TÜRKĠYE CUMHURĠYETĠ ANKARA ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ DOĞU DĠLLERĠ VE EDEBĠYATLARI ANABĠLĠM DALI SĠNOLOJĠ BĠLĠM DALI

TANG HANEDANI DÖNEMĠNDE JIEDUSHILIK VE TÜRK KOMUTANLAR (710-756)

Doktora Tezi

Gökçen KAPUSUZOĞLU

Ankara-2020 TÜRKĠYE CUMHURĠYETĠ ANKARA ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ DOĞU DĠLLERĠ VE EDEBĠYATLARI ANABĠLĠM DALI SĠNOLOJĠ BĠLĠM DALI

TANG HANEDANI DÖNEMĠNDE JIEDUSHILIK VE TÜRK KOMUTANLAR (710-756)

Doktora Tezi

Gökçen KAPUSUZOĞLU

Tez DanıĢmanı Doç. Dr. Gürhan KIRĠLEN

Ankara-2020 TÜRKĠYE CUMHURĠYETĠ ANKARA ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ DOĞU DĠLLERĠ VE EDEBĠYATLARI ANABĠLĠM DALI SĠNOLOJĠ BĠLĠM DALI

Gökçen KAPUSUZOĞLU

TANG HANEDANI DÖNEMĠNDE JIEDUSHILIK VE TÜRK KOMUTANLAR (710-756)

Doktora Tezi

Tez DanıĢmanı: Doç. Dr. Gürhan KIRĠLEN Tez Jürisi Üyeleri Adı Soyadı Ġmzası …...... …...... …...... ………………...... …………………………………… ……………………………………. …………………………………….

Tez Sınav Tarihi: 07/10/2020 TÜRKĠYE CUMHURĠYETĠ ANKARA ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜ’NE

Bu belge ile bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranıĢ ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak çalıĢmada bana ait olmayan tüm veri, düĢünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim (07/10/2020).

Tezi Hazırlayan Öğrencinin Adı Soyadı Gökçen KAPUSUZOĞLU

TEġEKKÜR

Doktora eğitimim boyunca yardımı ve desteği ile her zaman yanımda olan, yalnızca tez danıĢmanım değil akademik anlamda da en büyük yol göstericim olan, bugünkü bilgi birikimimin neredeyse tamamını borçlu olduğum değerli hocam Doç. Dr.

Gürhan KIRĠLEN‟e sonsuz teĢekkür ederim. Kendisinin çok yönlü yetiĢmem ve üretken olmam konusundaki teĢvik edici ve yapıcı tutumunu Ģiar edindim.

Doktora ders dönemi sürecinde pek çok dersini dinlememe izin vererek engin bilgi ve tecrübelerinden en üst düzeyde faydalanmama imkân tanıyan, tez izleme toplantılarım için zamanını ayırıp kıymetli fikirlerini paylaĢan sayın hocam Prof. Dr.

Saadettin Yağmur GÖMEÇ‟e çok teĢekkür ederim.

Daima pozitif ve yapıcı önerileriyle tez çalıĢmamın Ģekillenmesine yön veren ve kıymetli zamanını ayırıp bütün tez izleme toplantılarımda yer alan, görev bilinci, duruĢu ve akademik baĢarılarını örnek aldığım sayın hocam Prof. Dr. Konuralp ERCĠLASUN‟a

çok teĢekkür ederim.

Ayrıca derslerini seçmeme izin vererek alt yapımın oluĢmasına katkı sağlayan, bakıĢ açımı zenginleĢtiren sayın hocalarım Prof. Dr. Abdullah GÜNDOĞDU, Prof. Dr.

Haldun EROĞLU ve Prof. Dr. Üçler BULDUK‟a teĢekkür ederim.

Son olarak bu zorlu süreç boyunca sabrı, desteği ve yoğun ilgisiyle yanımda olan, bütün çalıĢmalarımın ilk okuru sevgili eĢim Osman Batur KAPUSUZOĞLU‟na teĢekkür ederim.

I

ĠÇĠNDEKĠLER

TEġEKKÜR ...... I ÖN SÖZ ...... V KISALTMALAR ...... VII PINYIN TRANSKRĠPSĠYON SĠSTEMĠ ĠÇĠN OKUMA ANAHTARI ...... IX TERĠMLER LĠSTESĠ ...... X KAYNAKLAR HAKKINDA ...... 1 GĠRĠġ ...... 12 BĠRĠNCĠ BÖLÜM TARĠHSEL SÜREÇ 1.1.Tang Hanedanı‟nın Ġlk Yüzyılında Hanedanda Genel Durum ...... 22 1.1.1.Li Longji‟nin Darbesi ...... 27 1.2.680 Yılından Sonra Göktürklerde Genel Durum ve Tarihî Olaylar ...... 35 ĠKĠNCĠ BÖLÜM TANG HANEDANI’NIN ĠLK YÜZYILINDA ASKERÎ VE ĠDARĠ YAPI 2.1.Askerî Yapı ...... 49 2.1.1.Garnizon Askeri Uygulaması (Fubing 府兵) ...... 50 2.1.2.Paralı Askerlik Sistemi (Mubing 募兵) ...... 54 2.2.Ġdari Yapı ...... 56 2.2.1.GevĢek Dizgin Politikası (Jimi 羈縻) ...... 62 2.3.710-756 Yılları Arasında Tang Hanedanı‟nda Askerî ve Ġdari DönüĢüm ...... 72 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM JIEDUSHI UNVANININ TARĠHSEL GELĠġĠMĠ VE TEġKĠLATLANMA SÜRECĠ 3.1. Jiedushi Teriminin Etimolojik Yapısı ve Türkçe KarĢılığı ...... 75 3.2. Resmî Tarihler‟de Jiedushi Unvanı‟nın Kökeni ve Farklı YazılıĢları ...... 79 3.2.1. Shi Chi Jie (使持節) ...... 82 3.2.2. Chi Jie (持節) ...... 86 3.2.3. Jia Jie (假節) ...... 89 3.2.4. Jiedu (節度) ...... 94 3.2.5. Jie Shi (節使) ...... 96 3.2.6. Chi Jie Shi (持節使) ...... 97 3.2.7. Jiedu Da Shi (節度大使) ...... 99 II

3.3. Bölge Valiliği Uygulaması (節度使 Jiedushi) ...... 101 3.3.1. Jiedushiların Yönetim Bölgeleri ...... 106 3.3.1.1. Anxi Jiedushi (安西節度使) ...... 107 3.3.1.2. BeitingJiedushi (北庭節度使) ...... 107 3.3.1.3. Hexi Jiedushi (河西節度使) ...... 108 3.3.1.4. Ordos Jiedushi (朔方節度使) ...... 109 3.3.1.5. Hedong Jiedushi (河東節度使) ...... 111 3.3.1.6. Fanyang Jiedushi (范陽節度使) ...... 112 3.3.1.7. Pinglu Jiedushi (平盧節度使) ...... 113 3.3.1.8. Longyou Jiedushi (隴右節度使) ...... 114 3.3.1.9. Jiannan Jiedushi (劍南節度使) ...... 116 3.3.1.10. Lingnan Jiedushi (嶺南節度使) ...... 117 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM BOZKIR KÖKENLĠ JIEDUSHILAR 4.1. Heba Yan-si (賀拔延嗣 ?-?) ...... 121 4.2. Xue Na (薛納 649-720) ...... 124 4.3. Xue Chuyu (薛楚玉 ?-?) ...... 131 4.4. Geshu Han (KoĢu Han /哥舒翰 ? - 757) ...... 135 4.5. AĢına Xian (阿史那獻 ?-?) ...... 147 4.6. An-si-shun (安思順 695-756) ...... 150 4.7. A-bu-si/ Li Xianzhong (阿布思/ 李獻忠 ?-754) ...... 157 4.8. An Lushan (安祿山 703-757) ...... 163 4.9. Li Guangbi (李光弼 708-764) ...... 171 SONUÇ ...... 197 KAYNAKÇA...... 202 ÖZET ...... 212 ABSTRACT ...... 213 EKLER ...... 214 ġema 1: Tang Xuanzong Dönemi Ġdari Birim HiyerarĢik Düzeni ...... 214 Tablo 1: Tang Döneminde Jimi Bölgelerinin Durumu ...... 215 Tablo 2: 710-756 Yılları Arasında On Jiedushi Bölgesinde Görev Yapan Jiedushilar 219 Tablo 3: Tang Xuanzong Dönemi Jiedushi Bölgeleri Asker ve At Sayıları ...... 224 III

Tablo 4: Jiedushi (Bölge Valisi) Unvanında Geçen Ġmlerin Guangyun Tablosu‟na Göre OkunuĢları ...... 225 Harita 1: Taizong Dönemi On Ġdari Yol ...... 227 Harita 2: On Jiedushi (Bölge Valileri) Bölgesi ...... 228

IV

ÖN SÖZ

Bu çalıĢmada, Türk tarihine Çin tarihi penceresinden bakılarak farklı bir yaklaĢım örneği sergilenmiĢ, Kapgan dönemi (692-716) Göktürk Kağanlığı‟nın Tang

Çin‟i üzerinde yarattığı etki ve baskının sonuçlarından olan askerî ve idari düzenlemelerin incelenmesi amaçlanmıĢtır. Bu sebeple, çalıĢmada Göktürklerin yeniden yükseliĢinin doğrudan sonucu olan ve Tang tarihine damga vuran Jiedushi (Bölge Valisi) uygulamasının ayrıntılarına ve bu unvanı alan Türk kültür çevresinden komutanların biyografik bilgilerine yer verilmiĢtir. ÇalıĢma, Tang Çin‟inde Türk etki ve etkinliğinin geldiği noktayı göstermesi açısından önem arz etmektedir.

Eski Çin‟de, devlet yapısı içerisinde farklı rütbe ve makamlar arasında yer değiĢikliği imkânı sağlayan dikey hareketlilik, kiĢilerin kökeninden bağımsız olarak sık görülmektedir. Fakat bu yer değiĢikliği her unvan için aynı sıklıkta olmamıĢ; memuriyetten komutanlığa geçiĢler sınırlıyken, komutanlıktan memurluğa geçiĢler daha fazla olmuĢtur. Bunun yanında komutan veya memur olarak görev yaptığı devlete baĢkaldırarak kendi egemenliğini ilan edenlerin ise tarihsel süreç içerisindeki konumu daha belirgin olmuĢtur. Bunlar; önceleri bir sığınak olarak gördüğü Sonraki Qin

Hanedanı‟nın komutanlarından Mo-yi-yu‟yü öldürmesinin ardından kendi devletini kuran He-lian Bobo, daha önce Tabgaç Wei Devleti komutanlarından biriyken

ÇinlileĢme politikasına karĢı verdiği mücadelenin ardından Kuzey Qi Hanedanı‟nın kurucusu olan Gao Huan, Batı Wei döneminin öne çıkan komutanlarındanken Batı

Zhou Hanedanı‟nın kurucusu olan Yuwen-tai ve elbette Tang‟a baĢkaldırıp Yan

Devleti‟ni kuran An Lushan olarak örneklendirilebilir. Aynı Ģekilde komutanı olduğu

Sui Hanedanı‟nı devirerek Tang Hanedanı‟nı kuran Li Yuan (Tang Gaozu) de bu kiĢilere örnek gösterilebilir. Bununla birlikte istisnai bir unvan olan Jiedushi (Bölge

Valisi), farklı kökenlerden gelen kimselerin Tang topraklarına hâkim olmalarına imkân

V tanıyan bir görev unvanı olmasıyla diğerlerinden ayrılmaktadır. Bu makama gelenler, kendilerine yeni bir devlet kurmak yerine atandıkları toprakların lideri olmayı tercih edip, merkezî yönetimden ayrılarak, önceleri komutanı oldukları bu bölgelerin beyi konumuna gelmiĢlerdir. Bunlar arasında Çinliler olduğu gibi, Türk kültür çevresinden olanlar da vardır. Çin‟in ünlü komutanları olduğu gibi, Türk kültür çevresinin önemli ailelerinden gelenler de vardır.

VI

KISALTMALAR

Akt. Aktaran

ALSSJ: An Lushan Shiji

Bknz: Bakınız

BS: Kuzey Tarihi

BQS: Kuzey Qi Tarihi

CFYG: Cefu Yuangui

GDHYCD: Eski Çince Sözlük

GJDMDCD: Eski ve Yeni Yer Adları Büyük Sözlüğü

GJXSS: GeçmiĢten Günümüze Soyadları Kitabı

HS: Han Hanedanı Kayıtları

HHS: Sonraki Han Kayıtları

JS: Jin Hanedanı Kayıtları

JTS: Eski Tang Kayıtları

LS: Lu Shi

NS: Güney Tarihi

NQS: Güney Qi Tarihi

QTW: Bütün Tang Metinleri

SGZ: Üç Devlet Kayıtları

SHJ: Shan Hai Jing

SJ: Tarihçinin Kayıtları

SS: Sui Hanedanı Kayıtları

TD: Tong Dian

Tom. : Tomar

TPHYJ: Taiping Huanyu Ji

TZ: Tongzhi

WS: Wei Hanedanı Kayıtları

VII

XTS: Yeni Tang Kayıtları

XWDS: Yeni BeĢ Dönem Tarihi

YHXZ: Yuan He Xing Zuan

ZS: Zhou Hanedanı Kayıtları

ZGCD: Memurlar Sözlüğü

ZZTJ: Zizhi Tongjian

VIII

PINYIN TRANSKRĠPSĠYON SĠSTEMĠ ĠÇĠN OKUMA ANAHTARI

Kalın Ġnce

zh: c j: c

ch: ç q: ç

sh: Ģ Ģ: Ģ

z: dz

c: ts

s: s

e: ı

ou: ov

uo: uğo

ng: nğ

IX

TERĠMLER LĠSTESĠ*

ÇĠNCE OKUNUġ TÜRKÇE

刺史 Cishi Ceza Kâtibi

别假 Bie Jia Ceza Kâtibi Yardımcısı

大總管 Da Zongguan Genel Ġdareci

府兵 Fubing Garnizon Askeri

折衝府 Zhechong Fu DüĢman Kırma Dairesi

募兵 Mubing Paralı Askerlik

長從宿衛 Chang cong Su wei Uzun Dönem Muhafız Birliği

彍騎 Guo Qi Yay Geren Atlılar Birliği

藩鎮割據 Fanzhen Geju Askerî Vesayet Bölgesi

節度使 Jiedushi Bölge Valisi

* Bu tabloda Çince terimlere verilen Türkçe karĢılıklar yazar tarafından önerilmiĢtir.

X

KAYNAKLAR HAKKINDA

Çin tarih yazıcılığı gerek uzun soluklu olması gerekse zengin içeriği bakımından tarih öncesi çağlardan Qing dönemine (清代 1636-1912) değin milyonlarca imden meydana gelen ve dünyada eĢine az rastlanan bir külliyat sunmaktadır. Özellikle Ġslam

öncesi Türk tarihi ile ilgili bilgilerin pek çoğuna bu külliyat sayesinde ulaĢılmakta, Türk tarihinin karanlık noktaları çalıĢmalar arttıkça aydınlatılmaktadır. Ġslam öncesi Türk tarihinin incelenmesinde Türklerin temasta bulundukları coğrafya ve halkların siyasi ve kültürel yapılarının anlaĢılması da önem arz etmektedir. Özellikle Çin‟de kurulan hanedanların siyasi geliĢimleri yanında örgütlenme biçimleri de Türk tarihinin etraflıca anlaĢılması için aydınlatıcı ek bilgiler sağlamaktadır.

Söz konusu külliyat içerisinde Türklerle ilgili en detaylı kayıtlar Liu Xun (劉詢

887-946) tarafından derlenen Eski Tang Kayıtları ve Ouyang Xiu (歐陽修 1007-1072) tarafından derlenen Yeni Tang Kayıtları‟nda yer almaktadır. Çin tarihinde, bir hanedan yıkıldıktan sonra ardından kurulan yeni hanedan, önceki hanedanın tarihini yazdığından dönemi anlatan kayıtlar aslında anlattıkları olaylarla çağdaĢ değillerdir. Bu yüzden de kayıtlarda anlatılan olaylar ile bu kayıtların yazılıĢ tarihleri arasında yüzyıllar vardır.

Örneğin; Tang Hanedanı 618-907 yılları arasında hüküm sürmüĢ ancak Eski Tang

Kayıtları 945 yılında, Yeni Tang Kayıtları ise 1058 yılında yazılmıĢtır. Özellikle Yeni

Tang Kayıtları‟nın hanedan yıkıldıktan bir yüzyıl sonra yazıldığı görülmektedir. Buna rağmen bu eserler, içlerinde Türklere ayrılmıĢ birer bölüm olmasının yanı sıra Çin tarihi içindeki “Türk varlığını” araĢtırmak veya incelemek için de oldukça hacimli eserlerdir.

Hem kronolojik hem de biyografik olarak tasnif edilen, siyasi olayların sistemli biçimde kaydedildiği Tang Kayıtları, büyük oranda birbiriyle örtüĢen bilgiler vermektedir.

1

ÇalıĢmada, devlet eliyle yazdırılan Resmî Tarihler‟den olan Eski Tang Kayıtları ve Yeni Tang Kayıtları dıĢında Yirmi Dört Tarih1 içerisinde yer alan pek çok eserden faydalanılmıĢtır. Özellikle Jiedushi (Bölge Valisi) unvanının tarihsel geliĢimi ile ilgili araĢtırmalar sırasında, daha önceki hanedanlarda bu unvanın hangi biçimlerde kullanıldığının anlaĢılması için geçmiĢ hanedanların tarihini anlatan Tarihçinin

Kayıtları, Han Hanedanı Kayıtları, Sonraki Han Kayıtları, Üç Devlet Kayıtları, Jin

Hanedanı Kayıtları, Wei Kayıtları, Zhou Kayıtları, Kuzey Tarihi, Güney Tarihi, Kuzey

Qi Tarihi, Güney Qi Tarihi ve Sui Tarihi taranmıĢtır.2 Resmî Tarihler‟de yer almayan bazı kayıtlara -özellikle emirnamelere- eriĢmek veya aynı konularla ilgili daha detaylı kayıtlara ulaĢmak amacıyla münferit yazarlar tarafından derlenen Harici Tarihler‟den faydalanılmıĢtır. Bunlar arasında özellikle Çin‟in ilk kronolojik tarih kitabı olma

özelliğini taĢıyan Kuzey Song Hanedanı döneminde (960-1127) ünlü tarihçi Sima

Guang (司馬光 1019-1086) tarafından kaleme alınan Zizhi Tongjian, Wang Qinruo (王

欽若 962-1025) tarafından 1005 yılında yazılan ve Kuzey Song döneminin dört büyük tarih derlemesinden 3 biri olan Cefu Yuangui, Du You (杜佑 735-812) tarafından

1 Yirmi Dört Tarih (二十四史) adıyla bilinen Resmî Tarihler, Çin‟deki hanedanlar tarihini anlatan toplam yirmi dört adet tarih kitabından oluĢmaktadır. Ġlki M.Ö. 1. yüzyılda yazılan eserlerin sonuncusu, 18. yüzyılda yazılan Ming Hanedanı Kayıtları‟dır. Külliyat, yaklaĢık kırk milyon imden meydana gelmiĢtir ve

1832 yılda tamamlanmıĢtır. (Wilkinson 2000: 501) Ancak önce Yeni Yuan Hanedanı Kayıtları (新元史), daha sonra da Mançu Hanedanı Kayıtları (清史稿) bu külliyata dâhil edilmiĢ ve adı Yirmi Altı Tarih olarak değiĢtirilmiĢtir.

2 Burada adı geçen eserlerin künyeleri kaynakçada verilmiĢtir.

3 Diğer üç derleme; 978 yılında on dört farklı yazarın kaleminden çıkan anlatıların bir araya getirilmesiyle oluĢturulan Taiping Guangji (太平廣記), 983 yılında yine farklı yazarlar tarafından derlenen Taiping

Yulan (太平御览) ve 986 yılında yirmiden fazla yazar tarafından oluĢturulan Wenyuan Yinghua (文苑英

華)‟dır. Bu eserler arasında en fazla ihtimam gören Cefu Yuangui‟dir. Çünkü diğer üç derleme klasik Çin

2 kaleme alınan ve Tang döneminin yasaları, ekonomisi, askerî sistemi ile siyasi yapısı hakkında bilgi veren toplam iki yüz tomardan oluĢan Çin‟in ilk sistematik siyaset kitabı

Tong Dian, Song dönemi bakanlarından Wang Pu (王溥 922-982) tarafından derlenen

Tang döneminin kurumlarını, yasalarını ve kurallarını içeren ve Çin‟in ilk hanedan kayıtları kitabı olma özelliğini taĢıyan Tang Huiyao, Mançu Hanedanı‟nın Jiaqing yönetim döneminde (1796-1820) yönetim kademesindekilerin yönlendirmesiyle çok sayıda yazarın bir araya gelerek oluĢturduğu Tang Hanedanı ve ardından ortaya çıkan

BeĢ Devlet Dönemi‟ne4 dair kayıtları da içeren Bütün Tang Metinleri yer almaktadır.

Bunlar arasından matbu olarak ulaĢılamayan bazı klasik eserlere alanın ilgili veri tabanlarından ctext.org ve academia sinica aracılığıyla eriĢim sağlanmıĢtır.

Klasik eserlerin yanı sıra çalıĢmada çeĢitli makaleler, tezler ve telif eserlerin de yer aldığı modern Çince çalıĢmalardan yararlanılmıĢtır. Özellikle makalelerin yöntem ve üslubuna dikkat edildiğinde, yazarların çoğunda Resmî Tarihler‟de yer alan bilgileri esas alıp buradaki bilgilerin tamamının doğruyu yansıttığı görüĢünün hâkim olduğu; bu eserlerdeki kayıtlara eleĢtiri getirmekten veya Ģerh düĢmekten imtina ettikleri görülmektedir. Buna karĢılık, Chen Sanpin tarafından Ġngilizce olarak kaleme alınan

“Succession Struggle and The Ethnic Identity of The Tang Imperial House” adlı makalede Resmî Tarihler‟in karĢıtı görüĢ bildirilerek Tang Hanedanı‟nın konargöçer köklerinden, yöneticilerinin konargöçerlere özgü davranıĢlarından söz edilmiĢ ve hatta

Xuanzong bazı yönleriyle Osmanlı padiĢahlarından Kanuni Sultan Süleyman‟a benzetilmiĢtir. tarihçiliği formatından uzak, kısa öykü ve anekdotların bir araya getirildiği, kimi zaman gerçeküstü hikâyelerin yer aldığı eserlerdir.

4 BeĢ Devlet Dönemi (907-960), Tang Hanedanı yıkıldıktan sonra kurulan Sonraki Liang (後梁 907-923),

Sonraki Tang (後唐 923-936), Sonraki Jin (後晉 936-947), Sonraki Han (後漢 947-950) ve Sonraki Zhou

(後周 951-960) devletleri dönemine verilen addır.

3

Kaynaklara olan bakıĢ açısı ile ilgili bir baĢka örnek ise Jiedushilar (Bölge

Valileri) ile ilgilidir. Xiamen Üniversitesi bünyesinde Wang Min tarafından yazılan

“Tang Dönemi Kaiyuan ve Tianbao Yönetim Dönemlerinde On Jiedushi ve Merkezî

Yönetimle ĠliĢkilerinin AraĢtırılması” baĢlıklı bir yüksek lisans tezinde Resmî

Tarihler‟de yer alan bilgilere rağmen Jiedushiların merkezle olan bağlarının asla kopmadığı, merkezî yönetime karĢı daima “itaatkâr” oldukları ifade edilmiĢtir. Ancak bu görüĢün gerçeği yansıtmadığı açıktır. Nitekim Jiedushi (Bölge Valisi) uygulamasının yaygınlaĢması, Tang Hanedanı‟nın topraklarının bölünerek Jiedushilar tarafından idare edilen bölgelere dönüĢmesine ve merkezî yönetimin zayıflamasına neden olmuĢtur.

ÇalıĢmada, siyasi kontrol yöntemi olan Jimi5 (GevĢek Dizgin) politikasından

Jiedushi (Bölge Valisi) uygulamasına geçilmesini gerektiren sürecin net olarak anlaĢılmasında büyük yer tutan Çince araĢtırmalardan biri; Yuan Wenjing tarafından kaleme alınan “Tang Dönemi Jimi Yönetim Bölgelerinin Yönetim Sisteminin

DeğiĢmesinin Sebeplerinin Analizi” baĢlıklı makaledir. Makalede, Tang döneminin sınır savunmasında kullanılan Jimi yapısına bağlı Duhufu ve Dudufuluk makamlarının iĢlevini kaybetmesi incelenmiĢtir. Ardından Jiedushi (Bölge Valisi) uygulamasının baĢlaması ve Jimi (GevĢek Dizgin) bölgelerinin Jiedushi topraklarına dâhil edilmesi ele alınmıĢtır.

Jiedushi uygulamasının Tang döneminde geldiği noktayı göstermesi açısından

önem arz eden çalıĢmalardan biri, Wang Zhaogang tarafından kaleme alınan “Askerî

Vesayet Bölgeleri ve Jiedushi Sistemi” baĢlıklı makaledir. ÇalıĢmada, kaynaklarda adı

“Jiedushi” olarak ilk kez Gaozong döneminde geçen Jiedushi (Bölge Valisi) uygulamasının ortaya çıkıĢı ve An Lushan kalkıĢmasının ardından uygulamanın boyut değiĢtirerek Jiedushiların yönetim merkezlerinin sınırlardan merkeze doğru geniĢlemesi

5 Jimi (GevĢek Dizgin) politikası hakkında ayrıntılı bilgiye ikinci bölümde yer verilmiĢtir.

4 ele alınmıĢtır. Bu durumun sonucunda ortaya çıkan Askerî Vesayet Bölgeleri ve bu bölgelerin Jiedushilar (Bölge Valileri) tarafından yönetilmesi incelenmiĢtir.

Tang döneminin askerî yapılarının ayrıntılarını içeren bir diğer çalıĢma, Sun

Jimin tarafından kaleme alınan ve 2018 yılında ilk baskısı yapılan Tang Dönemi Ordu

Sistemlerinin Araştırılması adlı eserdir. Kitapta, hem Tang öncesi dönemlerde hem de

Tang döneminin erken devirlerinden son yıllarına değin geçen sürede uygulanan ordu düzeni, askerî yapılar ve askerî görevliler incelenmiĢtir.

Bir diğer çalıĢma ise Minoru Nakazato tarafından Ġngilizce olarak kaleme alınan

“An Optimal Tax That Destroyed The Government-An Economic Analysis of the

Decline of the Tang Dynasty” adlı makaledir. ÇalıĢmada, Tang dönemindeki vergi sistemleri incelenmiĢ ve özellikle tuz vergisinin Tang Hanedanı için önemi ifade edilmiĢtir. Uzun yıllar boyunca, hanedanın vergi gelirinin çoğunun tuz üretimi ve ticaretinden elde edilmesi ve zamanla bu geliri kaybeden hanedanın ekonomik çöküĢü ele alınmıĢtır. Makalenin çalıĢma için önemi, Jiedushi (Bölge Valisi) uygulamasıyla birlikte tuzlaları ele geçiren Jiedushiların buralardan elde edilen vergileri kendilerine saklayarak, Tang ekonomisine verdikleri zarardır.

Çince araĢtırmaların yanı sıra çalıĢmada Ġngilizce araĢtırmalar da kullanılmıĢtır.

Özellikle Skaff, Graff, Lewis, Twitchett gibi Çin tarihi alanında uzman yazarların çeĢitli eserlerinden faydalanılmıĢtır. Bunun yanında tarihsel süreç baĢlığı altında Göktürk dönemi olayları incelenirken, Orta Asya Türk Tarihi alanının uzmanlarından Gömeç ve

TaĢağıl‟ın Göktürk tarihi ile ilgili eserlerinden istifade edilmiĢtir. Ayrıca tez

çalıĢmasının dönem olarak 7. yüzyılın sonu ile 8. yüzyılın baĢını kapsaması sebebiyle,

özellikle Göktürk Kağanlığı‟nın sonraki dönemi hakkında Türk dilinde yazılmıĢ en

önemli kaynak olan Orhun Yazıtları‟ndan yararlanılmıĢtır. Yazıtların Türkiye Türkçesi

çözümlemeleri için Türkolog Muharrem Ergin‟in eseri temel alınmıĢtır. Genelde Tang

5 dönemi idari ve askerî yapısı, özelde ise Jimi (GevĢek Dizgin) ve Jiedushi (Bölge Valisi) baĢlıkları ülkemizde daha önce çalıĢılan konular olmadığından, Türkçe kaynak olarak yalnızca doğrudan Jimi yapısı ile ilgili Kara ve Karluk tarafından yayımlanan iki makaleden faydalanılmıĢtır.

Gülnar Kara tarafından kaleme alınan “Tang Hanedanı‟nın Türk Topraklarını

Hâkimiyet Altına Alma Çabaları” adlı makalede, öncelikle Göktürkleri 630 yenilgisine götüren zayıflama sebepleri üzerinde durulmuĢtur. Ardından Resmî Tarihler‟de yer alan bilgiler ıĢığında bu dönemde Tang‟a tâbi olan halklar için kurulan Jimi yapısına bağlı

Duhufu ve Dudufular incelenmiĢtir. Bunun yanında Ġllig Kağan, Tu-li Kağan ve AĢına

He-lu‟nun topraklarında kurulan Jimi (GevĢek Dizgin) yönetim merkezleri ve buralara yerleĢtirilen boylar ve uygulamanın detayları ele alınmıĢtır.

Jimi politikası ile ilgili bir diğer çalıĢma ise AbdürreĢit Celil Karluk tarafından kaleme alınan “Çin Tarihinde Çinli Olmayan Halkların Yönetiminde Uygulanan

Stratejiler” adlı makaledir. ÇalıĢmada, Çin‟de farklı dönemlerde yabancı halkların yönetilmesinde baĢvurulan farklı yöntemler üzerinde durulmuĢtur. Jimi (GevĢek Dizgin) uygulamasına da bu yöntemlerden biri olarak “Gem-Yular Sistemi” baĢlığı altında değinilmiĢ ve uygulamanın ayrıntıları ile Jimi bölgelerindeki yöneticilerin görevleri ele alınmıĢtır.

Ayrıca çalıĢmada geçen yer adlarının tespiti için “Çin Eski ve Yeni Yer Adları

Büyük Sözlüğü”, unvanların tespiti için ise “A Dictionary of Official Titles in Imperial

China” ve “Çin Hanedanları Memurlar Sözlüğü” adlı eserlerden faydalanılmıĢtır.

ÇalıĢmanın temel kaynaklarının Çince olmasına ve erken dönem Türk tarihi hakkında bilgi edinmek için bu kaynakların kullanılmasının bir zorunluluk olmasına rağmen kaynakların Türklere ayrılmıĢ bölümleri okunurken Çinli tarih yazıcılarının bu eserleri Türk tarihini anlatmak için kaleme almadıklarının, böyle bir gayelerinin 6 olmadığının bilincinde olunması gerekmektedir. Çin‟de hanedanlar tarihini anlatan

Resmî Tarihler kategorisi altında yer alan eserlerin devlet tarafından yazdırılma amacı, mevcut hükümdarın geçmiĢte meydana gelen ne gibi olaylar sonucunda hâkimiyet kurduğunu açıklamaktır. (Ercilasun 2019: 18) Fransız Sinolog Balazs Çin tarih yazıcılığını Ģu cümleyle açıklar: “Çin tarihi memurlar tarafından [yine] memurlar için yazılmıĢtır.” (Balazs 1956: 135‟ten akt. Twitchett 2002: 84) Çin sınırlarında yaĢayan yabancı halklardan yalnızca biri olarak görülen Türklerle ilgili kayıtların da bu bağlamda kaydedildiği bilindiği takdirde, kaynakların yanlı tutumunun farkına varılabilmekte ve kaynakların iĢaret ettiği Çin merkezli bakıĢ açısından sıyrılarak kendi tarihimiz açısından bakılabilmektedir. Bu konuyla ilgili Kırilen‟in cümleleri durumu

özetlemekte ve yapılması gerekeni iĢaret etmektedir.

“Bu eserleri, farklı içerik ve bağıntılara imkân tanıyan diğer eserlerle

birlikte ele almalı, baĢlıca metinleri mastar olarak kullanırken dahi

anlatıların bizler için değil, yazıldıkları dönemin siyaset ve âlimleri için

kaleme alındığı gerçeğini akılda tutmalıyız. Bunun yanında tarihsel süreçte

otosansür ve seçme-derleme tercihlerinin Çin merkezli bakıĢ ve siyasi

koĢullardan etkilendiğini görebiliriz. O nedenle Resmi Tarihler ile diğer

belli baĢlı eserlerin dıĢına çıktığımızda benzer derleme özellikleri sergileyen,

zengin 'harici metinler' külliyatıyla karĢılaĢırız. Bunlardan bazıları alıĢılmıĢ

anlatıları sorgulatır niteliktedir.” (Kırilen 2020)

Çince kaynakların bu yanlı tutumu Hunlardan bahsederken “…Utanma duyguları yoktur…” cümlesi ve aynı Ģekilde Göktürklerden bahsederken “… Nadiren utanır, çekinme [nedir bilmezler], adap [ve] düzenleri yoktur…” cümlesinde kendini göstermektedir. (SJ: 2879; HS: 3743; ZS: 909; SS: 1864; BS: 3287) Bunun yanı sıra aynı tutum çalıĢmaya konu olan konargöçer kültüründen gelen Jiedushiların (Bölge

7

Valilerinin) biyografilerinde de görülmektedir. Örneğin, TürgiĢ soyundan Geshu Han

(KoĢu Han) için “içkiye ve kumara düĢkün” ifadelerinin kullanılması kaynakların Çinli olmayanlara karĢı genel tutumuyla ilgilidir. Yazılanların aksine Geshu Han (KoĢu Han),

Çin klasiklerini okumayı öğrenmiĢ ve edebî eğitimi sayesinde elit sınıfa dâhil olmuĢtur.

(Skaff 2000: 27) Tarih yazıcılarının yanlı tutumu sebebiyle Geshu Han‟ın (KoĢu Han) o dönemde Çin klasiklerinden Han Hanedanı Kayıtları‟nı okuyup anlayabilen ender insanlardan biri olması göz ardı edilmiĢtir. Çin tarih kitaplarının en geniĢ bölümünün biyografilere ayrılmıĢ olması da bu yanlı tutuma engel olamamıĢtır. Bu bölümler, dönemin önemli kiĢilerinin yanı sıra yabancı halklar ve onların sarayla iliĢkileri hakkında da kayıtlar içermektedir. Biyografiler yalnızca bir kiĢinin hayatını ve kiĢiliğini tanıtmak için yazılmamıĢlardır. Bu kayıtlarda tarih yazıcıları tarafından biyografileri kaydedilen kiĢiler, dönemin özelliklerini yansıtan temsilî karakterler olarak seçilerek ele alınmıĢ ve onların nezdinde tarihî olayların ayrıntısı kaydedilmiĢtir. (Twitchett 2002: 62,

63) Türk tarihiyle ilgili pek çok olay da benzer Ģekilde Hükümdar Kayıtları içerisinde görülmezken, dönemin aktörlerine ayrılan biyografiler içerisinde görülebilmektedir.

Kaynakların yanlı tutumunun yanı sıra aynı dönemi ve aynı olayı anlatan iki kaynak arasındaki farklılıklar da tarih yazıcılarının seçme derleme usulü kayıt tuttuğuna iĢaret etmektedir. AĢağıda Eski Tang Kayıtları ve Yeni Tang Kayıtları‟nda yer alan

Hükümdar Kayıtları içerisinden seçilen cümleler bu duruma örnek teĢkil etmektedir.

Buna göre Tang Taizong‟un veliaht ilan edildiği 626 yılının sekizinci ayında yaĢanan olaylardan biri Eski Tang Kayıtları‟nda Ģöyle ifade edilmiĢtir.

“…Göktürkler [Tang sınırlarına] girip akın yaptılar, askerî baĢarı elde ettiler.

[Bunun üzerine] baĢkentte sıkıyönetim [ilan edildi]…” (JTS: 30)

Yeni Tang Kayıtları‟nın aynı yılına tarihlenen bölümlerinde ise böyle bir cümleye rastlanılmamaktadır. Ayrıca yine aynı tarihte Eski Tang Kayıtları‟nda Wei

8

Nehri‟nde Taizong ve Ġllig Kağan arasında yapılan antlaĢma, Zhishi Sili‟nin6 tutsak düĢmesi ve ardından beyaz at kurban edilmesi hadiseleri kaydedilmiĢken; Yeni Tang

Kayıtları‟nda bu olay kısaca Göktürklerin Wei Nehri üzerindeki köprüye saldırı düzenledikleri ve Taizong ile Ġllig‟in antlaĢma yaptıkları Ģeklinde kaydedilmiĢtir. (XTS:

27; JTS: 30)

Çin‟de resmî tarih yazımı, 630 yılında Taizong döneminde kurulan Tarih

Encümeni tarafından baĢlatılmıĢtır. (Togan 2008: 16) Bu tarih yazıcılığında usul, yeni kaynağın eskiden kopya edilerek yeniden yazılması ve farklı kaynaklara ulaĢılmasıyla bu kayıtlara eklemeler yapılıp detaylandırılması Ģeklindedir. Ancak yukarıdaki

örneklerde daha önce yazılan Eski Tang Kayıtları‟nda yer alan cümlelere, sonradan yazılan Yeni Tang Kayıtları‟nda yer verilmediği görülmektedir. Kaynaklar içerisinden seçilen bu örnekler, tarih yazıcılarının bazı kayıtları eserlerine dâhil etmemeyi tercih ettiklerini ve dolayısıyla Çin tarih yazıcılığının seçme derleme yönünü ortaya koymaktadır. Bu durum, Çinli tarihçilerin geçmiĢin kendi ağzından dillendirilmesine ve bunu yaparken de kimi konuların gerektiğinde gizlenmesine inanmalarından kaynaklanmaktadır. (Togan 2008: 13)

Benzer Ģekilde, Çin tarih yazıcılığının bir baĢka özelliği de kayıtların kimi zaman tutarsızlık göstermesidir. Bu durumu örneklerle ifade etmek gerekirse;

733 yılında Kitanların Göktürklerin desteğini alarak Tang ordusuna saldırması sonucunda ölen Tang asker sayısının, farklı kaynaklarda farklı rakamlarla ifade edildiği görülmektedir. Buna göre; Yeni Tang Kayıtları‟nda, Tang askerlerinin ölü sayısı on bin olarak verilirken; Eski Tang Kayıtları ile Zizhi Tongjian‟de bu sayı altı bin olarak

6 Göktürk boy beylerinden olan Zhishi Sili (執失思力), 630 yılından sonra Tang ordusunda çeĢitli unvanlar almıĢtır. Tang hükümdarı Gaozu‟nun kızlarından Jiu Jiang Konçuy (九江公主) ile evlenerek hükümdar damadı olmuĢtur. (XTS: 4116)

9 verilmiĢtir. (XTS: 6171; JTS: 5353; ZZTJ: 6802) Her iki eserden de daha geç bir tarihte yazılan Zizhi Tongjian‟in, Eski Tang Kayıtları‟nı temel alarak Tang‟ın asker kaybını altı bin olarak verdiği anlaĢılırken; Yeni Tang Kayıtları‟nın neye dayanarak bu rakamı on bin olarak kaydettiği ise anlaĢılamamaktadır.

Kaynakların bu tutumu ile ilgili bir baĢka örnek, bozkır kökenli Jiedushilardan

(Bölge Valileri) olan A-bu-si‟nın Tang‟a bağlanması konusundaki tutarsızlıktır. Eski

Tang Kayıtları‟nda “A-bu-si, boyuna Tang‟a bağlanmayı emretti” cümlesine yer verilirken; Tong Dian‟de yer alan aynı içerikli kayıtta “A-bu-si, on bin küsur hane ile

Tang‟a bağlandı” ifadesi kaydedilmiĢtir. (JTS: 5173; TD: 5467) Burada A-bu-si‟nın tek baĢına mı yoksa boyundan baĢka insanlarla mı Tang yönetimini kabul ettiği net değildir.

Çin‟in yazılı kayıtlarda kendini dünyanın merkezine konumlandırdığı ve devlet sistemini de bu anlayıĢı temel alarak oluĢturduğu bilinmektedir. (Fidan 2013) Tarihsel pek çok olguda kendini gösteren Çin merkezli bu bakıĢ açısı her Ģeyin, her olayın merkezine Çin‟in yerleĢtirilmesi ve geride kalanların olayların figüranı olarak değerlendirilmesinden kaynaklanmaktadır. Örneğin; Çin‟in dört bir yanındaki yabancı halklara coğrafi konumlarını simgeleyen birer ad verilmesi ve kaynaklarda kimi zaman kendi adları yerine bu adlarla kaydedilmeleri Çinli yöneticilerin kendilerini merkezde gördüklerini açıkça göstermektedir. Aynı bakıĢ açısı, Tang Xuanzong‟un emirnamelerinde de vücut bulmuĢtur. Örneğin;

“…Ben tıpkı kuĢlar ve yabanî hayvanların tamamı gibi, Çin [ve] yabancıların barıĢ içinde yaĢamalarını istiyorum… “(QTW: Tom. 26; CFYG: Tom. 996)

“…Bozkırın suçu göz ardı edilemez. ĠĢte bu yüzden zarardan kurtulup vahĢiliği iyileĢtirmek için zavallı insanlara [karĢı] saldırıya geçtim…” (QTW: Tom.33)

10

Ġki ayrı emirnameden alıntılanan bu örneklerin ilki, Çin‟i bir kuĢa benzetirken

çevresindeki konargöçer halkları yabanî hayvanlara benzeten hükümdarın Çin merkezli bakıĢ açısının yanı sıra ötekileĢtiren ve ayrıĢtıran bakıĢ açısını da yansıtmaktadır. Ġkinci

örnekte ise hükümdar konargöçer halkları vahĢilikle suçlarken, onları iyileĢtirenin Çin olması da yine Çin merkezli üstten bakan anlayıĢa iĢaret etmektedir.

Yukarıda sıralanan örneklerden de anlaĢılacağı üzere kaynakların tamamen tarihsel gerçeği yansıttığı veya tarihî bilgiyi olduğu gibi kayda geçirdiği düĢüncesi doğru değildir. Bu sebeple tek bir kaynağa bağlı kalmadan farklı kaynaklardan kontrollü ilerlemek çalıĢmaların güvenilirliği açısından önemlidir.

Tez çalıĢması boyunca, pek çok Çin kaynağından faydalanılmıĢ ancak kaynaklar

Çin tarih yazıcılarının bu yerleĢik üslubu ve Çin merkezli bakıĢ açısının farkında olarak okunmaya, anlaĢılmaya ve bu Ģekilde aktarılmaya çalıĢılmıĢtır. Bu elbette kaynakların iĢaret ettiği bilgilerin çarpıtıldığı veya bu kayıtların değiĢtirildiği anlamına gelmemektedir. Okumalar eleĢtirel, alıntı ve çeviriler ise aslına sadık olarak yapılmıĢtır.

Ġlerleyen sayfalarda Çin merkezli bu anlayıĢ, özellikle hükümdar emirnameleri ve biyografilerde yer alan ifadelerde net olarak görülecektir. Her ne kadar kaynakların güvenilirliği konusunda tartıĢmalar olsa da, bu eserlerin günümüzde dahi değerini koruduğu ve dönemin tarihine ıĢık tutan pek çok bilgiye ulaĢılmasına olanak sağladığı bir gerçektir. Bu bağlamda bundan sonra yapılacak çalıĢmalarda kaynakların eleĢtirel ve hatta Ģüpheci bir bakıĢ açısıyla ele alınması önem arz etmektedir.

11

GĠRĠġ

Çin tarihinin yaklaĢık üç yüz yıl süren en önemli evrelerinden olan Tang

Hanedanı (618-907), Türklerle etkileĢimin en yoğun olduğu dönemlerdendir. Bu sebeple Tang Hanedanı ile ilgili çalıĢmaların ayrı bir önemi vardır. Uzun yıllar süren bu dönemin hemen her evresinde Türklere ve Türk kültür çevresinden halklara rastlanmaktadır. Tang‟ın kuruluĢunda, Ġllig Kağan sonrası dönemde, ĠlteriĢ öncesinde ve

Kapgan sonrasında da Çin‟de Türk etki ve etkinliği belirleyici olmuĢtur. KarĢılıklı etkileĢimin yoğun olduğu bu dönemde, Çinliler tarafından aynı coğrafyayı paylaĢtıkları

Türk kültür çevresinden yabancılara dağıtılan makam ve unvanlar oldukça fazladır.

Fakat bu unvanların pek çoğu Türkçe açıklanamamaktadır. Jiedushi (Bölge Valisi) unvanı da bunlardan biridir ve bu unvanın ortaya çıkıĢının asıl sebebi 680 yılından itibaren Türkler ile Çinliler arasındaki iliĢkinin boyutunun değiĢmesi, Göktürklerin kuzeyde yeniden egemen bir güç olmalarıdır. Jimi (GevĢek Dizgin) politikasından

Jiedushi (Bölge Valisi) uygulamasına geçilmesi de yine Göktürklerin yeniden yükseliĢiyle açıklanabilmektedir. Bu durum konuyu ayrıca önemli hâle getirmektedir.

Wu Zetian‟in tahtta kaldığı süre boyunca, Tang‟ın kurucu soyu olan Li sülalesinin yönetimden dıĢlanarak yabancıların ve farklı kökenden kiĢilerin yönetici sınıfa dâhil edilmesi, çalıĢmanın konu edindiği Xuanzong döneminde (712-756) merkezî otoritenin güçlenmesi için fazladan çaba harcanmasını gerekli kılmıĢtır.

Hükümdar Xuanzong‟un merkezî güce yeniden sahip olmak için yabancı halklara karĢı uygulanan mevcut siyasi kontrol uygulaması olan Jimi (GevĢek Dizgin) politikasından, askerî kontrol uygulaması Jiedushi‟ya (Bölge Valisi) geçmesi; bu amaçla da Tang‟ın hâlihazırda sahip olduğu erki paylaĢmak durumunda kalması bu çalıĢmanın çıkıĢ noktasını oluĢturmaktadır. Tang Xuanzong‟un Jimi politikasını terk ederek on bölgede

12 kurdurduğu Jiedushi (Bölge Valisi) uygulamasının ayrıntıları ve Jiedushi unvanı verilen kiĢilerin kökeni tezin konusunu oluĢturmaktadır.

Tang Hanedanı‟nın en uzun süre tahtta kalan hükümdarı Tang Xuanzong döneminde (712-756), Göktürklerin yeniden güçlenmelerinin etkisiyle tevdi edilmeye baĢlanan Jiedushi (Bölge Valisi) unvanının bir uygulamaya dönüĢtüğü sürecin baĢlangıç ve ilerleme evreleri bu tez çalıĢmasında incelenmiĢtir. Tez çalıĢması bağlamında Tang devlet yapılanmasının derebeylik sistemi içerisinde düĢünebilen, çeĢitli bölgelere merkezden atanan olağanüstü yetkili idareciler olan Jiedushiların (Bölge Valileri)

özerklik dereceleri ve kökenleri araĢtırılmıĢtır. Söz konusu yapının gerek Tang sarayıyla, gerekse Türk kültür çevresiyle olan iliĢkileri ele alınarak Tang yönetimine bağlılıkları oranında Tang topraklarında Türk varlığı incelenmiĢtir. Ġlk Jiedushi‟nın atandığı 710 yılından An Lushan kalkıĢmasının yaĢandığı 756 yılına kadar olan zaman diliminde,

Hükümdar Xuanzong‟un Tang topraklarını on bölgeye ayırarak atadığı Jiedushiların

(Bölge Valilerinin) görev ve yetkileri ele alınmıĢtır. Görevlendirilen kiĢilerin temsil ettiği kültür çevreleri üzerinden, Tang yönetiminin taĢrada merkezî gücü ne oranda uygulayabildiği ve ne oranda feodal olduğu sorularına yanıt aranmıĢtır. Bunun yanında

Jiedushi unvanına Türkçe bir karĢılık önerisi getirilmesi amaçlanmıĢtır. Bu bağlamda tezin birinci bölümünde, Jiedushi uygulamasının ortaya çıktığı döneme gelinceye dek arka planda yaĢanan geliĢmelerin anlaĢılabilmesi ve değerlendirilebilmesi için “Tarihsel

Süreç” baĢlığı altında hem Tang Hanedanı‟nın erken dönemi hem de Göktürklerin

680‟den sonraki döneminin önemli olayları üzerinde durulmuĢtur. Göktürk tarihi açısından, Jiedushi (Bölge Valisi) uygulamasının ortaya çıkıĢı Kapgan Kağan döneminin (692-716) sonlarına tarihlenmektedir. Bu yüzden Kapgan Kağan‟ın, Çin‟de

Wu Zetian döneminden Xuanzong dönemine uzanan üstün liderliği ve Tang

Xuanzong‟un tahta çıkıĢ süreci incelenmiĢtir.

13

Ġkinci bölümde, Tang döneminin ilk yüzyılında uygulanan askerî ve idari yapı incelenmiĢtir. Nitekim tezin konusunu oluĢturan Jiedushilar (Bölge Valileri), önceleri askerî yapının bir parçası olarak ortaya çıkmalarına rağmen ilerleyen zamanla birlikte atandıkları bölgelerin yöneticisi konumuna yükselerek idari yapıya dâhil olmuĢlardır.

Bu sebeple Tang döneminin temel idari yapısı ile sınır savunmasında kullanılan ve

Jiedushi uygulaması ile bağlantılı olan diğer askerî yapılardan Fubing (Garnizon Askeri) ve Mubing (Paralı Askerlik) uygulamalarına da bu bölümde yer verilmiĢtir. Bunun yanında Jiedushi uygulamasına geçilmeden önce yabancı halklara karĢı uygulanan Jimi

(GevĢek Dizgin) politikası, bir uygulamadan diğerine geçiĢi gerektiren Ģartların ve bu sürecin daha iyi anlaĢılması amacıyla bu bölümde ele alınmıĢtır.

Üçüncü bölüm tamamen Jiedushi (Bölge Valisi) baĢlığına ayrılarak, unvanın etimolojik yapısı, Tang dönemine gelinceye değin farklı dönemlerdeki varyasyonları araĢtırılmıĢ, bu varyasyonların Resmî Tarihler içerisindeki kullanımları

örneklendirilmiĢtir. Bu sayede unvanın kökeni hakkında bilgi edinilmiĢtir. Ayrıca

Jiedushi unvanı ile birlikte kullanılan ve Jiedushi‟ya yardımcı olması amacıyla atandığı anlaĢılan kiĢilere tevdi edilen farklı unvanlar ile bu unvanları alan kiĢilerin görevleri tespit edilmiĢtir. Bunun yanında uygulamanın baĢlamasıyla Ģekillenen Jiedushi (Bölge

Valisi) yapısının özellikleri ve Jiedushilar tarafından yönetilmek üzere on bölgeye ayrılan yönetim alanları incelenmiĢtir.

Dördüncü bölümde, Xuanzong döneminde görev yapan Türk kültür çevresinden

Jiedushilar (Bölge Valileri) arasından seçilen Tabgaç kökenli Heba Yan-si, Xianbei (?) kökenli Xue Na ve Xue Chuyu, Göktürk soyundan AĢına Xian, An-si-shun ve An

Lushan, TürgiĢ kökenli Geshu Han (KoĢu Han), Dokuz Oğuzlardan A-bu-si ve Ediz veya Kitan soyundan geldiği düĢünülen Li Guangbi‟den oluĢan dokuz kiĢinin biyografik bilgilerine yer verilmiĢtir. Türk kültür çevresinden gelen Jiedushilardan Heba Yan-si,

14

An-si-shun ve A-bu-si için kaynaklarda biyografi bulunmadığı için bu kiĢilerin adları kaynaklarda taranarak haklarında bilgi veren kayıtlar bir araya getirilmiĢtir.

Tarihi eskiden beri bilinegelen kavramlarla okumak özel bir odaklanma gerektirmeksizin yapılabilen bir eylemken; Türk tarihini Çin tarihinin içerisinde aramak ve Çince kavramlarla okuyarak genelden özele yönelmek çok daha farklı bir odaklanma gerektirir. Bu, hangi kavramla aslında ne kast edildiğinin anlaĢılması açısından dikkat isteyen bir süreçtir. Bu sebeple tarih öncesi çağlardan gelen Türk-Çin iliĢkisi içinde, Çin tarihini anlatan kaynaklarda Türk kültür çevresinden gelenlere atfedilen unvanlarla karĢılaĢıldığında, bu ifadelere Türkçe karĢılık bulmak salt sözlük çalıĢmasıyla mümkün olmamakta, Çin tarihinin sözü edilen evresinde bu unvanın neye tekabül ettiğinin anlaĢılması gerekmektedir.

Sözü edilen bu unvanlar makam unvanı ve görev unvanı olarak iki ayrı kategoride düĢünülebilir. Bazı unvanlar yalnızca ismen verilirken bazıları gerçekten o görevi yapmayı zorunlu kılmaktadır. Tarihsel süreç içerisinde kimi zaman yalnızca bir kiĢiye veya bir aileye verilen, onursal unvan olarak nitelendirilebilen makam unvanları taltif edici unvanlar olarak tevdi edilmiĢlerdir. Onursal unvanlara sahip olan kiĢilerin herhangi bir fiili görevi bulunmamakla birlikte yalnızca Ģanı vardır. Jiedushi (Bölge

Valisi) ise bu unvanlar arasında iĢlevsel olan yani görev unvanı olanlardandır. Ancak bu düzen, günümüzden geçmiĢe doğru bakıldığında görünen tablodur. Bu unvanların kullanıldığı dönemde sistematik bir yapı içerisinde olduğundan söz etmek doğru olmayabilir. Çünkü unvanların iĢlevselliğinin, yetkiyi kullananların baĢarısı oranında

öne çıktığı ve uygulamada da bu sebeple yaygınlaĢtığı görülmektedir. Öte yandan

Jiedushi, tek baĢına verilen bir unvan olmamıĢtır. SeçilmiĢ kiĢilere Jiedushi (Bölge

Valisi) unvanının yanı sıra öncesinde veya sonrasında baĢka unvan ve makamların da tevdi edildiği görülmektedir.

15

Resmî Çin kaynaklarından Yeni Tang Kayıtları‟nın yazarı Ouyang Xiu tarafından ifade edilen değerlendirme niteliğindeki Ģu cümleler, Jiedushi (Bölge Valisi) uygulamasına merkezî yönetim açısından nasıl bakıldığını göstermektedir.

“…Fubing uygulaması zayıflarken, bölgesel garnizonlar 7 güçlendi.

Güçlü [ve] cesur askerler… kendi toprağına, kendi halkına, kendi askerî

teçhizatına, kendi ekonomisine sahip oldu [ve] ülkeye dağıldılar. Bu

durumda bölgesel garnizonların güçlenmekten, baĢkentin [ise]

zayıflamaktan baĢka seçeneği kalmamıĢtı…” (XTS: 1328)

Ouyang Xiu‟nun cümlelerinden anlaĢıldığı üzere, Çin tarihinde merkezî gücün paylaĢılmasıyla önemli bir etkiye sahip olan Jiedushi uygulamasının Türk kültür çevresi için önemi, Çin‟in konargöçer kültür çevresinden birliklere ve askerlere ihtiyaç duyması, bu askerlerin Çin askerî yapısı içerisinde yükselerek üst düzey konuma gelmeleri ve böylece kuzeyli geleneğinin Çin kültürüne taĢınmasına aracı olmasıdır.

Jiedushi (Bölge Valisi) uygulaması temelde Tang Hanedanı‟nın derebeylik sistemi olarak düĢünülebilir. Uygulamanın baĢlamasıyla Tang yönetimi merkezî gücü taĢrada görevlendirdiği bu kiĢilerle paylaĢmak durumunda kalmıĢtır. Bunun sonucunda giderek güçlenen Jiedushilar, elde ettikleri özerklikle taĢra teĢkilatındaki konumlarını yükselterek merkezî yönetime karĢı çıkan valilere dönüĢmüĢler ve bu toprakların beyi konumuna gelmiĢlerdir. Bunlar arasında An Lushan bu yetki ve gücüyle Tang‟ı zayıflatmıĢ ve hatta yeni bir devlet kuracak güce ulaĢmıĢtır.

YerleĢik toplumlarda iktidar sahibi olmanın belirleyicisi, toprağa sahip olmaktır.

Ancak bozkırda bunun yanında boy birliği, aĢiret ve kan bağı da oldukça belirleyicidir.

Bu yüzden de belirli bir dönem bir yerde görülen boy veya halk ile baĢka bir zaman

7 Ouyang Xiu bu cümlede bölgesel garnizon ifadesiyle, Jiedushiların görev yapması amacıyla merkezî yönetim tarafından on bölgeye ayrılan toprakları kast etmektedir.

16 diliminde bambaĢka bir coğrafyada karĢılaĢılabilmektedir. Ayrıca bozkırda siyasi ve askerî güce sahip olmak için insana hükmetmek gerekir. (Ercilasun 2020: 441)

Jiedushilar hem yerleĢik hem de bozkır kültüründeki ögeleri birleĢtirerek atandıkları bölgelerin toprağına sahip olmanın yanında, kandaĢ bağlarını da devam ettirmeleri sayesinde bölgenin siyasi iktidarı olmuĢlardır.

GeçmiĢe dönüp bakıldığında özellikle Kapgan Kağan döneminde yaĢananlar

Göktürklerin bölgenin egemen gücü olduğunu göstermektedir. Tang Hanedanı‟nın

“MuhteĢem Çağı” olarak anılan Xuanzong döneminde de etkin olan Türklerin, Tang hükümdarı Xuanzong‟u baskı altına aldığı ve siyasi-askerî yönetimdeki önemli değiĢikliklerin de bu sebeple yapıldığı gözden kaçmamalıdır. Bu değiĢikliklerden biri olan Jiedushi (Bölge Valisi) uygulaması ile Tang Xuanzong ve bakanlardan Li

Linfu‟nun baĢlattığı sınırlarda yabancı komutan görevlendirilmesi politikasının bir sonucu olarak bozkır kökenli Jiedushilar (Bölge Valileri) ortaya çıkmıĢtır. Bu politikanın gerekçesi sarayda görevli Çinlilerin kırsalda görev yapma konusunda isteksiz olması ve Li Linfu‟nun8 bu yöneticilerin kendi önüne geçmesini engellemek istemesi olarak ifade edilmesine rağmen asıl gerekçenin yerleĢik ve konargöçer toplumlar arasındaki fark olduğu anlaĢılmaktadır. Sınır bölgelerini savunmak ve buralarda yaĢamak saklanacak kaleleri olmadığından hem kendilerini hem de ailelerini savunmaya mecbur olan, her daim uyanık ve tetikte bekleyen özgüvenli ve cesur konargöçerlere daha uygun bir görevdir. (Ġbn Haldun 2015: 281) Gerektiğinde baĢka bölgelere hızlı askerî destek vermek, mobilizasyon becerisi ve fiziksel rahatlığın öncelik olmaması yerleĢik toplumlardan ziyade konargöçer toplumların becerileri arasındadır.

YerleĢikler ise hem kendilerinin hem mallarının koruma görevini yöneticilerine devr

8 Tang Xuanzong döneminin önemli bakanlarından Li Linfu‟nun (李林浦 683 - 753) babası, dönemin meĢhur ressamlarından Li Sishun‟ün kardeĢidir. Sarayda dünyaya gözlerini açan Li Linfu, küçük yaĢından itibaren önemli görevler üstlenmiĢtir. (Dang 2013: 174) Biyografisi için bknz: (JTS: 3235)

17 etmiĢ, hayatlarını rehavet içerisinde sürdürmeye alıĢmıĢlardır. (Göze 2017: 105) Ġki ayrı yaĢam biçimini benimseyen halklar arasındaki bu karakteristik özellikler, konargöçer halkların Jiedushilık (Bölge Valisi) gibi görevlerde daha baĢarılı olmasını sağlamıĢtır.

Uzun yıllar boyunca aynı coğrafyayı paylaĢmanın sonucu olarak kuzey sınırlarında yaĢayan konargöçer halkları iyi tanıyan Çinlilerin, bu görevde konargöçer geleneğinden gelen askerlerin kendilerinden daha baĢarılı olacağını öngördükleri anlaĢılmaktadır. Buna rağmen Türk kültür çevresinden komutanlara tevdi edilen

Jiedushi (Bölge Valisi) unvanının, özellikle Xuanzong‟un ikinci yönetim döneminde

(741-756) ilk yönetim dönemine (713-741) göre daha fazla yabancı komutana verildiği görülmektedir. Bunlar arasından bazı Jiedushilar aynı anda birden fazla bölgenin

Jiedushilık görevini üstlenmiĢler, böylece diğer bölgelerde görev yapanlara nazaran daha fazla güçlenmiĢlerdir. Zamanla bulundukları bölgenin idaresini ele geçiren

Jiedushilar (Bölge Valileri), giderek ekonomiden ve tarlaların ekim dikiminden sorumlu görevlilerin de yerini almıĢlardır. Bu sayede kendi menfaatleri doğrultusunda iĢler yapmaya baĢlayan Jiedushilar, merkezî yönetime karĢı asli görevlerinden olan vergi toplayıp baĢkente gönderme görevini yerine getirmemiĢler, böylece halktan toplanan vergiler Jiedushiların gelir kaynağına dönüĢmüĢtür. Özellikle bazı bölgelerdeki tuzla vergileri Jiedushiların ekonomik gücünü arttırmıĢtır.

Yukarıda kısaca değinilen Jiedushi (Bölge Valisi) uygulamasının Xuanzong dönemindeki geliĢimi bu tez çalıĢmasında ayrıntılı olarak ele alınmıĢtır. Ancak Jiedushi uygulaması bu zaman dilimiyle sınırlı kalmamıĢtır. Uygulama dönemsel olarak farklılıklar göstermesine karĢın Jiedushilar, An Lushan kalkıĢmasının ardından da Tang topraklarını paylaĢmaya devam etmiĢlerdir. Ta ki Tang Hanedanı parçalanıp yıkılana dek. 907 yılında Tang Hanedanı resmî olarak parçalandığında topraklarında Jiedushi

(Bölge Valisi) yapısının bir sonucu olarak ortaya çıkan ve yine Jiedushilar tarafından

18 yönetilen kırktan fazla “Askerî Vesayet Bölgesi” vardır. Bu Jiedushilar arasında da yine

Kitan, Tatabı ve Uygur soyundan gelen bozkır kökenli kimseler vardır.

ÇalıĢma boyunca Çince sözcüklerin okunuĢu için Pinyin Transkripsiyon Sistemi kullanılmıĢtır. Ayrıca sözcüklerin okunuĢuna yardımcı olması amacıyla bir okuma anahtarı hazırlanmıĢtır. Çince imlerin yazımında ise kaynak dilinde olduğu gibi imlerin tam yazım versiyonu bir baĢka deyiĢle Geleneksel Çince kullanılmıĢtır. Bunun yanı sıra

çalıĢmada geçen ve Çince imlerle ifade edilen ancak yabancı kökenli olduğu düĢünülen kiĢi adları Çince adların yazıldığı Ģekilde yazılmamıĢ, sözcüklerin arasına “-” iĢareti konularak yazılmıĢtır.

ÇalıĢmada çok sayıda Çince unvan, yer ve kiĢi adının geçtiği görülecektir.

Bunların her biri için ayrı taramalar yapılmasına rağmen kaynaklarda geçen her bir yer adının bulunması, her bireyin tarihsel süreçteki yerinin tespit edilmesi ve her unvana anlamlı karĢılıklar bulunması mümkün olmamıĢtır. Nitekim bazı unvanların yalnızca kendi kültürü içerisinde anlamlı olduğu da bir gerçektir. Bu sebeple hakkında herhangi bir bilgi bulunamayan yer ve kiĢi adları ile unvanların Çinceleri, alan içinden gelen okuyucular için metin içerisinde parantezde verilmiĢtir. Açıklaması yapılanların

Çinceleri ise dipnotlardaki açıklamaların baĢında verilmiĢtir.

19

BĠRĠNCĠ BÖLÜM

TARĠHSEL SÜREÇ

Tabgaç soyluları tarafından 618 yılında kurulan Tang Hanedanı, Çin tarihindeki saf Çinli olmayan hanedanlardan biridir. Hanedanın tahtına ilk yüzyılının sonlarına kadar kuruluĢuna paralel biçimde Tabgaç kökenli kiĢiler oturmuĢtur. Bunun yanında

çeĢitli durumlarda ortaya çıkan Türk kültüründen izler, hanedanın kökeni hakkında fikir vermektedir. Bu izlere kurucu hükümdar Tang Gaozu‟nun (566-635) annesinin, Tabgaç devrinde Xiao Wendi‟nin ÇinlileĢme politikasına karĢı çıkarak Altı Uç Ayaklanması9 olarak bilinen kalkıĢmada aktif rol oynayan isyancılardan bazılarının mensup olduğu

Hun kökenli Dugu (獨孤) boyundan gelmesi, Taizong‟un, oğlu Gaozong‟un (唐高宗

628-683) karakterini tanımlamak için “bir kut olarak doğan…” ifadesini kullanması,

(ZZTJ: Tom. 167: 6208‟dan akt. Chen 1996: 383) Tang dönemindeki günlük giysilerin

Tabgaçların askerî kıyafetleri olması örnek gösterilebilir. (Chen 1996: 382) Bir baĢka

örnek ise Taizong‟un büyük oğlu ve tahtın ilk varisi olan Li Chengqian‟in 10 Çinli

9 523 yılında, ÇinlileĢme politikasına karĢı Tabgaç aristokratlarının baĢlattığı bu ayaklanma süresince

Tabgaç kökenli kiĢiler Çin‟deki pek çok bölgeyi kendi idarelerine katmıĢlardır. Bunlar arasından özellikle

Chi-le boyundan Hu-lu-jin (斛律金 488-567), Kuzey Qi Devleti kurulduktan sonra burada da önemli görevlere gelmiĢtir. Hu-lu-jin‟in bu durumu Türk kültür çevresinden gelen halkların Çin‟de kurulan hanedanlardaki konumunu göstermesi bakımından önemlidir.

10 Taizong‟un büyük oğlu, tahtın ilk varisi Li Chengqian (李承乾 619-645) yirmili yaĢlarından itibaren

Çin sınırlarında yaĢayan Türklerin kültüründen etkilenmiĢ hatta o kültürü benimsemiĢtir. ZZTJ içerisindeki kayıtlara göre veliaht: “…Türk dilini iyi konuĢur, Türk kıyafetleri [giyer], çevresindeki adamları Türklere benzeyenlerden seçerdi. [Ayrıca] beĢ kurt baĢından [oluĢan bir] sancak [ve] bayrak yaptırmıĢtır. Keçeden çadır kurup burada yaĢamıĢtır. Koyun toplayıp haĢlamıĢ, onları belindeki kılıcıyla doğrayarak yemiĢtir. [Bir gün] etrafındakilere: „Ben KağanmıĢım [ve] ölmüĢüm, siz [de] cenaze törenimi yapın‟ diyerek yere uzanmıĢ, [çevresindeki] herkes ağlamıĢ, atlarıyla etrafında gidip gelmiĢler, yüzlerini

çizmiĢlerdir. [Veliaht] bir süre sonra aniden doğrulup: „Bir sabah [bütün] Çin benim olduğunda,

20 olmayı reddedip Türklere özenmesi ve hatta Göktürk kağanlarını taklit edecek kadar onlardan etkilenmesidir.

YaklaĢık üç yüz yıl hüküm süren Tang Hanedanı‟nın son Tabgaç kökenli hükümdarı Tang Xuanzong olmuĢtur. Xuanzong‟un anne tarafından dedesi Dou Kang

(窦抗?-621) Xianbei kökenlidir. Dedesi Dou Kang, Dou soyunun üçüncü nesli; annesi

Dou De Fei (窦德妃 ?- 693) ise altıncı neslidir.

Jiedushi (Bölge Valisi) uygulaması, Tang Hanedanı‟nın yedinci hükümdarı olan

Tang Xuanzong (685-762) döneminde baĢlamıĢtır. Xuanzong (Li Longji) tahta bir darbe sonrasında çıkmıĢtır. Xuanzong‟un önce veliaht sonra da hükümdar olmasını sağlayan bu darbe, Tang döneminde meydana gelen ilk darbe değildir. Hanedanın ikinci hükümdarı Tang Taizong (Li Shimin) da bir darbe11 ile kardeĢleri Li Jiancheng (李建成

589 - 626) ve Li Yuanji‟yi (李元吉 603-626) öldürmüĢ ve hükümdar babası Tang

Gaozu‟yu tahttan çekilmek zorunda bırakarak yerine geçmiĢtir.

emrimdeki on binlerce atlıyla Jin Cheng‟ın batısında avlanacağım. Sonra saçlarımı çözüp Türk olacağım,

[Sonra AĢına] Si-mo‟ya biat edeceğim. [Bir de] ġad olursam, kimsenin ardında kalmam‟ demiĢtir.” (ZZTJ:

6189, 6190) Böylece akli dengesinin yerinde olmadığına karar verilerek tahta çıkarılmamıĢ ve bunun yanında kendisinden “meczup” diye söz edilmiĢtir.

11 Tang Gaozu (Li Yuan), Tang Hanedanı‟nı kurduktan sonra üç oğlundan en büyük olan Li Jiancheng‟ı veliaht göstermiĢtir. Ancak veliaht, kardeĢi Li Shimin‟in kendisinden daha iyi bir savaĢçı ve her konuda daha becerikli olduğunu bildiğinden, diğer kardeĢi Li Yuanji ile birlikte Li Shimin‟i saf dıĢı bırakmaya karar vermiĢtir. Durumun farkına varan Li Shimin konuyu babasına anlatmıĢ, bunun üzerine Tang Gaozu

üç oğlunu birlikte saraya çağırmıĢtır. Fakat Li Shimin kardeĢlerinin geçeceği yol olan Xuanwu Kapısı‟nı tutarak onlara tuzak kurmuĢ, kardeĢleri geldiğinde her ikisini de öldürmüĢtür. Gaozu, bu durumda tahtı oğlu Li Shimin‟e bırakmak zorunda kalmıĢtır. Tarihte bu olaya Xuanwu Kapısı Darbesi (玄武門之變) denilmiĢtir. (Wang 2014: 167, 168; Huang 2015: 14,15)

21

Xuanzong dönemine gelmeden önce, yönetimde söz sahibi olup daha sonra baĢa geçerek kendi hanedanını kuran Çin‟in tek kadın hükümdarı Wu Zetian dönemi

üzerinde durulmuĢtur. Ardından, sırasıyla tahta çıkan oğulları Zhongzong, Ruizong ve nihayet Li Longji‟nin (Xuanzong) darbesi ve tahta çıkıĢı incelenmiĢtir. Devamında ise

Göktürklerin 680 yılından sonra yeniden güçlenmesi ve Kutlug‟un baĢa geçmesi ile

Kapgan Kağan ve Bilge Kağan dönemlerinin önemli olayları ele alınmıĢtır.

1.1.Tang Hanedanı’nın Ġlk Yüzyılında Hanedanda Genel Durum

Göktürklerin Tang‟ın kuruluĢuna verdikleri destek ile baĢlayan Göktürk-Tang iliĢkisi, Ġllig-Taizong dönemlerinde devam etmiĢtir. Göktürklerin yaklaĢık elli yıllık fetret döneminden sonra ĠlteriĢ Kağan‟ın ( 颉 跌利施可汗?-691) devleti yeniden güçlendirmesinin ardından uzun yıllar Göktürkleri yöneten Kapgan Kağan (?- 716) ve

Wu Zetian (624-705) dönemlerinde de iliĢkiler devam etmiĢtir.

Tang Gaozong‟un hükümdarlığı döneminde Wu Zetian‟in yönetimdeki etkisi artmıĢ, Gaozong öldüğünde 12 yönetimi tamamen ele almıĢtır. Bu yüzden kendi soyundan gelenlerin yönetimde söz sahibi olması için Li soyundan gelen veliahtları saf dıĢı bırakmak istemiĢ, bu sebeple iki soydan gelen asilzadeler arasında iktidar mücadelesi baĢlamıĢtır. Gaozong‟un ölümünün ardından Wu Zetian tarafından tahta

önce oğlu Tang Zhongzong (656-710) çıkarılmıĢtır. Zhongzong‟un hükümdar olduktan sonra eĢi Wei Sultan‟ın (韋皇后 ?-710) babasını saraya memur olarak ataması tepki

çekmiĢ, bunun üzerine Zhongzong hükümdar olduktan altı hafta sonra tahttan

12 Wu Zetian, Gaozong‟un ölümünün ardından yeni hükümdarın tahta çıkma törenini bir hafta ertelemiĢtir.

(Guisso 2008: 290) Benzer Ģekilde, Xuanzong‟un amcası Hükümdar Zhongzong‟un eĢi Wei Sultan da kendi destekçilerinin ve akrabalarının yüksek mevkilere atamaları yapılmadan Zhongzong‟un öldüğünü kimseye söylememiĢtir. (ZZTJ: 6642)

22 indirilerek yerine kardeĢi Tang Ruizong (662-716) getirilmiĢtir. (ZZTJ: 6417, 6418)

Ġlerleyen yıllarda her iki veliaht da birer kez daha tahta çıkacaklardır.

Wu Zetian, 690 yılına kadar yönetimi Ruizong üzerinden elinde tutmuĢtur.

Ruizong‟un güçlenip, emirlerine karĢı gelerek kendi önüne geçmesi ihtimaline karĢı tedbir almak amacıyla Ruizong‟un eĢi ve Xuanzong‟un annesi olan Doude Fei‟i

öldürtmüĢtür. (Guisso 2008: 308) Giderek hanedan üzerinde daha fazla baskı kuran Wu

Zetian, Li soyundan gelen veliahtların çoğunu öldürtmüĢ, yaĢı henüz genç olanları da sürgüne göndermiĢtir. (Liu 1958: 874‟ten akt. Togan 2006: 246) Böylece Wu soyu yönetime hâkim olmuĢtur. Bu zaman zarfı içerisinde kendi Zhou Hanedanı‟nın (武周

690-705) kuruluĢu için idari düzenlemeleri hazırlamıĢ ve baĢkenti Luoyang‟a taĢımıĢtır.

Böylece Tang baĢkentinden ve Tang‟a sadık memurlardan kendini uzaklaĢtırmıĢtır.

(Guisso 2008: 307)

Bu dönemde Wu Zetian‟in karĢısında Göktürk Kağanı Kapgan bulunmaktadır.

Wu Zetian ve Kapgan Kağan aynı yıllara denk gelen hükümdarlıkları süresince sıkça karĢı karĢıya gelmiĢler ve Kapgan Kağan, özellikle Wu Zetian Zhou Hanedanı‟nı kurduktan sonra Tang tahtına kurucu sülale olan Li soyundan birinin geçmesi için Wu

Zetian üzerinde baskı kurmuĢ, hatta bunun için akınlar düzenlemiĢtir. Örneğin 698 yılında Wu Zetian ile yaptığı evlilik antlaĢmasında kızı için gönderilen damadın Li soyu yerine Wu Zetian‟in soyundan gelen Wu Yanxiu ( 武 延 秀 ?-710) olması üzerine söyledikleri ZZTJ‟de Ģöyle kaydedilmiĢtir.

