Uitgave van Koninklijke Van Gorcum BV (Assen) namens het Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen ‘Clingendael’ (Postbus 93080, 2509 AB Den Haag), dat Inhoud April 2005 samenwerkt met het Koninklijk Instituut voor Internationale Betrekkingen te Brussel.

Verschijnt maandelijks en wordt uitgegeven op de grondslag van een redactiestatuut.

Redactiebureau COLUMN RESPONS Instituut ‘Clingendael’ Edwin Bakker Peter Baehr Redactie Internationale Spectator Non-proliferatieverdrag in De Europese Grondwet: te Postbus 93080, 2509 AB Den Haag tel. 070-3245384; fax. 070-3282002 gevaar? 177 rooskleurig? 212 E-mail: [email protected] of [email protected] www. internationalespectator.nl ARTIKELEN REPLIEK Atzo Nicolaï J.W. de Zwaan 213 Kernredactie A. van Staden (hoofdredacteur) De politiek terug in de politiek: Peter A. Schregardus (eindredacteur) hoe de Europese Grondwet het RESPONS Gerard J. Telkamp (eindredacteur) Nederlandse EU-beleid dichter Jérôme Larosch Algemene redactie bij de burger kan brengen 179 Oude wijn in lekkende zakken 215 C.J.M. Arts, Y. Vanden Berghe, F. Bergman, S. Biscop, P. van Ham, P. Hoebink, W. Hout, J.C. Mulder, C.W.A.M. van Paridon, H. Renner, Han Mulder BESPREKINGSARTIKEL J.Q.Th. Rood, S. Vanhoonacker, R. de Wijk. Imago in de achteruitkijk- Didier Seroo

Abonnementen-administratie spiegel 185 Inconsistent, inadequaat, Koninklijke Van Gorcum BV irrelevant: van falende Administratie Internationale Spectator staatsopbouw en Postbus 43, 9400 AA Assen Helmut Hetzel tel. 0592-379555; fax. 0592-379552 Terrorisme in plaats van kaas: marktkastelen 217 E.mail:[email protected] van Frau Antje naar www.vangorcum.nl Mohammed B. 187 BOEKBESPREKINGEN Abonnementsprijzen Leen Boer over Nederland en België: Particulier € 53,- Isabel Ferrer Toekomst van de politieke islam; Instelling € 60,90 Democratie in de war 189 de nieuwe economie van de € Student 43,- (max. 5 jaar) terreur 220 Studenten-startersabonnement € 23,- (1 jaar) Buitenland: Hans Renner € Particulier 76,25 Het Nederlandse beeld in Zoë Papaikonomou over Instelling € 86,- Student € 64,- Tsjechië: traditie en Islamitische filantropie 224 Betaling via Belgisch gironummer is mogelijk. nieuwigheid 192 Abonnementen worden automatisch verlengd, tenzij voor 1 december schriftelijke opzegging Niel Walpot over heeft plaatsgehad. Yvan Vanden Berghe De actualiteit van science Vlaanderen gidsland? 195 fiction 226 Losse nummers € 7,90 excl. portokosten

Advertentietarieven Jan Vis SIGNALEMENTEN 228 Op aanvraag verkrijgbaar bij Koninklijke Van Gorcum BV Onwetendheid over Europa telefoon 0592-379555 en Europese Grondwet SUMMARIES 230

Foto omslag leidt tot pseudo-opinies 198 Koninkelijke Van Gorcum BV, Rutger van Hamersvelt Hans Oversloot Richtlijnen voor auteurs zijn verkrijgbaar op Burger, blijf wakker 202 het redactie-adres.

ISSN 0020-9317 Jan Jaap Kleinrensink Diplomatieke codetaal: Alle in dit maandblad uitgesproken meningen en inzichten blijven geheel voor verantwoor- op zoek naar de sleutel 205 delijkheid van de schrijvers.

Niets uit deze uitgave mag worden verveel- Ton Nijhuis voudigd en/of openbaar gemaakt d.m.v. druk, Ontmoeting Bush-Schröder: fotocopie, microfilm, of op welke wijze dan geen keerpunt in Mainz 208 ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

II Inhoud April 2005 Column Edwin Bakker

Non-proliferatieverdrag in gevaar?

