Sieboldhuis

In Japan is onze VOC beroemd en geliefd. Ieder kind leert daar over Deshima, de piepkleine Nederlandse handelspost in Nagasaki. Ooit venster op het Westen, nu symbool voor open- heid en sinds kort herbouwd. In OVT een tweeluik. door marten minkema

Feestmaal op Deshima, ca. 1825. Factorij-arts Von Siebold snijdt het vlees aan.

et was even schrikken, maar na gelbeeld of met omgekeerde V, maakt hier tegen de belofte geloof en tengels thuis de een weekje Nagasaki begrijp ik die niet uit. Maar bedenk dan dit: Japan zat laten. Daarmee werd de voc het enige wes- HJapanners wel. Goed: ze zouden twee eeuwen lang potdicht. De heersende terse contact van een rijk met dertig mil- dus het liefst nieuw leven blazen in die Ver- Shogun gooide het land in 1638 op slot uit joen Japanners, en Deshima het eenzame eenigde Oostindische Compagnie. Waar- angst voor zendelingen en kolonisatie. Al- bruggetje naar een exotische wereld. van je het omstreden embleem op straat en leen Nederland mocht ankeren voor het ei- Waarvan ze niets zagen, want het waaier- in winkels tegenkomt – soms ook in spie- landje Deshima in de baai van Nagasaki, vormige eilandje was ommuurd en zwaar

20 v Quote Sieboldhuis

In Japan is onze VOC beroemd en geliefd. Ieder kind leert daar over Deshima, de piepkleine Nederlandse handelspost in Nagasaki. Ooit venster op het Westen, nu symbool voor open- heid en sinds kort herbouwd. In OVT een tweeluik. door marten minkema

Feestmaal op Deshima, ca. 1825. Factorij-arts Von Siebold snijdt het vlees aan.

et was even schrikken, maar na gelbeeld of met omgekeerde V, maakt hier tegen de belofte geloof en tengels thuis de bewaakt. De Nederlandse bewoners ken- brede hoeden. Allemaal mannen, want dat het wel los zou lopen met dat vrouwen- een weekje Nagasaki begrijp ik die niet uit. Maar bedenk dan dit: Japan zat laten. Daarmee werd de voc het enige wes- den ze vooral van de Nagasaki-e, goedkope westerse vrouwen waren taboe op verbod. Nou, niet dus. Ondanks smeekbe- HJapanners wel. Goed: ze zouden twee eeuwen lang potdicht. De heersende terse contact van een rijk met dertig mil- prenten voor een cent waardoor heel Japan Deshima. Daarom verkochten prentjes van des moesten ze op bevel van de Shogun dus het liefst nieuw leven blazen in die Ver- Shogun gooide het land in 1638 op slot uit joen Japanners, en Deshima het eenzame die vreemdelingen kon bestuderen; de Titia Blomhoff en haar kleine Johannes het weer terug, Jan Cock bleef achter en Titia eenigde Oostindische Compagnie. Waar- angst voor zendelingen en kolonisatie. Al- bruggetje naar een exotische wereld. klerken, assistenten, pakhuismeesters en beste. Vrouw en kind kwamen in 1817 tegen stierf in Nederland zonder haar man ooit van je het omstreden embleem op straat en leen Nederland mocht ankeren voor het ei- Waarvan ze niets zagen, want het waaier- natuurlijk het Opperhoofd van dienst met alle regels in meegevaren met het nieuwe weer te zien. Kortom, voer voor onver- in winkels tegenkomt – soms ook in spie- landje Deshima in de baai van Nagasaki, vormige eilandje was ommuurd en zwaar hun rode haren, merkwaardige vesten en Opperhoofd Jan Cock Blomhoff, die dacht woestbaar romantisch drama dat eeuwen >

20 v v 21 zorgvuldig inpakte, droogde of op sterk invloed in de Gezichten op de berg Fuji, maar dat hoeft niet veel te kosten. Japan- water zette voor vervoer naar Batavia. waaraan Hokusai vier jaar later begon. ners houden eigenlijk niet van oud.’ Bij de Hoogtepunt was zijn deelname in 1826 aan Landpoort op Deshima botst dat met zijn