“698 yılının sekizinci ayında Wu Yanxiu [ve beraberindekiler] Kapgan‟ın ikamet ettiği Karakurum‟daki Güney Otağı‟na varmıĢlardı. Kapgan, Yan Zhiwei‟i 13

13 Göktürklere sık sık elçi olarak giden Yan Zhiwei (閻知微 ?-698), Çin‟in günümüzdeki Xi‟an Ģehrinin

Lin Tang bölgesindendir. Kapgan Kağan‟a elçi olarak gidip geldikçe onun gücüne teslim olmuĢ, Türk

Kağanlığı lehine davranıĢlar sergilemiĢtir. Detaylı bilgi için bknz: (Kapusuzoğlu 2019)

23 yanına çağırıp „Ben kızımı Li soyundan birine vermek istiyorum. Bu [adam] Wu soyundan [geldiğine göre] nasıl olur da Göğün Oğlu‟nun soyundan olur! Biz Türkler Li soyunun dostluğunu kabul ettik. [Bu] soyun tükendiğini, yalnızca iki kiĢi kaldığını duydum. Asker gönderip [onlardan birinin] tahta çıkmasına yardım edeceğim‟ demiĢti…” (ZZTJ: 6530, 6531)

Kapgan Kağan‟ın “Li soyunun dostluğunu kabul ettik” cümlesi üzerinde düĢünüldüğünde, Xuanzong dönemi için kullanılan „MuhteĢem Tang‟ ifadesini mümkün kılan Ģeyin AĢınalar ile Li soyu arasındaki iliĢki olduğu anlaĢılmaktadır. Nitekim Tang

Hanedanı‟nın kuruluĢu da AĢınaların desteğiyle olmuĢtur. 618 yılında Shi-bi Kağan‟ın

(?- 619) at ve asker desteği sayesinde Li Yuan,14 baĢkent Chang‟an‟ı ele geçirmiĢ ve

Tang kurulmuĢtur. Bu durum Resmî Tarihler‟de alenen dile getirilmemesine rağmen

Harici Tarihler‟den Huangci içerisinde “kuruluĢ yıllarında Tang‟ın Göktürklerin memuru olduğu” ifadesi kaydedilmiĢtir. (HC: Tom. 10)

Tarihsel süreç içerisinde Çin‟in Göktürklere “memur” olmasına baĢka örnekler de vardır. Tasbar Kağan‟ın (?-581) “Güneydeki iki oğlum bana sadıkken Ģu [ya da] bu yok diye neden endiĢe edeyim ki?” (BS: 3290) cümlesi duruma en belirgin

örneklerdendir. Burada sözü edilen iki oğul Çin‟deki Kuzey Qi ve Kuzey Zhou hanedanlarıdır. Aynı Ģekilde yukarıda adı geçen Tang elçisi Yan Zhiwei‟e, Kapgan tarafından “Güney Kağanı” unvanı verilmesi ve Tang‟ın sahibi olarak görüldüğü bildirilmesi, Göktürklerin Çin‟deki etkisini göstermesi açısından önemlidir. Kapgan, bu davranıĢıyla güneyinde yer alan Tang topraklarını Göktürklere bağlı bir bölge olarak gördüğünü ifade etmiĢtir.

14 Gumilev, Tang Hanedanı‟nın kurucusu Li Yuan‟i konargöçer geleneklerinden vazgeçmeyen

ÇinlileĢmiĢ bir Türk olarak tanımlamıĢ ve arkadaĢları tarafından bu yüzden tahta çıkarıldığını ifade etmiĢtir. (Gumilev 2011: 346)

24

Elçi ve Kapgan Kağan görüĢmesine geri dönülürse, Kapgan‟ın elçi aracılığıyla

Wu Zetian‟e ilettiği cümleleri ve sonrasında yaptıkları asıl muhatabın Li soyu olduğunu ortaya koymaktadır. Bu olayların devamında Kapgan Kağan‟ın Tang‟ın çeĢitli bölgelerine akınlar düzenlemesi, Wu Zetian‟i oğullarından birini tahta çıkarmak zorunda bırakmıĢtır. Bu örnekler Li soyunun AĢına soyunun desteğini aldığına iĢaret etmektedir. Kapgan‟ın gelenek olduğu üzere Çin‟den gelin yerine damat istemesi ve

özellikle Li soyundan bir veliahdın gönderilmesi konusunda ısrarcı olması, Eberhard‟ın belirttiği gibi “Kapgan‟ın niyetinin veliahdın yardımı ile Tang‟ı ele geçirip, Wu Zetian‟i bertaraf etmek ve Göktürklerin himayesi altında yeniden Tang Hanedanı‟nı kurmak” olduğu anlaĢılmaktadır. (Eberhard 1995: 209)

Aynı Ģekilde Li Longji‟nin 710 yılındaki darbesinin de Kapgan destekli olma ihtimali vardır. Kapgan 698 yılında Wu Zetian‟e ilettiği yukarıda yer alan cümlelerde Li soyunu tahta çıkaracağını vaat etmiĢtir. Bunun akabinde düzenlenen akınlar Wu

Zetian‟in oğlu Zhongzong‟u 705 yılında ikinci kez tahta çıkarmasında etkili olmuĢtur.15

Kapgan Kağan‟ın hüküm sürdüğü yirmi dört yıllık güçlü dönem düĢünüldüğünde; Li

Longji‟nin veliaht ilan edilmeden önce Ceza Kâtibi Yardımcısı olarak görev yaptığı

Hedong Yolu‟nda yer alan Lu Zhou‟un Göktürk topraklarına görece yakın bir konumda yer alması da bu ihtimali kuvvetlendirmekte ve Kapgan‟ın verdiği sözü tutarak Li soyunu gerçek anlamda tekrar baĢa geçirdiğini düĢünmek için kapı aralamaktadır.

15 Zhongzong‟un yeniden tahta çıkmasının sebeplerinden biri de 705 yılında Shenlong Darbesi (神龍政變) olarak bilinen ve Bakan Zhang Jianzhi (張柬之 625-706) ile Bakan Cui Xuanwei‟in (崔玄暐 639-706)

önderliğinde Wu Zetian‟in tahttan inmesi için çıkarılan ayaklanmadır. BeĢ bakan tarafından baĢlatılan,

Zhongzong‟un baĢa geçmesi ve hanedanın adının yeniden Tang olarak değiĢmesiyle sonuçlanan ayaklanmada, bakanlar tenzili rütbe edilerek Bey (公) statüsüne düĢürülmüĢtür. (JTS: 136) Bu darbe giriĢiminden sonra Wu Zetian, 705 yılında seksen yaĢındayken iktidardan el çekmek zorunda kalmıĢtır.

(Pletcher 2010: 113)

25

Nitekim Xuanzong dönemi Çin‟de “MuhteĢem Tang” olarak anılırken; Kapgan dönemi de Göktürk tarihinin “MuhteĢem” dönemidir. Ayrıca Xuanzong tahta çıkmadan iki ay

önce yaĢanan geliĢmeler de böyle bir desteğin mümkün olduğunu düĢündürmektedir.

Buna göre, 712 yılının altıncı ayında Tang ordusunun Xi ve Kitanlarla yaptığı savaĢın ardından yenilgiye uğraması sonucunda esir olarak ele geçirilen Tang komutanlarının

Kapgan Kağan‟a sunulması (ZZTJ: 6673) Göktürklerin bölgede üstün bir konumda olduğunu göstermektedir.

705 yılında Wu Zetian‟in ölmesi ve Tang Zhongzong‟un ikinci defa tahta geçmesiyle güç el değiĢtirmiĢ ancak bu sefer yeni bir güç odağı olarak Wei ailesi ortaya

çıkmıĢtır. Zhongzong‟un eĢi Wei Sultan, kızı Anle Konçuy16 ve Wu Sansi‟nın17 iĢbirliği ile sarayın yönetimi Wu ve Wei aileleri arasında paylaĢılmıĢtır. Bunun yanında sarayda

Zhongzong‟un eĢi, kızı ve kız kardeĢi (Taiping Konçuy) üçgeninde geliĢen kadın hâkimiyeti ortaya çıkmıĢtır.

Zhongzong‟un yönetimiyle birlikte bütün stratejik ve önemli görevler eĢi Wei

Sultan‟ın akrabalarına verilmiĢ, özellikle askerî görevler Wei Bo (韋播), Wei Guan (韋

灌) ve Gao Song (高嵩) adlı akrabalarına devredilmiĢtir. Bu iĢleyiĢten rahatsız olan ve babasının Anle Konçuy‟u veliaht ilan etmek üzere olmasına karĢı çıkan Zhongzong‟un

üçüncü oğlu Li Zhongjun (李重俊 ?-707) 707 yılında Jinglong Darbesi olarak bilinen

16 Anle Konçuy (安樂公主 685-710) Tang Zhongzong ile Wei Sultan‟ın kızıdır. Wu-Wei ittifakının göstergesi olarak önce Wu Sansi‟nın oğlu Wu Chongxun (武崇訓) ile daha sonra ise yine Wu soyundan

Wu Yanxiu (武延秀 ?-710) ile evlenmiĢtir. Babası Zhongzong‟dan kendisini veliaht göstermesini istemiĢ, talebi reddedilince annesi Wei Sultan‟la birlikte hükümdar Zhongzong‟u öldürmüĢtür. Li Longji‟nin 710 yılındaki darbesi sırasında o da öldürülmüĢtür. Biyografisi için bknz: (XTS: 3654)

17 Wu Sansi (武 三思 649-707), Wu Zetian‟in kuzeni aynı zamanda da onun bakanlarındandır. Li

Zhongjun‟ün ayaklanması sırasında öldürülmüĢtür. Biyografisi için bknz: (XTS: 5840)

26 ayaklanmayı çıkarmıĢtır. (Guisso 2008: 324) Wu-Wei ittifakına karĢı ayaklanan veliaht,

Wu Sansi ve beraberindekileri öldürmüĢ ancak kendisi de Göktürklere kaçmak isterken yakalanarak öldürülmüĢtür. (XTS: 3595; ZZTJ: 6615; Huang 2015: 56)

Wei Sultan, Wu Zetian‟i örnek almıĢ ve onun gibi bir “kadın hükümdar” olmak istemiĢtir. Bu yüzden Tang Zhongzong‟un zayıflığından faydalanarak önce yönetimi ele geçirmiĢ, ardından kızı Anle Konçuy ( 安 樂 公 主 684-710) ile birlikte Tang

Zhongzong‟u zehirleyerek öldürmüĢtür. (ZZTJ: 6642; Liu 2017: 25) Bunun üzerine 710 yılında Wei Sultan‟ın isteğiyle Zhongzong‟un henüz on altı yaĢında olan dördüncü oğlu

Li Zhongmao (李重茂 695-714) tahta çıkmıĢtır. (ZZTJ: 6643) Ancak Li Longji‟nin darbesi sonucunda bir ay geçmeden tahttan indirilmiĢtir.

1.1.1. Li Longji’nin Darbesi

Li Longji, Tang Ruizong‟un üçüncü oğludur. 685 yılında Luoyang‟da dünyaya gelmiĢtir. Li Longji‟ye 687 yılında Chu Beyi, 693 yılında Lin Chao Beyi unvanı verilmiĢtir. 708 yılında Lu Zhou Ceza Kâtibi Yardımcısı olmuĢ, 712 yılında yirmi sekiz yaĢındayken hükümdar olmuĢtur. (Pan 1993: 75)

Tang Zhongzong‟un öldürülmesi ve Wei Sultan‟ın yönetimi ele geçirmesi

üzerine, Li Longji harekete geçerek öncelikle hükümdara bağlı birlikler olan Yulin

Ordusu‟nun, ardından Fubing ordusunun garnizonları olan DüĢman Kırma Dairesi‟nde görevli memurların ve Budist-Taoist din adamlarının desteğini almıĢtır. Ġsyan sırasında

Xuanzong‟a yardım eden toplam on üç kiĢi olduğu kaydedilmesine rağmen farklı kaynaklarda bu sayının otuzdan fazla olduğu ve bunların çoğunun “On Bin Atlılar” 18

18 Ġlk olarak Tang Taizong tarafından memur ve yabancı halkların cesur ve güçlüleri arasından seçilerek oluĢturulan ve adı “Yüz Atlılar” olan birlik, Wu Zetian tarafından “Bin Atlılar” olarak değiĢtirilmiĢtir.

Daha sonra da Zhongzong tarafından “On Bin Atlılar” olarak değiĢtirilmiĢtir. (XTS: 1331; ZZTJ: 6644)

27 birliğinin askeri olduğu bilgisi kaydedilmiĢtir. (Liu 2017: 26) Bu birlikteki askerler hakkında ZZTJ‟de Ģu kayıtlara yer verilmiĢtir. “On Bin Atlılar, kaplan desenli giysiler giyer, leopar desenli eyere binerlerdi. Av sırasında [hükümdara] eĢlik ederler, atların

Merkeze bağlı bu atlı birlikler, çoğunluğunu Türklerin oluĢturduğu konargöçer halklardan meydana gelmiĢtir. (Ma 2006: 130) Nitekim Tang‟a gönderilen yabancı askerlerin genellikle On Bin Atlılar Birliği gibi baĢkentteki hükümdarı koruma ordusunda görev aldıkları bilinmektedir. (Ma 2006: 115) Uzun yıllar bu Ģekilde görev yapan konargöçer geleneğinden gelen bu askerler “Suwei (宿衛)” denilen askerî birliklerde konuĢlandırılmıĢ ve Xuanzong tarafından 714 yılında yazılan bir emirnameyle bu askerlerin

ülkelerine gönderilmesi kararlaĢtırılmıĢtır. Bu dönem aynı zamanda Xuanzong‟a darbe sırasında destek veren On Bin Atlılar Birliği‟nin lağvedildiği döneme denk gelmektedir. Bütün Tang Metinleri ve Cefu

Yuangui‟de kaydedilen emirname Ģöyledir: “Zatıâlimin memleketi bütün dünyayı birleĢtirdi, yıllar boyunca daha da geliĢti, aynı dili [konuĢan] dokuz yabancı kavim dört nehir dönemecine yaklaĢtı. Bunlar saldıracakları ilk yer için ayın ilk gününü beklerlerdi, aniden [değiĢen] rüzgârla Çin‟e hayran oldular, Gök

Hanedan‟a girdiler, tâbi halklar olarak gruplaĢtılar, halkları sadıktı. Yağmurlu dönemlerini ıĢıklandırarak, bahar güneĢi [gibi] aydınlattım, saf erdemle onları yumuĢattım. Ġçlerinde dürüst olanlar merkeze gönderildi, Yuanfeng [döneminde] olduğu gibi kalabalıklar bugün de memnun edildi, herkes bizzat Gök topraklara [bağlandı], sulak alanlarını tükettiklerinden [bizi] selamlayarak memurumuz olmayı talep ettiler, bol hediyelerle saraya gelerek Tang hükümdarının erdemine [nail oldular], böylece zenginleĢtiler.

Bugün yabancı asker olarak esir gönderilenler uzun zamandır baĢkentte [kalıyorlar], güçlü olmalarına rağmen korktukları için [bize] yaklaĢtılar, uzun zamandır geri dönmeyi bıraktılar, ayrıca özel yönetim bölgelerinde uzun süredir kalanların kayıtları buralara yeniden taĢınarak hayatlarını devam ettirdiklerini

[gösteriyor]. Bütün birimlerin araĢtırma yapıp yabancılardan esir [gönderilerek] koruma askeri olanların ve yakınlarının hepsini ülkelerine geri göndermesini emrediyorum. Kitan ve Xilere esir beyzadelerin

[durumunun] ertelendiğini [ve] peĢimizden koĢmayı bırakmalarını bildirin. Önceki emirnamede yabacı boy beyleri ve beraberindekilerin geri gönderilmesini [emretmiĢtim], You Zhou‟a varıp orada kaldılar, yer değiĢikliği yapanlar eski yerlerine geri döndüler. Ben tıpkı kuĢlar ve yabani hayvanların tamamı gibi

Çin [ve] yabancıların barıĢ içinde yaĢamalarını istiyorum, hanedana saygılarını sunmak üzere hediye taĢıyarak gelenler, [daha da] verimli olacakları düĢüncesiyle [geri] gitsinler, bütün samimiyetimle onların uyum içinde olmaları [ve] engin sevgiyle bağıĢlanmaları için dua ediyorum, [çünkü onların] erdemleri güçlü değil.” (QTW: Tom. 26; CFYG: Tom. 996)

28

önünde avı oklarlardı.” (ZZTJ: 6644) Birliğin adının ve tanımının konargöçerlere özgü motifler taĢıdığı açıkça görülmektedir. Taizong‟un bu birliği sürekli savaĢ halinde olduğu ve baĢarılarını at üstündeki maharetlerine borçlu olan atlı konargöçerlerden esinlenerek kurdurduğu anlaĢılmaktadır. Li Longji‟ye en büyük desteği veren birliğin konargöçer askerlerden oluĢturulmuĢ olması Ġbn Haldun‟un konargöçerlerin yerleĢik halklara kıyasla daha cesur oldukları, yerleĢik halklardan sahip olmak istedikleri her

Ģeyi alabilme becerisine haiz oldukları üzerine yazdıklarını kanıtlar niteliktedir. (Ġbn

Haldun 2015: 307)

Li Longji‟ye darbe sırasında yardım eden adamlarının çoğu “On Bin Atlılar” birliği gibi yabancı kökenli kiĢiler olmuĢtur. Örneğin daha önce kendisinin ev kulu olan

Wang Maozhong19 Gao-li (Kore) asıllıdır. Birlikle Li Longji arasındaki bağlantı Wang

Maozhong aracılığıyla sağlanmıĢtır. (Ma 2006: 130) Bunlar dıĢında Li Longji‟ye yardımcı olan diğer komutanlar Li Xianfu (李仙鳧) ve Ge Fushun‟dür.20 Bu isimlerin yanı sıra Li Longji o dönemde sarayda oldukça güçlü olan halası Taiping Konçuy‟un21

19 Aslen Koreli olan Wang Maozhong (王毛仲 ?-731), Tang ordusunda görev yapmıĢtır. Li Longji veliaht ilan edildikten sonra saraydaki atlardan sorumlu olmuĢtur. Li Longji hükümdar olduğunda ise

Wang Maozhong, komutan olmuĢtur. Biyografisi için bknz: (JTS: 3252; XTS: 4335)

20 Li Longji‟nin en büyük destekçilerinden olan Ge Fushun (葛福順), Zhongzong dönemindeki Sol On

Bin Atlılar Birliği‟nin komutanıdır.

21 Taiping Konçuy (太平公主 665-713), Wu Zetian ile Tang Gaozong‟un kızı, Tang Zhongzong ile Tang

Ruizong‟un ablalarıdır. Ġlk eĢi, Tang Gaozong‟un ablası Chengyang Konçuy‟un oğlu Xue Shao (薛绍 ?-

688), ikinci eĢi ise annesi Wu Zetian‟in amcasının torunu Wu Youji‟dir (武攸暨 663-712). Taiping

Konçuy, güçlü bir kadın olan annesi Wu Zetian‟i örnek almıĢ ve onun kadar güçlü olmaya çalıĢmıĢtır. Li

Longji‟nin tahta geçmesinin ardından öldürülmüĢtür. Biyografisi için bknz: (XTS: 3650; JTS: 4738)

Taiping Konçuy‟un ölümü Tang tarihinde bir dönemin sonu olarak nitelendirilmiĢtir. Çünkü onun

ölümünün ardından uzun zaman boyunca Çin‟de kadınlar devlet iĢlerine müdahil olmamıĢlardır. (Guisso

2008: 328)

29

Wei Sultan ile anlaĢmazlığından faydalanarak darbe giriĢimi için ondan yardım istemiĢtir. Bu isteği geri çevirmeyen Taiping Konçuy, oğlu Xue Chongjian‟i (薛崇簡 ?-

724) Li Longji‟ye destek vermek üzere göndermiĢtir. (Dang 2013: 136)

Li Longji‟nin baĢlattığı ayaklanma ZZTJ‟de Ģöyle anlatılmıĢtır: “Askerî Bakan

Yardımcısı Cui Riyong22 aslında Wei [ve] Wulara bağlıydı. Zong Chuke 23 ile arası iyiydi [ve Zong] Chuke‟nın planlarından haberdardı. [Bir] felaket olacağından korkup, kendini düĢündü [ve] Bao Chang Tapınağı‟nın KeĢiĢi Pu Run‟u (普潤) göndererek gizlice [Li] Longji‟yi çağırtıp [Zong Chuke‟nın planlarını ona] anlattı, hızlı hareket etmesi için onu ikna etti. Bunun üzerine [Li] Longji, Taiping Konçuy ve Savunma

Bakanı oğlu Xue Chongjian, Saray Bahçesi Komutanı Gan [Ģehrinden gelen] Zhong

Shaojing,24 hükümdarın giysilerinden ve günlük iĢlerinden sorumlu Wang Chongye (王

崇曄), önceden hanedanın Ģehirlerinden sorumlu olan Liu Youqiu25 [ve] Lirenfu‟daki26

22 Cui Riyong (崔日用 673-722), Hua Zhou‟un Ling Chang bölgesindendir. Zhongzong ikinci kez tahta

çıktığında Askerî ĠĢler Bakanı olmuĢtur. Ruizong tahta geçtikten sonra onun himayesinde olmuĢ ve bakanlık yapmıĢtır. Biyografisi için bknz: (JTS: 3087; XTS: 4329)

23 Zong Chuke (宗楚客 ?-710), Tang dönemi bakan ve Ģairlerindendir. Wu Zetian ile akrabalığı vardır.

Weilerin tarafında olduğu için Li Longji‟nin darbesi sırasında öldürülmüĢtür. Biyografisi için bknz: (XTS:

4101)

24 Zhong Shaojing (鍾紹京 ?-?), Tang döneminin kaligrafi ustalarındandır. Darbe sırasında Li Longji‟ye yardım ederek Wei soyundan gelenleri öldürmüĢtür. Xuanzong‟un baĢa geçmesiyle sarayda kâtiplik, ceza kâtipliği, bakanlık gibi görevlere yükselmiĢtir. Kısa biyografisi için bknz: (JTS: 3041; XTS: 4329)

25 Memuriyet sınavına girip baĢarılı olan görevlilerden Liu Youqiu ( 劉幽求 655-715), Wu Zetian döneminde hanedanın Ģehirlerinden sorumlu olmuĢtur. Ġsyan sırasında Li Longji‟nin tarafında olan Liu

Youqiu, Ruizong‟un tahta çıkmasıyla terfi ettirilerek çeĢitli görevlere getirilmiĢtir. Biyografisi için bknz:

(JTS: 3039; XTS: 4327)

26 ZZTJ‟de yer alan notlandırmaya göre; Lirenfu ( 利仁府) ifadesiyle kastedilen Wei Zhou bölgesi olmalıdır. (ZZTJ: 6644)

30 düĢman kırma [görevlisi] Ma Sizong (麻嗣宗) ile [birlikte] öncelikli iĢi onları (Weileri)

öldürmek olarak planladı… On Bin Atlılar [Birliği‟nin] hepsi [Weilere] düĢmandı.

Guoying [Birliği‟nden] Ge Fushun [ve] Chen Xuanli, 27 [Li] Longji‟yi görüp onu bilgilendirdiklerinde, [Li] Longji alaycı [bir edayla] bütün Wei [soyundan gelenleri]

öldürdü, herkesi istekle kendi gibi ölüme [gitmeye] çağırdı. On Bin Atlılar Guoying

[Birliği‟nden] Li Xianfu da onun planını tahmin ederek, [Li] Longji‟ye [babası] Xiang

Wang‟a (Ruizong) olanları anlatmasını söyledi, [ancak Li] Longji reddetti… O sırada

Yulin askerleri Xuanwu Kapısı‟nda 28 konuĢlandılar. [Gün] geceye kavuĢurken Ge

Fushun, Li Xianfu hepsi [Li] Longji‟nin olduğu yere geldiler, sırayla harekete geçtiler…

[Ge] Fushun kılıcını çekip doğruca Yulin Sarayı‟na girip, Wei Guan [ve] Wei Bo‟nun baĢını vurdu. Gao Song [ise] teslim oldu... [Li Longji, Liu] Youqiu ve diğerleri ile birlikte bahçenin güney kapısından çıktı, [Zhong] Shaojing emrindeki adamlardan iki yüz küsur kiĢi [ellerinde] taĢıdıkları balta [ve] testerelerle saldırdılar… [Ge] Fushun

önderliğindeki Sol On Bin Atlılar Birliği askerlerini Xuanwu Kapısı‟na saldırmaları için,

[Li] Xianfu önderliğindeki Sağ On Bin Atlılar Birliği askerlerini Baishou Kapısı‟na (白

獸門) saldırmaları için gönderdi. [Ge] Fushun ve beraberindekiler hep birlikte kapıdaki muhafızları öldürerek, baĢlarını vurup içeri girdiler. [Li] Longji, emrindeki askerleri

Xuanwu Kapısı‟nın dıĢına [yönlendirdi]. Üç [kez çalan] davulla arbede sesi duyuldu,

[Li Longji] komutanlarına ve Yulin askerlerine içeri girmelerini emretti. Bütün savunma askerleri Taiji Sarayı'nın savunma birliklerini baskılamak için gönderildiler [ve davul] sesinin duyulmasıyla hepsi karĢılık verdi. Wei Sultan, endiĢeyle Uçan Atlılar

27 Guoying birliğindeki komutanlardan olan Chen Xuanli (陳玄禮?-?), ayaklanma sırasında Li Longji‟ye yardım etmiĢtir. Aynı Ģekilde An Lushan kalkıĢması sırasında da Li Longji‟yi koruma görevini

üstlenmiĢtir. Kısa biyografisi için bknz: (JTS: 3255; XTS: 4337)

28 Xuanwu Kapısı (玄武門), baĢkent Chang‟an‟daki Taiji Sarayı‟nın kuzey kapısıdır.

31

Karargâhı‟na29 kaçtı [ancak] oradakiler tarafından baĢı vurularak [Li] Longji‟ye sunuldu.

Anle Konçuy [ise bir] köĢede aynaya bakarak makyaj yapmaktaydı. Askerler onun [da] baĢını vurdu. Wu Yanxiu‟yu30 [ise] Su Zhang Kapısı‟nın (肅章門) dıĢında öldürdüler…

Böylece [Li] Longji saraya girdi…” (ZZTJ: 6644, 6645, 6646)

Babası Li Dan‟dan habersiz baĢlattığı kalkıĢmada kademe kademe ilerleyip saraya giren Li Longji ve adamları Wei Sultan, Anle Konçuy ve eĢi Wu Yanxiu‟yu

öldürmüĢler, baĢarıyla sonuçlanan kalkıĢmanın ardından Ruizong yeniden hükümdar olmuĢtur. Li Longji ise veliaht ilan edilmiĢtir. Ancak bu durum Taiping Konçuy‟un hoĢuna gitmediği için saraydaki sorunlar devam etmiĢtir. Taiping Konçuy, Li

Longji‟nin hükümdar olduğunda sahip olacağı güçten ve kendisine devlet iĢlerinde söz hakkı tanımayacağından çekindiğinden Ruizong‟a defaatle daha güçsüz olduğunu düĢündüğü büyük oğlunu veliaht göstermesi gerektiğini önermiĢtir. (Dang 2013: 139) Li

Longji de pek çok kez veliahtlık hakkını ağabeyi Li Xian‟e31 vermek istemiĢ ancak

29 638 yılında, Tang Taizong tarafından Xuanwu Kapısı‟nda Sağ ve Sol Garnizonu olmak üzere birlik kurulmuĢtur. Savunma komutanlarına liderlik eden bu birliğin adına Uçan Atlılar (飛騎) denilmiĢtir. Bu birlikte görev alacakların uzun boylu ve güçlü olması, yay germe ve at binme becerilerinin ileri seviyede olması zorunlu kılınmıĢ ve ancak bu özelliklere sahip olanlar birliğe seçilmiĢtir. (XTS: 1331)

30 Wu Yanxiu, 704 yılında Kapgan tarafından serbest bırakıldığında uzun yıllar Türklerin içinde yaĢadığı için onların dilini ve danslarını öğrenmiĢ, görünüĢü ve davranıĢları da zamanla onlara benzemiĢtir.

Serbest bırakılarak geri döndüğünde, Anle Konçuy ile evlenmiĢtir. Biyografisi için bknz: (XTS: 5839;

JTS: 4733) Anle Konçuy, daha önce Wu Chongxun ile evlenmiĢ, o öldükten sonra aynı aileden Wu

Yanxiu ile evlenmiĢtir. Böylece Wu-Wei ittifakı kopmamıĢ ve güvence altında olmuĢtur.

31 Ruizong‟un büyük oğlu Li Xian ( 李宪 679-742), aslında tahtın ilk varisidir. Ancak kardeĢi Li

Longji‟nin darbe sonrasında babasını tekrar tahta çıkarması ve baĢarılı bir komutan olması, Li Xian‟i veliahtlıktan çekilmek zorunda bırakmıĢtır. Hükümdar Ruizong da bu çekilmeyi uygun bulmuĢ ve Li

Longji veliahtlığı tekrar ağabeyine vermek istemesine rağmen Ruizong kabul etmemiĢtir. Kaynaklarda

32

Ruizong tarafından reddedilmiĢtir. Daha sonra Ruizong, Taiping Konçuy ile Li Longji arasında devam eden sorunlara bir son vermek için oğlu lehine tahttan çekilmiĢtir.

(Guisso 2008: 328) Böylece Li Longji hükümdar olmuĢtur. Fakat bu sırada saraydaki

önemli bakanlıkların çoğu Taiping Konçuy‟a yakın isimlerin elinde olduğundan Li

Longji, önce onlardan kurtulmuĢ ardından da sarayı Wu Zetian zamanından kalan üst düzey görevlilerden arındırarak, Taiping Konçuy ve adamlarını öldürtmüĢtür. Böylece güç yeniden Li soyuna geçmiĢ ve tarihte “MuhteĢem Tang” ve “Kaiyuan Yönetimi” olarak bilinen dönem baĢlamıĢtır. (Huang 2005: 52)

Xuanzong‟un tahta çıkıĢı sancılı olduğu gibi hükümdar olduktan sonraki süreci de ilk zamanlar zorlu geçmiĢtir. Sarayda yıllardır süren taht kavgaları ve yönetim değiĢiklikleri merkezin gücünü zayıflatmıĢ, memurlar arasında yolsuzluk yapanlar ve hainler türemiĢtir. Sınırlarda ise dört bir taraf atlı konargöçerlerin hâkimiyetine girmiĢtir.

(Pan 1993: 76)

Bu olumsuz tabloya rağmen Xuanzong, Kaiyuan döneminde (713-741) ilk olarak bilge bakanların devlet iĢlerini yönetmesini sağlamıĢtır. Ardından sarayda yönetimi güçlendirmiĢ, kendi destekçileri olan ve çoğu memuriyet sınavını baĢarıyla geçerek yolsuzluğa karıĢmamıĢ kiĢileri yönetime getirmiĢtir. (Rossabi 2013: 153) Tahta talip olma potansiyeli olan veliahtları saray dıĢında görevlendirmiĢtir. Yeni düzenlemelerle idari birimleri güçlendirmiĢ, ülkede gelir dengesini sağlamıĢtır. Devlet kaynaklarının gereksiz harcandığını düĢünerek tasarruf politikası izlemiĢ ve saraydaki kadınların ipekli kumaĢtan elbise giyinmelerini, inci ve yeĢim taĢı takmalarını ve her türlü lüks harcamayı yasaklamıĢtır. Ayrıca kendisine ait değerli eĢyaları orduya kaynak sağlamak için kullanmıĢtır. Bu dönemde ülkedeki yasalar ve emirlere düzenleme

veliahdın gözyaĢları içinde tahttan feragat ettiği kaydedilmiĢtir. Bu sebeple sonradan adına “Feragat eden hükümdar (讓皇帝)” denilmiĢtir. Biyografisi için bknz: (JTS: 3009; XTS: 3596)

33 getirildiğinden ülkede barıĢ ortamı sağlanmıĢtır. (Benn 2001: 7) Ayrıca çiftçilerin

üzerindeki ağır vergiler azaltılmıĢ, din adamlarının devlet iĢlerine müdahalesinin önüne geçilmiĢ, tapınak yapımı için harcanan bütçe sınırlandırılmıĢtır. (Rossabi 2013: 153)

Ülke dıĢında ise komĢularla iyi iliĢkiler kurma politikası izlenmiĢtir. Toplumlararası iliĢkilerin iyileĢmesi Çin‟de toplumsal ve ekonomik geliĢmelerin yaĢanmasına katkı sağlamıĢtır.

Çinli tarihçiler Xuanzong‟un ilk yıllarını bütün bu geliĢmelerden dolayı Tang döneminin zirve noktası olarak nitelendirmiĢ ve Tang Taizong dönemiyle kıyaslanacak yeni bir altın çağ olduğunu ifade etmiĢlerdir. Tang Xuanzong‟u, uzun yıllar süren kadın hükümdar hâkimiyetinin ardından yetenekli bakanlarla birlikte hareket eden çalıĢkan bir hükümdar olarak tanımlamıĢlardır. Ancak yönetimin ilerleyen yıllarında bu anlatı tersine dönmüĢtür. Çünkü yaĢlanan hükümdar devlet yönetimini güvenilmez bakanlara emanet etmiĢ, bir baĢka güçlü kadının32 idaresine girerek özel hayatına ağırlık vermiĢtir.

Bu durumun sonucunda ordu profesyonelleĢmiĢ ve Jiedushilar (Bölge Valileri) güçlenmiĢ, An Lushan kalkıĢması gibi büyük çaplı ayaklanmalar baĢ göstermiĢtir.

(Lewis 2009: 40) Xuanzong‟un son dönemlerinde ülkeye karıĢıklık hâkim olmuĢ,

32 Sözü edilen güçlü kadın, saraya Xuanzong‟un oğullarından Li Mao‟ın cariyesi olarak giren ve Çin tarihindeki dört güzel kadından biri olan Yang Guifei‟dir (杨贵妃 719-756). Bir zaman sonra hükümdarın dikkatini çeken Yang Guifei, Xuanzong tarafından saraydan çıkartılmıĢ ve bir Taoist tapınakta beĢ yıl süreyle keĢiĢ olarak kalmıĢtır. Yang Guifei beĢ yılın sonunda saraya Xuanzong‟un cariyesi olarak tekrar gelmiĢ ve daha önce Wu Zetian, Tang Gaozong ve Tang Taizong arasında yaĢanana benzer bir durum bu defa Yang Guifei, Tang Xuanzong ve Li Mao arasında yaĢanmıĢtır. Yang Guifei ile Tang Xuanzong, An

Lushan kalkıĢmasına kadar yaklaĢık on yıl boyunca Çin‟de üzerine gösteriler düzenlenip kitapların yazıldığı bir aĢk yaĢamıĢlardır. Bu sebeple Xuanzong zamanla özel hayatına daha fazla zaman ayırmaya baĢlamıĢ ve devlet iĢlerinden kendini çekmiĢtir. Bu durumun yarattığı otorite boĢluğu, bakanların kiĢisel hırslarının devreye girerek yanlıĢ kararların alındığı ve hanedanda bozulmaların meydana geldiği bir döneme girilmesine sebep olmuĢtur. Yang Guifei‟in biyografisi için bknz: (XTS: 3493; JTS: 2178)

34 ordunun çoğunluğu sınırlardaki potansiyel isyancıların [Jiedushiların] eline geçmiĢtir.

(Pletcher 2010: 117)

Bütün bu olanlardan anlaĢılacağı üzere, Xuanzong döneminin “MuhteĢem” olarak adlandırılmasının nedeni; Taizong‟dan sonra elli yıldan uzun bir süre devam eden karıĢıklıkların, isyanların ve taht kavgalarının son bularak düzenin hâkim olduğu bir döneme girilmesi, bunun yanında ekonomik, idari ve kültürel alanda düzenlemelerin yapılarak sosyokültürel ve sosyoekonomik geliĢmelerin yaĢanmasıdır. Ayrıca Jiedushi

(Bölge Valisi) uygulamasının baĢladığı ilk dönemde beklenen faydayı sağlaması sebebiyle o dönemde sınırların sükûnet içinde olması da bu “muhteĢemliğe” katkı sağlamıĢtır. Her bölgede görev alan Jiedushilar kendi topraklarından sorumlu olduğu için birer toprak beyi gibi hareket etmiĢler ve bölgelerinde sükûnet sağlamıĢlardır. Bir

önceki dönemden daha iyi olması sebebiyle Xuanzong dönemi “MuhteĢem” sanına layık görülmüĢtür. Nitekim yalnızca “Kaiyuan” olarak adlandırılan ilk yönetim dönemi bu sıfatla anılmıĢtır. Ġkinci yönetim dönemi olan “Tianbao” yılları yine bir gerileme ve

çöküĢ öncesi dönem olarak tarihte yerini almıĢtır.

1.2. 680 Yılından Sonra Göktürklerde Genel Durum ve Tarihî Olaylar

630 yılında Ġllig Kağan‟ın Tang‟a esir düĢmesi sonucu yaklaĢık elli yıl Çin yönetimi altında yaĢadıktan ve Çin sınırlarında gevĢek dizgin politikası ile yönetildikten sonra Göktürkler, Kutlug‟un önderliğindeki hareketle yeniden güçlenerek kuzeyin egemen gücü olmuĢlardır. Göktürklerin bu fetret dönemi Çinli bir araĢtırmacı tarafından

“Otuz yıl boyunca kuzey sınırlarında hiç atlı görülmemiĢtir” cümlesiyle ifade edilmiĢtir.

(Yuan 2007: 50) Aslında sözü edilen zaman diliminin elli yılı kapsamasına rağmen otuz

35 yıl olarak ifade edilmesi, dönem dönem meydana gelen kalkıĢmalar 33 sonucunda yaĢanan hareketli zamanların bu süreye dâhil edilmediğini göstermektedir.

Tang yönetimi altında geçen yarım asrın ardından güçlerinin yavaĢ yavaĢ artmaya baĢlaması ve milliyetçilik duygularının yeniden uyanmasıyla daha fazla Tang himayesinde yaĢamaya razı olmayan Göktürkler, Tang ile Tibet arasındaki karıĢıklıktan,

Tang‟ın kendileriyle ilgilenecek zamanı ve gücü olmayıĢından faydalanarak bağımsızlıklarını kazanmak için baĢkaldırmıĢlardır. (Yuan 2007: 50) Ġlk olarak 679 yılında Chanyü Duhufuluğunu yöneten AĢıdı Wenfu baĢkaldırmıĢ, daha sonra diğer boylardan da ardı ardına isyanlar patlak vermiĢtir. 680 yılında ise AĢına Kutlug güçlenmiĢ ve 682 yılında Kağanlığı yeniden kurarak Doğu Türklerinin mirasını

33 630 yenilgisinden sonra Göktürklerin Tang hâkimiyetinde kaldıkları sürede Kutlug‟un baĢkaldırısından

önce baĢka giriĢimler de yaĢanmıĢtır. Ġlk olarak 639 yılında Shi-bi Kağan‟ın oğlu Kür ġad (結社率) ve kırk askeri baĢkentte bir kalkıĢma baĢlatarak Tu-li Kağan‟ın oğlu He-luo-hu‟yu (賀邏鶻) kağan olarak baĢa geçirmek istemiĢlerdir. Ancak kalkıĢma baĢarısızlıkla sonuçlanmıĢ Kür ġad ve arkadaĢları Wei

Nehri‟nde öldürülmüĢlerdir. Detaylı bilgi için bknz: (Kapusuzoğlu 2017) Daha sonra 649 yılında AĢına soyundan gelen Che-bi Kağan‟ın (車鼻可汗) kalkıĢması olmuĢtur. Ġllig Kağan‟ın ölümünün ardından, bütün boylar liderlik sorumluluğunu onun almasını istemiĢlerdir. Ancak bu sırada Xue-yan-tuolar Che- bi‟yi kağan yapmıĢlardır. Bunun üzerine Che-bi, Xue-yan-tuolara kaçmıĢtır. Ancak orada ölüm tehlikesiyle karĢılaĢınca Altındağ‟ın kuzeyine yerleĢmiĢtir. Burada Tang Taizong ile müzakereleri devam ederken gelen Tang elçisini öldürmesi üzerine Tang ordusu tarafından yakalanmıĢtır. (JTS: 5165) Bir baĢka kalkıĢma ise 650 yılında Ġstemi Yabgu‟nun beĢinci kuĢak torunu AĢına He-lu ( 阿史那賀魯) tarafından yapılmıĢtır. Batı Göktürklerinin bölünmesinin ardından önce Tang‟a bağlanan He-lu, daha sonra kendini IĢbara Kağan ilan ederek ayaklanmıĢ ve oldukça büyük bir coğrafyayı topraklarına katmıĢtır. Ancak oğlu ile birlikte yaklaĢık yedi yıl verdikleri mücadelenin ardından kendi adamlarının ihaneti sonucunda yakalanarak tutsak düĢmüĢtür. Detaylı bilgi için bknz: (Kapusuzoğlu 2016) Daha sonra

679 yılında Chanyü Duhufusu olan AĢıdı Wen-fu (阿史德溫傅), AĢına Ni-shu-fu‟yu (阿史那泥熟匐) kağan olarak baĢa geçirmek için ayaklanmıĢ ve yirmi dört bölgenin desteğini almıĢtır. Ancak onun da kalkıĢması baĢarısızlıkla sonuçlanmıĢtır. (JTS: 105; JTS: 5160)

36 canlandırmıĢtır. (Yuan 2007: 50) Kutlug‟un on yedi kiĢiyle baĢlattığı bağımsızlık hareketine katılanların sayısı zamanla artmıĢ, Kutlug ve Tonyukuk hazırlıkları tam olana dek Çogay Kuzı Dağı‟nda gizlenmiĢlerdir. (Ergin 2003: 67)

Göktürk Kağanlığı yeniden kurulduktan sonra Kutlug ve Tonyukuk, Tang sınırlarına akın ve saldırı politikası izleyerek sırasıyla Bing Zhou,34 Ding Zhou,35 Shuo

Zhou 36 ve Chanyü Duhufu‟yu 37 ele geçirmiĢlerdir. (Ceng 1958: 303) Tang

Hanedanı‟nın kuzey sınırında büyük bir tehlike oluĢturan Tonyukuk ile ĠlteriĢ Kağan,

Çin‟e toplam on bir kez akın düzenlemiĢlerdir. (Gömeç 2011: 118)

ĠlteriĢ Kağan, Göktürkleri yeniden güçlendirdikten sonra dört bir yandaki düĢmanlarla baĢa çıkarak Tang, Kitanlar ve Oğuzlarla olmak üzere toplam yirmi dokuz savaĢa katılmıĢtır. (Gömeç 2011: 126) 692 yılında öldüğünde ise yerine kardeĢi Kapgan geçmiĢtir.

Kapgan Kağan için TPHYJ‟de Ģu ifadeler kaydedilmiĢtir: “…Toprakları doğudan batıya on binlerce li idi, yay gerenlerinin [sayısı] kırk bindi. Ġllig Kağan‟dan sonra [gelen] en güçlü [kağandı]. Bu yüzden askerî gücüne güveniyor, halkına acımasız

[davranıyordu]. Kapgan‟ın yaĢlanmasıyla boyu yavaĢ yavaĢ dağılmaya baĢladı…”

(TPHYJ: Tom. 196‟dan akt. Xue 1992: 501) Bu kayıt, Kapgan Kağan dönemini tek bir

34 Bing Zhou (并州), günümüzde Shanxi‟de yer alan Taiyuan Ģehridir. (GJDMDCD: 461)

35 Ding Zhou (定州), bugün Çin‟in Gansu bölgesindeki Wuwei Ģehrinin kuzeybatısına tekabül etmektedir.

(GJDMDCD: 452)

36 Shuo Zhou ( 朔州) ile Ordos bölgesi kastedilmektedir. Ordos, günümüzde Ġç Moğolistan Özerk

Bölgesi‟nde yer almaktadır.

37 Chanyü Duhufu (單于都護府), Tang Hanedanı zamanında Doğu Göktürklerden teslim olanlar için kurulan garnizondur. Ġllig Kağan‟ın 630 yılındaki yenilgisinden sonra Tang Taizong çeĢitli bölgelerde garnizonlar kurmuĢtur. Bunlardan biri de Han Hai Duhufuluğu‟dur. Buranın adı 663 yılında Yun Zhong

Duhufuluğu, 664 yılında da Chanyü Duhufuluğu olarak değiĢtirilmiĢtir.

37 paragrafta özetlemiĢtir. Göktürklerin en güçlü çağını yaĢatan Kapgan, aynı zamanda sert ve acımasız kiĢiliği ile nam salmıĢtır. YaklaĢık yirmi dört yıl Göktürkleri yöneterek, en uzun süre tahtta kalan Göktürk kağanı olmuĢtur. Bunun yanı sıra Kapgan Kağan dönemi

Göktürklerin zaferlerinin arttığı, topraklarının geniĢlediği kuvvetli bir dönem olmuĢtur.

Kapgan Kağan‟ın tek baĢına sürdüğü uzun hükümdarlık dönemi, Tang tarihinde dört hükümdara tekabül etmektedir. Wu Zetian, Zhongzong, Ruizong ve Xuanzong.

Bunlar arasında Kapgan Kağan‟ın en fazla karĢılıklı iliĢki kurduğu hükümdar, Wu

Zetian olmuĢtur.

Kapgan Kağan‟ın baĢa geçtiği dönemde Gobi‟nin kuzeyindeki toprakların büyük bir kısmının hâlâ Tang Hanedanı‟na bağlı olması ve o bölgede Oguz boyundan Baz

Kağan‟ın (比粟 ? - 693) yönetimindeki Anbei Duhufu‟nun38 varlığı, Kapgan Kağan‟ın en önemli icraatının gevĢek dizginle yönetilen bu bölgeyi ele geçirip Gobi‟nin kuzeyi ile güneyini birleĢtirmek olmasına sebep olmuĢtur. (Xue 1992: 464) Bu amaç doğrultusunda Kapgan Kağan, Dokuz Oğuzlarla savaĢmıĢ ve onları yenilgiye uğratarak

Göktürk topraklarını geniĢletmiĢtir. Kuzeyde sükûneti sağladıktan sonra Kitanlara39 ve

Xilere 40 saldırmayı hedeflemiĢtir. Daha önce Göktürklere bağlı olan Kitanlar, 630

38 Tang döneminin Altı Duhufusundan biri olan Anbei Duhufu, 646 yılında Xue-yan-tuoların yenilgisi ile kurulmuĢtur. Anbei Duhufu ve diğer beĢ duhufu bir sonraki bölümde incelenmiĢtir.

39 Sui Kayıtları‟na göre Kitanlar, Tatabılarla farklı boydan fakat aynı soydan gelirler. Gelenekleri

Mohelarla aynıdır. (SS: 1881) Xianbeilerin eski topraklarında yaĢamıĢlardır. (JTS: 5349)

40 Sui Kayıtları’na göre Xiler, aslında Kumoxiler yani Tatabılardır. Doğu Hularından gelirler. Okçulukta ve avcılıkta iyi oldukları kaydedilmiĢtir. Önceleri Göktürklere bağlıyken 630 yılında Ġllig Kağan‟ın yenilgisinin ardından Tang‟a bağlanmıĢlardır. (SS: 1881; Eberhard 1996: 55) Eski Tang Kayıtları‟nda ise

Xilerin (Tatabıların) Hunların baĢka kolundan oldukları kaydedilmiĢtir. (JTS: 5354)

38 yılında Tang‟a bağlanmıĢ ve Songmo Dudufu‟da41 idareleri sağlanmıĢtır. Ancak 696 yılında Kitanların yaĢadığı doğal afet sonucu ortaya çıkan kıtlık sorununa Tang‟ın kayıtsız kalması, Kitanların ayaklanmasına sebep olmuĢtur.

Aynı yıl içerisinde Kapgan Kağan, Wu Zetian‟den kızına bir damat gönderilmesini ve iki ülke arasında evlilik yapılmasını teklif etmiĢtir. Ayrıca ordularıyla

Kitanlara saldırarak onları yenilgiye uğratmıĢtır. Bu baĢarısı üzerine Wu Zetian, Yan

Zhiwei ve Tian Guidao‟ı 42 Kapgan‟a çeĢitli unvanlar tevdi etmek üzere Göktürk topraklarına göndermiĢtir. (ZZTJ: 6509, 6510)

Aynı heyet, 697 yılında tekrar çeĢitli hediye ve unvanlar için Kapgan‟a gitmiĢ ancak Tian Guidao, Kapgan tarafından hapse atılmıĢtır. Bu olay ZZTJ‟de Ģöyle anlatılmıĢtır.

“…Yan Zhiwei, Kapgan‟ı [tekrar] gördüğünde dans edip, [Kapgan‟ın] çizmesine burnunu dayayıp öptü, [Tian] Guidao [ise] resmî selamlamayla [yetinerek] eğilmedi.

[Bunun üzerine] Kapgan, [Tian] Guidao‟ı hapse attırdı. [Onu] öldürecekti. [Fakat Tian]

Guidao istifini hiç bozmadı, hiç rahatsız olmadı. [Böylece] tutsaklıkta ve özgürlükte

[sadakatini] gösterdi. [Ardından] A-po Tarkan AĢıdı Yuan-zhen (Bilge Tonyukuk)

Kapgan‟a: „Büyük ülkenin elçisi öldürülmez‟ diye [salık verdi]. Kapgan [ise] bu kısa açıklamaya öfkelendi fakat [yine de] Tian Guidao‟ı hapse attırarak gitmesine [izin] vermedi.” (ZZTJ: 6515)

41 Songmo Dudufu (松漠都督府), Tang döneminde Kitanların yönetiminden sorumlu Jimi bölgesine verilen addır. Bu bölge Andong Duhufu‟ya bağlıdır.

42 Kapgan Kağan ve Wu Zetian arasındaki görüĢmelerde elçi olarak görev yapan Tian Guidao (田歸道 ?-

706), günümüzdeki Xi‟an Ģehrindendir. Gençlik yıllarında memuriyet sınavlarını kazanarak sarayda

çeĢitli rütbeler almıĢtır. Biyografisi için bknz: (XTS: 5624; JTS: 4794)

39

Bu süreçte Çin‟in yerleĢik garnizon orduları yıpranmıĢ, bu yüzden Wu Zetian yeniden ayaklanan Kitanlar üzerine sefere gitmesi için Kapgan‟dan yardım istemiĢ ve ayaklanma Göktürk ordusunun desteğiyle bastırılabilmiĢtir. Kapgan Kağan zaten yapmak niyetinde olduğu bir seferi, Tang‟a destek vermek kisvesi altında yaparak hem

Kitanları kendine bağlamıĢ hem de Tang‟dan daha önce talep ettiklerini elde etmiĢtir.

(Xue 1992: 468) Bu süreç kaynaklarda Ģöyle anlatılmıĢtır.

“Chengshou [yönetim döneminin] (670-674) ortalarında, Göktürklerden teslim olanların tamamı Feng (豐), Sheng (勝), Ling (靈), Xia (夏), Shuo (朔), Dai (代)‟dan oluĢan Altı Ġl‟e yerleĢtirilmiĢti. ġimdiyse (697) Kapgan [Kağan, bu] Altı Ġl‟deki teslim olan halkı [ve] Chanyü Duhufuluğu‟nun topraklarını istedi. Ek olarak tohumlar, ipek kurdele, tarım aletleri [ve de] demir [talep etti, ancak] hükümdar kabul etmedi. [Bu duruma] çok öfkelenen Kapgan, küfürler savurdu. [Bir zaman sonra, Çinli komutanlardan] Yao Shu ( 姚鑄) [ile] Yang Zaisi, 43 Kitanların [ayaklanmasını] bastıramayınca, Kapgan [Kağan‟ın] taleplerinin karĢılanmasını istediler. [Ancak] kütüphanedeki kayıtlardan44 [ve] hükümdarlık emirnamelerinden sorumlu 45 Zanhuang46

43 Yang Zaisi ( 楊 再 思 634-709), Tang Hanedanı‟nın Wu Zetian döneminde görev yapan memurlarındandır.

44 Unvanın Çincesi Lintao Shaojian‟dir (麟台少監). Daha önceden Mishu Shaojian (秘書少監) olarak kullanılan unvan, Wu Zetian tarafından değiĢtirilmiĢtir. Her iki kullanımı da kütüphanede kayıt tutan memur anlamına gelmektedir. (ZZTJ: 6516; Chen ve Xu 2010: 309)

45 Unvanın Çincesi Fengge She Ren‟dır (鳳閣舍人).

46 Günümüzde Hebei‟de yer alan Zanhuang ilçesi (贊皇縣), Sui Hanedanı döneminde Zhao Zhou‟a bağlı olarak kurulmuĢtur ve adını Zanhuang Dağı‟ndan almıĢtır. (ZZTJ: 6516)

40

[ilçesinden gelen] Li Qiao: 47 „Rongdiler 48 açgözlüdür, [onlara] güvenilmez. Buna

„DüĢmanına asker ver, gelsin seni yağmalasın‟ derler. Asker idare etmek ile onları donanımlı hale getirmek aynı Ģey değildir‟ diye [karĢı çıkmıĢtı]. [Buna rağmen Yao]

Shu [ve Yang] Zaisi taleplerinde ısrarcı oldular. Böylece Altı Ġl‟deki bin hanelik halk,

Kapgan Kağan‟a verildi. Yanında da kırk bin yük tohum, elli bin parça karıĢık ipekli

[kumaĢ], üç bin tarım aleti, on bin jin49 demir [verilerek] evlilik antlaĢması teklifi kabul edildi...” (ZZTJ: 6516)

Kitanlara düzenlenen seferin ardından, Kapgan‟ın Ģart koyduğu üzere Tang topraklarında yaĢayan Göktürk halkının iade edilmesi sayesinde Göktürklerde yeniden siyasi birlik sağlanmıĢtır. (Ercilasun 2016: 261; Gömeç 2011: 133) Bunun yanı sıra yenilgiye uğrayan Kitanların Kapgan‟a bağlanması Göktürklerin hâkimiyet alanını geniĢletmiĢtir. (Gumilev 2011: 356)

ZZTJ‟deki bilgilere göre, Kapgan Kağan baĢa geçtikten sonra Tang‟a toplam yedi kez akın yapmıĢtır. Bunlar arasında en geniĢ çaplı olanlar 698, 702 ve 706 yıllarındaki akınlardır. (Yuan 2012: 13)

698 yılındaki ilk büyük akın, daha önce yapılan evlilik antlaĢması üzerine Tang sarayından bir damat ile birlikte Kapgan Kağan‟ın otağına giden heyet sonrasında yaĢanmıĢtır. Damadın Kapgan‟ın beklediği gibi Li soyundan değil de Wu Zetian‟in

47 Li Qiao (李嶠 645-714), Tang dönemi memurlarındandır. Sarayda çeĢitli unvanlar almıĢtır. Wu Zetian ve Tang Zhongzong dönemlerinde üç kez bakan olarak atanmıĢtır. (JTS: 132; XTS: 108) Tang Xuanzong döneminde ise rütbesi düĢürülerek harici görevleri durdurulmuĢtur. (XTS: 1176)

48 Rongdi (戎狄) ifadesi, Çince kaynaklarda Kuzeyli ve Batılı halkları iĢaret etmek için kullanılmıĢtır.

(Kırilen 2012: 10)

49 1 Jin yaklaĢık 600 grama denk gelmektedir.

41 akrabalarından biri olması Kapgan Kağan‟ı öfkelendirmiĢ ve Wu Zetian‟e ağır cümlelerden oluĢan ve karĢısındakini küçük düĢüren beĢ maddelik bir mektup yazmıĢtır;

“Bize [gönderdiğin] tahıllar tohum vermedi, bu bir. Altından [ve] gümüĢten

[yapılmıĢ] eĢyaların hepsi yerlere döküldü, gerçek değillerdi, bu iki. Bana [ve] elçime

[gönderilen] allı morlu elbiseler yırtıldı, bu üç. Ġpeklilerin hepsi adi [ve] kötüydü, bu dört. Ben kızımı Göğün Oğlu‟nun soyuna gelin vereceğim. [Senin] Wu soyun [ise] bayağı, ailelerimiz denk değil. [Bu] evlilikten umudunu kes, bu [da] beĢ. [ĠĢte] bu yüzden asker çıkarıp Hebei‟e saldıracağım.” (ZZTJ: 6531)

Mektubunun ardından harekete geçen Kapgan Kağan‟ın Tang‟ın çeĢitli bölgelerine düzenlediği akınlar sonucunda Wu Zetian, aynı yıl içerisinde oğullarından

Li Xian‟i veliaht göstermek durumunda kalmıĢtır. (ZZTJ: 6534; Gumilev 2011: 356)

Kapgan Kağan tarafından Tang üzerine düzenlenen en büyük ikinci akın 702 yılında yapılmıĢtır. Bu yıl içerisinde yapılan akınlar Wu Zetian‟in, konargöçer askerlerin sahip olduğu becerilere sahip olanları orduya almak amacıyla Askeriye

Sınavı‟nı 50 uygulamaya koymasına neden olmuĢtur. Bu durum, Göktürk baskısının

Çin‟de siyasi ve idari yapıyı etkilemeye devam ettiğini göstermektedir. Hatırlamak gerekirse; Tang‟ın kuruluĢunda da Li Shimin, Türklere benzer özelliklerde asker

50 Askerî Bakanlık tarafından yapılan Askeriye Sınavı (武舉) ile askerî memur adaylarının yay germe, at binme, okçuluk gibi konargöçer halklarla özdeĢleĢmiĢ savaĢ becerileri test edilmektedir. Bu sınav bazı dönemlerde ara verilmesine rağmen Tang döneminden Mançu dönemine kadar uygulanmaya devam etmiĢtir. Wu Zetian‟in 702 yılında uygulamaya koyduğu bu düzenlemenin perde arkasında Kapgan Kağan ile yaptığı savaĢlarda aldığı yenilgilerin olduğu anlaĢılmaktadır. Özellikle sınavın uygulamaya konulduğu

702 yılında, Çin‟in Göktürklerle olan savaĢları ve Kapgan Kağan‟ın Çin‟in bazı bölgelerine yaptığı akınlar kaynaklarda görülmektedir. Kapgan Kağan dönemindeki Göktürk baskısı, Çin‟de askerî yapıda değiĢiklik yapılmasına yol açmıĢtır. Askeriye sınavıyla ilgili detaylı bilgi için bknz: (Kapusuzoğlu 2018:

611-618)

42 toplamaya giriĢmiĢ ve hafif süvarileri bu Ģekilde düzenlemiĢtir. Hem Li Shimin‟in hafif süvarileri ile Wu Zetian‟in Askeriye Sınavı hem de Li Longji‟nin Paralı Askerlik sistemi ile asker toplaması Türk ordusunun kudretini göstermesi açısından önemlidir.

Aynı Ģekilde Tang askerî yapısının kuruluĢundan itibaren Türklere öykündüğü de bu

örneklerle anlaĢılmaktadır.

Sınavın uygulamaya konulduğu yılın bir yıl öncesi olan 701 yılı ve 702 yılı boyunca Göktürkler, Tang topraklarına çok sayıda akın gerçekleĢtirmiĢtir.

701 yılının sekizinci ayında sınırlara (ZZTJ: 6556), 702 yılının birinci ayında

Yan51 ve Xia52 bölgelerine (ZZTJ: 6558; JTS: 130; XTS: 102), 702 yılının üçüncü ayında Shiling Geçidi53 üzerinden Bing Zhou‟a (ZZTJ: 6558; XTS: 102), aynı yılın yedinci ayında Dai Zhou‟a54, dokuzuncu ayında Xin Zhou‟a55 akın düzenlemiĢlerdir.

(ZZTJ: 6559; XTS: 103)

Kaynaklardaki bilgilerden anlaĢıldığı kadarıyla Askeriye Sınavı uygulaması baĢlamadan birkaç ay önce Göktürklerin saldırısına uğrayan Tang Hanedanı, uygulamanın baĢladığı yıl içerisinde de toplam beĢ bölgede Göktürk akınına maruz kalmıĢtır. Bunun üzerine asker toplamaya giriĢen Wu Zetian, bu askerlerin konargöçer

51 Yan Zhou (鹽州), Sonraki Wei Hanedanı döneminde kurulmuĢtur. Sui döneminde adı değiĢtirilmiĢse de Tang döneminde yeniden Yan Zhou olarak anılmıĢtır. GeçmiĢte Ģimdiki Ningxia‟nın Yanchi ilçesinin kuzeyine tekabül etmiĢtir. Günümüzde ise Kuzey Kore sınırlarında yer almaktadır. (GJDMDCD: 1401)

52 Xia Zhou (夏州), günümüzde Hubei‟deki Xiakou ilçesinin kuzeyinde yer almaktadır. (GJDMDCD: 689)

53 Shiling Geçidi (石嶺關), Shanxi‟deki Yangqu ilçesine kuzeydoğudan yüz yirmi li mesafede, Xin ilçesine kuzeyden kırk li mesafede yer almaktadır. (GJDMDCD: 278)

54 Dai Zhou (代州), Sui Hanedanı döneminde kurulmuĢtur. Tang döneminde adına Yanmen ilçesi de denilmiĢtir. Günümüzde Shanxi‟nin Yanmen Dao bölgesine bağlıdır. (GJDMDCD: 179)

55 Xin Zhou ( 忻州), Sui Hanedanı döneminde kurulmuĢtur. Günümüzde Shanxi‟nin Yanmen Dao bölgesine bağlıdır. (GJDMDCD:385)

43 birliklerin özelliklerine sahip olmasını istemiĢ ve bu amaç doğrultusunda Askeriye

Sınavı uygulamasını baĢlatmıĢtır. Bu süreç içerisinde Wu Zetian yönetimindeki Fubing

(Garnizon Askeri) ordusunun Türk ordusu karĢısında yıprandığı ve Kapgan‟ın kudretine karĢılık verecek güçte olmadığı görülmektedir. Nitekim Wu Zetian‟in, Askeriye

Sınavı‟nı uygulamaya koymasıyla Fubing‟in baĢarısızlığının ve yetersizliğinin ilk sinyalleri verilmiĢ, baĢka bir ordu düzenine ihtiyaç duyulduğu kesinleĢmiĢtir.

Kapgan Kağan, 706 yılında Mingsha56 bölgesine saldırarak Tang üzerine üçüncü büyük akınını düzenlemiĢtir. Kaynaklarda Mingsha SavaĢı ( 鳴 沙 之 戰 ) olarak adlandırılan saldırıda (Gömeç 2011: 141; Ercilasun 2016: 270; Xue 1992: 486)

Göktürkler, Komutan Shazha Zhongyi (沙吒忠義 ?-707) idaresindeki orduyu yenilgiye uğratmıĢtır. Bunun üzerine Çinli komutan memuriyetten azledilmiĢtir. Tang ordusunun bu savaĢtaki kaybı Zizhi Tongjian, Eski Tang Kayıtları ve Tong Dian adlı Çince kaynaklarda “altı bin küsur” 57 olarak verilmiĢ; Yeni Tang Kayıtları‟nda ise diğerlerinden farklı olarak ölü sayısı “yaklaĢık on bin” olarak verilmiĢtir. (ZZTJ: 6608;

JTS: 5170; TD: Tom. 198; XTS: 6047) Ancak Çinli Tarihçi Xue Zongzheng‟a göre ölü sayısının altı bin veya on bin olması bir komutanın memuriyetten atılması için yeterli değildir. Bu yüzden onun görüĢü bu savaĢta en az “otuz bin” kiĢinin öldüğü yönündedir.

(Xue 1992: 489)

Kapgan Kağan, dıĢarıda Tang ordusu ile mücadele ederken içeride de baĢkaldırılarla uğraĢmıĢtır. 709 yılında Kırgızlarla birleĢen Çik boyu üzerine akın düzenleyen Göktürkler, 710 yılında da TürgiĢler ile savaĢmıĢtır. (Gömeç 2011: 144, 147;

Gumilev 2011: 366) Bu dönemde On Oklar, Kırgızlar, Çikler ve Tang tarafından

56 Bir dağ olan Mingsha, günümüzde Dunhuang‟ın güneyinde yer almaktadır. (GJDMDCD: 1143)

57 Bu savaĢta Tang‟ın verdiği kayıp sayısı ile ilgili Bilge Kağan Yazıtı‟nda “seksen bin askerle savaĢtım, askerini orada öldürdüm” ifadeleri kullanılmıĢtır. (Ergin 2003: 45)

44 sıkıĢtırılan Göktürkler her biriyle yaptıkları savaĢlardan zaferle dönmeyi baĢarmıĢlardır.

710 yılında ise Kapgan Kağan önce Kırgızlar üzerine ardından da TürgiĢler üzerine sefere çıkmıĢ her ikisini de yenilgiye uğratmıĢtır. (Ergin 2014: 23)

Kapgan Kağan, iç politika yönetiminde dıĢ politikada olduğu kadar baĢarılı olamamıĢtır. Halkını yönetirken takındığı sert tutumu, hâkimiyeti altındaki boylar arasında huzursuzluğa ve isyanlara sebep olmuĢtur. Özellikle yönetiminin son yıllarında

Göktürklere bağlı TürgiĢ ve Karluk gibi Türk boyları Tang‟a bağlanmak istemiĢ, böylece Göktürk birliğinden kopuĢlar58 baĢ göstermiĢtir. 716 yılında ise Bayırkulara karĢı düzenlediği seferden dönen Kapgan Kağan, sağ kalan Bayırku askerleri tarafından 59 yol üstünde tuzağa düĢürülerek öldürülmüĢ, baĢı Tang baĢkentine gönderilmiĢtir. (ZZTJ: 6719; JTS: 5173; XTS: 6048)

Kendine özgü bir karakteri olan Kapgan Kağan‟ın Tang karĢısındaki taktiklerinin değiĢken olduğu görülmektedir. Bir yandan Tang ile evlilik antlaĢması yapmak isterken, aynı yıl Tang sınırlarına akınlar düzenlemiĢtir. (Li 2004: 3) Onun

ölümünün ardından Göktürk tahtına Küçük Kağan ilan ederek veliaht gösterdiği oğlu

Ġni-il Kağan (阿史那匐俱 ?- 716) geçmiĢtir. Ancak çok geçmeden ĠlteriĢ Kağan‟ın oğulları Köl Tigin ve Bilge‟nin kalkıĢmasıyla Ġni-il Kağan tahttan indirilmiĢ, yerine

Bilge Kağan tahta çıkmıĢtır. (Gömeç 2011: 163; TaĢağıl 2014: 329, 360)

58 Gumilev, bu kopuĢların Kapgan‟ın davranıĢlarındaki değiĢiklikten değil, Göktürk federasyonu altındaki boyların tatminsizliğinden ve tam bağımsız olma düĢüncesinden kaynaklandığını ileri sürmüĢtür.

(Gumilev 2011: 380, 381)

59 Gumilev, Kapgan Kağan‟ın daha önceden Çin safına geçen bir Uygur tarafından öldürüldüğünü ileri sürmüĢtür. (Gumilev 2011: 383) Ayrıca Eski Tang Kayıtları‟nda diğer kayıtlardan farklı olarak Kapgan‟ı

öldüren askerin adı Xie Zhilue (頡質略) olarak verilmiĢtir. (JTS: 5173)

45

Bilge‟nin tahtta olduğu süre içerisinde Tang Hanedanı‟ndaki mevkidaĢı, Jiedushi

(Bölge Valisi) uygulamasını baĢlatan Xuanzong olmuĢtur. Tang‟ın kuruluĢ yıllarındaki hükümdarı Taizong‟un yönetim dönemi (627-642) ile Xuanzong‟un yönetim dönemleri

(712-756) arasında geçen süre boyunca hanedanın idaresinde büyük değiĢiklikler meydana gelmiĢtir. Taizong dönemindeki “Ġçeriyi önemseyip, dıĢarıyı göz ardı etme” politikası, Xuanzong döneminde “DıĢarıyı önemseyip, içeriyi göz ardı etme” politikasına dönüĢmüĢtür. (Sun 2018: 281) Böyle bir dönemde tahtta olan Bilge Kağan,

öncelikle barıĢçıl bir politika izleyerek, dağılan boyları geri kazanmak ve karıĢıkları dindirmek istemiĢtir.

Kapgan‟ın ölümünden sonraki süreçte Göktürklere bağlı Xi, Kitan ve Bayırku gibi pek çok boy Tang‟a yönelmiĢtir. TürgiĢ Sulu ise kendini kağan ilan etmiĢtir. Bu durum üzerine Bilge Kağan, yaklaĢık yetmiĢ yaĢında olan Bilge Tonyukuk‟u babası ve amcası döneminde olduğu gibi danıĢman olarak atamıĢtır. (ZZTJ: 6720) Bilge Kağan‟ın

Tang ile derhal savaĢa girmemesi Tonyukuk‟un önerisiyle olmuĢtur. Tonyukuk, ordunun henüz yeterince güçlü olmaması ve Tang‟ın sanıldığından daha tehlikeli olduğu yönündeki telkinleriyle Bilge‟yi bir süre barıĢ politikası yürütmesi konusunda ikna etmiĢtir. (Gömeç 2011: 166; TaĢağıl 2014: 369)

Tang karĢısında barıĢçıl bir politika izleyen Bilge Kağan, 717 yılında Kapgan döneminde de isyan çıkaran Oğuzlarla savaĢmıĢ ve onları bastırmıĢtır. Aynı yıl

Tatabılar üzerine de akın düzenleyen Bilge, onları da yenilgiye uğratmıĢtır. (Gömeç

2011: 168; TaĢağıl 2014: 367)

720 yılına gelindiğinde Tang‟ın yönlendirmesiyle Basmıl, Kırgız ve Kitanların

Tang ordusuyla birleĢerek Bilge Kağan‟a saldıracakları haberi gelmiĢtir. Ancak

Tonyukuk‟un öngörüsü ve boyların karakteri hakkında bildikleri sayesinde Göktürkler

46 galip gelmiĢtir. Çünkü ittifak 60 yaptıkları ordular harekete geçmeyince yalnız kalan

Basmıllar geri çekilmiĢtir. (ZZTJ: 6742; Gömeç 2011: 170) Bu zaferin ardından Tang‟a elçiler gönderen Göktürkler bir süre daha barıĢ politikası izlemeyi sürdürmüĢlerdir.

721 yılına gelindiğinde ise Kang-dai-bin‟in (康待賓?-721)61 kalkıĢması göze

çarpmaktadır. Daha önce Göktürklere bağlı olan Kang-dai-bin, kendi boyuna

Göktürklerden ayrılarak Tang‟a bağlanmayı emretmiĢ fakat daha sonra baĢka boylarla birleĢerek Tang‟a baĢkaldırmıĢ ve Chang Quan ilçesini62 ele geçirmiĢtir. Kendini Yabgu ilan eden Kang-dai-bin, 721 yılında Altı Hun Ġli‟ni63 ele geçirmiĢtir. Daha sonra Tang komutanlarından Wang Jun‟ün 64 liderliğindeki ordu tarafından yakalanarak

öldürülmüĢtür. (JTS: 3052; XTS: 128; ZZTJ: 6745)

726 yılında Tang tarafından yenilgiye uğratılan Tibet‟ten ortak saldırı teklifi alan

Bilge Kağan, bu teklifi geri çevirmiĢ ve bir sonraki yıl Buyruk Çor‟u otuz baĢ atı hediye olarak sunmak üzere Tang‟a göndermiĢtir. (Gömeç 2011: 176; TaĢağıl 2014: 374) Bu davranıĢı Bilge Kağan‟ın Tang ile olan dostane iliĢkisini teyit etmektedir.

60 Gömeç, bu ittifak içerisinde Kapgan‟ın ölümünün ardından Tang‟a bağlanan oğlu ve kardeĢlerinin de olduğunu ifade etmiĢtir. (Gömeç 2011: 170) Bu kiĢiler Kapgan‟ın oğlu Fu-ju, kardeĢi Mo Tigin, kız kardeĢi Bilge Konçuy‟dur. (Kırilen 2017: 120; Xue 1992: 523)

61 Kang-dai-bin ayaklanması ile ilgili detaylı bilgi için bknz: (Kırilen 2017: 140)

62 Chang Quan ilçesi (長泉縣), Tang döneminde kurulmuĢ ve Henan‟daki Jiyun ilçesinin güneybatısından idaresi sağlanmıĢtır. (GJDMDCD: 555)

63 Günümüzde Ġç Moğolistan‟ın Otog Sancağı‟nda yer alan Altı Hun Ġli (六州胡): Lu Zhou (鲁州), Li

Zhou (丽州), Han Zhou (含州), Sai Zhou (塞州), Yi Zhou (依州) ve Qi Zhou (契州)‟dur. Altı Hun Ġli

Bilge Kağan Yazıtı‟nda “Altı Çub Soğdak” olarak ifade edilmiĢtir. (Ergin 2003: 43)

64 Tang döneminin önemli devlet adamlarından olan Wang Jun (王晙 653-732), 714-716 yılları arasında

Hedong Jiedushilığı, 720 yılında Fanyang Jiedushilığı, 722-726 yılları arasında ise Ordos Jiedushilığı yapmıĢtır. Biyografisi için bakınız. (JTS: 2985; XTS: 4153)

47

731 yılına gelindiğinde Köl Tigin ölmüĢtür. Onun ölümüyle Bilge Kağan en

önemli yol arkadaĢını kaybetmenin acısını derinden yaĢamıĢ ve bu acıyı kitabelerde kendi ağzından ifade etmiĢtir. (Gömeç 2011: 178; TaĢağıl 2014: 375; Ergin 2003: 27)

734 yılına gelindiğinde ise Bilge Kağan ölmüĢtür. Onun ardından baĢa geçen oğulları ve

Köl Tigin‟in oğulları Kağanlığı yönetmeyi baĢaramamıĢlardır. Tıpkı kitabelerde yazıldığı gibi “…oğlu babası gibi yaratılmadığından…” (Ergin 2003: 8) kağanlık yıkılmıĢtır.

Tarihsel süreç izlendiğinde, özellikle Kapgan Kağan‟ın son dönemlerinden itibaren Türk boylarının Göktürklerden koparak Tang‟a yöneldiği ve Bilge Kağan‟ın

Türk boyları üzerine sık sık akınlar düzenlediği görülmektedir. Göktürklerden koparak

Tang idaresine giren bu halkların boy beyleri ve asilzadelerine Tang yönetimi tarafından

Jiedushi (Bölge Valisi) unvanı ve bunun gereği olarak yönetecekleri topraklar verilmiĢ,

Tang Hanedanı sahip olduğu erki bu kiĢilerle paylaĢarak onları bey konumuna getirmiĢtir. Bu sayede sükûnet içinde yaĢayarak herhangi bir baĢkaldırı giriĢiminde bulunmayacakları varsayılmıĢtır.

Sonraki bölümde, Tang Hanedanı‟nın ilk yüzyılında uygulanan askerî ve idari yapının detayları incelenmiĢtir.

48

ĠKĠNCĠ BÖLÜM

TANG HANEDANI’NIN ĠLK YÜZYILINDA ASKERÎ VE ĠDARĠ YAPI

Tang Xuanzong 712 yılında tahta çıktıktan sonra, hanedanı Wu Zetian‟in adamlarından ve onların bıraktığı etkilerden arındırarak yeniden inĢa etmiĢ ve güçlendirmiĢtir. Kırk dört yılla Tang Hanedanı boyunca en uzun süre tahtta kalan hükümdar olan Xuanzong‟un yönetim dönemi, “MuhteĢem Tang” olarak adlandırılmıĢ ve bu dönemde pek çok konuda baĢarılı adımlar atılmıĢtır. Ancak Xuanzong sınır komĢularıyla olan iliĢkilerde baĢarılı olamamıĢ ve bunun sonucunda Tang toprakları sık sık kuzeyli halkların akınlarına uğramıĢtır. Böylece Tang Taizong döneminden beri sınırlarda süregelen barıĢ politikası zarar görmüĢtür. (Benn 2001: 8) Bu akınlar sonucunda Tang sarayında çözüm arayıĢına gidilmiĢ, askerî ve idari yapıda yeniden

Ģekillenme giriĢimleri baĢ göstermiĢ ve yeni uygulamalar baĢlatılmıĢtır.

Xuanzong döneminde daha önce kullanılan askerî uygulamalar, sınır savunmasında yetersiz kaldığından kalıcı orduların ve garnizonların olduğu yeni uygulamalar baĢlatılmıĢtır. Bu ordularda görev yapanların çoğunluğu atlı konargöçer askerlerden oluĢmuĢtur. (Pletcher 2010: 115) Nitekim Xuanzong‟un sınır politikası dönemin etkin bakanlarından Li Linfu‟nun da desteğiyle sınırlarda yabancı komutanların görevlendirilmesi üzerine kurulmuĢtur. Bu politikanın sonucunda ise

Jiedushilar (Bölge Valileri) ortaya çıkmıĢtır.

2.1. Askerî Yapı

Tang dönemi boyunca askerî alandaki en önemli adımlardan biri, Wu Zetian tarafından uygulamaya konulan Askeriye Sınavı ile atılmıĢtır. Bu sınavda baĢarılı olan askerler çok daha becerikli ve yetenekli kiĢiler arasından seçildikleri için askerî baĢarı

49 oranını arttırmıĢlardır. Ancak bu uygulama dıĢında Tang döneminin baĢından beri yürürlükte olan askerî uygulama Fubing (Garnizon Askeri) olmuĢtur.