De voortekenen zijn allesbehalve gunstig voor de van bepaalde staten is er de zorg met betrekking conferentie die begin mei in New York het Non- tot niet-statelijke actoren, lees terroristen. De vorig proliferatie Verdrag (NPV) zal toetsen. De verschil- jaar aan het licht gekomen proliferatiepraktijken len van inzicht over de aard van het verdrag en de van de leider van het Pakistaanse kernwapenpro- koers zijn bijzonder groot. Een en ander wordt nog gramma, A.Q. Khan, geven geen enkele aanlei- bemoeilijkt door de procedure van de Toetsings- ding dit idee naar het rijk der fabelen te verwijzen. conferentie, die vereist dat over eventuele beslis- Er zijn aanwijzingen voor contacten tussen het singen consensus is bereikt. Een aantal voorbe- Khan-netwerk en het Taliban-regime, en moge- reidende bijeenkomsten – waar wordt gekeken of lijk zelfs met het Al-Qaida-netwerk. Duidelijk is de bepalingen van het verdrag inderdaad worden dat veiligheidsdiensten (waaronder de AIVD) de uitgevoerd – is inmiddels min of meer mislukt. En mogelijkheid dat terroristische groeperingen een dat terwijl diverse bedreigingen het des te noodza- provisorisch kernwapen in handen krijgen, nu kelijker maken dat het non-proliferatieregime op z’n niet meer zien als louter theoretische dreiging. minst wordt gehandhaafd of zelfs wordt versterkt. Daarnaast wordt het non-proliferatieregime be- De bedreiging van het NPV en van vrede en vei- dreigd door houding en handelen van de vijf erkende ligheid in het algemeen wordt onder meer veroor- kernwapenlanden. Deze selecte groep heeft met zaakt door landen die de afgelopen jaren (grote) uitstel van ontwapening de ‘have-nots’ bepaald niet stappen hebben gezet om de status van kernwapen- overtuigd van het willen naleven van de afspraak dat mogendheid te verkrijgen. India en Pakistan hebben geen enkele ondertekenaar kernwapens mag ontwik- dit eerder aan de wereld laten zien door het houden kelen, in ruil voor de toezegging van de kernwa- van kernproeven. Noord-Korea en Iran opereerden penstaten dat ze nucleair zullen ontwapenen. In het lange tijd in het geheim en leken respectievelijk net geval van de Verenigde Staten en Rusland is boven- vóór en op de drempel te staan van de selecte club dien nog sprake van ontwikkeling van nieuwe kern- van ‘haves’. (Noord-Korea heeft onlangs verklaard wapens en nieuwe kernwapendoctrines. Zo heeft de kernwapens te bezitten.) Overschrijding van de regering-Bush het Congres gevraagd middelen vrij drempel heeft grote gevolgen voor de veiligheid in te maken voor ontwikkeling van twee nieuwe typen Oost-Azië en het Midden-Oosten. Wanneer blijkt wapens. Deze nieuwe wapens, waaronder zg. ‘mini dat de Noord-Koreanen en de Iraniërs over een nukes’, geven aan dat ook in het denken over inzet kernwapen beschikken, ligt het gevaar van verdere van kernwapens verontrustende veranderingen gaan- proliferatie op de loer. Wat doet buurland Zuid-Ko- de zijn. Behalve de Verenigde Staten ontwikkelt ook rea, dat een paar maanden geleden nog in het nieuws Rusland een nieuwe nucleaire strategie en nieuwe was in verband met het verrijken van een kleine systemen. Ten slotte weigert de Amerikaanse Senaat hoeveelheid uranium? En blijft Japan lijdzaam toe- het Kernstopverdrag (Comprehensive Nuclear Test Ban kijken? Ziet het af van het ontwikkelen van kern- Treaty, CTBT) te ondertekenen. Dit uitstel verhoudt wapens, terwijl Pyongyang ook nog eens voortgaat zich erg slecht met de eerste van de ‘dertien prak- met het ontwikkelen van raketsystemen? En hoe zal tische stappen’ uit de slotverklaring van de vorige in het Midden-Oosten gereageerd worden op een NPV-Toetsingsconferentie in 2000. Deze eerste stap eventuele kernmachtstatus van Iran? Zullen Turkije op weg naar algehele ontwapening in het NPV-ka- en Egypte hun oude ideeën over een eigen kernwa- der roept de verdragstaten namelijk op om zonder penprogramma weer uit de kast halen, en wat zal uitstel en zonder voorbehoud ervoor zorg te dragen het antwoord van Saoedi-Arabië op zo’n nieuwe dat het CTBT spoedig in werking kan treden. situatie zijn? De meest acute vraag is hoe Israël zal Hoewel diverse landen activiteiten ontplooien reageren wanneer Iran het point of no return van zijn die niet stroken met het NPV, is vrijwel iedereen kernwapenprogramma zou passeren. En wat blijft overtuigd van nut en noodzaak van het verdrag. er van het NPV over als Iran zich, net als Noord- Men beseft dat de huidige ‘crisis of non-compliance’ Korea in 2003, opeens terugtrekt uit het verdrag? niet zonder risico’s is, en dat het NPV in ieder Behalve de zorgen over kernwapenprogramma’s geval niet ten onder mag gaan. Bij kernwapen-

■ Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Internationale 177 Spectator landen ligt het accent op het non-proliferatieaspect kernwapens onder internationale controle te stellen. van het verdrag. Vooral de Verenigde Staten zien Het ontwikkelen van een nieuwe strategie is op het NPV als instrument om proliferatie tegen te de aanstaande Toetsingsconferentie – waar onder- gaan en legden bij de voorbereiding van de Toet- werpen rond implementatie centraal staan – niet singsconferentie de nadruk op dit deelaspect. aan de orde. Maar zelfs versterking van naleving Andere landen leggen de nadruk op het ontwa- van het huidig regime lijkt een brug te ver. De peningsaspect van het NPV en uitten bij de jaarlijkse verwachtingen voor de bijeenkomst zijn bijzonder bijeenkomsten hun teleurstelling over het feit dat pessimistisch. Gevreesd wordt dat de conferentie van de beloften van de Toetsingsconferentie in 2000 de betrokken partijen eerder verder uit elkaar zal inzake nucleaire ontwapening nog niet veel terecht drijven dan tot elkaar zal brengen. En dat tegen een was gekomen. Tijdens de laatste PrepCom bleek achtergrond van een ‘Rome’ waar in de afgelopen dat enkele kernwapenstaten, de Verenigde Sta- jaren op diverse plekken brandjes zijn uitgebroken ten voorop, afstand wilden nemen van de ‘dertien en waar het op andere plekken lijkt te smeulen. praktische stappen’. Verwijzingen naar het slotdocu- Maar er is, zoals altijd, nog een klein beetje ment uit 2000 konden daardoor niet op consensus hoop. Op de mislukte PrepCom van 1999 volgde rekenen. Erger nog, teleurstellingen en verschillen de Toetsingsconferentie 2000, die vooraf tot falen in veiligheidsbelangen stonden overeenstemming gedoemd leek, maar waarvan het resultaat boven over procedurele en organisatorische aanbevelin- ieders verwachting uitsteeg. Gezien de dreigin- gen voor de Toetsingsconferentie in de weg. Zelfs gen die ons boven het hoofd hangen, zullen de de vaststelling van de agenda werd doorgescho- betrokken partijen ook deze keer de brandgeur ven naar de Toetsingsconferentie zelf. Minister wel ruiken, maar blijft het zeer de vraag of de Bot noemde dit resultaat ‘enigszins teleurstellend’. aanwezige brandstichters op de Toetsingscon- Een bijdrage in het gerenommeerd tijdschrift The ferentie tot inkeer kunnen worden gebracht. Nonproliferation Review over de bijeenkomst was een stuk duidelijker: ‘een geval van rommelen in de marge terwijl Rome brandt’. Tua res agitur: als Dr Edwin Bakker maakt deel uit van het International Security and het huis van je buurman in brand staat, is ook je Conflict Programme van het Instituut Clingendael. eigen huis in gevaar en is ieder getalm laakbaar. Het proliferatievraagstuk vergt meer dan ooit nieuwe strategieën. Een recent rapport over Univer- sal compliance. A strategy for nuclear security van de Carnegie Endowment for International Peace spreekt van een noodzakelijk nieuw begin, waarbij het doel een enforceable regime zou moeten zijn. De basis daarvoor is het beginsel van universele naleving van gemaakte afspraken. Van groot belang is dat strenge- re internationale wet- en regelgeving wordt ontwik- keld, die nucleaire proliferatie strafbaar stelt. Ook het inspectie-instrument moet worden verbeterd. Daarnaast moeten internationale richtlijnen worden opgesteld over het straffen van staten die zich niet aan afspraken houden. Ook de directeur-generaal van de IAEA kwam met voorstellen voor een nieuw regime. Net als het Car- negie-rapport pleit ElBaradei voor versterking van controlemechanismen inzake handel in en produk- tie en opslag van nucleair en radioactief materiaal, alsmede voor een helder en strikt sanctiebeleid bij overtredingen. Tevens lanceerde hij het idee materi- aal dat gebruikt kan worden voor vervaardiging van