Sieboldhuis een Hofreis naar Edo, zoals Tokio toen principes, want hier komt volgend jaar een heette. Zo’n Hofreis was een regelmatige Nazaat nieuwe brug naar de overkant, het sluit- verplichting om de Shogun respect en ge- Nog een laatste keer bezoeken we stuk van de restauratie. ‘Het is een modern schenken te brengen. De tocht ging altijd Deshima, waar de restauratie bijna is vol- ontwerp, en de brug wordt twee keer lan- per maandenlange wandelstoet, waarin tooid. Forrer werkt er al vele jaren aan mee ger dan toen.’ Ja, dat doet een beetje pijn. het Opperhoofd met een kleine staf in en is van de strikte interpretatie, alles moet ‘Weet je, een paar jaar geleden kwam ik er- draagstoelen meereisde. Maar Siebold ge- kloppen. Hij wijst op de nieuw gebouwde achter dat ik de nazaat van een Opper- bruikte de draagstoel vooral om aanteke- pakhuizen en woningen die zijn opgetrok- hoofd ben.’ Hij zegt het terloops, maar ningen te maken, rende meestal vooruit en ken op de traditionele manier met muren voor mij valt zo veel op z’n plek. Natuurlijk, stuurde jagers de zijpaden in om vreemde van bamboe en leem. Forrer past in deze er kwamen en gingen wel honderd Opper- dieren te vangen, terwijl zijn briljante teke- sfeer, is een ambassadeur van het verleden hoofden in die paar eeuwen Deshima. Nie- naar Kawahara Keiga het landschap in met lang haar, hoed en waaier in zijn mand mocht lang op de factorij wonen, kaart bracht en hij zelf onbekende planten borstzakje. Inderdaad als op zo’n oude hoewel de Japanse controle tegen het eind plukte. In de depots van het Leidse Natura- prent, een Nagasaki-e. Ook draagt hij nog verslapte. Blomhoff bleef bijvoorbeeld vele lis staan nog altijd planken vol met zijn netsukes aan zijn riem, mooi gesneden jaren. Verder speelde mee of je een beetje natte preparaten, opgezette dieren en her- gordelknopen van narwaltand of hout, te pruimen was in de kleine gemeenschap. bariumdozen, waar Japanse onderzoekers waar Japanners vroeger hun sleutels en ta- De voorouder van Forrer mocht een keer speciaal voor langskomen om te onderzoe- bakszakjes aan hingen omdat kimono’s terugkomen als chef, dus Jan Louis de Win ken hoe hun eigen natuur er toen uitzag. geen zakken hadden. Je ziet netsukes ner- is vast een gezellige man geweest. Je had gens meer op straat, maar Forrer heeft een ook heel vervelende Opperhoofden, en dan hele verzameling. Vandaag bungelen zijn was de stemming er meteen uit. Zoals Grote roem usb-sticks aan een ingedroogde en gelakte schitterend beschreven door een kapitein Eenmaal in Edo begon het grote wachten, mandarijnschil met het knoopsgat waar de wiens naam langer was dan zijn schip: Cor- want de Shogun liet je zo een maandje dui- navel zat. Fascinerend. ‘En antiek hoor, nelis Theodoor van Assendelft de Coningh. > mendraaien voor hij tijd nam. Forrer denkt dat Siebold toen de al oudere Hokusai heeft ontmoet. ‘En dat hun gesprek op Eu- ropese schilderkunst kwam. En dat Hoku- De Nihonbashi-brug in Edo (het huidige Tokio), 1826. Aquarel toegeschreven aan Hokusai. sai toen zei: ja maar wacht eens, dat schil- deren als een Europeaan, dat kan ik ook!’