Xuanzong döneminin baĢlarında (712), Kapgan Kağan liderliğindeki Göktürkler güçlerini arttırmıĢlar ve Çin sınırları için tehlike oluĢturmaya baĢlamıĢlardır. Bu sebeple askerî alanda ortaya çıkan yenilikler, Xuanzong döneminin en önemli geliĢmelerinden sayılmıĢtır. Bu dönemin önemli olaylarına göz atıldığında, Tang askerî yapısı içindeki en büyük değiĢimin yedinci yüzyılın sonunda yeni ve güçlü rakiplerin ortaya çıkmasıyla birlikte özellikle Tibet‟in ve kuzeyde yeniden egemen güç olan Göktürklerin saldırı ve akınları sebebiyle yaĢandığı gözlenmektedir. Bu yenilikler silsilesi, önceden beri kullanılagelen Fubing (Garnizon Askeri) uygulamasının Xuanzong döneminde sınırların savunması için yetersiz kalması ve bunun yerine Mubing (Paralı Askerlik) adı verilen baĢka bir uygulamanın getirilmesiyle baĢlamıĢtır. Aynı Ģekilde sınırlara yerleĢtirilen geçici ordular da bu dönemde sınır güvenliğinin sağlanması konusunda yetersiz kalmıĢ, bu yüzden kalıcı karargâhlara ihtiyaç duyulmuĢtur. (Graff 2017: 247) Böylece sekizinci yüzyılın baĢında garnizonlar birleĢtirilerek Tang toprakları on büyük bölgeye ayrılmıĢ ve bu bölgelere Jiedushilar (Bölge Valileri) görevlendirilmiĢtir. Tang Hanedanı‟nın askerî alanda çözüm arayıĢlarına girmesiyle ortaya çıkan bu uygulamalar aĢağıda ele alınmıĢtır.

2.1.1. Garnizon Askeri Uygulaması (Fubing 府兵)

Fubing uygulaması, Tabgaç dönemi sonlarında Yuwen-tai65 tarafından EĢit Tarla

Sistemi (均田制度)66 adı verilen bir sistem neticesinde ortaya çıkmıĢtır.

65 Xianbei soyundan gelen Yüwen-tai (宇文泰 507 – 556), Batı Wei Devleti‟nden sonra kurulan Kuzey

Zhou gücünün kurucusudur. Aynı zamanda Güney-Kuzey Hanedanları döneminin öne çıkan savaĢ stratejisti ve komutanlarındandır. Biyografisi için bakınız: (ZS: 311)

50

Tabgaç döneminden Tang döneminin baĢlarına kadar kullanılan ve nüfusa göre toprak dağılımını esas alan EĢit Tarla Sistemi‟nde, devlet tarafından vatandaĢlara ekim dikim yapması için toprak verilmiĢ, çiftçiler belli bir yaĢa geldikten sonra bu topraklar devlete tekrar iade edilmiĢ veya ailede üretimi devam ettirecek kiĢiler varsa toprak onlara geçmiĢtir. (Otkan 2020: 121) EĢit Tarla Sistemi‟nde sahipsiz topraklar küçük

ölçekli çiftçiler arasında paylaĢtırılmıĢ, böylece toprak verilen haneden toprak karĢılığı vergi alınarak devletin vergi geliri sabitlenmiĢtir. Yuwen-tai, bu sistemi temel alarak

Fubing uygulamasını kurmuĢtur. Toprak verilen köylüler aynı zamanda devletin askeri olmuĢ ve kendi teçhizatları ile yiyeceklerini kendileri sağlayarak devletin yükünü hafifletmiĢlerdir.67

Fubing‟in tam adı Junfu de bing ( 軍府的兵) / Garnizon askeridir. Tang döneminin baĢlarındaki Fubing uygulamasında üç yılda bir yeni asker seçme iĢlemi yapılmıĢtır. Askerler özellikle toprak sahipleri, çiftçiler ve zanaatkârlar arasından seçilmiĢtir. (Bai 1993: 349) Bu askerî yapıda yirmi bir ile altmıĢ yaĢ aralığındaki erkekler, baĢkentin yaĢadıkları yere uzaklığına göre görev yapacakları bölgelere vardiya usulü gönderilmiĢlerdir. (XTS: 1324; Liu 2011: 574) Ancak Xuanzong dönemine

66 Tabgaç döneminde uygulanan EĢit Tarla Sistemi‟nin detayları için bknz: (Otkan 2020: 121-128)

67 Fubing sistemi, Han döneminde kullanılan Tuntian Sistemi‟ni (屯田制度) çağrıĢtırmasına rağmen

Fubing daha kapsamlı bir uygulamadır. Bununla birlikte, Tuntian için Fubing ugulamasının öncüsü denilmesi de yanlıĢ olmayacaktır. Han döneminde, savaĢ sırasında geniĢ araziler üzerinde yiyecek ve teçhizat nakliyesi zor olduğundan, civardaki askerleri bir araya toplayarak fethedilen topraklarda Tuntian adı verilen garnizonlar kurulmuĢ ve bu garnizonlar toprakların korunmasından da sorumlu olmuĢtur. (Qu

2009: 49) Tuntian‟de asıl amaç, fethedilen toprakların tarım arazisine dönüĢmesi ve uzak yerlere sefere giden askerlerin ihtiyaçlarının karĢılanması olmuĢ, asker yetiĢtirme amacı güdülmemiĢtir. Ancak

Fubing‟de yeni fethedilen topraklar değil, ülkenin hali hazırdaki tarım alanları paylaĢtırılmıĢtır. Ayrıca

Fubing‟in amacı, asker yetiĢtirirken ülkenin topraklarının da iĢlenmesi ve mümkün olan en az miktarda harcama yapılması olmuĢtur.

51 gelindiğinde Fubing‟deki askerlerin yaĢ aralığı yirmi beĢ ile elli olarak kısıtlanmıĢtır.

Bu askerler barıĢ zamanında mevsimlik olarak çalıĢıp, çiftçilik yaparak sınırlarda kendilerine verilen görevleri yerine getirmiĢ; savaĢ zamanında kendi temin ettikleri yiyecek ve mühimmatla orduya geri dönmüĢlerdir. (Sahay 2016) Bu sistemde, askerler yalnızca savaĢ zamanında savaĢmıĢ, sükûnet sağlandığında tekrar evlerine dönmüĢlerdir.

Tang yasalarına göre Fubing (Garnizon Askeri) uygulamasına dâhil olacak askerlerin zengin, güçlü ve hane sahibi olması gerekmiĢtir. Buna ek olarak bu sistemde görev alacak her askerin temel askerî yeteneklere sahip olması zorunlu olmuĢtur.

Yedinci yüzyılın sonunda bu Ģekilde yaklaĢık altı yüz bin kiĢinin farklı bölgelerde görev yaptığı kaydedilmiĢtir. (Graff 2017: 245)

Tang Hanedanı‟nın ilk dönemlerinde Fubing yapısı içindeki bölgesel karargâhlarda çok sayıda kiĢinin kontrol edildiği yerel yönetim merkezleri kurulmuĢtur.

Bu karargâhların adı 636 yılından itibaren Zhechong Fu (折衝府)/ DüĢman Kırma

Dairesi olmuĢtur. Tang döneminin Fubing‟in zirvesi olarak nitelendirilmesi Tang

Taizong‟un garnizonları düĢman kırma dairelerine dönüĢtürmesiyle baĢlamıĢtır. (Zhang

1989: 151) DüĢman kırma daireleri, zamanla Fubing (Garnizon Askeri) uygulamasının temel merkezleri olmuĢ ve bu merkezler kendi içinde de birimlere ayrılmıĢtır. Bu dönemde bütün ülkede beĢ yüz adet düĢman kırma dairesi kurularak, bunların içerisine askerler yerleĢtirilmiĢtir. (Sun 2018: 64; Wang 2012: 34) DüĢman kırma dairelerindeki askerlerin görevde olmadıkları zaman birim komutanlarının denetimi altında askerî eğitim yapmaları veya topraklarıyla ilgilenmeleri zorunlu olmuĢtur. (Graff 2017: 244)

Ancak zamanla karargâhların baĢkentten uzaklığının artmasıyla, askerlerin geri dönmesi de zorlaĢmıĢtır. Askerlik yapılan sürenin kısa olması buna rağmen savaĢ sürelerinin uzunluğu ve Tang ordusunun kuzeyden gelen akınlara karĢı koyacak yeterlilikte olmayıĢı sebebiyle Fubing (Garnizon Askeri), uzun vadede iĢlevsel bir uygulama

52 olamamıĢtır. Sonuçta bu uygulama, Tang Hanedanı için yalnızca barıĢ zamanlarında varlığını sürdüren bir uygulama olarak kalmıĢtır. Nitekim Xuanzong döneminin yönetimde söz sahibi olan bakanlarından Li Linfu, Fubing‟in iyi iĢlemediğini ifade ederek Mubing (Paralı Asker) uygulamasını önermiĢtir.

YaklaĢık iki yüz yıl boyunca yürürlükte olan Fubing (Garnizon Askeri), Kuzey

Zhou (557-581), Sui (581-618) ve Tang Hanedanı‟nın (618-907) ilk yıllarında sorunsuz uygulanmıĢ; daha sonra Wu Zetian döneminde bozulmalar ortaya çıkmıĢ, Xuanzong döneminde de tamamen kaldırılmıĢtır.

Fubing (Garnizon Askeri) uygulamasının baĢlarında, askerler yaĢadıkları bölgelere yakın yerlere savaĢa gitmiĢ ve savaĢlar genellikle uzun sürmemiĢtir. Ancak

Xuanzong döneminde askerler yalnızca uzak yerlere sefere gitmekle kalmamıĢ, savaĢ meydanında geçirdikleri süreler de uzamıĢtır. Önceleri karargâhlardaki askerler üç yılda bir değiĢtirilirken, Xuanzong döneminde askerlere duyulan ihtiyacın artmasıyla görev süreleri uzamıĢtır. Aynı zamanda çiftçi olan bu askerler için Fubing uygulamasında

öncelik hep toprak olmuĢtur. Bu dönemde nüfusun artmasına bağlı olarak toprak da azaldığından elde edilen eĢit tarla miktarında da azalma meydana gelmiĢtir. Çiftçiler tarafından devlete iade edilmesi gereken toprakların süresi uzamıĢ, daha kalifiye ve uzun süre görev yapacak askerlere ihtiyaç duyulmuĢtur. ÇalıĢma alanları azalınca alım gücü de düĢen Fubing askerleri için giderlerin kendileri tarafından karĢılandığı bu uygulama cazibesini kaybetmiĢtir. (Wang 2012: 34) Böylece askerlerin çoğu görevden ayrılmıĢ ve düĢman kırma daireleri boĢalmıĢ, EĢit Tarla Sistemi ile birlikte Fubing

(Garnizon Askeri) de sonlanmak durumunda kalmıĢtır. Bir baĢka deyiĢle Fubing dönemin ihtiyaçları karĢısında yetersiz kalmıĢtır. Bunun üzerine Bakan Zhang Yue,68

68 Zhang Yue (張說 667 - 730), Tang döneminin ünlü edebiyatçısı ve stratejistidir. Luoyanglı olan Zhang

Yue, gençlik yıllarında memuriyet sınavlarına girmiĢ ve Tang sarayında önemli görevlere yükselmiĢtir.

53

Fubing‟in yetersizliğini gerekçe göstererek daha önce Li Linfu tarafından gündeme getirilen Mubing‟i uygulamaya koymuĢtur. (ZZTJ: 6753)

2.1.2. Paralı Askerlik Sistemi (Mubing 募兵)

Xuanzong döneminde EĢit Tarla Sistemi‟ne bağlı olarak kötüye giden Fubing

(Garnizon Askeri) uygulamasının kaldırılmasının ardından, 723 yılında Bakan Zhang

Yue‟nin önerisiyle Mubing (Paralı Askerlik) uygulaması baĢlatılmıĢtır. Bu uygulamanın kökeni çok daha eskilere, SavaĢan Beylikler dönemine (M.Ö. 475-M.Ö. 221) dayanmaktadır. Aynı Ģekilde Han döneminde de kullanılmıĢtır. O zamanlarda dahi, oldukça zor aĢamaları geçebilen, gerçekten fiziksel olarak güçlü ve askerî becerisi olanlar bu birliğe girebilmiĢtir. (Qu 2009: 26,49; Shi 2014: 165) Mubing‟e aynı zamanda -muhtemelen askerlerin uzun süre görev yaptıklarını vurgulamak için- “Uzun

Dönem Muhafız Birliği ( 長從宿衛)” de denilmiĢtir. Bu yapıda askerler, askerlik görevini iĢ olarak yapmıĢlardır. Fubing‟de (Garnizon Askeri), askerlerin temel görevleri

önce sorumlu oldukları bölgeyi ardından da garnizonu koruyup savunmak iken;

Mubing‟de (Paralı Askerlik), askerlerin bulunduğu bölgeyi koruma görevi olmamıĢtır.

Mubing uygulanmaya baĢlar baĢlamaz amacı garnizonlar oluĢturularak sefere çıkmak olmuĢtur. (Sun 2018: 77)

Mubing‟de (Paralı Askerlik) ülkenin dört bir yanından erkekler bu göreve talip olmuĢtur. Nitekim “Mu 募” iminin sözlük karĢılığı ilana çıkmaktır; duyurulan ilanın neticesinde on günde yüz otuz bin kiĢi asker olmak için baĢvuru yapmıĢtır. (ZZTJ: 6753)

Bu uygulama ile askerlik ve çiftçilik birbirinden ayrılarak, iki ayrı meslek olarak ortaya

çıkmıĢtır. Zira Fubing‟de (Garnizon Askeri) savaĢa giden askerler barıĢ zamanında

Ayrıca Hedong, Fanyang ve Ordos Jiedushilığı yapmıĢ önemli bir komutan ve yöneticidir. Biyografisi için bknz: (JTS: 3049)

54

çiftçilik ile uğraĢmıĢlardır. Bu ayrıĢma ancak Mubing‟in baĢlamasıyla mümkün olmuĢtur.

Mubing (Paralı Askerlik) uygulamasına geçilmesiyle, askerlerde aranan sosyal statü ve zenginlik gibi özellikler yerini fiziksel beceri ve güce bırakmıĢtır. Mubing‟in getirilmesiyle askerlere harcanan paranın miktarı da artmıĢtır. Çünkü Fubing‟de

(Garnizon Askeri) harcamalar aynı zamanda asker olan köylüler tarafından yapılmıĢtır.

Mubing‟de (Paralı Askerlik) ise insanların tek iĢi askerlik olduğundan devlet bu insanlara para ödemek durumunda kalmıĢtır.

725 yılına gelindiğinde, Mubing‟in adı yine Zhang Yue‟nin önerisi doğrultusunda “Yay Geren Atlılar” anlamında Guo Qi (彍騎) olarak değiĢtirilmiĢtir.

Zhang Yue, bu sayede baĢkentte koruma ordusunda yer alan askerlerin durumuna da

çözüm getirmiĢ ve onları bu birliğe dâhil ederek burada görev yapmalarını önermiĢtir.

(XTS: 1326)

Yay Geren Atlılar birliğinde askerler yılda iki kez görev değiĢimi yaparak, iki ayda bir vardiya değiĢtirerek görev yapmıĢlardır. Toplamda yüz yirmi bin kiĢiden oluĢan birlik, on iki koruma ordusuna ayrılarak her orduda on bin kiĢi olacak Ģekilde düzenlenmiĢtir. (Bai 1993: 367) Ayrıca birliğe verilen isimle bağlantılı biçimde askerler sıklıkla yay germe üzerine talim yapmıĢlardır. (XTS: 1327)

Mubing (Paralı Askerlik) uygulamasının askerî açıdan çoğunlukla olumlu yanları olmasına rağmen sistemdeki askerleri emir komutaya zorladığından, Tang sarayından ayrılan karĢıt görüĢlü grupların ortaya çıkmasına sebep olmuĢtur. Bu durum kaynaklarda da ifade edilmiĢ, ZZTJ‟deki Mubing (Paralı Askerlik) ile ilgili kayıtlarda yer alan bir notlandırmada “Tang ordusunun kötüleĢmesi Zhang Yue [nin önerisi

Mubing] ile baĢlamıĢtır” ifadelerine yer verilmiĢtir. (ZZTJ: 6753)

55

Ġlerleyen yıllarda, Mubing uygulaması sarayda daha fazla karĢılık görmüĢ, sınırlarda uzun süreli askerler görevlendirilmeye baĢlanmıĢtır. Böylece Garnizon Askeri uygulaması yerini tamamen Paralı Askerlik uygulamasına bırakmıĢtır. Ancak bu uygulamayla uzun süreli görev yapmaya baĢlayan askerler, sınırlara yığılmıĢ ve merkezdeki asker sayısı azalmıĢtır. Merkezdeki bu zafiyetin yol açtığı en önemli olay

An Lushan kalkıĢması olmuĢtur. Xuanzong, asıl amacı sınır savunması olan Mubing

(Paralı Askerlik) uygulamasının ardından Jiedushi (Bölge Valisi) bölgelerini kurarak askerî gücünün hemen hepsini dıĢarıdan gelecek saldırıları önlemek amacıyla kullanmıĢ, bu sebeple Tang tarihinde “dıĢarıyı önemseyip, içeriyi göz ardı etme” olarak nitelendirilen döneme girilmiĢtir. (Wang 2014: 188)

Bir süre uygulamada kalan Mubing‟in (Paralı Askerlik) devamında Jiedushi

(Bölge Valisi) uygulaması baĢlamıĢtır. Ancak bu uygulama Mubing‟in yerine getirilmemiĢ aksine ek bir uygulama olarak yalnızca bölgesel savunmayı amaçlamıĢtır.

Jiedushi uygulaması, Tang döneminin hem idari hem askerî yapısı içerisinde görülebilmektedir. Çünkü önceleri askerî yapı içerisinde bir birim olarak oluĢturulan

Jiedushilar, daha sonra görev ve yetki alanlarını geniĢleterek bulundukları bölgenin yöneticisi konumuna yükselmiĢ böylece idari yapıya da dâhil olmuĢlardır. Tezin konusunu oluĢturan bu yapı için ayrı bir bölüm hazırlandığından askerî ve idari yapı içerisinde Jiedushilardan söz edilmemiĢtir.

2.2.Ġdari Yapı

Tang döneminin idari yapısı temel olarak Sui döneminde de kullanılan Üç Daire

Altı Bakanlık Sistemi (三省六部制) üzerine kurulmuĢtur. Bu sistemde Üç Daire ile ifade edilen Kâtiplik Dairesi (中書省), Ġdari ĠĢler Dairesi (門下省) ve Devlet ĠĢleri

Dairesi‟dir (尚書省). Bu üç dairenin temel görevi, merkezi yönetimdeki idare ve politikaların düzenlenmesi olmasına rağmen her birinin iĢ tanımı farklıdır. Buna göre; 56

Kâtiplik Dairesi, idarede en fazla yetkiye sahip olan birimdir. Yasaları ve kararları düzenleme iĢi bu birim tarafından yapılmıĢtır. Bu daireden sorumlu olma görevi iki kiĢiye verilmiĢtir. (JTS: 1210) Ġdari ĠĢler Dairesi, emirnamelerin incelenip hükümdar adına imzalanması ve uygunsuz ifadelerin düzeltilmesinden sorumludur. Yasaların uygulanabilirlikleri hakkında yöneticileri uyarma görevleri olan birim, yasaların Devlet

ĠĢleri Dairesi‟ne gitmeden önceki son halini alarak Ģekillenmesinden sorumludur.

(Hucker 1984: 329) Devlet ĠĢleri Dairesi ise Kâtiplik Dairesi‟den çıkan karar ve yasaların yürütülmesinden sorumlu olan birimdir. Buradaki görevliler, alınan kararları ilgili yönetmeliklere göre resmiyete dönüĢtürmüĢlerdir. (Bai 193: 166) Bu birimlerdeki yöneticilerin önemli konular hakkında doğrudan hükümdara danıĢmanlık yapabilen kimseler olduğu kaydedilmiĢtir. (Hucker 1984: 194) Ayrıca bozkır kökenli jiedushilardan (Bölge Valisi) olan Li Guangbi, idari yapının en üst basamağı olan ve yalnızca iki kiĢinin sahip olabildiği Kâtiplik Dairesi Sorumlusu rütbesine yükselmiĢ bunun yanında Ġdari ĠĢler Dairesi‟nde görevli bakanlardan biri olmuĢtur. (JTS: 3305,

3306; XTS: 4585, 4588)

Üç Daire Altı Bakanlık yapısının ikinci kısmı olan bakanlıklar; Maliye Bakanlığı

(戶部), Törenler Bakanlığı (禮部), Adalet Bakanlığı (刑部), Atamalardan Sorumlu

Bakanlık (吏部), Askerî ĠĢler Bakanlığı (兵部) ve ÇalıĢma Bakanlığı (工部)‟dır. Üç daireden Devlet ĠĢleri Dairesi‟ne bağlı olan bu altı bakanlığın her birinde, dört bakan görevlendirilmiĢtir. Böylece Altı Bakanlık adı verilen yapıda toplam yirmi dört bakan görev yapmıĢtır. Her dört bakandan ilki doğrudan bakanlığın adıyla anılan bakan iken diğerleri yardımcı bakanlar olarak görev yapmıĢ ve bakanlıktaki görev ve sorumlulukları paylaĢmıĢlardır. (Chen ve Xu 2010: 65)

Altı bakanlığın temel görevi, yönetici kademesindekilerin kararlarını inceleyip, kontrol etmek olarak belirlenmiĢtir. Bunun yanı sıra idari birimlerin pratikteki

57 iĢleyiĢlerinden sorumlu olmuĢlardır. (Bai 1993: 169) Bakanlıkların yetki alanları ise

Ģöyledir:

Atamalardan Sorumlu Bakanlık (吏 部 ): Kalemiye sınıfına personel seçilmesinden, onların unvan almalarından sorumlu bakanlıktır. Xuanzong dönemine gelmeden önce memuriyet sınavı bu bakanlık tarafından yapılıyorken; 736 yılından itibaren bu görev

Törenler Bakanlığı‟na geçmiĢtir. (Bai 1993: 170)

Maliye Bakanlığı (戶部): Ülkedeki hanelerin nüfusu, topraklardan alınan vergiler ve ambarların durumu gibi mali ve ekonomik iĢleyiĢten sorumlu bakanlıktır. (Bai 1993:

170)

Törenler Bakanlığı (禮部): Törenler ve protokol iĢlerinden, çeĢitli ritüellerden, eğitim ve memuriyet sınavlarından sorumlu bakanlıktır. (Bai 1993: 170)

Adalet Bakanlığı (刑部): Ülkedeki cezai düzenlemeler, hapse atılmalar ve suçluların cezalandırılmasından sorumlu bakanlıktır. (Bai 1993: 170)

Askerî ĠĢler Bakanlığı (兵部): Tang topraklarındaki askerî iĢlerden, askerî rütbelerin düzenlenmesinden, askerî personel seçilmesi ve bu askerlerin eğitim sürecinden sorumlu bakanlıktır. (Bai 1993: 170) Ayrıca Hükümdarlık Ordusu olan Jin Jun (禁軍), ona bağlı Yulin (羽林) ve Yulin‟e bağlı birliklerden Li Longji‟nin darbesinin baĢarıya ulaĢmasına destek veren On Bin Atlılar Birliği, bu darbe sırasında Wei Sultan‟ı öldüren

Uçan Atlılar Birliği ve paralı askerlik olan Mubing‟in evrildiği Yay Geren Atlılar

Birliği de bu bakanlığa bağlıdır.

ÇalıĢma Bakanlığı (工部): ĠnĢaatlardan, sulama sisteminden, ülkedeki toprak, orman ve besicilik iĢlerinin yürütülmesinden sorumlu bakanlıktır. (Bai 1993: 170)

58

Üç Daire Altı Bakanlık Sistemi, saray içerisindeki yöneticilerin görev ve sorumluluklarının dağılımı ile ülkedeki iĢleyiĢin idaresinin hangi birimler tarafından yapıldığını ifade etmektedir. Bunun yanı sıra, Tang döneminde merkezî yönetim tarafından ülkedeki toprakların daha kolay idare edilmesi amacıyla farklı birimler ve sistemler oluĢturulmuĢtur. Bunların baĢında “Yol (道)” sistemi gelmektedir.

Tang Taizong tahta çıktığı ilk yıl (627), ülkenin toprakları dağların ve nehirlerin konumuna göre ulaĢımın kolaylığı açısından on Yol‟a ayrılmıĢtır. Bunlar: Guannei,69

Hedong,70 Henan,71 Hebei,72Shannan,73 Longyou,74 Huainan,75 Jiangnan,76 Jiannan77 ve

69 Guannei Yolu (關內道), Tang Hanedanı‟nın baĢlarında Zhenguan yönetim döneminde kurulmuĢtur.

Hangu Geçidi içerisinde yer alır. Günümüzde Shaanxi‟de yer alan Chang‟an bölgesinden idaresi sağlanmaktadır. (GJDMDCD: 1357)

70 Hedong Yolu (河東道), Sarı Irmak‟ın doğusunda kalan bölgeyi kapsamaktadır.

71 Henan Yolu (河南道), Tang Hanedanı‟nın baĢlarında Zhenguan yönetim döneminde kurulmuĢtur. Sarı

Irmak‟ın güneyinde kalan bölgeyi ifade etmektedir. Günümüzde Shandong‟un güneyi, Jiangsu ve Anwei

Nehri‟nin kuzeyini kapsamaktadır. (GJDMDCD: 516)

72 Hebei Yolu (河北道), Sarı Irmak‟ın kuzeyini ifade eder.

73 Shannan Yolu ( 山 南 道 ), Hubei‟deki Uzun Irmak‟ın kuzeyi, Han Nehri‟nin batısı, Henan‟daki

Beiling‟in güneyinde yer alır. (GJDMDCD: 96)

74 Longyou Yolu (隴右道), Gansu‟daki Long Dağı‟nın batısı, Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi‟ndeki

Urumçi‟nin doğusu ve Qinghai‟ın kuzeydoğusunda yer alan bölgeyi ifade etmektedir. (GJDMDCD: 1358)

75 Huainan Yolu (淮南道), Uzun Irmak‟ın Hubei‟deki kolunun kuzeyinde yer alan Han Nehri‟nin doğusu ile Jiangsu ve Anwei‟in kuzeydoğusunu ifade etmektedir. (GJDMDCD: 824)

76 Jiangnan Yolu ( 江南道), Zhejiang, Fujian, Jiangxi, Hunan, Jiansu, Anwei ve Hubei‟in güneyi,

Sichuan‟ın güneydoğusu ve Guizhou‟un kuzeydoğusunu ifade etmektedir. (GJDMDCD: 326)

77 Jiannan Yolu (劍南道), Sichuan‟daki Jiange ilçesinin güneyi, Uzun Irmak‟ın kuzeyi ve Gansu‟daki

Bozhong Dağı‟nın güneyini ifade etmektedir. (GJDMDCD: 1149)

59

Lingnan yollarıdır.78 Yol adı verilen bu bölgelerin hepsi ayrı birer amaç doğrultusunda oluĢturulmuĢlardır. Tang döneminde An Lushan kalkıĢmasına kadar kullanılan sistem, bir kısmı Denetleme Bölgesi, bir kısmı Askerî Savunma Bölgesi olarak ayrılan ve bu

Ģekilde idareleri sağlanan Yol‟lardan oluĢmuĢtur. Özellikle Askerî Savunma Bölgesi olmak üzere ayrılan Yol‟lar birliklerin konuĢlandırıldıkları yerlerdir ve buraların yöneticilerine Genel Ġdareci 79 adı verilmiĢtir. (XTS: 1329; Xue 1998: 349) Ancak

Jiedushiların (Bölge Valilerinin) yetkilerinin artmasıyla birlikte bu iki ayrı Yol birleĢmiĢ, askerî ve idari yöneticileri de tek elde toplanmıĢtır. Böylece An Lushan kalkıĢmasından sonra askerî vesayet bölgeleri ortaya çıkmıĢ ve Yol‟lar Jiedushilar tarafından kontrol altında tutulan yönetim birimlerine dönüĢmüĢlerdir. (Bai 1993: 224)

733 yılında, Xuanzong döneminde bu sistemde yeni düzenlemeler yapılmıĢ ve daha önce on Yol olarak ayrılan topraklar, on beĢ Yol‟a ayrılarak sayıları arttırılmıĢtır.

Önceden ayrılan Yol‟ların bir kısmı aynı kalarak, Shannan Yolu doğu ve batı olmak

üzere ikiye ayrılmıĢ, Guannei Yolu‟nun bir bölümüne Jingji Yolu80 eklenmiĢ, Henan

Yolu‟nun bir kısmı Douji Yolu81 olmuĢtur. Jiangnan Yolu doğu, batı ve Qian Zhong

78 Lingnan Yolu (嶺南道), Guangdong, Guangxi ve Annan‟ın yer aldığı toprakları ifade etmektedir.

(GJDMDCD: 1276)

79 Tang ordusunun temel unvanlarından olan Genel Ġdareci/Da Zongguan unvanı, ilk olarak Kuzey Zhou döneminde daha sonra ise Sui döneminde kullanılmıĢtır. Jiedushi unvanı, buradaki Zongguan unvanının değiĢikliğe uğramasıyla ortaya çıkmıĢtır. (Sun 2018: 105) Da Zongguan‟ın kullanımı 721 yılında Ordos

Genel Ġdarecisi unvanının Ordos Jiedushisı olmasıyla sona ermiĢtir. (Sun 2018: 109) Bu durumda

Jiedushi uygulaması resmî olarak kullanılmaya baĢlandıktan on yıl sonra Genel Ġdareci/Da Zongguan unvanı kaldırılmıĢtır.

80 Guannei Yolu‟nun bölünmesiyle oluĢturulan Jingji Yolu ( 京畿道), Shaanxi‟nin orta kısmındaki toprakları ifade etmektedir. (GJDMDCD: 427)

81 Henan Yolu‟ndan bölünerek oluĢturulan Douji Yolu (都畿道), Henan‟ın kuzeybatısında yer almaktadır.

(GJDMDCD: 949)

60

Yolu 82 olmak üzere üçe ayrılmıĢtır. Böylece Yol‟ların sayısı on beĢe çıkmıĢtır. 83

Xuanzong, yöneticileri denetlemek amacıyla her bir Yol‟da denetçiler 84 görevlendirmiĢtir. Bu toprakların kontrol altında tutulmak istenmesine karĢın buralarda uzun süre görev yapacak kiĢilerin bulunması konusunda yaĢanan zorluk sebebiyle

Yol‟ların kontrolü Jiedushilara (Bölge Valilerine) bırakılmıĢtır.

Tang döneminin idari sistemi içerisinde Yol‟lar dıĢında Xuanzong döneminde kurulan adı “Fu (府)” olan yönetim merkezleri vardır. Yönetim merkezleri üç gruba ayrılmıĢtır. Bunlardan ilki baĢkent ve yardımcı baĢkentlerdir. Bu düzenleme ile birlikte

Xuanzong, 713 yılında Yong Zhou‟u85 Jing Tiao Yönetim Merkezi (京兆府), ikinci baĢkent Luoyang‟ı ise Henan Yönetim Merkezi (河南府) olarak değiĢtirmiĢtir. Ġkincisi, iç bölgelerdeki önemli topraklarda yer alan Dudu yönetim merkezleridir (Dudufu).

Üçüncüsü ise sınırlarda yer alan Duhu yönetim merkezleridir (Duhufu). Yol ve Fu denilen birimler dıĢında bir de "Karargâh ( 軍 )” vardır. Karargâh, Yol‟un alt kademesinde yer alan idari birimdir. Daha küçük olan birimlere “Garnizon (守捉)” adı verilmiĢtir. Ġdari yapının diğer parçalarından olan il ve ilçeler yabancı halklar söz

82 Qian Zhong Yolu (黔中道), günümüzde Sichuan‟daki Pengshui ilçesinin olduğu yerdir. (GJDMDCD:

1258)

83 Tang Hanedanı döneminde kullanılan “Yol” sistemi, uzun vadede Song Hanedanı‟na ilham vererek bir baĢka “Yol” sistemi olan “Lu (路)” nun geliĢmesine imkân tanımıĢtır. Song döneminin Yol Sistemi (路

制), Hükümdar Song Taizong döneminde 1125 yılında daha önce Tang Xuanzong‟un kurduğu on beĢ yolun isimleri değiĢtirilerek Hedong ve Hebei‟de kurulmuĢtur. (SS: 416)

84 Caifangshi (採訪使) yani denetçilik makamı, merkezî yönetim adına soruĢturma ve teftiĢ yapan kiĢilere verilen unvandır. (Hucker 1984: 515) 733 yılında, Tang topraklarının on beĢ ayrı yola ayrılması ve buraları yöneten Jiedushiların denetlenmesi amacıyla kurulmuĢtur.

85 Yong Zhou (雍州), eski dokuz bölgeden biridir. Tang döneminde Jingtiao Fu olarak da anılmıĢtır. Eski adıyla Fengtian, Ģimdiki adıyla Shenyang sınırları içerisinde yer almaktadır. (GJDMDCD: 1074)

61 konusu olduğunda Jimi (GevĢek Dizgin) politikası uygulanan bölgelerden idare edilmiĢtir.

2.2.1. GevĢek Dizgin Politikası (Jimi 羈縻)

Çince kaynaklardaki ilk kullanımı, Tarihçinin Kayıtları‟nda yabancı halklarla ilgili bir metin içinde görülen (SJ: 3049) ve Han döneminden itibaren aralıklı olarak kullanılan Jimi 86 politikası, bir çeĢit özerk yönetim Ģeklidir. Çin sınırlarında farklı

86 Bir resim yazısı olan Çincede, sözcüklerin kendilerine doğrudan bağlı olan ses karĢılıkları yoktur.

Çince konuĢma dilinin yöresel ve tarihsel ses değiĢimleri, Sui-Tang döneminden itibaren belirli ve sistematik yöntemlerle kayıt altına alınmaya baĢlanmıĢtır. Bu sebeple sözcüklerin ses bilgilerini ortaya koymak için farklı yöntemler geliĢtirilmiĢtir. Guangyun de bu yöntemlerden biridir. (Jacques 2006) Jimi sözcüğü Çinceye yabancı bir dilden ve hatta Türkçe bir sesten mi geçti sorusuna cevap bulmak amacıyla sözcüğün farklı dönemlerdeki sesletimleri bu yöntemler aracılığıyla araĢtırılmıĢtır. Buna göre, “Jimi” sözcüğündeki imlerin Baxter ve Sagart Rekonstrüksiyon Tablosu ve Guangyun Tablosu‟ndaki Eski ve

Orta Çince okunuĢları incelendiğinde; “Ji (羈)” iminin Guangyun Tablosu‟nda Wang Li‟ye göre hem

Eski Çince hem de Orta Çince okunuĢu: “kie”, Baxter ve Sagart Rekonstrüksiyon Tablosu‟na göre Eski

Çince okunuĢu: “kraj”, Orta Çince okunuĢu “kje” dir. “Mi (縻)” iminin Guangyun Tablosu‟nda Wang

Li‟ye göre hem Eski Çince hem de Orta Çince okunuĢu: “mie” olarak tespit edilmiĢtir. Buna göre, jimi sözcüğünün bütün olarak okunuĢu Guangyun‟e göre: “kie mie” dir. Ġkinci im Baxter ve Sagart‟ta geçmediğinden Mi iminin Wang Li‟ye göre okunuĢu sabit kabul edildiğinde ise Eski Çince “kraj mie”,

Orta Çince “kje mie” olarak okunmaktadır. Ancak Eski Çince, dönem olarak M.S. 3. yüzyıldan önceki döneme ait Çince sözcüklerin okunuĢu için kullanılmaktadır. Orta Çince ise M.S. 3. ve 12. yüzyıl arasındaki dönem için kullanılmaktadır. Jimi kavramının kökeni ise çok daha eskiye, milattan önceki yıllara dayanmaktadır. Bu sebeple verilen karĢılıkların kullanıldığı dönemin tam okunuĢuna karĢılık gelmesi mümkün olmayabilir. Bunun yanında imlerin sözlük karĢılıklarına bakıldığında “Ji” iminin dizgin, “mi” iminin ise yular ve koĢum takmak anlamına geldiği görülmektedir. Sözcüğün etimolojik kökeninden anlamlı bir Türkçe karĢılığa ulaĢılamamaktadır. Bu yüzden çalıĢmada sistemin içeriği, yapılan uygulamalar ve imlerin sözlük karĢılıkları göz önüne alınarak ortaya çıkan “GevĢek Dizgin” karĢılığı kullanılmıĢtır. Pulleyblank, Jimi için “Korunan bölgeler” anlamında “Protected prefectures”

62 boylardan gelen yabancı halkların yaĢadıkları bölgelerde kurulan özel yönetim merkezlerine bu ad verilmiĢtir. 630 yılında, Göktürklerin mağlubiyetinin ardından Tang

Taizong‟un “hoĢgörü” politikasının da etkisiyle kuzeydeki boyların çoğu Tang‟a yönelmiĢ ve merkeze bağlı sınır boylarının çoğalmasıyla bu halkları idare edecek bir sisteme ihtiyaç duyulmuĢ ve Jimi (GevĢek Dizgin) politikası uygulanmaya baĢlanmıĢtır.

Jimi politikasının Han Hanedanı döneminden (M.Ö.202-M.S.220) Song

Hanedanı‟na (960-1279) kadar yaklaĢık bin beĢ yüz yıllık tarihî geçmiĢi vardır. Han ve

Tang Hanedanları döneminde geliĢtirilip iyileĢtirilen sistem; Moğol idaresi (1271-1368),

Ming (1368-1644) ve Qing (1636-1912) Hanedanları döneminde ise gerileme sürecine girmiĢtir. Hem uygulandığı döneme hem de uygulandığı halka göre değiĢiklik gösteren bir politika olan Jimi‟de (GevĢek Dizgin) farklı halklara sosyoekonomik özelliklerine göre farklı yönetim Ģekilleri uygulanmıĢtır. (Peng 2004: 1; Gong 1991: 90) Ancak farlılıklara rağmen uygulamada genel olarak üç konu sabit kalmıĢtır. Bunlardan ilki, sınırlarda yaĢayan halklar ile merkezî yönetim arasındaki sabit iliĢkinin karĢılıklı olarak korunmasıdır. Bunun için az miktarda vergi verilmesi, sınır pazarlarının kurulması, karĢılıklı elçilerin gönderilmesi, yabancı halklardan bazı kimselerin sarayda göreve gelmeleri ve yükseltilmeleri gibi siyasi, ekonomik ve kültürel açıdan çeĢitli adımlar atılması gerekmiĢtir. Ancak burada sözü edilen vergi talebi kâğıt üzerinde bir sözleĢme maddesi olarak kalmıĢ, uygulamaya dönüĢmemiĢtir. (Kara 2018: 53) Ġkincisi, Çin‟in yabancıyı yabancıya yönettirmek veya kontrol ettirmek politikasının uygulanması, daha açık bir ifadeyle halkların kendi geleneklerine göre kendi yöneticileri tarafından yönetilmeleridir. Bu uygulama kapsamında, bu bölgelerdeki halklar daha önceden kendilerini yöneten boy beyleri veya kağanları tarafından yönetilmeye devam etmiĢlerdir. Üçüncüsü ise toprak yönetiminin siyasi yönetime dönüĢmesidir. Bu durum, karĢılığını kullanırken; Kara “Boyunduruk altındaki topraklar”, Karluk ise iki imin sözlük karĢılığından hareketle “Gem-Yular sistemi” karĢılığını kullanmıĢtır. (Pulleyblank 1952; Kara 2018; Karluk 2019a)

63 yöneticilerin Jimi (GevĢek Dizgin) ile yönetilen toprakların idaresinden, direkt olarak siyasi yönetime geçmesi anlamına gelmektedir. (Peng 2014: 4-6)

Jimi (GevĢek Dizgin) politikası; büyüklük sırasına göre Jimi Duhufu, Jimi

Dudufu, Jimi Ġli ve Jimi Ġlçesi olmak üzere dört kademeden oluĢmuĢtur. (Hu 1993: 421;

Gong 1991: 97) Jimi bölgelerine yerleĢtirilen halklar ve hangi halk için kaç bölge ayrıldığı Resmî Tarihler‟de kaydedilmiĢtir. Buna göre 630 yılından sonra Göktürkler,

Uygurlar, Tangutlar, Tuyuhunlardan Tang‟ın iç bölgelerine yerleĢenler için 29 il, 90 ilçe;

Göktürklerin diğer boyları ve Xiler, Kitanlar, Shiwei boyu ile Koreliler için Hebei‟de 14 il, 46 ilçe kurulmuĢtur. Göktürkler, Uygurlar, Tangutlar, Tuyuhunların diğer boyları ve

Kuça, Hotan, KaraĢar, KaĢgar‟dan Hexi‟ye yerleĢenler ile Batı bölgelerindeki On Altı

Devlet [döneminden kalan ve] Longyou‟a yerleĢenler için 51 il, 198 ilçe kurulmuĢtur…

Genel olarak il ve ilçelerin toplamı 856„dır. (XTS: 1119, 1120)

Yeni Tang Kayıtları‟nda, yabancı halklar için kurulan toplam 856 Jimi yönetim bölgesi olduğu kaydedilmesine rağmen ekler bölümünde yer alan Jimi bölgeleri tablosunda toplam 855 Jimi yönetim merkezi bulunduğu görülmektedir. (Bknz: Tablo 1)

Ancak Çinli tarihçi Liu, Resmî Tarihler‟de kaydedilen 856 Jimi il ve ilçesi olduğu bilgisinin kaba bir hesap olduğunu, bu sayının 790 olması gerektiğini savunmaktadır.

(Liu 1997: 24)

Jimi (GevĢek Dizgin) yönetim merkezleri Dudu, Duhu87 veya Ceza Kâtibi adı verilen ve bu yapıya dâhil olmadan önce kendi boylarında yönetici konumunda olan

87 “Duhu” sözcüğü, ilk kez Han Hanedanı Kayıtları‟nın 70. tomarında yer alan Batı Han Hanedanı döneminde Batı Bölgelerinin ilk Duhusu olan Zhengji (郑吉) biyografisinde kaydedilmiĢtir. Anlamı ise bir bölgeyi yönetmek, idare etmek demektir. (Li 2012: 4) Han döneminden itibaren kullanılan bir unvan olmasına rağmen Duhu sözcüğünün en fazla yer aldığı kaynaklar Eski Tang Kayıtları ve Yeni Tang

Kayıtları‟dır.

64 kiĢiler tarafından yönetilmiĢ ve bu bölgelerinin yönetim sınırları boyların kendi yönetim alanları olarak belirlenmiĢtir. Ancak bu unvanları kullanmak bir zorunluluk olmamıĢ, istemeyenler eskiden kullandıkları Kağan veya Yabgu gibi kendi kültürlerine özgü unvanlarını kullanmaya devam etmiĢlerdir.88 Boyların yöneticiliği genellikle babadan oğula geçtiği için Duduluk ve Duhuluk da babadan oğula geçmeye devam etmiĢtir.

Duhular, atandıkları bölgelerin idaresinden, ekonomisinden, savunmasından, halkların teskin edilmesinden ve kültürel geliĢmelerinden sorumlu olmuĢlardır. (Li 2012:

163) Bu bölgelerdeki yöneticilerden sarayın protokol kurallarına uymaları, vergi ve haraçları kesintisiz olarak ödemeyi sürdürmeleri, halklarına sahip çıkarak hem kendi topraklarını hem Tang sınırlarını koruyup savunmaları istenmiĢtir. Bunun için bu topraklarda az sayıda askerden oluĢan birer ordu kurulmuĢ ve bu ordular büyük olaylara müdahalede yetersiz kalsa dahi ufak çaplı kalkıĢmalarda kullanılmıĢlardır. Bunun yanında Jimi (GevĢek Dizgin) yönetim bölgelerindeki halk, kendi at ve hayvanlarını da yanında tutmuĢtur. (Lin 1985: 56) Ayrıca bu dönemde Jimi yöneticilerinin Tang sarayından konçuylarla evlenmesi ve iki halk arasında evlilik bağı kurulması da yaygın bir durumdur. Örneğin: 639 yılında, Tuyuhun beylerinden biri Hong Hua Konçuy89 ile evlenmiĢtir. 717 yılında, Xi boyunun bağlı olduğu Raole Dudufu‟nun yöneticisi ise Gu

88 Ögel, aynı idare Ģeklinin Göktürk ve diğer Türk boyları tarafından hâkimiyetleri altındaki Ģehirlerde uygulandığını kaydetmiĢtir. Ögel‟e göre: “Göktürk ve diğer Türk devletleri hâkimiyetleri altına aldıkları

Ģehirlerin yerli halklarına serbestlik vermekte ve kendi eski iradelerinde yaĢamalarına izin vermekte idiler… Türkler bazen bu Ģehirlerin baĢına bir Türk prensi tayin ederler ve çoğu zaman da yerli prenslerin yerlerinde kalmalarına izin verirlerdi.” (Ögel 2001:149)

89 Hong Hua Konçuy (弘化公主 623-698), Tang Taizong‟un kızıdır ve Tang döneminde evlilik yoluyla barıĢ antlaĢması için evlendirilen ilk konçuydur. 640 yılında Tuyuhunlar'a gelin gönderilmiĢtir. (JTS: 51)

65

An Konçuy90 ile evlenmiĢtir. (Ma ve Ma 1997: 10) Bu durum, Tang‟ın Jimi (GevĢek

Dizgin) politikası sayesinde kontrol altında tuttuğunu varsaydığı konargöçer halklardan emin olamadığına herhangi bir kalkıĢma veya akın olmaması ve siyasi kontrolün sağlanması için evlilik antlaĢmalarının yapıldığına iĢaret etmektedir.

Tang döneminde yabancı halklara karĢı yürütülen bu politika, onları savaĢarak değil, siyasi kontrolle idare etmek anlamına gelmektedir. Bir çeĢit denetim sistemi olan bu uygulama ile Çin‟in çevresinde yaĢayıp Tang tarafından doğrudan hükmedilemeyen yabancı halkların kontrolü hedeflenmiĢtir. (Sun 1984: 124‟ten akt. Karluk 2019a: 8)

Tang yönetimi kendi halklarıyla aynı topraklarda yaĢayan fakat farklı bir kültür olan konargöçer geleneğinden gelen yabancı halkların idaresinde “yabancıyı yabancıya yönettirmek” politikasını izlemek amacıyla bu yönetim merkezlerini kurmuĢtur.91 Jimi

(GevĢek Dizgin) politikası, Tang döneminde uygulamaya konulduğunda uzun yıllar kullanılması öngörülmesine rağmen yalnızca barıĢ dönemlerinde, baĢka bir deyiĢle

Tang‟ın üstün konumda olduğu dönemlerde kullanıldığında iĢlevsel olduğu anlaĢılmaktadır. Zira Tang dönemi özelinde bakıldığında, Göktürklerin 630 yenilgisi ve ardından Türk halkları tarafından Tang Taizong‟a “Gök Kağan” unvanı verildiği dönemde oldukça iĢe yarar görünen politikanın, Göktürklerin yeniden kuzeyin egemen gücü haline gelmelerinin ardından iĢlevini kaybettiği ve baĢka bir uygulama arayıĢına gidildiği görülmektedir.

Adından da anlaĢılacağı üzere “gevĢek” bir yönetim uygulaması olan Jimi‟de, asıl olan merkezî yönetim tarafından denetim altında tutulan halkların tatmin edilmesi

90 Tang Xuanzong‟un kız kardeĢinin kızı olan Gu An Konçuy ( 固 安 公 主 ?-?), sırasıyla Xi boy beylerinden Li Dapu (李大酺 ?- 720) ve Li Lusu (李魯甦 ?-?) ile evlendirilmiĢtir.

91 Çin tarihindeki farklı dönemlerde, merkez tarafından yabancıların yönetilmeleri için kullanılan farklı uygulamalar için bknz: (Karluk 2019b: 45-63)

66 ve herhangi bir kalkıĢma veya karĢı koyma durumuna mahal vermeyerek, bu halkların sükûnet içerisinde yaĢamalarının sağlanmasıdır. Tang idaresinin bu halkları tam bağımlı hale getirecek güce sahip olmadığı için alternatif bir yönetme biçimi olarak Jimi‟yi uyguladığı anlaĢılmaktadır. Bu uygulamanın sonucunda Tang yönetimi savaĢın getirdiği maddi manevi kayıplardan kurtularak sakin bir sürece girmiĢ ve Jimi (GevĢek Dizgin) yapısına bağlı farklı dönemlerde kurulan Altı Duhufu meydana gelmiĢtir.

2.2.1.1.Tang Döneminin Altı Duhufusu

Göktürklerin 630 yılındaki yenilgisinin ardından Tang Hanedanı‟nın toprakları

Gobi‟nin güneyine kadar geniĢlemiĢ ve burada Chanyü Duhufu kurulmuĢtur. 646 yılında ise Xue-yan-tuo‟ların yenilgiye uğramasıyla Gobi‟nin kuzeyinde Anbei Duhufu kurulmuĢtur. Daha sonra batı bölgelerinin yönetimi için Kuça‟da Anxi Duhufu,

Kore‟nin yenilgiye uğratılmasıyla birlikte Liaodong‟da92 Andong Duhufu, ardından da

702 yılında Wu Zetian tarafından Batı Göktürkleri‟nin yönetimi için Tingzhou‟da93

Beiting Duhufu kurulmuĢtur. (ZZTJ: 6561) Son olarak Annan‟da kurulan Annan

Duhufu ile Tang topraklarındaki toplam Duhufu sayısı altıya yükselmiĢtir. Bunlardan

Chanyü ve Anbei Duhufu kuzey sınırlarının korunması, Anxi ve Beiting batı sınırlarının korunması, Andong ve Annan Duhufu ise güney sınırlarının korunması için kurulmuĢtur.

(Zhong 2014: 1; Ma 2013: 240) Toplam altı Duhufu‟dan söz edilmesine rağmen bu

Duhufular Jimi il ve ilçelerinin bağlı olduğu yönetim merkezleridir ve her bir Duhufu içerisinde Jimi (GevĢek Dizgin) politikasıyla yönetilen il, ilçe ve garnizonlar yer almaktadır. Duhufuların yöneticilerine Duhu adı verilmektedir ve bunlar halkın

92 Liaodong (遼東), Çin‟in kuzeydoğusunda yer alan Liaoning‟in güneydoğusunda, Liao Nehri‟nin doğusunda yer almaktadır. (GJDMDCD: 1245)

93 Ting Zhou (庭州), günümüzde Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi‟nde yer almaktadır. Batı Göktürkler

Tang‟a yöneldikten sonra onların topraklarına bu isim verilmiĢtir. (GJDMDCD: 697)

67 tamamının yönetiminden, teskin edilmesinden, savaĢa girilmesinden, sağlanan hizmetlerin değerlendirilmesinden, cezalandırmalardan ve genel yargılama iĢlerinden sorumlu olmuĢlardır. (XTS: 1317) Bunun dıĢında, Duhufuların yönetimi altında yer alan daha küçük Jimi yönetim birimleri olan Dudufular vardır. Dudufuların yöneticilerine ise

Dudu denilmektedir. Dudular, bulundukları bölgenin at ve askerlerinden, savaĢ aletlerinden, tapınaklarından, garnizonlarından, ambar kayıtlarından ve genel yargılama iĢlerinden sorumludurlar. (XTS: 1315) Dudufuların altında ise Zhou denilen daha küçük

Jimi yönetim birimleri yer almaktadır. Duhufular, Yol adı verilen idari yapılara,

Dudufular Duhufulara, Zhoular ise Dudufulara bağlıdır. (Bknz: ġema 1)

Dudu ve Duhu unvanları Çince kaynakların „Yabancı Memurlar‟ ve „Memurlar‟ baĢlığı altında yer almaktadır. (XTS: 1316, 1317; JTS: 1922) Yabancı halkların yönetimi için kurulan bu bölgelerin idaresi yine yabancı halklar içerisinden yöneticiler tarafından yürütülmüĢtür. BaĢka bir deyiĢle yabancı halklar kendi soyundan yöneticiler tarafından yönetilmiĢ, Çinliler yönetim kademesinde yer almamıĢtır. Sistem özerk bir yapı görüntüsü vermesine rağmen Tang‟ın sözde kontrol altına aldığı toprakların yönetiminde söz sahibi olamadığı bu yüzden sahip olduğu gücü paylaĢmak zorunda kaldığı anlaĢılmaktadır.

Chanyü Duhufu (單于都護府): Chanyü Duhufu, 630 yılında Doğu Göktürk Kağanı

Ġllig‟in Tang karĢısında aldığı mağlubiyetin ardından Göktürklerin yönetimi için Tang

Hanedanı tarafından günümüzde Ġç Moğolistan Özerk Bölgesi‟nin büyük kısmını kaplayan Shun, You, Hua ve Chang olmak üzere dört bölge ile Dingxiang ve Yunzhong

Dudufu‟larında kurulmuĢtur. 650 yılına gelindiğinde, Göktürk soylularından Che-bi

Kağan‟ın 94 kalkıĢmasının baĢarısız olmasının ardından bütün Türk toprakları

94 Diğer adı AĢına Hu-bo (阿史那斛勃) olan Che-bi Kağan (車鼻可汗?-?), önceden Küçük Kağan ilan edilmiĢtir. Ġllig Kağan yenilgiye uğrayınca, Che-bi Kağan boyuyla birlikte Xue-yan-tuo‟lara kaçarak

68 parçalanmıĢ ve Chanyü ile Hanhai Duhufu olarak ikiye ayrılmıĢtır. 663 yılında bölgenin adı Yunzhong Duhufu olmuĢ, 664 yılında da Chanyü Büyük Duhufu olarak değiĢtirilmiĢtir. (XTS: 6042; THY: Tom. 73) 698 yılında ise Göktürklerin yeniden güçlenmesiyle kaldırılmıĢ ve bölge Anbei Duhufu‟ya bağlanmıĢtır. (Wang 2002: 34;

Bai 1993: 254)

Anbei Duhufu ( 安 北 都 護 府 ): Anbei Duhufu, kuzeydeki Guannei Yolu‟nda yer almaktadır ve Töles boylarının idaresi için kurulmuĢtur. 646 yılında Xue-yan-tuo‟lar yenilgiye uğradıktan sonra Tölesler Tang‟a bağlanmıĢ, ardından da onların yönetimi için Yanran Duhufu kurulmuĢtur. 663 yılında Yanran Duhufu ile Hanhai Duhufu birleĢtirilerek adı Hanhai Duhufu olmuĢtur. (JTS: 93; THY: Tom. 73) Tölesler ile

Göktürklerin idaresi ve denetimi buradan yapılmıĢtır. 669 yılında ise adı Anbei Duhufu olmuĢtur. (Bai 1993: 254; Wang 2012: 34; Li 2012: 138)

Anxi Duhufu ( 安 西都 護 府 ): Anxi Duhufu ilk olarak batı bölgelerindeki halkın kontrolünün sağlanması için 640 yılında Tang Hanedanı‟nın Gaochang95 karĢısındaki galibiyetinin ardından Longyou Yolu‟na bağlı olan Xi Zhou‟da96 kurulmuĢtur. Daha sonra Batı Göktürkleri‟nin de yenilgiye uğramasıyla yönetim merkezi Kuça olmuĢ ve

Kuça, KaraĢar, Hotan, KaĢgar‟dan oluĢan dört bölgenin idaresinden sorumlu olmuĢtur.

orada Büyük Kağan olmuĢtur. Ancak Xue-yan-tuo‟ların Tang‟a yönelip kendisini öldüreceklerini

öğrenince, gizlice plan yapıp boyuyla birlikte eski topraklarına geri dönmüĢ ve kendini Che-bi Kağan ilan etmiĢtir. 646-650 yılları arasında Kağan olarak Tang Taizong ile sürekli savaĢ halinde olmuĢtur. Che-bi

Kağan‟ın yenilgisinin ardından toprakları ikiye bölünerek Chanyü ve Hanhai Duhufu‟ları kurulmuĢtur.

(JTS:5165, 5166)

95 Gaochang (高昌), günümüzde Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi‟nin Turfan kentidir. (GJDMDCD: 773)

96 Xi Zhou (西州), günümüzde Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi‟ndeki Turfan ve Piçan ilçesi sınırlarındadır.

(GJDMDCD: 347)

69

670 yılında batıdaki dört bölge Tibet tarafından ele geçirilince Anxi Duhufu Suyab‟a97 taĢınmak zorunda kalmıĢtır. (Bai 1993: 253; ZZTJ: 6363) 692 yılında ise Tang

Hanedanı‟nın Tibet‟i yenilgiye uğratmasının ardından batıdaki dört bölgeyi yeniden ele geçirmesiyle Kuça‟da tekrar kurulmuĢtur. (ZZTJ: 6488; Zuo 2006: 10) Tang Xuanzong dönemine gelindiğinde Anxi Duhufu, Anxi Jiedushi‟ya dönüĢmüĢtür.

Beiting Duhufu (北庭都護府): Beiting Duhufu, 640 yılında Gaochang‟ın teskin edilmesi ve daha sonra Batı Göktürk Kağanlarından AĢına He-lu‟nun 98 Tang‟a esir düĢmesi sonucu halkının yerleĢtirilmesi amacıyla kurulmuĢtur. Daha sonra, 702 yılında

Wu Zetian döneminde adı değiĢtirilmiĢtir. (JTS: 1645; ZZTJ: 6561) Yönetim merkezi

Longyou Yolu‟na bağlı Ting Zhou‟dur. Beiting Duhufu, Göktürklerin On Ok Boyu,

TürgiĢler ve Karlukların yönetiminden sorumludur. (Li 2012: 138) Tang Xuanzong dönemine gelindiğinde, Beiting Duhufu‟nun görevleri Beiting Jiedushi‟ya devredilmiĢtir. (Bai 1993: 254)

Andong Duhufu ( 安东都護府): Kuzeydoğu sınırlarının kontrolü için kurulan

Duhufulardan olan Andong Duhufu, Tang Hanedanı‟nın Kore karĢısında aldığı galibiyetin ardından Hebei Yolu‟na bağlı Pingliang‟da 99 kurulmuĢ, sonradan

97 Tang döneminde batı bölgesinde yer alan Ģehirlerden olan Suyab (碎葉), günümüzde Orta Asya‟daki

BalkaĢ Gölü‟nün batısındadır. (GJDMDCD: 1041)

98 AĢına He-lu ( 阿 史 那 賀 魯 ?-659), Ġstemi Yabgu‟nun beĢinci kuĢaktan torunudur. Göktürklerin bağımsızlığı için oğlu ile birlikte uzun yıllar mücadele vermiĢ ancak esir düĢmüĢ, böylece Doğu

Göktürklerinden yirmi sekiz yıl sonra Batı Göktürkleri de dağılmıĢlardır. Hakkında detaylı bilgi için bknz:

(Kapusuzoğlu 2016: 209-221)

99 Pingliang (平涼), günümüzde Gansu‟daki Pingliang ilçesinin kuzeybatısıdır. (GJDMDCD: 217)

70

Liaodong‟a taĢınmıĢtır. 677 yılında ise Xin Cheng‟a100 taĢınmıĢtır. (JTS: 1526; XTS:

1023; CFYG: Tom. 429) 698 yılında, Andong Duhufu adını almıĢtır.

Annan Duhufu ( 安 南 都 護 府 ): Tang döneminde kurulan altı önemli duhufudan sonuncusu olan Annan Duhufu, 619 yılında Lingnan Yolu‟nda Jiao Zhou 101 olarak kurulan bölgeye 679 yılında Annan Duhufu adı verilmesiyle kurulmuĢtur. 757 yılında adı Zhennan Duhufu102 olarak değiĢse de, 768 yılında tekrar Annan Duhufu olmuĢtur.

(XTS: 1111,1112; Bai 1993: 253)

Tang döneminde 630 yılından sonra kurulan Jimi (GevĢek Dizgin) yönetim bölgelerinde, Göktürk soyluları arasından da yönetici konumuna gelenler olmuĢtur.

Örneğin: Hebei‟deki Jimi yönetim merkezine bağlı olan Hua Zhou Dudusu 630-639 yılları arasınnda AĢına Si-mo, Shun Zhou Dudusu Tuli Kağan, Feng Zhou Dudusu Da- nai Tigin, Chang Zhou Dudusu ise AĢına Zhong olmuĢtur. Henan‟daki Jimi yönetim merkezine bağlı Beining Zhou (北寧州) Dudusu AĢına Su-ni-shi olmuĢtur. (Xue 1992:

384) Ayrıca Göktürklerin fetret döneminde kalkıĢma giriĢiminde bulunan AĢıdı Wen-fu,

Chanyü Büyük Duhusu olmuĢtur. Aynı Ģekilde 657 yılında AĢına Mi-she Kunlun

Duhusu olmuĢtur.

Zamanla Tang sınırlarındaki Ģartların ve düzenin değiĢmesi, Jimi (GevĢek

Dizgin) politikasının değiĢmesini gerekli kılmıĢtır. Tang‟ın yabancı halklarla olan iliĢkisinde konumunun değiĢmesi, Tang yönetiminin sınırlarındaki halklara karĢı verdiği savaĢın büyük savaĢlara dönüĢmesi ve Tang‟ın siyasi stratejilerinin askerî ve savaĢ odaklı hale gelmesi değiĢimi kaçınılmaz hale getirmiĢtir.

100 Xin Cheng (新城), günümüzde Hubei‟deki Rangyang ilçesine güneydoğudan on li mesafededir.

(GJDMDCD: 1011)

101 Jiao Zhou (交州), Guangxi ve Guangdong bölgeleri ile Annan sınırlarındadır. (GJDMDCD: 281)

102 Zhennan (鎮南), günümüzde Guangxi‟nin batısına tekabül etmektedir. (GJDMDCD: 1327)

71

2.3. 710-756 Yılları Arasında Tang Hanedanı’nda Askerî ve Ġdari DönüĢüm

630 yılından itibaren, kuzeydeki boylardan Tang Hanedanı‟nın kontrolü altına girenlerin sayısının artmasıyla bu halkları idare edecek bir sisteme ihtiyaç duyulmuĢtur.

Böylece çok eskiden beri kullanılan ve bir siyasi kontrol yöntemi olan Jimi (GevĢek

Dizgin) politikası uygulanmaya baĢlanmıĢtır.

Tang hükümdarı Taizong, yabancı halklar tarafından “Gök Kağan” olarak görülürken ve bu halklar ona bağlıyken, Jimi politikası barıĢ ortamını koruyarak merkez ve sınır arasındaki sükûneti sağlamıĢtır. Ancak 682‟de Kutlug‟un önderliğinde Göktürk

Kağanlığı yeniden güçlenmiĢ ve bu sistem iĢlevini kaybetmiĢtir. Göktürklerden güç ve cesaret alan diğer Türk boyları da baĢkaldırmıĢ, Tang‟ın sınırlarına tekrar karıĢıklık hâkim olmuĢtur. Bu sebeple siyasi kontrolden askerî kontrole geçiĢ yapılarak Jiedushi

(Bölge Valisi) uygulaması getirilmiĢtir. Bu değiĢikliğin temel sebebi, sınırlardaki durumun değiĢmesi ve sarayın gücünün azalması olmuĢtur. Burada Göktürklerin yenilgisinin ve galibiyetinin kuzey bozkırlarında yaĢayan konargöçer halklar üzerinde kitlesel bir etki yarattığı görülmektedir.

Sınırlardaki durumun değiĢmesi, Jimi (GevĢek Dizgin) politikasının değiĢmesinin doğrudan sebebi olmuĢtur. Bu değiĢimi örneklerle açıklamak gerekirse; daha önce Tibet ile Tang arasında antlaĢma yapılarak evlilik yoluyla barıĢ sağlanmıĢtı.

Fakat her iki tarafın da dıĢarıya doğru geniĢlemesi sebebiyle sonradan karĢı karĢıya gelmiĢlerdir. (Yuan 20017: 49) Bunun yanında Göktürk Kağanlığı‟nın yeniden bölgenin egemen gücü olması sınırlarda meydana gelen bir baĢka değiĢimdir. 630 yılından sonra

Tang, Türk topraklarını ele geçirerek buralarda Duhufular kurmuĢ, Türkleri kontrol altında tutmaya çalıĢmıĢtır. Fakat Göktürk Kağanlığı‟nın yeniden egemen güç haline gelmesinin ardından, Türkler Tang‟a saldırı politikası izleyerek ard arda Tang sınırlarına akınlar düzenlemiĢlerdir. (ZZTJ: 6412)

72

684 yılında Göktürkler durmayan akınlarla Ordos‟u ele geçirince, 685 yılında

Hanhai Duhufu‟ya bağlı Tongra ve Pugu boyları baĢkaldırmıĢtır. (ZZTJ: 6435) Tang sarayı pek çok kez asker çıkarıp kalkıĢmaları bastırmaya çalıĢmıĢ ancak sonuçta kaybeden taraf olmuĢtur. Böylece sınır bölgelerindeki asker sayısını arttırmaktan baĢka

çaresi kalmamıĢtır. Türklerin baĢkaldırması sınırlardaki güçlü halkları da aynı yönde teĢvik etmiĢ, kuzeydoğudaki bazı halklar Tang‟a baĢkaldırmıĢtır.

Tang sarayı daha önce Kitanları Songmo Duhufu‟ya yerleĢtirmiĢtir. 696 yılında

Songmo Dudusu Li Jinzhong (李盡忠 635-696) ayaklanarak Çin‟in çeĢitli bölgelerine akınlar yapmıĢ, Tang yönetimini zora sokmuĢtur. (ZZTJ: 6505) Daha sonradan da

Kitanlar aralıklarla baĢkaldırmaya devam etmiĢtir. Bu sırada Tang‟ın hem Tibet hem de

Türklere aynı anda atlı birlikler göndermesi gerekmiĢ fakat sarayın gücü eskiye nazaran azaldığından gönderememiĢlerdir. Aynı gerekçeyle bu dönemde Kitanların faaliyetlerini de kontrol edecek imkânları kalmamıĢtır. Bunlara ek olarak, daha önceden Raole

Dudufu‟ya 103 yerleĢtirilen Xi boyu isyan etmiĢtir. (Yuan 2007: 50) Böylece Tang yönetimi Göktürk, Tibet, Kitan ve Xi‟lerin çok yönlü kalkıĢmalarıyla karĢı karĢıya kalmıĢ ve sınırların durumu giderek daha sarsıntılı bir hal almıĢtır. Bütün bu sebeplerden dolayı Tang‟ın “Gök Kağanlık” konumu sona ermiĢ, Tang Gaozu ve Tang

Taizong‟un kurduğu güçlü Tang büyük darbeler almıĢtır. Siyasi kontrol sağlanan özel yönetim bölgeleri olan Jimi yönetim merkezleri iĢlevini kaybetmiĢ, sınırlardaki yabancı halkların gücü Tang için tehlike oluĢturmaya baĢlayınca önlem olarak Jiedushi (Bölge

Valisi) uygulaması baĢlatılmıĢtır.

Jimi (GevĢek Dizgin) politikasından Jiedushi (Bölge Valisi) uygulamasına geçiĢi, baĢka bir deyiĢle siyasi kontrol yönetiminden askerî kontrol yönetimine geçiĢi zorunlu

103 Raole Dudufu (饒樂都督府), 648 yılında Xi boyunun idaresi için Xian Zhou‟da (鮮州) kurulan Jimi yönetim merkezidir. (XTS: 1126)

73 hale getiren sebep, Göktürklerin yeniden doğuĢu olmuĢtur. Türklerin kuvvetlenerek

Tang‟ın kuzey bölgelerini ele geçirmesi, onların baĢarısından cesaret bulan diğer kuzeyli halkların da baĢkaldırı ve akınlarıyla birleĢince, Jimi politikası iĢlevini kaybetmiĢtir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, Jimi‟den (GevĢek Dizgin) Jiedushi

(Bölge Valisi) uygulamasına geçiĢin, Fubing‟den (Garnizon Askeri) Mubing‟e (Paralı

Askerlik) geçildiğinde olduğu gibi hızlı bir Ģekilde yaĢanmamasıdır. Kademeli olarak

Tang‟dan ayrılan halkların ardından, yeniden böyle bir uygulamaya gidilememiĢ ve böylece Tang Hanedanı için Jimi (GevĢek Dizgin) uygulamasının sonlanması zamana yayılmıĢtır.

Jimi‟nin kuruluĢunun olduğu gibi Jiedushi uygulamasının kuruluĢunun da temel sebebi, bölgenin lideri konumunda olan Göktürkler olmuĢtur.

Sonraki bölümde, Jiedushi (Bölge Valisi) unvanının tarihsel geliĢimi ve Tang döneminde kullanıldığı Ģekle evrilme süreci ile yapının özellikleri incelenmiĢtir.

74

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

JIEDUSHI UNVANININ TARĠHSEL GELĠġĠMĠ VE TEġKĠLATLANMA SÜRECĠ

Ġlk kullanımı çok daha eskilere dayanan ve Tang dönemine “Jiedushi” Ģeklindeki kullanımı tekabül eden unvan, hanedanlar boyunca farklı Çince imlerle farklı Ģekillerde yazılmıĢ ve bazen farklı bazen de benzer görevleri nitelemiĢtir. Jiedushi (Bölge Valisi) unvanının tam olarak açıklanabilmesi için unvanın geçmiĢteki yazım Ģekilleri ve geçmiĢ kullanımlarının anlamlarının incelenmesi gerekmektedir. Buradan hareketle, bu bölümde Jiedushi sözcüğünün kendi içerisindeki çeĢitliliği, unvanın evveliyatı ve oluĢma Ģekli incelenmiĢtir. Unvanın farklı yazılıĢları Çince kaynaklarda taranmıĢ, benzer ve farklı kullanımları ile kaynaklardaki kullanım sıklığı incelenmiĢtir. Ayrıca

Jiedushi sözcüğünün etimolojik kökeni araĢtırılarak, imlerin alanın ilgili veri tabanları olan Baxter ve Sagart Rekonstrüksiyon Tablosu ve Guangyun Tablosu‟ndaki okunuĢları ile sözlük karĢılıkları incelenerek sözcüğe Türkçe bir karĢılık önerisi getirilmiĢtir.

Ardından Jiedushiların on bölgeye ayrılan yönetim alanları incelenmiĢtir.

3.1. Jiedushi Teriminin Etimolojik Yapısı ve Türkçe KarĢılığı

Alanda yapılan çalıĢmalar incelendiğinde Jiedushinın anlam karĢılığı konusunda fikir birliği olmadığı ve unvana farklı karĢılıkların verildiği görülmektedir. Örneğin, Liu

Mao-tcai‟ın Çin Kaynaklarına Göre Doğu Türkleri adlı eserinde, Jiedushi ifadesi olduğu gibi bırakılıp parantez içerisinde “komuta eden komiser” açıklaması yapılmıĢtır.

(Liu 2011: 405) Eberhard, Çin Tarihi adlı eserinde Hükümdar Xuanzong döneminden bahsettiği bir baĢlıkta, Jiedushi unvanına karĢılık olarak yazıldığı anlaĢılan “Askerî Vali” ifadesini kullanmıĢtır. (Eberhard 1995: 209) Baykuzu‟ya ait Anlu-shan ve Büyük Yen

Devleti adlı eserde, Jiedushi karĢılığı olarak “Tudun”, “Askerî Valilik” ve “Komutan” ifadeleri kullanılmıĢtır. (Baykuzu 2013: 23, 29, 78) Erkoç‟un “Çin ve Tibet 75

Kaynaklarına Göre Göktürk Mitleri” adlı çalıĢmasında, Jiedushi için “Askerî Vali” karĢılığı kullanılmıĢtır. (Erkoç 2018: 71) TaĢağıl‟ın Türk Model Devleti Gök Türkler adlı eserinde, “Özel vazifeli memur” karĢılığı tercih edilerek unvanın görev ve sorumluluklarına oldukça yakın bir ifade kullanılmıĢtır. (TaĢağıl 2018: 271) Hucker‟a ait sözlük çalıĢmasında, Xie Baocheng‟ın Brief History of The Official System in China adlı eserinde ve de Skaff‟ın “Barbarians at the Gates? The Tang Frontier Military and the An Lushan Rebellion” adlı makalesinde Jiedushi “Askerî Yetkili” olarak tercüme edilebilen “Military Commissioner” olarak kullanılmıĢtır. (Hucker 1984: 144; Xie 2013:

152; Skaff 2000: 25) Aynı Ģekilde, Graff‟in Reach of the Military adlı eserinde,

Twitchett‟in “Hsüan Tsung (Reign 712-756)” adlı araĢtırmasında ve Rossabi‟nin A

History of China adlı eserinde, Jiedushi karĢılığı olarak “Askerî Yönetici” anlamında

“Military Governor” ifadesi kullanılmıĢtır. (Graff 2017: 247; Twitchett 2008: 837;

Rossabi 2013: 154)

Jiedushi sözcüğü Çinceye yabancı bir dilden veya Türkçe bir sesten mi geçti sorusuna cevap bulmak amacıyla sözcüğün farklı dönemlerdeki sesletimleri, ilgili veri tabanları aracılığıyla tespit edilmiĢtir. Buna göre; “Jiedushi” sözcüğünün Baxter ve

Sagart Rekonstrüksiyon Tablosu ile Guangyun Tablosu‟ndaki okunuĢları incelenip, imlere tek tek bakıldığında;

“Jie” iminin, Guangyun Tablosu‟nda Wang Li‟ye göre okunuĢu: “tsiet”, Latin harfleriyle104 okunuĢu: “cet”, Baxter ve Sagart Rekonstrüksiyon Tablosu‟na göre Orta

Çince okunuĢu: “tset” dir.

104 “Latin harfleri” olarak ifade edilen “Guoyu Luma Zi 國語羅馬字” sistemi, Çince imlerin Latin alfabesiyle yazılmasını sağlayan transkripsiyon sistemidir. Bu sisteme göre okunuĢu verilen imler Türkçe gibi okunmaktadır.

76

“Du” iminin, Guangyun Tablosu‟nda Wang Li‟ye göre okunuĢu: “du” ve “dak”,

Latin harfleriyle okunuĢu: “doh” ve “dak”, Baxter ve Sagart Rekonstrüksiyon

Tablosu‟na göre Orta Çince okunuĢu: “duh” tur.

“Shi” iminin, Guangyun Tablosu‟nda Wang Li‟ye göre okunuĢu: “jie”, Latin harfleriyle okunuĢu: “srix” ve “srih”, Baxter ve Sagart Rekonstrüksiyon Tablosu‟na göre Orta Çince okunuĢu: “srih” olarak tespit edilmiĢtir.

Bu durumda Jiedushi sözcüğünün bütün olarak Guangyun‟e göre okunuĢunun

“tsiet du jie” veya “cet doh srih”, Baxter ve Sagart‟a göre okunuĢunun ise “tset duh srih” olduğu görülmektedir. Ancak bu okunuĢlardan anlamlı bir karĢılık türetmek mümkün görünmemektedir.

Ġmlerin tek tek sözlük karĢılıklarına bakıldığında ise “jie” imi kontrol etmek, “du” imi düzenlemek, sistem, “shi” imi elçi anlamına gelmektedir. (GDHYCD 2019: 733,

305, 1342)

Yeni Tang Kayıtları‟nın “Memurlar” baĢlıklı bölümünde Jiedushi unvanı açıklanırken, “ellerinde tuğ taĢıdıkları için bu adı almıĢlardır” ifadesi yer almaktadır.