■ 178 Internationale Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Spectator Atzo Nicolaï

De politiek terug in de politiek Hoe de Europese Grondwet het Nederlandse EU-beleid dichter bij de burger kan brengen

Het succesverhaal van de Europese integratie behoorde tot de zes oprichters – en na vooral de heeft zich gedeeltelijk achter de ruggen van de laatste vijftien jaar een stormachtige ontwikkeling burgers om voltrokken. Een gedepolitiseerde te hebben doorgemaakt, is het Europees ‘project’ besluitvorming in een steeds politieker wordend toe aan enige consolidatie en aan het verkrij- integratieproces: dat moest eens gaan wringen. gen van extra draagvlak onder de bevolking. De De Europese grondwet biedt nieuwe kansen voor Europese Grondwet is bedoeld in die behoefte te het terugbrengen van het ‘politieke’ in het Neder- voorzien. In een land waar de euroscepsis lijkt te lands EU-beleid. Daarvoor moet het referendum groeien, zou een referendum over die Grondwet op 1 juni a.s. wel eerst een duidelijk ja opleveren. kunnen helpen. Niet dat er in Nederland niet veel steun en waardering bestaan voor wat ‘Europa’ Voorgeschiedenis ons in die vijftig jaar heeft gebracht. Ook tegen- Nederland staat aan de vooravond van een histo- standers van de Grondwet ontkennen niet dat rische gebeurtenis: het eerste nationale referen- het integratieproces veel heeft bijgedragen aan dum sedert 1815, dat bovendien geheel gewijd is de bevordering van vrede, vrijheid en voorspoed aan een Europees onderwerp. De kiezer kan op voor Nederland op het Europees continent. En Dr Edwin Bakker maakt deel uit van het International Security and 1 juni a.s. zijn mening uiten over het Verdrag tot vaak ziet men ook wel de werking van de ‘soe- Conflict Programme van het Instituut Clingendael. vaststelling van een Grondwet voor Europa door vereiniteitsparadox’ in, die wil dat bundeling en het parlement te adviseren al dan niet met de zelfs overdracht van formele zeggingsmacht ertoe ratificatie ervan in te stemmen. Het raadplegend kunnen bijdragen dat een land in materiële zin karakter van dit parlementair initiatief maakt het juist soevereiner wordt, dat wil zeggen meer greep allemaal wat ingewikkeld, maar dat aan de uitslag op zijn lot krijgt.2 In een wereld waarin proble- van het referendum – mits de opkomst van het men van veiligheid en voorspoed steeds minder electoraat hoog genoeg is – grote politieke bete- binnen de grenzen van de nationale staat effec- kenis zal worden toegekend, lijdt steeds minder tief zijn aan te vatten, kan een verantwoordelijk twijfel. De regering, die zelf niet om dit referen- bestuur zich niet achter de Hollandse Waterlinie dum heeft gevraagd, heeft zich inmiddels opge- verschuilen, maar moet het in het belang van land maakt om met vereende krachten de kiezers van en volk het avontuur van de Europese integra- het belang van een ja-stem te overtuigen. Haar tie aangaan. Nederlands lidmaatschap van de handtekening staat immers onder het Grondwet- Europese Unie kent dus een ijzersterke logica en telijk Verdrag, iets waarin zij overigens door een ons land plukt er ook zichtbaar de vruchten van. ruime meerderheid in de Kamer werd gesteund. Niettemin wordt de emotionele band met Europa losser en knaagt het onbehagen van de burger Het democratisch tekort aan de steun voor het Nederlands EU-beleid. Over de waarde en het nut van referenda in het Natuurlijk dateert dit verschijnsel niet hele- kader van een democratisch staatsbestel kan men maal van onlangs, maar de uitingsvorm was toen grondig van mening verschillen. Feit is wel dat eerder onverschilligheid. Lange tijd heeft men dit Nederlands referendum zich aandient op een wel gedacht dat de kloof tussen burger en Europa ‘constitutioneel’ moment in de geschiedenis van de vooral moest worden overbrugd door het ophef- Europese integratie.1 Zo’n vijftig jaar na het begin fen van wat heette ‘het Europees democratisch van de Europese Gemeenschappen – Nederland tekort’: als het Europees Parlement maar direct

■ Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Internationale 179 Spectator verkozen werd en dit ook tastbare bevoegdheden van beslissen. En hetzelfde geldt niet veel minder voor wetgeving en controle verkreeg, dan zou de burger de Europese Raad, die de regeringsleiders omvat, en via zijn vertegenwoordigers in Straatsburg wel het die juist geacht wordt de politiek-strategische lijnen gevoel krijgen een stem in het Europees kapittel te voor de Unie uit te zetten. De Europese integratie hebben. Deze redenering houdt inderdaad enigszins is, zo kan men volhouden, zover gekomen door- steek en het Europees Parlement heeft in de loop der dat de Europese instellingen erin zijn geslaagd ‘de jaren en met het groeien van zijn bevoegdheden wel politiek uit de politiek te halen’.4 Depolitisering degelijk trekken gekregen van een orgaan waarin leidt echter gauw tot technocratisering en bureau- politieke voor- en afkeuren passend uitdrukking cratisering: het beeld van een Brusselse ‘albedil’. krijgen. In het aftreden van de Commissie-Santer Dit werd nog versterkt door de wens van lidstaten en de afgedwongen aangepaste samenstelling van geloofwaardig bij te dragen aan het opbouwen van de Commissie-Barroso heeft het EP in 1999 resp. een communautaire rechtsorde en het voorkomen 2004 zelfs laten zien eerder leeuw dan lam te zijn. van een vaak schadelijk geacht nationaal isolement in Europa. Zeker in Nederland heeft deze laatste Ontpolitisering? overweging geruime tijd een grote rol gespeeld, het- Toch is langs de weg van het EP maar een deel geen bij ons de hang tot depolitisering van Europese van het ‘democratisch tekort’ in de EU op te los- kwesties heeft versterkt. Het Nederlands parlement sen. Deze benadering gaat namelijk te veel uit van heeft doorgaans zijn uiterste best gedaan de Brus- het idee dat de Unie een eigen staatsbestel vormt, selse onderhandelingspositie van de Nederlandse waarvan de Europeanen als volwaardige burgers regering van voldoende flexibiliteit te voorzien. Pas deel zouden uitmaken, en zij miskent het eigen- sinds het eind van de jaren negentig probeert de soortige karakter ervan. De EU is, zo men wil, een Kamer op die onderhandelingsposities meer greep te krijgen en worden daarover ook politieke debatten gevoerd, maar uiteindelijk is men wel genoodzaakt Het Europees Parlement heeft in zijn botsingen met het eindresultaat van de onderhandelingen voor zijn rekening te nemen. Ook de Kamer is immers – net de Europese Commissie in 1999 en 2004 aangetoond als de regering – een speler in het Europese spel, ook al beseffen de kiezers dat niet of nauwelijks.5 eerder leeuw dan lam te zijn Gedepolitiseerd ‘politiek’ project Europa gaat wringen federatie van natie-staten, waarin nationale rege- Een gedepolitiseerde besluitvorming in een steeds ringen een zeer belangrijke rol spelen en waarmee politieker wordend integratieproces: dat moest de burgers van de lidstaten slechts een afgeleide eens gaan wringen. De Europese integratie is band hebben. Er is (nog) geen Europees ‘demos’ en weliswaar als ‘politiek’ project bedoeld – vrede dus is er ook (nog) geen Europese democratie.3 De en verzoening brengen op een continent dat door Unie is een heel bijzonder samenwerkingsverband, conflict en geweld was verscheurd – maar de weg waarin beslissingen meer op basis van diplomatie en waarlangs en de manier waarop zijn geruime tijd consensus dan op die van politiek en confrontatie bewust ‘a-politiek’ gekozen. De weg betrof door- tot stand komen. De Europese integratie kan zelfs gaans aspecten van het economisch proces – ko- worden gekarakteriseerd als een geleidelijk proces, len en staal, atoomenergie, landbouw, transport, waarin belangrijke beslissingen zijn genomen en mededinging en marktordening: belangrijke ter- grote kwesties zijn opgelost door deze zoveel moge- reinen, zeker, maar nog niet rakend aan de kern lijk te ‘depolitiseren’. Dit gebeurde op twee manie- van het nationale politieke leven. Het waren con- ren: door uit te gaan van politiek minder gevoelige crete onderwerpen waarop concrete samenwerking beleidsterreinen – in het bijzonder de economische mogelijk leek en die verdere samenwerking in beeld samenwerking – en door beleidsterreinen te tech- brachten: de beroemde ‘methode-Monnet’.6 De nocratiseren. De Raad van Ministers van de EU, vooruitgang die langs die weg kon worden ge- gevoed door de Commissie, boekt vooruitgang door boekt, was spectaculair, maar voor de gemiddelde ingenieuze compromissen te formuleren en aldus te burger van de lidstaten nog niet erg zichtbaar.

