Proje No: 1226 T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ ATATÜRK
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ ATATÜRK İLKELERİ VE İNKILÂP TARİHİ ENSTİTÜSÜ ATATÜRK İLKELERİ VE İNKILÂP TARİHİ ANABİLİM DALI İKİNCİ MEŞRUTİYET’TEN TEVHİD-İ TEDRİSAT’A TÜRKİYE’DE İLKÖĞRETİM (1908- 1924) DOKTORA TEZİ Betül BATIR D-433 Tez Danışmanı: Prof. Dr. Sabahattin ÖZEL Bu çalışma İstanbul Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Yürütücü Sekreterliği’nce desteklenmiştir. Proje No: 1226 İstanbul 2007 ÖZET Reformlar, toplumun gereksinimlerine hitap ediyorsa başarıya ulaşırlar. Eğer toplumun gereksinimleri göz ardı edilip, bir temel hazırlanmadan inşa edilirse yıkılırlar. Reformun kalıcılığı ise onu benimseyecek, yaşatacak ve geleceğe aktaracak nesillerle sağlanır. Bu teorinin en güzel örneği, Türkiye Cumhuriyeti’nin meydana getirdiği bir eğitim reformu olan Tevhid-i Tedrisat yasasının kabulüdür. Yasanın kabulü öncesindeki durumu anlamak için eğitimin temel ve vazgeçilmez bir bölümü olan ilköğretimin, İkinci Meşrutiyet’ten Tevhid-i Tedrisat yasasına kadar olan yapısı bir bütün olarak irdelenerek, bu boyutta yaşanmış olan gereksinimler gözler önüne serilmeye çalışılmıştır. Çalışmada ilköğretimin ele alınmış olmasının nedeni ise ömrünü tamamlayan bir devletin, yüksek öğretimden ziyade daha çok eğitimin ilk basamağı olan ilköğretime vakit ayırmasıdır. Eğitimin kalitesini ilk basamakta yani ilköğretimde yükseltmenin doğru olacağı üzerinde öncelikle durulmuştur. Buna dayanılarak çalışmamızda dönemin resmî belgeleri, yayın organları incelenmek koşuluyla bir durum analizi yapılmıştır. Günümüz eğitim sisteminin de temelini oluşturan Tevhid-i Tedrisat yasasının oluşumu üzerinde çeşitli eğitim objeleri kullanılarak bu gereksinimlere dikkatler çekilmeye çalışılmıştır. iii ABSTRACT Reform movements can only be successful when they appeal to the needs of the society. If reform movements do not have a foundation and they are structured without considering the needs of the society, the reforms are destined to collapse. A long lasting reform can only be achieved with the support of the people who embrace and convey it to the next generations. The best example of this theory is the educational reform, the declaration of the law for the unification of education (Tevhidi Tedrisat), of the modern Turkish Republic. In order to understand the conditions and the needs of the society prior this educational reform, elementary education, an essential aspect of public education, was analyzed thoroughly from the II constitutional era (II Mesrutiyet) until the Tevhidi Tedrisat was decreed. Since the Ottoman government had focused particularly on elementary education rather than higher education in the final times of the empire, this study also focused on elementary education in this era. Priority was given to elementary education in that era because it was, then, thought the quality of education should be primarily increased for these grades. Thus, official documents and published materials of this era were examined in order to analyze the situation. The development of Tevhidi Tedrisat legislation, which can be considered the foundation of the current educational system, analyzed thoroughly to understand