(XTS: 1912) Bu cümledeki tuğ anlamına gelen sözcüğün Çincesi Jingjie ( 旌 節 ),

“bambuya takılı tüylü tuğ” ifadesini karĢılamaktadır. Tuğ sözcüğü, KaĢgarlı‟ya göre sancak anlamına gelmektedir. (KaĢgarlı 1992: 3/127) Clauson ise yine sancak anlamına geldiğini ifade ettiği sözcüğü, davul gibi hükümdarlık sembolü olarak nitelemiĢtir ki ilerleyen sayfalarda Jiedushiların ellerinde taĢıdıkları tuğun otoriteyi simgeleyen105 bir

105 Benzer bir uygulama ile Eski Roma‟da, lictorların otorite ve yetki simgesi olarak taĢıdıkları bronz bir balta olarak karĢılaĢılmaktadır. (ġirin 2019: 180) Kırbaçlamak için kullanılan değnek ile baĢ kesmek için kullanılan baltanın birleĢmesi sonucu oluĢan alet, Çin‟den farklı olarak Roma‟da cezalandırmayı sembolize etmiĢtir. Detaylı bilgi için bknz: (Francese 2007: 123) Aynı Ģekilde tuğ sözcüğüne Moyan Çor

(磨延啜 719-759) tarafından dikilen ġine Usu Yazıtı‟nda “üç tuğlu Türk kavmi” anlamında “üç tuglıg

77

çeĢit hükümdarlık sembolü olduğu görülecektir. Clauson, aynı zamanda du iminin Orta

Çince okunuĢu olan dok sesinin de tuğ anlamına geldiğini ifade etmiĢtir. (Clauson 1972:

464) Bu veriler doğrultusunda Jiedushi için ilk olarak Türkçe “Tuğlu Elçi” veya

“Sancaklı Elçi” ifadeleri akla gelmektedir.106 Ancak her ne kadar unvanın son imi “elçi” anlamına gelse de görev, yetki ve sorumlulukları göz önüne alındığında “elçi” karĢılığının Jiedushiların gücünü ifade etmekte yetersiz kaldığı görülmektedir. Bunun yanında unvanda geçen son im “Shi” nın elçi anlamının aslında elçi sözcüğünün akla gelen ilk anlamı yani “bir uzlaĢma ve antlaĢma için baĢka birinin yanına gönderilen kimse”107 olmadığı bunun yerine merkezden uzakta görevlendirilen ve hükümdar adına görev yapan elçi anlamında kullanıldığı anlaĢılmaktadır. Zira unvana sahip olan kiĢilerin olağanüstü yetkilerle donatıldığı görülmektedir. Bunun yanında, elçi anlamındaki “shi” imi sabit kabul edilip buna uygun bir karĢılık arayıĢına gidildiğinde,

Jiedushiların zamanla üstlendikleri Arazi Sorumlusu anlamındaki Yintian Shi (營田使),

Tuzlalar Sorumlusu anlamındaki Yanchi Shi ( 鹽池使 ) veya Nehir TaĢımacılığı

Türk budun” (ġU: ġ8) ve “tuğ taĢıyan… adam” anlamında “tuğ taĢıkır… eri” (ġU: D5) cümlelerinde rastlanmaktadır. (Orkun 2011: 166, 170) Bu durum, Türklerde -hâkimiyet sembolü olarak kullanımı dıĢında- tuğ taĢıyan görevlilerin olduğunu göstermektedir. Daha ileri dönemlere gelindiğinde, Jiedushi yapısının Osmanlı dönemindeki âyan düzeni ile de pek çok açıdan benzerlik gösterdiği görülmektedir. On sekizinci yüzyılda Osmanlı merkezî otoritesinin zayıflamasıyla ortaya çıkan düzende âyanların bölgelerinin askerî, ekonomik ve idari uygulamalarından sorumlu olmaları, vergi toplamaları ve askerleri savaĢa götürme yetkilerinin bulunması ve kendi içlerinde de kademelerinin olması Jiedushiların yetkileriyle neredeyse aynıdır. Âyanlarla ilgili bilgi için bknz: (Akdağ 1963)

106 Jiedushi unvanı için bir anlamlandırma denemesi Graff tarafından yapılmıĢtır. Graff, sözcüğün son imi shi‟nın elçi anlamını sabit kabul ederek, Jiedu sözcüğünü “emirname alametiyle düzenleme” anlamında

“to regulate with the insignia of command” olarak açıklamıĢtır. (Graff 2002: 211)

107 TDK Güncel Türkçe Sözlük http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.5cd2cc80c91ef7.036913

94 E.T. 08.05.2019

78

Sorumlusu anlamındaki Haiyun Shi (海運使) unvanlarında geçen aynı imden dolayı bu unvanlara da elçi ile biten birer karĢılık verilmesi gerekir. Ancak bu, yapılan görevi karĢılayan bir ifade olmayacaktır. Bu durumda “shi” iminin sözlük karĢılığı göz ardı edilip, unvana yapılan iĢle bağlantılı bir karĢılık verilmesi gerektiği anlaĢılmaktadır.

Jiedushilar, pek çok yetkiye sahip olan idareciler oldukları için sözcüğün tek baĢına askerî vali, komutan veya tudun unvanlarına karĢılık gelmesi mümkün değildir.

Bunun yanı sıra, Jiedushi unvanı tek biçimli yazılan bir unvan da değildir ve kökeni çok daha eskilere dayanmaktadır. Bu nedenlerle sözcüğün etimolojik özelliklerini bir kenara bırakıp görev ve yetkileri özelinde unvana baĢka bir açıdan bakıldığında “Bölge Valisi” karĢılığının uygun olabileceği görülmektedir. Nitekim Jiedushilar atandıkları toprakların mülki idare amiri konumunda olup bölgenin idari, askerî ve ekonomik bütün yetkilerini

üzerlerinde toplamıĢlardır.

3.2. Resmî Tarihler’de Jiedushi Unvanı’nın Kökeni ve Farklı YazılıĢları

Tang döneminde 712 yılından itibaren resmî bir unvan olarak kullanılmaya baĢlanan Jiedushi (Bölge Valisi) unvanının kökeni ve farklı yazılıĢ biçimleri çok daha

öncesine dayanmaktadır. Unvan, Han Hanedanı döneminden Tang Hanedanı‟na geliceye değin geçen zaman diliminde pek çok hanedanda farklı Ģekillerde ifade edilmiĢtir. Bu ifade biçimleri kaynaklarda taranmıĢ ve yedi farklı kullanım tespit edilmiĢtir. Bunlar: Shi Chi Jie (使持節), Chi Jie (持節), Jia Jie (假節), Jie Du (節度),

Jie Shi (節使), Chi Jie Shi (持節使), ve Jiedu Da Shi‟dır (節度大使). Bu kullanımların yanı sıra, diğer hanedanlardan farklı olarak Tang dönemindeki son varyasyon olan

Jiedushi makamına gelenlerin bazı yardımcıları olduğu tespit edilmiĢtir. Bunlar; yardımcı Jiedushi (節度副使/ Jiedu Fushi), vekâleten Jiedushi (知節度事/Zhi Jiedushi) ordu sorumlusu (節度行軍司馬/Jiedu Xingjun Sima), bölgesel yargılamalar sorumlusu

79

( 節度推官/Jiedu Tuiguan), idari yardımcı ( 節度判官/Jiedu Panguan), ekonomi sorumlusu (支使/Zhishi), yazı iĢleri sorumlusu (節度掌書記/Jiedu Zhang Shuji), denetlemeler sorumlusu (節度巡官/Jiedu Xunguan), hâkim yardımcısı (節度衙推

/Jiedu Yatui) görevlilerdir. Bu unvanların her birine sahip yalnızca bir kiĢi varken,

Jiedushinın doğrudan yardımcısı olan Jiedu Fushi unvanına sahip olan on kiĢi vardır.

(XTS: 1309) Yardımcı görevindeki bu kiĢiler, Jiedushilar tarafından bizzat seçilerek göreve gelmiĢler, Jiedushiların alt kademesinde ve emrinde görev yapmıĢlardır. Bu unvanların bazılarının Tang Xuanzong döneminde Jiedushi unvanı ile eĢ zamanlı olarak, bazılarının da daha sonraki dönemlerde kullanıldığı görülmektedir.

Yardımcı Jiedushi olan Jiedu Fushi, Eski Tang Kayıtları ve Yeni Tang

Kayıtları’nda çok fazla kayıtta geçmektedir ve Tang Xuanzong döneminde Jiedushi

(Bölge Valisi) unvanı ile birlikte kullanılmıĢtır. Jiedushi atanan bölgelere bir de

Yardımcı Jiedushi atanmıĢtır. Daha sonraki dönemlerde de bu unvan kullanılmaya devam etmiĢtir.

Jiedushiya vekâlet eden Zhi Jiedushi, yine Eski Tang Kayıtları ve Yeni Tang

Kayıtları‟nda sıkça yer almakta ve hem Tang Xuanzong döneminde hem de sonraki dönemlerde kullanıldığını gösteren kayıtlar bulunmaktadır.

Ordulardan sorumlu Xingjun Sima, yazı iĢlerinden sorumlu Zhang Shuji, hâkim yardımcısı Yatui ve bölgesel yargılamalardan sorumlu Tuiguan, Tang döneminin ileriki yıllarında kullanılan unvanlardır.

Ġdari yardımcı Panguan ve ekonomiden sorumlu Zhishi unvanları, Jiedushi uygulamasının resmî olarak baĢladığı yıllarda kullanılmaya baĢlanmıĢtır. Hucker, Jiedu

Panguan‟ı Jiedushi‟nın idari yardımcısı olarak tanımlamıĢ ve kimi zaman geçici bir

80 görev olduğunu, kimi zaman da kalıcı atamaların yapıldığını ifade etmiĢtir. (Hucker

1984: 144)

Jiedushi‟nın yardımcıları arasında adı geçmeyen ancak özellikle Tang

Hanedanı‟nın sonraki dönemlerinde kullanılan bir unvan daha vardır, Saha Karargâhı

Jiedushisı (行營節度使/Xingying Jiedushi). Bu unvan, bozkır kökenli jiedushilardan

Li Guangbi‟ye verilmiĢtir. Görev ve sorumluluğu hakkında detaylı bilgi verilmemesine rağmen unvanın Li Guangbi‟ye savaĢ alanındaki baĢarılarının ardından verilmesi savaĢ sırasında aktif görev yapanlara verilen bir unvan olabileceğini düĢündürmektedir. Tang hükümdarlarından Suzong (711-762) ve Daizong (727-779) dönemlerinde kullanılan unvan, Eski Tang Kayıtları ve Yeni Tang Kayıtları‟nda çok yerde geçmektedir.

Hem Jiedushi (Bölge Valisi) hem de onunla aynı çatı altında olan bu unvanlara sahip kiĢilerin en önemli özelliği, ellerinde kendilerine meĢruiyet kazandıran hükümdarlık sembolü 108 taĢıyor olmalarıdır. Hunlar döneminde yaĢanan bir olay o dönemdeki elçilerin de tıpkı Tang dönemindeki Jiedushilar gibi asa taĢıdıklarını göstermektedir. Buna göre; Yang Xin adlı Çin elçisi, elinde asası ile Hun Tanrıkut‟unu görmeye gelmiĢ ancak asasını bırakmak istememesi üzerine, çadıra alınmayarak

Tanrıkut ile çadırın dıĢında görüĢmüĢtür. (Onat vd. 2004: 31) Benzer Ģekilde jiedushilar için hükümdarlık sembolü, bambudan yapılmıĢ bir sancak veya tuğ olmuĢtur ve bu sancaklar Jiedushi adını almalarını sağlamıĢtır.

Kaynakların taranması sonucunda ulaĢılan Jiedushi unvanının yedi farklı yazım biçimi ve görevleri aĢağıda örneklerle ayrı ayrı baĢlıklar halinde verilmiĢtir.

Kaynaklardan seçilen örnek cümlelerde geçen kiĢi ve yer adları ile unvanlar asıl konu

108 Çincesi 符節 (Fujie) olan ifadenin karĢılığı, eski zamanlarda elçilerin ellerinde taĢıdıkları hükümdarlık sembolüdür.

81 olan Jiedushi sözcüğünün farklı varyasyonlarının önüne geçmemesi amacıyla açıklanmamıĢtır.

3.2.1. Shi Chi Jie (使持節)

Shi Chi Jie, Güney Kuzey Hanedanları döneminde doğrudan hükümdarın ordusunun gücünü temsil eden kiĢilere verilen unvandır. Shi Chi Jie‟den kademe olarak altta olanlara Chi Jie (持節), daha altta olanlara ise Jia Jie (假節) denilmiĢtir. Güney Qi

Kayıtları‟nda Shi Chi Jie için; Ceza Kâtiplerinin önemli iĢlerle ilgilenenlerine Shi Chi

Jie Dudu, [daha] basit iĢlerle uğraĢanlarına Chi Jie Dudu denildiği kaydedilmiĢtir. (NQS:

328) Hucker, Shi Chi Jie için yetki taĢıyan kiĢi ifadesini kullanmıĢ ve olağanüstü yetkilerle donatıldığını ifade etmiĢtir. Ayrıca en saygın üç unvandan ilki olduğunu belirtmiĢtir. (Hucker 1984: 422)

Shi Chi Jie, Güney Kuzey döneminde üst düzey bir unvan olarak kullanılmasına rağmen sözcüğün kullanımı daha eskiye dayanmaktadır ve Resmî Tarihler‟de Han döneminden Tang dönemine kadar olan pek çok eserde yer almaktadır.

Han Hanedanı Kayıtları‟nda on bir kez, Sonraki Han Kayıtları‟nda ise on yedi kez geçen Shi Chi Jie, her iki eserde de genel olarak elçi anlamında kullanılmıĢtır.

“…[Hükümdar] Shi Chi Jie‟yi haber vermesi için gönderdi ve bakana teĢekkür etti…”109 (HS: 2101)

“…O gün Shi Chi Jie [Xiao] He cezalandırılmak üzere gönderildi. [Xiao] He yaĢlı olduğundan temkinli [ve] saygılı [bir tutumla] sendeleyerek özür diledi…”110 (HS:

2011)

109 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “...使使持節召通，而謝丞相...” (HS: 2101)

82

“… [Hükümdar], Shi Chi Jie‟yi [halkı] teskin etmesi için gönderdi. Zor durumda olanlar Xing [Zhou], Yang Shu bölgesine taĢındı. Böylece taĢınma masraflarından tasarruf edildi, halk [yeni] yerinde rahat etti…”111 (HHS:1128)

Han Kayıtları ve Sonraki Han Kayıtları‟ndaki örneklerden, Shi Chi Jie unvanının kullanımının Tang dönemindeki Jiedushi ile aynı olmadığı anlaĢılmaktadır.

Zira bu kayıtlarda görüldüğü kadarıyla Shi Chi Jie, hükümdarın elçisi olarak görev yapmaktadır. Ancak Jiedushiların görevinin elçilikten çok daha fazlası olduğu bilinmektedir.

Kuzey Qi Kayıtları‟nda kırk sekiz kez kullanılan Shi Chi Jie, Üç Devlet

Kayıtları‟nda otuz iki kez geçmiĢ ve diğer kayıtlardan farklı olarak çoğunlukla tek baĢına bir unvan olarak değil, baĢka bir unvanın ilk sözcüğü olarak kaydedilmiĢtir.

Örneğin:

“…Shi Chi Jie Piyade Koruma Ordusu‟ndaki Komutan…”112 (SGZ: 146)

“…Wu [ordusundaki] Shi Chi Jie Dudu‟sunun Xia Kou‟daki komutanları…”113

(SGZ: 140)

“…Shanyang Beyi öldüğünde hükümdar yas giysileri [giyip] cenaze töreni düzenlemesi [için] Shi Chi Jie‟yi gönderdi…”114 (SGZ: 101)

110 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “...是日，使使持節赦出何。何年老，素恭謹，徒跣入謝...” (HS:

2011)

111 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “...遣使持節慰安。尤困乏者，徙置荊、揚孰郡，既省轉運之費，

且令百姓各安其所...” (HHS:1128)

112 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “...使持節行中護軍中壘將軍...” (SGZ: 146)

113 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “...吳使持節都督夏口諸軍...” (SGZ: 140)

114 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…山陽公薨，帝素服發哀，遣使持節典護喪事…” (SGZ: 101)

83

Jin Hanedanı Kayıtları‟nda çok yerde geçen Shi Chi Jie‟nin kiĢilere taltif edilmek üzere verilen bir unvan olarak kullanıldığı anlaĢılmaktadır

“…Yong Zhou Ceza Kâtibi Qu Yun, Shi Chi Jie oldu…”115 (JS: 126)

“…Ordu Sorumlusu Xie Yi, Shi Chi Jie, Dudu, Anxi Komutanı oldu…”116 (JS:

202)

Wei Kayıtları‟nda çok fazla geçen Shi Chi Jie‟nin Tang döneminde kullanılan

Jiedushi unvanına yakın biçimde askerî bir unvan olduğu anlaĢılmaktadır. Tuo-ba

Hong‟a ait Hükümdar Kayıtları‟nda ve biyografiler bölümündeki örnekler bunu doğrulamaktadır.

“…Kore (Gao-li), Tatabı [ve] Kitan her biri elçi gönderip haraç sundular [ancak]

Tuyuhunlar sıra onlara geldiğinde haraç ödemediler. [Bunun üzerine] hükümdar, Shi

Chi Jie‟ye, Zhengxi Büyük Komutanı‟na [ve] Shangdong Beyi Changsun Guan‟a

Tuyuhunlara saldırmalarını emretti.”117 (WS: 130)

“…[Hükümdar], Yao‟ı Shi Chi Jie, kuzeye sefere çıkan askerî birlikler Dudusu, yaya [ve] atlı] yüz bin [kiĢilik] ordu komutanı [ilan edip], saldırı emri verdi…”118 (WS:

445)

“…[Hükümdar], Li‟yi Shi Chi Jie, Dudu, Qing Zhou Ceza Kâtibi [yapıp], Ceza

Kâtibi Yardımcı Yang Jun ile saldırmasını emretti…”119 (WS: 449)

115 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…雍州刺史麴允為使持節…” (JS: 126)

116 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…以軍司謝奕為使持節、都督、安西將軍…” (JS: 202)

117 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “...高麗、庫莫奚、契丹各遣使朝獻。吐谷渾拾寅不供職貢，詔

使持節、征西大將軍、上黨王長孫觀討之...” (WS: 130)

118 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…詔以遙為使持節、都督北征諸軍事，帥步騎十萬以討之…”

(WS: 445)

84

Kuzey Tarihi‟nde çok fazla geçen Shi Chi Jie‟nin kiĢilere taltif edilmek üzere verilen bir unvan olarak kullanıldığı anlaĢılmaktadır.

“…Er-zhu-rong, Shi Chi Jie oldu…” 120 (BS: 161)

“…Gao-li Beyi Shi Ziyang, Shi Chi Jie oldu…”121 (BS: 265)

“…Xin Guo Beyi Jin Zhenyü, Shi Chi Jie oldu…”122 (BS: 289)

Shi Chi Jie unvanı, Zhou Kayıtları, Güney Tarihi ve Güney Qi Kayıtları‟nda elçi anlamında kullanılmıĢtır. Aynı Ģekilde Eski Tang Kayıtları‟nda yirmi, Yeni Tang

Kayıtları‟nda on kez geçen Shi Chi Jie‟nin her iki kaynakta da elçi anlamında kullanılmasının yanı sıra bu eserlerde yer alan Jiedushi unvanının, Shi Chi Jie‟den evriliĢini ifade eden kayıtlar dikkat çekmektedir. Örneğin:

“…Bütün bölgelerin idarecilerine Shi Chi Jie adı verildi…” 123 (JTS: 7)

“…Gaozong‟un Yongwei [yönetim döneminden] sonra Dudulardan hükümdarlık sembolü taĢıyan elçilere Jiedushi denilmiĢti. [Bu], sonradan resmî [bir] unvana dönüĢmüĢtür.”124 (XTS: 1329)

“…Wude [yönetim döneminin] baĢında, toprakları yöneten idarecilere Shi Chi

Jie unvanı verildi…” 125 (XTS: 1315)

119 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…詔以麗為使持節、都督、秦州刺史，與別駕楊椿討之 …”

(WS: 449)

120 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…以尒朱榮為使持節...” (BS: 161)

121 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “...又以高麗王世子湯為使持節...” (BS: 265)

122 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “...詔以新羅國王金真興為使持節...” (BS: 289)

123 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “...諸州總管加號使持節...” (JTS: 7)

124 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “… 自高宗永徽以後，都督帶使持節者，始謂之節度使, 然猶未

以名官…” (XTS: 1329)

85

Kaynaklar arasından seçilen örnekler incelendiğinde, Shi Chi Jie‟nin Han döneminde hükümdarın elçisi anlamında kullanıldığı, sonraki dönemlerde farklı bir unvana dönüĢtüğü, ancak ilk dönemlere ait kayıtlarda Jiedushi ile benzer sorumluluklara sahip değilken sonradan komutanlık, idarecilik gibi görevler üstlendiği görülmektedir.

Tabgaç dönemine ait kayıtlarda ise Shi Chi Jie‟nin askerî saldırılar düzenlemek üzere görevlendirilmesi, bu unvanın Tang dönemindeki Jiedushiların sahip olduğu askerî yetkilere benzer bir görevi olduğuna iĢaret etmektedir. Ġlk olarak Han döneminde kullanılan Shi Chi Jie unvanının, Tang döneminden sonra da kullanılmaya devam ettiği görülür.

3.2.2. Chi Jie (持節)

Chi Jie unvanı, yukarıda ifade edildiği gibi Shi Chi Jie‟nin kademe olarak altında olan bir unvandır. Hucker, Chi Jie‟nin en saygın üç unvandan ikincisi olduğunu ifade etmiĢ ve bölge sorumlusu olarak görev yapan bu kiĢilerin resmî görevi olmayan kiĢileri

ölüm cezasına çarptırma yetkileri olduğunu belirtmiĢtir. (Hucker 1984: 165) Resmî

Tarihler içerisinde, Chi Jie tarandığında pek çok kaynakta geçtiği görülmektedir.

Han Hanedanı Kayıtları‟nda elli kez geçen Chi Jie ile askerî bir unvan olarak karĢılaĢılmaktadır.

“…[Hükümdar] beĢ komutan, yüz elli bin atlı asker [ile] askerî memur Chang

Hui‟e, Chi Jie‟nin Wu Sunbing‟i koruması [ve] hep birlikte Hunlara saldırmalarını emretti…”126 (HS: 243)

125 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “...武德初，邊要之地置總管以統軍，加號使持節...” (XTS: 1315)

126 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…五將軍，兵十五萬騎，校尉常惠持節護烏孫兵，咸擊匈奴…” (HS:

243)

86

“…Elçi Ye, Bakan‟a bağlı kırk dört kiĢinin Chi Jie [ile] sınırdaki askerlere

[doğru] gitmelerini [bildirdi]…”127 (HS: 354)

Sonraki Han Kayıtları‟nda pek çok yerde geçen Chi Jie‟nin, bu eserde tek baĢına unvan olarak kullanılmasının yanı sıra önüne farklı unvanlar alarak kullanıldığı da görülmektedir. Örneğin:

“…Onuncu ayda, Chi Jie kuzeye [gidip] nehri geçti, garnizon kurup il [ve] ilçelerdeki halkı teskin etti…”128 (HHS: 10)

“…Xin Ye Beyi Yin Zhi öldüğünde, [hükümdar], Bakan Chi Jie‟yi cenaze iĢleriyle ilgilenmesi için gönderdi…”129 (HHS: 216)

“…[Hükümdarın] emriyle Devlet ĠĢleri Dairesi Sorumlusu Chi Jie, Uçan Atlılar

Komutanı oldu…” 130 (HHS: 101)

Jin Kayıtları‟nda, Wei Kayıtları‟nda ve Zhou Kayıtları‟nda yüzlerce kez geçen

Chi Jie, bu kaynaklarda hükümdarın bir yere gönderdiği elçisi anlamında kullanılmıĢtır.

Üç Devlet Kayıtları‟nda ise elçi anlamında kullanıldığını açıkça ifade eden örneklerin yanı sıra kendisinden önce baĢka bir unvanla birlikte kullanıldığı örneklere de rastlanmaktadır. Örneğin:

“…[Hükümdar], elçi Chi Jie‟yi Hefei‟e yiyecek-içecek hediyeleriyle göndererek bütün askerlere uzun ömür dileklerini sundu...”131 (SGZ: 104)

127 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…使謁者大司馬掾四十四人持節行邊兵…” (HS: 354)

128 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…十月，持節北度河，鎮慰州郡…” (HHS: 10)

129 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…新野君陰氏薨，使司空持節護喪事…” (HHS: 216)

130 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…使尚書令持節詔驃騎將軍…” (HHS: 101)

131 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…遣使者持節犒勞合肥、壽春諸軍…” (SGZ: 104)

87

“…[Hükümdar], Ġdari ĠĢler Dairesi Sorumlusu Chi Jie‟yi uygun Ģekilde ayırdığı dört bölgenin geleneklerini incelemesi, askerleri ve halkı çalıĢtırması, [halka] adaletsiz davranan ve görevini yapmayanları denetlemesi için gönderdi…”132 (SGZ: 132)

Kuzey Qi Kayıtları‟nda elli sekiz kez, Kuzey Tarihi‟nde yüz küsur kez geçen ve elçi anlamında kullanılan Chi Jie ile ilgili bazı kayıtlar Ģöyledir.

“… [Hükümdar], Taichang [görevindeki] Li Shun‟ü Chi Jie, Hexi Beyi Juqu

Meng Xun‟ü Jia Jie olarak [görevlendirdi]…”133 (BS: 47)

“…Ruru Beyi A-na-gui, halkına sınırlara saldırmayı emretmiĢti. Shangshu

Youhan görevindeki Yuan Fu‟yu Kuzey Yolu Xing Tai‟ı olarak görevlendirdiğinde, Chi

Jie onlara [görevlerini] tebliğ etti…”134 (BS: 150)

“…Taizai [görevindeki] Duan Shao, aynı zamanda Taiwei oldu. Chi Jie hükümdarlık kurdelesini sunarak veliaht ilan edildiğini bildirdi…”135 (BQS: 94)

Güney Tarihi‟nde otuz yedi, Güney Qi Kayıtları‟nda doksan bir kez geçen Chi

Jie, bu kaynaklarda da hükümdarın elçisi anlamında kullanılmıĢtır. Sui Kayıtları‟nda kırk üç kez geçtiği, hem elçi anlamında hem de baĢka unvanlarla birlikte kullanıldığı görülmektedir.

132 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…遣侍中持節分適四方，觀風俗，勞士民，察寃枉失職

者…”(SGZ: 132)

133 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…詔兼太常李順持節拜河西王沮渠蒙遜為假節…” (BS: 47)

134 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…蠕蠕主阿那瓌率眾犯塞，遣尚書左丞元孚為北道行臺，持節

喻之…” (BS: 150)

135 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…乃使太宰段韶兼太尉，持節奉皇帝璽綬傳位於皇太子 …”

(BQS: 94)

88

“…Elçi Chi Jie Doğu Sarayı‟na geldiğinde, saraydaki memurlardan içeride [ve] dıĢarıda olanlar sıraya dizildiler…”136 (SS: 175)

“…Hükümdar verandaya vardığında, Taibao Chi Jie [ve] Taiwei‟e [kendisine] yardım etmelerini emretti…”137 (SS: 174)

Eski Tang Kayıtları‟nda altı, Yeni Tang Kayıtları‟nda yedi kez geçen Chi Jie,

Yeni Tang Kayıtları‟nda bir unvan olarak değil sancak/tuğ taĢımak anlamında kullanılmıĢ ve bunu taĢıyanların Jiedushi (Bölge Valisi) olarak atandığı kaydedilmiĢtir.

“…Wang Jun, tuğ taĢıyarak Ordos Ordusu Büyük Jiedushisı oldu…”138 (XTS: 130)

“…Geshu Han, tuğ taĢıyarak Veliaht Öncü Birlikleri‟nin at [ve] askerlerinden

[sorumlu] Yardımcı Komutan oldu…”139 (XTS: 151)

Kaynaklardan seçilen örnekler, Çin‟deki hanedanların kuruluĢ sırasıyla takip edildiğinde unvanın tarihsel geliĢimi ve olgunlaĢma süreci görülmektedir. Önceleri tek baĢına bir unvan olarak kullanılan Chi Jie, Tang dönemine gelindiğinde baĢka bir unvana sahip olunabilmesi için gerekli olan ve o unvana sahip olan kiĢiye meĢruiyet kazandıran bir sembole dönüĢmüĢtür. Ġlk olarak Han döneminde kullanılan Chi Jie unvanının, Tang döneminden sonra da kullanılmaya devam ettiği görülür.

3.2.3. Jia Jie (假節)

Shi Chi Jie ve Chi Jie‟den sonra üçüncü derecede sayılan Jia Jie unvanı, tarihsel süreçte Resmî Tarihler‟in pek çoğunda görülmektedir. Chi Jie‟ye kısa süreli vekâlet

136 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…使者持節至東宮，宮臣內外官定列…” (SS: 175)

137 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…皇帝乃臨軒，命太保持節，太尉副之…” (SS: 174)

138 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…王晙持節朔方軍節度大使…” (XTS: 130)

139 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…哥舒翰持節統領處置太子先鋒兵馬副元帥…” (XTS: 151)

89 eden kimse anlamına gelen Jia Jie, hükümdar tarafından sıklıkla bir unvan olarak kiĢilerin taltif edilmesi amacıyla kullanılmıĢtır. Hucker, Jia Jie‟nin en saygın üç unvanın sonuncusu olduğu belirtmiĢ ve bu unvana sahip kiĢilerin askerî yasaları ihlal eden fakat memur olmayanları ölüm cezasına çarptırma yetkileri olduğunu ifade etmiĢtir. (Hucker

1984: 165)

Kaynaklar incelendiğinde, Han Hanedanı Kayıtları‟nda geçmeyen Jia Jie‟nin

Sonraki Han Kayıtları‟nda yedi kez geçtiği görülmektedir.

“…[Li] Jue, Zhennan Komutanı, Jing Zhou Yöneticisi, Feng Cheng Askerî Beyi

[ve] Jia Jie yapıldı…”140 (HHS: 2421)

“…Saray [yönetimi], yeniden Bakan olan Zhang Wen‟ı Araba ve Atlılardan

Sorumlu Komutan, Jia Jie [ve] baĢkentteki surların korunmasından sorumlu Yuan

Pang‟ın yardımcısı yaptı…”141 (HHS: 2320)

Üç Devlet Kayıtları’ nda sıkça geçen Jia Jie unvanı, daha önce söz edilen Shi

Chi Jie ve Chi Jie‟nin elçi anlamında kullanılmalarının aksine bu anlamda kullanılmamıĢtır. Daha çok bölge yöneticisi unvanları olan Ceza Kâtibi ve Dudu unvanlarıyla bir arada kullanıldığından bu dönemde yöneticiliği ifade ettiği anlaĢılmaktadır.

“...Mao Li, Ġdari ĠĢlerden Sorumlu Bakan, Anxi Zhendong Komutanı [ve] Jia Jie oldu…”142 (SGZ: 268)

140 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…傕以表為鎮南將軍、荊州牧，封成武侯，假節，以為己援…”

(HHS: 2421)

141 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…朝廷復以司空張溫為車騎將軍，假節，執金吾袁滂為副…”

(HHS: 2320)

142 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…楙歷位侍中尚書、安西鎮東將軍，假節…” (SGZ: 268)

90

“…Jia Jie Dudu, bütün askerî iĢlerden [sorumludur], hükümdarlık arabasını hazır eder. Böylece hükümdar hazır olan arabaya binerek ayrılır…”143 (SGZ:279)

Aslında bir vekâlet görevi olan Jia Jie‟nin, idari görevinden farklı olarak Üç

Devlet Kayıtları‟nda hükümdarın arabacısı görevinin olduğu kaydedilmiĢtir.

Jia Jie, Üç Devlet Kayıtları‟nda olduğu gibi Jin Kayıtları‟nda da fazlasıyla geçmektedir.

“…Eğitim Bakanı [görevindeki] Wang Dao, Büyük Dudu, Jia Jie [ve] Yang

Zhou Ceza Kâtipliğine yükseldi…”144 (JS: 161)

“…[Hükümdar], Doğuyu SakinleĢtiren Komutan olan Langya [Beyi] Rui‟i,

Doğuyu Huzura KavuĢturan Komutan [ve] Dudu [ilan edip] Yang Zhou [ve] Jiangnan askerî iĢleri [yetkilisi ve] Jia Jie yaparak Jianye‟de garnizon kurdu…”145 (JS: 117)

Jia Jie unvanı, Güney Tarihi‟nde taltif edilmek üzere birine verilen unvan olarak kullanılmamıĢtır. Bunun yerine cümle içerisinde Jia Jie‟liği bırakmak, Jia Jie‟yi kurmak,

Jia Jie‟ye göndermek Ģeklinde kullanılmıĢtır.

“…[Hükümdar] Sol Savunma Komutanı Xiao Hui‟i, Jia Jie‟liği bırakıp

Shouyang‟a yardıma gitmek üzere gönderdi...”146 (NS: 145)

143 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…假節都督諸軍事，車駕臨送，上乃下輿執手而別…”

(SGZ:279)

144 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…加司徒王導大都督、假節，領揚州刺史 …” (JS: 161)

145 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…以平東將軍、琅邪王睿為安東將軍、都督揚州江南諸軍事、

假節，鎮建鄴…” (JS: 117)

146 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…遣左衞將軍蕭惠休假節援壽陽...” (NS: 145)

91

“…Lu Shuang isyan ettiğinde, [hükümdar], Sol Savunma Komutanı Wang

Xuanmo‟yu ona saldırması için gönderdi. Yuanjing Fujun Komutanı yapıp, Jia Jie yardımcılığı kurdu [ve Wang] Xuanmo‟yu [baĢına getirdi]…”147 (NS: 980)

Güney Qi Kayıtları‟nda sıkça kullanılmıĢ olan Jia Jie burada bir unvan olarak kullanılmıĢtır. Wei Kayıtları‟nda sayısal olarak elliye yakın kez geçen, Kuzey Qi

Kayıtları‟nda yalnızca beĢ kez, Kuzey Tarihi‟nde ise on dört kez geçen Jia Jie, daha

önceki kayıtlarla örtüĢür biçimde bu kayıtlarda da idareci, yönetici anlamında ve genellikle taltif etmek amacıyla verilen bir unvan olarak kullanılmıĢtır.

“…Hükümdar, Xuan Zai‟ı Guangling‟e liderlik etmesi için göndererek [ona]

Kuzeyi SakinleĢtiren Komutan [ve] Jia Jie [unvanlarını] verdi…”148 (NQS: 509)

“…Feng Xiang teslim olunca, ona Longxiang Komutanlığı, Jia Jie [ve] Weishan

Garnizon Komutanlığı [unvanları] verildi…”149 (BQS: 276)

Zhou Kayıtları‟nda toplam dokuz kez geçen Jia Jie, burada tek baĢına bir unvan olarak kullanılmıĢtır.

“…Heba Sheng, Jing Zhou yöneticiliğinden ayrılınca [Di] Yue, Jia Jie, Guanjun

Komutanı [ve] Fangcheng Dudu‟su olmuĢtur…”150 (ZS: 614)

“…[Shen] Wei, batı topraklarının geniĢlediğinin haberini verince Jia Jie [ve]

Gua Zhou Ceza Kâtibi yapıldı…”151 (ZS:556)

147 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…魯爽反，遣左衞將軍王玄謨討之。加元景撫軍將軍，假節置

佐，係玄謨…” (NS: 980)

148 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…上遣玄載領廣陵，加平北將軍、假節、…” (NQS: 509)

149 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…鳳賢降，拜鳳賢龍驤將軍、假節、稷山鎮將…” (BQS: 276)

150 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…賀拔勝出牧荊州，以說為假節、冠軍將軍、防城都督…” (ZS:

614)

92

Zhou Kayıtları‟nda tek baĢına bir unvan olarak kullanılan Jia Jie‟nin, genellikle bir olayın ardından taltif etmek için verilen bir unvan olduğu görülmektedir.

Sui Kayıtları‟nda çok az geçen Jia Jie hakkında, aynı eserin Tablolar bölümü içerisinde unvanların açıklandığı bir metinde diğer bütün kayıtlardan farklı bir kayda rastlanmaktadır.

“…Chi Jie Jie Shi [ların] giysileri astarsız, baĢlıkları zırhtandı. Atalarından miras aldıkları savaĢ becerilerini sıkıyönetim dönemlerinde [gösterirlerdi], Shi Chi Jie ile aynıydılar. [Sonradan] Jia Jie Jie Shi kuruldu. [Onların da] giysileri astarsız, baĢlıkları zırhtandı. Bütün tuğların ayakları taĢtan [yapılırdı]. Chi Jie‟lerin hepsi [buraya] hayvan figürlü Ģeritler kazırdı. Jia Jie [görevi] yabancılara 152 verildiğinde hepsi [tuğlarının] ayağına kurt baĢı kazırdı.”153 (SS: 231)

Eski Tang Kayıtları‟nda hiç kullanılmayan Jia Jie unvanının, Yeni Tang

Kayıtları‟nda altı kez geçtiği ve daha önceki kayıtlardan farklı olmadığı görülmektedir.

“…Hükümdar memurlarına fikirlerini [söylemelerini] emretti. Hepsi Jia Jie‟nin dinlenmesini önerdi…”154 (XTS: 5402)

Tang döneminde Jiedushi (Bölge Valisi) olarak kullanılan makama, Çinliler dıĢında atlı konargöçerlerden kiĢilerin atandığı bilinmektedir ve bu kiĢilerden

151 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…以徽信洽西土，拜假節、瓜州刺史…” (ZS:556)

152 Burada “yabancı” olarak tercüme edilen sözcüğün aslı “manyi 蠻夷” dir. Manyi Çince kaynaklarda yabancı halkları ifade etmek için kullanılan bir birleĢik sözcüktür. (Kırilen 2012: 183)

153 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…持節節史，單衣，介幘。其纂戎戒嚴時，同使持節。制假節

節史，單衣，介幘。凡節趺，以石為之。持節皆刻為鞶螭形， 假節及給蠻夷節，皆刻為狗

頭趺…” (SS: 231)

154 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…帝令羣臣議，咸請假節以紓難…” (XTS: 5402)

93 bazılarının biyografilerine bir sonraki bölümde yer verilmiĢtir. Ancak Jia Jie olarak kullanılan varyasyonunda da yabancıların olması ve bunların tuğlarının kaidesine kurt baĢı kazımaları oldukça manidardır. Bu kayıtta yabancı Jiedushilar ile Çinli Jiedushilar arasında görsel açıdan belirgin olan farkın tuğlarındaki hayvan figürü olduğu açıkça ifade edilmiĢtir. Yabancı olarak ifade edilen Jiedushiların tuğlarına “kurt baĢı” kazımaları, Kurttan TüreyiĢ Efsanesi‟ne, Göktürk bayrağına atıfta bulunduklarına ve aynı coğrafyadan ve konargöçer geleneğinden gelen halklar arasındaki kültürel devamlılığa iĢaret etmektedir. Ayrıca ilk olarak Han döneminde kullanılan Jia Jie unvanının, Tang döneminden sonra da kullanılmaya devam ettiği görülür.

3.2.4. Jiedu (節度)

Jiedushi unvanının geçmiĢteki kullanımları incelendiğinde karĢılaĢılan sözcüklerden biri de Jie Du‟dur. Yukarıda açıklanan kullanım biçimlerine göre daha az kaynakta geçen Jie Du, Jiedushi ile aynı anlamdadır. Hucker, Jie Du‟nun önemli unvanların ilk kısmı olduğunu, bu kiĢilerin özel ve sıra dıĢı yetkilerinin olduğunu ifade etmiĢtir. (Hucker 1984: 144)

Jin Kayıtları‟nda otuz altı kez geçen Jie Du‟nun, askerlerin denetiminden sorumlu kiĢilere verilen bir unvan olduğu anlaĢılmaktadır.

“…Xiangyang Komutanı Zhou Qi ve beraberindekiler halka Jiangxi‟ye doğru

[kendilerini] takip etmelerini emretti. [Bunun üzerine] Jie Du [unvanı] verildi…”155 (JS:

1030)

“…Bu sırada hükümdar, Anxi Komutanı [ve] Chi Jie‟ye Guanzhong‟da garnizon kurdurup, ordunun [baĢına] Jie Du yaptı…”156 (JS:32)

155 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…襄陽太守周奇等率眾循江西上，授以節度…” (JS: 1030)

94

Wei Kayıtları‟nda kırk altı kez geçen Jie Du, hem Jin Kayıtları ile aynı Ģekilde askerî bir unvan olarak kullanılmıĢ hem de baĢka unvanların önüne gelerek farklı bir unvan ortaya çıkarmıĢtır.

“…Hükümdar, Henan Beyi Li Chong‟a Liang Zhou‟da isyan çıkaran Qianglara saldırmasını emretti, [Li Chong], batıya sefere çıkan Jie Du [unvanlı] Yuan Huai‟a bağlandı...”157 (WS: 182)

“…Batı Yolu Yöneticisi [üzerine] sefere Jie Du Dudu [unvanlı] Xue Shanle,

Xue Xiuyi… gönderildi…”158 (WS: 267)

Kuzey Tarihi‟nde altmıĢtan fazla kez geçen Jie Du‟nun kullanımının ileriki dönemlere ait kayıtlarda giderek arttığı görülmektedir. Hem Eski Tang Kayıtları‟nda hem de Yeni Tang Kayıtları‟nda yüzlerce kez geçmiĢtir. Sayısal olarak kullanım oranı değiĢmesine rağmen anlam bakımında neredeyse bütün kayıtlarda aynı anlamda, askeri komuta eden kiĢi anlamında kullanılmıĢtır.

“…Atamalardan Sorumlu Bakan Li Ping, yönetici oldu. Jie Du, Xiashi ordusuna saldırdı…”159 (BS: 145)

“…Hükümdar, Pu, Xia [ve] Hebei‟deki idarecilerin hepsinin kendisinin Jie

Du‟su olmasını emretti…”160 (XTS: 25)

“…Yixi [ve] Beiting o zamanlar eski Jie Du‟lara bağlıydılar…”161 (JTS: 201)

156 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…進帝位安西將軍、持節，屯關中，為諸軍節度…” (JS:32)

157 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…詔河南尹李崇討梁州叛羌，受征西源懷節度…” (WS: 182)

158 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…為征西道行臺，節度都督薛善樂、薛修義、裴元儁、薛崇禮、

薛憘族等…” (WS: 267)

159 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…以吏部尚書李平為行臺，節度討硤石諸軍…” (BS: 145)

160 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…詔蒲、陝、河北諸總管兵皆受其節度…” (XTS: 25)

95

Tang dönemine ait kaynaklar incelendiğinde, Jie Du‟nun artık Jiedushi (Bölge

Valisi) anlamında kullanıldığı, hatta kaynaklarda kısaltma olarak yalnızca Jie Du

Ģeklinde yer aldığı görülmektedir. Ġlk olarak Jin Hanedanı (266-420) döneminde kullanılan Jiedu unvanının, Tang sonrası dönemde de kullanıldığı görülür.

3.2.5. Jie Shi (節使)

Jie Shi, Jiedushi unvanının kısaltılarak yazılmıĢ hali olarak kaynaklarda yer almaktadır. Sözcüğü oluĢturan iki ime bakıldığında, Fujie (符節) yani hükümdarlık sembolü anlamına gelen sözcüğün ikinci imi ile elçi anlamındaki Shi (使) iminin bir araya geldiği görülmektedir.

Unvan kaynaklarda tarandığında, diğer kullanımlara nazaran çok daha az sayıda kullanıldığı göze çarpmaktadır. Han Kayıtları‟nda üç kez geçen Jie Shi, bu dönemde

Jiedushi yerine kullanılan Shi Chi Jie‟nin kısaltması olarak kullanılmıĢtır. Sonraki Han

Kayıtları‟nda ise yalnızca bir kez Hunlarla ilgili bir notlandırma içerisinde geçtiği görülmektedir. Bu kayıt, Hunların da bu unvanı kullandığına iĢaret etmektedir.

“…Daha sonra [hükümdar] Jie Shi‟yı, Zhongshan Beyi [olarak] karĢıladı…”162

(HS: 349)

“…BaĢı vurulan Hun Jie Shi‟sı odasına [bir] kuĢakla bağlandı, yardımcı elçi bunun üzerine [Jie Shi‟nın] baĢını ve tuğunu alarak ayrıldı…”163 (HHS: 1573)

Üç Devlet Kayıtları, Jin Kayıtları, Wei Kayıtları gibi kaynaklarda tek baĢına kullanımına rastlanmayan Jie Shi, Yeni Tang Kayıtları‟nda iki kez geçmektedir.

161 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…伊西、北庭且依舊為節度…” (JTS: 201)

162 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…後奉節使迎中山王…” (HS: 349)

163 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…斬得匈奴節使屋賴帶、副使比離支首及節…” (HHS: 1573)

96

“…Di Fu, Jie Shi olarak Xi [ve] Kitanlardan sorumlu oldu, böylece kendi gücüne güvendi [ve] vatan haini olmaya değmeyeceğini [düĢünerek] yönetime bağlı kaldı…”164 (XTS: 5230)

“…Jie Shi Xue Na, Bakan [unvanı] aldı…”165 (XTS: 1684)

Jie Shi, kısaltma olarak kullanıldığından çok fazla kaynakta geçmemektedir.

Özellikle Yeni Tang Kayıtları‟ndaki unvanın ilk tevdi edildiği kiĢi olan Xue Na‟dan bahseden kayıtta, Jiedushi‟nın kısaltması olarak kullanıldığı net bir Ģekilde görülmektedir. Ġlk olarak Han döneminde kullanılan Jie Shi unvanının, Tang sonrası dönemde de kullanıldığı görülür.

3.2.6. Chi Jie Shi (持節使)

Chi Jie Shi için Jiedushi‟nın farklı yazılıĢları içerisinde anlamı en açık olanı denilebilir. Ġmler tek tek incelendiğinde, “Chi (持)” tutmak, “Jie (節)” sancak/tuğ, “Shi

(使)” elçi anlamına gelmektedir ve Chi Jie Shi, Sancak/Tuğ TaĢıyan Elçi demektir.

Tang dönemine kadarki kayıtlarda tek baĢına bir unvan olarak kullanılan sözcük, Tang döneminde Jiedushiları (Bölge Valileri) ifade etmek için kullanılmıĢtır. Kaynaklara genel olarak bakıldığında çok az kullanıldığı görülmektedir.

Han Kayıtları‟nda yalnızca iki kez aynı bağlam içinde geçen Chi Jie Shi,

Sonraki Han Kayıtları‟nda yedi kez geçmektedir.

“…Pingle Denetçisi Zhou Jiazi, Tuğ TaĢıyan Elçi Loulan Beyi An Gui‟in baĢını vurup öldürdü...”166 (HS: 230)

164 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…第 付 以 節使扞奚、契丹，彼且自力，不足以逆順治也 …”

(XTS: 5230)

165 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…節使薛訥同紫微黃門三品…” (XTS: 1684)

97

Sonraki Han Kayıtları‟nda yer alan kayıtlarda Chi Jie Shi‟nın Hunlarla ilgili kayıtlarda da geçtiği görülmektedir.

“…Yakalanan ordu ve Hun Chi Jie Shi‟sı, Suo Ban‟ın yanına getirildiklerinde hayatta bırakılmayarak baĢları vuruldu, [Çinliler], onları küçümseyerek baĢlarını baĢkente gönderdiler…”167 (HHS: 1590)

“…Bu sırada Kuzey Hunlar elçi gönderip evlilik yoluyla barıĢ teklifinde bulundular. Sekizinci yılda hükümdar, [Zheng] Zhong Chi Jie Shi‟yı Hunlara gönderdi.

[Zheng] Zhong, kuzey otağına vardığında eĢkıya [Chanyü‟yü] selamlamasını istedi

[ancak Zheng] Zhong eğilmedi…”168 (HHS: 1224)

Chi Jie Shi, Jin Kayıtları ve Wei Kayıtları‟nda da yalnızca bir kez geçmektedir.

“…[Fan] Can yeniden hastalanınca [eve] kapatılıp dıĢarı çıkartılmadı. Bunun

üzerine özel emirle Ġdari ĠĢler Dairesi Sorumlusu [ve] You Zhou‟a Chi Jie Shi oldu…”169 (JS:2431)

Chi Jie Shi, Kuzey Tarihi‟nde dört kez, Sui Kayıtları‟nda ise üç kez geçmektedir.

“…Chi Jie Shi [görevindeki] Heyang Beyi Liang Zihong, hükümdara [durumunu] anlatınca hükümdar [ona] pirinç, ipek [ve] cömert hediyeler bahĢederek saraya bağlanmasını emretti…”170 (BS: 2418)

166 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…平樂監傅介子持節使誅斬樓蘭王安歸首…” (HS: 230)

167 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…捕得軍就及匈奴持節使者，將至索班沒處斬之，以報其恥，

傳首京師…” (HHS: 1590)

168 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…是時北匈奴遣使求和親。八年，顯宗遣眾持節使匈奴。眾至

北庭，虜欲令拜，眾不為屈…” (HHS: 1224)

169 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…粲又稱疾，闔門不出。於是特詔為侍中，持節使於雍州…”

(JS: 2431)

98

“…Hükümdar, Chi Jie Shi [görevindekilere] il [ve] ilçelerde devriye gezmelerini emretti…” 171 (SS: 1562)

Eski Tang Kayıtları‟nda bir kez, Yeni Tang Kayıtları‟nda üç kez geçen Chi Jie

Shi her iki kaynakta da Tibet ile ilgili metinler içerisinde geçmektedir.

“…Taichang Shaoqing [görevindeki] Wei Lun‟a, Tibet Chi Jie Shi‟sı olması emredilince, yönetimindeki yabancılardan beĢ yüz kiĢiyi esir alıp geri dönmüĢtü…”172

(JTS: 5245)

“…ÇalıĢma Bakanı, Tibet‟e Chi Jie Shi yapıldı, geri döndüğünde Jincheng

Konçuy, durumu öğrenmesi için [onu] sınırlara davet etti…” 173 (XTS: 3531)

Ġlk olarak Han döneminde kullanılan Chi Jie Shi unvanının, Tang sonrası dönemde de kullanıldığı görülür.

3.2.7. Jiedu Da Shi (節度大使)

Jiedushi‟nın Tang döneminde kullanılan varyasyonlarından olan Jiedu Da Shi yani Bölge Büyük Valisi, yalnızca Tang dönemine ait kaynaklarda ve oldukça fazla sayıda geçmektedir. Bölge Valisi ile Bölge Büyük Valisi arasındaki fark, bu unvanlara sahip kiĢilerin yaĢadıkları yerle ilgilidir. Büyük Vali baĢkentte ikamet ederken, Bölge

Valisi görevlendirildiği bölgede ikamet etmektedir. (XTS: 1310; Hucker 1984: 144)

170 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…持節使者郃陽公梁子恭上狀，文帝賜以米帛甚優，令入朝…”

(BS: 2418)

171 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…上令持節使者巡行州縣...” (SS: 1562)

172 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…命太常少卿韋倫持節使吐蕃，統蕃俘五百人歸之 …” (JTS:

5245)

173 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…以工部尚書持節使吐蕃，既還，金城公主請明疆埸…” (XTS:

3531)

99

Kaynaklar incelendiğinde, Jiedu Da Shi unvanının özellikle Çin kökenli komutanlara verildiği görülmektedir.

“…Jiannan Jiedu Da Shi‟sı, Yan Wanghui Anxi Büyük Dudu‟su [ve] Qixi Jiedu

Da Shi‟sı olmuĢtur…”174 (JTS: 191)

“…Wang Jun, Tuğ taĢıyarak Ordos Ordusu Jiedu Da Shi‟sı oldu…”175 (XTS:

130)

Ġlk kez Tang döneminde kullanılan Jiedu Dashi unvanının, Tang sonrası dönemde de kullanıldığı görülür.

Bölge Büyük Valileri hali hazırda Bölge Valisi olan topraklara atanmıĢlardır. Bu unvanı alan kiĢilerin bir bölgeye atandıktan sonra baĢkentte yaĢamaya devam etmeleri, atandıkları bölge ve ordu üzerinde söz sahibi olmadıklarını ve atamalarının sembolik olduğunu düĢündürmektedir.

***

Yukarıda farklı yazılıĢları ile anlamları incelenen ve Tang Hanedanı döneminde

Jiedushi (Bölge Valisi) adı verilen unvanın Çin tarihinin pek çok evresinde kullanılan bir unvan olduğu anlaĢılmaktadır. Unvanın ifade edilme Ģekli geçmiĢteki kullanımlarıyla birebir aynı olmamakla birlikte, bu unvanlardan herhangi birine sahip kiĢilerin görevleri de Jiedushiların görevleriyle aynı değildir. Jiedushiların tek baĢına

üstlendikleri görevleri Shi Chi Jie, Jia Jie gibi unvanlara sahip kiĢilerin ayrı ayrı ifa

174 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…劍南節 度 大 使 ，延王洄為安西大都護、磧西 節 度 大 使 …”

(JTS: 191)

175 Bu ifadenin Çince karĢılığı: “…王晙持節朔方軍節度大使…” (XTS: 130)

100 ettikleri görülmektedir. Örneğin; hükümdarın bir yerden baĢka bir yere gönderdiği elçisi olarak, askerî bir unvan olarak, idareci veya denetçi olarak ataması yapılan kiĢilerin yalnızca tek bir görevi vardır. Xuanzong dönemine gelindiğinde ise bütün bu görevler

Jiedushi unvanı ile tek bir kiĢi üzerinde toplanmıĢtır. Bu görevlere ek olarak ekonomik sorumluluğu da kendi üzerlerine alan Jiedushilar, bulundukları bölgenin tek söz sahibi kiĢilerine dönüĢmüĢlerdir. Jiedushiların askerî görevlerine benzer yetkileri olan unvanla ilgili ilk kayıtlara Tabgaç dönemine ait eserlerde rastlanılması, Tang döneminde

Jiedushi Ģeklinde son halini alarak olgunlaĢan unvanın ortaya çıkıĢ dönemi olarak

Tabgaç aristokrasisini iĢaret etmektedir. Askerî yapısının temelini Tabgaç Wei

Devleti‟nden miras alan Tang Hanedanı‟nın, Jiedushi uygulamasını da yine

Tabgaçlar‟dan alarak olgunlaĢtırdığı anlaĢılmaktadır. Aynı Ģekilde unvanın Tuğ TaĢıyan

Elçi anlamındaki Chi Jie Shi varyasyonunun Hunlarda da kullanılmıĢ olması, yine

Tabgaçlarla Hunlar arasındaki kültürel devamlılığa iĢaret etmektedir.

Kayıtlarda ifade edilen Çinli Jiedushilar ile yabancı Jiedushilar arasındaki farkı ortaya koyan, Jiedushiların meĢruiyet sembolleri olan tuğlarına hayvan figürü kazımaları da ayrıca dikkat çekicidir. Yabancı Jiedushiların tuğlarına kazıdıkları hayvan figürünün kurt baĢı olması ise açıkça Göktürk bayrağını ifade etmektedir. Bu durum, aynı coğrafyadan ve konargöçer geleneğinden gelen halklar arasındaki kültürel bağlılığa ve devamlılığa iĢaret etmesi açısından önemlidir.

3.3. Bölge Valiliği Uygulaması (節度使 Jiedushi)

Tang sarayının resmî unvanlarından biri olan Jiedushi, ilk kez Gaozong dönemindeki kayıtlarda geçmektedir. Yeni Tang Kayıtları‟nın Askerî Kayıtlar bölümünde “Gaozong‟un Yongwei [yönetim döneminden] (649-655) sonra Dudulardan hükümdarlık sembolü taĢıyan elçilere Jiedushi denildi. Ancak memuriyet adı olarak kullanılmadı” ifadeleri yer almaktadır. (XTS: 1329) Bu dönemde Jiedushi‟nın unvan

101 olarak elçilere verilmesine rağmen resmî olarak kullanılmadığı görülmektedir. Nitekim

Jiedushi‟nın 710 yılında Tang Ruizong zamanında da Tang‟ın ünlü komutanlarından

Xue Rengui‟in (薛仁貴 614-683) oğlu Xue Na‟ya (薛納 649-720) tevdi edilmesine rağmen resmî bir unvana dönüĢmesi Ruizong‟dan sonra tahta çıkan oğlu Tang

Xuanzong zamanında olmuĢtur. Böylece resmî olarak kayıtlara geçen ilk Jiedushi, Hexi

Jiedushisı unvanıyla Heba Yan-si (賀拔延嗣 ?-?) olmuĢtur.

Tang Xuanzong, 712-741 yıllarında ilk olarak sekiz bölgeye Jiedushilar (Bölge

Valileri) atamıĢ daha sonra bu sayı ona yükselmiĢtir. On Jiedushi bölgesindeki toplam asker sayısı yaklaĢık kırk bin iken aynı dönemde merkezdeki hükümdara bağlı birliklerin sayısı on iki bin olarak kaydedilmiĢtir. (Wang 1997: 37) Özellikle Tang ordusunun Paralı Askerlik uygulamasına baĢlamasıyla, Jiedushilar da kendi askerlerini seçmek için ilana çıkmıĢ ve baĢvuru yapanlar arasından en güçlü, kuvvetli olanları seçmiĢlerdir. Daha sonra seçtikleri askerleri eğitime tabî tutarak yetiĢtirmiĢlerdir. Bu yöntemle An Lushan‟ın ordusuna yaklaĢık sekiz bin yetiĢmiĢ asker katılmıĢtır. (Wang

1997: 37)

Xuanzong, ülkedeki Jiedushi bölgelerinin sayısını arttırdıktan sonra Jiedushilar

önceleri askerî yönetimden sorumlu olarak atandıkları bölgelerin idaresinden de sorumlu olmuĢlardır. Daha önce ayrı birer görev olarak icra edilen Jiedushi ve Denetçi görevleri, 741 yılından itibaren tek bir kiĢi tarafından üstlenilmeye baĢlanmıĢtır.

Böylece Ceza Kâtipliği makamı Jiedushiların altına düĢmüĢ; önceleri askerî iĢlerden, savunma ve idaresi yapılmayan ilçe ve bölgelerdeki halktan sorumlu olan Jiedushilar, zamanla idareyi ele geçirmeye baĢlamıĢlardır. (Gao 1984: 31) Dahası, asıl sorumluluk alanları bulundukları bölgenin yerel askerî kuvveti, askerî ödüllendirme ve cezai iĢlemleri olan Jiedushilar (Bölge Valileri), ilerleyen zamanla idari gücün yanında ekonomik gücü de ellerinde tutmaya baĢlamıĢlardır. (Gao 1984: 30; Sun 2018: 288)

102

Ancak zamanla yetkilerini artıran Jiedushiların her birinin güçlenmesi eĢ zamanlı ve eĢit düzeyde olmamıĢtır. Jiedushiların bazısı at ve asker alanında güçlenirken, bazısı idari veya ekonomik açıdan güçlenmiĢtir ve aralarında bir güç eĢitliği söz konusu olmamıĢtır.

(Wang 2006: 19)

Jiedushi (Bölge Valisi) uygulamasının baĢlamasıyla, Xuanzong döneminin

önemli devlet adamlarından Li Linfu, sınır ordularını daha fazla güçlendirmek istemiĢ ve hanedanın yaklaĢık altı yüz bin kiĢilik ordusunun neredeyse yüzde seksen beĢini sınırlarda görevlendirmiĢtir. Kendi yükseliĢinin önünde engel olarak gördüğü

Jiedushiların etkisini kırmak için üst düzey komutanların yerine Çinli olmayanları atamaya baĢlamıĢtır. O zamanlar bu insanların savaĢma becerilerinin daha iyi olduğunu ve saray iĢleriyle ilgilenmediklerini bu yüzden saray için tehdit unsuru olmayacaklarını düĢünmüĢtür. (Keay 2008: 272) Tang yasalarına göre Jiedushiların saraya bakan olarak atanabilmeleri ve asker sayılarının diğer memurlardan daha fazla olması Li Linfu için tehdit oluĢturduğundan, bu birimde kendisine rakip olarak görmediği yabancı askerlerin görevlendirilmesini önermiĢtir. Ancak her ne kadar kayıtlarda bu görevlendirme meselesi Li Linfu‟nun önerisiyle gerçekleĢmiĢ gibi ifade edilse de (ZZTJ: 6889; JTS:

3240; TPGJ: 71; Gumilev 2011: 469) asıl sebep, o dönemde sınırlarda artan saldırı ve akınlara karĢı koyacak baĢarılı ve cesur askerlere ihtiyaç duyulmasıdır. (Wang 2006: 30)

Bunu en iyi bozkır kökenli askerlerin yapacağı dönemin bilinen gerçeğidir. Bunun yanında sınırlarda yabancı asker görevlendirilmesi zamanla bir devlet politikası haline gelmiĢtir. Çünkü Çinli üst düzey yöneticilerin merkezdeki görevleri daha iyi ve rahat olduğundan sınırlardaki rahatsız ortamlarda uzun süreli görev yapmak istememiĢlerdir.

Bu sebeple sınırlardaki gücü artırmak için uzun süreli görev yapacak Jiedushi ihtiyacı bu bölgelerde yabancı askerlerin görevlendirilmesiyle mümkün olmuĢtur. (Huang 2006:

87,88) Ayrıca Tang sarayı, yabancı askerleri Jiedushi (Bölge Valisi) yaparak akınlarına maruz kalınan halkların içinden birini üst düzey yönetici ve hatta resmî olarak dile

103 getirilmese de yönettiği toprağın beyi konumuna getirerek, onun halkını sakinleĢtirmeyi ve akınları bir süreliğine engellemeyi amaçlamıĢtır. Fakat Jiedushilar, zamanla tüm

Tang topraklarında ayrı bir güç olarak Ģekillenerek sarayın emirlerine karĢı gelmiĢ ve yönetimi ele geçirmek için mücadele etmiĢlerdir. Önceleri sınırlarda kurulan Jiedushi bölgeleri zamanla iç bölgelere doğru geniĢlemiĢ ve Jiedushilar bölge yöneticileri arasında en fazla güce ve en yüksek statüye sahip olan yöneticilere dönüĢmüĢlerdir.

(Sun 2018: 288)

Jiedushiların (Bölge Valileri) atandığı dönem, Hükümdar Xuanzong‟un yönetim dönemleri üzerinden ikiye ayrıldığında Kaiyuan (713-741) döneminde atanan

Jiedushiların çoğunlukla Çinli olduğu; Tianbao (742-756) döneminde atanan Jiedushilar arasında ise daha fazla yabancı olduğu görülmektedir. Bunun yanında Tang dönemi için

Jiedushi uygulamasını An Lushan kalkıĢması öncesi ve sonrası dönem olarak ayırmak da mümkündür. An Lushan kalkıĢmasından önceki dönem, henüz uygulamanın baĢı olduğundan gerek yönetim gerekse bu göreve gelen kiĢiler tarafından daha temkinli yaklaĢılmıĢ ve daha az sayıda yabancı kökenli asker bu göreve gelmiĢtir. Tang dönemi için bir kırılma noktası olan An Lushan kalkıĢmasının ardından ise merkezî yönetim gücünü kaybetmiĢ ve merkezden bağımsız hareket eden daha fazla sayıda Jiedushi

(Bölge Valisi) ortaya çıkmıĢtır. An Lushan kalkıĢmasından Tang‟ın sonuna kadar toplam kırk iki Jiedushi bölgesi kurulduğu kaydedilmiĢtir. (XTS‟den akt. Wang 1997:

38) Bu durum uygulamada bazı değiĢiklik yapılmasına sebep olmuĢtur.

An Lushan kalkıĢmasının ardından, Tang topraklarının bölünerek Jiedushilar tarafından yönetildiği ve Tang‟ın yıkılıĢına kadar devam eden süreçte, yukarıda ifade edilen Tang döneminin ilk dönemindeki Jiedushi (Bölge Valisi) uygulamasından farklı olarak; Jiedushi olarak atanan kimselerin güçlerini kontrol altında tutmak ve onlara

104 karĢı bir çeĢit baskı unsuru olarak kullanmak amacıyla birer yakınlarını176 –özellikle oğullarını- Tang baĢkentine esir göndermeleri zorunlu olmuĢtur. Böylece Jiedushiların merkezî yönetimi tanıdıkları varsayılmıĢtır. Ancak bu uygulama, Jiedushiların güçlenmelerinin önüne geçememiĢtir. Jiedushilar çoğunlukla kendi oğulları yerine üvey oğullarını esir olarak göndermiĢ, böylece sarayın kontrolünden çıkmayı baĢarmıĢlardır.

(Liu 2009: 37, 38)

Türk kültür çevresinden halklar tarafından asilzadelerin Çin‟e esir gönderilmesi177 uygulaması çok eski dönemlerden beri var olan bir uygulama olmasına rağmen Tang döneminde daha farklı bir uygulama olarak göze çarpmaktadır. Bu dönemde, yabancı halklardan esir olarak gönderilen asilzadelerin baĢkentte hükümdarın koruma ordusunda görev yaptığı, adına Suwei ( 宿衛) denilen bir uygulama görülmektedir. Bu uygulama, özellikle Taizong ve Gaozong dönemlerinde 178 konargöçer askerlerin askerî kabiliyetlerinden faydalanmak için aktif olarak uygulanmıĢtır. Konargöçer ordularının hızlı hareket edebilmesi ve etki gücü, Tang ordusundan daha fazla olduğundan orduyu güçlendirmek amacıyla esir beyzadelerden oluĢan suwei ordusuna ihtiyaç duyulmuĢtur. (Xiao 2016: 60) Sonraki dönemlerde

176 Jiedushiların Tang yönetimine esir göndermesi, yalnızca oğullarının gönderilmesi Ģeklinde uygulanmamıĢtır. Bazı istisnai durumlarda eĢlerinin, kızlarının, kuzenlerinin veya anne babalarının gönderilmesi de kabul edilmiĢtir. Örneğin; dördüncü bölümdeki Li Guangbi biyografisinde görüleceği

üzere Li Guangbi ve kardeĢi Li Guangjin, An Lushan kalkıĢmasının bastırılması için çalıĢırken saray onlara yeterince güvenmediği için annelerini baĢkentte esir bırakmalarını istemiĢtir.

177 CFYG‟de “Rehin Alma” baĢlığı altında esir beyzadelerden ve bu uygulamadan söz edilmektedir. Bknz:

(CFYG: Tom. 996)

178 Özellikle Taizong döneminde, Türk kültür çevresinden pek çok insanın suwei olarak koruma ordusunda görev yaptığı görülmektedir. Örneğin; Qibi He-li (契苾何力) bizzat hükümdarın emriyle sarayın kuzey kapısında yer alan bu birliğe yerleĢtirilmiĢtir. (XTS: 4118) Aynı Ģekilde AĢına Zhong ve

AĢına Si-mo da bu kiĢiler arasındadır.

105 yeterince ilgi görmeyen uygulama, 723 yılına gelindiğinde yeni bir ordu sisteminin kurulması sebebiyle Xuanzong tarafından yazılan bir emirname 179 ile kaldırılmıĢ, baĢkentteki hükümdarlık ordusunda bu Ģekilde görev yapan yabancı askerlerin

ülkelerine geri gönderilmesi emredilmiĢtir. Bu emirname yazılana kadar esir beyzade anlamındaki Zhizi (質子) sözcüğünün bu dönemde kullanılmadığının da altını çizmek gerekir. Xuanzong döneminde suwei uygulamasına örnek olarak Xuanzong‟un tahta

çıkmasının ardından evlilik antlaĢmalarının durdurulmasının akabinde Kapgan Kağan‟ın oğlu Yang-wo-zhi‟yı180 Tang‟a göndermesi gösterilebilir. (XTS: 6047) Kayıtlar Tang

Hanedanı dönemi boyunca bu Ģekilde koruma ordusunda görev yapan esir beyzadelerin sayısını yüz on dokuz olarak kaydetmesine rağmen sayının aslında daha yüksek olması gerektiği düĢünülmektedir. (Cheng 2015: 231)

3.3.1. Jiedushiların Yönetim Bölgeleri

Xuanzong döneminde sınırlardaki askerî gücü arttırmak için Tang toprakları

Anxi, Beiting, Hexi, Ordos, Hedong, Fanyang, Pinglu, Longyou, Jiannan ve Lingnan olmak üzere on ayrı bölgeye ayrılmıĢ ve her bölgeye Jiedushilar (Bölge Valileri) görevlendirilmiĢtir.

Bu on bölgeye ayrılan toprakların hangi bölgeleri kapsadığı ve buralarda görevli olan Jiedushiların sorumluluk alanları aĢağıda açıklanmıĢtır.

179 Emirnameye birinci bölümdeki Tarihsel Süreç baĢlığı altında yer verilmiĢtir.

180 Kapgan Kağan‟ın üçüncü oğlu Yang-wo-zhi (楊我支), 712 yılında Tang sarayına gönderilmiĢ ve

Nanhe Konçuy (南和縣主) ile evlenmiĢtir. Ancak sarayda uzun süre kalamadan ölmüĢtür. (XTS: 6047,

6048)

106

3.3.1.1. Anxi Jiedushi (安西節度使)

Anxi Jiedushi, Kuça 181 Ģehrinde kurulmuĢtur. Kuça, KaraĢar, Hotan, KaĢgar olmak üzere dört bölgeyi kapsamaktadır. Buraya atanan Jiedushilar, batı bölgelerinden sorumludurlar. Asker sayıları yirmi dört bindir. Atlarının sayısı iki bin yedi yüzdür.

(JTS: 1385; TD: Tom. 172) Göktürk kökenli komutanlardan AĢına Xian, 713-715 yılları arasında Anxi Jiedushisı olarak görev yapmıĢtır.

3.3.1.2. Beiting182Jiedushi (北庭節度使)

Beiting‟e atanan Jiedushilar, kuzey sınırlarındaki konargöçerlerden,

TürgiĢlerden ve Kunlun bölgesinden sorumludurlar. Beiting Duhufusu‟nun183 tamamı yönetim alanlarıdır. Yönetim merkezi Hanhai,184 Tanrı Dağları ve Hami‟den oluĢan üçlü bölgedir. Askerlerinin sayısı yirmi bin, atlarının sayısı beĢ bindir. (JTS: 1385-1645; TD:

Tom. 172)

181 Kuça (龜茲), günümüzde Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi‟nin Aksu ilinin Kuçar ilçesidir.

182 Kaynaklarda karĢılaĢılan ve Beiting Jiedushisı ile aynı yeri iĢaret eden bir ifade de Yixi Jiedushi (伊西

节度使)‟dır. Tang yönetimi burayı batı bölgelerindeki sükûneti sağlamak ve özellikle Göktürklerin batıdaki faaliyetlerini önlemek amacıyla kurmuĢtur. (Liu 2016: 45) Yixi Jiedushi ifadesi, Resmî Tarihler içerisinde Eski Tang Kayıtları‟nda bir kez, Yeni Tang Kayıtları içerisinde ise birkaç kez geçmektedir.

Ayrıca Yeni Tang Kayıtları‟nda Beiting Yixi Jiedushi olarak da kullanıldığı görülmektedir. (XTS: 1867)

Bunun yanı sıra, bu unvanın çoğunlukla bozkır kökenli Jiedushilardan biri olan Feng Changqing‟in adından önce kullanıldığı görülmektedir. (TZ: Tom.7; CFYG: Tom. 413)

183 Beiting Duhufu, günümüzde Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi‟nde yer alan Jimusar ilçesidir.

(GJDMDCD: 185)

184 Hanhai (瀚海), günümüzde Moğolistan topraklarındadır. (GJDMDCD: 1345)

107

3.3.1.3. Hexi Jiedushi (河西節度使)

Hexi‟ye atanan Jiedushiların görevi, Tibetlilerle Göktürklerin arasındaki etkileĢimi engellemektir. Yönetim merkezi Liang Zhou‟dur. 185 Yönetim alanı Chi

Shui, 186 Dadou, 187 Jiangkang, 188 Ningkou, 189 Yumen, 190 Moli, 191 Doulu 192 ve Xin

Quan‟den193 oluĢan sekiz ordu ile Zhangye,194 Jiaocheng195 ve Bai Ting‟den196 oluĢan

185 Liang Zhou (涼州), günümüzde Gansu‟nun Wuwei bölgesinde yer almaktadır. (GJDMDCD: 821)

186 Chi Shui (赤水), Liang Zhou Ģehri içerisinde yer alır. Asker sayısı otuz bin üç yüz, atlarının sayısı on bin üç yüzdür. (JTS: 1386) Günümüzde Shaanxi‟deki Yichuan ilçesindedir. (GJDMDCD: 414)

187 Dadou (大斗), Liang Zhou‟un batısına iki yüz küsur li mesafededir. Yedi bin beĢ yüz askerleri, iki bin dört yüz baĢ atları vardır. (JTS: 1386)

188 Jiankang (建康), Gan Zhou‟un batısına iki yüz li mesafededir. Asker sayısı beĢ bin üç yüz, atlarının sayısı beĢ yüzdür. (JTS: 1386) Günümüzde Gansu‟daki Zhangye bölgesidir. (GJDMDCD: 616)

189 Ningkou (寧寇), Hexi Jiedushinın yönetim merkezi olan Liang Zhou‟un kuzeydoğusuna bin küsur li mesafede yer almaktadır. (JTS: 1386)

190 Yumen (玉門), Su Zhou‟un batısına iki yüz li mesafededir, asker sayısı beĢ bin iki yüz, atlarının sayısı altı yüzdür. (JTS: 1386) Günümüzde Gansu‟daki Yumen ilçesinin doğusudur. (GJDMDCD: 234)

191 Moli (墨離), Gua Zhou‟un kuzeybatısında bin li mesafededir. Asker sayısı beĢ bin, atlarının sayısı dört yüzdür. (JTS: 1386)

192 Doulu (豆盧), Sha Zhou Ģehri içerisinde yer alır. Asker sayısı dört bin üç yüz, atlarının sayısı dört yüzdür. (JTS: 1386)

193 Xin Quan (新泉), Hui Zhou‟un kuzeybatısına iki yüz küsur li mesafededir. Asker sayısı bindir. (JTS:

1386) Günümüzde Fujian‟deki Liancheng ilçesinin güneybatısıdır. (GJDMDCD: 1010)

194 Zhangye (張掖), Liang Zhou‟un güneyine iki li mesafededir. Asker sayısı beĢ yüzdür. (JTS: 1386)

Günümüzde Gansu‟daki Wuwei ilçesinin güneyindedir. (GJDMDCD: 802)

195 Jiaocheng (交城), Liang Zhou‟a batıdan iki yüz li mesafededir. Asker sayısı bindir. (JTS: 1386)

Günümüzde Gansu‟daki Yongchang ilçesinin batısıdır. (GJDMDCD: 281)

196 Bai Ting (白亭), Liang Zhou‟un kuzeybatısına beĢ yüz li mesafededir. Asker sayısı bin yedi yüzdür.

(JTS: 1386) Günümüzde Gansu‟daki Zhenfan ilçesinin kuzeyidir. (GJDMDCD: 251)

108

üç garnizondur. Hexi Jiedushisının asker sayısı yetmiĢ üç bin, atlarının sayısı on dokuz bin dört yüzdür. (JTS: 1386; TD: Tom. 172) Hexi Jiedushisı, 714 yılında bölgenin

Araziler Sorumlusu görevini, 723 yılında Denetçilik görevini, 724 yılında Nakliye

Sorumlusu görevini üstlenmiĢtir. (THY: Tom. 78)

711 yılında resmî olarak atanan ilk Jiedushi olan Tabgaç kökenli Heba Yan-si,

Hexi‟ye atanmıĢ ve Hexi Jiedushisı olarak görev yapmıĢtır. Aynı Ģekilde 747-752 yılları arasında Göktürk soyundan An-si-shun ve 753-756 yılları arasında TürgiĢ kökenli

Geshu Han (KoĢu Han) Hexi Jiedushisı olarak görev yapmıĢtır.

Anxi, Beiting ve Hexi‟den oluĢan üç Jiedushi bölgesi, özellikle kuzeyde ve batıda yer alan güçlü düĢmanlara karĢı kurulmuĢtur. Asli görevleri Hexi (Gansu)

Koridoru‟nu korumak olarak belirlenmiĢtir.

3.3.1.4. Ordos Jiedushi (朔方節度使)197

Ordos Jiedushisı (Bölge Valisi) Göktürklerden sorumludur. Yönetim merkezi

Ling Zhou‟dur.198 Sorumlu olduğu bölgeler Jing Lüe,199 Feng An,200 Ding Yuan,201 Batı

197 694 yılında Wu Zetian, Huai Yi‟yi (懷義 ?-?) Ordos Yol Ordusu‟nun baĢına Genel Ġdareci olarak geçmesi ve yüz bin küsur askerle Kapgan Kağan‟a saldırması için görevlendirmiĢtir. (ZZTJ: 6493,6494)

Sonradan bu birlik dağıtılmamıĢ ve burada bir garnizona dönüĢtürülerek Ordos ordusu kurulmuĢtur. 721 yılında ise burası Ordos Jiedushilığına dönüĢtürülmüĢtür.