Al een paar dagen later kwam hij de resul- museum volkende meegaat. Geen wonder dat nog regelmatig naar de weerspiegeling van die brug, boot- Forrer denkt die te hebben. Want het land taten brengen. Zonder ondertekening of Japanse zakenlieden bij de Nederlandse jes en huizen in het water. Zulke reflecties zat dan wel dicht, maar Deshima was het zegel, want dat zou gevaarlijk zijn; Keiga ambassade aankloppen met het plan om lieten Japanse kunstenaars nooit zien. En zwakke punt, en daar woonde het lek. was immers de enige collega die voor bui- dat ijzersterke merk voc weer in de markt de typisch Japanse omlijningen in zwarte tenlanders mocht werken. Siebold nam de te zetten. En misschien gaan we nog een inkt ontbreken hier, je ziet vooral vormen aquarellen mee naar Nederland, waar ze in keer overstag. en kleuren.’ Het publiek luistert aandach- Von Siebold een map of la terecht kwamen en niemand tig, maar ik weet dat Forrer nu enorm zijn Dat lek was Philipp Franz von Siebold, een meer wist hoe of wat. Waarom Forrer dan nek uitsteekt. Als jongetje zag hij in de jonge chirurg uit Würzburg die als Duitser wel? Omdat Siebold alles secuur noteerde, Hokusai herfst van 1962 de grote Hokusai-tentoon- eigenlijk niet op Deshima mocht werken. en geen snipper papier weggooide. Hij liet Maar vandaag is het de beurt aan de Japan- stelling (met die Fuji) in het Amsterdamse Maar geen nood, de nieuwe factorij-arts zelfs briefjes achter met aanwijzingen voor ners om te slikken. Mijn reisgenoot, japa- Rijksmuseum, en wist meteen: dit is mijn werd in 1823 geïntroduceerd als Berg-Ne- toekomstige biografen, want hij voorzag noloog en en kunsthistoricus Matthi For- kunstenaar, en Japan mijn land. Meer dan derlander. Dat verklaarde meteen zijn grote roem – en terecht: Siebold is in Japan rer, staat voor een volle zaal in Nagasaki. vijftig jaar en vijf boeken over Hokusai ver- vreemde taaltje. Siebold was hier met een nog bekender dan Anton Geesink. Zijn Cameraploegen van televisie houden el- der is Forrer internationaal erkend expert. opdracht die ver voorbij zijn vak reikte, na- hele archief ligt in het kasteel van achter- kaar in de gaten, ze willen allemaal als eer- Maar gezien zijn boodschap vanmiddag is melijk het verzamelen van zoveel mogelijk achterkleinzoon Constantin in Hessen, een ste weg met zijn verhaal. Wat erop neer- het wel handig dat hij met pensioen is en flora, fauna en algemene kennis over Ja- Duitse graaf waar Forrer regelmatig langs- komt dat niemand minder dan Katsushika geen carrière heeft te verliezen. Want ze pan. Als westers geneesheer had hij meer komt voor onderzoek. En daar een inventa- Hokusai – de grote Japanse kunstenaar van zijn hier fel op het bewaken van hun oude toegang tot het vasteland dan enige ande- rislijst ontdekte van een serie ontvangen de roemruchte golf en 35 andere Gezichten meesters. Dat Europeanen als Vincent van re bewoner van Deshima. De Japanners wa- aquarellen van Hokusai, waarvan de be- op de berg Fuji – zich liet inspireren door Gogh zijn beïnvloed door Japanse kunst: ja ren onder de indruk van zijn kennis, en ga- schrijving precies correspondeert met de westerse kunst. Forrer (met Fuji-stropdas) natuurlijk. Glashelder en vanzelfsprekend. ven hem zelfs toestemming om een eigen ongesigneerde serie die Forrer kende uit projecteert vijf aquarellen die in Leiden Maar omgekeerd? En dat zelfs een halve medisch schooltje op te richten tegen de Leiden. Dus voilà. Maar de zegen uit Japan liggen. ‘Absoluut van Hokusai,’ doceert hij, eeuw voor Van Gogh, toen Japan was afge- heuvels van de Nagasaki. Van zijn studen- is bij het ter perse gaan van deze VPRO Gids hoewel ze niet zijn ondertekend en duide- sloten van de buitenwereld? Dat horen Ja- ten kreeg Siebold in ruil honderden plan- nog niet ontvangen. Wat Forrer niet ver- lijk geschilderd in Europese stijl. ‘Kijk eens panners liever niet, dus bewijzen graag. ten, zaden en dieren aangeleverd, die hij hindert om alvast te zoeken naar westerse Matthi Forrer met Hokusai-aquarel, Museum Volkenkunde, Leiden

22 v v 23 zorgvuldig inpakte, droogde of op sterk invloed in de Gezichten op de berg Fuji, maar dat hoeft niet veel te kosten. Japan- water zette voor vervoer naar Batavia. waaraan Hokusai vier jaar later begon. ners houden eigenlijk niet van oud.’ Bij de Hoogtepunt was zijn deelname in 1826 aan Landpoort op Deshima botst dat met zijn