various aspect of education and to draw attention to the needs of the educational system. iv ÖNSÖZ Bir ülkenin ayakta kalmasını sağlayan, onu yaşatan temel olgulardan biri eğitimdir. Atatürk bir sözünde, “Eğitimdir ki bir milleti ya hür, müstakil, şanlı, yüksek bir toplum halinde yaşatır; ya da bir milleti esaret ve sefalete terk eder” demektedir. Eğitimin bir millet için önemli olduğu gereğinin kabul edildiği İkinci Meşrutiyet döneminde, eğitim alanında çalışmalar yapıldığını görmekteyiz. Bu çalışmalar eğitimin idarî, malî yapısında olduğu kadar, niteliğinin değişimi alanında da yapılmıştır. Bu dönem programların, kanunların, ders saatlerinin, uygulamalarının yanında eğitimi veren öğretmenlerin de yeniden yapılandırıldığı bir dönem olmuştur. Ayrıca İkinci Meşrutiyet döneminde savaşlar yaşanmasına rağmen eğitim konusunda durmaksızın çalışılmıştır. Yeni Türk Devletinin kurulması ile de aynı yapıdan vazgeçilmeyerek eğitim çalışmaları sürdürülmüştür. Ancak resmî anlamda asıl reformlar Cumhuriyet’in ilânıyla ortaya çıkmaktadır. Aydın ve eğitimci kesimin tüm çalışmaları Türkiye Cumhuriyeti ile ve özellikle Tevhid-i Tedrisat yasasının kabulü ile birlikte uygulama fırsatını bularak Türk eğitim sistemi, milli, laik, modern, bağımsız ve karma bir yapıya sahip olmuştur. Tez konumuz içerisinde Tevhid-i Tedrisata giden yolda eğitim konusundaki çalışmalar temel eğitim alanında, yani ilköğretim alanında irdelenmektedir. Tabiidir ki, zaman zaman genel eğitim konularına da değinilmek durumunda kalınmıştır. Tezin Giriş Bölümünde, araştırdığımız dönem öncesindeki ilköğretimin genel yapısı üzerinde durulmuştur. Bu alanda yapılan kanunlar ve yeniliklerden söz edilmiştir. Birinci Bölümde ise, İkinci Meşrutiyetten Tevhid-i Tedrisat dönemine kadar geçen zaman içerisinde ilköğretimin genel yapısı ile ilköğretimin fiziksel şartları incelenmiştir. Fiziki şartlarının anlatıldığı bu bölümde, bina sorunu, kaynak sorunu, bina yapıları, sayıları, okullara verilen isimler konu edilerek, ilköğretimin hangi fiziksel ortamlarda gerçekleştirildiği olumlu ve olumsuz yönleriyle gözler önüne serilmiştir. İkinci Bölümde ise ilköğretim, kanunlar ve müfredat programları açısından incelenmeden önce dönemin eğitim sistemini yakından ilgilendiren genel fikir akımları üzerinde durulmuştur. Bundaki amaç tezin geneline de hâkim olduğu üzere, Tevhid-i Tedrisat Yasasının oluşumunu, eğitimin milli, laik ve çağdaş yapısının ilk girişimlerini ortaya çıkarmaktır. Bunu tezin tüm bölümlerinde görebilmek mümkündür. v İkinci Meşrutiyetten Tevhid-i Tedrisata kadar geçen dönem içerisinde resmî anlamda neşredilen eğitim yasaları ve çeşitli dönemlerin müfredat programları incelenirken, özellikle esas alınan, T.B.M.M. Maarif Vekâleti’nin yayınladığı 1922 tarihli “İlk, Orta Tedrisat Mektepleri Müfredat Programı” ile Meşrutiyet dönemi müfredatları karşılaştırıldığında değişim görülebilmektedir. Derslerde yapılan bir takım değişiklikler, çok geçmeden yapılacak olan köklü bir eğitim değişiminin habercisi olarak algılanmalıdır. Yine belli başlı ders materyallerine değinildiği bu bölümde, ilköğretimin içyapısı da araştırılmıştır. Yasalar çerçevesinde düzenlenen eğitimin mali yönü de bu bölümde irdelenmiştir. Öğretmen ve öğrencilere ayrılan Üçüncü