198 Ling Zhou (靈州), günümüzde Ningxia‟daki Lingwu ilçesinin güneybatısıdır. (GJDDMDCD: 1397)

199 Jinglüe (經略), Ling Zhou Ģehrinden yönetilmektedir. Asker sayısı yirmi bin yedi yüz, atlarının sayısı

üç bindir. (JTS: 1386)

200 Feng An (豐安), Ling Zhou‟un batısında yer alan Sarı Irmak‟ın dıĢ tarafına yüz seksen li mesafededir.

Sekiz bin askerleri, bin üç yüz baĢ atları vardır. (JTS: 1386)

109

Shou Xiang Kalesi,202 Doğu Shou Xiang Kalesi, Anbei Duhufu ve Zhen Wu‟dan203 oluĢan yedi askerî birliktir. Asker sayısı altmıĢ dört bin yedi yüzdür, atlarının sayısı ise

JTS‟de dört bin üç yüz, TD‟de on dört bin üç yüz olarak kaydedilmiĢtir. (JTS: 1386;

TD: Tom. 172) Bunun yanı sıra Ordos Jiedushisı, 726 yılında bölgenin arazilerinden ve ekonomisinden sorumlu olmuĢtur. (XTS: 1712) 727 yılında Ordos Jiedushisı diğer görevlerine ek olarak Guannei Bölgesi Tuzlaları Sorumlusu unvanı almıĢtır.204 (XTS:

201 Ding Yuan (定遠), Ling Zhou‟un kuzeydoğusuna iki yüz li mesafede Sarı Irmak‟ın dıĢ tarafındadır.

Asker sayısı yedi bin, atlarının sayısı üç bindir. (JTS: 1386) Günümüzde Gansu‟daki Pingluo ilçesinin güneydoğusundadır. (GJDMDCD: 453)

202 Bağlananları Kabul Kalesi olan Shou Xiang Kalesi ( 受降城), Han Hanedanı döneminde Çin‟e bağlanan Hun asilzadelerini yerleĢtirmek amacıyla inĢa edilmiĢtir. (HS: 3775) Tang döneminde bu kalelerin üç tane olduğu belirtilirken, Han döneminde sayı belirtilmemiĢtir. Ancak Hunlar

Monografisi‟ndeki kayıtlardan farklı farklı yerlerde aynı isimli kalelerin olduğu ve tek bir yerde var olmadığı anlaĢılmaktadır. (Onat vd. 2004: 115; Ercilasun 2019: 153) Tang döneminde ise kale aynı isimle doğu, batı ve merkez olmak üzere Sarı Irmak‟ın kuzeyinde üç ayrı yerde inĢa edilmiĢtir. Doğu kalesi, günümüzde Ġç Moğolistan Özerk Bölgesi‟nin Hohhot Ģehrinde, Batı Kalesi, Ġç Moğolistan Özerk

Bölgesi‟nin Bayannur Ģehrinde, merkez kale ise Ġç Moğolistan Özerk Bölgesi‟nin Baotou Ģehrinde yer almaktadır. 708 yılında bürokrat, stratejist ve Ordos Yolu Genel Ġdarecisi olan Zhang Renyuan (張仁愿 ?-

714) tarafından Kapgan Kağan‟ın giderek artan gücünü kırmak ve Göktürklerin akın yollarını kapatmak amacıyla yapılan kaleler bu dönemde savunma garnizonları olarak kullanılmıĢtır. (JTS: 2982, 5172) 720 yılında Pugu ve Ediz boylarından Tang‟a bağlananlar bu kalelere yerleĢtirilmiĢlerdir. (ZZTJ: 6740)

203 Zhen Wu (振武), Chanyu Duhufu bölgesi içerisinde yer almaktadır. Asker sayısı dokuz bin, atlarının sayısı bin altı yüzdür. (JTS: 1386)

204 Tuzla Sorumlusu görevi, ilk kez 711 yılında Tang Ruizong tarafından Pu Zhou Ceza Kâtibine Guannei

Tuzla Sorumlusu unvanının verilmesiyle baĢlamıĢtır. Milat kabul edilen bu tarihten sonra unvan kullanılmaya baĢlanmıĢtır. (CFYG: Tom. 483) THY‟da yer alan aynı içerikte ise unvanın baĢlangıç yılı

Jingyun yönetim döneminin dördüncü yılı olarak verilmiĢtir. (THY: Tom. 88) Ancak muhtemelen bu kayıtta bir tarihlendirme hatası yapılmıĢtır. Çünkü sözü edilen yönetim dönemi hükündar Ruizong zamanındadır ve toplam üç yıl sürmüĢtür.

110

1762; JTS: 2110; Fan 1988: 114) Tang Hanedanı‟nın sahip olduğu toplam on sekiz tuzladan on üçünün Ordos Jiedushisının yönetim alanındaki Yan Zhou, Ling Zhou, Hui

Zhou ve Anbei Duhufu‟da yer aldığı kaydedilmiĢtir. Bu tuzlalarda üretilen tuzların bir kısmı merkezî yönetime gönderilmiĢ, bir kısmı bölgedeki ordunun ihtiyaçlarının karĢılanması için kullanılmıĢ kalanı ise yerli ve yabancı halka satılmıĢtır. (XTS: 1377)

Bunlar arasında yalnızca Anbei Duhufu‟da yer alan Huluo Tuzlası‟nda (胡洛池) yılda

üretilen tuz miktarı 10400 yüktür. (Fan 1988: 113) Daha sonra 741 yılında, Su Yolu

TaĢımacılığı Sorumlusu olan Ordos Jiedushisı, 746 yılında Guannei bölgesindeki orduların denetçisi konumuna gelmiĢtir. (THY: Tom. 78)

750-752 yılları arasında Göktürklerden An-si-shun, Ordos Jiedushisı olarak burada görev yaparken, 752 yılında Dokuz Oğuzlardan A-bu-si Ordos Jiedushisı olarak görev yapmıĢtır. Tang Xuanzong döneminde en fazla düzenleme yapılan Jiedushi bölgesi Ordos olmuĢtur. Bu durum, bölgede diğerlerine göre daha fazla karıĢıklık olduğu ve bu bölge için daha fazla güç kullanılması gerektiğine iĢaret etmektedir.

(Wang 2007) Tang döneminde tuzlaların çoğunun yönetiminin Ordos Jiedushi bölgesinde olması ve buralardan elde edilen vergi miktarının çok ciddi bir gelir kaynağı olması, buraya atanan Jiedushiları (Bölge Valileri) diğer bölgelerden daha güçlü ve farklı kılmıĢtır.

3.3.1.5. Hedong Jiedushi (河東節度使)

Hedong‟da görevli Jiedushilar (Bölge Valileri), Göktürklere karĢı savunmadan sorumludurlar. Yönetim merkezi Taiyuan‟dir. Sorumlu olunan bölgeler Tian Bing,205

205 Tian Bing‟in (天兵) yönetim merkezi Taiyuan‟dir. Otuz bin askeri, beĢ bin beĢ yüz baĢ atı vardır. (JTS:

1387)

111

Da Tong,206 Heng Ye207 ve Ke Lan‟dan208 oluĢan dört ordu ile Xin,209 Dai210 ve Lan211 olmak üzere üç il ve de Yunzhong212 garnizonudur. Asker sayısı elli beĢ bin, atlarının sayısı on dört bindir. (JTS: 1387; TD: Tom. 172) Jiedushi makamı henüz resmileĢmeden bu göreve getirilen ilk kiĢi Xue Na, 712-714 yılları arasında Hedong

Jiedushisı olarak atanmıĢtır. 750-751 yılları arasında An Lushan, 751-756 yılları arasında ise Li Guangbi Hedong Jiedushisı olarak görev yapmıĢtır.

3.3.1.6. Fanyang Jiedushi (范陽節度使)

Fanyang Jiedushiları, özellikle Xi ve Kitan boylarının bastırılmasından sorumludur. Yönetim merkezi, günümüzdeki Pekin Ģehrine tekabül eden You Zhou‟dur.

Bu yüzden You Zhou Jiedushi ( 幽 州 節 度 使 ) olarak da bilinmektedir. Sorumlu oldukları yerler: Jing Lüe, Wei Wu, 213 Qing Yi, 214 Jing Sai, 215 Heng Yang, 216 Bei

206 Da Tong (大同), Dai Zhou‟un kuzeyine üç yüz li mesafededir. Dokuz bin beĢ yüz askeri, beĢ bin beĢ yüz baĢ atları vardır. (JTS: 1387) Günümüzde Shanxi‟nin Da Tong ilidir.

207 Heng Ye (橫野), Wei Zhou‟un kuzeydoğusuna yüz kırk li mesafededir. Asker sayısı üç bin, atlarının sayısı bin sekiz yüzdür. (JTS: 1387)

208 Ke Lan (岢嵐), Lan Zhou‟a kuzeyden yüz li mesafededir. Askerlerinin sayısı bindir. (JTS: 1387)

209 Xin Zhou (忻州), Taiyuan‟in kuzeyine yüz seksen li mesafededir. Askerlerinin sayısı yedi bin sekiz yüzdür. (JTS: 1387)

210 Dai Zhou (代州), Taiyuan‟den beĢ yüz li uzaklıktadır. Askerlerinin sayısı dört bindir. (JTS: 1387)

211 Lan Zhou (嵐州), Taiyuan‟e kuzeybatıdan iki yüz elli li mesafededir. Askerlerinin sayısı üç bindir.

(JTS: 1387)

212 Yunzhong Garnizonu ( 雲中), Chanyü Duhufu‟nun kuzeybatısına iki yüz yetmiĢ li mesafedir.

Askerlerinin sayısı yedi bin yedi yüz, atlarının sayısı iki bindir. (JTS: 1387)

213 Wei Wu (威武), Tan Zhou Ģehri içerisinde yer alır. Askerlerinin sayısı on bin, atlarının sayısı üç yüzdür. (JTS: 1387)

112

Ping, 217 Gao Yang, 218 Tang Xing 219 ve Heng Hai‟dan 220 oluĢan dokuz garnizondur.

Asker sayısı doksan bir bin dört yüz, atlarının sayısı altı bin beĢ yüzdür. (JTS: 1387; TD:

Tom. 172) Fanyang Jiedushisı, 727 yılında Hebei‟deki Araziler Sorumlusu, 739 yılında ise aynı bölgenin Nehir TaĢımacılığı Sorumlusu olmuĢtur. (THY: Tom. 78)

733-734 yılları arasında Xue Rengui‟in oğlu Xue Chuyu, Fanyang Jiedushilığı yapmıĢtır. An Lushan ise 744-755 yılları arasında on bir yıl boyunca Fanyang Jiedushisı olmuĢ ve bölgenin tamamını emri altına almıĢtır.

3.3.1.7. Pinglu Jiedushi (平盧節度使)

Pinglu‟ya atanan Jiedushilar, Shiwei221 ve Mohe222 boylarından sorumludurlar.

Yönetim merkezi Ying Zhou‟dur. 223 Sorumlu oldukları bölgeler; Pinglu 224 ve

214 Qing Yi (清夷), Gui Zhou ili içerisinde yer alır. Askerlerinin sayısı on bin, atlarının sayısı üç yüzdür.

(JTS: 1387)

215 Jingsai (靜塞), Ji Zhou Ģehrinde yer alır. Askerlerinin sayısı on altı bin, atlarının sayısı beĢ yüzdür.

(JTS: 1387)

216 Hengyang (恆陽), Heng Zhou ilinin doğusunda yer alır. Askerlerinin sayısı üç bin beĢ yüzdür. (JTS:

1387)

217 Beiping (北平), Ding Zhou‟un batısında yer alır. Asker sayısı altı bindir. (JTS: 1387)

218 Gao Yang (高陽), Yi Zhou Ģehrinde yer alır. Asker sayısı altı bindir. (JTS: 1387).

219 Tang Xing (唐興), Mo Zhou‟da yer alır. Asker sayısı altı bindir. (JTS: 1387)

220 Heng Hai (橫海), Can Zhou‟da yer alır. Asker sayısı altı bindir. (JTS: 1387) Günümüzde Hebei‟de bulunan Can ilçesinin güneydoğusuna kırk li mesafede yer almaktadır. (GJDMDCD: 1219)

221 Shi Wei‟ler (室韋) eski Çin‟in kuzeydoğusunda yaĢayan halklardandır. Kitanların soyundan gelirler.

Darı ve buğday yetiĢtirirler. Boynuzdan yayları ve okları vardır. Avcılık ve balıkçılık ile uğraĢırlar.

(Eberhard 1996: 58,59) Ayrıca bknz: (Gökalp 1973)

113

Lulong‟dan225 oluĢan iki ordu ile Yu Guan226 Garnizonu ve Andong Duhufu‟dur. Asker sayısı JTS‟de on yedi bin beĢ yüz, TD‟de otuz yedi bin beĢ yüz olarak kaydedilmiĢtir.

Atlarının sayısı ise beĢ bin beĢ yüzdür. (JTS: 1387; TD: Tom. 172) Pinglu Jiedushisı,

720 yılında bölgenin ekonomisinden ve arazilerinden sorumlu olmuĢtur. (THY: Tom.

78) An Lushan, 742 yılında Pinglu Jiedushisı (Bölge Valisi) olarak görev yapmıĢtır.

Fanyang ve Pinglu Jiedushiları kuzeydoğudaki boylardan özellikle Xiler ve

Kitanlardan sorumlu olmaları için kurulmuĢlar ve bu bölgenin güvenliğini sağlamakla görevlendirilmiĢlerdir. Nitekim evlilik yoluyla barıĢ antlaĢması olan Heqin, Tang

Xuanzong döneminde en fazla Xi boyu ve Kitanlarla yapılmıĢtır. Xuanzong döneminde evlendirilen dokuz konçuydan yedisi Xi‟lere ve Kitanlara gönderilmiĢtir. (Wang 2007)

3.3.1.8. Longyou Jiedushi (隴右節度使)

Longyou Jiedushisı (Bölge Valisi), Çin‟in kuzeybatısındaki yabancılardan olan

Qiang halkından sorumludur. Yönetim merkezi Shan Zhou‟dur. 227 Sorumlu olduğu

222 Çin kaynaklarına göre, Doğu Yilerinden olan Mohelar ( 靺鞨) Kore‟nin (Gaoli) kuzeyinde yaĢamıĢlardır. Adlarına Wuji de denilmiĢtir. (BS: 3123; SS: 1821) Tunguzların atası olarak kabul edilen

Mohelar hakkında detaylı bilgi için bknz: (Yıldırım 2017a: 567 ve Yıldırım 2017b: 9-24)

223 Ying Zhou (營州), günümüzde Liaoning ve Kuzey Kore toprakları içerisinde kalmaktadır. Tang döneminde burada otuz küsur Jimi ili kurulmuĢtur. (GJDMDCD: 1284)

224 Pinglu (平盧), Ying Zhou ilinde yer alır. Asker sayısı on altı bindir. Atlarının sayısı dört bin iki yüzdür.

(JTS: 1387)

225 Lulong (盧龍), Ping Zhou ilinde yer alır. Asker sayısı on bin, atlarının sayısı üç yüzdür. (JTS: 1387)

226 Yu Guan (榆關), Ying Zhou Ģehrinin batısına dört yüz seksen li mesafededir. Asker sayısı üç yüz, atlarının sayısı yüzdür. (JTS: 1387) Günümüzde Shanghai‟da yer almaktadır. (GJDMDCD: 1028)

227 Shan Zhou (鄯州), günümüzde Qinghai‟daki Ledu ilçesindedir. (GJDMDCD: 1203)

114 bölgeler: Lin Tao, 228 Heyuan, 229 Bai Shui, 230 Anren, 231 Zhenwei, 232 Weirong, 233

Momen,234 Ningsai,235 Jishi,236 Zhenxi‟den237 oluĢan on ordu ve Suihe,238 Hechuan,239

Pingyi‟den240 oluĢan üç garnizondan meydana gelmiĢtir. Asker sayısı JTS‟de yetmiĢ bin,

TD‟de yetmiĢ beĢ bin olarak; atlarının sayısı JTS‟de altı yüz, TD‟de on bin altı yüz olarak kaydedilmiĢtir. (JTS: 1388; TD: Tom. 172) TürgiĢ soyundan Geshu Han (KoĢu

228 Lin Tao (臨洮), Shan Zhou‟da yer alır. Asker sayısı on beĢ bin, atlarının sayısı sekiz bindir. (JTS:

1388)

229 Heyuan (河源), Shan Zhou‟a batıdan yüz yirmi li mesafededir. Askerlerinin sayısı dört yüz, atlarının sayısı altı yüz ellidir. (JTS: 1388)

230 Bai Shui (白水), Shan Zhou‟un kuzeybatısına iki yüz otuz li mesafededir. Askerlerinin sayısı dört bin, atlarının sayısı beĢ yüzdür. (JTS: 1388)

231 Anren (安人), Shan Zhou sınırındaki Xingxiu vadisinin batısında yer alır. Asker sayısı on bin, atlarının sayısı üç yüz ellidir. (JTS: 1388)

232 Zhenwei (振威), Shan Zhou‟un batısına üç yüz li mesafededir. Asker sayısı bin, atlarının sayısı beĢ yüzdür. (JTS: 1388)

233 Weirong (威戎), Shan Zhou‟un kuzeybatısında üç yüz elli li mesafededir. Asker sayısı bin, atlarının sayısı ellidir. (JTS: 1388)

234 Momen (莫門), Tao Zhou ilinde yer alır. Asker sayısı beĢ bin beĢ yüz, atlarının sayısı iki yüzdür. (JTS:

1388)

235 Ning Sai (寧塞), Kuo Zhou ilinde yer alır. Askerlerinin sayısı beĢ yüz atlarının sayısı ellidir. (JTS:

1388)

236 Ji Shi (積石), Kuo Zhou‟a batıdan yüz seksen li mesafededir. Asker sayısı yedi bin, atlarının sayısı üç yüzdür. (JTS: 1388)

237 Zhenxi ( 鎮西), He Zhou ilinde yer alır. Asker sayısı on bir bin, atlarının sayısı üç yüzdür. (JTS: 1388)

238 Suihe (綏和), Shan Zhou‟un güneybatısına iki yüz elli li mesafededir. Asker sayısı bindir. (JTS: 1388)

239 Hechuan (合川), Shan Zhou‟un güneyine yüz seksen li mesafededir. Asker sayısı bindir. (JTS: 1388)

Günümüzde Gansu‟daki Qingyang topraklarıdır. (GJDMDCD: 290)

240 Pingyi (平夷), He Zhou‟un güneybatısına kırk li mesafededir. Asker sayısı üç bindir. (JTS: 1388)

115

Han), 747 yılında Longyou Jiedushilığı yapmıĢtır. Longyou Jiedushisı, 727 yılında bu unvanının yanında Arazi Sorumlusu ve Denetçi unvanlarına da sahip olmuĢtur. (THY:

Tom. 78)

3.3.1.9. Jiannan Jiedushi (劍南節度使)

Jiannan Jiedushisı (Bölge Valisi), batıda ayaklanma çıkaran Tibet‟ten ve güneyde teskin edilen ülkelerin halklarından sorumludur. Yönetim merkezi

Chengdu‟dur. Yönetim alanları: Song,241 Wei,242 Peng,243 Gong,244 Ya,245 Li,246 Yao,247

Xi‟den 248 oluĢan sekiz ilin at ve askerleri ile Tianbao, 249 Pingrong, 250 Kunming, 251

241 Song Zhou‟un (松州) asker sayısı iki bin sekiz yüzdür. (JTS: 1388) Günümüzde Sichuan‟da yer alan

Qiang Özerk Bölgesi‟nin Songpan Ģehridir. (GJDMDCD: 495)

242 Wei Zhou‟un (維州) asker sayısı beĢ yüzdür. (JTS: 1388)

243 Peng Zhou (蓬州), günümüzde Sichuan‟ın Yingshan ilçesinin kuzeydoğusudur. (GJDMDCD: 1192)

244 Gong Zhou ( 恭州), Tang döneminde kurulmuĢtur. Sichuan‟ın Ba ilçesinde yer almaktadır.

(GJDMDCD: 701)

245 Ya Zhou‟un (雅州) asker sayısı dört yüzdür. (JTS: 1388) Günümüzde Sichuan‟daki Ya‟an bölgesidir.

(GJDMDCD: 965)

246 Li Zhou‟un (黎州) asker sayısı bindir. (JTS: 1388) Günümüzde Sichuan‟daki Hanyuan ilçesinin güneyindedir. (GJDMDCD: 1209)

247 Yao Zhou „un (姚州) asker sayısı üç yüzdür. (JTS:1388) Günümüzde Yunnan‟daki Yao An ilçesinin kuzeyidir. (GJDMDCD: 606)

248 Xi Zhou‟un (悉州) asker sayısı beĢ bindir. (JTS:1388) Günümüzde Sichuan‟ın Songpan ilçesinin güneybatısına 270 li mesafededir. (GJDMDCD: 805)

249 Tianbao Ordusu (天寶軍), Gong Zhou‟a doğudan doksan li mesafededir. Asker sayısı bindir. (JTS:

1388)

250 Pingrong (平戎), Gong Zhou‟un güneyine seksen li mesafededir. Asker sayısı bindir. (JTS: 1388)

116

Ningyuan,252 Chengchuan,253 Nanjiang254 garnizonlarıdır. Asker sayısı otuz bin dokuz yüz, atlarının sayısı iki bindir. Longyou ve Jiannan Jiedushiları özellikle Tibet için kurulmuĢlardır. (JTS: 1388; TD: Tom. 172) Jiannan bölgesinde 750 yılında Dingling soyundan Xianyu Zhongtong (鮮于仲通 693-755) Jiedushi (Bölge Valisi) olmuĢtur.

3.3.1.10. Lingnan Jiedushi (嶺南節度使)

Buradaki Jiedushilar, yatıĢtırma politikası uygulanan bölgelerdeki halklardan sorumludurlar. Yönetim merkezi Guang Zhou‟dur. Sorumlu oldukları bölgeler: Jing Lüe ve Qinghai‟dan 255 oluĢan iki ordu ile Guiguan, 256 Rongguan, 257 Annan 258 ve

251 Kunming (昆明), Xi Zhou‟un güneyinde yer alır. Askerlerinin sayısı beĢ bin yüz, atlarının sayısı iki yüzdür. (JTS: 1388) Günümüzde Liangshan Yi Özerk Bölgesi‟nde yer alan Yanyuan ilçesidir.

(GJDMDCD: 470)

252 Ningyuan ( 寧遠), Xi Zhou‟un batısında yer alır, askerlerinin sayısı üç yüzdür. (JTS: 1388)

Günümüzde Guangxi‟deki Rong ilçesidir. (GJDMDCD: 1091)

253 Chengchuan (澄川), Yao Zhou‟un doğusuna altı yüz li mesafededir. Askerlerinin sayısı iki bindir.

(JTS: 1388)

254 Nanjiang‟ın (南江) askerlerinin sayısı üç yüzdür. (JTS: 1388) Sichuan‟ın güneyindeki Nanjiang ilçesidir. (GJDMDCD: 586)

255 Qinghai (清海), En Zhou Ģehri içerisindedir. Askerlerinin sayısı iki bindir. (JTS: 1389)

256 Guiguan (桂管), Gui Zhou‟dan yönetilir. Askerlerinin sayısı bindir. (JTS: 1389) Günümüzde Guilin

Ģehridir. (GJDMDCD: 709)

257 Rong Zhou (容州), Rong Zhou‟dan yönetilir, askerlerinin sayısı bin yüzdür. (JTS: 1389) Günümüzde

Guangxi‟deki Rong ilçesidir. (GJDMDCD: 692)

258 Annan (安南), Annan Duhufu‟dan yönetilir. Asker sayısı dört bin iki yüzdür. (JTS: 1389) Annan

Vietnam‟ın Çincedeki eski adıdır.

117

Yongguan259 olmak üzere dört bölgedir. Asker sayısı on beĢ bin dört yüzdür. (JTS:

1389; TD: Tom. 172)

***

Tang Xuanzong döneminde baĢlatılan Jiedushi (Bölge Valisi) uygulamasında, en fazla askere sahip olan, Xi ile Kitan boylarının bastırılmasından sorumlu Fanyang

Jiedushidır. En fazla ata sahip olan Hexi Jiedushidır. Tuzlalardan elde edilen vergi geliri sayesinde ekonomik olarak en güçlü olan Ordos Jiedushi bölgesi olmuĢtur. Jiedushi bölgeleri içerisinde kilit konumda olanlarsa Ordos, Hexi ve Longyou‟dur. Ordos

Jiedushi, doğrudan Tang sınırlarını Göktürklere karĢı savunmak için, Hexi Jiedushi,

Göktürklerle Tibet arasındaki bağlantıya engel olmak için, Longyou Jiedushi ise Tibet için kurulmuĢtur. Bu üç bölgeye yabancı kökenli Jiedushilar görevlendirilse dahi

Jiedushiların Tang‟ın geleceği için tehdit oluĢturacağı düĢünülerek bu geçici bir durum olmuĢtur. (Li 2014)

Görevlendirilen Jiedushiların (Bölge Valileri) yetkileri zamanla artmıĢ, yönetim alanları içerisindeki bölgelerin askerî ve idari yetkilerinin tamamını kendilerinde toplamıĢlar ve her konuda tek söz sahibi kiĢilere dönüĢmüĢlerdir. Bunun yanında atandıkları bölgelerdeki bu güçleri sayesinde bölge halkından topladıkları vergileri merkezî yönetime göndermeyerek kendileri için ayırmıĢlar, böylece ekonomik olarak da güçlenmeye baĢlamıĢlardır. (Nakazato 2011: 239) Ayrıca kimi zaman aynı anda birden fazla bölgenin Jiedushisı olmuĢlardır. Bunlar arasında en fazla görevi olan kiĢi 746 yılında dört bölgenin Jiedushisı olan Wang Zhongsi‟dır. Wang Zhongsi; Hexi, Longyou,

Ordos ve Hedong bölgelerinin eĢ zamanlı Jiedushisı olmuĢ, bu bölgelerdeki bütün

259 Yongguan‟ın (邕管) asker sayısı yedi yüzdür. (JTS: 1389) Günümüzde Guangxi‟deki Yongning ilçesidir. (GJDMDCD: 756)

118 askerler emrine girmiĢtir. Türk kökenli Jiedushilar arasında en fazla eĢ zamanlı Jiedushi görevi yapan kiĢi ise An Lushan‟dır.

Jiedushiların atandıkları yerlerde çok sayıda çalıĢanları ve savunma orduları olmuĢtur. Ayrıca bazı bölgelerdeki Jiedushilar, askerî yargılama yetkisi ile bölgedeki ordulara emir verme yetkisine de sahip olmuĢlardır. Bunların yanı sıra merkezi yönetim tarafından Jiedushilara ordularının yiyecek, giyecek, nakliye ve savaĢ aleti giderlerinin karĢılanması için yüklü miktarda bütçeler verilmiĢtir. (Twitchett 2008: 367)

Jiedushilar (Bölge Valileri), elde ettikleri ekonomik ve askerî güç sayesinde zamanla bulundukları bölgelerin idari yapısını ele geçirip bölge yöneticileri olan ceza kâtiplerinin üzerine çıkmıĢlardır. Jiedushiların elde ettikleri bu olağanüstü güç, Tang

Hanedanı‟nın merkezî yönetimden adem-i merkeziyetçi yönetime geçmesine sebep olmuĢ ve Jiedushi (Bölge Valisi) uygulaması uzun vadede, Tang Hanedanı‟nın yıkılıĢ sebeplerinden biri haline gelmiĢtir.

Sonraki bölümde, Xuanzong döneminde görev yapan bozkır kökenli

Jiedushiların biyografileri yer almaktadır.

119

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

BOZKIR KÖKENLĠ JIEDUSHILAR

710 yılında Tang Ruizong zamanında baĢlayan Jiedushilık (Bölge Valiliği), resmî olarak Ruizong‟dan sonra tahta çıkan oğlu Xuanzong zamanında uygulanmıĢtır.

710 yılında onuncu ayın yirminci gününde You Zhou Jiedushilığı Tang döneminin ünlü komutanlarından Xue Rengui‟in (薛仁貴 614 – 683) oğlu Xue Na‟ya (薛納 649 – 720) verilmiĢtir. (ZZTJ: 6656) Fakat resmî olarak kayıtlara geçen ilk Jiedushi, Hexi

Jiedushisı Heba Yan-si (賀拔延嗣 ?-?) olmuĢtur. Diğer bir deyiĢle Jiedushi, makam unvanı olarak ilk kez Xue Na‟ya, görev unvanı olarak ise ilk kez Heba Yan-si‟ya verilmiĢtir.

Daha sonra yıllar içerisinde Jiedushi (Bölge Valisi) görevine farklı kökenden kiĢiler gelmiĢtir. Sistem, sınırların güvenliğini öncelediğinden Çinlilerden çok daha fazla kiĢi Jiedushi olmuĢtur. Fakat yabancı kökenli Jiedushilar da uygulama içerisinde görev almıĢlardır. Tang Xuanzong‟un on bölgeye ayırdığı Jiedushi (Bölge Valisi) yönetim merkezlerinin pek çoğunda yabancı kökenli Jiedushilar görev yapmıĢtır. Bunlar arasında Tabgaç, Dokuz Oğuz, Göktürk, Kitan, Kore asıllı kiĢiler vardır.

Tang Hanedanı boyunca Çin ordusunda görev yapan Türk kültür çevresinden komutanların en yoğun olduğu dönem, Tang Taizong dönemi olmuĢtur. Tang Xuanzong dönemine tekabül eden Göktürklerin yeniden güçlenme döneminde ise yoğun geçiĢler görülmemektedir. Bu yüzden sayısal açıdan bakıldığında, çalıĢmanın kapsadığı yıllar içerisinde görev yapan Türk soylu Jiedushiların (Bölge Valilerinin) sayısı diğer yabancılardan fazla olmasına rağmen Kitan soyundan ve Xianbei soyundan Jiedushilar da olduğundan bölümün baĢlığı “Bozkır Kökenli Jiedushilar” olarak belirlenmiĢtir.

120

Bunun yanında kökenleri farklı olmasına rağmen Çinli olmayan Jiedushiların hemen hepsi Çin‟in kuzeyindeki konargöçer geleneğinden gelmiĢlerdir.

Ġlerleyen sayfalarda ilk Jiedushinın (Bölge Valisi) atandığı 710 yılından Tang

Xuanzong‟un yönetim döneminin sonu olan An Lushan kalkıĢmasına (756) kadar geçen süre içerisinde görev yapan Göktürk, Tabgaç, Xianbei, TürgiĢ, Dokuz Oğuz ve Kitan soyundan gelen bozkır kökenli Jiedushilardan Heba Yan-si, Xue Na, Xue Chuyu, AĢına

Xian, A-bu-si, Geshu Han (KoĢu Han), An-si-shun, An Lushan ve Li Guangbi‟nin Çin klasiklerinde yer alan biyografi neĢirlerine yer verilmiĢtir. Her birine ait birer biyografi olmadığından bazıları hakkında kaynaklarda taramalar yapılmıĢ ve farklı kaynaklardaki bilgiler bir araya getirilerek bir bütün oluĢturulmaya ve sonuca varılmaya çalıĢılmıĢtır.

4.1. Heba Yan-si (賀拔延嗣 ?-?)

Çin tarihindeki ilk Jiedushi (Bölge Valisi) olduğu kaydedilen Heba Yan-si‟nın adı çok az kaynakta geçmekte ve hakkında fazla kayıt bulunmamaktadır. Heba Yan- si‟nın mensubu olduğu Heba soyu ile ilgili Zhou Kayıtları‟nda “Heba soyu aslen kuzey bozkırlarındaki halklardandır. Ataları Büyük Baga‟dır…” denilmektedir. (ZS: 215)

Yuan He Xing Zuan 260 adlı kaynakta ise “...Heba soyundan olanlar, Tabgaçlarla birlikte

Karanlık Dağlar‟dan gelmiĢlerdir. Boy beyleri vardır… Derler ki, onların vazgeçilmezi topraklarıdır…” (YHXZ: 613) ifadelerine yer verilmiĢtir. Bunun yanında Heba Yan- si‟nın kökeninin 523 yılında ortaya çıkan Altı Uç Ayaklanması‟ndaki isyancılardan

Heba Dubo‟nun (賀拔度拔?-544) mensup olduğu Heba ailesine uzanması da uzak bir ihtimal değildir. Bu ayaklanma sırasında Heba Dubo ve oğulları ÇinlileĢme karĢıtı

260 Yuan He Xing Zuan (元和姓纂), Tang döneminde soy ağacı ve soyadı kayıtlarının tutulduğu on tomardan oluĢan bir eserdir. 812 yılında Hükümdar Tang Xianzong (唐宪宗 778-820) döneminde Lin

Bao (林宝) tarafından derlenmiĢtir.

121 olarak aktif rol oynamıĢlardır. Nihayetinde Tang Hanedanı da bu sürecin sonunda geride kalan Tabgaç aristokratlarının yetiĢtirdiği nesiller tarafından kurulan bir hanedandır ve

Heba Dubo‟nun soyunun Tang yönetimi içerisinde varlığını sürdürmesi mümkün görünmektedir. Bu durum kaynaklarda yer alan bilgilerle bir arada değerlendirildiğinde

Tang dönemine atanan ilk Jiedushinın Tabgaç kökenli olma ihtimalini ortaya koymaktadır.

Ġlk Jiedushi (Bölge Valisi) Heba Yan-si ile ilgili kaynaklarda herhangi bir biyografi kaydedilmemiĢtir. Adının geçtiği iki kayıttan ilkinde, kendisinden ziyade

Jiedushi uyglamasıyla ilgili bilgi verilmektedir. Buna göre Yeni Tang Kayıtları‟nda

Heba Yan-si‟nın adının geçtiği ve Jiedushi uygulamasının baĢlangıcı ile ilgili bilgi veren kayıt Ģöyledir.

“…[Tang] Taizong dönemine gelindiğinde, yaya ordunun sefere giden

[komutanlarına] Genel Ġdareci denirdi. Bunların yerel yöneticilerine [de] Büyük Dudu denirdi. [Tang] Gaozong‟un Yongwei (650-655) [yönetim döneminden] sonra

Dudulardan elçi [olarak gönderilen ve] hükümdarlık sembolü taĢıyanlara önceleri

Jiedushi denildi, fakat [bu] sonradan idari [bir] unvana [dönüĢtü]. Jingyun [yönetim döneminin] ikinci yılında (711) Heba Yan-si, Liang Zhou Dudu‟su [ve] Hexi Jiedushisı oldu. Bundan sonra Kaiyuan [yönetim döneminde] (713-741) Ordos, Longyou, Hedong,

Hexi [gibi] çeĢitli bölgelerde Jiedushi [bölgeleri] kuruldu…” (XTS: 1329)

Yeni Tang Kayıtları dıĢında Harici Tarihler‟den Cefu Yuangui‟de, Heba Yan- si‟nı askerî bir görevli olarak ordusuyla birlikte sefere gönderilmesinin kaydedildiği bir baĢka kayıt Ģöyledir;

122

“…[Tang] Ruizong‟un Taiji [yönetim döneminin] ilk yılının (712) ikinci ayında

[hükümdar], veliahda Jin Xian Konçuy‟u261 Bing Zhou‟a göndermesini emretti. You

Zhou Dudu‟su Pei Huaigu 262 Jiedu‟ya, içeriden otuz bin asker gönderip Tianwu

Ordusu‟na263 gitmesini; Liang Zhou Dudu‟su Heba Yan-si Jiedu‟ya, içeriden otuz bin asker gönderip Heishan Yolu‟na264 gitmesini; Bing Zhou Ceza Kâtibi Xue Na Jiedu‟ya, içeriden kırk bin asker gönderip Fen Zhou‟a265 gitmesini emretti…”266 (CFYG: Tom.

31)

Jiedushi (Bölge Valisi) uygulamasının ilk görevlisi olan Heba Yan-si‟ya ait bir biyografi bulunmaması ve adının geçtiği kaynakların kısıtlılığı, hakkında bilgi toplanmasına engel olmaktadır. Resmî ve harici pek çok kaynakta tarama yapılmasına karĢın Heba Yan-si hakkında daha fazla bilgiye ulaĢılamamıĢtır. Doğum tarihi, hangi aileden geldiği ya da hangi savaĢlara katıldığı gibi bilgilere de aynı sebeple ulaĢılamamıĢtır. Mevcut kayıtlardan anlaĢıldığı kadarıyla tarih yazıcıları tarafından ilk

261 Jin Xian Konçuy (金仙公主 689-732), Tang hükümdarı Ruizong‟un on bir kızından sekizincisi ve

Tang Xuanzong‟un aynı anne ve babadan olan kız kardeĢidir. (XTS: 3656) Konçuy‟un adı ZZTJ‟deki aynı anlatıda Jin Shan Konçuy (金山公主) olarak kaydedilmiĢtir. (ZZTJ: 6671)

262 Pei Huaigu (裴懷古 638-712), Tang dönemi memurlarındandır. Bir dönem elçilik heyetiyle birlikte

Kapgan Kağan‟ın otağına gitmiĢ ve ona karĢı geldiği için rehin alınmıĢ fakat sonradan kaçmıĢtır.

Biyografisi için bakınız: (XTS: 5625; JTS: 4808)

263 Tian Wu Ordusu (天武軍), Tianbao yönetim döneminin on dördüncü yılı olan 755 yılında adını almıĢtır ve hükümdarın korunmasından sorumlu olan Jinjun ordusudur. Ġlk im olan Tian, muhtemelen

Tang Xuanzong‟un yönetim döneminin adı “Tianbao”ın kısaltmasıdır.

264 Heishan (黑山), günümüzde Ġç Moğolistan‟daki Baarin Sancağı‟ndaki Xiaohan Dağı‟dır.

265 Fen Zhou (汾州), günümüzde Shanxi‟deki Xi ilçesidir. (GJDMDCD: 397)

266 Bu kısım ZZTJ‟de de yer almaktadır. Ancak Heba Yan-si‟dan ve Tianwu Ordusu‟ndan söz edilmemiĢ, yalnızca Pei Huaigu‟nun Heishan Yolu‟ndan gitmesinin emredildiği bilgisi kaydedilmiĢtir. (ZZTJ: 6671)

123

Jiedushi (Bölge Valisi) olması sebebiyle Heba Yan-si‟nın kendisinden çok unvanı ön plana çıkarılmıĢtır.

4.2. Xue Na (薛納 649-720)

Tang döneminin ünlü komutanlarından Xue Rengui‟in oğlu olan Xue Na, Çin tarihinde Jiedushi (Bölge Valisi) unvanına makam unvanı olarak sahip olan ilk kiĢidir.

Daha sonra 712 yılında, Tang Xuanzong tarafından Hedong‟a atanan ve 714 yılına kadar bu görevde kalan Xue Na‟nın mensup olduğu Xue soyu için, Wei Kayıtları‟nda

Chi-gan soyunun sonradan değiĢtirilerek Xue soyuna dönüĢtürüldüğü kaydedilmiĢtir.

(WS: 3012) Bu değiĢimden sonra Chi-gan soyu, Xue olarak anılmıĢtır. Chi-gan soyunun ise eski bir Xianbei soyu olduğu bilinmektedir. Bu silsileyle kökünün Xianbeilere dayandığı varsayılan Xue Na‟nın, hem Eski Tang Kayıtları hem de Yeni Tang

Kayıtları‟nda biyografisi bulunmaktadır. Eski Tang Kayıtları içerisindeki biyografisi aĢağıda verilmiĢ, Yeni Tang Kayıtları‟ndaki farklılıklar dipnotlarda açıklanmıĢtır.

“Xue Na,267Jiang Zhou‟un268 Wanquan269 yöresindendir. Sol Savunma Büyük

Komutanı [Xue] Rengui‟in oğludur. [Xue Na], Lantian [ilçesi] 270 Komutanı olduğu

267 Yeni Tang Kayıtları‟ndaki Xue Na biyografisindeki ilk cümle farklı olarak Ģöyle kaydedilmiĢtir: “Adı

Na, anlamı [ise] mırıltı Ģeklinde konuĢmaktır. Kariyerine Cheng Men Lang (城門郎) olarak baĢlamıĢ,

[daha sonra] Lantian Ġlçesi (藍田) Komutanlığına yükselmiĢtir.” (XTS: 4143) Ayrıca bknz. (Liu 2011:

410)

268 Jiang Zhou (絳州), günümüzde Shanxi‟deki Xinjiang ilçesinin güneybatısına yirmi li mesafededir.

(GJDMDCD: 932)

269 Tang Hanedanı döneminde kurulan Wanquan ( 萬泉) ilçesi, günümüzde Shanxi‟deki Wanquan ilçesinin güneyindedir. (GJDMDCD: 1052)

270 Lantian Ġlçesi (藍田), Shaanxi‟deki Lantian ilçesinin batısına otuz li mesafededir. (GJDMDCD: 1320)

124 sırada Ni soyundan varlıklı biri BaĢ Denetçi‟nin271 kiĢisel borçlarını ödemiĢ, Zhong

Cheng272 [unvanlı] Lai Junchen273 [da] ondan para ve hediyeler kabul ederek halkın ambarından ona bin dan274 pirinç vermiĢti. [Bunun üzerine Xue] Na [ona]; „Ambarlar aslen doğal afet zamanları için hazırlandı, bu sebeple stok yapıldı. Bütün insanların hayatını söndürmeye, bir ailenin malını çalmaya [nasıl] cüret edeceksiniz?‟ diyerek

[ambardaki malları] vermemesi için ısrar etti. Bunun üzerine [Lai] Junchen üzülerek iĢi iptal etti. Daha sonra Göktürkler Hebei‟e akın düzenlediğinde, [Wu] Zetian, [Xue]

Na‟yı Hanedan Komutanı yaptı. Sol SavaĢ Savunma Komutanlığına yükselip, Andong

Yolu Denetçisi oldu. Ayrılırken Mingdian [sarayında] hükümdar, Xue [Na] ile görüĢtü.

[Xue] Na eğilerek: „Utanmaz eĢkıya, Lu Ling 275 [Beyi‟nin 276 tahttan] ayrılmasına dayanarak [bizi] tehdit ediyor. ġimdi [yeniden] tahta çıkması kararlaĢtırılmasına rağmen, yabancılar muhtemelen karar verilmediğini düĢünüyorlar. Eğer bu emir değiĢmeden kalırsa, vahĢi düĢmanlar kendiliğinden kurallara itaat etmek zorunda kalır.‟ dedi. [Wu]

271 BaĢ denetçi olarak Türkçeye çevrilen Yushitai (御史臺) makamı, düzenlemelerin kurallara uygun olup olmadığını denetler. Birden fazla baĢ denetçi vardır ve bunların yargıyı ilgilendiren toplantılara katılmak ve bölgelerden gelen dava dosyalarını incelemek dıĢında sorumlulukları yoktur. (Hucker 1984: 593)

272 Zhong Cheng (中丞), baĢ denetçinin yardımcısı, saraydaki emir eri anlamına gelmektedir. (Hucker

1984: 189)

273 Lai Junchen (來俊臣 651-697), Tang Hanedanı hükümdarlarından Wu Zetian döneminde zalimliğiyle

ünlü memurlardandır. Wu Zetian‟in güvenini kazandıktan sonra çeĢitli görevlere yükselmiĢtir. Tang

Kayıtları içerisinde “Zalim Memurlar” baĢlıklı bölüm içerisinde Lai Junchen‟ın biyografisi bulunmaktadır. (JTS: 4837; XTS: 5905)

274 Dan (石), tahılların miktarının ölçülmesinde kullanılan bir çeĢit ölçü birimidir. 1 Dan yaklaĢık 100 litreye denk gelmektedir.

275 Ji Zhou (吉州), Sui Hanedanı döneminde Lu Ling‟de (廬陵) kurulmuĢtur. Tang döneminde farklı adlarla anılmıĢtır. Günümüde Jiangxi‟deki Ji An ilçesidir. (GJDMDCD: 292)

276 Luling Beyi ifadesi ile Hükümdar Tang Zhongzong kastedilmektedir.

125

Zetian sözlerinden etkilenerek [onu] You Zhou277 Dudusu [ve] Andong Duhusu olarak terfi ettirdi. [Daha sonra unvanı] Bing Zhou Büyük Dudusu [ile] Ceza Kâtibi ve Sol

Savunma Büyük Komutanı olarak değiĢtirildi. Bir süre sonra sınırlara hâkim oldu [ve] savaĢlardaki baĢarısı arttı.

[Tang] Xuanzong tahta çıktığında [ise] Xinfeng‟ın Jiangwu [bölgesinde, Xue]

Na Sol Ordu Jiedu‟su oldu. Bu sırada Üst Düzey Ordu Komutanı ile TeĢrifat

Memuru‟nun278 arası kötü, orduların hepsinin [askerî] düzeni bozuktu. Yalnızca [Xue]

Na ve Jie Wan‟ın 279 ordusu kımıldamıyordu. (JTS: 2983) [Tang] Xuanzong, Hafif

Süvari [Birliği‟nin baĢına Xue] Na‟yı geçirdi. Karargâhın kapısına geldiğinde, [Xue

Na‟nın katı yönetimi sebebiyle] kimse içeri girememiĢti. [Bu durumdan memnun olan] hükümdar, tören bittiğinde ona cömert hediyeler gönderdi.

Kitanlar, Xiler ve Göktürkler anlaĢma yaparak ard arda sınırlara saldırdıklarında,

[Xue] Na karĢı saldırı için asker çıkarmayı önerdi. Kaiyuan [yönetim döneminin] ikinci yılında (714) yaz mevsiminde hükümdarın emriyle [Xue Na] ile Sol Kapı Görevlisi

Komutanı Du Binke (杜賓客), Ding Zhou Ceza Kâtibi Cui Xuandao (崔宣道) ve beraberindeki yirmi bin adamla Tan Zhou 280 Yolu‟ndan çıkıp Kitan ve diğerlerine saldırdı. [Aslında] Du Binke, havanın çok sıcak olduğunu askerlerinin bıçak, kalkan [ve] yiyeceklerini taĢıyarak düĢman topraklarına gireceklerini düĢünüyor, [bu yüzden] zafer

277 You Zhou (幽州), Tang döneminde bugünkü Pekin, Tianjin, Wuxin gibi Ģehirlerin yönetildiği bölgedir.

(CH: 952)

278 Özel günlerde ve resmî toplantılarda devlet büyüklerinin kabulünden sorumlu devlet memurudur.

279 Jie Wan (解琬?-718), Wei Zhou‟un (Günümüzde Hebei‟in güneydoğusunda yer alan Daming ilçesi)

Yuancheng Ģehrindendir. 711 yılında Ordos Ordusu Büyük Sorumlusu olmuĢtur. Biyografisi için bknz:

(JTS: 3112; XTS: 4500)

280 Tan Zhou (檀州), günümüzde Liaoning‟de yer alan Kaiyuan ilçesidir. (GJDMDCD: 1278)

126 elde etmenin zor olacağından korkuyordu. Kâtip Yao Yuansui 281 de onunla aynı düĢüncedeydi. [Xue] Na tek baĢına çıkıp Ģöyle dedi: „Yaz aylarında yeĢillikler bollaĢır, kuzuların, buzağıların doğum zamanıdır. Yiyecek depolarımızı kullanmazsak, adım adım ilerleyebiliriz. Bir kere ülkemizin gücünü canlandırırsak, [bir daha] kaybetmeyiz.‟

[Ancak] konu tartıĢıldığında herkes [asker çıkarmanın] uygun olmadığı fikrindeydi.

Xuanzong [ise] dört yabancı halkı (Yi, Di, Hu, Rong) dize getirmeyi arzuluyordu. [Bu yüzden] [Xue] Na‟yı özellikle Bakan282 [ve] askerlerin komutanı yaparak Xilere [ve]

Kitanlara saldırmasını emretti, böylece öneride bulunanların hepsi sustu. Altıncı ayda birlikler Luan Nehri‟ne 283 vardıklarında düĢmanla karĢılaĢtılar, bu sırada hava çok sıcaktı. Bütün askerler planın tersine hareket ettiler, böylece [Tang ordusu] Kitanlara yenildi. [Xue] Na kendini kurtarıp, suçu Cui Xuandao ve Yabancı Komutan Li Sijing‟in

[aralarında olduğu] sekiz kiĢinin üzerine attı. Hükümdar baĢlarının vurulmasını emrederek [yalnızca] Du Binke‟nın suçunu affetti. Emrindekilere Ģöyle dedi: „Bing

Zhou Büyük Dudusu [ve] Ceza Kâtibi aynı zamanda Denetçi Sol Savunma Büyük

Komutanı ve Rongların Büyük SavaĢçısı, Askerî Bölge Büyük Jiedushisı [ve] Bakan olan Xue Na‟nın hükümdarlık tarafından [verilen] bütün silahlarla [ordunun] baĢında olmasını teklif etmiĢtim. Gizli gizli düĢmanı kontrol etti [ancak] yakın temas savaĢmakta zayıftı, benim hükümdarlık orduma girip düĢman sınırlarında yenildi.

GeçmiĢteki durumunu göz önüne aldığımda [Ģimdi] daha fazla yenilmeye meyilli.[GeçmiĢte] her destek istediğimde sadakatini ifade etti. Bu yüzden dürüstlüğüne

281 Tang dönemi siyasetçilerinden olan Yao Yuansui (姚元崇 651-721), Wu Zetian döneminden itibaren

Tang‟a hizmet etmiĢtir. Ayrıca üç yıl boyunca Fang Xuanling (房玄齡), Song Jing (宋璟) ve Du Ruhui

(杜如晦) ile birlikte “Dört Bilge Bakan” unvanına sahip olmuĢtur. www. baidu.com E.T. 19.12.2018

282 Burada kullanılan Çince sözcük “Tong Zi Wei Huang Men San Pin (同紫微黃門三品)” dir. Bu söz

öbeği Tang hükümdarı Xuanzong döneminde 713-720 yılları arasında Bakan anlamında kullanılmıĢtır.

283 Luan Nehri (灤河), günümüzde Hebei‟in kuzeyinde yer alan baĢlıca akarsu kaynaklarındandır.

127 bakıp fiziksel durumunu göz ardı etmiĢtim. Bilhassa acımasız iĢkenceleri erteledim.

Artık zamanı geldi, suçunun cezası olarak bütün idari unvanları kaldırıldı.‟284

Aynı yıl (714) sekizinci ayda, Tibet Büyük Komutanı Ben Dayan,285 Qi Liyu286 ve beraberindeki yüz bin askere Lintao ordusuna 287 saldırı emri verdi. Ayrıca Lan

284 Aynı içerik, biraz farklı ifadelerle Bütün Tang Metinleri içerisinde Hükümdar Xuanzong‟ın emirnamesi olarak “Xue Na‟nın Görevden Alınıp Sıradan Ġnsan Seviyesine DüĢürülmesi” baĢlığıyla verilmiĢtir: “Ordu sevk etmesi baĢarılı değil, yasalara [olan bağlılığını] kaybetti, [kendisinden] sorumlu olan komutanlarını suçluyor; [hakkında] yazılanları [ve] söylenenleri iĢittim. Bing Zhou Büyük Dudufusu,

Ceza Kâtibi ve Sol Savunma Büyük Komutanı, Rongların Büyük SavaĢçısı, Askerî Bölgeler Büyük

Jiedushisı ve Bakan olan Xue Na‟nın kısa zaman önce hükümdarlık tarafından [verilen] bütün silahlarla

[ordunun] baĢında olmasını teklif etmiĢtim. Gizlice düĢmanları kontrol etti [fakat] yakın temas savaĢmakta beceriksizdi. Benim hükümdarlık orduma girip, düĢman sınırlarında yaralandı. Üstlerine sadakatsizlik etti, bu yüzden emirleri anlayamadı. Çin ordusunun rüzgârda dalgalanan sancağı [altında]

çalıĢmaktan mutsuzdu. Dahası [Xue Na], Yanmen‟da düĢmanı öldürdüğünde, sarayın kapısından yükselen saygıyla, nazikçe erdemini değerlendirdik. Mayi‟de yük arabasıyla kaçtığında Wang Huibi, suçundan bahsettiğini duymuĢtu. Ahlak kurallarına uymamanın cezası bellidir. GeçmiĢteki durumu göz

önüne alındığında, Ģimdi yenilgiye daha meyilli olduğu [açık]. [GeçmiĢte] her destek istediğimde sadakatini ifade etmiĢti [bu yüzden] dürüstlüğüne bakıp, fiziksel durumunu göz ardı etmiĢtim. Cao Mo utanç içinde ölmeseydi, sonunda kendi kendini teĢvik edebilirdi. Qin [döneminde] She Mengming‟in yenilgisi, Han [döneminde] Cong Lihuang‟ın kefaretinin ödenerek [serbest] kalması gibi olaylar geçmiĢte sık [görülmüĢtü], hepsini aklımda tutuyorum. [Bu sebeple Xue Na için] bilhassa acımasız iĢkenceleri erteledim. Artık zamanı geldi, suçunun cezası olarak bütün idari unvanları kaldırıldı.” (QTW: Tom. 21)

285 Ben Dayan (坌達延), Tuyuhun soyundandır ve Tibet ordusunun komutanıdır.

286 Tibet memurlarından Qi Liyu (乞力徐), idari iĢler yapmıĢ, vergi toplamıĢ, uzun yıllar Tibet‟in bütünlüğü ve yükselmesi için çalıĢmıĢtır. Eski Tang Kayıtları ve Yeni Tang Kayıtları içerisindeki Tibet

Monografisi‟nde adı geçmektedir. (JTS: 5219; XTS: 6071)

287 Lintao Garnizonu (臨洮軍), Tang döneminde bu adla anılmıĢ, Song döneminde adı değiĢtirilerek

Zhentiao Garnizonu (鎮洮軍) denilmiĢ ve daha sonra Xi Zhou (熙州) yapılmıĢtır. Jin döneminde adı

Lintao Ġdari Bölgesi olmuĢtur. (YS: 1430)

128

Zhou 288 ve Wei Zhou‟daki Weiyuan ilçesine 289 saldırarak hayvanlarını alıp gittiler.

Hükümdar, [Tibet‟e direnmesi için Xue] Na‟ya beyaz kıyafet [giydirerek onu] Yulin

[Ordusu] 290 Komutanı [ve] Longyou Savunma Elçisi yapıp Taipushaoqing 291

[görevindeki] Wang Jun ve beraberindeki askerleri Tibet‟e saldırmaları için çağırdı. 292

Onuncu ayda, [Xue] Na ordulara öncülük ederek Weiyuan‟e geldiğinde düĢmanla karĢılaĢıp Wu Jie Yi‟de (武階驛) savaĢtı. Wang Jun [de] diğer taraftan gelip saldırınca düĢmanı büyük yenilgiye uğrattılar. Kaçanları Tao Nehri‟ne kadar takip ettiler. Uzun kaleler üzerinde yeniden savaĢtılar. Feng An Ordusu Komutanı Wang Haibin‟in293 öncü kuvvetleri, sert [bir Ģekilde] savaĢıp Tibetlileri öldürdüler. Askerler avantaj kullanıp saldırarak onları tekrar yenilgiye uğrattılar. On bin kiĢiyi yakalayıp öldürdüler. (JTS:

2984) Komutanlarından Liu Zhi Xiang Mi Hong ( 六 指 鄉 彌 洪 ) yakalandı, yağmaladıkları koyun [ve] atlar [geri] alındı, ayrıca silahlarına el konuldu. [Tang‟ın ele geçirdiği ganimet] sayılamayacak [kadar çoktu]. Bu sırada on ikinci ayda, Tibet‟e

288 619 yılında Tang Hükümdarı Gaozu döneminde kurulan Lan Zhou (蘭州), eski Çin‟in idari yönetim bölgelerinden biridir. 625 yılında bu bölgede bir Duhufu kurulmuĢtur. Tang Xuanzong döneminde ise adı

Jin Ģehri (金城) olarak değiĢtirilmiĢtir. (JTS: 1633)

289 Wei Yuan (渭源), Han döneminde Longxi‟ye bağlı Shouyang (首陽) ilçesidir. Sonradan Wei döneminde Longxi bölünerek Weiyuan ilçesi kurulmuĢtur. Adı bir kaç kez değiĢmesine rağmen son olarak Tang döneminde 678 yılından itibaren Weiyuan olarak kalmıĢtır. (JTS: 1632)

290 Yulin Ordusu, Çin‟de hükümdarı koruyan Jinjun birliğinin en uzun soluklu ve en ünlü ordusudur. Batı

Han Hanedanı döneminde kurulmuĢtur. Tang döneminde Sağ ve Sol Yulin Ordusu olarak ayrılmıĢtır.

291 Taipu Shaoqing (太僕少卿), Taipushi (太僕寺) makamının yardımcılığıdır. Taipushilar sarayda savaĢa gidecek at ve arabalardan sorumlu kiĢilerdir. (Hucker 1984: 481)

292 Tang Xuanzong, Xue Na‟yı önce görevden almıĢ ancak daha sonra tekrar göreve getirerek Tibet

üzerine savaĢa göndermiĢtir.

293 Wang Haibin (?-714 王 海 賓 ), 741 yılında Ordos, 741-745 yılları arasında Hedong, 746-747 yıllarında da Hexi Jiedushisi olan Wang Zhongsi‟nın (706-749 王忠嗣) babasıdır.

129 düzenlenecek seferi hükümdar bizzat komuta edecekti, [ancak zafer haberini] duyunca

[Xue] Na ve diğerlerini terfi ettirdi, çok mutlu oldu ve bunun üzerine seferi komuta etmekten vazgeçti. Ardından Wang Haibin‟i Sol Koruma Birliği Savunma Büyük

Komutanı yaparak üç yüz parça eĢya, üç yüz dan tahıl hediye ederek onun oğluna

Zhongsi (忠嗣)294 adını verdi.295 [Ayrıca] Meclisi Kapatan Büyük Üstad 296 [unvanını] verdi. Hükümdarın emirlerini ilan etmekle [görevli] Ni Ruoshui 297 öncülük edip,

[ordunun] baĢarısını kayıt altına aldı. [Xue] Na, Sol Yulin Ordusu Büyük Komutanı oldu. Ayrıca Pingyang298 ilçesi Beyi [ve] süresiz olarak Chaosan Dafu oldu. Kısa zaman sonra tekrardan Liang Zhou ilçesi ordusu Genel Ġdarecisi oldu. YaĢı ilerleyince, devlet görevlerinden istifa etti. Sekizinci yılda (720) öldü, yetmiĢ küsur yaĢındayken

Taichangqing299 [unvanı] aldı. Öldükten sonraki adına Zhao Ding (aydınlık ve kararlı) denildi. [Xue] Na, cesur ve sükûnetliydi. Büyük düĢmanlarla karĢılaĢmalarında [bile hep] güçlü [ve] avantajlı konumda olmuĢtu.” ( JTS: 2985)

Xue Na‟nın Eski Tang Kayıtları‟nda yer alan biyografisinden, Tang Xuanzong için oldukça önemli bir komutan olduğu anlaĢılmaktadır. Bunun yanı sıra biyografisinin daha ilk cümlesinden dürüst kiĢiliğinden söz edildiği görülmekte, devamında ise ordu

294 Zhong (忠) sözcüğü sadık, vefakâr; Si (嗣) ise vâris anlamına gelmektedir.

295 Bu cümle yalnızca Eski Tang Kayıtları‟ndaki ilgili kısımda yer almaktadır. Yeni Tang Kayıtları‟ndaki

Xue Na biyografisi içerisinde bu cümle yer almamaktadır.

296 Çincesi Chaosan Dafu (朝散大夫) olan bu unvan, onursal bir unvandır. (Hucker 1984: 119)

297 Ni Ruoshui (倪若水), Hengzhou bölgesindendir ve görevi hükümdarın emirlerini duyurmaktır. Daha sonra Ceza Kâtibi olmuĢtur. Konfüçyus Tapınağı ve çeĢitli ilçelerde eğitmenlik yapmıĢtır. Eski Tang

Kayıtları içerisinde “Ġyi Niyetli Memurlar” baĢlığı altında biyografisi vardır. (JTS: 4811; XTS: 4466)

298 Pingyang (平陽), günümüzde Shanxi‟deki Linfen ilçesidir. (GJDMDCD: 215)

299 Taichangqing (太常卿), Törenler Bakanlığı‟na bağlı bir memuriyettir. Bu kiĢi saraydaki kurban ritüelinden sorumludur. (Hucker 1984: 476)

130 yönetimindeki disiplinli tutumu dikkat çekmektedir. Her ne kadar öngörüleri doğru

çıkmadığından hükümdar tarafından idari görevlerinden azledilse de daha sonra tekrar göreve çağrılmıĢtır. Ayrıca özellikle Xuanzong‟un emirnamesinde kaydedilen

“Rongların Büyük SavaĢçısı” ifadesi Xue Na‟nın kökenine iĢaret etmektedir. Çin klasiklerinde geçen “Rong” sözcüğü kuzeyli, batılı ve kuzeybatılı konargöçer halkları tanımlamak için kullanılan bir ifadedir. (Kırilen 2015: 183) Bu cümle Xue soyunun eski bir Xianbei soyu olduğunu kanıtlar niteliktedir.

4.3. Xue Chuyu (薛楚玉 ?-?)

Xue Chuyu, Xue Rengui‟in ikinci oğlu ve Xue Na‟nın kardeĢidir. Kaynaklarda kendisine ait detaylı bir biyografi bulunmamasından ve adının çok fazla geçmemesinden babası ve ağabeyinin aksine aktif görevlerde yer almadığı anlaĢılmaktadır. Yeni Tang

Kayıtları‟nda yer alan Xue Na biyografisinin sonunda Xue Chuyu‟nün Fanyang

Jiedushisı (Bölge Valisi) yapıldığı ancak göreve gönderilmediği bilgisi kaydedilmiĢtir.

(XTS: 4144) Eski Tang Kayıtları‟ndaki aynı bölümde ise You Zhou Büyük Duhufusu yapıldığı fakat göreve gitmeden öldüğü bilgisi kaydedilmiĢtir. (JTS: 2985) Bunun dıĢında, hem Eski Tang Kayıtları hem de Yeni Tang Kayıtları içerisinde Xue Chuyu‟nün

Kitanlar üzerine yaptığı sefer kaydedilmiĢ ancak her iki eserde de aynı bilgilere yer verilmiĢtir. Olay kaleme alınırken yalnızca Xue Chuyu‟nün asker sevk ettiği bilgisi kaydedilmiĢ, bunun dıĢında Xue Chuyu‟den bahsedilmemiĢtir. Bilgiler aynı olduğu için aĢağıda yalnızca Yeni Tang Kayıtları içerisindeki bölüm verilmiĢtir.300 Bunun yanı sıra

300 Çince kaynaklarda Xue Chuyu adı tarandığında, Bütün Tang Metinleri içerisinde “Xue Chuyu‟nün

Kitanları Yenilgiye Uğratması” baĢlıklı bir metin ile karĢılaĢılmaktadır. Ancak metnin içeriği, Xue Chuyu hakkında herhangi bir bilgi vermemektedir. (QTW: Tom. 352) Bu sebeple çalıĢmaya dâhil edilmemiĢtir.

Ayrıca Taiping Guang Ji‟de de yine Xue Chuyu‟nün adının geçtiği “Liu Hong” baĢlıklı bir metin bulunmaktadır. (TPGY: Tom. 331) Buradaki bilgiler Xue Chuyu hakkında detaylı bilgi vermekten ziyade

öykü niteliği taĢıdığı için çalıĢmaya dâhil edilmemiĢtir.

131

Zizhi Tongjian‟de yer alan kayıtlarda da aynı Ģekilde Tang‟ın Kitanlarla olan savaĢında görev aldığı ve Kitanlara yenildiği bilgisi kaydedilmiĢtir.

“…Ketuyu301 sınırlara saldırınca, You Zhou Ceza Kâtibi Yardımcısı Xue Chuyu, yardımcı yöneticileri Guo Yingjie,302 Wu Keqin (吳克勤), Wu Zhiyi (烏知義), Luo

Shouzhong‟a (羅 守 忠 ) on bin atlıyla ve Xi [boyuyla] onlara saldırmalarını, Dou

Dağı303 eteklerinde savaĢmalarını emretti. Ketuyu, Göktürk askerleriyle gelmiĢti [bu yüzden] Xiler korktular, iki tarafı [birden] tuttuklarından risk altındaydılar. [Wu] Zhiyi,

[Luo] Shouzhong, [Guo] Yingjie [ve Wu] Keqin düĢmanları öldürdüler, Tang askerlerinden [de] on bin304 kiĢi ölmüĢtü. [Daha sonra] hükümdar, Zhang Shougui‟i305

301 Ketuyu (可突于 ?- 734), Kitan asilzadelerinin lideridir. Pek çok kez Tang sınırlarına, özellikle You

Zhou‟a saldırmıĢtır. Liao Kayıtları‟nda Kitanların soy ağacı içerisinde kendisinden söz edilmektedir. (LS:

952) Ayrıca Tang Kayıtları‟nda, çıkardığı ayaklanmayla ilgili bilgiler bulunmaktadır. Bunun yanında Eski

Tang Kayıtları‟nda adı Ketuyu‟nün yanı sıra Ketugan (可突干) olarak da kaydedilmiĢtir. Detaylı bilgi için bknz: (JTS: 5352; XTS: 6170)

302 Guo Yingjie (郭英傑), Guo Zhiyun‟ün (郭知運) oğludur. Sol Savunma Komutanı [ve] You Zhou

Yardımcı Yöneticisi olmuĢtur. 735 yılında, Xue Chuyu tarafından Kitanlara sefere gönderilmiĢ ve bu savaĢ sırasında öldürülmüĢtür. Kısa biyografisi için bknz: (XTS: 4545; JTS: 3190)

303 Dou Shan (都山), günümüzde Hebei‟deki Qian‟an ilçesidir. (GJDMDCD: 948)

304 Yeni Tang Kayıtları‟nda Tang askerlerinin ölü sayısı on bin olarak verilmesine rağmen Eski Tang

Kayıtları ve Zizhi Tongjian‟de bu sayı altı bin olarak verilmiĢtir. (XTS: 6171; JTS: 5353; ZZTJ: 6802)

305 Zhang Shougui ( 張 守 珪 684-740), Tang döneminin önemli komutanlarındandır. 734-739 yılları arasında Fanyang Jiedushilığı yapmıĢtır. Tang Zhongzong, Tang Ruizong ve Tang Xuanzong zamanında orduda görev yapmıĢtır. Göktürk, Tibet ve Kitanlara karĢı yapılan savaĢlara katılmıĢtır. Biyografisi için bknz: (JTS: 3193; XTS: 4548)

132

You Zhou Yönetici Denetçisi 306 olarak terfi ettirdi. [Zhang] Shougui, iyi [bir] komutandı [bu yüzden] Ketuyu korkmuĢtu. Memurlarını çağırıp, [onları] aceleyle kuzeybatı‟ya Göktürklere gönderdi. [Ancak yine de] Ya Guan307 [unvanlı] Li Guozhe308 ile Ketuyu‟nun içi rahat değildi. [Zhang] Shougui, Ke Wanghui ( 客王悔) [ve adamlarını] sınırlara gizledi. Askerler Ketuyu‟nün etrafını sarınca [Li] Guozhe gece yarısı Ketuyu, Qu Lie309 ve boyundan on kiĢinin baĢını vurdu. Kendisi [ise Tang‟a] bağlandı. [Zhang] Shougui, [Li] Guozhe‟yı boyunu yönetmesi için gönderdi. Bu sırada

Ketuyu ve beraberindekilerin [kesik] baĢını doğu baĢkentine gönderdiler. [Li] Guozhe

Kuzeyi SakinleĢtiren Bey [ve] Song Mo Dudusu yapıldı. [Ancak] Ketuyu‟nun soyundan kalanlar [Li Guozhe‟ya] saldırarak onu öldürdüler, ailesini katlettiler. Bir oğlu [ise] fırsatını bulup Andong‟a310 kaçtı [ve] Sol Seçkin Muhafızlar Komutanı oldu.” (XTS:

6171)

Zizhi Tongjian içerisinde yapılan taramalarda Xue Chuyu ile ilgili kayıtlar aĢağıdaki gibidir.

306 Metnin Çincesinde Changshi (長史) olarak kullanılan unvan, Tang döneminde yönetici anlamına kullanılmıĢtır. (Hucker 1986: 112) Jinglue (經略) ise denetleyici ve düzenleyici askerî yetkili anlamına gelmektedir. (Hucker 1986: 172) Bu sebeple Yönetici Denetçi olarak Türkçeye çevrilmiĢtir.

307 Ya Guan (衙官), bir ilçenin askerî sorumluluklar verilmiĢ yetkilisi anlamına gelen unvandır. (Hucker

1986: 575)

308 Kitan soyundan gelen Li Guozhe (李過折), önceden Kitanların komutanıyken, daha sonra Tang‟a bağlanmıĢtır. Tang Xuanzong tarafından kendisine “Kuzeyi SakinleĢtiren Bey” unvanı verilmiĢtir. Fakat ihaneti nedeniyle Ketuyu‟nün ailesi tarafından öldürülmüĢtür. Hakkında bilgi için bknz: (LS: 952)

309 Qu Lie (屈烈), Tang döneminde Kitanların boy beylerindendir.

310 Pingxiang‟da kurulan Andong ( 安東), Xuanzong‟un Kaiyuan yönetim döneminde Ping Zhou‟a taĢınmıĢtır. Günümüzdeki Hebei‟in Lulong ilçesinden idaresi sağlanmıĢtır. Tianbao yönetim döneminde

Liao Nehri‟nin batısına taĢınmıĢtır. (GJDMDCD: 306)

133

“…[733 yılında] You Zhou Yolu‟nun Yardımcı Yöneticisi Guo Yingjie ve

Kitanlar Dou Dağı‟nda savaĢtılar [ve onları] yenilgiye uğratıp öldürdüler. Dönemin

Jiedu‟sı Xue Chuyu, [Guo] Yingjie [ve] komutanlarını on bin atlı ve [Tang‟a] tâbi olan

Xilerle birlikte Kitanlara saldırmak üzere gönderdi. [Askerler] Yu Geçidi‟nin dıĢında garnizon kurdular. (ZZTJ: 6801) [Bu sırada] Ketuyu, Göktürkleri birlikte savaĢmaya

çağırmıĢtı. Xi [askerleri] her iki tarafı [da] tutmuĢlardı [ancak Göktürklerin haberini alınca] can güvenliği [gerekçesiyle] dağıldılar. [Böylece] Tang askerleri yenilgiye uğradı, [Guo] Yingjie [ise] savaĢarak öldü. Geride kalan altı bin küsur kiĢi tüm güçleriyle savaĢmalarına rağmen baĢarılı olamadılar. DüĢman onlara [Guo] Yingjie‟nin

[kesik] baĢını gösterdi [ancak hiçbiri] teslim olmadı. [Bunun üzerine] hepsi düĢman tarafından öldürüldü.” (ZZTJ: 6802)

“…[734 yılı] You Zhou Jiedushi‟sı Zhang Shougui, Kitan Beyi Qu Lie [ve]

Ketuyu‟nün baĢını vurup, baĢkente göndermiĢti. Ketuyu‟nün soyundan gelenler sınırlarda karıĢıklık çıkarmıĢ, Zhao Hanzhang311 [ve] Xue Chuyu baĢ edememiĢlerdi.

[Zhang] Shougui göreve gelince, ard arda saldırarak onları yenilgiye uğrattı…” (ZZTJ:

6808)

Görüldüğü gibi, kaynaklarda Xue Chuyu‟ye yalnızca Kitanlar ile yapılan savaĢa dair kayıtlarda rastlanmaktadır. Bunun dıĢında herhangi bir kayıt bulunmamaktadır. Bu durum muhtemelen Xue Chuyu‟nün babası Xue Rengui ve ağabeyi Xue Na gibi baĢarılı bir asker olmadığına iĢaret etmektedir. Bunun dıĢında Göktürk desteğini duyan Xilerin savaĢ meydanını terk etmesi, bu halkların Göktürk fedeasyonundan ayrılmalarına rağmen yine de onlarla savaĢmaya cesaret edemediklerini göstermektedir.

311 Zhao Hanzhang ( 趙 含章 700-732), Tang yönetimi sırasında sınırların güvenliğinden sorumlu yöneticilerdendir. 729-732 yılları arasında Fanyang Jiedushilığı yapmıĢtır.

134

4.4. Geshu Han (KoĢu Han /哥舒翰 ? - 757)

TürgiĢlerin lideri olan Geshu (KoĢu) boyundan gelen Geshu Han (KoĢu Han),

Çince kaynaklarda özgür ruhlu, nezaket sahibi ve zengin biri olarak tanıtılmıĢtır.

Babasının ölümünün ardından bir süre yas tuttuktan sonra Tang ordusunda rütbe almıĢ, girdiği savaĢların hemen hepsinden zaferle dönmüĢtür. Bunun yanında kaynaklarda

Geshu Han (KoĢu Han) ile An Lushan arasındaki sürtüĢmeden sıklıkla söz edilmiĢtir.

Nitekim Geshu Han (KoĢu Han), 757 yılında An Lushan tarafından öldürülmüĢtür. Eski

Tang Kayıtları ve Yeni Tang Kayıtları‟nın her ikisinde de Hexi ve Longyou Jiedushilığı

(Bölge Valisi) yapan Geshu Han‟ın (KoĢu Han) biyografisi bulunmaktadır. Eski Tang

Kayıtları‟nda yer alan biyografiye aĢağıda yer verilmiĢtir.

“Geshu Han, TürgiĢlerin lideri Geshu312 boyunun soyundan gelir. Yabancıların

çoğu boylarının adını soyadı olarak alırlar. Bu yüzden [bu] soydandır. [Geshu Han‟ın] atası [Geshu] Lei, Sol Qingdao Komutanı313 [görevi yapmıĢtır]. Babası [Geshu] Dao- yuan, Anxi Yardımcı Duhusu [olarak görev yapmıĢ], nesiller boyu Anxi‟de yaĢamıĢlardır. [Geshu] Han‟ın ailesi zengindi. [Geshu Han] nazik, özgür [ruhlu], cömert

312 Köl Tigin Abidesi„nde, 710 yılında TürgiĢ seferinden dönen Göktürklerin Ötüken‟e gitmeden Soğdak seferine çıktıkları kaydedilmiĢtir. Burada TürgiĢ karabudun ile savaĢan Köl Tigin‟in, KoĢu Tutuk adlı birini yenilgiye uğrattığından söz edilmektedir. (Ergin 2014: 24) Bu savaĢ sırasında Köl Tigin‟in 25 yaĢında olduğu göz önüne alındığında savaĢtığı kiĢinin o sırada 11 yaĢında olan Geshu Han (KoĢu Han) olmadığı anlaĢılmaktadır. Nitekim Geshu Han, babasının ölümünün ardından Tang ordusunda görev yapmaya baĢlamıĢtır. Ancak onun ailesinden biri olduğu muhakkaktır.

313 662 yılında farklı adlarla kullanılmaya baĢlanan Sol Qingdao Komutanı (左清道率) unvanı, Tang

Xuanzong‟un Kaiyuan yönetim döneminin baĢında değiĢtirilerek Sol Qingdao Komutanı yapılmıĢtır.

Yalnızca bir kiĢiye verilen unvan dördüncü derece memuriyettir. Görevi ise Doğu Sarayı‟nın içinde ve dıĢında gece gündüz devriyelerinden ve dıĢardaki birliklerden sorumlu olmak, vassallara liderlik etmektir. www. baidu.com E.T. 06.12.2018

135

[ve] sözünün eriydi. Ancak kumara [ve] içkiye [düĢkündü]. Kırk yaĢındayken babası vefat etti. (JTS: 3211) BaĢkentte üç yıl kalan [Geshu Han], Chang‟an‟daki unvanlara saygı duymamıĢtı. Yoğun duygusal [çöküntünün ardından] büyük bir kararlılıkla Jie

[dushi ordusuna] girerek Hexi ordusuna katılmıĢtır. BaĢlarda Jiedushi Wang Chui‟in314

[emrinde] görev yapmıĢtır. [Wang] Chui, Xin Cheng‟ı fethedeceği zaman kontrol edip, planlama yapması için [Geshu] Han‟ı göndermiĢti. Üç birlik 315 [arasında ondan] korkmayan kimse yoktu. Sonradan Jiedushi Wang Zhongsi [Geshu Han‟ın] Yajiang316 olmasına yardım etti. [Geshu] Han, Zuoshi Chunqiu317 ve Han Tarihi [adlı eserleri] okumayı severdi. Paraya kıymet vermez, sadakati önemserdi. Askerlerin tamamı onun sözünü dinlerdi. [Wang] Zhongsi, [Geshu] Han‟ı Büyük SavaĢ Ordusu Yardımcı

Komutanı yaparak Tibet‟e saldırması için Xin Cheng‟a gönderdi. [Burada Geshu Han‟la] aynı unvana sahip [bir] yardımcı Komutan [daha] vardı. [Geshu] Han‟ı görünce ona karĢı kibirli davranıp, emirlerine itaat etmedi. [Bu duruma] öfkelenen [Geshu] Han onu yakalatıp öldürttü. Tüm orduya korku saldı. [Bir süre sonra] Sol Savunma

Komutanlığı‟na yükseldi. Daha sonra Tibetliler, [Geshu Han‟ın] sınırlarına saldırdı.

[Geshu Han] Kuba Nehri‟nde (苦拔海) direndi. [Tibet] ordusu üçe ayrılıp dağdan aĢağı doğru geldiklerinde, [Geshu] Han silahlarının yarısıyla onları karĢılayıp saldırdı. Üç grubun hepsini yendi, hırpalanmayan kimse kalmadı. Böylece adını duyurmuĢ oldu.

314 Tang dönemi memurlarından olan Wang Chui (王倕), 742-744 yılları arasında Hexi Jiedushilığı yapmıĢtır.

315 Burada sözü edilen üç birlik ifadesinin Çincesi, San Jun (三軍)‟dür ve üç ayrı silahlı kuvvet olan öncü, artçı ve orta birliği ifade etmek için kullanılmıĢtır.

316 Tang ordusunda askerî bir unvan olarak kullanılan Yajiang (衙將), düĢük rütbeli asker anlamına gelmektedir. www. baidu.com E.T. 06.12.2018

317 Çin‟in SavaĢan Beylikler döneminde (M.Ö. 403- M.Ö. 386), Zuo Qiuming (左丘明) tarafından kaleme alınan ve tam adı Zuo‟nun Ġlkbahar-Sonbahar Yıllıkları (左氏春秋專) olan eser, kısaca Zuo Zhuan (左專) olarak bilinmektedir.