Sieboldhuis een Hofreis naar Edo, zoals Tokio toen principes, want hier komt volgend jaar een heette. Zo’n Hofreis was een regelmatige Nazaat nieuwe brug naar de overkant, het sluit- verplichting om de Shogun respect en ge- Nog een laatste keer bezoeken we stuk van de restauratie. ‘Het is een modern schenken te brengen. De tocht ging altijd Deshima, waar de restauratie bijna is vol- ontwerp, en de brug wordt twee keer lan- per maandenlange wandelstoet, waarin tooid. Forrer werkt er al vele jaren aan mee ger dan toen.’ Ja, dat doet een beetje pijn. het Opperhoofd met een kleine staf in en is van de strikte interpretatie, alles moet ‘Weet je, een paar jaar geleden kwam ik er- draagstoelen meereisde. Maar Siebold ge- kloppen. Hij wijst op de nieuw gebouwde achter dat ik de nazaat van een Opper- bruikte de draagstoel vooral om aanteke- pakhuizen en woningen die zijn opgetrok- hoofd ben.’ Hij zegt het terloops, maar ningen te maken, rende meestal vooruit en ken op de traditionele manier met muren voor mij valt zo veel op z’n plek. Natuurlijk, stuurde jagers de zijpaden in om vreemde van bamboe en leem. Forrer past in deze er kwamen en gingen wel honderd Opper- dieren te vangen, terwijl zijn briljante teke- sfeer, is een ambassadeur van het verleden hoofden in die paar eeuwen Deshima. Nie- naar Kawahara Keiga het landschap in met lang haar, hoed en waaier in zijn mand mocht lang op de factorij wonen, kaart bracht en hij zelf onbekende planten borstzakje. Inderdaad als op zo’n oude hoewel de Japanse controle tegen het eind plukte. In de depots van het Leidse Natura- prent, een Nagasaki-e. Ook draagt hij nog verslapte. Blomhoff bleef bijvoorbeeld vele lis staan nog altijd planken vol met zijn netsukes aan zijn riem, mooi gesneden jaren. Verder speelde mee of je een beetje natte preparaten, opgezette dieren en her- gordelknopen van narwaltand of hout, te pruimen was in de kleine gemeenschap. bariumdozen, waar Japanse onderzoekers waar Japanners vroeger hun sleutels en ta- De voorouder van Forrer mocht een keer speciaal voor langskomen om te onderzoe- bakszakjes aan hingen omdat kimono’s terugkomen als chef, dus Jan Louis de Win ken hoe hun eigen natuur er toen uitzag. geen zakken hadden. Je ziet netsukes ner- is vast een gezellige man geweest. Je had gens meer op straat, maar Forrer heeft een ook heel vervelende Opperhoofden, en dan hele verzameling. Vandaag bungelen zijn was de stemming er meteen uit. Zoals Grote roem usb-sticks aan een ingedroogde en gelakte schitterend beschreven door een kapitein Eenmaal in Edo begon het grote wachten, mandarijnschil met het knoopsgat waar de wiens naam langer was dan zijn schip: Cor- want de Shogun liet je zo een maandje dui- navel zat. Fascinerend. ‘En antiek hoor, nelis Theodoor van Assendelft de Coningh. > mendraaien voor hij tijd nam. Forrer denkt dat Siebold toen de al oudere Hokusai heeft ontmoet. ‘En dat hun gesprek op Eu- ropese schilderkunst kwam. En dat Hoku- De Nihonbashi-brug in Edo (het huidige Tokio), 1826. Aquarel toegeschreven aan Hokusai. sai toen zei: ja maar wacht eens, dat schil- deren als een Europeaan, dat kan ik ook!’