■ 180 Internationale Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Spectator Ingrijpender werd het pas toen serieus gewerkt van groeiende betekenis in de wereld als geheel.10 ging worden aan meeromvattende politieke en Europa is ‘a beautiful idea’, zowel naar oor- economische integratie. Aan het begin van de jaren sprong als in uitvoering, maar wordt dit ook zo negentig kwamen die draden bij elkaar: de voltooiing door de burgers van Europa erkend?11 Herkennen van de interne markt, inclusief het vrij verkeer van zij zichzelf wel in dit ‘schitterende idee’; zijn zij er personen (1992); de oprichting van een economische voldoende deelgenoot van? Kunnen, na de toe- en monetaire unie (1991), die tien jaar later tot de treding van zoveel nieuwe lidstaten, ook de bur- invoering van de chartale euro leidde; alsmede het gers van Europa eindelijk tot de Unie toetreden? in de steigers zetten van een politieke unie bij het Natuurlijk zijn alle hierboven opgesomde beslis- Verdrag van Maastricht (1991). Vooral dat laatste singen over de Europese ontwikkeling op cor- ging de Nederlandse regering en de Kamers toen recte wijze genomen en van parlementaire dekking nog niet ver genoeg, maar de geboekte vooruitgang voorzien. Het gaat hier allemaal om democratisch was niettemin indrukwekkend: een Gemeenschap- gelegitimeerde besluiten, zowel op Europees als op pelijk Buitenlands en Veiligheids Beleid; nauwere nationaal niveau. Toch is voorstelbaar dat het gehele samenwerking van justitie en politie; uitbreiding ‘plaatje’ niet iedereen duidelijk was en dat bur- van het aantal onderwerpen waarover niet meer met gers soms het gevoel hebben dat de besluitvorming unanimiteit, maar met gekwalificeerde meerder- enigszins achter hun rug om is gegaan. De gedepo- heid zou worden besloten; en versterking van alle litiseerde manier van beslissen in Europa en de wijze Europese instellingen, in het bijzonder het Eu- waarop dit zich ook in de nationale politiek voortzet, ropees Parlement. Bovendien werd in Maastricht zijn hieraan zeker debet. Uiteraard is dit beeld niet afgesproken dat – met het oog op de aanstaande en gelijk voor alle lidstaten, al helemaal niet voor de voorgenomen verdere uitbreiding van het ledental onlangs toegetreden landen. Wel is in de oudere lid- van de Unie – regelmatig zou worden bekeken of staten en vooral degene die met dit Europese avon- het Europese bouwwerk die toevloed wel goed zou tuur zijn begonnen, groeiende ‘vervreemding’ onder kunnen verwerken: de bekende spanning tussen de bevolking vast te stellen.12 Het herpolitiseren van verbreding en verdieping van het integratieproces. Europa, het ‘terugbrengen van de politiek in de poli- Zo verliep de weg van Maastricht naar het tiek’, kan voor dit probleem een oplossing bieden. Verdrag van Amsterdam (1997) en dat van Nice (2000), om uit te monden in het Verdrag tot vast- De terugkeer van de politiek in het EU-beleid stelling van een Grondwet voor Europa (Rome, Het politiseren van Europese vraagstukken is iets 2004). Niet alleen om Europa tot een omvattende dat tot voor kort lijnrecht inging tegen een krachtige zone van voorspoed en veiligheid te maken en het Nederlandse traditie. Gedurende de gehele naoor- in de wereld meer politieke actieradius te geven, logse periode was het streven gericht op behoud maar ook om de instellingen van de Unie voor die van een binnenlands-politieke consensus over het taken toe te rusten, d.w.z. slagvaardiger, democra- proces van Europese integratie, ook na de ontzui- tischer en transparanter te maken. En intussen is ling van de jaren ’60 en tijdens de polarisatie van de het ledental van de Unie meer dan verdubbeld: van jaren ’70. Algemeen werd de Europese samenwer- twaalf in 1991 naar vijfentwintig in 2004, ter- king als een strategisch Nederlands belang gezien, wijl verdere uitbreiding zich alweer aandient.7 waarbinnen specifieke belangen het beste gediend Zo kon het dus gebeuren dat binnen vijftien jaar waren met het leveren van positieve bijdragen, het de Europese integratie aanzienlijk is versneld en spelen van een actieve rol en het tonen van inzicht dat het resultaat iets adembenemends heeft: de EU in de beweegredenen van andere lidstaten. Toen in beslaat nu een groot deel van het continent, heeft de jaren ’90 VVD-leider Bolkestein (de inhoud van) ingrijpende invloed op grote delen van nationaal deze consensus ter discussie stelde, was een golf van beleid en langs die weg op het dagelijks leven van kritische reacties in parlement en media zijn deel.13 de Europese burgers,8 oefent grote aantrekkings- Velen wezen op het gevaar van politieke onenig- kracht uit op die Europese landen die nog geen heid over Europa. Deze zou slechts kunnen leiden toegang tot dit ‘vrijwillig imperium’9 hebben ver- tot afkalving van het besef van medeverantwoor- kregen, en heeft met haar 450 miljoen inwoners en delijkheid voor de Europese integratie, verlies van haar verenigd politiek-economisch gewicht een rol internationale geloofwaardigheid van Nederland en

■ Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Internationale 181 Spectator afnemende flexibiliteit in zijn onderhandelingsposi- in het oog: polarisatie bemoeilijkt de besluitvor- tie, met groeiende ineffectiviteit en isolement als te ming, d.w.z. het vinden van een compromis waar- verwachten uitkomsten. Een echo van deze kritiek mee iedereen wel kan leven en waarmee de Unie was nog te horen aan het begin van het Nederlands inderdaad verder kan. Polarisatie brengt het pres- EU-voorzitterschap, toen binnenlandse onenigheid tige van lidstaten in het geding en, als het toch tot over Turkije en een geprofileerde eigen positie in de besluitvorming komt, versterkt zij de noodzaak van discussie over de EU-meerjarenbegroting schadelijk gedepolitiseerde, moeilijk uit te leggen beslissingen. werden geacht voor het geven van goede, ‘onpartij- De oplossing ligt derhalve ongeveer in het midden: dige’ leiding aan de besluitvorming in de Unie.14 Europa kan dus baat hebben bij een scherp debat Inmiddels weten we dat politisering van Europese tussen verschillende benaderingen – inclusief die van vraagstukken niet noodzakelijk tot de gevreesde de Commissie en die in het EP leven – maar de deur uitkomsten leidt, zoals het verloop van de discussie naar een goed compromis mag nooit op slot gaan. over de uitbreiding met de tien kandidaat-lidsta- Dat laatste valt ook goed uit te leggen, gelet op het ten sinds de Europese Raad van Laken suggereert, strategisch belang dat allen, ook de burgers, delen en evenmin dat een EU-voorzitterschap daardoor in een slagvaardige, goed functionerende Europese noodzakelijkerwijs in de problemen geraakt. Wat Unie. Nederland, dat afgezien van de landbouwprij- dit laatste betreft, zou men zelfs kunnen volhou- zen, nooit uitdrukkelijk het eigen belang voorop- den dat de binnenlandse discussie, die tot het einde zette – minder dan sommige andere lidstaten in elk aanhield, het Nederlands voorzitterschap heeft geval – is druk doende die achterstand in te lopen; geholpen de besluitvorming over het begin van de zeer scheve situatie betreffende de nationale bij- toetredingsonderhandelingen met Turkije zó voor drage aan de EU-begroting noopt daar ook toe.15 te bereiden, dat uiteindelijk alle lidstaten (waaron- Op nationaal niveau gaat het eerder om een poli- der een paar zeer kritische) alsook de Turken zelf tiek debat over hoe Nederlands visie op de Unie ermee konden instemmen. Ook dat ‘nadeel’ had moet worden verwoord, hoe Nederland zijn belangen kennelijk zijn eigen ‘voordeel’. In elk geval heeft het daarin het beste waarborgt en hoe het de Euro- begin van enige politisering over Europese kwesties de pese agenda zo goed mogelijk beïnvloedt. Dit is bij opkomst bij de jongste Europese verkiezingen niet uitstek een politiek debat dat gevoerd wordt tussen nadelig beïnvloed. Na jaren van gestage neergang regering en parlement en tussen politieke partijen tijdens de periode van de binnenlandse consen- onderling, waaraan zijdelings ook de Nederlandse sus over Europa – van circa 60% in 1979 tot min- leden van het Europees Parlement deelnemen.16 der dan 30% in 1999 – veerde de deelname in juni Gelet op het feit dat ‘Europa’ steeds meer ‘bin- 2004 op tot bijna 40%; nog steeds erg laag, maar nenland’ wordt, mag verondersteld worden dat dit toch. De kiezer waardeert het kennelijk als er wat debat niet slechts door de woordvoerders Europese te kiezen valt, ook met betrekking tot Europa. zaken wordt gevoerd, maar ook door hen die zich sterk maken voor sociale zaken, volksgezondheid, Nationaal debat en Europese belangenstrijd justitie, onderwijs e.d. Op dit punt blijft de Neder- Voor een goed begrip moet bij ‘het brengen van landse situatie nog achter bij die in sommige andere de politiek in de politiek’ onderscheid worden lidstaten, waar uit het politiek debat een scher- gemaakt tussen het nationale debat over de visie op per bewustzijn van de relevantie van Europa en de de EU en de Europese botsing van belangen dwarsverbanden met het nationaal beleid spreekt. (ook al is er een verband). Overigens kent ook deze nationale politisering van Allereerst gaat het op Europees niveau dan om Europa wel een belangrijke grens: de meningsver- de botsing tussen duidelijk gedefinieerde nationale schillen moeten niet leiden tot nationale verlamming belangen en doelstellingen, inclusief de dreiging of tot het opdringen aan de regering van ‘onmoge- met het gebruik van een veto. Het voordeel van zo’n lijke’ posities in de onderhandelingen in Brussel. situatie, uit een oogpunt van betrokkenheid van Zoals de polarisatie tussen lidstaten haar begrenzing de burger, ligt voor de hand: herkenbare tegenstel- vindt in het functioneren van de Unie, zo vindt de lingen maken het belang van de zaak duidelijk en nationale politisering van Europa haar begren- vergemakkelijken de vereenzelving met deze of gene zing in het functioneren van de lidstaat binnen de partij. Het eventuele nadeel springt natuurlijk ook Unie. Het ‘brengen van de politiek in de politiek’