136

Tianbao [yönetim döneminin] altıncı yılında (747), Sağ Askerî Savunma Meclis

Üyesi Komutanlığı‟na yükselerek Longyou Yardımcı Jiedushisı, Douzhi,318 Guanxi Atlı

Birlikler Komutanı [ve] Heyuan Ordu Komutanı oldu. Önceden buğdaylar her olgunlaĢtığında, Tibet Ji Shi Ordusunu319 buğdayları toplaması için hasada gönderirdi.

Bunlara “Tibetli Buğday Beyleri” denirdi. [Ancak] zamanla kimse buna (buğday toplamaya) cesaret edemedi. Bir zaman sonra [Geshu] Han, Wang Nande320 [ve] Yang

Jinghui‟i321 gizlice [Tibet] Ji Shi Ordusu‟na gönderip, pusu kurarak gelmelerini bekledi.

Tibetliler beĢ bin atlıyla geldiklerinde [Geshu] Han Ģehrin ortasında cesur atlılarına saldırı emri verdi, neredeyse hepsini öldürdüler. Sağ kalan veya kaçanlara [da] pusudaki askerler saldırdı. Tek bir atlı bile geri dönmedi. [Geshu] Han‟ın [bir] ev kulu vardı. Adı

Zuo Che (左車) idi. On beĢ on altı yaĢlarında [olmasına rağmen vücudu] yapılıydı.

Mızrak kullanmada çok iyi olan [Geshu] Han [kaçan] Tibetlileri kovalarken, Zuo

Che‟nın omzuna mızrağını dayayıp [onlara] bağırdı. DüĢman korkuyla etrafına bakındı.

Mızrağı üç-beĢ chi aralığında yüksekliğe fırlatan [Geshu Han‟ın atıĢıyla hepsi] devrildi, sağ kalan kimse yoktu. Zuo Che attan inip boyunlarını kesti, [onların iĢbirliği] artık sıradan bir Ģeydi.

318 Douzhi (都知), Tang döneminde ve Song döneminde kullanılan bir unvandır. Tang döneminde bu unvanı alanlar sarayın önde gelen yöneticilerinden sayılmıĢlardır. Bu kiĢilerin görünüĢ olarak uyum içinde oldukları, altın kemer takıp takım kıyafetler giydikleri, atlarına altın eyer vurdukları, becerikli ve

ılımlı kiĢiler oldukları kaydedilmiĢtir. (XWDS: 24/254)

319 Ji Shi Ordusu (积石军), 677 yılında Qinghai bölgesinde kurulmuĢtur. Toplam 7000 askere ve 100 ata sahip olan ordu, Longyou Jiedushilığı‟na bağlıdır. 758 yılına gelindiğinde birlik kaldırılarak toprakları

Tibet‟e bağlanmıĢtır.

320 Tang dönemi komutanlarından olan Wang Nande ( 王難得), Tianbao yönetim döneminde Atlı

Birlikler‟de görev almıĢ ve Tibetlilerle savaĢmıĢtır.

321 Yang Jinghui (楊景暉), Geshu Han‟ın emrindeki komutanlardan biridir.

137

O kıĢ, [Hükümdar Tang] Xuanzong Huaqing Sarayı‟ndaydı. [Bu sırada] Wang

Zhongsi bir suçla itham edilince [Hükümdar, Geshu] Han‟ın yanına gelmesini emretti.

[Hükümdar] onunla konuĢmaktan müthiĢ keyif alıyordu. Ardından onu Hongluqing,322

Batıyı SakinleĢtiren Ġlçe Muhafızı [ve] Denetçi Yardımcısı 323 görevlerine getirerek,

[Wang] Zhongsi‟nın yerine Longyou Jiedushisı [ve bölgenin] ekonomi ve arazi sorumlusu, Yardımcı Bölge Büyük Valisi [ve de] vekâleten Jiedushi olarak atandığını tebliğ etti. Bunun üzerine [Geshu Han, Wang] Zhongsi‟yı kurtarmak için hükümdara

ısrar etti [ancak] hükümdar onu dinlemedi. Hükümdarın önünde eğilen [Geshu] Han hararetle konuĢmasını sürdürdü. KonuĢurken gözyaĢlarına boğuldu. [Bu durumdan] etkilenen hükümdar, onu rahatlattı [ve Wang] Zhongsi‟nın rütbesinin düĢürerek

Hanyang324Beyi yaptı. [Böylece] saraydaki [herkes, Geshu Han‟ın] doğruluğunu ve cesaretini [görmüĢ oldu].

Ertesi yıl (748) [Geshu Han], Qinghai‟ın yukarısında Shenwei Ordusu325 [adında] bir ordu kurdu. [Ancak] Tibetliler [buraya] gelip saldırarak Geshu Han‟ı yenilgiye uğrattılar. [Ardından Geshu Han] tekrar Qinghai‟ın ortasındaki Longju Adası‟nda326

Ģehir kurdu, beyaz [bir] ejderha [gibi] göründüğünden Ejderha Ģehri adı verildi. (JTS:

322 Hongluqing (鴻臚卿) makamındaki kiĢi, saraya bağlanan kiĢi veya boylardan ve aynı zamanda karĢılama törenlerinde hükümdarın huzuruna çıkacak elçilerden sorumludur. (Hucker 1984: 264)

323 Yushi Zhonghan (御史中丞) makamı, Tang döneminde Denetçi Yardımcısı anlamına gelmektedir.

Denetlemeden sorumlu baĢmüfettiĢin yokluğunda görev yaparlar ve bu makamdaki kiĢilerin sarayla özel bir iliĢkileri yoktur. (Hucker 1996: 592)

324 Hanyang (漢陽), günümüzde Sichuan‟daki Qingfu ilçesinin güneyidir. (GJDMDCD: 1104)

325 Shenwei Ordusu (神威軍), sınır savunması için Longyou Jiedushilığı tarafından kurulan birliklerden biridir. Asker ve at sayısı belli olmayan birliğin daha önce “Saray Önü Okçu Birlikleri” olduğu sonradan değiĢtirildiği kaydedilmiĢtir. (JTS: 1905)

326 Longjü Dao (龍駒島), günümüzde Qinhai‟da yer almaktadır. (GJDMDCD: 1272)

138

3212) [Bundan sonra] Tibetliler ortaklıkta görünmediler [ve bir daha] Qinghai‟ın yakınından geçmeye cesaret edemediler. [Bu sırada] Tibetliler Shibao Kalesi‟ni 327 koruyorlardı. [Shibao‟nun yolu] uzak [ve] ulaĢımı zordu. [Bu yüzden] uzun süre ele geçirilememiĢti. [Tianbao yönetim döneminin] sekizinci yılında (749) [Hükümdar

Xuanzong], Ordos [ve] Hedong halkından yüz bin kiĢiye [Geshu] Han‟ın emrinde

Shibao Kalesi‟ne saldırı emri verdi. [Geshu] Han, emrindeki komutanlardan Gao

Xiuyan 328 [ve] Zhang Shouyu‟yü 329 [kaleye] saldırmak üzere gönderdi. On gün dolmadan [kale] ele geçirildi. Hükümdar, [kuĢatmanın baĢarılı olmasından] çok memnun oldu. [Bunun üzerine Geshu Han‟ın] rütbesi yükselerek Honglu Yuanwai Qing

(鴻臚員外卿) olurken, bir oğlu beĢinci derece memur oldu. Bin parça eĢya, bir malikâne hediye edildi [ve] Yushi Dafu330 unvanı aldı. [Tianbao yönetim döneminin] on birinci yılında (752) ayrıca Kaifu Yitong Sansi 331 unvanı aldı.

327 Shibao Kalesi (石堡城), günümüzdeki Qinhai bölgesinin doğusunda yer alır. Tang döneminde sınırları teçhizatlandırılarak stratejik nokta haline getirilmiĢtir. (GJDMDCD: 272)

328 An Lushan öncülüğünde kurulan Datong Ordusu‟nda An Lushan tarafında savaĢan Gao Xiuyan (高秀

岩), özellikle Gao-xian-zhi ile savaĢmıĢ ve An Lushan döneminde Hedong Jiedushilığı yapmıĢtır. An

Lushan‟a bağlı Datong Ordusu‟nun Dai Zhou‟un kuzeyine 300 li mesafede olduğu, askerlerin sayısının

9500, atlarının ise 5500 olduğu kaydedilmiĢtir. (JTS: 1387)

329 Zhang Shouyu (張守瑜), Gao Xiuyuan gibi An Lushan‟a bağlı Datong Ordusu‟nda görev alan askerlerdendir.

330 Yushi Dafu (御史大夫), merkezî yönetim içerisinde çok seçkin bir memuriyettir. Denetçi unvanıyla görev yapanların bağlı olduğu en üst düzey makamdır. Bu görevdekiler, kiĢileri kamu veya özel kuruluĢlara karĢı hatalı davranıĢları sebebiyle itham etme hakkına sahiptirler. (Hucker 1984: 593)

331 Kaifu Yi Tong Sansi (開府儀同三司), Güney-Kuzey Hanedanları döneminde kullanılmaya baĢlanılan yüksek dereceli bir memuriyettir. Yuan Hanedanı dönemine kadar kullanılan unvan, sarayda baĢarılı iĢler yapan kiĢilere verilmiĢtir.

139

[Geshu] Han, [An] Lushan [ve An] si-shun ile anlaĢamıyordu. Hükümdar [araya girerek] üçünü barıĢtırıp kardeĢ [gibi geçinmelerini istiyordu]. O kıĢ [An] Lushan, [An-] si-shun [ve Geshu] Han birlikte saraya geldiler. Hükümdar Gao Lishi‟yı332 kıymetli misafirlerini karĢılaması için baĢkentin doğusuna gönderirken; damadı Cui Huitong‟a333

[da] süs havuzunun [yanına] ziyafet sofrası kurdurdu. [Geshu] Han‟ın annesi Yuchi soyundandı334 [ve] Hotanlıydı. [An] Lushan, [An-] si-shun‟ün [Geshu] Han‟dan nefret ettiğini bildiğinden onunla bağlantı kurmaya çalıĢarak [Geshu] Han‟a umursamazca

Ģöyle dedi: “Benim babam Hu [soyundan], annem Göktürk; seninse baban Göktürk, annen Hu [soyundan]. [Biz] seninle aynı soydanız. Biz akraba olmayacağız da [kim olacak]?” [Geshu] Han cevaben Ģöyle dedi: “Eskiler der ki „Yabani tilkinin mağarada uluması uğursuzluktur, [çünkü o artık] geçmiĢini unutmuĢtur.‟ [Bunun için] en ufak

çaba sarf etmem?” [An] Lushan onun kendisinin Hu soyu ile alay ettiğini düĢünerek çok

öfkelendi, [Geshu] Han‟a bağırarak: “[Bir] Türk böyle konuĢmaya [nasıl] cüret eder?” dedi. [Geshu] Han cevap vermek istedi [ancak] Gao Lishi‟yı görünce devam etmedi.

[Tianbao yönetim döneminin] on ikinci yılında (753), [Geshu Han], Jin Devlet

Beyi unvanı aldı ve iaĢesi üç yüz haneye çıktı. Ayrıca Hexi Jiedushisı, Batıyı

SakinleĢtiren Ġl Muhafızı oldu. Bu sırada Yang Guozhong‟un335 [An] Lushan ile arası

332 Tang döneminin önemli memurlarından olan Gao Lishi (高力士 684-762), Wu Zetian döneminde saraya girmiĢtir. Xuanzong döneminde ise Taiping Konçuy ile Wei Sultan sorunlarının çözümünde yardımcı olduğu için rütbesi daha da yükselmiĢtir. (Dang 2013: 186) Ayrıca Eski Tang Kayıtları içerisindeki memurlar bölümünde biyografisi bulunmaktadır. (JTS: 4557)

333 Cui Huitong (崔惠童), Tang Xuanzong‟un kızı Jinguo Konçuy (晉國公主?-?) ile evlidir.

334 Yuchi (尉遲) boyu, Yuan He Xing Zuan‟a göre; Tabgaç Weilerle aynı soydandır. Çin‟e girdikten sonra,

özellikle Xiao Wendi‟nin ÇinlileĢme politikası sonucu Yuchi soyu olarak değiĢime uğramıĢtır. (YHXZ:

704)

335 Yang Guozhong (楊國忠?-756), Tang dönemi bakanlarındandır.

140 bozuktu. [Geshu Han‟ı, An Lushan‟a] karĢı kullanmak istedi, bu yüzden büyük ödüller vererek ona yakınlaĢtı. [Tianbao yönetim döneminin] on üçüncü yılında (754), [Geshu

Han] Taizi Taibao336 unvanı aldı, üç yüz hanelik iaĢe daha eklendi [ve] tekrar Yushi

Dafu oldu.

[Geshu] Han çok [içki] içerdi; keyif yapmaya, müziğe düĢkündü. [Bir gün]

Tumen Karargâhına gittiğinde yıkandığı için üĢütmüĢ, bir süre kendine gelememiĢti.

Sonradan iyileĢti. Jing Ģehrine geri döndüğünde [ise] evinde [dinlenerek] hastalığı

[tamamen] geçti.

Bir süre sonra An Lushan baĢkaldırdı. Hükümdarın [gönderdiği komutanlar]

Feng Changqing337 [ve] Gao-xian-zhi338 yenilgiye uğrayınca öldürüldüğünden, [Geshu]

Han‟ı çağıran hükümdar, ona Veliaht Öncü Atlı Birlikleri Komutanı [unvanı] verdi.

Tian Liangqiu‟yu (田良丘) Yushi Zhonghan [ve] Yaya Birliklerden sorumlu Sima yaptı.

Wang Sili,339 Qianer Dafu (鉗耳大福), Li Chengguang,340 Su Fading (蘇法鼎), Guan

336 Taizi Taibao (太子太保), veliahdın üç hocasından birine verilen unvandır. Diğer iki hocasına verilen isimler: Taizi Taishi (太子太師) ve Taizi Taifu‟dur (太子太傅). (Hucker 1984: 485; ZGCD: 53)

337Aslen Xianbei soyundan olan Feng Changqing (封常清 690-756), Tang döneminin An Lushan‟a karĢı savaĢan komutanlarındandır. Ailesini erken yaĢta kaybetmiĢ, saray ordusuna girerek savaĢmıĢtır. Otuz yaĢında ise Jiedushi olmuĢtur. Sonradan An Lushan‟a karĢı savaĢı kaybettiği için Tang Xuanzong tarafından ölümle cezalandırılmıĢtır. Biyografisi için bknz: (JTS: 3207; XTS:4579)

338 Aslen Koreli olan Gao-xian-zhi ( 高仙芝 ?-756), Tang döneminin önemli yabancı komutanları arasındadır. Özellikle Talas SavaĢı sırasında Tang ordusunu komuta etmesiyle tanınmaktadır. Bunun dıĢında An Lushan‟a karĢı büyük bir savaĢ vermiĢtir. Ayrıca Tang Xuanzong döneminde Anxi

Jiedushilığı yapmıĢtır. Biyografisi için bknz: (JTS: 3203; XTS: 4576)

339 Wang Sili (王思禮 ?-761), aslen Korelidir. Hexi ve Longyou Jiedushilığı yapmıĢtır. Babası Qian Wei

(虔威) Ordos ordusunda görev yapmıĢtır. Biyografisi için bknz: (JTS: 3312)

141

Chongsi (管崇嗣) ile yabancı komutanlardan Huoba Guiren,341 Li Wuding (李武定),

Hun E (渾萼), Qibi Ning‟i (契苾寧)342 Ġkinci Birlik yaptı. He Long,343 Ordos askerleri, yabancı askerler ve Gao-xian-zhi‟nın ilk giden askerleriyle toplam iki yüz bin kiĢi

Tongguan‟da 344 düĢmana direndi. (JTS: 3213) [Daha sonra] hükümdarın arabası

Qinzheng Binası‟na 345 geldiğinde [hükümdar] çalıĢanları gönderip, kırsalda memurlarına bizzat ziyafet verdi. [Tianbao yönetim döneminin] on beĢinci yılında (756),

[Geshu] Han‟ın unvanı BaĢ Bakan ve Ġdari ĠĢler ile Yazı ĠĢlerinden Sorumlu Bakan346 oldu.

340 Li Chengguang (李承光 ?-756), Tang döneminin önemli görevler üstlenen memurlarındandır. Feng

Changqing öldüğünde kısa süreliğine onun yerine geçmiĢtir.

341 Huoba Guiren (火拔歸仁), Göktürk kökenli Huoba boyundandır. Babası Ġlteber Shi-shi-bi (石失畢),

Kapgan Kağan‟ın kız kardeĢinin eĢidir. 714 yılında Shi-shi-bi, Huoba Guiren‟ın annesi ile birlikte Çin‟e bağlanmıĢ ve Yan Shan Beyi olmuĢtur. (JTS: 172)

342 Qibi soyu, Töleslerin bir boyudur. Halk sonradan boy adını soyadı olarak almıĢtır. Özellikle bu soydan gelen Qibi He-li, Tang sarayının en önemli ve en baĢarılı yabancı komutanları arasındadır. Biyografisi için bakınız: (JTS: 3291; XTS: 4117)

343 Helong (河隴), önceden Hexi ve Longyou topraklarını ifade etmek için kullanılmıĢtır. Günümüzde ise

Gansu‟nun batısına tekabül etmektedir.

344 Tongguan (潼關), günümüzde Shaanxi‟deki Tongguan ilçesinin güneydoğusudur. (GJDMDCD: 1180)

345 Qinzheng Binası ( 勤政樓), Tang döneminin önemli mimarilerindendir. Hükümdarın sarayının içerisinde yer almaktadır. Devlet iĢleri burada yapıldığından bu adı almıĢtır. Günümüzde Xi‟an‟daki Xing

Qing Sarayı içerisindedir. www. baidu.com E.T. 29.12.2018 Qinzheng ifadesi tek baĢına devlet iĢlerine katılmada gayretli, özenli olmak anlamına gelmektedir.

346 Unvanın Çincesi,同中書門下平章事/Tong Zhong Shu Men Xia Ping Zhang Shi‟dır. Bu unvanı alan kiĢiler, idari iĢlerden ve yazı iĢlerinden sorumlu olmalarının yanı sıra yüksek rütbelilerin düzenlemesini yaparlar. Düzenli iĢlerine ek olarak, yönetim kademesindeki görüĢmelere katılan saray görevlileridirler.

(Hucker 1984: 554)

142

[Geshu] Han Tongguan‟a gelince, [Wang Sili] belki onu ikna edebilirse diye

Ģöyle dedi: [An] Lushan askerlerini gizlemiĢ, Yang Guozhong‟u öldürüp ünlenecekler.

Eğer siz otuz bin askeri [Tong] guan‟ı savunması için bırakırsanız, bütün Seçkin

Birlikler geri dönüp [Yang] Guozhong‟u öldürürler, bu Çin‟in [savaĢan] yedi beyliğinden [beri kullanılan bir] taktiktir. Siz ne düĢünüyorsunuz?‟ [Geshu] Han kısmen razı oldu [ancak önerisini] kabul etmedi. Biri [bu durumu Yang] Guozhong‟a haber verdi, çok korkan [Yang] Guozhong hükümdara Ģöyle dedi: „Askerî kurallara [göre] barıĢ zamanında [da olsa] tehlikeler unutulmamalıdır. Bugün Tongguan‟daki askerlerimiz çok güçlü olmasına rağmen arkalarında baĢka birlik yok, on binde bir [bile]

Ģansımız yok. BaĢkent korkuyor mu yoksa? Lütfen küçük çobanlardan üç bin kiĢi seçelim, [onlara sarayın] bahçesinde talim yaptıralım.‟ Hükümdar [Yang Guozhong‟un

önerisini kabul etti, Jiannan Ordu Komutanı Li Fu (李福), Liu Guangting‟i (劉光庭) ayrı ayrı [görevlendirdi], ayrıca on bin kiĢi daha toplayıp Ba Shang‟da 347 ordugâh kurmalarını emretti. Güvenilir memurlarından Du Ganyun‟ü ( 杜 乾 運 ) 348 onlara komutan yaptı. [Daha sonra Geshu] Han durumun farkına varınca hükümdardan [Du]

Ganyun‟ün ordusunun Tongguan‟daki [ordu ile] bir araya gelmesini talep etti. Bunun

üzerine hükümdar [Du] Ganyun‟e Tongguan‟a gidip iĢleri planlamasını emretti [ancak

Du Ganyun gitmedi]. Bu yüzden baĢı vuruldu. Bundan sonra [Geshu] Han‟ın içi rahat etmedi. [Bir zaman sonra da] yeniden hastalandı. Bu seferki çok Ģiddetliydi, ordudaki iĢlerle [dahi] kendisi ilgilenemiyordu. Devlet [iĢlerinde] Yaya Birlikler Sorumlusu Tian

Liangqiu‟ya güveniyordu. [Tian] Liangqiu tartıĢmalı bir karar almaya cesaret edemezdi.

Talimatları farklıydı [ama] neredeyse hiçbir boyla [arasında] sorun yoktu. Onunla

347 Ba Shang (霸上) Ģehri, günümüzde Xi‟an‟ın doğusunda yer almaktadır. (GJDMDCD: 1384)

348 Bu kiĢinin kimliği tespit edilememiĢtir. JTS ve XTS‟deki Geshu Han biyografisinde yalnızca birer kez aynı bağlamda geçmektedir.

143 komutanları Wang Sili [ve] Li Chengguang arasında da anlaĢmazlık yoktu. Kimse [ile] kavga etmiyordu.

Önceleri [Geshu] Han, [An] Lushan‟ın Hebei‟i ele geçirmesine rağmen halkın gönlünü kazanamayacağını düĢünüyordu. Onu dezavantajlı [konuma getirmek için] tedbirli davranıyor, kendini ondan daha fazla lider olarak [görüyordu]. Bu yüzden onun sonunu getirmek [istiyordu]. Askerin yaralı olduğu [zaman] ele geçirilmek için en doğru zaman değil midir? An Lushan‟ın komutanlarından Cui Ganyou349 Shan ilinde silahları toplayıp stoklamıĢtı. Gözcüler hükümdara: „DüĢmanın Ģuan hiç hazırlığı yok‟ dediler.

Hükümdar onların [anlattıklarını] teyit ettirip, [emrindeki] herkese derhal hızlı [bir] saldırı emri verdi. [Bunun üzerine Geshu] Han hükümdara Ģöyle dedi: „DüĢman eskiden beri haindir, [An] Lushan uzun yıllardır ordunun [içinde ve askerî taktikleri iyi] kullanır, kesinlikle hazırlıksız olamaz. [Mutlaka] gizli [bir] planı vardır. Ayrıca düĢman askerleri uzak [yoldan] geldiler. Hızlı [bir] saldırı iĢlerine gelir. ġimdi askerlerim kendi topraklarında savaĢırlarsa daha [iyi] yoğunlaĢırlar, az sayıdaki [askerin düĢmana saldırması ise] iĢimize yaramaz. Eğer az sayıdaki [askerle Tong] guan‟dan çıkarsak, onların planları iĢler. [O zaman] iĢin seyri değiĢir.‟ [Bunun üzerine] Yang Guozhen planının durdurulacağından korktuğu için hükümdara ard ard asker göndermesini

[söyledi]. Hükümdar uzun zamandır Taiping‟de 350 ikamet ettiğinden askerî iĢlerde tecrübesi yoktu. [Yang] Guozhong‟un [ısrarları] kafasını karıĢtırdı, [gönderilen] elçileri

349 Cui Ganyou (崔乾祐), An Lushan kalkıĢması sırasında An Lushan komutasında görev almıĢ ve tek baĢına bir birlikten sorumlu olmuĢtur. Fakat daha sonra Hedong savaĢı sırasında yenilgiye uğrayınca kaçmıĢtır. JTS ve XTS içerisindeki An Lushan biyografisi içerisinde kendisinden söz edilmektedir. (JTS:

5367; XTS: 6411)

350 Taiping (太平), günümüzde Shaanxi‟deki Fencheng ilçesine kuzeydoğudan yirmi küsur li mesafededir.

(GJDMDCD: 140)

144 azarladı. [Sonunda Geshu] Han çaresiz kaldı, ordular [Tong] guan‟dan çıktılar. (JTS:

3214)

[Tianbao yönetim döneminin on beĢinci yılının] altıncı ayı dördüncü gününde,

[askerler] Lingbao351 ilçesine [bağlı] Xiyuan‟de (西原) mola verdiler. Sekizinci gün, düĢmanla savaĢılırken, ordu güneyin sarp [yamaçlarından] zorla [ilerletilerek] kuzeye

Sarı Irmak‟a vardı. Cui Ganyou bin kiĢiyle önden stratejik ve ulaĢılması zor bir bölgeye yerleĢmiĢti. [Geshu] Han ve [Tian] Liangqiu tekneyle akıntının ortasında etrafı gözlüyorlardı, [Cui] Ganyou‟un askerinin az olduğunu atağa geçebileceklerini söylediler. Bunun üzerine derhal komutan [ve] askerlere içeri girme emri verildi.

[Ancak birden] savaĢtıkları yolda sıkıĢtılar, beklenmedik Ģekilde geri dönemediler.

Öğleden sonra [ise] doğu rüzgârı Ģiddetlendiğinde [Cui] Ganyou on tane saman arabasını boydan boya yakınca duman [ve] alevler gökyüzüne yükseldi. Komutan [ve] askerler yüzlerini kapatmıĢ, [dumandan] gözlerini açamıyorlardı. Yürümekten korktuklarından yerlerinde kaldılar. [Bu sırada] komutanları kendi adamları [olduğunu bilmeden onları] alanın dıĢına iterek nehre düĢürdü. Arkadan gelen [birlikler] öncülerin tuzağa düĢerek yenildiğini, hepsinin etrafa dağılarak nehri doldurduğunu gördüler.

Ölenlerin sayısı on bindi. [Artçıların] çığlıkları yeri göğü titretiyordu. [Ölenlerin] savaĢ aletlerini [birbirine] bağlayıp, silahlarla kürek çekerek kuzey kıyısına ulaĢtıklarında on kiĢiden bir iki kiĢi [bile] kalmamıĢtı. Ordu yenilince, [Geshu] Han ve beraberindeki yüz atlı dörtnala batıya döndüler. [Ancak] Huoba Guiren düĢmanın eline düĢmüĢtü. [Daha sonra An] Lushan, [Geshu Han‟ı gördüğünde ona]: “Beni hep küçük gördün, peki ya

Ģimdi ne düĢünüyorsun?” diye sordu. [Geshu] Han korktu [ve] yalandan eğilerek:

„Gözlerim sizi görmemiĢti, ta ki bugüne dek. Sizin önderi olduğunuz baĢkaldırı

351 Lingbao (靈寶), günümüzde Henan‟da yer almaktadır (GJDMDCD: 1399)

145

[sayesinde] bugün yeryüzüne huzur geldi. Li Guangbi 352 Tumen‟da, Lai Zhen 353

Henan‟da, Lu Jiong 354 Heyang‟da. Memurunuz [bendeniz ise] buradayım, [bir] mektupla askerleri toplar, birkaç gün içinde sükûneti sağlarım.‟ dedi. [Bu sözleri duyan

An] Lushan çok mutlu oldu [ve Geshu] Han‟a yalandan Bakan [unvanı] verdi.

[Ardından Geshu] Han mektup yazarak [Li] Guangbi ve diğerlerinin askerleri geri

çekmelerini bildirdi. [Ancak] bütün komutanlar [cevap] yazdılar [ve] hepsi onu onuruyla ölmemekle [suçladı]. ĠĢlerin yolunda olmadığını öğrenen [An] Lushan, [Geshu]

Han‟ı [önce] Wanzhong‟a hapsetti, [ardından da] gizlice öldürdü.

[Geshu] Han, Tongguan‟ı savunduktan [sonra] sorumlu olduğu askerî iĢlerde

özensizdi, intikam alma [konusunda da] isteksizleĢmiĢti. [Bir gün] hükümdara Askerî

ĠĢler Bakanı An-si-shun ile [An] Lushan‟ın gizlice mektuplaĢtıkları söyleyerek [onları] haksız yere suçlamıĢ, [An] Lushan‟ın [An-] si-shun‟e gönderdiği mektubu götürenin

Tongguan‟da yakalandığını [söylemiĢti]. [Bunun üzerine] aynı yılın (756) üçüncü ayında, [An-] si-shun ve kardeĢi Taipuqing [unvanlı An-] yuan-zhen ölüm cezasına

352 Li Guangbi (李光弼 708-764), Tang dönemi memurlarındandır. 751-756 yılları arasında Hedong

Jiedushilığı yapmıĢtır. Ġlerleyen sayfalarda biyografisine yer verilmiĢtir.

353 Lai Zhen (來瑱?-762), Tang yönetimi altında pek çok görev almıĢ ve unvan kazanmıĢtır. An Lushan kalkıĢması sırasında baĢkaldıran birliklere karĢı verdiği bir savaĢta onları yenilgiye uğratmıĢtır. Tang

Suzong döneminde Askerî ĠĢler Bakanı ve Shandong Jiedushisı görevlerine getirilmiĢtir. Biyografisi için bknz: (JTS: 3364; XTS: 4699)

354 Lu Jiong (魯炅 703－759), aslen Fanyang bölgesindendir ve Geshu Han‟ın emrindeki askerlerden biridir. Biyografisi için bknz: (JTS: 3361)

146

çarptırıldı. Aileleri Lingwai‟a355 sürgün edildi. Çin‟deki herkes onlardan nefret etti.”

(JTS: 3125)

Kaynaklarda Geshu Han (KoĢu Han) için diğer pek çok yabancı komutandan daha fazla yer ayrılmıĢ ve onun için uzun bir biyografi kaleme alınmıĢtır. Uzun yıllar

Tang sarayında kalan Geshu Han (KoĢu Han), pek çok yüksek rütbeye sahip olmuĢtur.

An Lushan kalkıĢmasıyla birlikte hareketlenen Tang ordusunda Gao-xian-zhi‟nın baĢarısız olmasının ardından Geshu Han‟a duyulan ihtiyaç daha da artmıĢtır. Ancak

öngörüleri uygulanmadığı ve hükümdar Xuanzong uzun zamandır devlet iĢleriyle igilenmediğinden doğru kararı vermekte zorlandığı için Tang ordusu yenilgiye uğramıĢ ve Geshu Han arasında hep husumet olan An Lushan tarafından öldürülmüĢtür. Tang ordusu için bu kadar kıymetliyken ve bu kadar çok zafer kazanmıĢken, biyografisinin son kısmında ordunun An Lushan karĢısındaki baĢarısızlığı Geshu Han‟a yüklenerek savaĢmakta “isteksiz” olduğu kaydedilmiĢ, An-si-shun ile olan anlaĢmazlığı gerekçesiyle enerjisini bu iĢe harcadığı ima edilerek, Geshu Han‟a (KoĢu Han) büyük bir haksızlık yapılmıĢtır.

4.5. AĢına Xian (阿史那獻 ?-?)

Göktürklerin yönetici soyu AĢına ailesinden gelen, Ġstemi Yabgu‟nun beĢinci kuĢaktan torunu AĢına Mi-she‟nın torunu olan AĢına Xian için kaynaklarda detaylı bir biyografi kaydedilmemiĢtir. Dedesi ve babasının talihsizliği 356 sebebiyle sürgüne

355 Lingwai (嶺外), Çin‟de BeĢ Dağlar (bir kısmı Hunan ve Jiangxi sınırlarında; diğer kısmı Guangdong ve Guangxi sınırlarında olan sıra dağlar) olarak bilinen dağların ardındadır. (CH: 950) Daha önce Togan tarafından “tepelerin ardı” olarak ifade edilmiĢtir. (Togan vd. 2006: 180)

356 AĢına Xian‟in dedesi AĢina Mi-she ile babası AĢına Yuan-qing, onlarla aynı soydan gelen AĢına Bu- zhen tarafından haksız yere isyan etmekle suçlanarak öldürülmüĢlerdir. AĢına Xian ise sürgüne gönderilmiĢtir. (XTS: 6065)

147 gönderildikten sonra Anxi Jiedushisı (Bölge Valisi) olan AĢına Xian‟den Yeni Tang

Kayıtları‟nın bir bölümünde söz edilmiĢ ve Anxi Jiedushisı olarak Batı Türklerini teskin ettiği kaydedilmiĢtir. Eski Tang Kayıtları‟nda ise TürgiĢ kağanlarından Suo-ge357 ile ilgili kısımlarda On Ok Kağanı ilan edildiğine dair cümle içerisinde kaydedilmiĢtir.

Aynı kayıtlar Cefu Yuangui ve Zizhi Tongjian içerisinde de yer almaktadır. Buna göre;

“…Chang‟an yönetim döneminin ortasında (703), AĢına Xian Sağ Seçkin Atlılar

Büyük Muhafızı olarak yükseldi [ve] Xing Xi Wang Kağan358 [unvanını] miras aldı. On

Okları Teselli ve Teskin Eden Büyükelçi [ve] Beiting359 Büyük Duhusu oldu... Çok geçmeden [AĢına] Xian Qixi360 Jiedushi‟sı oldu.” (XTS: 6065)

357 TürgiĢlerin ikinci kağanı olan Suo-ge (娑葛), Wu-zhi-le‟nın (Üçele veya Üç ili) büyük oğludur.

Biyografisi için bknz: (JTS: 5190)

358 Xing Xi Wang Kağan ( 興 昔 亡 可 汗 ) unvanının anlamı, Chavannes‟a göre: “Bir zamanlar kaybedilmiĢ olanları artırıp çoğaltan Kağan”dır. (Chavannes 2007: 70)

359 Beiting (北庭), Yi Xi Bei Ting (伊西北庭) olarak da bilinir. Yi (伊), Xi (西) ve Ting (庭) bölgeleri ile

Beiting Bölgesi sınırları içindeki bütün ordu, ilçe ve garnizonları kontrolü altında tutar. (CH: 407)

360 Qixi, Tang döneminde Batı Bölgeleri için kullanılan bir sözcüktür. Günümüzde Hami ve Dunhuang arasındaki Hashun Çölü‟dür (哈順沙漠). Qixi Jiedushi (磧西節度使), Resmî Tarihler içerisinde yalnızca

XTS içerisinde altı kez geçmektedir. AĢına Xian‟den söz ederken XTS içerisinde Anxi Jiedushisı yerine

Qixi Jiedushisı ifadesi kullanılmıĢtır. 713 yılından 740 yılına kadar bu bölgede toplam beĢ Jiedushi görevlendirilmiĢtir. Bunlar; 713-715 yılları arasında AĢına Xian, 718-719 yılları arasında Tang Jiahui,

724-726 yılları arasında Du Xian, 727-738 yılları arasında Yan Beyi Li Hui (延王李洄) ve son olarak

739-740 yılları arasında görev yapan Gai Jiayun (蓋嘉運)‟dür. www. baidu.com E.T. 20.12.2018

148

“[Du] Bingke, yeniden Zhou Yiti‟nin 361 yerine halkı yönetmesi için [Guo]

Yuanzhen‟ı çağırdı... AĢına Xian‟i On Ok Kağan‟ı olarak gönderdi. Suo-ge‟yı yakalamak için Yanqi‟de ordu kurdu…” (JTS: 3048)

“…On Ok boyundan Dou-dan (都擔) ayaklanınca, [AĢına] Xian [onun] kafasını kesip saraya sundu. Suyab‟ın batısında otuz bin kiĢilik boyu toplayıp kendisine bağladı.

[Bunun üzerine] hükümdarlık mührüyle gelen [bir] mektupla tebrik edildi.362 Karluk,

Hu-wu (胡屋) [ve] Shu-ni-shi‟dan363oluĢan üç boy saraya bağlanmıĢlardı. [Bu yüzden]

Kapgan [Kağan‟ın] saldırılarına maruz kaldılar. [AĢına] Xian, Dingyuan Yolu364 BaĢ

Memuru [olarak] atandı [ve] Beiting Dudu‟su Tang Jiahui365 ile birlikte [Kapgan‟ı] sıkıĢtırmakla görevlendirildi. Bu sırada TürgiĢler sınırdaki karıĢıklıklardan faydalanmaya kalkınca [AĢına] Xian bizzat saraya gelerek takviye kuvvet istedi.

Xuanzong [talebini] kabul etmedi. Sol Muhafızlar Merkez Komutanı Wang Hui‟i (王惠)

[bu bölgelerde] huzuru sağlamakla görevlendirdi. Ancak TürgiĢler zaten Bahuan366 ve

Dashi Ģehirlerini kuĢatmıĢ dört uç bölgesini ele geçirecekti. [Bunun üzerine Tang]

361 Tang dönemi memurlarından olan Zhou Yiti ( 周以悌 ?-712), Anxi Duhuluğu yapmıĢ, Tang

Zhongzong döneminde Hexi bölgesi denetçisi olmuĢtur.

362 Aynı metin, TaĢağıl‟ın “Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları” adlı eserinde de geçmektedir.

(TaĢağıl 2013: 121)

363 Su-ni-shi (鼠尼施), Batı Göktürkleri ‟ne bağlı boylardan biridir.

364 Dingyuan Yolu (定遠道), günümüzde Çin‟in Shanxi bölgesinin Xixiang yöresinde yer almaktadır.

(CH: 1222)

365 Sarayda çeĢitli görevler üstlenen ve bir dönem Anxi Jiedushilığı da yapan Tang Jiahui‟e (湯嘉惠) ait bir biyografi bulunmamaktadır.

366 Bahuan (撥換), Han döneminde Gumo Guo (姑墨國) bölgesidir. Daha sonra Kuça‟ya bağlanmıĢ,

Kuça Duhufu ve Anxi Duhufu topraklarına katılmıĢtır. Tang döneminde AĢına She-er Kuça Beyi‟ni burada yakalamıĢtır. Bugünkü Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi‟nin Aksu ilidir. (CH: 834)

149

Jiahui, Anxi Jiedushilığına getirilerek Karluk üç soy askerleri ve [AĢına] Xian ile birlikte TürgiĢlere saldıracaktı. Hükümdar, Wang Hui‟nin bakanlarla planları görüĢmesini istedi. BaĢ bakanlar Chen Jing [ve] Chen Ting Ģöyle dediler:

„TürgiĢler Karluklara isyan ettiler ve savaĢ halindeler. Yabancılar

birbirlerine girdiler. Hükümdarlığın orada olmaması gerek. Büyük olan

yararlanacak, küçük olan bertaraf olacak, bu bizim yararımızadır. Bundan

sonra Wang Hui [oraya] düzeni sağlamaya gidebilir. [Bu savaĢa] orduyla

katılamayız.‟

Böylece [harekâttan] vazgeçildi. [AĢına] Xian, sonunda Suo-ge‟nın Ģiddetli baskılarına dayanamayarak Chang‟an‟da öldü.” (XTS: 6065, 6066)

Kaynaklarda AĢına Xian‟den çok az söz edilmiĢ ve Batı Göktürklerini sakinleĢtirme görevi ön plana çıkarılmıĢtır. Bu görevinin devamı olarak da yine batı bölgelerine Jiedushi (Bölge Valisi) olmuĢtur. AĢına Xian‟in Jiedushi olmasının yanında bir diğer özelliği de Tang Hanedanı‟nın hükümdarı koruma ordusu olan ve yabancı komutanlardan oluĢturulan suwei ordusu içerisinde yer almasıdır. (Xiao 2016: 61)

Muhtemelen dedesi ve babasının ölümünün ardından gönderildiği sürgünden döndükten sonra AĢına Xian, diğer konargöçer kültüründen gelen askerler gibi hükümdarı koruma birliğinde görev yapmıĢ, daha sonra Jiedushi olmuĢtur.

4.6. An-si-shun (安思順 695-756)

Göktürk soyundan gelen An-si-shun, 747-752 yılları arasında Hexi Jiedushisı

(Bölge Valisi) iken aynı zamanda Ordos Jiedushisı olmuĢ ve 752 yılına kadar her iki

Jiedushilık görevini eĢ zamanlı yürütmüĢtür. An-si-shun‟ün babası An-bo-zu (安波注),

Tang askerî yapısı içerisindeki hükümdarı koruyan birliklerden Yulin Ordusu‟nda görev yapan yabancı komutanlardandır. Tang Xuanzong döneminin önemli komutanlarından

150 olan An-si-shun, An Lushan‟ın baba tarafından kuzenidir.367 Kaynaklarda An-si-shun‟e ait bir biyografi bulunmadığı için hakkındaki dağınık bilgiler bir araya getirilmiĢtir.

Bunlar arasında Eski Tang Kayıtları‟nda yer alan Li Linfu, Li Guangbi ve Gao-xian- zhi‟ya ait biyografiler ile Eski Tang Kayıtları‟nın Hükümdar Kayıtları içerisindeki bazı kayıtlar yer almaktadır.

“…[Tianbao yönetim döneminin] onuncu yılında (751), Li Linfu, hem Anxi

Büyük Duhufu‟su hem de Ordos Jiedu‟su olmuĢtu, hali hazırda da Chanyü Yardımcı

Büyük Duhufu‟suydu. On birinci yılda (752), Ordos yardımcı elçisi Li Xianzhong (A- bu-si) baĢkaldırınca [Li Linfu], Jiedu [görevini] bırakıp, yerine An-si-shun‟ü geçirdi.

Ülkenin Wude [ve] Zhenguan [yönetim] dönemlerinden368 beri AĢına She-er,369 Qibi

He-li370 gibi [hem] sadık [hem de] yetenekli yabancı komutanlar eĢ zamanlı olarak

367 An-si-shun, An Lushan ‟ın baba tarafından üvey kuzenidir fakat Baykuzu‟nun An Lu-Shan ve Büyük

Yen Devleti adlı eserinde An-si-shun‟ün, An Lushan ‟ın oğlu olduğu yazılmıĢtır. (Baykuzu 2013: 88-89)

Bu bilgi gerçeği yansıtmamaktadır. An-si-shun‟ün babası An-bo-zhu‟dur ( 安波注). An Lushan‟ın oğullarının adı ise An Qingzong (安慶宗) ve An Qingxu (安慶緒)‟dür. Ayrıca Eski Tang Kayıtları‟nda da muhtemelen yanlıĢlıkla An-si-shun‟ün kardeĢi olan An-yuan-zhen, babası olarak kaydedilmiĢtir. (JTS:

3312)

368 Tang Hanedanı‟nın kurucu lideri Tang Gaozu‟nun yönetim döneminin adı olan Wude, 618-626 yıllarını kapsamaktadır. Tang Gaozu‟nun oğlu Tang Taizong‟un yönetim dönemi olan Zhenguan ise 627-

649 yıllarını kapsamaktadır.

369 AĢına She-er (阿史那社爾 604-655), Doğu Göktürk kağanlarından Chu-luo Kağan‟ın (處羅可汗 ? -

620) oğludur ve Tang yönetimi altında önemli görevler üstlenen yabancı komutanlar arasındadır. Çinli tarihçiler tarafından biyografisi oldukça detaylı bir Ģekilde kayıt altına alınmıĢtır. 636 yılında hükümdarın kız kardeĢi Heng Yang Konçuy (衡陽長公主) ile evlenerek saraya damat olmuĢtur. Detaylı bilgi için bknz: (Kapusuzoğlu 2016)

370 Qibi He-li‟nin (契苾何力 ?- 677) ataları Töles boylarının kağanlarındandır. Babası Ge (葛) Sui

Hanedanı döneminde Bagatur Tigin (莫賀咄特勒) unvanı almıĢtır. Babası ölünce henüz dokuz yaĢında

151 büyük komutanlık görevlerini üstlenemiyorlardı. Pek çoğu önemli görevlere önderlik ettirilerek kontrol altında tutulabiliyordu. Kaiyuan [yönetim döneminin] (713-741) ortalarında [ise] Zhang Jiazhen,371 Wang Jun, Zhang Yue, Xiao Song,372 Du Xian373 gibi

Jiedushilar devlet iĢlerinden anlayan [kimselerdi]. (JTS: 3239)

[Li] Linfu, yerini sağlamlaĢtırmak [için] komutanlıktan çıkıp bakanlığa girmenin kökünü kurutmak istiyordu, [bu sebeple] hükümdara Ģunları söyledi: „Ulemadan asker olanlar silahtan korkar, asilzadeleri kullanmak yabancıları kullanmaya benzemez.

Yabancılar savaĢmakta çok iyiler [ve de] cesurlar; asilzadeler [ise sarayda bile] birlik olamıyorlar.‟ Hükümdar [onun sözlerini] onayladı. Bunun üzerine [An-] si-shun, [Li

Linfu]‟nun yerine geçti. Bundan sonra Gao-xian-zhi [ve] Geshu Han gibi [savaĢ konusunda] uzman olanlar komutan oldular. [Li] Linfu onların dil bilmemesinden [ve] kimseyle sorunları olmamasından faydalandı. Fakat [An] Lushan [geldi ve bu] düzeni bozdu…” (JTS: 3240)

olan He-li‟ye Büyük Ġlteber (大俟利發) unvanı verilmiĢtir. 632 yılında annesinin baĢında olduğu yaklaĢık bin hane ile Çin‟e gelmiĢlerdir. Hem JTS hem de XTS‟deki Yabancı Komutan biyografileri içinde He-li‟nin biyografisi mevcuttur. Bknz: (JTS: 3291; XTS: 4117,4118)

371 Zhang Jiazhen (張嘉貞 665-729), Tang Xuanzong‟un Kaiyuan yönetim döneminde (713-741) sarayda görev alan bakanlardandır. Aslen Pu Zhou yöresindendir. Özellikle 720 yılından itibaren üst üste terfiler almıĢtır. Biyografisi için bknz: (JTS: 3090; XTS: 4441)

372 Xiao Song (蕭嵩 ?-749), Güney Kuzey Hanedanları döneminde (南北朝 420-589) güneyde kurulan

Liang Hanedanı‟nın kurucu hükümdarı Xiao Yan‟in ( 梁 武帝 蕭衍 464-549) soyundan gelir. Tang sarayındaki görevleri arasında Hexi ve Ordos Jiedushilığı da vardır. XTS‟de kısa bir biyografisi yer almaktadır. (XTS: 3953)

373 Du Xian (杜暹?-740), Pu zhou bölgesindendir. Wu Zetian döneminde AraĢtırmacı Denetçi görevinde bulunmuĢtur. 724-726 yılları arasında Anxi Jiedushilığı, 731 yılında ise Hedong Jiedushilığı yapmıĢtır.

Biyografisi için bknz: (XTS: 4420; JTS: 3075)

152

“…[Tianbao yönetim döneminin] on üçüncü yılında (754), Ordos Jiedu‟sı An-si- shun yardımcı elçi oldu, geride kalanların [ilgilendiği] cenaze iĢlerini öğrendi. [Emrinde

çalıĢtığı kiĢiler An-] si-shun‟ün yeteneklerini beğenince onu evlendirmek istediler…”

(JTS: 3303)

“…[Tianbao yönetim döneminin on beĢinci yılının] (756) ikinci ayında Li

Guangbi [ile Guo] Ziyi 374 asker [ve] komutanlarıyla doğu [yönünden] çıkıp

Jingxing‟e 375 [vardılar]. DüĢman komutan Shi Siming 376 ile savaĢarak onu büyük yenilgiye uğrattılar. On küsur ilçe [ve] beldeye girdiler. ÇalıĢma Bakanı An-si-shun

öldürüldü…” (JTS:231)

“…[Tianbao yönetim döneminin dokuzuncu yılında] (750) Gao-xian-zhi saraya girince [ona] Kaifu Yitong Sansi [unvanı] verildi. [Bunun üzerine] savunma muhafızlığı

[görevini] bıraktı. Hexi Jiedushilığını [ise] An-si-shun‟e devretti. [Fakat An-] si-shun

[Hexi‟deki] halkın kulak kesip, yüz çizme [âdetini]377 eleĢtirip, [sarayda] kalmak istedi.

374 Guo Ziyi (郭子儀 697-781), Tang döneminde görev yapmıĢ stratejist, yönetici ve komutandır. Genç yaĢında Wu Zetian tarafından uygulamaya konulan Askeriye Sınavı‟nı yüksek dereceyle kazanarak saraya girmiĢtir. An Lushan kalkıĢması sırasında, Ordos Jiedushilığı görevine getirilmiĢtir. Biyografisi için bknz:

(JTS: 3449; XTS: 4599)

375 Jingxing (井陘) ilçesi, günümüzde Shanxi‟deki Jingxing ilçesinin kuzeyidir. (GJDMDCD: 119)

376 An Lushan kalkıĢması sırasında onunla birlikte savaĢ veren ve kardeĢi gibi olan Shi Siming‟in (史思明

703-761) asıl adı Sugan‟dır. Göktürklerin karıĢık boylarındandır. GörünüĢü zayıf, saçı ve sakalı kısadır.

Sırtı kamburdur, gözleri öfke dolu, karakteri tez canlıdır. Shi Siming yılın son günü, An Lushan ise yılın ilk günü doğmuĢtur. Bu yüzden birlikte büyümüĢlerdir. Biyografisi için bknz: (JTS: 5376)

377 An-si-shun, bu sözlerle Göktürklerin cenaze töreni sırasındaki ritüellerine gönderme yapmaktadır.

Türk kültür çevresindeki halkların cenaze törenleri hakkında bilgi için bknz: (Kapusuzoğlu 2015: 507-522)

153

AraĢtırmacı Denetçi378 [makamındaki] Bei Zhounan (裴周南), durumu hükümdara arz etti [ve An-] si-shun‟ün kalmasına [karar verildi] 379...” (JTS: 3206)

Yukarıda sözü edilen kayıtların yanı sıra hem Yeni Tang Kayıtları hem de Bütün

Tang Metinleri içerisinde yer alan farklı bir metin göze çarpmaktadır.

“…Tianbao [yönetim döneminin] sonunda An Lushan baĢkaldırınca, Ordos

Jiedushisı An-si-shun‟ün, [An] Lushan‟ın kuzeni olduğu için hükümdarlık emriyle

öldürülmesine [karar verildi]. [Bunun üzerine] hükümdar, Guo Fenyang‟a 380 onun yerine geçmesini emretti. On gün sonra, hükümdar ikinci [bir] emirnameyle Li

Linhuai‟a381 tuğunu alarak Ordos‟taki askerin yarısını alıp doğu [yönünden] Zhao [ve]

Wei‟e [gitmesini] emretti. Bu sırada [An-] si-shun, [Guo] Fenyang [ve Li] Linhuai‟ın

üçü de Yamen Dou Komutanıydı. 382 On bin askerleri vardı. [Birbirleriyle] iyi geçinemezler; aynı kaptan yiyip içmelerine, sıklıkla birbirlerini görmelerine rağmen tek kelime konuĢmazlardı. Bu sırada [Guo] Fenyang, [An-] si-shun‟ün yerine geçtiği için

378 AraĢtırmacı denetçi olarak tercüme edilen Linjian Yusi (監察御史) makamı, denetçiler arasında en geniĢ ve kapsamlı araĢtırma yapan memurdur. Halktan gelen Ģikâyetler, mahkûmların durumlarının gözlemlenmesi, yanlıĢ tutum içinde olan görevlilerin takibi yetki alanlarıdır. (Hucker 1984: 145,146)

379 Bu kayda rağmen An-si-shun‟ün 747-752 yılları arasında Hexi Jiedushisı olduğu bilinmektedir.

380 Guo Fenyang (郭汾陽), Guo Ziyi‟nin diğer adıdır.

381 Li Linhuai (李臨淮), Li Guangbi‟nin diğer adıdır.

382 Yamen Ordusu (牙門都將), Üç Devlet döneminde (220-280) Liu Bei (劉備 160-223) tarafından kurulmuĢtur. Eskiden Ordu bir yerde kamp kurduğunda o bölgeye büyük bir bayrak dikilirdi. Göndere

çekilen bayrağın Ģekli fildiĢine benzetildiği için bayrağa Çince diĢ anlamına gelen Ya (牙) adı verilmiĢtir.

Kapı anlamına gelen Men (門) sözcüğü ise kamp yapılan bölgenin giriĢini ifade etmektedir. Bu sebeple kampın giriĢindeki bayrağın altında bekleyen birliğe Yamen Ordusu adı verilmiĢtir. Birliğin görevi, komutanın yakınında olmak, onun olduğu yerde konaklamak ve her yere onunla birlikte gitmektir. www.zdic.net E.T. 31.01.2019

154

[Li] Linhuai onu öldürmek istiyordu [fakat] planlarını [henüz] gerçekleĢtirmeden hükümdar yanlarına geldi [ve Guo] Fenyang‟ın ordusunu doğuya sefere gönderdi.

[Bunun üzerine Li] Linhuai huzura çıkıp: „Bir kiĢinin ölmesi [bize] yeter, karısıyla

çocuğunun hayatını bağıĢlayalım.‟ dedi. [Ardından Guo] Fenyang aceleyle [geri] gelip elindekileri bırakıp olduğu yere çöküverdi. „ġu anda ülke karıĢıklık içindeyken taĢınmak, gayri resmi olarak doğuya sefere gitmek [olur mu? Bu durumda] nasıl olur da kendi

öfkemi düĢünürüm!‟ dedi. [Durumu] bildirmek için askerleri [ve] görevlileri çağırdı, emirnameyi çıkarıp onlara okudu. Böylece bir dereceye kadar emirnameye bağlı kalmıĢ oldu ve [onları da] ikna etti. [Memurlar] el ele tutuĢup, gözyaĢı döktüler. Birbirlerini sadık [ve] dürüst olmak için motive ettiler. [Böylece] eĢkıyalık son buldu. Aslında [bu], iki görevlinin baĢarısıydı…” (QTW: Tom. 756; XTS: 6206, 6207)

An-si-shun ile ilgili son olarak Bütün Tang Metinleri içerisinde tarihçinin yorumu olarak geçen bir metin bulunmaktadır. “Guo [Ziyi‟nin] Yerine Geçtiği An-si- shun‟ün Aklanması Ġsteğini Ġlan Etmesi” baĢlığını taĢıyan metin aĢağıda verilmiĢtir.

“Memurlar [An-si-shun‟ü] öldürmekten vazgeçmiĢ gibi [davrandığınızın] haberini aldı, [onu] suçlayacak sonsuz neden [var ancak bir] asilzadenin öldürüleceğinin ilan edilmesi, [ona] iftira atılması yandaĢlarını ayağa kaldırıp üzerinize çeker. Doğru [ve] dürüst [insanlardan] nefret edilir, bunun kökeni geçmiĢe dayanır.

[Saraydakiler], eski Kaifu Yitong Sansi ve aynı zamanda ÇalıĢma Bakanı olan

An-si-shun ile kardeĢi Yulin Ordusu Komutanı ve Taipuqing [görevindeki An-] yuan- zhen‟ın hatalarını görüp, [bu] muhteĢem dönem [için] ellerinden gelenin en iyisini yaptıklarını geçmiĢ hanedanlara göstermeye çalıĢtılar. Kimi zaman sınırları doldurarak, kimi zaman gizlice etraflarını sararak Chanyü‟nün askerî duvarını yıkıp, göğün oğlunun

ülkesini yükselttiler. Eski kitapları yaymayı düĢünüp, resim yazısını kavradılar.

[Böylece] ünlü komutanlar olarak adlandırıldılar, gerçekte [de] meziyetli memurlardı.

155

Geshu Han ile [An-si-shun] anlaĢamıyordu. Bu yüzden [Geshu Han ona] iftira atmayı planladı [ve] herkese [An-si-shun‟ün, An] lu-shan ile iĢbirliği içinde olduğunu söyledi. SoydaĢları [da] sonunda [An-si-shun‟ün] öldürülmesini kabul ettiler.

Adaletsizlik [karĢısındaki] kalp ağrısı, yaĢarken ölmek gibidir. An Lushan [önceden] koyun güden bir köylüydü. Asıl soyadı Kang‟dı. Uzaklardaki kuzey boylarından gelip

Çin‟e tâbi olmuĢtu. [An-] si-shun [ise] babası [An-] bo-zhu‟dan kaçtığında kendi yetimliğine [ve] asil [bir] aileden gelmediğine üzülürken, [saraya] girmeye razı oldu.

[Yeni bir] baĢlangıçla sahte [bir] soyadı aldı. Bu sırada [An] Lushan, Ji [Ģehrinin]383 bayrağını eline aldı; [An-] si-shun [ise] Ordos‟un savaĢ baltasını devraldı. KardeĢ gibi

[düĢünülmelerine] rağmen [aslında] aynı aileden gelmiyorlardı. [An] Lushan henüz baĢkaldırmadan önceki günlerde, [An-] si-shun sık sık aldığı duyumları dile getirmeyi bırakmıĢtı. Sarayın bütün memurları [bu durumun] farkındaydı. Kötü insanlar hükümdarı neden aldatmak ister? Bu eĢkıyaların nefretinin baĢarıya ulaĢması [demek], sadakatiyle yaĢayan memurların, adaletsizce ölen iblislere [dönüĢmesi demektir].

[Komutan] Zhao‟ın annesi bir zamanlar akraba ve arkadaĢların cezadan muaf olmasını

önermiĢti. [An-] si-shun [sonradan] değiĢerek atalarının intikamını almak istedi. Bile bile ölmek, [bu nasıl] Ģiddetli kin beslemektir? Ayaklarına kapanılan yüce hükümdar, bilge kiĢilerin erdemiyle devam eden planlarını durdurdu, uğursuz havayı yok edip topraklara [ve] denizlere sükûnet getirdi. ġehir surlarının dıĢındaki hendekleri anımsadılar. Doğrulukla [arasındaki] bağlantıyı açıklamak zor [olsa da] eĢkıyaya giysi

[ve] Ģapkalarla tuzak kurup, hepsi yan yana dizilip gizlendiler. [Bir zaman sonra [An-] si-shun‟ün kardeĢinin [gelmesi] emredildi. Yalnız kaldıklarında [diğerlerinden] ayrılarak [ona] ayrıcalık tanındı. [An-yuan-zhen] sadakatli [bir] memur olduğu için gözyaĢı döktü. Bu memurların böyle gizlice yalvararak karĢılaĢtıkları haksız suçlamalardan arındıklarını, hayatlarını riske attıklarını hükümdar anlamıĢtı. Bu yüzden

383 Ji Ģehri (薊城), günümüzde Hebei‟deki Ji ilçesidir. (GJDMDCD: 1295)

156 bu aileyi aklayarak herkese lütfunu göstermek zorundaydı. [Ama] nasıl? Ölenler adaletsizliği hissettiklerinde, haksızlığa uğrayanı gördüklerinde [bunu] dürüstçe ifade ederler, fakat diriler gizli planlar yaparak kasıtlı olarak [o] adaletsizliğin daha fazlasını yaparlar. Boyun eğenlerin [affedilmesi] geleneği olmamasına rağmen, komutanlar

[hükümdarın bu] tutumunu öğrenince [ona] hayranlık duydular. [Hatta] kasıtlı olarak

Ģüphe duyan komutanlar [bile hükümdara] güvenip saraya bağlandılar. Yeryüzünde yalnızca doğruluğa dönenler, gerçekten değiĢip [hem] bu dünyada [hem] diğer dünyada erdeme saygı duyarlar. [Bu] fazlasıyla samimi [bir] istek, fazlasıyla!” (QTW: Tom. 452)

Kendisine ait bir biyografi kaydedilmemesine rağmen hakkında yazılanlardan

Tang ordusu içindeki önemli komutanlardan biri olduğu anlaĢılan An-si-shun, pek çok

üst düzey göreve gelmiĢtir. Onunla ilgili kaydedilenler içerisinde özellikle Li Linfu‟nun yabancı komutanların Jiedushi (Bölge Valisi) olarak atanmasına yönelik önerisi üzerine yaĢananlar ile yine bozkır kökenli yabancı komutanların Tang ordusu içinde önceki konumlarından daha üst düzey bir konuma gelmeleri aĢamasını göstermesi açısından

önem arz etmektedir. Ayrıca An-si-shun‟ün öldürülmesinin kararlaĢtırılması ve yerine baĢkasının geçmesininin planlanması üzerine Li Guangbi‟nin An-si-shun‟e destek veren tutumu, ailesine dokunulmamasını istemesi ve yerine geçen kiĢiyi öldürmek istemesi aynı kültür çevresinden gelen insanların aynı soydan olmasalar bile birbirlerine nasıl destek olduklarını göstermesi açısından önemlidir. Bunun yanında An-si-shun‟ün, An

Lushan‟a destek verdiği yönündeki iftiraların daha sonra Çinli memurlar tarafından da anlaĢılması ve öldükten sonra olsa bile An-si-shun‟ü aklamaları da An-si-shun‟ün onlar

üzerinde bıraktığı izlenimle ilgili olmalıdır.

4.7. A-bu-si/ Li Xianzhong (阿布思/ 李獻忠 ?-754)

A-bu-si, Göktürklere bağlı iken OzmıĢ Kağan ( 烏 蘇 米 施 可 汗 ?- 744) döneminde Yabgu olmuĢtur. 742 yılında Karluk, Uygur ve Basmılların Göktürkler 157

üzerine düzenlediği ortak saldırı sonucunda meydana gelen karıĢıklık sebebiyle, A-bu-si

Tang‟a gelmiĢ ve halkıyla Ordos Jiedushilığına (Bölge Valiliğine) bağlanmıĢtır. Burada

749 yılında Geshu Han (KoĢu Han) ile birlikte batı seferine giderek Tibet‟e asker

çıkarmıĢtır. 752 yılında Ordos Jiedushisı olmuĢtur. Harici Tarihler‟den Tongzhi‟da yer alan biyografi niteliğindeki kısa bir kayıt dıĢında A-bu-si‟ya ait müstakil bir biyografi bulunmadığından farklı baĢlıklar altında kaydedilen onunla ilgili bilgiler bir araya getirilmiĢtir. Bu bilgiler özellikle Kapgan Kağan, Geshu Han, An-si-shun, An Lushan ve Çinli komutanlardan Cheng Qianli ile ilgili kayıtlarda bulunmaktadır. Ayrıca A-bu- si‟ya, Tang Xuanzong tarafından Çince Li Xianzhong (李獻忠) adının384 verildiği tespit edilmiĢ ve bazı kayıtlarda A-bu-si‟dan bu Ģekilde bahsedildiği kendi adının ise kayıtlara geçmediği görülmüĢtür. Buna göre;

“…A-bu-si, Dokuz Oğuzların lideridir. GörünüĢü heybetli [karakteri ise]

çoğunlukla hileciydi. Kaiyuan [yönetim döneminin] baĢında (713) Kapgan [Kağan‟ın] baskısından [kaçıp] saraya bağlandığında, hükümdar onun üzerine titremiĢti. [An]

Lushan onun yeteneğini [ve] istediğinde ele geçirilemeyiĢini kıskanıyordu. Bu yüzden kendisine hizmet etmesini istedi, [bu durumdan] korkan A-bu-si, baĢkaldırarak [Gobi]

Çölü‟nün kuzeyine geçti. [An] Lushan [oraya] girmedi ve askerlerini geri çekti. A-bu-si,

Uygurlar tarafından yakalandı [ancak daha sonra] Karluklara kaçtı. [An] Lushan [ise] onu [yakalamaktan] vazgeçerek askerlerini topladı. [Ancak] Karluklar korktular [ve] A-

384 Yabancı komutanlara soyadı verilmesi, Tang‟ın kurucu lideri Gaozu döneminde (618-626) baĢlamıĢtır.

Tarihî kayıtlarda soyadı verilen ilk kiĢinin Göktürk tiginlerinden AĢına Da-nai (阿史那大奈 ?-?) olduğu görülmektedir. Da-nai‟a, Shi (史) soyadı verilmiĢtir. (JTS: 5180) Fakat yabancı komutanlara en sık verilen soyadı devlet soyadı olan Li (李) soyadıdır. Bu soyadının verildiği kiĢilere artık hanedandan biri gözüyle bakılmıĢtır. Bu davranıĢ, hükümdarın yabancı komutanları en yüksek mertebeden kabul ediĢini ifade etmiĢtir. (Ma 2006: 37)

158 bu-si‟yı yakalayarak Beiting‟e gönderip baĢkente sundular. [An] Lushan, A-bu-si‟nın halkını [ve] askerlerini ele geçirince, ülke iyileĢip rahata erdi…” 385 (TZ: Tom. 627)

“…O yıl (715) sonbaharda, Kapgan ve Dokuz Oğuzların lideri A-bu-si, [Gobi]

Çölü‟nün kuzeyinde savaĢtılar. Dokuz Oğuzlar büyük yenilgiye uğradı. Ġnsanları [ve] hayvanlarından çok fazla ölen oldu. [Bunun üzerine] A-bu-si, boyuna Tang‟a bağlanmayı386 emretti.” (JTS: 5173)

“…Göktürk liderlerinden A-bu-si, önceden boyuna [Tang‟a] tâbi olmayı emrederek Ordos ordusuna bağlanmıĢtı. [Bunun üzerine Tang] Xuanzong ona [kendi] soyadını [ve bir] isim vererek adına Li Xianzhong dedi. [Bu sırada] Li Linfu uzaktan

Ordos Jiedushilığı yapmaktaydı. [Li] Xianzhong [burada] Yardımcı Komutan oldu.

Daha sonra hükümdar [Li] Xianzhong‟un boyunu You Zhou‟a387 taĢımasını emretti. [Li]

Xianzhong ile [An] Lushan eskiden beri arası bozuktu. [Bu yüzden Li Xianzhong] korkarak hükümdarın emrine uymadı [ve] baĢkaldırarak [Gobi] Çölü‟nün kuzeyine geri döndü. Çok kez sınırlarda sorun çıkardı [Bu duruma] çok öfkelenen Tang Xuanzong,

[Cheng] Qianli‟ye388 komutan [ve] askerleriyle Li Xianzhong‟a saldırmasını emretti.

[Tianbao yönetim döneminin] on ikinci yılının (753) on birinci ayında, [Cheng] Qianli

[ve] askerleri [Gobi] Çölü‟nün batısına vardıklarında Karluk boyuna [bir] emirname yazarak onlarla birlikte [Li Xianzhong‟a] karĢı koymalarını emretti. [Li] Xianzhong,

385 Aynı anlatı, Yeni Tang Kayıtları‟nda yer alan An Lushan biyografisi içerisinde de geçmektedir. Bknz:

(XTS: 6415)

386 Tong Dian‟de yer alan aynı içerikli kayıtta A-bu-si‟nın on bin küsur hane ile Tang‟a bağlandığı bilgisi kaydedilmiĢtir. (TD: 5467)

387 Bu sırada You Zhou, An Lushan‟ın yönetim alanı içerisindeydi.

388 Çinli memurlardan Cheng Qianli (程千里 ?- 757), güçlü ve cesur olmasıyla ünlüdür. Tang sarayı adına önemli görevler üstlenmiĢ, Anxi ve Beiting Jiedushilığı yapmıĢtır. Biyografisi için bknz: (JTS:4903;

XTS: 5545)

159 gücünü tüketip Karluklara geri döndüğünde Karluklar onu bağlayıp, karısı ve emrindeki bin kiĢiyi [Cheng] Qianli‟ye gönderdiler. [Cheng Qianli de] ganimetini (Li Xianzhong) derhal hükümdara iletti. Göğün oğlu onun kahramanlığını [övdü]. [Tianbao yönetim döneminin] on üçüncü yılının (754) üçüncü ayında Qinzheng Binası‟nda [düzenlenen bir törene Cheng] Qianli, esir düĢen [Li] Xianzhong‟u getirdi [ve] Çütre KuĢu

Sokağı‟nda baĢını vurdurdu…” 389(JTS: 4903: ZZTJ: 6919)

“…[Tianbao yönetim döneminin] on birinci yılında (752) Ordos Yardımcı

Elçisi Li Xianzhong baĢkaldırdı. [Bunun üzerine Li Linfu] Jiedushilık [görevini] bırakarak, An-si-shun‟ün [kendi] yerine geçmesini [istedi]…” 390 (JTS: 3239; ZZTJ:

6912)

“…[Tianbao yönetim döneminin] on üçüncü yılı (754) üçüncü ayında, Beiting

Duhu‟su Cheng Qianli baĢkaldıran A-bu-si‟yı canlı yakalayarak Qinzheng Binası‟na sunmuĢ, Çütre [KuĢu] Sokağı‟nda baĢını vurdurmuĢtu. A-bu-si Dokuz Oğuzların lideridir. Kaiyuan [yönetim döneminin] baĢında (713) Kapgan [Kağan‟ın] saldırıları yüzünden saraya bağlanmıĢtı. Daha sonra Kaiyuan [yönetim döneminin] sonunda kuzeydeki yabancılar [arasında] büyük karıĢıklık çıktı.391 Batı ġadı [Ge-la-duo‟nun]392

389 A-bu-si‟nın Çin‟e geldikten sonraki hayatının kısaca kaydedildiği bu metnin neĢri, TaĢağıl‟ın

Göktürkler I-II-III adlı eserinde de özet olarak verilmiĢtir. (TaĢağıl 2014: 385) Ayrıca bknz: (Liu 2011:

443, 449)

390 Yeni Tang Kayıtları‟nda da aynı bölüm bulunmaktadır: “…Bir süre sonra [Li Linfu] yeniden Anxi

Büyük Duhusu, Ordos Jiedushisı oldu. Kısa zaman [sonra da] Chanyü Yardımcı Büyük Duhusu oldu.

Ordos Yardımcı Elçisi Li Xianzhong baĢkaldırınca Jiedushilık [görevini] bıraktı…” (XTS: 6347)

391Burada karıĢıklık olarak nitelendirilen ve pek çok Göktürk soylusunun aynı dönemde Tang topraklarına gelmesine sebep olan süreç, ZZTJ içerisinde 742 yılına tarihlenen kayıtlarda Ģöyle ifade edilmiĢtir:

“…Göktürklerin Basmıl, Uygur, Karluklardan oluĢan üç boyu hep birlikte Yabgu‟ya saldırarak onu

öldürmüĢlerdi. Basmılların boy beyini ĠlteriĢ Kağan olarak baĢa geçirmiĢler, Uygurlar ve Karlukların [boy beyleri de] kendileri sağ ve sol kanat yabgu ilan etmiĢlerdi. [Bunun üzerine] Göktürklerden geriye

160 karısı, Kapgan‟ın torunu Bo-de-zhi Tigin, Bilge Kağan‟ın kızı, Yiran Kağan‟ın küçük karısı, Tengri Kağan‟ın 393 kızı ve A-bu-si [ile] Ġlteber, boylarına Çin‟e tâbi olmayı emrettiler. 394 Tianbao [yönetim döneminin] dokuzuncu (750) yılı sonbaharında, baĢkentin yönetimine girdiler. Hükümdar onlara bol hediyeler verdi [ve] güzel görünüĢlü, yetenekli olanları boy beyi olarak atadı.

Tianbao [yönetim döneminin] onuncu yılında (751) Fanyang Jiedushisi An

Lushan, [hükümdarın] lütfuna nail olmuĢtu [ancak] A-bu-si onun emrine girmeyi kabul etmiyordu. [An] Lushan bu yüzden birlikte Xi [ve] Kitanlara saldırmak için kalanlar hep birlikte Pan Köl Tigin‟in oğlunu OzmıĢ Kağan adıyla tahta çıkarmıĢlardı. Onun oğlu Ge-la- duo ise Batı ġadı olmuĢtu. Hükümdar elçi göndererek OzmıĢ‟ın Tang‟a tâbi olmasını istemiĢ [ancak]

OzmıĢ kabul etmemiĢti. [Bunun üzerine] Ordos Jiedushisı Wang Zhongsi, [Gobi] Çölü‟nün kıyısını askerle doldurarak OzmıĢ‟ı korkutmak [istemiĢti]. [Böylece] OzmıĢ korkarak teslim olmak istediğini bildirmiĢ ancak [sürekli] erteleyerek teslim olmamıĢtı. [Wang] Zhongsi, OzmıĢ‟ın yalan söylediğini anlayınca Basmıl, Uygur [ve] Karluklardan elçiler göndererek OzmıĢ‟a saldırmalarını emretmiĢ, OzmıĢ

[ise] kaçmıĢtı. Bu yüzden [Wang] Zhongsi askerleriyle saldırmıĢ, OzmıĢ‟ın sağ kanatını ele geçirerek geri dönmüĢtü. [Bu karıĢıklık yüzünden] Göktürklerin Batı Yabgusu A-bu-si ve Batı ġadı Ge-la-duo,

Kapgan‟ın torunu Bo-de-zhi, Yiran [Kağan‟ın] küçük karısı, Bilge Tengri‟nin kızı boylarından bin küsur haneye ard arda Tang‟a teslim olmayı emretmiĢlerdi.” (ZZTJ: 6854, 6855) Aynı olay Moyan Çor tarafından dikilen TerhinYazıtı‟nın doğu tarafı 7. ve 8. satırlarında da anlatılmaktadır. Bknz: (Gömeç

1995: 71-84)

392 CFYG‟den alınan bu anlatıda Batı ġadı‟nın adı kaydedilmemiĢtir. Ancak ZZTJ: 6855‟te Batı ġadı‟nın adı Ge-la-duo (葛臘哆) olarak verilmiĢtir. Ge-la-duo, Pan Köl Tigin‟in oğlu OzmıĢ Kağan‟ın oğludur.

393 Deng Li (Tengri) Kağan, Bilge Kağan‟ın oğludur. KardeĢi Yiran Kağan‟ın ölümünün ardından 734-

741 yılları arasında tahtta kalmıĢtır. Daha sonra OzmıĢ Kağan tarafından yenilgiye uğratılarak tahttan indirilmiĢtir. Biyografisi için bknz: (JTS: 5177)

394 Eski Tang Kayıtları‟nda Göktürklerin sağ kanadını temsil eden bu kiĢilerin isimleri de verilmiĢ ve aynı bölüm Ģöyle ifade edilmiĢtir: “…Batı ġadı‟nın karısı ve Kapgan [Kağan‟ın] torunu Bo-de-zhi Tigin, Bilge

Kağan‟ın kızı Da-luo Konçuy, Yiran Kağan‟ın küçük eĢi Yü-sai-fu [Hatun], Tengri Kağan‟ın kızı Yu-zhu

Konçuy, A-bu-si [ve] Ġlteber boylarına Tang‟a tâbi olmayı emrettiler...” (JTS: 5178)

161 komutanlarını çağırdı. [Bunun üzerine] A-bu-si, [An] Lushan‟ın kendisini

öldüreceğinden korktuğundan boyuna ayaklanmayı emretti. Hükümdar [da] Kuzey

Di‟lerine [A-] bu-si‟yı takip etmelerini emredince, [A-] bu-si panikleyip Batı ġad‟ı ile ittifak yaparak Karluk yabgusuna [sığındı, fakat] Karluklar [da] korktular ve onu yakalayarak Beiting‟e gönderdiler.” (CFYG: 3960)

“…[Tianbao yönetim döneminin] baĢlarında Göktürk A-bu-si, gelip saraya tâbi olmuĢ, hükümdar ona bol hediyeler, [kendi] soyadı [ile bir] isim vererek adına Li

Xianzhong demiĢti. [Rütbesi] yükselerek Ordos Yardımcı Jiedushisı oldu, unvanı

Fengxin Beyi395 oldu. [Li] Xianzhong, yetenekliydi [ve] An Lushan‟ın emrine girmek istemiyordu. [An] Lushan ondan nefret ediyordu, bu yüzden hükümdar onun Tongra

[boyunun] on bin atlısının baĢına geçerek hep birlikte Kitan‟a saldırmalarını istemiĢti.

[Ancak Li] Xianzhong, [An] Lushan‟ın kendisini öldüreceğinden korktuğundan Liu

Hou [unvanlı] Zhang Wei‟e, 396 hükümdara gitmeyip kalması konusunda ricada bulunmasını istemiĢ [fakat Zhang] Wei kabul etmemiĢti. Bu yüzden [Li] Xianzhong boyuna önderlik edip, cephanelikleri yağmalayarak ayaklandı [ve] [Gobi] Çölü‟nün kuzeyine geri döndü…” (ZZTJ: 6910)

“[753 yılı]…Yang Guozhong,397 An Lushan‟a elçi gönderip Li Linfu ile A-bu- si‟nın [birlikte] ayaklanmayı planladıklarını söyleyerek [onları] haksız yere suçlamıĢtı.

[Bunun üzerine An] Lushan, A-bu-si‟ın boyundan teslim olanları saraya gönderip,

395 Fengxin Beyi (奉信王) unvanı, Güney Hanedanlarından Liang Hanedanı döneminde kullanılmaya baĢlanmıĢtır. 508 yılından itibaren, ülke sınırları dıĢındaki yirmi dört askerî garnizondan bu unvanın kullanıldığı garnizonun en düĢük dereceli garnizon olması kararlaĢtırılmıĢtır.