Bölüm de ise, dönemin öğretmen yetiştirme sistemi, öğretmenlik mesleğinin sorunları, çalışmaları, Milli Mücadeleye etkileri; öğrenciler konusunda da öğrencilerin yapısal anlamdaki değişmeleri, çeşitli etkinlikleri, törenleri, eğitim amacı taşıyan bayramları, gezileri, öğrencilere yapılan yardımlar gibi konular üzerinde durulmuştur. Çalışmamız, sonuç, kaynakça ve eklerle sona ermektedir. Eklerde kullanılan döneme ait belge ve fotoğraflar, özellikle dönem hakkında bilgi verdiğinden oldukça önemlidir. Toplumun öğretmeni, öğrencisi, aydını, halkı ile toptan bir yenileşmeye gittiği bu dönemde, bilhassa Cumhuriyet döneminde mümkün olduğunca temel eğitim hakkının herkese eşit olarak kazandırılmaya çalışıldığını, yani halkçı bir ideoloji sergilendiğini görebilmekteyiz. Çalışmada kullanılan kaynaklar “Birinci El Kaynaklar” olmak üzere, Başbakanlık Osmanlı ve Cumhuriyet Arşivleri, dönemin gazete ve dergileri, Meclis Zabıt Cerideleri; yasalar için düstûrlar; istatistikler için Salnameler ve İhsaîyat Mecmualarıdır. Yine çalışma dönemimiz içerisinde eğitim almış kişilerin anılarından ve özel arşiv belgelerinden de yararlanılmıştır. Tezin imlasında dikkat etmeye çalıştığımız kelime ve terim kullanımlarında çoğu zaman kullanılan belgeye sadık kalınarak eski kelimeler kullanılmış, bunların günümüz karşılığı dipnotta ya da parantez içerisinde açıklanmıştır. Bu kelimeler arasında iki şekilde kullandığımız “iptidaiye, ilkokul; mektep, okul; muallim/muallime, öğretmen; şakird/talebe, öğrenci”, gibi her iki şekilde kullandığımız kelimeler de bulunmaktadır. Eğitim çalışmaları konusunda adına sıkça yer verdiğimiz Mustafa Kemal Atatürk’ü, tezimizin tamamında bir bütünlük oluşturmak amacıyla sadece “Atatürk” soyadıyla yazmayı uygun gördük. Tez konumun tespitinde, oluşumunda ve tamamlanmasında her zaman desteğini esirgemeyen, tez danışmanı çok değerli ve saygıdeğer Hocam, Sayın Prof. Dr. Sabahattin ÖZEL’e en derin teşekkürlerimi sunarım. Yine kaynaklara ulaşmamda yardımlarını esirgemeyen, Başbakanlık Osmanlı ve Cumhuriyet Arşivine ve yararlandığım kurum ve kütüphanelerin tüm mensuplarına; özel arşiv, koleksiyon ve sahaflardan da belge kullanmama izin veren kişilere teşekkürü zevkli bir borç bilirim. Betül BATIR Temmuz–2007 vi İÇİNDEKİLER Özet……………………………………………………………………………iii Abstract……………………………………………………………………… iv Önsöz…………………………………………………………………………..v İçindekiler……………………………………………………………………vii Tablolar………………………………………………………………………..x Kısaltmalar…………………………………………………………………..xii GİRİŞ İkinci Meşrutiyet Öncesinde İlköğretim………………………………………..1 BİRİNCİ BÖLÜM İKİNCİ MEŞRUTİYET’TEN TEVHİD-İ TEDRİSAT’A İLKÖĞRETİM KURUMLARI A.İkinci Meşrutiyet Öncesi ve Sonrasında Sıbyan Mektepleri……………………………............................................................12 B.Ana Mekteplerinin Kurulması…………………………………………………………………….27 C. İptidaiye Mekteplerinin Açılması ve Mekteplerin Genel Durumu………………………………………………………………………40 1-Yeni İptidaiye Mekteplerinin Açılması, Bina ve Kaynak Sorunu…………………………………………………………………44 2-İptidaiye Mekteplerinin Ülke Genelindeki Sayıları ve Mekteplere Verilen İsimler ……………..…………………………………………63 3-Mektep Açılması İçin Yapılan Yardımlar ve Mekteplerin İhtiyaçları…………………………..………………………………….73 vii İKİNCİ BÖLÜM İKİNCİ MEŞRUTİYET’TEN