■ 182 Internationale Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Spectator mag niet uitmonden in een nederlagenstrategie, rit’ in de ene of de andere richting te wijzigen. want daarmee is de burger wel het minst gebaat. De nieuwe regel dat de Raad van Ministers zijn wetgevende arbeid in openbaarheid verricht, maakt De Europese Grondwet biedt kansen zichtbaar wat de inhoudelijke tegenstellingen zijn Biedt de Europese Grondwet nu nieuwe mogelijkhe- en wie welke positie inneemt. Ook de voorziene den voor versterking van het ‘politieke’ in de Euro- uitbreiding van het stemmen met gekwalificeerde pese integratie? Het komt me voor dat dit zeker het meerderheid komt deze duidelijkheid ten goede. geval is, zowel in directe als indirecte zin.17 Direct, Het grondwettelijk verdrag biedt ook indirect onder meer door Europese burgers het petitierecht tegenwicht aan toekomstige technocratisering van te geven, door nationale parlementen het recht te EU-beleid, vooral door de invoering van een vaste geven voorstellen voor EU-regelgeving op subsi- voorzitter van de Europese Raad. Hiermee krijgt de diariteit te toetsen en door de wetgevende arbeid Europese Raad meer gezicht en zal zijn effectiviteit van de Raad van Ministers openbaar te maken. als leidinggevend orgaan voor de Europese Unie ver- Het petitierecht stelt burgers in staat hun pre- der toenemen. Dit laatste vereist enige toelichting. occupaties kenbaar te maken en de Commis- Tijdens de achtereenvolgende intergouvernementele sie te vragen maatregelen te nemen. Ook kan het conferenties werd de legitimiteit van de EU vooral dienen om impasses in de besluitvorming tussen gezocht in versterking van de representatielijn bur- de instellingen (en/of de lidstaten) te doorbre- ger – Europees Parlement – Europese Commissie. ken. Voorwaarde is dat de initiatiefnemers een Andere lijnen van vertegenwoordiging – van burger miljoen handtekeningen uit verschillende lidsta- naar Tweede Kamer naar vakministers in de Raad ten weten te verzamelen. Dit klinkt misschien van Ministers en/of minister-president in de Euro- veel, maar op een totaal van 450 miljoen EU- pese Raad – kregen aanvankelijk minder aandacht. inwoners betreft het niet veel meer dan 0,2%. De subsidiariteitstoets geeft nationale parlemen- ten medezeggenschap over de vraag of een be- Europa is ‘a beautiful idea’, maar zijn de burgers paalde ontwerp-regelgeving echt wel op EU-niveau moet worden ingevoerd. Als ten minste eenderde daar wel voldoende deelgenoot van? van de nationale parlementen van mening is dat de desbetreffende kwestie niet door de EU maar door de lidstaten moet worden geregeld, moet de Het grondwettelijk verdrag doorbreekt deze ten- Commissie haar voorstel heroverwegen. In het dens. In zekere zin vormt dit een erkenning van het kader van dit waarschuwingsmechanisme wordt gevoelen dat leeft bij veel burgers, namelijk dat de nationale parlementen niet alleen tijdige en vol- nationale staat nog steeds het kader bij uitstek vormt ledige informatie over wetsvoorstellen gegaran- waarbinnen de democratie gestalte krijgt.19 De Unie deerd (nota bene nog vóór de Raad van Ministers), leent zich slechts gedeeltelijk voor parlementarise- maar wordt hun tevens de mogelijkheid geboden ring en de rol van regering past de Europese Com- zich direct – zonder tussenkomst van de regeringen missie maar ten dele. Zo’n rol vergt te veel homoge- – te mengen in het Europese wetgevingsproces.18 niteit van dit Europees politiek stelsel en vraagt een Anders gezegd: voor demonstraties tegen (of vóór) mate van politieke profilering die onverenigbaar is Europese regelgeving kan men gewoon weer op met personele afkomst (diverse lidstaten), politieke het Binnenhof terecht. Bovendien biedt deze toets achtergrond (van links naar rechts), verdragsrechte- een opening voor nadere bezinning op de vraag lijke status (onafhankelijkheid) en habitus (collegiale welke verdeling van bevoegdheden tussen Unie en besluitvorming) van de leden van de Commissie. lidstaten op een gegeven ogenblik nu optimaal is. Hiermee vergeleken heeft een vaste voorzitter van Het gaat erom dat een juiste balans wordt gevon- de Europese Raad – gekozen door een gekwalifi- den tussen wat Europees wordt geformuleerd en ceerde meerderheid van de leden van de Europese wat op nationaal niveau wordt gedaan. Dat zal Raad – een ‘natuurlijke’, vanzelfsprekende logica.20 per geval verschillen en zal in de praktijk moeten Waar de nationale staat het democratisch kader worden opgelost. Het grondwettelijk verdrag biedt is en de Unie de legitimiteit van haar handelen mogelijkheden die bevoegdheden ‘gedurende de vooral ontleent aan de lidstaten, is het logisch dat

■ Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Internationale 183 Spectator een directe lijn naar de uitvoerende macht wordt 8 Frank Westerman, De Graanrepubliek, 2004. behouden, vorm krijgend in een meer geprofileerde 9 R. Cooper, The breaking of Nations, 2004. (Europese) Raad. Een vast ‘anker’ in het Europees 10 D. Calleo, Rethinking Europe’s Future, 2003. politiek systeem appelleert voorts aan de behoefte 11 ‘Europe. A Beautiful Idea?’, The debate on the Idea of Europe by aan continuïteit en zichtbaarheid, zoals daaraan ook the Dutch EU Presidency 2004, conferentiebundel, tegemoet is gekomen in de nieuwe figuur van Euro- december 2004. pees minister van Buitenlandse Zaken. Tegelijkertijd 12 ‘Bestemming Europa’, Europese Verkenning 2, SCP, CPB en is, onder andere door Nederlands ijveren, voorkomen CBS, bijlage bij de Staat van de Europese Unie 2005. dat de voorzitter van de Europese Raad een ontwik- 13 F. Bolkestein, Woorden hebben hun betekenis, 1992. keling op gang brengt die zou kunnen leiden tot een 14 P. van Grinsven & J.Q.Th. Rood, ‘De ontdekking van Europese president en daarmee afbreuk zou doen Europa’, in: Internationale Spectator, maart 2004, aan het evenwicht tussen de Unie-instellingen. Zo blz. 119-122. wordt in het verdrag de positie van de voorzitter van 15 Ten tijde van de Intergouvernementele Conferentie, de Commissie versterkt door zijn verkiezing door alsook in diverse Kamerdebatten over de Nederlandse inzet het Europees Parlement en blijft het karakter van de in de onderhandelingen over de Financiële Perspectieven Unie als communautaire rechtsorde gewaarborgd. 2007–2013, heeft de Tweede Kamer de regering aan- Het moge duidelijk zijn dat bij het raadplegend gespoord deze scheve verhouding recht te trekken. referendum over het grondwettelijk verdrag op 1 16 Sinds 1999 voeren de Nederlandse leden van het Europees juni a.s. veel op het spel staat. Indien dit referendum Parlement eveneens het woord tijdens het debat over de een ‘ja’ oplevert, is daarmee de basis gelegd voor het Staat van de Europese Unie, de bijlage bij de Memorie van terugbrengen van de politiek in de Europese poli- Toelichting. Aldus dragen zij bij aan het Nederlandse debat. tiek: meer ruimte voor tegenstellingen die politiek 17 European Constitutional Law Review, nr 1, januari 2005. debat vergen. De thema’s dienen zich alom aan; zij 18 Ben Crum, ‘Vertegenwoordigende democratie in de betreffen vooral die terreinen waarop de Europese Europese Unie: een verkenning van de institutionele integratie al vijftig jaar haar sporen verdient en die mogelijkheden’, in: J. Pelkmans, M. Sie Dhian Ho & vandaag en morgen zo mogelijk nog dringender B. Limonard (red.), Nederland en de Europese grondwet, zijn: vrede, vrijheid, veiligheid en voorspoed. Daarover WRR, 2003. moet Europa verdere beslissingen nemen, namens 19 Staat van de Unie 2001. de lidstaten en in aanvulling op datgene wat deze 20 Zie Van Middelaar, a.w. noot 5. zelf al doen. Daarvoor biedt de Europese Grond- wet een stevig fundament, zodat in de Europese acties van Commissie, Raad en Parlement ook Mr drs Atzo Nicolaï is Staatssecretaris van Buitenlandse het Europees onbehagen van de burger – al dan Zaken in het kabinet-Balkenende II (en was dat ook in het niet via de nationale politiek – kan doorklinken. kabinet-Balkenende I). Hij is in het bijzonder belast met de behandeling van aangelegenheden betreffende onder meer de Noten coördinatie van Europese onderwerpen en de Europese 1 In acht andere lidstaten zullen eveneens referenda plaats- integratie. Dit artikel werd speciaal voor de Internationale vinden, al dan niet bindend. Spectator geschreven. 2 A.S. Millward, The European Rescue of the Nation State, 1992. 3 L. Siedentop, Democracy in Europe, 2001. 4 J.Th.J. van den Berg, ‘Depolitisering, op zijn Haags en op zijn Brussels’, toespraak ter gelegenheid van de diploma- uitreiking in de Academie voor Wetgeving, Den Haag, 29 juni 2004. 5 Luc van Middelaar, ‘Verblind door de Zonnekoning’, in: B.F. Steur, H. van Dijk & G.-J. van den Nieuwenhuizen (red.), Democratische vergezichten, 2004. 6 Max Kohnstamm, Jean Monnet: The power of the imagination, 1981. 7 Sajdik & Schwarzinger, Die EU-Erweiterung, 2003.