396 Ruzhou bölgesinden olan Zhang Wei (張暐), Tang sarayında önemli görevler üstlenmiĢ bir memurdur.

Daha önce ataları da saraya hizmet etmiĢlerdir. Biyografisi için bknz: (JTS: 3247)

397 Pu Zhou yöresinden olan Yang Guozhong (楊國忠 ?-756), Hükümdar Xuanzong‟un cariyesi Yang

Guifei‟in akrabasıdır.

162

[hükümdara] Li Linfu ile A-bu-si‟nın baba oğul gibi planlar yaptıklarını söyledi…”

(ZZTJ: 6917, 6918)

A-bu-si, Dokuz Oğuzlar ve Göktürkler arasındaki savaĢta Kapgan Kağan ile karĢı karĢıya gelmiĢ ve alınan yenilginin ardından Eski Tang Kayıtları ve Tongzhi‟da yer alan kayıtlara göre Tang‟a yönelmiĢtir. Ancak daha ileriki yıllara ait kayıtlarda da farklı zaman dilimlerinde Tang‟a bağlandığından söz edilmesi nedeniyle Göktürklerin son dönemlerine kadar bu düĢüncesini gerçekleĢtirmediği veya önce bağlanıp daha sonra tekrar kendi topraklarına döndüğü anlaĢılmaktadır. Nitekim kayıtlarda Ordos

Jiedushisı olduktan sonraki faaliyetleri anlatılmaktadır. Tang ordusunda görev almaya baĢladıktan sonra da yine tam anlamıyla Tang‟a “bağlı” bir komutan olmayan A-bu-si,

özellikle An Lushan ile arasındaki çekiĢmenin de etkisiyle yeniden bozkıra dönerek

Xuanzong‟a baĢkaldırmıĢ ancak baĢarısız olarak öldürülmüĢtür.

4.8. An Lushan (安祿山 703-757)

Anne tarafından Göktürk soyundan olan An Lushan, hem Türk tarihi hem de Çin tarihi açısından oldukça önemli bir figürdür. Babası ölünce, annesiyle birlikte

Göktürklerin arasında yaĢamıĢ ve bu kültürle büyümüĢtür. Fakat daha sonra kuzeni An- si-shun‟ün de içinde bulunduğu bir grupla Göktürk topraklarından ayrılarak Tang sarayı adına savaĢlara girmiĢtir. Ardından saraydaki önlenemez yükseliĢi sayesinde nüfuzu artmıĢ, farklı faktörlerin de etkisiyle baĢkaldırarak kendi devletini kurmuĢtur.

An Lushan Ģüphesiz, Jiedushi (Bölge Valisi) unvanına sahip en önemli Türk soylusudur. Üç ayrı bölgenin Jiedushilığını üstlenen An Lushan 742 yılında Pinglu

Jiedushisı, 744-755 yılları arasında Fanyang Jiedushisı, 750-751 yılları arasında Hedong

Jiedushisı olmuĢtur. Bu sebeple, Tang Xuanzong dönemindeki Jiedushilar içinde en fazla yetkiye sahip olanlar arasındadır. Nitekim An Lushan kalkıĢması da, sahip olduğu

163 sınırsız yetkinin ve aynı anda farklı bölgelerin idari ve askerî yöneticisi olmasına imkân tanıyan Jiedushi (Bölge Valisi) uygulamasının bir sonucu olarak ortaya çıkmıĢtır.

Daha önce Baykuzu tarafından yayımlanan “An Lu-Shan ve Büyük Yen Devleti” adlı eserde Eski Tang Kayıtları, Yeni Tang Kayıtları ve Zizhi Tongjian içerisinde yer alan An Lushan ile ilgili bilgilere yer verilmiĢtir. An Lushan ile ilgili kayıtlar içeren bir baĢka kaynak olan An Lushan Shiji içerisindeki bilgilerin pek çoğu ise bu kaynaklardakilerle örtüĢmektedir. Bu sebeple tekrara düĢmemek için ALSSJ içerisinde tarama yapılarak yalnızca çalıĢmayla bağlantılı kısımlar metne dâhil edilmiĢtir. Bunun yanı sıra Bütün Tang Metinleri içerisinde yer alan iki farklı anlatı ele alınmıĢtır. An

Lushan Shiji‟nin ilk tomarında yer alan An Lushan‟ın Tang ordusuna katılmasından saraya girene kadar aldığı görev ve unvanlar aĢağıda verilmiĢtir.

“Kaiyuan yönetim döneminin yirmi dördüncü yılında (736) [An] Lushan, Pinglu

Komutanı oldu [ve] Kitanlara saldırarak yenilgiye uğradı. [Zhang] Shougui hükümdara onun baĢının vurulmasını teklif etti…” (ALSSJ: Tom. 1)

“[Kaiyuan yönetim döneminin] yirmi sekizinci yılında (740) [An Lushan],

Pinglu Ordusu Askerî ĠĢler yetkilisi oldu…” (ALSSJ: Tom. 1)

“Tianbao [yönetim döneminin] ilk yılının (742) ilk ay altıncı gününde, Pinglu

Jiedushi [bölgesi] olarak ayrıldı. [An] Lushan, Yulin Büyük Komutanı oldu…” (ALSSJ:

Tom. 1)

“[Tianbao yönetim döneminin] ikinci yılının (743) sekizinci ayında [An Lushan] saraya girdi, konuĢma tarzından dolayı [Tang] Xuanzong ondan hoĢlandı [ve] Seçkin

Atlılar Büyük Muhafız Komutanı [olarak] terfi ettirdi.” (ALSSJ: Tom. 1)

164

“[Tianbao yönetim döneminin] üçüncü yılının (744) üçüncü ayında, [An Lushan]

Fanyang Yöneticisi, Fanyang Jiedushisi, Hebei Denetçisi, Pinglu Jiedu‟su oldu [ve] geçmiĢteki [görevleri] sabit kaldı.” (ALSSJ: Tom. 1)

“[Tianbao yönetim döneminin] dördüncü yılında (745), Xiler [ve] Kitanlar

[Çinli bir] konçuyu öldürdüler398 [ve] boylarında isyan çıkarttılar. [Bunun üzerine An-] lu-shan iki yabancı halkı hazırlıksız yakalayıp onlara saldırdı. Xiler [ve diğerleri] en baĢta kaçarak Tang‟a [bağladılar].” (ALSSJ: Tom. 1)

“BeĢinci yılda (746), ÇalıĢma Bakanı Xi Jianhou Hebei Denetçisi399 oldu. [An]

Lushan‟ın devlet iĢlerinde adaletli olduğunu, bencil olmadığını yasalara sıkı sıkı bağlı olduğunu ifade etti…” (ALSSJ: Tom. 1)

“Altıncı yılın (747) ilk ayının yirmi dördüncü günü [An Lushan] Yushi Dafu oldu…” (ALSSJ: Tom. 1)

“Yedinci yılın (748) altıncı ayında, [Hükümdar, An Lushan‟a] üç yüz bin hanenin [iaĢesini] bağıĢladı [ve] demir [bir] yay hediye etti, [An Lushan] Liucheng 400 bölgesi kurucu beyi oldu…” (ALSSJ: Tom. 1)

398 Daha önce barıĢ sağlanması için Kitan lideriyle evlendirilen ve sonradan evlendirildiği Li Huaixiu (李

懷秀) tarafından öldürülen konçuyun adı Qingle‟dır (靜樂公主 ?- 745). (Baykuzu 2013: 62)

399 Denetçi olarak ifade edilen Chu Zi Shi (黜陟使) unvanı, Jiedushi‟ya eĢ gibi görünse de asıl iĢleri bölgelerin durumunu ve buralarda görevli personeli denetlemek ve değerlendirmelerde bulunmaktır. Çoğu zaman bu kiĢilere yargılama yetkisi de verilmiĢtir. (Hucker 1984: 185) Ayrıca bu uygulama 634 yılında

Tang Taizong tarafından baĢlatılmıĢtır. Tang Hanedanı‟nın önemli komutanlarından Li Jing‟in de aralarında olduğu on üç kiĢiye bu görev verilmiĢtir.

400 Liu Cheng (柳城), günümüzde Henan‟daki Xiye ilçesine batıdan yirmi li mesafededir. (GJDMDCD:

633)

165

“Aynı ayda (altıncı ay), [An] Lushan‟ın babasına [onursal unvan olarak] Wei

Ġlçesi‟nin401 bütün askerî iĢlerinden sorumlu Shi Chi Jie [ve] Wei Ġli Yöneticisi unvanı tevdi edildi…” (ALSSJ: Tom. 1)

“Bir zaman sonra [An] Lushan, Doğuyu SakinleĢtiren Bey [unvanını] aldı.”

(ALSSJ: Tom. 1)

“Dokuzuncu yılın (750) sekizinci ayının ikinci gününde, [An Lushan] ayrıca

Hebei Yolu soruĢturma iĢlerinden sorumlu elçi oldu…” (ALSSJ: Tom. 1)

Aynı [yılın] sonbaharında [An] Lushan saraya girdi. Bunun üzerine [An] Lushan için Wen Quan‟de (溫泉) [bir] ev yapılması emredildi…” (ALSSJ: Tom. 1)

On birinci yılda (752) Kitanlara karĢı savaĢ veren An Lushan, on dördüncü yılda

(755) Tang‟a baĢkaldırmasının ardından on beĢinci yılda (756) Yan Devleti‟ni kurmuĢ ve 757 yılında öldürülmüĢtür. (Liu 2011: 364)

Yukarıdaki kayıtlardan da görüldüğü üzere yıllar içerisinde An Lushan‟ın yetkileri ve gücü daha fazla artmıĢ ve Jiedushi (Bölge Valisi) uygulaması sayesinde yöneticisi olduğu pek çok bölgenin ordusuna da komuta ettiğinden Tang Hanedanı‟nı yok edip kendi devletini kurmak üzere bir kalkıĢma baĢlatmıĢtır. Ayrıca An Lushan‟ın babasına onursal olarak takdim edilen unvanın Jiedushi (Bölge Valisi) unvanını ilk

örneklerinden Shi Chi Jie olması, unvanın sürekliliğini göstermesi açısından önemlidir.

En güvendiği adamlarından biri olan An Lushan tarafından kandırıldığı için öfkelenen hükümdar, An Lushan üzerine yapılan sefere bizzat katılmıĢ ve bunu bir emirname

Ģeklinde kaleme almıĢtır. Bütün Tang Metinleri içerisinde yer alan ve “Hükümdarın An

401 Wei Ġli ( 魏郡), günümüzde Henan‟daki Linzhang ilçesine güneybatıdan kırk li mesafededir.

(GJDMDCD: 1339)

166

Lushan Üzerine Bizzat Sefere Çıkma Emirnamesi”402 baĢlığını taĢıyan metne aĢağıda yer verilmiĢtir.

“Huang Xuan403 teskin yolculuğuna çıktığında Chi You‟un404 seyahatini kontrol ediyordu; Yan [Di]405 Han‟lara karĢılık verdiği sırada aynı zamanda Chen Xi‟nin406 saldırısına uğramıĢtı. Ahlak doğrulukla bir olup [insanı] sarmasına veya gök gürültüsü sarsıntısının gücüne rağmen; baĢarı dıĢ dünyayı [sırtında] taĢımaya eĢittir [ve] bozkırın suçu tolere edilemez. ĠĢte bu yüzden zarardan kurtulup vahĢiliği iyileĢtirmek için zavallı insanlara [karĢı] saldırıya geçtim. MuhteĢem hükümdarın bilge iktidarından baĢka bunu kim baĢarabilir? Benim alçakgönüllülüğüm, [bu] mirası devralıp büyüttü. Fırsatı değerlendirip dünyaya karĢı koydum. Mahçup olarak tahtı devralan yüzlerce hükümdar, geç saatlerde yemek yiyip geceleri giysi [değiĢtirerek] arabayla Ģehir surlarının dıĢına

402 ZZTJ‟de de hükümdarın An Lushan üzerine bizzat sefere çıkmak üzere emir verdiğinin ve Jiedushilara askerlerini ayın yirminci günü bir araya gelme emri verildiğinin bilgisi kaydedilmiĢ fakat devamında yukarıda sözü edilen kayıtlara yer verilmeyerek baĢka bir konuya geçilmiĢtir. (ZZTJ: 6938)

403 Huang Xuan (黃軒), Çin‟in beĢ büyük hükümdarından biri olan Huang Di‟yi (黃帝 M.Ö. 2717- M.Ö.

2599) ifade etmek için kullanılmıĢtır. Hükümdar Xuanzong‟un bu ifadeyle Çin tarihinin en eski hükümdarları ve onların düĢmanlarıyla olan iliĢkilerine dikkat çekerek kendi düĢmanı An Lushan‟a karĢı tavrını ifade etmek istediği düĢünülmektedir.

404 Chi You (蚩尤 M.Ö. 2730 - M.Ö. 2689), Çin‟in meĢhur Jiu Li (九黎) boyunun lideridir. Efsaneye göre

Chi You, Yan Di ile savaĢmıĢ ve yenilgiye uğramıĢtır. Bunun üzerine Yan Di ve Huang Di birleĢerek tek bir boy oluĢturmuĢlar ve bugünkü Çin halkı onların soyundan gelmiĢtir. (Wang 2014: 7)

405 Yan Di (炎帝), Çin‟in erken dönem hükümdarlarındandır. Söylenceye göre ateĢi kullanmada maharetli olduğu için adına ateĢ anlamına gelen Yan denilmiĢtir.

406 Chen Xi (陳豨 ?- M.Ö.195), Han Hanedanı‟nın baĢlarında görev yapan Liu Bang‟ın boyundan bir komutandır. M.Ö. 197 yılında adamlarıyla isyan etmiĢ ve kendini Dai Beyi ilan etmiĢtir. Bunun üzerine

Han Hükümdarı Liu Bang, askerleriyle Chen Xi üzerine sefere çıkmıĢ, iki yıl süren savaĢın ardından 195 yılında öldürülmüĢtür. (HS: 68) Tang Xuanzong burada, An Lushan kalkıĢması ile Chen Xi‟nin ayaklanmasını birbirine benzetmektedir.

167

çıkıp, yalnız olarak diğer insanların arasına karıĢtılar. GeçmiĢ pek çok yıl boyunca, milyonlarca iĢaretin hepsinin farkındaydım. An Lushan aslında kurnazdı, rütbesi yükselince kendini zavallı sadık biriymiĢ gibi gösterdi. Bu tilki gibi kurnaz haliyle göğü bile ĢaĢırtır. [Hatalarına] her göz yumulduğunda dört gözle en üst seviyeye terfi etmeyi bekledi. Rütbesi kıyafetinin sağında duruyordu. Komutan [olarak] seyahat etme hakkı verildi. Sınırsız [yetki] verildi, talepleri [ise] sonsuzdu. Bütün önemli pozisyonlar [ona] verildi. [Hem] Çin‟de [hem de] yabancı ülkelerde namı duyuldu. ġimdiyse benim silahlarımı çaldı, asker [ve] komutanlarımı aldattı, mantık dıĢı Ģekilde gizli görevlerini ifĢa etti. Hilelerini gizledi. Uğursuzluktan [ve] güçten korkan insanlar dikkatsizce peĢinden gidip, itaat etmeye zorlandılar. Ġtaat etmeyenlerin üzerine askerî saldırılar düzenleyip masumları katletti. Buna göz yumarsak, göz yummayacak ne kalır?

[Bu sebeple] önden asker çıkarıp komutanlara emir verdim, kötü Ģanstan yeterince uzak durarak [yine] kötülüğün peĢinden gittmelerini [emrettim]. Askerlerin batı yoluna gizlendiğinin haberini alınca, doğuda mola verip arabayı güneye

[yönlendirdim]. Benim doğruluğum yanmaktan kurtulduğumda [dahi] var olmaya devam eder, hislerim boğulmaktan kurtulduğumda [dahi] canlı olur. [O] böcek, savaĢ baltasını kaldırsa da ben [onun] kökünü kazırım. Ufak Ģeylerin zararına karĢı uyanık olmalıyız, durumu fırsata çevirip [ondan] kurtulmak için asker çıkarmak zorundayız.

Bugün ben dâhil altı komutan, emrimizdeki yüz binlerce kiĢi [ile] Luoyang‟a sefere

çıkacağımızın haberini dürüstçe baĢ suçluya gönderdik. Komutanlarım tetikte, An

Lushan‟ın sonunu getirecekler. Güçlü olan zayıf olanı [elbette] baskılar, [böylece] onun

önemi anlaĢılmaz. Büyük dalgalar ateĢ böceğinin üzerine boĢalırsa, [ateĢ böceği] alevini kontrol edecek zaman bulamaz. Uygun olan bulunduğumuz yerden emir vermek, baĢlamak için bir gün kararlaĢtırmaktır. Bu yüzden Ordos, Hexi, Longyou bölgelerindeki bütün askerlere öncelikle kalenin dıĢarısını savunmalarını emrettim.

Geriye kalan atlı [ve] yaya orduların askerlerinin tamamı sahadaki karargâha gittiler.

168

Her bir jiedushinın komutasındaki [askerler] ayın yirminci günü toplanmak üzere sınırlandırıldı.407 DüĢmanı ikiye bölmek için [bir kısmı] geçici olarak Dongjing‟e (東京) gittiler; [bir kısmı ise] sarayda kaldılar. Ayrıca uyanık olmaları emredildi. Yiyecek sağlanması konusunda hiç kimsenin zorunluluğu yoktu. Maiyetimde idari [ve] askerî memurlar ile Uçan Atlılar [Birliği‟nden] ahırında atı olan haneler [ve] her kesimden insan yiyecek [ve] hazineye ait tahıl gibi devlet mallarıyla [bu savaĢa] destek verdi. O günden itibaren hükümdar olarak [suçluları] hapsetmekten onur duydum. Kaderin yoluna engel olunmamalıdır. Halka bağlı kalınarak sorunlar ancak def edilir. [Bu savaĢta bana] uzaklığını ve yakınlığını ifade edenler hükümdar [olarak] rızamı kazandılar.” (QTW: Tom.33)

An Lushan için yazılan emirname incelendiğinde diğer pek çok emirnamede olduğu gibi mecazlı anlatımın benimsendiği ve yaĢanılan durumun çoğunlukla geçmiĢle o an arasında benzerlik kurularak ifade edildiği gözlenmektedir. Bu emirname dıĢında

Bütün Tang Metinleri içerisinde ayrı bir metin daha bulunmaktadır. Hükümdarın An

Lushan‟a karĢı öfkesinin ülkedeki hemen herkese sirayet ettiğini ve ölümünün de aynı

Ģekilde herkesi sevindirdiğini gösteren “An Lushan‟ın Ölümünün Kutlanması” baĢlıklı metne aĢağıda yer verilmiĢtir.

“Henan Yolu408 ve diğer bütün bölgelerdeki memurların kayıtlarının hepsinde isyancı An Lushan‟ın acılar içinde öldüğü söylenir. Elleri ve ayakları ardında [bağlı], gözleri burnu yaralanmıĢ. Memurlar onun göğün ilahi cezalandırmasına, ilahi öfkesine maruz kaldığını öğrenmiĢlerdi. Onun yolu çok ünlüydü, bu yüzden Ģimdi herkese ilan

407 Bu cümleden Jiedushiların sorumlu oldukları bölgede sabit olmadıkları, gerektiği takdirde savaĢa da katıldıkları anlaĢılmaktadır.

408 Yol, Sui Hanedanı döneminde kontrol edilen bölgelerin ayrıldığı kategorilerden biridir. Henan Yolu ise günümüzde Shandong ve Henan bölgelerinin bütün sınırları ile Jiangsu ve Anwei‟in kuzeyine tekabül etmektedir.

169 edildi. Memurlar [üstlerine] secde etmekten yürekten memnuniyet duyarlar. [Fakat] isyancı [An Lushan] hanedanı hayal kırıklığına uğrattı, uğursuzluk getirdi. [Hükümdar]

Yao‟ın409 köpeği haykırarak havladı. [An Lushan] ilahi [güçle] attığı oklara güvenerek canlılara acımasızca [davrandı], bu da [onun] sonunu getirdi. Memurlar sayısız balta

[darbesiyle] kanını akıtamadıkları, etini üç orduya [pay edemedikleri bu] düĢmana kin duyuyorlardı. Sonradan askerlere kutlama yapmaları emredildi [ve] uzaklardaki göğün en üst katmanından [bu] kutlamalara saygı duyuldu. ġimdiyse askerlerin [ve] komutanların yöneticisi olanlar yetkilerine güvenip, henüz ölmeyen köpek [ve] koyunlara binerek kaçanların mağaralarını alt üst ettiler. Fazlasıyla istekli halde hızlıca kutlama yapmaya gelenler, Hâkim Yardımcısı olarak görev yapan Li Zhufeng‟ın (李翥

奉) özenle organize ettiği kutlamanın haberini aldılar.” (QTW: Tom. 357)

Türk kültür çevresinden gelen Jiedushilar (Bölge Valileri) arasında en fazla eĢ zamanlı görevi olan ve en fazla yetkiye sahip olan An Lushan tarafından baĢlatılan kalkıĢma, Tang Hanedanı‟nı uzun süre uğraĢtırmıĢ ve parlak bir dönemin sona ermesine sebep olmuĢtur. Hükümdara oldukça yakın olan An Lushan, kendisinden beklenmedik

Ģekilde Tang ile ters düĢmüĢ ve kendi devletini kurmuĢtur. An Lushan‟ın ölümünün ardından da onun kalkıĢmasının yarattığı etki uzun yıllar devam etmiĢtir. An Lushan kalkıĢması, Tang Hanedanı için Jiedushi (Bölge Valisi) uygulamasının ve Xuanzong‟un sınırlarda yabancı asker görevlendirme politikasının ne denli yanlıĢ olduğunun kanıtı olmuĢtur.

409 Hükümdar Yao (堯 M.Ö. 2188 - M.Ö. 2067), ardından Hükümdar Shun (舜 M.Ö. 2128 - M.Ö. 2025) ve onun ardından Hükümdar Yü (禹 ?-?), Huang Di‟den sonra gelen hükümdarlardır. Boyları içerisinden seçilerek ard arda tahta çıkmıĢlardır. (Wang 2014: 8) Bu cümlede Xuanzong emirnamelerin çoğunda olduğu gibi Çin‟in ik hükümdarlarına atıfta bulunmaktadır.

170

4.9. Li Guangbi (李光弼 708-764)

Xuanzong‟un Tianbao yönetim döneminin sonunda Jiedushi (Bölge Valisi) olarak görev yapan Li Guangbi, An Lushan kalkıĢması sırasında aktif görev almıĢ ve girdiği savaĢlar neticesinde Shi Siming‟i yenilgiye uğratmıĢtır. Ayrıca Tang

Xuanzong‟un tahtı bırakıp kaçması üzerine Tang Suzong‟un tahta çıkıĢı, Li

Guangbi‟nin hacimli biyografisi içerisinde görülebilmektedir.

Çince kaynaklarda yer alan biyografisinde, Kitan soyundan olduğu kaydedilen

Li Guangbi hakkındaki bu bilgi Ģaibelidir. Biyografisi içerisinde verilen soy kütüğü dikkatli incelendiğinde kardeĢi olarak kaydedilen Li Guangjin‟in410 Ediz411 soyundan gelen ve Tang ordusunda görev yapan yabancı komutanlardan ve ileriki dönemlerde göreve gelen Jiedushilardan olduğu görülmektedir. Li Guangjin ile onun biyografisi içerisinde sözü edilen kendisi gibi Tang ordusunda görev yapan kardeĢi Li Guangyan‟in babaları Li Liangchen‟dır ( 李 良 臣 ). Li Liangchen, Jitian Bölgesi Ceza Kâtipliği yapmıĢtır, bu bölgedeki Li soyadını alanların Sarı Irmak büklümündeki boylardan Ediz soyundan geldiği kaydedilmiĢtir. (XTS: 3452) Ayrıca baba Li Liangchen‟ın mezar

410 Li Guangbi‟nin kardeĢi olduğu kaydedilen Li Guangjin‟in (李光進 751-815) biyografisinde ağabeyi gibi Kitan soyundan değil Ediz soyundan geldiği ifade edilmiĢtir. Yine Ediz soyundan geldiği kaydedilen ve Hedong Jiedushilığı yapan Li Guangyan‟in ( 李 光顏 762-826) üçüncü kardeĢleri olduğu anlaĢılmaktadır. Bu iki kardeĢ ablalarının eĢi She-li Ge-zhan‟ın (舍利葛旃) yanında yetiĢmiĢlerdir.

SavaĢ becerisini ondan öğrenmiĢlerdir. Özellikle Li Guangyan‟in at binme ve okçulukta kendisini eğiten

She-li Ge-zhan‟ı geride bıraktığı ifade edilmiĢtir. Li Guangjin ve Li Guangyan biyografileri için bknz:

(JTS: 4217; XTS: 5183)

411 Sui Hanedanı döneminde He Die (訶咥) olarak adlandırılan Ediz boyu, Tong Dian ve Taiping Huanyu

Ji‟de Töleslerin baĢka bir kolu olarak kaydedilmiĢtir. Askerlerinin sayısı 1700 olan Ediz boyu önceden

Göktürklere bağlıyken, Kapgan Kağan döneminde Tang‟a yönelmiĢtir. (TD: Tom. 199; TPHYJ: Tom.

198; TaĢağıl 2013: 49)

171 kitabesinde üç oğlu olduğu ve büyük olanın erken yaĢta hayatını kaybettiği kaydedilmiĢtir. Diğer iki kardeĢin altmıĢlı yaĢlarından sonra öldükleri göz önüne alındığında, büyük oğlun Li Guangbi olması durumunda onun ölümünün erken olarak değerlendirilmesi anlaĢılmaktadır. Li Guangjin‟in biyografisi ile Li Liangchen‟ın mezar kitabesinde 412 yer alan bilgiler bir araya getirildiğinde, Li Guangbi‟nin babasının biyografisinde kaydedildiği gibi Li Kailuo 413 değil, Li Liangchen olabileceği görülmektedir. Bütün Tang Metinleri‟nde Ediz soyundan gelen Li Liangchen‟ın gençliğinde, AĢına Kağan‟ın saygısını kazandığı, bu yüzden Kağan‟ın değerli kızını ona eĢ olarak verdiği ve bu evlilikten üç oğlu olduğu kaydedilmiĢtir. (QTW: Tom. 714) Bu

üç oğulun Li Guangbi ve kardeĢleri olabileceği akla gelmektedir. Ancak bu kayıtlardaki

“bi 比” imi, Li Guangbi‟nin adının yazıldığı diğer kayıtlardaki “bi 弼” iminden farklı yazılmıĢtır. Ancak büyük oğul Li Guangbi‟nin (李光比) Ordos Komutanı olduğu kaydedilmiĢtir. Benzer Ģekilde biyografisinde Kitan soyundan geldiği kaydedilen Li

Guangbi‟nin (李光弼) de Ordos Jiedushisı olduğu bilinmektedir. Bir baĢka benzerlik ise

Li Guangbi‟nin Ediz soyundan geldiği düĢünüldüğünde annesine, Kitan soyundan geldiği düĢünüldüğünde dedesine verilen unvandır. Bütün Tang Kayıtları‟nda Ediz soyundan gelen Li Guangbi‟nin (李光比) annesi olan AĢına Kağan‟ın kızına Yan

Devleti Hanımı (燕國夫人) unvanı verildiği kaydedilmiĢtir. (QTW: Tom. 714) Kitan

412 Li Guangbi‟nin soy kütüğünün ortaya çıkarılmasına yardımcı olarak, Li Liangchen‟ın mezar kitabesinin yer aldığı çalıĢmalarını benimle paylaĢan Melike Kırilen‟e teĢekkür ederim.

413 Li Guangbi‟nin babası olduğu kaydedilen Kitanlı Li Kailuo (李楷洛 ?-?), Wu Zetian döneminde

Tang ordusunda komutanlık yapmıĢtır. Ayrıca Kaiyuan yönetim döneminde (713-741) Ordos Yardımcı

Jiedushilığı yapmıĢtır. Ancak bu kiĢinin Li Guangbi‟nin babası olmadığını savunan görüĢ de vardır. Buna göre; tarihte iki ayrı Li Kailuo olduğunu savunan Ma, ZZTJ ve JTS‟de sözü edilen Li Kailuo‟nun kendi boyu Kitanlar içerisinde kalıp Tang‟a oradan destek veren yabancı komutanlardan olduğunu belirtmiĢ, Li

Guangbi‟in babası olan yine Kitan soyundan Li Kailuo‟nun ise baĢka biri olduğunu ifade etmiĢtir. (Ma

2006: 291)

172 soyundan geldiği kaydedilen Li Guangbi‟nin (李光弼) ise dedesi olduğu kaydedilen Li

Kaigu‟ya (李楷固) Yan Devleti Beyi (燕國公) unvanı verilmiĢtir. (Xiao 2016: 140)

Ancak bu benzerliklere rağmen kaynaklarda verilen Li Guangbi ve Li Liangchen‟ın doğum tarihlerinin baba-oğul olmaları için uygun olmadığının da belirtilmesi gerekir.

Bunun yanında Li Guangbi‟ye ait biyografide, babasının Kitan soyundan Li Kailuo olduğu kaydedilmiĢtir. Altı oğlu olan Li Kailuo‟nun oğullarının adlarına bakıldığında üç oğlunun Li Guangbi, Li Guangjin ve Li Guangyan olduğu görülmektedir. Li Guangbi dıĢındaki iki kardeĢin Ediz soyundan olduğu Geçmişten Günümüze Soyadları Listesi adlı kaynakta Ediz soyu anlatılırken ifade edilmiĢtir. Buna göre; “Tang [dönemindeki]

Dokuz Oğuzlardan birine Ediz denirdi. Ayrıca A-xie veya Die-die de denirdi.

Bayırkularla birlikte saraya [bağlandılar]. Toprakları Jitian Ġli oldu. Kaiyuan [yönetim döneminin] ortasında Die-die [soyundan] Si-feng, Göktürk Kapgan Kağan‟dan [ayrılıp

Tang‟a] bağlanmak istedi. Ondan sonra Guangjin [ve] Guangyan üstün hizmetleri

[sebebiyle] büyük memuriyetlere eriĢtiler, [onlara] Li soyadı bahĢedildi.” (GJXSS: Tom.

107) Bunun yanı sıra Ediz soyundan geldiği kesin olan Li Liangchen ve oğulları Li

Guangjin ile Li Guangyan için An Lushan kalkıĢması sırasında gösterdikleri baĢarı sebebiyle “Üç Li Kitabesi 三李碑” adı altında kitabeler dikilmiĢtir. Ancak Li

Guangbi‟nin de bu dönemde askerî baĢarıları olmasına rağmen ondan söz edilmemiĢtir.

Kitan soyundan olma ihtimali daha yüksek görünse de, kardeĢlerinin Ediz kökenli olarak kaydedilmesi Li Guangbi‟nin kökeni hakkında soru iĢaretlerine sebep olmaktadır.

Bu durumda kaynaklarda da bir karĢılıklık söz konusu olduğundan ve eldeki veriler Li

Guangbi‟nin kökeninin tespit edilmesinde yetersiz kaldığından, Ediz soyundan mı yoksa Kitan soyundan mı geldiği tespit edilemememiĢtir. Buna rağmen hangi boydan olursa olsun Türk kültür çevresinden halklardan olması, Çin askerî ve idari yapısı içerisinde önemli görevler üstlenmesi, Li Guangbi‟nin önemli Jiedushilar (Bölge

Valileri) arasında sayılması için yeterlidir. 173

Li Guangbi‟nin yaĢadığı dönem, çalıĢmaya konu olan diğer bozkır kökenli

Jiedushilardan daha geç bir döneme tekabül etmektedir. Bu sebeple çalıĢmanın kapsadığı dönemi aĢan biyografisi daha sonraki süreç hakkında bilgi vermektedir.

Bunun yanı sıra özellikle metin içinde kullanılan unvanların önceki döneme göre farklılık göstermesi ayrıca dikkat çekmektedir. Li Guangbi‟nin bir baĢka özelliği ise An

Lushan kalkıĢmasının bastırılması sırasında gösterdiği askerî baĢarıdır. Guo Ziyi ile birlikte gösterdikleri uyum ve baĢarılar sebebiyle ikisinin soyadları birleĢtirilerek onlara

Liguo (李郭) denilmiĢtir. (XTS: 4590) 751-756 yılları arasında Hedong Jiedushisı

(Bölge Valisi) olan Li Guangbi‟nin Eski Tang Kayıtları‟nda yer alan biyografisine aĢağıda yer verilmiĢtir.

“Li Guangbi Ying Zhou‟un Liu Ģehrindendir. Ataları Kitanların boy beyidir.

Babası [Li] Kailuo Kaiyuan yönetim döneminin baĢında (713) Sol Yulin Komutanı,

Ordos Yardımcı Jiedushisı olmuĢ, Ji Devleti Beyi (薊國公) [unvanı] almıĢtı. [Li]

Guangbi gençken yaya olarak tuğ taĢırdı. At binmede [ve] ok atmada çok iyiydi. Ban ailesinin Han Tarihi [adlı eserini] okuyabiliyordu. Küçük yaĢta orduya katılmıĢtı. Ciddi

[ve] geniĢ görüĢlüydü. Sol Savunma Muhafızlığından yetiĢmiĢti. Babası öldükten sonra evlenmedi.

Tianbao [yönetim döneminin] baĢında (742) [Li Guangbi] Sol Qingdao

Komutanı ve aynı zamanda Anbei Duhufu‟su, Ordos Duyuhou‟u 414 olarak terfi etti.

BeĢinci yılda (746), Hexi Jiedushisı [ve] Wang Zhongsi‟nın yerine415 ordu komutanı [ve

414 Duyuhou (都虞候), Tang döneminin sonlarında kullanılmaya baĢlanan bir unvandır. Bir Ģehir veya ordudan sorumlu olan anlamına gelmektedir. (Hucker 1984: 327) Burada Li Guangbi‟nin Ordos bölgesinden sorumlu olduğu ifade edilmiĢtir.

415 Bu sırada Wang Zhongsi, Hexi ve Longyou Jiedushisı olarak atandığı için Li Guangbi onun yerine geçmiĢtir.

174 de] Chishui Garnizonu416 elçisi oldu. [Wang] Zhongsi karĢılaĢtıklarında onu takdir edip:

“[Li] Guangbi yerime geçmek zorundasın” demiĢti. [Böylece Li Guangbi] sınırlarda meĢhur [bir] komutana dönüĢtü. Sekizinci yılda (749), [Li Guangbi] Yardımcı Jiedushi

[ve] Su Ġli (蘇郡) Beyi oldu. On birinci yılda (752), Chanyü Fushi Duhusu417 oldu. On

üçüncü yılda Ordos Jiedu‟su [olan] An-si-shun‟ün yardımcısı oldu. [Li Guangbi] devlet iĢlerini [iyi] biliyordu. [An-] si-shun onun yeteneklerine hayran kaldı [ve] onu evlendirmek istedi.418 [Bir süre sonra Li] Guangbi hastalandığından görevinden istifa etti. Longyou Jiedu‟su Geshu Han bunu duyunca hükümdardan onu baĢkent ordusuna geri göndermesini istedi. [Bu sırada An-] lu-shan baĢkaldırmıĢ [ve] Feng Changqing [ile]

Gao-xian-zhi yenilgiye uğramıĢlardı. [Bu yüzden] Tongguan‟da baĢları vuruldu. Bunun

üzerine Geshu Han askerlerine düĢmana direnmelerini emretti. [Daha sonra] Guo Ziyi,

Ordos Jiedu‟sı yapıldı [ve] Hexi‟de asker topladı. [Hükümdar] Xuanzong kendisine bağlı yetenekli komutanları çağırarak Hebei [ve] Hedong‟daki iĢler için [onları] görevlendirdi. [Xuanzong, Guo] Ziyi‟ye [yetenekli] adam sorunca, [Guo] Ziyi, [Li]

Guangbi‟yi önererek askeri iĢlerde becerikli olduğunu [söyledi]. (JTS: 3303)

On beĢinci yılın (756) ilk ayında [Li] Guangbi, Yunzhong419 il yöneticisi olarak,

Yushi Dafu‟luğa yükseldi. Ayrıca Hedong Yardımcı Jiedushisı ve Vekâleten Jiedushi oldu. Ġkinci ayda, [rütbesi] Wei ili yöneticisi olarak değiĢti. Hebei Yolu Denetçisi oldu.

Ordos askerlerinden beĢ bin [kiĢi] Guo Ziyi‟nin ordusuna katılarak doğuya Jingxing‟e

416 Chishui Garnizonu (赤水軍), Gansu‟daki Wuwei ilçesinindedir. (GJDMDCD: 414)

417 Metnin notlandırmasında Chanyü Fushi Duhu (單于副使都護) için yapılan açıklamada: “Memurlar içinde bir tane Büyük Duhu, iki tane Yardımcı Büyük Duhu, dört tane Yardımcı Duhu vardı. Ancak Fushi

Duhu olarak bir kullanım bulunmamaktadır” denilmektedir. (JTS: 3303)

418 Li Guangbi‟nin Yeni Tang Kayıtları‟ndaki biyografisinde, An-si-shun‟ün onu kızıyla evlendirmek istediği kaydedilmiĢtir. (XTS: 4583)

419 Yunzhong‟un (雲中), günümüzde Hubei‟deki Anlu ilçesidir. (GJDMDCD: 967)

175 gittiler. [Görevi] Changshan420 ilini almaktı. DüĢmanın komutanı Shi Siming sayısı on bin olan askerleriyle [Chang] Shan iline yardıma geldi. Saldırarak onları yenilgiye uğrattı. Ġlerleyerek Gao Ģehri421 ve on küsur ilçeyi ele geçirdi. Güneye [giderek] Zhao422 iline saldırdı. Üçüncü ayın sekizinci gününde, [Li] Guangbi Fanyang Ceza Kâtibi,

Hebei Jiedushisı olarak Zhao iline saldırdı. [An] Lushan baĢkaldırdığından beri,

Changshan savaĢ yeri olmuĢtu. [Bu yüzden] ölüler açıkta duruyordu. [Li] Guangbi toprağa Ģarap döküp ölü bedenler [için] gözyaĢı döktü. DüĢmanı orada bırakıp çıktı.

DüĢmanın zulmüne son vermeye yemin ederek gönlünü rahatlattı. Altıncı ayda düĢman komutanlar Cai Xide,423 Shi Siming [ve] Jun Ziqi424 ile Changshan Ġli‟ndeki Jiashan ilçesinde425 savaĢtılar. DüĢman ordusunu büyük yenilgiye uğrattı. On bin kiĢinin baĢını vurdular. Dört bin kiĢi canlı ele geçirildi. [Shi] Siming [ise] saçı dağınık, yalın ayak halde Boling‟e426 kaçtı. Teslim olan on küsur ilçe vardı.

420 Han döneminde Hengshan Ġli adıyla kurulan Changshan ili (常山郡), günümüzde Hebei‟deki Yuanshi ilçesidir. (GJDMDCD: 797)

421 Gao Ģehri (藁城), Hebei‟in Shijiazhuang Ģehrinin aĢağı kısmında yer almaktadır.

422 Tabgaç Wei döneminde, Zhao Zhou olarak kurulan bölgenin adı Tang döneminde değiĢtirilerek Zhao ili (趙郡) yapılmıĢtır. Günümüzde Zhao Ġlçesi olarak bilinmektedir. (GJDMDCD: 1130)

423 Cai Xide (蔡希德 ?-758), An Lushan kalkıĢması sırasında Shi Siming‟in emrindeki komutanlardandır.

Ġsyan sırasında, An Lushan‟ın oğlu An Qingxu tarafından öldürülmüĢtür.

424 Jun Ziqi (尹子奇), An Lushan‟ın oğlu An Qingxu‟nun ordusundaki komutanlardandır. 757 yılında Sui

Yang‟ı (睢陽) iĢgal etmiĢ ancak baĢarısız olarak Çinli komutanlar Zhang Xun (張巡) ve Xu Yuan (許遠) tarafından orada öldürülmüĢtür. (JTS: 247)

425 Jia Shan ( 嘉山), günümüzde Jiangsu‟daki Wujin ilçesine kuzeyden seksen li mesafededir.

(GJDMDCD: 1080)

426 Boling (博陵), günümüzde Hebei‟deki Ding Zhou‟dur. Önceden Gaoyang olan Ģehrin adı 742 yılında değiĢtirilmiĢtir. (XTS: 1018)

176

[Li] Guangbi, [An] Lushan‟ın Fanyang‟daki karargâhına askerlerini önden

[gönderip] saldırmak, [böylece onun] kökünü kurutmak [istiyordu]. Geshu Han‟la buluĢup Tongguan‟ı devirdi. [Bu sırada] Xuanzong, Shu 427 [Zhou‟a] kaçınca halk panikledi. [Bunun üzerine] Suzong, Lingwu‟da428 askerleri ayarlayıp hükümdarlık elçisi

Liu Zhida‟yı ( 劉 智 達 ) [Li] Guangbi [ve Guo] Ziyi‟nin peĢinden gönderdi. [Li]

Guangbi Maliye Bakanı, Tai Yuan Beyi, Kuzey BaĢkenti Muhafızı [ve] Ġdari ĠĢler ile

Yazı ĠĢlerinden Sorumlu Bakan olarak Jingcheng429 ve Hejian‟deki430 askerlerden beĢ binini Taiyuan‟e gönderdi. Bu sırada Jiedu [görevindeki] Wang Chengye‟nin431 ordusu düzensizdi. [Bu sebeple] hükümdar, Yushi [unvanlı] Cui Zhong‟a (崔眾) Hedong‟a asker çıkarmasını emretti. [Cui] Zhong, [Wang] Chengye‟yi küçümsediğinden, zırh

[giymiĢ askerlerinin] ellerinde silahlarla [Wang] Chengye‟nin karargâhına girip onunla eğlenmelerine [göz yumdu]. [Li] Guangbi bunu duyunca haksızlık olduğunu [düĢündü].

Bu yüzden [Cui] Zhong‟un askerlerini [Li] Guangbi‟ye devretmesi [istendi]. [Cui]

Zhong‟un emri altındaki askerler [Li] Guangbi ile bir araya geldiklerinde, sancaklarını birleĢtirdiler ve kaçmadılar. [Li] Guangbi onların kurallara uymamalarına çok öfkelendi.

Ayrıca [Cui Zhong] askerleri hemen devretmedi, [bunun üzerine Li Guangbi] onun tutuklanmasını emretti. Bu sırada saraydan gelen elçi, [Cui] Zhong‟un Denetçi

Yardımcısı olarak atandığını, emirnameyi orada bulunanlara bildirmesini istedi. [Li]

Guangbi: „[Cui] Zhong suç iĢledi [ve] onu tutukladım‟ dedi. [Bunun üzerine] elçi

427 Tang döneminde kurulan Shu Zhou (蜀州), günümüzde Chongqing Ģehridir. (GJDMDCD: 1060)

428 Lingwu (靈武), Ningxia‟daki Lingwu ilçesinin kuzeybatısındadır. (GJDMDCD: 1398)

429 Jing Cheng (景城), günümüzde Hebei‟de yer alan Jiaohe ilçesine kuzeydoğudan altmıĢ li mesafededir.

(GJDMDCD: 901)

430 He Jian (河間), günümüzde Hebei‟de yer alan aynı adlı ilçedir. (GJDMDCD: 517)

431 Tang Xuanzong döneminde önemli görevlere getirilen Wang Chengye ( 王承業), An Lushan kalkıĢmasından sonra Hedong Jiedushisı olmuĢtur.

177 emirnameyi [Li] Guangbi‟ye gösterdi. Li Guangbi: „[Eğer] bugün [bir] kâtibin baĢını vuracakken rütbesi yükseltildiyse, o zaman [bir] Denetçi Yardımcısı‟nın baĢını vururum.

Eğer bakanlığa yükseltilirse o zaman da bakanın baĢını vururum‟ dedi. Elçi korkarak geri döndü. Ertesi gün, askerler silahlarla [Cui] Zhong‟un etrafını sardı. [Li Guangbi] mezar taĢının altında onun baĢını vurdurdu. [Li Guangbi‟nin] askerî gücü üç orduya duyuldu. [Ayrıca Cui Zhong‟un] akrabalarının idam edilmesini emretti. (JTS: 3304)

[Zhide yönetim döneminin] ikinci yılda (757) düĢman komutanlarından Shi Siming,

Cai Xide, Gao Xiuyan (高秀巖), Niu Tingjie (牛廷玠) olmak üzere dört komutan emirleri [altındaki] on bin küsur kiĢiyle Taiyuan‟e gelip saldırdılar. [Li] Guangbi,

Hebei‟e geçip zor bir savaĢ verdi. Bir araya getirdiği askerler Ordos‟a gittiler, [orada] emrindeki askerlerin hepsi dağınık halde toplandıklarında [sayıları] on bini bulmuyordu.

[Shi] Siming, bütün komutanlarına Ģöyle dedi: „[Li] Guangbi‟nin askerleri az ve güçsüz, parmaklarımızla [dahi] sayabilir ve Taiyuan‟i alabiliriz. Davullarla girer batıyı,

Helong‟u, Ordos‟u kuĢatırız. Ardımıza bakmayız!‟ dedi. [Li] Guangbi‟nin komutanları

[ve] askerleri bunları duyunca korkuya kapıldılar. Duvarları tamir edip bekleme niyetindeydiler. [Li] Guangbi [onlara] Ģöyle dedi: „[Taiyuan] Ģehrinin yüz ölçümü kırk li, düĢman nerdeyse gelmek üzere. Bugün iĢe koyulsak düĢman [duvarı] görmez, kendimizi yorduğumuzla kalırız.‟ Bu yüzden askerlere [ve] halka Ģehirden dıĢarı doğru hendek kazmalarını emretti. Bu Ģekilde kendileri güçlenecekti. Hendek kazanların sayısı yüz bindi [ancak] kimse nasıl kullanılacağını bilmiyordu. Böylece düĢman Ģehrin dıĢına saldırdığında [Li] Guangbi içerden duvarı yükseltecek, yıkılanlar sürekli tamir edilecekti. DüĢman Ģehrin dıĢında [onları] küçümseyip alay ederken [Li] Guangbi

[adamlarına] hendeklere girmelerini emretti. Bir gecede onları yakaladılar. Bundan sonra düĢman askerlerinin hepsi hendekleri gördüler [ve] Ģehre yaklaĢmaya cesaret edemediler. [Li Guangbi] güçlü yaylarıyla onlara taĢ atıp saldırdı. DüĢmanın seçkin komutanları [ve] güçlü askerlerinden ölenlerin [sayısı] on iki, on üçtü. ġehrin ortasında 178 yaĢlı genç herkes onun gayreti [ve] bilgisi [karĢısında] hatasını anladı, [ancak yine de] korkak askerler öfkelenerek savaĢtan çıkmak istediler. Shi Siming bunları öğrenince

önden geri döndü, Cai Xide ve diğerlerini saldırmaları için orada bıraktı. Aynı yılın ikinci ayında Li Guangbi öfkelenerek umursamazca [düĢmana] saldırdı. [Li] Guangbi

ölüm [karĢısında] cesur olan askerlerini saldırmaları için gönderdi, onları büyük yenilgiye uğrattılar. YetmiĢ bin küsur kiĢinin baĢını vurdular. Ordu terk edilen teçhizatların hepsine el koydu. DüĢman baĢlarda fazlaydı [ancak] sonradan kaçtılar. Elli küsur gün [boyunca Li] Guangbi küçük [bir] çadır kurup Ģehrin güneydoğu köĢesinde kaldı. Hızlıca karĢılık verdiklerinde [düĢman] geçitten geçerek [gitti ve] geri dönme giriĢiminde bulunmadı. DüĢman üç günde geri çekilince askerî iĢleri durdurmaya karar vererek, karargâha geri döndüler. [Bunun üzerine Li Guangbi] Eğitim Bakanlığı

Denetleyicisi görevine yükseldi. Qingyi,432 [ve] Hengye433 ordularını ele geçirdi. Esir aldıkları düĢman komutanlarından Li Hongyi‟yi (李弘義) geri verdiler. Hükümdar:

„Yinqing Guanlu Dafu, 434 Denetleyici Bakan, 435 Maliye Bakanı, Ġdari ĠĢler ile Yazı

ĠĢlerinden Sorumlu Bakan, Yushi Dafu, Hongluqing, Taiyuan Beyi, Kuzey BaĢkenti

Muhafızı, Hedong Yardımcı Büyük Bölge Valisi, Ji Devleti Beyi olan [Li] Guangbi, bütün erdemli destekçileri [ve] yetenekli [askerler] arasından çıkanlarla düĢman iĢgaline karĢı Ģehir surlarını savunacak [ve] güvenli bölgede oturacak. [Bunların] devamında

432 Wu Zetian döneminde kurulan ordu, adını Qingyi Nehri‟nden (清夷水) almıĢtır.

433 Hedong Yolu sınırlarında yer alan Hengye Ordusu (橫野軍), Tong Dian‟deki notlandırmaya göre;

Xuanzong döneminde Hedong Beyi Zhang Jiazhen (張嘉貞) tarafından Anbian ilçesinin kuzeydoğusuna yüz kırk li mesafede kurulmuĢtur. Asker sayısı yedi bin sekiz yüz, atlarının sayısı bin sekiz yüzdür. (TD:

Tom. 171)

434 Yin Qing Guang Lu Dafu ( 銀 青 光 祿 大 夫 ) unvanı, eski Çin‟deki altı bakanlıktan biri olan

Atamalardan Sorumlu Bakanlık Li Bu‟ya bağlı üçüncü derece memuriyettir. (XTS: 1187)

435 Bu unvanın Çincesi 檢校司徒/Jianjiao Situ‟dur.

179

Savunma Bakanı ve de Askerî ĠĢler Bakanı, [yeniden] Ġdari ĠĢler ile Yazı ĠĢlerinden

Sorumlu Bakan yapılarak, Wei Devleti Beyi [unvanı] ile sekiz yüz hanelik iaĢe verilecek.‟ dedi.

Ganyuan [yönetim döneminin] ilk yılında (758), [Li Guangbi] Guannei Jiedushisı

Wang Sili ile birlikte saraya geldi, emirnameyle sarayın dördüncü derecenin üzerindeki memurları Ģehirden çıkıp onları karĢılayıp saygılarını sundular. [Li Guangbi] hükümdarın danıĢmanı [makamına] yükseldi [ve rütbesi] Zheng Devleti436 Beyi olarak değiĢti…”437 (JTS: 3305)

Sekizinci ayda, [Li Guangbi] You Zhou Büyük Dudufusu [ve] Ceza Kâtibi,

Hebei Jiedushisı [ve bölgenin] ekonomi ve arazilerden sorumlu Denetçisi oldu, diğer

[unvanları] eskiden olduğu gibi kaldı. Dokuz Jiedu askeriyle birlikte An Qingxu‟yü438

Xiang Zhou‟da 439 kuĢatıp, birkaç günde yakaladı. [Bunun üzerine] Shi Siming [An

Qingxu‟yu] kurtarmak için bizzat Fanyang‟a geldi. Ard arda yiyecek sıkıntısı yaĢadılar.

[Li] Guangbi adamlarına önderlik etti [ve bu] zor savaĢı kazandı. Rüzgârlı [ve] kasvetli

[bir günde] bütün komutanlar adamlarını geri çekerek bulundukları yeri yağmaladılar.

Yalnızca [Li] Guangbi‟nin adamları dağılmadı. Dong Jing [Ģehri] Muhafızı Cui Yuan440

436 Zheng Guo (鄭國 M.Ö. 806 - M.Ö. 375), Ġlkbahar Sonbahar dönemindeki beyliklerden biridir.

437 Burada üç nokta ile gösterilen bölümde Li Guangbi‟nin sahra karargâhındaki iĢleri yönetmesi için görevlendirilmesinin ardından yaptığı uzun konuĢma yer almaktadır. Yeni Tang Kayıtları‟nda kaydedilmeyen bu bölüm, Bütün Tang Metinleri‟nin 42. tomarında da yer almaktadır.

438 An Qingxu (安慶緒 ?- 759), An Lushan‟ın ikinci oğludur. Babasının öldürülmesine yardım ederek yerine kendisi geçmiĢtir. (Baykuzu 2013: 122) Kısa süre sonra An Qingxu ölmüĢ, An Lushan‟ın kurduğu

Yen Devleti‟nin baĢına Shi Siming geçmiĢtir.

439 Xiang Zhou (相州), günümüzde Henan‟ın Anyang Ģehrinde yer almaktadır.

440 Cui Yuan (崔圓 705-768), Tang Hanedanı‟nda önemli görevler üstlenmiĢ memurlardan biridir. 752-

755 yılları arasında Jiannan Jiedushilığı yapmıĢtır. Biyografisi için bknz: (JTS: 3279; XTS: 4641)

180

[ile] Henan yöneticisi Su Zhen441 güneye Xianyang‟a kaçtılar. Guo Ziyi [ise] adamlarına

Gu Nehri‟nde442 karargâh kurmalarını emretti. Shi Siming, An Qingxu öldüğünden tek baĢına askerlerini Henan‟a yönlendirdi. [Li] Guangbi Askerî ĠĢlerden Sorumlu Bakan ve

Kâtiplik Dairesi Sorumlusu olarak Guo Ziyi‟nin yerine Ordos Jiedushisı [ve] Atlar ile

Askerlerden Sorumlu Yardımcı Komutan oldu [ve] Doğu Komutanı olarak atandı. Sol kanattaki asker ve atlardan sorumlu olan Zhang Yongqi ( 張 用 濟 )[Guo] Ziyi‟nin rahatlığını [kendine] miras almıĢtı. [Ancak Li] Guangbi‟nin emirlerinden korktuğu [ve] bütün komutanlarla birlikte karĢı çıkmaya niyetlendiğinden kalabalığın içinde kalmak istedi. [Li] Guangbi bin atlıya Fanshui ilçesinden443çıkmalarını emretti. [Zhang] Yongqi tek baĢına [onu] karĢılamak, saygısını sunmak üzere atını sürdü. [Ancak] garnizonun dıĢ kapısında baĢı vuruldu. [Bunun üzerine] bütün komutanlar korkuya kapıldılar, hepsi at ve askerlerden sorumlu Pugu Huai-en‟dan444 önce [planlanan yere] vardılar.

441 Su Zhen (蘇震), Tang Xuanzong‟un kızlarından Zhen Yang Konçuy‟un (真陽公主) ikinci eĢidir.

(XTS: 3659)

442 Kaynağı Henan‟daki Mianchi ilçesinin Matou Vadisi olan Gu Nehri ( 穀水), Luoyang‟da yer almaktadır.

443 Fan Shui Ġlçesi (氾水縣), Henan‟da yer almaktadır. (GJDMDCD: 1221)

444 713 yılında ailesiyle birlikte Çin‟e yerleĢen Pugu Huai-en (僕固懷恩 ?- 765), kendisi gibi pek çok

Türk kökenli asilzade ile aynı dönemde Çin sınırlarında yaĢamıĢtır. SavaĢ konusundaki becerisi ve bilgisi sayesinde Tang‟ın dikkatini çekmiĢtir. Diğer pek çok Türk beyi gibi kendisine unvanlar verilmiĢ ve Tang adına savaĢlara girmiĢtir. Özellikle 755 yılındaki An Lushan kalkıĢmasının bastırılmasında önemli görevler üstlenmiĢ, Uygurlarla Çin arasında elçilik görevi yapmıĢtır. (Baykuzu 2014: 379) Biyografisi için bknz: (JTS: 3477; XTS: 6365)

181

BaĢlarda, [Li] Guangbi Bian Zhou‟a445 gitmeyi emrettiğinde, [Shi] Siming‟in bütün adamlarının oraya geldiği haberini aldı. Xu Shuqi‟ye446 Ģöyle dedi: „Siz bu Ģehri on gün savunursanız ben komutan ve askerlerimle gelir kurtarırım.‟ (JTS: 3306)

[Xu] Shuqi cevaben: „Söz‟ dedi. [Bunun üzerine Li] Guangbi, Dongjing‟e geri döndü. [Shi] Siming [ise] Bian Zhou‟da kaldı. [Xu] Shuqi yaptığı savaĢı kazanamadı.

Dong Qin, 447 Liang Pu (梁浦), Liu Congke (劉從諫) adamlarına [Shi] Siming‟e bağlanmayı emrettiler. DüĢmanın ateĢi çok hararetliydi. Liang Pu, Liu Congke, Tian

Shengong 448 gibi komutanları Jianghuai‟da 449 teslim ederek: „Topraklarını ele geçirdiğimizde herkes iki gemi dolusu yeĢim taĢı ve ipek verecek‟ dediler. [Shi] Siming zafer kazanınca batıya [doğru] gitti. [Li] Guangbi adamlarıyla ağır ağır Luo [yang]‟a vardığında Ģehrin muhafızı olan Wei Zhi‟ya 450 Ģöyle dedi: „DüĢman Ye [Ģehri] zaferinden sonra Ģimdi de üzerimize geliyor, kötü yenilgi yüzünden [Ģimdi] askerleri kımıldatırsak savaĢı kazanamayız. Luo [yang] Ģehri bu direniĢ için donanımlı değilken,

445 Bian Zhou (汴州), Henan‟ da yer alan Kaifeng ilçesinin kuzeyindedir. (GJDMDCD: 395)

446 Xu Shuqi (許叔冀 ?-?), An Lushan kalkıĢması sırasında görev yapan Tang komutanlarındandır. Bian

Zhou‟da Shi Siming‟e karĢı verdiği savaĢta baĢarısız olmuĢtur.

447 Dong Qin (董秦 716-784), Çince kaynaklarda Li Zhongchen (李忠臣) olarak geçen komutanın asıl adıdır. Küçük yaĢından itibaren Tang ordusunda görev almıĢtır. Xue Chuyu, Zhang Shougui ve An

Lushan ile birlikte savaĢlara katılmıĢtır. Biyografisi için bknz: (XTS: 6387)

448 Tian Shengong ( 田神功?-774), An Lushan kalkıĢmasının bastırılması için görev yapan komutanlardandır. Biyografisi için bknz: (JTS: 3532; XTS: 4702)

449 Jianghuai (江淮), günümüzde Jiangsu ve Anwei arasındaki topraklarda yer almaktadır. (GJDMDCD:

327)

450 Tang dönemi memurlarından ve edebiyatçılarından olan Wei Zhi (韋陟 697-761), Wei Anshi‟nın (韋

安石) oğludur. Kaiyuan yönetim döneminde bakanlık görevi yapmıĢtır. Biyografisi için bknz: (JTS: 2958)

182 genel stratejimiz nedir?‟ [Wei] Zhi: „Shan Zhou‟da 451 askerlerimizi arttırır,

Tongguan‟daki savunma askerlerimizi geri çekersek hali hazırdaki savunmamıza güvenip [gelmelerini] beklediğimizde yeterli [askerimizle] onları yenebiliriz‟ dedi. [Li]

Guangbi: „Bu zaten var olan gücümüz, iĢlevsel [bir] strateji değil. Ġki ordu birbirine denk. Yöneticiler ilerleme [niyetindeler]. ġimdi beĢ yüz li‟lik yolu geri dönmek düĢmanın kibrini artırır. Eğer orduyu taĢıyıp Heyang, kuzey bölgesi ve Zelu‟dan452 oluĢan üç Ģehri [birleĢtirerek] direnirsek zafer kazanır onları ele geçiririz. Kaybedersek kendimizi savunur, içerden tepki gösteririz. O zaman düĢman batıya saldırmaya cesaret edemez. Bu Ģekilde gücümüzü görürler. Sarayın törenlerini ayırt etmek söz konusu olduğunda [ben Li] Guangbi kimseyle yarıĢamam; [ama] askerî iĢler söz konusu olduğunda kimse benimle yarıĢamaz.‟ dedi. [Wei] Zhi buna cevap vermedi. Yargıç453

Wei Sun (韋損) Ģöyle dedi: „Dongjing hükümdarın evidir, danıĢman nasıl olur da orayı savunmaz?‟ [Li] Guangbi: „Eğer Luo [yang‟ı] savunursak Fan Shui‟i, E Ling‟i 454 savunmak için de adama ihtiyaç var. Oğlunuz at ve askerlerden sorumlu, [o] buraları savunabilir mi?‟ dedi. Bunun üzerine danıĢman [Wei Zhi], Henan yöneticisi ve Liu

Siguan‟a 455 Ģehirde yaĢayan halkı oradan çıkararak saldırıdan kaçırmaları, Ģehri

451 Shan Zhou (陝州), günümüzde aynı adla Henan‟da yer almaktadır. (GJDMDCD: 758)

452 Zelu (澤潞), Tang‟ın sınır bölgelerinden biri olan Zhaoyi (昭義) bölgesine verilen addır. Günümüzde

Henan‟da yer alan Anyang ilçesidir. (GJDMDCD: 627)

453 Panguan (判官), yargılama konusunda karar verici makamdır. Ayrıca özellikle 700‟lü yıllardan itibaren Jiedushilara bağlı olarak görev yapan sarayın evrak iĢleriyle ilgilenen kiĢilere bu unvan verilmiĢtir. (Hucker 1984: 363)

454 E Ling (崿嶺), günümüzde Shanxi‟deki Xiangning ilçesindedir. (GJDMDCD: 950)

455 Tang döneminde kullanılmaya baĢlanan Liu Si Guan unvanına sahip olan kiĢi veliahdın doğu sarayında görev yapan memurlardandır. Görevi, saraya gelen heyettekileri sarayın kurallarına karĢı uyarmaktır. www. baidu.com E.T. 18.04.2019 Ayrıca Li Guangbi‟nin Yeni Tang Kayıtları‟nda yer alan

183 boĢaltmaları tebliğ edildi. Ordudaki askerlere yağ [ve] demir gibi eĢyaları sevk etmeleri savaĢa hazırlanmaları emredildi.

Bu sırada Shi Siming çoktan Yanshi‟ya456varmıĢ, [Li] Guangbi [ise] askerleriyle

Heyang‟a gitmiĢti. DüĢman Luoyang‟a vardığında, [Li] Guangbi‟nin ordusu TaĢ

Köprü‟deydi. AkĢam olduğunda [Li Guangbi, askerlerine] meĢaleleri kontrol ederek ağır ağır ilerlemelerini emretti, düĢman da peĢlerinden gitti ancak saldırmaya cesaret edemedi. Ertesi gece, [Li Guangbi] Heyang San Cheng‟a 457 girdi. Karargâhtaki görevlileri ayarlayarak sert emirler verdi. Askerlerle birlikte zorlukları yaĢadı, hepsi tüm güçleriyle savaĢacaklarına yemin ettiler. DüĢman, [Li] Guangbi‟nin gücünden korktuğundan askerlerini Bai Ma Tapınağı‟nda 458 bekletti. Güneydekiler yüz li ilerleyemedi, batıdakiler saraya saldırmaya cesaret edemediler. Heyang‟ın güneyinde inĢa edilen Yue Cheng‟da459 çukur kazarak [Li] Guangbi‟ye direndiler. Onuncu ayda düĢman Ģehri ele geçirdi. Zhongshan Ģehrinin batısında düĢman kuvvetlerinden beĢ bin küsur kiĢiyi büyük yenilgiye uğrattılar. Bin küsur kiĢinin baĢını vurdular. Hayatta kalıp esir düĢen beĢ yüz kiĢinin büyük çoğunluğu boğularak öldürüldü. (JTS: 3307)

biyografisindeki aynı cümlede bu unvan kullanılmamıĢ, onun yerine resmî görevli anlamında 官吏 unvanı kullanılmıĢtır. (XTS: 4586)

456 Yan Ģehri (偃師), günümüzde Hubei‟in Xiangyang bölgesinin kuzeyindedir. (GJDMDCD: 783)

457 Li Guangbi‟nin Shi Siming‟e direndiği yer olan Heyang San Cheng ( 河 陽 三 城 ), günümüzde

Henan‟daki Meng ilçesidir. Daha sonra burada Jiedushi bölgesi kurulmuĢtur. (GJDMDCD: 517)

458 Han Hanedanı döneminde inĢa edilen Bai Ma Tapınağı ( 白馬寺), Luoyang‟da yer almaktadır.

(GJDMDCD: 254) “Kırat Tapınağı” olarak da bilinmekte ve Çin‟in ilk Budist Tapınağı olma özelliğini taĢımaktadır. (Liu 1958: 852‟den akt. Togan 2006: 238)

459 Yue Cheng (月城), Ģehir kapılarının etrafındaki yarım daire biçimli savunma sistemine verilen addır.

184

[Daha sonra Li] Guangbi, Li Baoyu‟ye460 Ģöyle dedi: „Askerlerin Nan Cheng‟ı461 benim için iki gün savunabilir mi?‟ [Li] Baoyu: „[Ġki gün] geçtikten sonra ne olacak?‟ diye sordu. [Li] Guangbi: „Süre dolduğunda [Ģehri] kurtarmak için [asker] gelmezse, sen de [savunmayı] bırakırsın‟ diye yanıtladı. [Li] Baoyu kabul ederek askerlerine Nan

Cheng‟ı savunmalarını emretti. [ġehir ve] askerler ele geçirileceği sırada [Li] Baoyu düĢmanı kandırmak için „Yiyeceğimiz tükendi, yarın teslim olacağız‟ dedi. DüĢman çok sevindi, askerlerini geri çekip beklemeye koyuldular. [Li] Baoyu hazırlıklarını tamamlayınca ertesi gün teçhizatlarını gizleyip düĢmanı savaĢa davet etti. DüĢman aldatıldığını görünce öfkelendi [ve] hemen saldırıya geçti. [Li] Baoyu sürpriz bir saldırıyla içeriden yakın taarruza geçti. [DüĢmanın] adamlarının [kimini] öldürdü,

[kimini] yaraladı. [Bunun üzerine] düĢman komutanı Zhou Zhi (周摯) ordusuna geri

çekilme emri verdi. [Li] Guangbi, kendi askerlerine Zhongshan‟da Ģehrin dıĢına çitler diktirdi. Çitlerin dıĢına büyük hendekler kazdırdı. [Hendeklerin] geniĢliği 2 zhan

(yaklaĢık 6,5 m) derinliği de aynı orandaydı. [Komutan] Zhou Zhi, Nancheng‟ı bıraktı,

[diğer askerlerle] güç birliği yaparak Zhongshan‟a saldırdı. [Li] Guangbi, Lifei

Yuanli‟ye462 seçkin askerlerini Mayang Kalesi‟ne463 direnmeye göndermesini emretti.

[Li] Guangbi [ise] Ģehrin kuzeydoğu köĢesine küçük kırmızı [bir] bayrak dikip düĢman ordusunu gözetliyordu. DüĢman askerlerinin Ģehir surlarına baskı yapmasından

460 Aslen Soğdlu olan Li Baoyu (李抱玉 704-777), Tang ordusunda görev alan komutanlardandır. Ailesi ile birlikte Hexi‟ye yerleĢmiĢtir. Asıl adı An-zhong-zhang‟dır (安重璋) ancak bu isimle herhangi bir kayda rastlanmamıĢtır. Biyografisi için bknz: (JTS: 3645)

461 Nan Cheng (南城), günümüzde Shandong‟da yer almaktadır. (GJDMDCD: 588)

462 Lifei Yuanli (荔非元禮), orduda yardımcı komutan görevindedir. Yeni Tang Kayıtları içerisinde kısa bir biyografisi bulunmaktadır. Bknz: (XTS: 4591)

463 Yangma Kalesi (羊馬城), orduların savunma amacıyla Ģehrin dıĢına inĢa ettikleri kısa duvarlara verilen addır.

185 faydalanarak iki araba içinde oturtulmuĢ tahta kazlar,464 gemiler [ve] saldırı araçlarını

[geçirerek, askerlerin] arkasından gitmelerini [sağladılar]. Gözcüler kalenin altını hendekle doldurmuĢtu. Üç taraftaki sekiz yoldan askerler geçerken hendeklerdeki çitler açıldı, her biri bir kapı gibiydi. [Li] Guangbi [hâlâ] düĢmanın Ģehri sıkıĢtırmasını izliyordu. Birini gönderip Lifei Yuanli‟ye Ģöyle dedi: „DüĢmanın hendekleri doldurup,

çitleri açarak askerleri geçirdiklerini gördüm, [durum] fazlasıyla açık, ne yapacağız?‟

[Lifei] Yuanli: „Bakanımız, savunmayı mı yoksa savaĢmayı mı planlıyor?‟ diye sordu.

[Li] Guangbi: „SavaĢmayı‟ diye cevapladı. [Lifei] Yuanli: „Eğer savaĢmaksa, düĢmanın hendeklerimizi doldurmasını nasıl engelleyeceğiz?‟ [Li] Guangbi: „Ben devlet iĢlerinden pek anlamam, o sizin iĢiniz‟ dedi. [Bunun üzerine Lifei] Yuanli, [düĢmanın]

çitleri açmasını bekledi [ve] cesur komutanlarını savaĢmak üzere gönderdi. Ġlk gelen güçlü düĢman ordusundan geri çekilenlerin sayısı yüzdü. [Lifei] Yuanli düĢmanın konumunun sağlam olduğunu düĢünüyordu, aceleyle girip çıkmalarına rağmen düĢmanı yenmek için sayıları yetersizdi. [Bu yüzden] askerler biraz geri çekilerek düĢmanı oyaladılar, [önce] onların saldırmalarına [izin verip sonra kendileri] saldırdılar. [Li]

Guangbi geri çekilenleri gördüğünde çok öfkelendi. Birini gönderip [Lifei] Yuanli‟yi

çağırdı, emirlerini kontrol etmesini söylemek istiyordu. [Bunun üzerine Lifei] Yuanli:

„ġuan savaĢmakla meĢgulüm, [beni] neden çağırıyorki‟ diye söylendi. Bir süre sonra emrindeki askerler gürültüyle çitten [yapılmıĢ] kapıları açtılar, yaya dövüĢenler

[hendeklerin] içine düĢtüler. [Böylece] düĢman büyük yenilgiye uğratıldı. [Daha sonra

Komutan] Zhou Zhi orduyu yenileyerek Bei Cheng‟a (北城) saldırıp ele geçirdi. [Li]

Guangbi, askerlerine hızlıca Bei Cheng‟a gitmelerini emretti. [Askerler] Deng Cheng‟da

(登城) düĢmanı gördüklerinde [Li Guangbi]: „Onlar kalabalık olmasına rağmen dağınık ve düzensizler, korkmaya gerek yok. Gün içinde devletimiz onları yener‟ dedi.

[Ardından] askerlere savaĢmalarını emretti ve kararsız bir Ģekilde komutanlarına:

464 Tahta kaz (木鵝), eskiden Çin‟de nehir ulaĢımında kullanılan bir tür araçtır.

186

„DüĢman tarafından geliyorsunuz, hangi tarafları daha güçlü [ve daha] zor yıkılır?‟ diye sordu. Cevap olarak: „Kuzeybatı tarafı‟ dediler. [Bunun üzerine Li Guangbi], Hao

Yu‟ye:465 „Sen o taraftan saldır‟ diye emretti. [Hao] Yu: „Bende yaya askerler var, beĢ yüz atlı asker [daha] verin‟ dedi. (JTS: 3308) [Li] Guangbi‟nin üç yüz adamını [aldı].

[Li Guangbi] tekrar sordu: „[Ġkinci olarak] neresi en güçlü?‟ Cevap olarak: „Güneydoğu tarafı‟ dediler. [Li Guangbi], adamlarına yalnızca sadakatle savaĢılırsa düĢmanı alt edeceklerini ifade ederek Ģöyle dedi: „Sadakat! Yabancı askerler yaya savaĢmayı bilmez, güçlü üç yüz atlı çağırın‟ dedi. Sonradan kırk baĢ at daha paylaĢtırıp [askerlere] hediye etti ve Ģöyle emir verdi: „Benim bayrakla [iĢaretimi] bekleyip öyle saldırın. Eğer bayrağı yavaĢ hareket ettirirsem, size uygun zamanı kollamanızı iĢaret edeceğim; ard arda sallarsam, on bin askerin hepsi içeri girmeye hazır olsun, [düĢmanı] ölü ya da diri olarak ele geçirin. Geri çekilenlerin baĢını vurun serbest bırakmayın.‟ [Hao] Yu atına binip düĢmana [doğru] gitti. Birisi silahıyla düĢmana saldırdı. At sırtında [aralarına] girip, pek

çok insanı bıçakladılar; [içlerinden] biri düĢmanla karĢılaĢınca savaĢmadan geri çekildi.

[Bunun üzerine Li] Guangbi savaĢmayanların baĢlarının vurulmasını emretti.

[Kaçanların baĢını vuran] silahĢörlere ödül olarak beĢ yüz top ipekli kumaĢ bahĢetti. Bir süre sonra Hao Yu düĢmana kaçtı. Bunu gören [Li] Guangbi ĢaĢkınlıkla: „Hao Yu geri döndüğünde benim için tehlikeli olacak‟ dedi ve etrafındakilere Hao Yu‟nün baĢını getirmelerini emretti. [Hao] Yu [ardından gelen] elçiyi görünce: „At üstünde oklayın

[beni], yenilgiye cesaretim yok‟ dedi. Elçi dörtnala gidip [durumu] rapor edince [Li]

Guangbi atın değiĢtirilip gönderilmesini emretti. [Hao] Yu atını değiĢtirip geri döndüğünde oklanarak öldürülmesine karar verildi. [Li] Guangbi bayrağı salladığında,

üç ordu bayrağın tamamen hareket ettiğini gördü [ve] hareket etmeleriyle yer gök inledi.

Durmaksızın bastırdılar ve düĢmanı büyük yenilgiye uğrattılar. On bin küsur kiĢinin

465 Hao Yanyu (郝廷玉 ?- 773), Li Guangbi‟nin emrinde görev yapan komutanlardan biridir. Biyografisi için bknz: (JTS: 4067)

187 baĢını vurdular. Canlı ele geçirdikleri sekiz bin küsur kiĢi [vardı], ordu on binlerce askerî teçhizat ve yiyecek deposu ele geçirdi. SavaĢ esnasında ele geçirdikleri büyük komutanlar Xu Huangyu (徐璜玉), Li Qinshou (李秦授) [ve] Zhou Zhi idi. Diğer büyük komutan An Taiqing (安太清), Huai Zhou‟u466 korumaya gitmiĢti. [Shi] Siming saldırılarının baĢarısız olduğunu bilmediğinden Nancheng‟a saldırmaya devam ediyordu.

[Li] Guangbi bütün atlıların mahkûmları yakalayıp Linhe‟ya 467 götürmesini emretti.

Öldürülenler on kiĢiydi. Korkan halk nehrin güney yakasına doğru gitti, [Li] Guangbi hepsinin baĢını vurdu. BaĢlarda [Li] Guangbi komutanlarıyla [birlikte] savaĢarak, etrafındakilere Ģöyle demiĢti: „SavaĢ, tehlikeli iĢtir. Kazanmak da var, kaybetmek de.

Ben üç [ayrı] devlet [unvanı] taĢıyorum. DüĢmanın elinde ölemem. [Ancak] özensiz yapılan iĢler zafere ulaĢamaz, ölümle sonuçlanır.‟ Ardından düĢmana saldırdılar. [Li

Guangbi] ayakkabısının içine koyduğu bıçağı alarak ölmeyi tercih ettiğini [askerlerine gösterdi]. ġehrin yukarısında batıda [onun önünde] eğilen üç ordu [bu hareketinden] oldukça etkilendi.

DüĢman yenilgiye uğradı. [Li] Guangbi, Huai Zhou‟u ele geçirince [Shi] Siming

[Ģehri] kurtarmak için geldi. [Li Guangbi] onu Qin Shui‟in468 yukarısında karĢılayıp saldırdı [ve] tekrar yenilgiye uğrattı. ġehrin komutanı An Taiqing, bütün gücüyle [Ģehri] savunarak direndi. Bir aydan fazla süre [Ģehri] düĢüremediler. [Bunun üzerine Li]

Guangbi, Pugu Huai-en‟ı çağırdı. Hao Yu tünelden [Ģehre] girerek [savaĢ] borularını ele geçirdi, surlara çıkıp çaldı. Askerleri de aynı Ģekilde [surlara] çıktılar. Böylece Ģehir düĢtü. Canlı ele geçirilen An Taiqing, Zhou Shi, Yang Xiwen ( 楊 希 文 ) saraya

466 Huai Zhou (懷州), günümüzde Henan‟daki Qinyang ilçesidir. (GJDMDCD: 1342)

467 Linhe (臨河), günümüzde Ġç Moğolistan Özerk Bölgesi‟nin Bayan Nur Ģehrinde yer almaktadır.

(GJDMDCD: 1290)

468 Qin Shui (沁水), günümüzde Shanxi‟deki Qinshui ilçesine batıdan otuz li mesafedir. (GJDMDC: 397)

188 gönderildi. Ertesi günlerde Huai Zhou sükûnete kavuĢtu. [Bunun üzerine Li Guangbi]

Linhuai469 ilçesi Beyi unvanını aldı, [sorumlu olduğu bölgeye] bin beĢ yüz hane daha eklendi. (JTS: 3309)

Denetleyici 470 Yu Chaoen, 471 ard arda düĢmanın yok edilmesi durumundan bahsedince, saray [Li] Guangbi‟ye hızlıca doğu baĢkentini almasını emretti. [Li]

Guangbi [ise] defaatle Ģunları ifade etti: „DüĢman hala çok kızgın, izin verin biraz bekleyip öyle harekete geçelim, aceleci davranmayalım.‟ [Ancak] Pugu Huai-en, [Li]

Guangbi‟nin baĢarısına bir kez daha zarar vererek, sarayın lütfunu gizledi [ve onlara] düĢmanın yok edilebileceğini söyledi. Bunun üzerine kontrol operasyonları yapıldı. [Li]

Guangbi [savaĢı] kazanamadı. Ordu, Beimang Dağı‟nın472 eteklerinde sıraya dizildi.