Al een paar dagen later kwam hij de resul- museum volkende meegaat. Geen wonder dat nog regelmatig naar de weerspiegeling van die brug, boot- Forrer denkt die te hebben. Want het land taten brengen. Zonder ondertekening of Japanse zakenlieden bij de Nederlandse jes en huizen in het water. Zulke reflecties zat dan wel dicht, maar Deshima was het zegel, want dat zou gevaarlijk zijn; Keiga ambassade aankloppen met het plan om lieten Japanse kunstenaars nooit zien. En zwakke punt, en daar woonde het lek. was immers de enige collega die voor bui- dat ijzersterke merk voc weer in de markt de typisch Japanse omlijningen in zwarte tenlanders mocht werken. Siebold nam de te zetten. En misschien gaan we nog een inkt ontbreken hier, je ziet vooral vormen aquarellen mee naar Nederland, waar ze in keer overstag. en kleuren.’ Het publiek luistert aandach- Von Siebold een map of la terecht kwamen en niemand tig, maar ik weet dat Forrer nu enorm zijn Dat lek was Philipp Franz von Siebold, een meer wist hoe of wat. Waarom Forrer dan nek uitsteekt. Als jongetje zag hij in de jonge chirurg uit Würzburg die als Duitser wel? Omdat Siebold alles secuur noteerde, Hokusai herfst van 1962 de grote Hokusai-tentoon- eigenlijk niet op Deshima mocht werken. en geen snipper papier weggooide. Hij liet Maar vandaag is het de beurt aan de Japan- stelling (met die Fuji) in het Amsterdamse Maar geen nood, de nieuwe factorij-arts zelfs briefjes achter met aanwijzingen voor ners om te slikken. Mijn reisgenoot, japa- Rijksmuseum, en wist meteen: dit is mijn werd in 1823 geïntroduceerd als Berg-Ne- toekomstige biografen, want hij voorzag noloog en en kunsthistoricus Matthi For- kunstenaar, en Japan mijn land. Meer dan derlander. Dat verklaarde meteen zijn grote roem – en terecht: Siebold is in Japan rer, staat voor een volle zaal in Nagasaki. vijftig jaar en vijf boeken over Hokusai ver- vreemde taaltje. Siebold was hier met een nog bekender dan Anton Geesink. Zijn Cameraploegen van televisie houden el- der is Forrer internationaal erkend expert. opdracht die ver voorbij zijn vak reikte, na- hele archief ligt in het kasteel van achter- kaar in de gaten, ze willen allemaal als eer- Maar gezien zijn boodschap vanmiddag is melijk het verzamelen van zoveel mogelijk achterkleinzoon Constantin in Hessen, een ste weg met zijn verhaal. Wat erop neer- het wel handig dat hij met pensioen is en flora, fauna en algemene kennis over Ja- Duitse graaf waar Forrer regelmatig langs- komt dat niemand minder dan Katsushika geen carrière heeft te verliezen. Want ze pan. Als westers geneesheer had hij meer komt voor onderzoek. En daar een inventa- Hokusai – de grote Japanse kunstenaar van zijn hier fel op het bewaken van hun oude toegang tot het vasteland dan enige ande- rislijst ontdekte van een serie ontvangen de roemruchte golf en 35 andere Gezichten meesters. Dat Europeanen als Vincent van re bewoner van Deshima. De Japanners wa- aquarellen van Hokusai, waarvan de be- op de berg Fuji – zich liet inspireren door Gogh zijn beïnvloed door Japanse kunst: ja ren onder de indruk van zijn kennis, en ga- schrijving precies correspondeert met de westerse kunst. Forrer (met Fuji-stropdas) natuurlijk. Glashelder en vanzelfsprekend. ven hem zelfs toestemming om een eigen ongesigneerde serie die Forrer kende uit projecteert vijf aquarellen die in Leiden Maar omgekeerd? En dat zelfs een halve medisch schooltje op te richten tegen de Leiden. Dus voilà. Maar de zegen uit Japan liggen. ‘Absoluut van Hokusai,’ doceert hij, eeuw voor Van Gogh, toen Japan was afge- heuvels van de Nagasaki. Van zijn studen- is bij het ter perse gaan van deze VPRO Gids hoewel ze niet zijn ondertekend en duide- sloten van de buitenwereld? Dat horen Ja- ten kreeg Siebold in ruil honderden plan- nog niet ontvangen. Wat Forrer niet ver- lijk geschilderd in Europese stijl. ‘Kijk eens panners liever niet, dus bewijzen graag. ten, zaden en dieren aangeleverd, die hij hindert om alvast te zoeken naar westerse Matthi Forrer met Hokusai-aquarel, Museum Volkenkunde, Leiden