DüĢman, tamamı seçkin birliklerden [oluĢan askerlerle] savaĢa gelmiĢti, [Li] Guangbi yenilgiye uğradı. Ordu, silahlarını ve sahip olduğu her Ģeyi düĢmana vermiĢti. Bu sırada

Li Baoyu, Heyang‟a kaçmıĢtı. [Li] Guangbi nehri geçip Wenxi‟yi 473 koruyacaktı.

Sarayın amacı [Pugu] Huai-en‟ı farklı [bir] yenilgiye uğratmaktı. [Bu yüzden] saldırının kuvvetlendirilmesini emretti. [Li] Guangbi He [yang]‟dan saraya döndü. Hatasının

469 Linhuai ( 臨淮), günümüzde Anwei‟in Fenyang ilçesinin kuzeydoğusuna yirmi li mesafede yer almaktadır. (GJDMDCD: 1292)

470 Türkçe karĢılık olarak “Denetleyici” kullanılan Guan Jun Rong Shi (觀軍容使) unvanı, 758 yılında dokuz Jiedushi‟nın Hükümdar Suzong‟un emriyle bir araya gelip yirmi bin askerle An Lushan‟ın oğlu An

Qingxu‟ye saldırdığı sırada onları denetleyen Yu Chaoen‟a bu görevin verilmesiyle kullanılmaya baĢlamıĢtır. Komutanların izlenmesi ve denetlenmesi amacıyla kurulmuĢtur. (ZGCD: 167)

471 Yu Chaoen ( 魚朝恩 722-770), Tang döneminde pek çok yetkiyi kendi üzerinde toplayan bir memurdur. Aldığı pek çok görevin yanı sıra Jiedushi ordularının denetlenmesi görevi olan Guan Jun

Rong Shi makamına gelen ilk kiĢidir. Biyografisi için bknz: (JTS: 4763; XTS: 5863)

472 Beimang Dağı (北邙山), günümüzde Luoyang Ģehrinde yer almaktadır ve Qinling (秦岭山脉) sıradağlarındandır.

473 Wenxi (聞喜), günümüzde Shanxi‟de yer alan Wenxi ilçesinin güneybatısındadır. (GJDMDCD: 1119)

189 affedilmesini istedi [ve] bağıĢlandı. [Ayrıca] Askerî iĢler Bakanı, Kaifu Yitong Sansi,

Hükümdar danıĢmanı, Henan Ġli Beyi, Saha Karargâhı Jiedushisı oldu. Bir süre sonra yeniden Askerî ĠĢler Bakanı, Henan, Huainan, Shannan‟ın doğu yolu,474 Jing [Zhou‟un] güneyi475 gibi bölgelerin yardımcı komutanı oldu. Eskisi gibi hükümdarın vekili olmaya

[devam etti]. [Daha sonra] garnizondan çıkıp Linhuai‟a [gitti]. Shi Chaoyi, 476 [Bei]

Mang Dağı zaferini avantaj olarak kullanıp Shen477 [ve] Guang478 gibi on üç bölgeyi iĢgal etti. Bizzat atlılara liderlik edip Li Wei‟i,479 Song Zhou‟da480 kuĢattı. Komutan [ve] askerlerin hepsi korkuya kapılıp, güneye [gidip] Yang Zhou‟u481 korumak istediler. [Li]

Guangbi, doğruca Xu Zhou‟a482 gidip orada garnizon kurdu. Tian Shengong‟u onlara saldırıp yenilgiye uğratması için gönderdi. Zhejiang‟ın doğusundaki baĢ düĢman Yuan

474 Shangnan Doğu Yolu ( 山 南 東 道 ), günümüzde Hubei‟in kuzeybatısı, Henan‟ın güneybatısı ve

Sichuan‟ın doğusunda yer alan bölgedir .(GJDMDCD: 96)

475 Jing Zhou (荆州), günümüzde Hubei‟de yer alan bir Ģehirdir.

476 Shi Chaoyi ( 史朝義?-763), Shi Siming‟in büyük oğludur. An Lushan kalkıĢmasındaki komutanlardandır. An Lushan‟dan sonra Yen Devleti‟nin baĢına geçen babası Shi Siming‟i öldürerek tahta kendisi çıkmıĢtır. Biyografisi için bknz: (JTS: 5382; XTS: 6434)

477 Shen Zhou ( 申 州 ), günümüzde Henan‟daki Xinyang bölgesine güneyden kırk li mesafededir.

(GJDMDCD: 244)

478 Guang Zhou (光州), günümüzde Shandong‟da yer alan Ye ilçesidir. (GJDMDCD: 286)

479 Tang Xuanzong dönemi memurlarından olan Li Wei (李岑 ?-?), Shi Chaoyi‟nin saldırısına uğradığı sırada Song Zhou Ceza Kâtibidir. (XTS: 5204)

480 Song Zhou (宋州), Sui Hanedanı döneminde kurulmuĢ, daha sonra yıkılmıĢ ve Tang döneminde Jimi bölgesi olarak yeniden kurulmuĢtur. Günümüzde Sichuan‟ın Gusong ilçesidir. (GJDMDCD: 379)

481 Yang Zhou ( 揚州), günümüzde Jiangsu, Anwei, Jiangxi, Zhejiang ve Fujian topraklarıdır.

(GJDMDCD: 897)

482 Xu Zhou (徐州), günümüzde Jiangsu‟da yer almaktadır. (GJDMDCD: 698)

190

Yu483 Piaojun ilçesini ele geçirdi. [Böylece] Zhejiang‟ın doğusu karıĢtı. [Li] Guangbi, askerlerini bölerek [oraya] gönderdi [ve] Uzun Irmak‟ın doğusunu sükûnete kavuĢturdu.

Böylece halk rahata erdi.

BaĢlarda, [Li] Guangbi‟nin komutanları Linhuai‟a giderken yolda hastalanıp

öyle devam ettiler. [Bu sırada] ordunun denetlenmesinden sorumlu görevli,484 Yuan

Yu‟yünün ordusunu Jiang Huai‟da tahrik etti. [Li] Guangbi‟nin askeri azdı. [Bu yüzden]

Run Zhou‟u485 korumak için garnizonuna çekilmek istedi [ve]: „Sarayın güvenliği [de] tehlikesi [de] benim omuzlarımda. Bugün düĢman güçlü olmasına rağmen, kendi askerimin ne kadar güçlü olduğunu hesap edemiyorum. Eğer Ģans eseri [baĢarılı olursak, düĢman] geri çekilir‟ dedi. Ardından Si Zhou‟a yöneldi. [Li] Guangbi henüz Henan‟a gelmeden Tian Shengong, Liu Zhan [ayaklanmasını]486 bastırmıĢ, Yangfu‟da487 kalmıĢtı.

[Bu sırada] Shang Heng (尚衡) [ile] Yin Zhongqing (殷仲卿) Yan488 [ve] Yun‟de489 birbirlerine saldırdılar. Lai Zhen [ise] Xiangyang‟a 490 seyahat etmeyi reddetti [bu

483 Yuan Yu (袁晁 ?- 763), Zhejiang‟ın doğusunda meydana gelen köylü ayaklanmasının lideridir. Li

Guangbi tarafından esir alınarak öldürülmüĢtür.

484 Jian Jun Shi (監軍使), orduların denetlenmesinden sorumlu olan memurdur. (ZGCD: 305)

485 Run Zhou (潤州), günümüzde Jiangsu‟daki Zhenjiang ilçesidir. (GJDMDCD:1176)

486 Liu Zhan Ayaklanması (劉展之亂), 760-761 yılları arasında Uzun Irmak‟ın aĢağı havzasında meydana gelen ve ciddi savaĢların verildiği bir ayaklanmadır. MeĢhur komutan Tian Shengong tarafından bastırılan ayaklanma sonucunda Liu Zhan öldürülmüĢtür. (ZZTJ: 7099)

487 Yangfu (揚府), günümüzde Jiangsu‟daki Jiangdu ilçesidir. (GJDMDCD: 897)

488 Yan Zhou (兗州), günümüzde Shandong‟daki Jinxiang ilçesine kuzeybatıdan kırk li mesafededir.

(GJDMDCD: 579)

489 Sui Hanedanı döneminde kurulan Yun Zhou (鄆州), günümüzde Shandong‟daki Yuncheng ilçesine doğudan on altı li mesafede yer almaktadır. (GJDMDCD: 952)

490 Han Hanedanı döneminde kurulan Xiangyang ( 襄陽), Hubei‟in kuzeybatısında yer almaktadır.

(GJDMDCD: 1299)

191 davranıĢı üzerine] saray ondan Ģüphelendi. Böylece [Li] Guangbi hafif süvarileriyle Xu

Zhou‟a gelince Shi Chaoyi geri çekildi. Tian Shengong aceleyle Henan‟a geri döndü.

Shang Wei, Yin Zhongqing [ve] Lai Zhen prestij [kaybedeceklerinden] korkarak birbiri ardına saraya gittiler. Baoying [yönetim döneminin] ilk yılında (762) [Li Guangbi]

Linhuai Beyi oldu [ve] demir mazbata hediye edilerek, Lingyange‟ya491 sureti çizildi.

Guangde [yönetim döneminin] baĢında (763), Tibetliler baĢkente girip saldırdı.

[Hükümdar] Daizong ülkedeki bütün askerleri göreve çağırdı. [Li] Guangbi ve Cheng

Yuanzhen492 anlaĢamıyorlardı, [bu yüzden] harekete geçmekte geç kaldılar. Onuncu ayda Batı Rongları baĢkente saldırınca, [Hükümdar] Daizong Shaanxi‟ye kaçtı. (JTS:

3310)

Saray [yönetimi] yardım etmesi için [Li] Guangbi‟ye güveniyordu [ancak] aynı zamanda da korku ve Ģüphe duyuyorlardı. [Bu yüzden Li Guangbi‟den] annesini esir bırakmasını istemiĢlerdi. [Bir zaman sonra] Tibet geri çekilince, [Li] Guangbi doğu baĢkentini korumak için ayrılarak inceleme yapmak üzere oraya gitti. [Li] Guangbi, bilgi almak için bekledi. Uzun süre beklemesine [rağmen] emirname gelmeyince Xu

Zhou‟a geri döndü. Jianghuai‟daki kiraların kendisine verilmesini talep etti. [Bu sırada

Hükümdar] Daizong baĢkente geri dönmüĢtü. [Guangde yönetim döneminin] ikinci yılında (764) hükümdarlık elçisini, [Li Guangbi‟yi] teskin etmesi için gönderdi. [Li]

491 Lingyange (凌煙閣), Tang Taizong tarafından baĢkent Chang‟an‟da dikilmiĢ bir binadır. 643 yılında

Taizong‟un emriyle ressam Yan Liben (阎立本) tarafından yirmi dört baĢarılı devlet adamının sureti unutulmamaları için bu binaya resmedilmiĢtir. Bu gelenek sonraki hükümdarlar tarafından da devam ettirilmiĢtir. Li Guangbi de bu baĢarılı devlet adamlarından sayıldığı için onun sureti de buraya çizilmiĢtir.

492 Cheng Yuanzhen (程元振 ?- 764), Tang Suzong ve Tang Daizong dönemlerinde görev yapan memurlardandır. Kendisi gibi memur olan Li Fuguo ile birlikte veliaht Li Yu‟yü, Tang Daizong olarak tahta çıkarmıĢtır. Biyografisi için bknz: (JTS: 4761; XTS: 5861)

192

Guangbi‟nin annesi He Zhong‟dayken 493 gizli [bir] emirname ile [Guo] Ziyi ile baĢkente döndüler. [Li Guangbi‟nin] kardeĢi [Li] Guangjin ve Li Fuguo494 birlikte saray ordusundan sorumluydular. Güvenilir [ve] samimiydiler. Bu sebeple [Li] Guangjin

Taizi Taibao, Yushi Dafu, Liang Devleti Beyi, Wei Bei Jiedushisı yapıldı. [Bunlar] hükümdarla karĢılaĢmıĢ olmasının yararıydı.

[Li] Guangbi, orduyu çok disiplinli yönetiyordu. Ülkedekiler onun ününe ikna olmuĢlardı. Her emir verdiğinde komutanların hiçbiri kafasını kaldırıp bakmaya cesaret edemezdi. Bu sebeple [Yu] Chaoen, [onun] hiddetinden korkup saraya girmeye cesaret edememiĢ, Tian Shengong ve beraberindekilerin hiçbiri emir almamıĢlardı. Utanç ve hastalık yüzünden Yajiang [görevindeki] Sun Zhen‟ı ( 孫珍) gönderip kendi savunmalarını bildirmiĢlerdi. Guangde [yönetim döneminin] ikinci yılının yedinci ayında, [Li Guangbi] Xu Zhou‟da öldü. O zaman elli yedi yaĢındaydı. Hükümdar devlet iĢlerine üç gün ara verdi. [Li Guangbi‟ye, Taizi] Tai Bao unvanı verildi [ve] öldükten sonraki adına Wu Mu (Kutsal SavaĢçı) denildi. [Li] Guangbi hastalandığında komutanlarına cenaze iĢleriyle ilgilenmelerini söyleyerek: „Uzun yıllardır ordunun içindeyim. [Bu sebeple ailemle] ilgilenmedim. Hayırlı evlat olamadım. Daha ne söyleyebilirim ki?‟ dedi. [Kendisine] verilen üç bin parça ipekli giysi [ile] üç bin para, asker [ve] komutanlara paylaĢtırıldı. Emrindekiler ölü bedenini koruyarak baĢkente getirdiler. [Hükümdar] Daizong, Zhongguan Kaifu (中官開府)[unvanlı] Yu Chaoen‟ı göndererek annesinin malikânesindeki cenaze iĢlerini sordurdu. Ayrıca Hanedan baĢkentinin idari baĢkanı beĢinci [derece memur olan] Qi jian‟e ( 琦監) cenazeyi

493 He Zhong (河中), günümüzde Shanxi‟nin Yongji ilçesidir. (GJDMDCD: 513)

494 Asıl adı Jing Zhong (静忠) olan Li Fuguo (李輔國 704-762), Tang Xuanzong döneminde saraya girip memur olmuĢtur. Daha sonra Tang Suzong tahta çıktığında kendisine “ülkeye yardım eden” anlamında

“Fuguo” unvanı verilmiĢtir. Biyografisi için bknz: (JTS: 4759)

193 korumasını emretti. On birinci ayda, [Li Guangbi] Sanyuan‟e495 gömüldü. Hükümdar bakan [ve] memurlardan yüz kiĢiye Yanpin Kapısı‟nın 496 dıĢında atalarını uğurlamalarını emretti…” (JTS: 3311)

Kaynaklardaki muğlak ifadeler ve verilerin yetersizliği nedeniyle kökeni tespit edilemeyen Li Guangbi‟nin, Tang ordusu adına verdiği mücadele, ordu ve savaĢlar konusundaki baĢarısı ve bunun yanında kendisine tevdi edilen yüksek rütbeler biyografisinde kaydedilmiĢtir. Tang idari yapısının en üst makamlarına gelerek aldığı unvanlardan, bozkır kökenli bir Jiedushi (Bölge Valisi) olan Li Guangbi‟nin Tang için

önemi anlaĢılmaktadır. Dikkatli incelendiğinde Li Guangbi‟ye ayrılan kayıtlar içerisinde hem Tang Hanedanı‟nın hem de Jiedushi uygulamasının kimi evreleri görülmektedir.

Örneğin, Xuanzong‟un tahtı bırakmasının ardından önce Suzong‟un daha sonra ise

Daizong‟un tahta geçiĢi Li Guangbi‟nin biyografisi içerisinde görülebilmektedir. Bunun yanında -daha önce de belirtildiği gibi- Li Guangbi‟nin Jiedushi olarak görev yaptığı dönem tez çalıĢmasının kapsadığı dönemler içerisinde olmasına rağmen biyografisinin devamı daha ileriki dönemleri de göstermektedir. Bu sebeple biyografisi verilen diğer bozkır kökenli Jiedushilar arasında esir bırakma uygulaması görülmezken; Jiedushi

(Bölge Valisi) uygulamasının ileriki yıllarında görev yapan Li Guangbi‟nin, annesini esir bırakması gerektiği görülmektedir. Bunun yanı sıra Li Guangbi‟nin pek çok savaĢ ve ayaklanmanın bastırılmasında aktif rol alarak bunların çoğundan zaferle dönmesinin, hangi boydan olursa olsun coğrafyayı iyi tanıması ve engin askerî bilgisinden kaynaklandığı anlaĢılmaktadır. Nitekim biyografi boyunca Li Guangbi‟nin askerî taktik konusundaki baĢarısına vurgu yapılmıĢ; hendekler kazdırıp, çit diktirmesi, yabancı askerlerin at üstünde daha baĢarılı olduklarını vurgulaması, düĢmanın güçlü olduğu

495 Sanyuan ilçesi (三原縣), günümüzde Shaanxi‟nin Xianyang Ģehrinde yer almaktadır. (GJDMDCD: 34)

496 Yanpin Kapısı (延平門), Tang Hanedanı baĢkenti Chang‟an‟ın dıĢ Ģehir duvarlarının batısında yer alan ve en güneyde kalan Ģehir kapısıdır. www.baidu.com E.T. 24.04.2019

194 tarafı tespit edip, o yönden saldırıya geçmesi gibi örneklerle girdiği savaĢlardan baĢarıyla çıktığı kaydedilmiĢtir.

711-756 yılları arasında görev yapan Jiedushiların kökeni incelendiğinde bu süre içerisinde ortalama dörtte bir oranında Türk kökenli Jiedushi (Bölge Valisi) atandığı görülmektedir. Ancak Çinliler dıĢında farklı soylardan gelen Jiedushiların durumuna bakıldığında, Türk kökenliler yine sayısal olarak baskın gelmektedir. Bunun yanında resmî olarak atanan ilk Jiedushi‟nın Türk kültür çevresinden olması da ayrıca göze

çarpmaktadır.

Jiedushiların hangi unvanlardan, hangi aĢamalardan geçerek Jiedushi makamına yükseldikleri sorusuna cevap aramak için biyografileri incelendiğinde, kiminin zaten baĢarılı bir komutan olduğu ve silsile ile bu göreve geldiği, kiminin de tepeden geldiği görülmektedir. Örneğin, Heba Yan-si ile ilgili çok az bilgiye ulaĢıldığı için kendisinin daha önce hangi görevlere geldiği bilinmemektedir. Ancak Xue Na, zaten oldukça baĢarılı ve güvenilir bir komutan olduğu için taltif edilmiĢ ve Jiedushi görevine gelmiĢtir. Aynı Ģekilde Geshu Han (KoĢu Han), An-si-shun ve Li Guangbi Tang sarayı adına girdikleri savaĢlardan baĢarıyla çıktıkları için Jiedushi görevine gelmiĢlerdir.

Fakat Xue Na‟nın kardeĢi Xue Chuyu‟nün, babası ve ağabeyinin aksine aktif görevlerde yer almadığı görülmektedir. Bu sebeple Xue Chuyu‟nün Jiedushilığı tepeden bir atama olarak görünmektedir. Dokuz Oğuzlardan A-bu-si ise saraya tâbi olduktan sonra hükümdarın soyadını almıĢ ve ad değiĢtirmiĢtir. Her ne kadar Tang için savaĢ verip zafer kazanmıĢ olmasa da önce Kapgan Kağan‟la, daha sonra da An Lushan ile arasının bozuk olması Tang ordusunda yükselmesi ve Ordos‟a Jiedushi olması için yeterli olmuĢtur. AĢına Xian, dedesi ve babasının haksız yere öldürülmesinin ardından sürgüne gönderilmiĢ, daha sonra tekrar baĢkente getirilerek Göktürkleri zapt etmesi için Jiedushi

(Bölge Valisi) olarak görevlendirilmiĢtir. AĢına Xian‟in ataması tepeden bir atama gibi

195 görünmesine rağmen aslında Tang yönetiminin Göktürklerle baĢa çıkmakta zorlandığı için yine bir Göktürk soylusuna ihtiyaç duyduğuna iĢaret etmektedir. An Lushan ise saraya girmesinden itibaren hükümdar tarafından sevildiği ve durmaksızın orduda yükseldiği için bu göreve gelmesi kademeli olarak gerçekleĢmiĢtir. Hatta birden fazla bölgenin Jiedushisı (Bölge Valisi) olarak bu bölgelerin ekonomisini ve ordusunu kendine bağlamıĢtır.

196

SONUÇ

Tabgaç aristokrasisi tarafından kurulan bir hanedan olan Tang Hanedanı‟nın

üzerindeki konargöçer etki, sonraki yüzyıllar boyunca siyasetten kültüre her alanda kendini hissettirmiĢ, Tang‟dan itibaren neredeyse Çin‟deki bütün siyasal merkezler bu mirastan beslenmiĢtir. Aynı coğrafyayı paylaĢan halkların güç savaĢına ev sahipliği yapan bu süreç içerisinde, tez çalıĢması bağlamında Türk tarihine Çin tarihi penceresinden bakılarak farklı bir yaklaĢım örneği sergilenmiĢ ve Tang hükümdarı

Xuanzong döneminde baĢlayan Jiedushi (Bölge Valisi) uygulamasının detayları incelenerek, Çin kaynakları aracılığıyla Tang siyasi örgütlemesi içinde Türk varlığı araĢtırılmıĢtır.

ÇalıĢma boyunca hem Çince Resmî Tarihler hem de Harici Tarihler kategorisinden pek çok eserden faydalanılmıĢtır. Bu sebeple asıl metne geçilmeden önce bu eserler hakkında bilgi vermek amacıyla genel olarak Çin kaynakları eleĢtirel bir bakıĢ açısıyla incelenmiĢ ve çalıĢma konusuyla bağlantılı-bağlantısız çeĢitli örneklerle kaynaklardaki öznel tutum, Çin merkezli bakıĢ açısı ve tarihsel tutarsızlıklar tespit edilerek, kaynaklarda yer alan ancak tatmin etmeyen açıklamalar örnekler üzerinden irdelenmiĢtir. Bu sayede pek çok araĢtırmacının sözünü ettiği “Çin kaynakları”na farklı bir bakıĢ açısı getirilmiĢ ve bu bakıĢ açısının alandaki diğer çalıĢmalara örnek teĢkil etmesi amaçlanmıĢtır. Çünkü tarihsel süreç içerisinde yaĢananlar, Çince kaynaklar aracılığıyla öğrenildiği için mücadele Çin‟deymiĢ gibi anlaĢılmaktadır ancak asıl mücadele bozkırda verilmiĢtir.

Jiedushi (Bölge Valisi) uygulamasına geçilmeden önce, tarihsel arka plan hakkında bilgi vermek amacıyla Göktürk dönemi ve Tang dönemi olayları ele alınmıĢtır.

Daha sonra Tang idari ve askerî yapıları incelenerek, Jiedushi uygulamasının bu yapılar içerisindeki konumu tespit edilmiĢtir. Böylece Fubing (Garnizon Askeri) ve Mubing 197

(Paralı Askerlik) uygulamalarının ardından sınır savunması için ilk olarak askerî yapı içerisinde bir birim olarak kurulan Jiedushiların (Bölge Valilerinin) zamanla bulundukları bölgelerdeki yöneticilerin yerine geçmeleriyle idari yapının da bir parçası haline geldikleri görülmüĢtür. Mubing uygulaması ile paralel Ģekilde geliĢen Jiedushi uygulaması gücün paylaĢılmasına sebep olmuĢ, hanedanın sahip olduğu erkin merkezden çevreye doğru dağılması kaçınılmaz olmuĢtur. Böylece uygulamanın sonucunda önemli bir pay Türk kültür çevresinden gelenlere düĢmüĢtür.

Aynı Ģekilde yabancı komutan görevlendirme politikasının kurucusu olan Li

Linfu, Jiedushi (Bölge Valisi) görevini ilk olarak komutanlık olarak tanımlamıĢ ve askerî bir görev unvanı olduğuna vurgu yapmıĢtır. Nitekim uygulama baĢladığında bu göreve gelen kimseler yalnızca askerî yapıdan sorumlu olmuĢlardır. Buna karĢın uygulamanın ilk yıllardaki gibi kalmayarak değiĢime uğradığı ve bu sayede

Jiedushiların bulundukları bölgelerin askeriyeden ekonomiye, arazilerin idaresinden nakliyeye kadar hemen her alanda en yetkili kiĢi konumuna gelip, merkezî yönetimden bağımsız hareket eden beylere dönüĢtükleri görülmüĢtür.

Jiedushi sözcüğünün etimolojik yapısı ile daha önceki hanedanlarda kullanılan biçimleri araĢtırılmıĢ, Jiedushi (Bölge Valisi) unvanının farklı imlerle oluĢturulmuĢ

öncüllerinin hem Hunlarda hem de Tabgaçlarda kullanıldığı ve özellikle Tabgaç döneminde askerî anlamda Tang dönemindekine benzer görevler üstlendikleri görülmüĢtür. Aynı Ģekilde Jiedushi gibi onun daha erken dönemlerdeki kullanımlarından olan Jia Jie‟nin de yabancı komutanlara tevdi edildiği ve yabancı komutanları aynı göreve gelen Çinli komutanlardan ayıran en önemli özelliğin meĢruiyet sembolü olan tuğlarının kaidesine kazıdıkları kurt baĢı olduğu görülmüĢtür.

Bunun yanı sıra unvanın farklı kullanımlarından Shi Chi Jie‟nin Tabgaç döneminde askerî yetkileri olan bir unvan olması, unvanın kökeni olarak Tabgaç dönemini iĢaret

198 etmektedir. Ayrıca yine unvanın farklı kullanımlarından Chi Jie Shi‟nın Hunlar‟da da kullanıldığını gösteren kayıtlar, Tabgaçlarla Hunlar arasındaki kültürel devamlılığı göstermesi açısından önemlidir. Böylece Hun-Tabgaç kökeninden geldiği anlaĢılan bu uygulama konargöçer geleneğinden tam manasıyla kopamayan Tang Hanedanı‟nın askerî ve idari yapısı içinde tarihsel bir miras olarak yerini almıĢtır. Ayrıca Jiedushi unvanının görev ve sorumlulukları dikkate alınarak Türkçe karĢılık olarak Bölge Valisi

önerisi getirilmiĢtir. Bunun yanında Resmî Tarihler‟de Jiedushinın yardımcısı olduğu kaydedilen unvanlara da görevleri bağlamında anlamlandırma denemeleri yapılarak ordu sorumlusu, ekonomi sorumlusu, bölgesel yargılama sorumlusu gibi Türkçe karĢılıklar verilmiĢtir. Jiedushi sözcüğünün farklı dönemlerdeki yazılıĢları ile bu dönemlerdeki görev ve sorumlulukları tespit edilmiĢ, Jiedushiların en yetkili ve güçlü oldukları dönemin Tang olduğu ortaya konulmuĢtur. Bunun yanı sıra Jiedushiların atandıkları on yönetim bölgesinin sorumluluk alanları ile at ve asker sayıları tespit edilmiĢtir. Buna göre; en çok askere sahip olan bölgenin doksan bir bin dört yüz asker ile coğrafi olarak Göktürk topraklarına görece yakın konumda olan Fanyang Jiedushi; en çok ata sahip olan bölgenin on dokuz bin dört yüz at ile Hexi Jiedushi olduğu görülmüĢtür. Bu bölgeleri asker sayısında Longyou ve Hexi; at sayısında Ordos ve

Longyou takip etmektedir. Bu tablo Göktürklere yakın bölgelerde çok daha fazla asker ve at konuĢlandırıldığını göstermektedir.

Ġlk Jiedushi‟nın (Bölge Valisinin) atandığı 710 yılından An Lushan kalkıĢmasına kadar olan zaman diliminde Xuanzong‟un ayırdığı on bölgede görev yapan Jiedushilar incelenmiĢ bunlar arasından Türk kültür çevresinden gelen Tabgaç kökenli Heba Yan-si,

Xianbei (?) kökenli Xue Na ve Xue Chuyu kardeĢler, Göktürk soyundan An-si-shun, An

Lushan, AĢına Xian, TürgiĢ soyundan Geshu Han (KoĢu Han), Dokuz Oğuzlardan A- bu-si ile Kitan soyundan mı yoksa Ediz soyundan mı geldiği tespit edilemeyen Li

Guangbi örneklem olarak seçilerek biyografi neĢirleri yapılmıĢtır. Bu kiĢilere ait

199 biyografilerde Jiedushi (Bölge Valisi) uygulamasının detaylarından bahsedilmediği, görevlerinin ise çoğunlukla ordu komuta etmek olarak kaydedildiği görülmüĢtür. Bunun dıĢında Li Guangbi‟nin biyografisinde, tarihsel süreç içerisinde Jiedushi uygulamasında farklılıklar meydana geldiği ve esir bırakma yöntemine baĢvurulduğu tespit edilmiĢtir.

Burada dikkat çeken ilk Jiedushi‟nın kökeni olmuĢtur. Hun-Tabgaç kökenli olduğu sonucuna varılan bu uygulamanın ilk görevlisinin Tabgaç soylu olması, Tang‟ın çok uluslu yapısının bir sonucu gibi görünse de Türk kültür çevresinden gelen insanların

Tang aristokrasisi içerisindeki konumlarını göstermesi açısından önemlidir. Bunun yanında diğer bozkır kökenli jiedushiların da yine ağırlıklı olarak Türk kültür

çevresinden olması, Tang‟ın diğer komĢuları arasında öne çıktıklarına iĢaret etmektedir.

Jiedushi (Bölge Valisi) görevine getirilen yabancı komutanlar incelendiğinde ortak özelliklerinin savaĢ becerileri ve gözü peklikleri olduğu görülmektedir. Ancak

örneğin Xue Chuyu gibi babası ve ağabeyinin baĢarısı sayesinde bu göreve gelen ancak herhangi bir baĢarı göstermeyen veya AĢına Xian gibi daha önce askerî bir baĢarısı olmamasına rağmen Batı Türklerini teskin etmesi için baĢka bir deyiĢle siyasi bir amaçla bu göreve gelen kiĢilerin de olduğu saptanmıĢtır.

Ġncelemeler sonucunda Tang Hanedanı‟nın hüküm sürdüğü yıllarda kullanılan hem Jimi (GevĢek Dizgin) hem de Jiedushi (Bölge Valisi) uygulamalarının baĢlamasının asıl sebebinin Göktürkler olduğu tespit edilmiĢtir. Bu yüzden 630 yenilgisinin ardından diğer Türk boyları da Tang‟a karĢı direnmemiĢ ve Tang Hanedanı siyasi kontrol yöntemi olan Jimi uygulamasına baĢlamıĢtır. 682 yılında ise Göktürklerin yeniden kuzeye egemen olmasıyla diğer boylar da Tang‟dan koparak Göktürklere bağlanmıĢlar bu yüzden Tang, askerî kontrol yöntemi olan Jiedushi (Bölge Valisi) uygulamasına baĢlamıĢtır. Türklerin her hamlesi kitlesel bir harekete dönüĢerek kuzey

200 bozkırlarında yaĢayan konargöçer halkları etkilemiĢ, Tang yönetimini yeni uygulamalar getirmek zorunda bırakmıĢtır.

Jiedushiların (Bölge Valilerinin) görev ve sorumluluk alanlarına bakıldığında atandıkları bölgelere bizzat giderek görev yaptıkları, ihtiyaç duyulması halinde hükümdarın çağrısına uyarak diğer ordulara destek verdikleri anlaĢılmaktadır. Özellikle

758 yılında dokuz bölge jiedushisının bir araya gelerek yirmi bin askerle An Lushan‟ın oğlu An Qingxu‟ye saldırması bu duruma en belirgin örnektir. Jiedushiların yetki ve güçleri fazla olduğundan aslında suiistimale açık bir uygulama olmasına karĢın 755 yılına kadar geçen sürede An Lushan dıĢında bu güç ve yetkileri kullanarak alenen baĢkaldıran baĢka kimsenin olmaması ayrıca dikkat çekmektedir. Jiedushiların (Bölge

Valilerinin) sahip oldukları bu olağanüstü yetkiler unvanın ifade ediliĢ biçimine de yansımıĢ, bozkır kökenli jiedushilardan Geshu Han ve Li Guangbi‟nin biyografilerinde

Jiedushi unvanının yanında Ekonomiden ve Arazilerden Sorumlu Bölge Valisi anlamında Jiedu Zhidu Yintian Shi/ 節度支度營田使 unvanının kullanıldığı görülmüĢtür. Bu unvan, Jiedushiların (Bölge Valilerinin) yetkilerinin geldiği son noktayı ifade etmesi açısından önemlidir.

Bozkır kökenli Jiedushilar Tang ordusu için savaĢırken aynı zamanda çekiĢme içerisinde oldukları soydaĢları ile savaĢmıĢlardır. Örneğin Geshu Han ile An Lushan

çekiĢmesi veya An Lushan ile A-bu-si arasındaki anlaĢmazlık sonunda hep Çin‟in iĢine yaramıĢtır. Çin, bozkır kökenli Jiedushiları yine bozkır kökenli düĢmanları ile baĢa

çıkmak için öne sürerek sıklıkla baĢvurduğu kadim politikasını uygulamıĢ ve yabancıyı yabancıya kırdırmıĢtır. Buna rağmen Jiedushi (Bölge Valisi) uygulaması ve

Jiedushiların güçlerinin artmasının hanedana olumsuz etkisi olmuĢ, Tang merkezî gücünün çevreye dağılmasına sebep olarak devleti zayıflatmıĢtır.

201

KAYNAKÇA

AKDAĞ, M. (1963). Osmanlı Tarihinde Âyanlık Düzeni Devri 1730-1839. Tarih

Araştırmaları Dergisi, 8(14), 51-61.

BAI, Gang 白钢 (1993). 中国政治制度通史 -隋唐五代 (Çin Siyasi Sisteminin

Kapsamlı Tarihi- Sui Tang Hanedanları ve Beş Devlet Dönemi) (Cilt 5).

Renmen Chubanshe.

BAN, Gu 班固 (1988). 漢書 Han Shu (Han Hanedanı Kayıtları). Pekin: Zhonghua

Shuju.

BAYKUZU, T. D. (2013). An Lu-shan İsyanı ve Büyük Yen Devleti. Konya: Kömen.

BENN, C. (2001). Daily Life in Traditional China-The Tang Dynasty. London:

Greenwood.

CEN, Zhongmian 岑仲勉 (1958). 突厥集史 (Göktürk Tarihi). Pekin: Zhonghua Shuju.

CUI, Xian 崔铣. 洹詞(Huangci). ġubat 18 2020 tarihinde

https://ctext.org/library.pl?if=en&file=75302&page=16 adresinden alındı.

CHAVANNES, E. (2013). Çin Kaynaklarına Göre Batı Türkleri. (M. Koç, Çev.)

Ġstanbul: Selenge.

CHEN, Qiwei&XU, Guanglie 忱起炜, 徐光烈 (2010). 中国历代职官辞典 (Çin

Hanedanları Memurlar Sözlüğü). Shanghai: Shanghai Cishu Chubanshe.

CHEN, S. (1996). Succession Struggle and The Ethnic Identity of The Tang Imperial

House. Journal of Royal Asiatic Society, Vol. 6(No. 3), 379-405.

CLAUSON, S. G. (1972). An Etimological Dictionary of Prethirteenth Century

Turkish. London: Oxford UP.

DU, You 杜佑 (1988). 通典 (Tong Dian). Pekin: Zhonghua Shuju.

EBERHARD, W. (1996). Çin Tarihi. (N. Uluğtuğ, Çev.) Ankara: TTK.

EBERHARD, W. (1996). Çin'in Şimal Komşuları. (N. Uluğtuğ, Çev.) Ankara: TTK. 202

ERCĠLASUN, A. B. (2016). Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. Ġstanbul: Dergâh.

ERCĠLASUN, K. (2019). Türk Tarihinde Asya Hunları Birinci Hakimiyet Dönemi.

Ġstanbul: Dergâh.

ERCĠLASUN, K. (2020). Bozkır Medeniyetinin Temel Özellikleri Ne idi? Z.

ĠSKEFĠYELĠ & M. B. ÇELĠK içinde, Türkistan'dan Anadolu'ya Tarihin İzinde

Prof. Dr. Mehmet Alpargu'ya Armağan, Cilt I (s.432-442). Ankara: Nobel.

ERGĠN, M. (2003). Orhun Abideleri. Ġstanbul: Boğaziçi.

ERKOÇ, H. Ġ. (2018). Çin ve Tibet Kaynaklarına Göre Göktürk Mitleri. Belleten(293),

51-90.

FANG, Xuanling 房玄齡(1988). 晉書 Jinshu (Jin Hanedanı Kayıtları). Pekin:

Zhonghua Shuju.

FEN, Wenli 樊文礼(1988). 唐朔方节度使略论 (Tang Dönemi Ordos Jiedushisı

TartıĢması). İç Moğolistan Üniversitesi Dergisi(3), 110-118.

FĠDAN, G. Tarihten Günümüze Asya'da Çin Merkezli Kültür Alanı. ġubat 25 2020

tarihinde Türk Asya Stratejik AraĢtırmalar Vakfı: https://tasam.org/tr-

TR/Icerik/25722/tarihten_gunumuze_asyada_cin_merkezli_kultur_alani

adresinden alındı.

FRANCESE, C. (2007). Ancient Rome in So Many Words. New York: Hippocrene

Books.

Geçmişten Günümüze Soyadları Kitabı ( 古 今 姓 氏 書 辯 證 ). ġubat 15 2020

tarihindehttps://ctext.org/library.pl?if=en&file=7230&page=107#%E9%98%B

F%E7%83%AD adresinden alındı.

GONG, Yin 龚荫 (1991). 羁縻政策述论 (Jimi Politikası Üzerine TartıĢma). 贵州民族

研究期刊 (Guizhou Halk Araştırmaları Dergisi), 90-97.

GÖKALP, C. (1973). Çin Kaynaklarına Göre Shi Wei Kabileleri; Proto Moğollar

Üzerine Bir Etüd Denemesi. Ankara: Sevinç. 203

GÖMEÇ, S. Y. (1995). Terhin Yazıtı'nın Tarihi Açıdan Değerlendirilmesi. DTCF

Tarih Araştırmaları Dergisi, 17(28), 71-84.

GÖMEÇ, S. Y. (2011). Kök Türk Tarihi. Ankara: Berikan.

GÖZE, A. (2017). Siyasal Düşünceler ve Yönetimler. Ġstanbul: Beta.

GRAFF, D. A. (2002). Medieval Chinese Warfare. London: Routledge.

GRAFF, D. A. (2017). The Reach of the Military: Tang. Journal of Chinese History, 1,

243-268.

GUISSO, R. W. (2008). The Reigns of The Empress Wu, Chung-tsung and Jui-tsung

(684-712). D. Twitchett, & J. Fairbank içinde, Cambridge History of Imperial

China- Tang Dynasty (s. 290-331). New York: Cambridge UP.

GUMILEV, L. N. (2011). Eski Türkler. (A. Batur, Çev.) Ġstanbul: Selenge.

HU, Qiaomu 胡乔木(1993). 中国大百科全书 (Çin Ansiklopedisi). 中国历史( Çin

Tarihi). Pekin: Zhongguo Da Baike Quan Shu Chubanshe.

HUCKER, C. O. (1984). A Dictionary of Official Titles in Imperial China. Taipei:

Southern Materials Center.

ĠBN HALDUN (2015). Mukaddime. Ġstanbul: Ġlgi Kültür Sanat.

JACQUES, G. (2006). Introduction to Chinese Historical Phonology. (s.1-38) Leiden.

KAPUSUZOĞLU, G. (2016). Batı Göktürk Kağanı AĢina He-lu (Kutlug)'nun Türkçe

Adı ve Biyografisi Üzerine Bir Ġnceleme. Gazi Türkiyat (19), 209-221.

KAPUSUZOĞLU, G. (2017). Tarihî Bir KiĢilik Olarak Kür ġad ve 639 Yılı. Gazi

Türkiyat (21), 121-136.

KAPUSUZOĞLU, G. (2018). Türklerin Çin Ġdari Yapısına Etkisi: Wuju Sınav Sistemi.

M. D. KARACOġKUN & O. KÖSE içinde, İlkçağlardan Modern Döneme

Tarihten İzler II (s. 611-618). Ankara: Berikan.

KAPUSUZOĞLU, G. (2019). Göktürklerin "Güney Kağanı" Yan Zhiwei. Gazi

Türkiyat (24), 185-197.

204

KARA, G. (2018). Tang Hanedanı‟nın Türk Topraklarını Hâkimiyet Altına Alma

Çabaları. Bilig (84), 46-67.

KARLUK, A. C. (2019a). Çin Tarihinde Çinli Olmayan Halkların Yönetiminde

Uygulanan Stratejiler. Doğu Asya Araştırmaları Dergisi, 2(1), 1-36.

KARLUK, A. C. (2019b). Çinlilik ve Çin'de Ötekiler. Ankara: Atlas.

KÂġGARLI, M. (2006). Divanü Lûgat-it-Türk I-IV. (B. Atalay, Çev.) Ankara: TTK.

KIRĠLEN, G. (2012). Çin Klasik Metinlerinde Yabancılar: Yi, Di, Rong ve Hu

Terimleri. Yayımlanmış Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal

Bilimler Enstitüsü.

KIRĠLEN, G. (2015). Eski Çin’in Ötekisi Türkler. Ankara: Kimlik.

KIRĠLEN, G. (2017). Bilge Kağan Zamanında Sarı Irmak Kıyısında Türk Heykelleri.

Ankara: Gece.

LEWIS, M. E. (2009). China’s Cosmopolitan Empire: Tang Dynasty. Harvard

University.

LI, Dalong 李大龙 (2012). 都 护 制 度 研 究 , (Duhu Sistemi Araştırmaları).

Heilongjiang Jiaoyu Chubanshe.

LI, Fang 李方 (2004 ). 后东突厥汗国复兴 (Sonraki Doğu Göktürk Kağanlığı‟nın

Yeniden Güçlenmesi). Çin Sınırları Tarihi ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi,

1-13.

LI, Fang 李昉 (1780). 太平廣記 (Taiping Guang Ji). Si Ku Quanshu (四庫全書)

içerisinde tıpkıbasım.

LI, Hua 李华(2014). 论唐代朔方、陇右、河西之异性担任节度大使 (Tang

Dönemi'nde Ordos, Longyou, Hexi'deki Yabancı Soyadlı Jiedu Dashilar). 乾陵

文化研究 (Qianling Kültür Araştırmaları)(8).

LI, Yanshou 李延寿 (1988). 北史 Bei Shi (Kuzey Tarihi). Pekin: Zhonghua Shuju.

205

LIN, Bao 林宝(812). Yuan He Xing Zuan (元和姓纂). Ekim 30, 2019 tarihinde

https://ctext.org/library.pl?if=en&file=62249&page=34#%E8%B3%80%E6%8

B%94 adresinden alındı.

LIN, Chaomin 林超民 (1985). 羁縻府州与唐代民族关系 (Jimi Yönetim Merkezleri

ve Tang Dönemi Halklarının ĠliĢkisi). CNKI, 49-58.

LINDNER, R. P. (1982). What Was a Nomadic Tribe? Comparative Studies in Society

and History, 24(4), 689-711.

LIU, M. T. (2011). Çin Kaynaklarına Göre Doğu Türkleri. (E. Kayaoğlu & D.

Banoğlu, Çev.) Ġstanbul: Selenge.

LIU, Siyi 刘思怡 (2017). 李隆基唐隆元年宫延政变发微 (Li Longji'nin Tanglong Ġlk

Yılındaki Saray Darbesinin Aydınlatılması). (DOI.10.16721/j.cnki.cn61-

1487/c.2017.05.006), 25-28.

LIU, Tong 刘统 (1997). 唐 代 羁 縻 府 州 研 究 (Tang Döneminde Jimi Yönetim

Merkezleri Araştırması). Xi'an: Xibei Daxue Chubanshe.

LIU, Xingyun 刘兴云 (2009). 唐代藩镇质子制度 (Tang Dönemindeki Askerî

Vesayet Bölgelerinde Esir Beyzade Sistemi). Beşeri ve Sosyal Bilimler Dergisi,

29(6), 37- 40.

LIU, Xun 劉詢 (1988). 舊唐書 Jiu Tang Shu (Eski Tang Kayıtları). Pekin: Zhonghua

Shuju.

LUO, Bi 罗泌. 路史 (Lu Shi). ġubat 25 2019 tarihinde

https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=724692&remap=gb adresinden alındı.

MA, Chi 马驰 (2006). Tang Döneminde Yabancı Komutanlar (唐代蕃将). Shaanxi:

Shaanxi Chuban Jituan.

206

MA, Chi & MA, Wenjun 马驰 & 马文军 (1997). 唐代羁縻州与中央关系初探 (Tang

Dönemi Jimi Ġlleri ve Merkezî Yönetimin ĠliĢkisinin AraĢtırılması). Shaanxi

Eğitim Üniversitesi Dergisi, 7-12.

MA, Dazheng 马大正 (2013). 中国边疆经略史 (Çin Sınırlarının Denetlenmesi

Tarihi). Wuhan: Wuhan Daxue Chubanshe.

NAKAZATO, M. (2011). An Optimal Tax That Destroyed The Government-An

Economic Analysis of Decline of The Tang Dynasty. Tokyo Üniversitesi Hukuk

Fakültesi Dergisi(6), 234-245.

ONAT, A., ORSOY, S., ERCĠLASUN, K. (2004). Çin Kaynaklarına Göre Han

Hanedanlığı Tarihi. Ankara: TTK.

ORKUN, H. N. (2011). Eski Türk Yazıtları. Ankara: TDK.

OTKAN, P. (2020). Tabgaçlar Toplum ve Ekonomi. Ġstanbul: Ötüken.

OUYANG, Xiu 歐陽修 (1988). 新唐書 Xin Tang Shu (Yeni Tang Kayıtları). Pekin:

Zhonghua Shuju.

ÖGEL, B. (2001). Dünden Bugüne Türk Kültürünün Gelişme Çağları. Ġstanbul: Türk

Dünyası AraĢtırmaları Vakfı.

PAN, Yong 潘镛(1993). 论唐玄宗李隆基 (Tang Xuanzong Li Longji Üzerine

DüĢünceler). Yunnan Sosyal Bilimler Dergisi(2), 75-81.

PLETCHER, K. (2010). The History of China. New York: Britannica EP.

PULLEYBLANK, E. G. (1952). A Sogdian Colony In Inner Mongolia. Bril, 41(4/5),

317-356.

QU, Yongheng 曲 永 恒 (2009). 古 代 军 制 (Eski Dönemlerde Askerî Sistem).

Changchun: Jilin Wenshi Chubanshe.

207

Quan Tang Wen ( 全唐文). Kasım 20 2019 tarihinde

https://ctext.org/library.pl?if=en&res=4524&by_title=%E5%85%A8%E5%94

%90%E6%96%87 adresinden alındı.

ROSSABI, M. (2013). A History of China. Wiley Blackwell.

SAHAY, R. K. (2016). History of China Military. Delhi: Alpha Editions.

SIMA, Guang 司馬光 (1988). 資治通鑑 Zizhi Tongjian. Pekin: Zhonghua Shuju.

SIMA, Qian 司马迁 (1988). 史记 Shiji (Tarihçinin Kayıtları). Pekin: Zhonghua Shuju.

Shan Hai Jing ( 山 海 經 ). Ocak 31 2019 tarihinde

https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=967099&remap=gb adresinden alındı.

SHEN, Yue 沈约 (1988). 宋書 Song Shu (Song Hanedanı Kayıtları). Pekin: Zhonghua

Shuju.

SHI, Yuqi 石雨祺 (2014). 中国古代军队 (Eski Çin Ordusu). Pekin: Zhogguo Shanwu

Chubanshe.

SKAFF, J. K. (2000). Barbarians at the Gates? The Tang Frontier Military and the An

Lushan Rebellion. War and Society, 18(2), 23-35.

SKAFF, J. K. (2012). Sui-Tang China and Its Turko-Mongol Neighbors. Newyork:

Oxford UP.

SUN, Jimin 孙继民(2018). 唐代行军制度研究 (Tang Dönemi Ordu Sistemleri

Araştırmaları) . Pekin: Zhong Guo Shehui Kexue Chubanshe.

ġĠRĠN, H. (2019). Sözcük Hikâyeleri. Ġstanbul: Bilge Kültür Sanat.

TAġAĞIL, A. (2013). Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları. Ankara: TTK.

TAġAĞIL, A. (2014). Göktürkler I- II- III. Ankara: TTK.

TAġAĞIL, A. (2018). Türk Model Devleti Gök Türkler. Ġstanbul: Bilge Kültür Sanat.

TOGAN, Ġ., KARA, G., BAYSAL, C. (2006). Çin Kaynaklarında Türkler Eski T'ang

Tarihi. Ankara: TTK.

208

TOGAN, Ġ. (2008). 7. ve 8. Yüzyıllarda Çin ve Türk Resmi Tarih Anlayışına Farklı

Yaklaşımlar. Ankara: Tüba.

TWITCHETT, D. (2002). The Writing of Official History Under The Tang. Cambridge:

Cambridge UP.

TWITCHETT, D. (2008). Hsüan Tsung (Reign 712-756). D. Twitchett, & J. Fairbank

içinde, Cambridge History of Imperial China-Tang Dynasty (s. 333-453). New

York: Cambridge UP.

WANG, Lanlan 王兰兰 (2007). 从和亲看玄宗朝唐东夷的关系, (Heqin Açısından

Xuanzong Dönemi Tang Hanedanı'nın Doğu Yi'lerle ĠliĢkisi). 乾陵文化研究

(Qianling Kültür Araştırmaları).

WANG, Min 王敏 (2006). 唐代开元天宝时期十道节度使与中央的关系研究, (Tang

Dönemi Kaiyuan ve Tianbao Yönetim Dönemlerinde On Jiedushi ve Merkezî

Yönetimle ĠliĢkilerinin AraĢtırılması). 厦 门 大 学 硕 士 论 文 (Xiamen

Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi). 厦门.

WANG, Qinruo 王欽若 (1988). 冊府元龜 (Cefu Yuangui). Pekin: Zhonghua Shuju.

WANG, Pu 王溥 (1955). 唐会要 (Tang Huiyao). Pekin: Zhonghua Shuju.

WANG, Sitong 王思通(2012). 唐前期的政治制与地理 (Tang Hanedanı'nın Ġlk

Döneminde Yönetim Sistemi ve Coğrafya). cnki.net , 33-35.

WANG, Shili 王世丽 (2002). 安北单于都护府与唐代北部边疆民族问题研究

(Anbei ve Chanyü Duhufu ile Tang Döneminde Kuzeydeki Halkların

Sorunlarının Analizi). Yunnan Üniversitesi, Doktora Tezi.

WANG, Yikang 王义康 (2013). 唐代边疆民族与对外交流 (Tang Döneminde Sınır

Halkları ve Yabancılarla Etkileşim). Heilongjiang Jiaoyü Chubanshe.

WANG, Yuhan 王禹翰 (2014). 一本书读懂中国史 (Bir Kitap Okuyup Çin Tarihini

Anlamak). Shenyang: Wangjuan Chubanshe Gongsi. 209

WANG, Zhaogang 王兆刚 (1997). 藩镇与节度使制度 (Askerî Vesayet Bölgeleri ve

Jiedushi Sistemi). Tarih Eğitimi Dergisi, 36-38.

WANG, Zhenping (2013). Tang China in Multi-polar Asia-A History of Diplomacy

and War. University of Hawaii.

WEI, Shou 魏收(1988). 魏書 Wei Shu (Wei Hanedanı Kayıtları). Pekin: Zhonghua

Shuju.

WILKINSON, E (2000). Chinese History: A Manual. Cambridge: Harvard UP.

XIAO, Peng 肖鹏 (2016). 唐玄宗朝遣返少数民族"质子" 的军事原因 (Tang

Xuanzong'un Hanedandaki Yabancı Halklardan Gelen "Esir Beyzadeleri" Geri

Göndermesinin Askerî Sebepleri). Heihe Dergisi, 224(2), 60-62.

XIAO, Zhongchun 肖忠纯 (2016). 历史教学中要分清古人的出生地与祖籍- 以安禄

山、李光弼为列 (Tarih Öğretiminde Eski Ġnsanların Doğum Yerlerinin ve

Atalarının YaĢadıkları Yerin Ayrılması- An Lushan, Li Guangbi Örneği).

Sosyal Bilimler Araştırmaları, 139-140.

XIE, B. (2013). Brief History of the Official System in China. (C. Mirong, Çev.) Paths

International.

XUE, Zongzheng 薛宗正 (1992). 突厥史 (Göktürk Tarihi). Zhongguo Shehui Kexue

Chubanshe.

XUE, Zongzheng 薛宗正 (1998). 安西与北庭-唐代西陲边政研究 (Anxi ve Beiting-

Tang Döneminde Batı Sınırlarındaki Yönetimin Araştırılması). Harbin:

Heilongjiang Jiaoyü Chubanshe.

YAO, Runeng 姚 汝 能 . 安 禄 山 事 迹 (An Lushan Shiji).

(https://ctext.org/wiki.pl?if=en&chapter=420702&searchu=%E7%A5%BF%E5

%B1%B1). Ekim 31 2019 tarihinde alındı.

YILDIRIM, K. (2017). "Bükli" Hakkında On Ġki Not. Teke Dergisi, 6(2), 557-576.

210

YILDIRIM, K. (2017). Tunguz Halkı Üzerine AraĢtırmalar I: Mohe'lar. Türk Dünyası

Araştırmaları, 117(231), 9-24.

YUAN, Wenjing 原 文 静 (2007). 唐代羁密州管理体制的原因探析 (Tang

Dönemindeki Jimi Zhou Yönetim Sisteminin DeğiĢiminin Sebeplerinin

Analizi). 鲁东大学学报 (Ludong Üniversitesi Dergisi), 49-52.

YUAN, Zhipeng 袁志鹏 (2012). 默啜可汗时期的后突厥汗国 (Kapgan Kağan

Dönemi Sonraki Göktürk Kağanlığı). Chifeng Üniversitesi Sosyal Bilimler

Dergisi, 33(4).

ZANG, Lihe 藏勵龢 (1982). 中国古今地名大辞典 (Çin Eski ve Yeni Yer Adları

Büyük Sözlüğü). Hong Kong: Shangwu Yinshuguan.

ZHAI, Mengna 翟梦娜 (2016). 唐代突厥蕃将群体研究(Tang Döneminde Göktürk

Soylu Yabancı Komutanlar Topluluğunun AraĢtırılması). 西北大学硕士论文

(Northwest Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi). Xi'an.

ZHANG, Guogang 张国刚 (1989). 唐代府兵渊源与番役(Tang Döneminde Fubing'in

Kökeni ve Yabancıların Hizmeti). 历史研究(Tarih Araştırmaları), 145-158.

ZHANG, Shuangdi&DUAN, Guoguang 张双棣, 段国光 (2019). 古代汉语词典 (Eski

Çince Sözlük). Pekin: Shangwu Yinshu Guan.

ZHONG, Yinmei 钟银 梅 (2014). 唐 代羁 縻 府州制 度述 评 (Tang Dönemi Jimi

Yönetim Merkezi Sisteminin Değerlendirilmesi). 宁夏大学学报, (Ningxia

Üniversitesi Dergisi), 1-4.

ZUO, Zhitao 左之涛 (2006). 试论唐代羁縻州与正州的转换 (Tang Döneminde Jimi

Yönetim Merkezleri ve Zheng Zhou'ların DeğiĢiminin Analizi). Ludong

Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi. Shandong, Çin.

211

ÖZET

Bu çalıĢmada Tang dönemi askerî ve idari yapısı içerisinde yer alan ve Tang

Xuanzong tarafından on bölgede baĢlatılan Jiedushi uygulaması araĢtırılmıĢ, bu göreve gelen kiĢilerin görev ve sorumlulukları ile yönetim alanları incelenmiĢtir. Bunun yanında Jiedushi uygulaması dönemin hem idari hem askerî yapısı içerisinde yer aldığından Tang döneminin temel idari yapısı ile sınır savunmasında uygulanan Fubing ve Mubing uygulamasının yanı sıra Jiedushi uygulamasından önce kullanılan Jimi politikası incelenmiĢtir.

Türk kültür çevresinden gelen ve Jiedushi unvanı alan kiĢilerin kökeni ile bu kiĢilerin Tang aristokrasisi içerisindeki konumları yine çalıĢma içerisinde incelenmiĢtir.

Ayrıca Türk kültür çevresinden gelen dokuz jiedushi örneklem olarak seçilerek Çin klasik metinlerinde yer alan biyografik bilgilerine yer verilmiĢtir. Bunun dıĢında unvanın daha önceki hanedanlarda kullanımları tespit edilmiĢ, alanın ilgili veri tabanları aracılığıyla Jiedushi sözcüğünün etimolojik yapısı araĢtırılmıĢ, unvana sahip olanların görev ve yetkileri bağlamında Jiedushi unvanına Türkçe bir karĢılık önerisi getirilmiĢtir.

Anahtar kelimeler: Tang Hanedanı, Jiedushi, Jimi, Fubing, Mubing, Tang Xuanzong.

212

ABSTRACT

This study investigates the military governor system, the Jiedushi system in

Chinese, which was part of both military and administrative structure of the Tang period and which was instituted in ten regions by Tang Xuanzong while it also examines the duties and responsibilities as well as the administrative zones held by the people with this title. Moreover, since the military governor system was a constituent of both administrative and military structure of the period, this study also looks at the core administrative structure of the Tang period, Fubing and Mubing structures which were employed for border defence, and the Jimi policy which was in operation before the military governor system.

The origin of the people from the Turkic cultural environment who received the military governor title and their positions within the Tang aristocracy have also been examined as part of this study. Moreover, nine military governors from the Turkic cultural environment have been selected as case studies and the Turkish translation of their biographies in Chinese classical texts have been included in the study. In addition to this, the usage of the title in previous dynasties has been identified, the etymological structure of the word Jiedushi (military governor) has been investigated through the relevant databases of the field and a Turkish word corresponding to the title of military governor based on the duties and powers of the title holders has been proposed.

Keywords: Tang Dynasty, Military Governor, Jimi, Fubing, Mubing, Tang Xuanzong.

213

EKLER

ġema 1: Tang Xuanzong Dönemi Ġdari Birim HiyerarĢik Düzeni

Yol (道) Yol (道)

Fu (府) Karargâh (軍) BaĢkent veYardımcı Garnizon BaĢkentler (守捉) (京師) Duhufu ( 都護府) Dudufu (都督府) Jimi Ġli (羁縻州) Jimi Ġçesi (羁縻縣)

214

Tablo 1: Tang Döneminde Jimi Bölgelerinin Durumu*

Dudufu ve Yönetim Jimi Ġl ve Jimi Günümüzde Duhufuların Alanlarının Ġlçelerinin Topraklarındaki Nerede Olduğu Adları Günümüzdeki Sayısı Halklar Yeri Hebei‟in Ying Zhou Liao Ning Chao 5 Ġl, 31 Göktürk, Kitan, Kuzeyi, Liao Dudufu (营州) Ġlçe Xi, Shiwei Ning‟in Batısı, Ġç Moğolistan‟ın güneydoğusu, Jilin, Hei Longjian‟ın merkezi ile aĢağı kısmının bir bölümü You Zhou 5 Ġl, 32 ” ” Dudufu (幽州) Pekin Ġlçe Ġç Ġç Moğolistan‟ın Xia Zhou Moğolistan‟ın 5 Ġl, 10 Göktürk, Töles, Xilin Gol ve Dudufu (夏州) Uxin Ġlçe Tuyuhun Ordos Ģehirleri Sancağı‟ndaki ile Shaanxi‟nin Tu Chengzi kuzeyinin bir bölümü Yan Zhou Shaanxi‟nin Shaanxi‟nin Dudufu Yan‟an Ģehri 1 Ġlçe Tuyuhun Yan‟an Ģehri (延州) Ling Zhou Ning Xia‟da Ġç Moğolistan‟ın Dudufu Ning Wu‟nun 12 Ġl 34 Tangut, Töles batısı, Ning (靈州) Kuzeyi Ġlçe Xia‟nın kuzeyi ve orta kısmı Qing Zhou Gansu‟nun Gansu‟nun Qing Dudufu Qing Yang 3 Ġl, 23 Tangut, Qiang Yang bölgesi, (慶州) bölgesi Ġlçe Ning Xia‟nın güneyi, Shaanxi‟nin batısı Qin Zhou Gansu‟nun Tian 1 Ġlçe Tangut Gansu‟nun Tian Dudufu (秦州) Shui bölgesi Shui bölgesi sınırları Lin Zhou Gansu‟nun 1 Ġlçe Tangut Gansu‟nun Dudufu (臨州) Lintao bölgesi Lintao bölgesi ve Kangle bölgesinin bir bölümü Tao Zhou (洮州) Gansu‟nun 1 Ġlçe Tangut Gansu‟nun

* Bu tablo “中国古代羁縻政策的演变(Çin‟in Eski Jimi Politikası‟nın DeğiĢimi)” adlı kitaptan alınmıĢtır.

(Peng 2004: 72-75)

215

Lintan bölgesi Lintan bölgesi sınırları Liang Zhou Gansu‟nun 2 Ġl, 5 Ġlçe Göktürk, Töles, Gansu‟nun Dudufu (凉州) Wuwei bölgesi Tuyuhun kuzeybatısı, Ġç Moğolistan‟ın batısı, Moğolistan‟ın batısının bir bölümü Song Zhou Sichuan‟daki 1 Ġl, 75 Tangut, Qiang Sichuan‟ın Dudufu (松州) Songpan Ġlçe kuzeybatısı, bölgesi Gansu‟nun güneyi, Qinhai‟ın güneydoğusunun bir kısmı Mao Zhou Sichuan‟ın 39 Ġlçe Qiang Sichuan‟ın Dudufu (茂州) Maowen Maowen, bölgesi Baoxing, Guan bölgeleri ve Batı Qionglai Dağı‟nın güney yamacının bir kısmı Ya Zhou Dudufu Sichuan‟ın Ya 57 Ġlçe Qiang Sichuan‟ın Ya (雅州) An bölgesi An bölgesinin batısında yer alan Xiao Jin‟in güneyi ile Kang Ding‟in doğusunun bir kısmı Li Zhou Dudufu Sichuan‟ın 53 Ġlçe Qiang, Liao Sichuan‟ın Kang (黎州) Hanyuan Ding bölgesi, bölgesinin Mianning‟in kuzeyi kuzeyi ve Liang Dağı Yi Halkı Özerk Bölgesi çevresi, Gan Luo‟nun bir bölümü Xi Zhou Dudufu Sichuan‟ın 16 Ġlçe Qiang, Man Sichuan Liang (巂州) Xichang bölgesi Dağı Yi Halkı Özerk Bölgesi‟ndeki Meigu, Zhaojue, Bushi ve Xichang‟ın doğusunun bir bölümü Xu Zhou Sichuan‟ın 65 Ġlçe Doğu Cuan, Batı Sichuan‟ın Yibin ġehri Cuan, Kunming Yibin bölgesinin 216

Dudufu (戌州) Man‟ları güneyi, Guizhou‟un Yongcheng Ģehri, Xingyi‟nin batısı, Yunnan‟ın Zhaotong bölgesi, Zhanyi, Kunming‟in bir bölümü Yao Zhou Yunnan‟ın Yao 13 Ġlçe Batı Cuan, Yong Yunnan‟ın Dudufu (姚州) An bölgesi Chang Man‟ları Kunming bölgesinin batısı, Lijiang‟ın güneyi, Chuxiong Zhou, Dali Zhou‟un bir bölümü Lu Zhou Dudufu Sichuan‟ın 14 Ġlçe Liang Man‟ları Sichuan‟ın (瀘州) Luzhou ġehri Luzhou Ģehri, Guizhou‟un Xishui bölgesi, Rehuai‟ın bir bölümü Qian Zhou Sichuan‟ın 51 Ġlçe Zang Gou, Xie Guizhou, Dudufu (黔州) Pengshui Zhao ve Kunming Guangxi‟nin bölgesi Man‟ları kuzeyinin bir kısmı Gui Zhou Guangxi‟nin 7 Ġlçe Man‟lar Guangxi‟nin Dudufu (桂州) Guilin bölgesi Yangzhou bölgesinin batısı, Laibin, Xicheng‟ın kuzeyi, Huanjiang, Luocheng‟ın güneyinin bir kısmı Yong Zhou Guangxi‟nin 26 Ġlçe Man‟lar Guangxi sınırları Dudufu (邕州) Nanning bölgesi

Feng Zhou Yuenan‟daki 18 Ġlçe Shu, Cuan Yuenan‟ın Dudufu (峰州) Hexi Ģehrinin Man‟lar kuzey bölgesinin Shanxi bölgesi bir kısmı

Andong Duhufu Kore‟nin Ping 9 Ġl, 14 Kore Liaoning, (安東) Xiang Ģehri Ġlçe Guilin, Tonghua, Kore yarımadasının kuzey bölümünün bir kısmı 217

Annan Duhufu Yuenan‟ın 41 Ġlçe Man‟lar Guanxi‟in (安南) Henei bölgesi güneybatısı, Yunnan‟ın güneydoğusu, Yuenan‟ın kuzeyi ve orta bölgesi Anxi Duhufu Uygur Özerk 22 Ġl, 118 Batı Uygur Özerk (安西) bölgesindeki Ġlçe bölgelerindeki bölgesindeki Kuchar bütün Hu‟lar Tanrı Dağları, Kırgızistan‟ın Narın Ģehri, TaĢkent‟in güneyi, Ġran‟ın doğusunun bir bölümü, Uygur Özerk bölgesinin güneyi, Orta Asya toprakları Beiting Duhufu Uygur Özerk 25 Ġl, 2 Batı Göktürkler Uygur Özerk (北庭) Bölgesindeki Ġlçe ve Uygurlar bölgesindeki Jimsar‟a bağı Tanrı Po Chengzi Dağları‟nın kuzeyi, Barköl‟ün batısı, Aral Gölü‟nün batısı, Altay Dağları‟nın güneyinin bir bölümü Anbei Duhufu Altay Dağları, 5 Ġl, 10 Töles, Göktürk Moğolistan ve (安北) Ġç Ġlçe Sibirya‟nın Moğolistan‟ın güneyinin bir Qobto bölgesi kısmı Chanyü Duhufu Ġç 3 Ġl, 12 Göktürk Moğolistan‟ın (單于) Moğolistan‟ın Ġlçe Dalanzadgad Horinger Ģehri, Sancağı‟nda yer SaynĢand‟ın alan Tu Chengzi güneyi, Sarı Irmak‟ın kuzeyinin bir kısmı Toplam 92 Ġl + 763 Ġlçe = 855 Jimi Bölgesi

218

Tablo 2: 710-756 Yılları Arasında On Jiedushi Bölgesinde Görev Yapan Jiedushilar*

1. Hexi Jiedushi (河西節度使)

Jiedushi Adı Köken Doğum-Ölüm Görev Yılı

Heba Yan-si (賀拔延嗣) Tabgaç ?-? 711-714 Guo Qianguan (郭虔瓘) Çin 644-726 714 -720 Yang Jingshu (楊敬述) Çin ?-? 720-721 Wang Junchan (王君毚) Çin ?-727 721-723 Zhang Jingzhong (張敬忠) Çin ?-? 723-727 Li Sizhi (李嗣直) Çin ?-752 727 Xiao Song (蕭嵩) Çin ?-749 727- 729 Niu Xianke (牛仙客) Çin 675-742 732-737 Cui Xiyi (崔希逸) Çin ?-738 737-738 Xiao Jiong (蕭炅) - - 738-740 Gai Jiayun (蓋嘉運) Çin ?-? 740-742 Wang Chui (王倕) - - 742-744 Fumeng Lingcha (夫蒙靈察) Qiang ?-756 744-746 Huangfu Weiming (皇甫惟明) - ?-747 746 Wang Zhongsi (王忠嗣) Çin 706-749 746-747 An-si-shun (安思順) Göktürk 695-756 747-752 Geshu Han (哥舒翰) TürgiĢ ?-757 753-756 Wang Sili (王思禮) Kore ?-761 756

2. Hedong Jiedushi (河東節度使)

Jiedushi Adı Köken Doğum- Görev Yılı Ölüm Xue Na (薛訥) Xianbei (?) 649-720 712-714 Wang Jun (王晙) Çin 653- 732 714-716 Zhang Jiazhen (張嘉貞) Çin 665-729 716-720 Zhang Yue (張 說) Çin 667-730 720-722 Cui Riyong (崔日用) Çin 673-722 722-723 Wei Cou (韋湊) Çin 658-722 723

*Bu tabloda yer alan Jiedushilardan kaynaklarda soyu açıkça dile getirilen ve biyografileri verilenler dıĢındakiler, kaynaklardaki ilk veriler dikkate alınarak Çinli olarak ifade edilmiĢtir. Ancak bu kiĢilerin her biri özel olarak araĢtırılmayı beklemektedir.

219

Cui Yinfu (崔隱甫) Çin - 724 Zhang Xiaofeng (張孝嵩) Çin ?-? 724-727 Li Hao (李暠) Çin ?-? 727-730 Song Zhiti (宋之悌) Çin ?-? 730 Du Xian (杜暹) Çin ?-740 731 Li Wei (李禕) Çin ?-743 732 Wang Yu (王昱) - - 732-736 Niu Xinke (牛仙客) Çin 675-742 736-738 Wang Zhongsi (王忠嗣) Çin 706-749 738-740 Tian Renwan (田仁琬) Çin ?-? 740-741 Wang Zhongsi (王忠嗣) Çin 706-749 741-745 Han Xiulin (韓休琳) Çin ?-? 745-750 An Lushan (安祿山) Göktürk 703-757 750-751 Li Guangbi (李光弼) Kitan(?) veya 708-764 751-756 Ediz (?) Wang Chengye (王承業) Çin ?-? 756

3. Shuofang (Ordos) Jiedushi (朔方節度使)

Jiedushi Adı Köken Doğum-Ölüm Görev Yılı

Zhang Yue (張 說) Çin 667-730 722 Wang Jun (王睃) Çin 653- 732 722-726 Yang Zhi (楊執) Çin ?-? 724 Xiao Song (蕭嵩) Çin ?-749 726 Li Jun (李濬) Çin 729-793 727 Bai Zhijie (白知節) - ?-? 728 Li Wei (李煒) Çin ?-? 729 Li Xian (李暹) Çin ?-796 - Niu Xianke (牛仙客) Çin (?) 675-742 734 Wei Guangcheng (韋光 Çin ?-? 741 乘) Wang Zhongsi (王忠嗣) Çin 706-749 741 Li Lin (李琳) Çin 741 Zhang Qiqiu (張齊丘) Çin ?-? 749 An-si-shun (安思順) Göktürk 695-756 750-752 Li Linfu (李林甫) Çin 683-753 751 Li Wei (李暐) Çin ?-756 751 A-bu-si (阿布思) Dokuz ?-753 752 Oğuz Guo Ziyi (郭子儀) Çin 697-781 755-759 220

4. Anxi Jiedushi (安西節度使)

Jiedushi Adı Köken Doğum-Ölüm Görev Yılı

AĢına Xian (阿史那獻) Göktürk ?-717 713-715 Tang Jiahui (湯嘉惠) Çin ?-? 718-719 Du Xian (杜暹) Çin ?-740 724-726 Li Bin (李玢) Çin 720-784 727-738 Gai Jiayun (蓋嘉運) Çin ?-? 739-740 Tian Renwan (田仁琬) Çin ?-? 740 Gao-xian-zhi (高仙芝) Kore ?-756 747 Feng Changqing (封常清) Xianbei 690-756 752 Li Gong (李珙) Çin 730-763 752-756

5. Beiting Jiedushi (北庭節度使)

Jiedushi Adı Köken Doğum-ölüm Görev Yılı

Zhang Song (張嵩) - - 722-756 Li Gong (李珙) Çin 730-763 756-781

6. Pinglu Jiedushi (平盧節度使)

Jiedushi Adı Köken Doğum-Ölüm Görev Yılı

Li Jiao (李璬) Çin 718-783 727 An Lushan (安祿山) Göktürk 703-757 742 Pei Kuan (裴寬) Çin 679-754 -

7. Fanyang Jiedushi (范陽節度使)

Jiedushi Adı Köken Doğum-Ölüm Görev Yılı

Zhang Yue (張說) Çin 667-730 718-720 Wang Jun (王晙) Çin 653-732 720 Pei Zhouxian (裴伷先) Çin 667-753 721-727 Li Shangyin (李尚隱) Çin 666-740 727-729

221

Zhao Hanzhang (趙含章) Çin 700-732 729-732 Xue Chuyu (薛楚玉) Xianbei (?) ?-773 733-734 Zhang Shougui (張守珪) Çin 684-740 734-739 Li Shizhi (李適之) Çin 694-747 739-741 Wang Husi (王斛斯) Çin ?-? 741-742 Pei Kuan (裴寬) Çin 679-754 742-743 An Lushan (安祿山) Göktürk 703-757 744-755 Feng Changqing (封常清) Xianbei 690-756 755

8. Longyou Jiedushi (隴右節度使)

Jiedushi Adı Köken Doğum-Ölüm Görev Yılı

Guo Zhiyun (郭知運) Çin 667-721 714-721 Wang Junkuo (王君廓) Çin ?-627 - Zhang Zhongliang (張忠亮) Çin - - Gai Jiayun (蓋嘉運) Çin ?-? 740-742 Huangfu Weiming (皇甫惟明) - ?-747 742-746 Wang Zhongsi (王忠嗣) Çin 706-749 746 Geshu Han (哥舒翰) TürgiĢ ?-757 747

9. Jiannan Jiedushi (劍南節度使)

Jiedushi Adı Köken Doğum Görev Yılı Ölüm Li Jun (李濬) Çin 729-793 720 Li Qing (李清) Çin ?-775 725 Wang Yu (王昱) - - 738 Zhang You (張宥) Çin ?-? 739 Zhangchou Jianqiong (章仇兼 Çin ?-750 745-750 瓊) Xianyu Zhongtong (鮮于仲通) Dingling 693-755 750 Cui Yuan (崔圓) Çin 705-768 752-754 Li Mi (李宓) Çin ?-? 754-755 Cui Yuan (崔圓) Çin 705-768 755-756 Li Jiao (李璬) Çin 718-783 755 Li Huan (李峘) Çin ?-763 756

222

10. Lingnan Jiedushi (嶺南節度使)

Lingnan Jiedushi bölgesi, 733 yılında kurulmasına rağmen kaynaklarda

Xuanzong yönetim dönemi içerisinde bu bölgeye atanan bir Jiedushi görülmemiĢtir.

223

Tablo 3: Tang Xuanzong Dönemi Jiedushi Bölgeleri Asker ve At Sayıları

Bölge Adı Asker Sayısı At Sayısı

Anxi Jiedushi 24000 2700

Beiting Jiedushi 20000 5000

Hexi Jiedushi 73000 19400

Ordos Jiedushi 64700 4300 (JTS: 1386) 14300 (TD: Tom.172) Hedong Jiedushi 55000 14000

Fanyang Jiedushi 91400 6500

Pinglu Jiedushi 17500 (JTS: 1387) 5500 37500 (TD: Tom. 172) Longyou Jiedushi 70000 (JTS: 1388) 600 (JTS: 1388) 75000 (TD: Tom. 172) 10600 (TD: Tom. 172) Jiannan Jiedushi 30900 2000

Lingnan Jiedushi 15400 -

224

Tablo 4: Jiedushi (Bölge Valisi) Unvanında Geçen Ġmlerin Guangyun Tablosu‟na Göre

OkunuĢları

Kaynak: zdic.net

225

226

Harita 1: Taizong Dönemi On Ġdari Yol

[Yazar tarafından yapılmıĢtır.]

227

Harita 2: On Jiedushi (Bölge Valileri) Bölgesi

[Yazar tarafından yapılmıĢtır.]

228