22 v v 23 Hoe u de krant ook leest

Etalage van stoffenwarenhuis Echigoya in Tokio, ca. 1850

Domper gen tegen het raam kletterde; dat gaf uit- lakdoosjes, rettich-raspen, Japanse tanden- Op de weg naar Deshima verheugde Cor- komst. “De heren treffen geen mooi weer,” borstels en kunstig gevlochten mandjes: nelis zich enorm op alle smeuïge nieuws- sprak hij langzaam.’ allemaal dagelijkse gebruiksvoorwerpen verhalen waar hij de bewoners op zou trak- Het bezoek van Cornelis was rond 1850, die ze zelf nooit bewaarden en daarom nu teren: ‘Door maanden lang bergen van bla- toen de klad er al in zat. Het ging slecht bijzonder zijn. Ik probeer ergens midden den, tijdschriften en brochures na te pluizen met de Nederlandse handel en de staf op in de rij op te gaan, maar dat lukt niet. en mij het voornaamste in het geheugen te Deshima was klein. Een paar jaar later zou- Daar zijn ze hier nogal strikt in: achter aan- pompen, had ik mijzelf gevormd tot een den de Amerikaanse oorlogsschepen van sluiten! Dan maar niet, want er is geen tijd soort van pratende kroniek, die naar mijn commodore Perry de isolatie van Japan meer, op naar het vliegveld. In de volle me- mening een welkome verschijning te mid- doorbreken en openstelling voor internati- tro valt mij weer op: alleen Japanse gezich- den der geïsoleerde bannelingen op onale handel afdwingen. Dat was het einde ten. Je ziet in dit land bijna geen buitenlan- Deshima moest zijn.’ van de speciale Nederlandse status in Ja- ders, nog steeds niet. Japanners zijn hier De domper bij aankomst was groot, want pan. Waardoor het droomeiland Deshima onder elkaar, en lijken dat prima te vinden. er stond geen ontvangstcomité in de regen veranderde in een snipper grond van wei- Ze houden graag wat ondoorgrondelijk- De krant is meer dan papier. bij de Waterpoort, en ook binnen op de nig waarde, die al snel opging in de land- heid hoog, en blijven op vriendelijke af- Hij is namelijk altijd en overal voor Er is altijd hoofdstraat was geen ‘spoor van enig le- aanwinning in de baai van Nagasaki. stand van de buitenstaander. Deshima is iedereen beschikbaar. Het laatste vend wezen te bespeuren.’ ook van deze tijd. nieuws, scherpe analyses, inspiratie Dus klopten ze aan bij het Opperhoofd, waar een bediende de salon wees. Na lang Onder elkaar en ontspanning. U vindt het zowel een vorm wachten ging de kamerdeur langzaam Op de terugweg naar Nederland loop ik op papier, tablet en smartphone. open, ‘en een oudachtig heer in een lange met Forrer door Tokio. Of eigenlijk moet ik Alleen in het weekend of gewoon die bij u past kamerjapon en op pantoffels, stond voor zeggen: ik door Tokio en Forrer door het de hele week? Het kan allemaal. ons. “Dag heren!” sprak het Opperhoofd, oude Edo. Want Forrer kijkt dwars door de Kies daarom in de week van de krant want hij was het, heel kalm en bedaard, op torenhoge nieuwbouw heen en wijst op Met dank aan Isabel van Daalen en Fuyuko uw favoriet uit maar liefst 11 kranten. een toon alsof hij ons een half uur te voren Echigoya, het grote stoffenwarenhuis waar Matsukata. Dit project i.s.m. Stichting ZOOM- nog op de sociëteit ontmoet had.’ je de mooiste kimono’s kon bestellen. Maar media is mede mogelijk gemaakt door steun van Op de hartelijke begroeting van de bezoe- Echigoya is al anderhalve eeuw weg, dus ik het Matchingfonds Gedeeld Cultureel Erfgoed, kers volgde een deftige knik. ‘Wat drom- zie niks. Gelukkig staat in het Edo-Tokio de Nederlandse ambassade in Tokio en mel, dacht ik, tamelijk afgekoeld door de ijs- Museum een mooie maquette van de be- DutchCulture: hollandkyushu.com/nl/ koude ontvangst, als hij niet naar de nieuwe roemde winkel, en is het vandaag boven- De week wereldgeschiedenis vraagt, zal ik er hem dien de laatste dag van een grote Siebold- van de ook niets van vertellen. (…) Na een ogenblik tentoonstelling. Het is vreselijk druk en de OVT – Het spoor terug: Terug naar Tot 8 weken gratis op krant.nl van pijnlijk stilzwijgen viel gelukkig het oog bezoekers schuifelen in een hermetisch ge- Deshima (2) krant des Opperhoofds op het venster, waar de re- sloten rij langs door Siebold verzamelde > ZONDAG, NPO RADIO 1, 11.25-12.00 uur

v 25

Adv-215x285+3-weekvdkrant-tabl.indd 1 07-11-16 16:46