■ 184 Internationale Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Spectator Han Mulder

8 Frank Westerman, De Graanrepubliek, 2004. 9 R. Cooper, The breaking of Nations, 2004. Imago in de achteruitkijkspiegel 10 D. Calleo, Rethinking Europe’s Future, 2003. 11 ‘Europe. A Beautiful Idea?’, The debate on the Idea of Europe by ‘Geef de tulp meer lading,’ verordonneerde staats- men zij een driehoeksverhouding die zich – zo gaat the Dutch EU Presidency 2004, conferentiebundel, secretaris Karien van Gennip van internationale dat meestal met driehoeksverhoudingen – moeilijk december 2004. economische zaken onlangs tijdens een bijeen- laat ontwarren. Ze verstevigen elkaar ook. Als we 12 ‘Bestemming Europa’, Europese Verkenning 2, SCP, CPB en komst op Clingendael. Gelijk had ze, maar eerst in Nederland hunkeren naar helderder identiteit, CBS, bijlage bij de Staat van de Europese Unie 2005. wekte het mijn verbazing. Hoorde ik niet keer op zoeken we extra hartstochtelijk in onze geschiedenis, 13 F. Bolkestein, Woorden hebben hun betekenis, 1992. keer dat we eigenlijk van die tulpen en die klom- kneden een beeld van onszelf en gaan met dat beeld 14 P. van Grinsven & J.Q.Th. Rood, ‘De ontdekking van pen af moesten om Nederland de plaats te geven die op missietocht. De 70ste editie van de boekenweek Europa’, in: Internationale Spectator, maart 2004, het toekwam? Maar nee natuurlijk, de tulp moest afgelopen maart had als thema ónze geschiedenis, blz. 119-122. je juist koesteren en knuffelen, ook in bange da- de subtitel: ‘spiegel der lage landen’. Geschiede- 15 Ten tijde van de Intergouvernementele Conferentie, gen. Zelfs het aartsconservatieve Fox News in de nis is ‘hot’. Het motto van de boekenweek getuigde alsook in diverse Kamerdebatten over de Nederlandse inzet Verenigde Staten verpakt zijn banvloeken richting van goede marketing. Er liggen hoge stapels boeken in de onderhandelingen over de Financiële Perspectieven het perverse Nederland altijd in klomp en tulp. over geschiedenis in de winkel. Titels bereiken de 2007–2013, heeft de Tweede Kamer de regering aan- En in de Westertoren en Anne Frank natuurlijk. status van bestseller. Dat is zeldzaam in het genre. gespoord deze scheve verhouding recht te trekken. Het beeld van Nederland buiten onze grenzen is Geert Mak figureert al maanden in de toptien met 16 Sinds 1999 voeren de Nederlandse leden van het Europees vooral een zorg van onszelf. Buitenlanders staan zijn In Europa vol anekdotes en verhalen. Hoewel Parlement eveneens het woord tijdens het debat over de daar niet zo bij stil. Waarom zouden zij ook? Ne- je je afvraagt of alle kopers inderdaad die smake- Staat van de Europese Unie, de bijlage bij de Memorie van derland worstelt met een imagoprobleem. Niet het lijke grabbelton van veel meer dan duizend pagina’s Toelichting. Aldus dragen zij bij aan het Nederlandse debat. buitenland. Nou ja: ‘if one does not want to have sex helemaal leeg hebben gelepeld, voorziet Maks boek 17 European Constitutional Law Review, nr 1, januari 2005. or get stoned, what reason is there to go to Hol- in een behoefte. Het boek van columnist Jan Blokker 18 Ben Crum, ‘Vertegenwoordigende democratie in de land?’ Deze zin trof ik in een hilarische context op en zijn als historicus gevormde zonen Jan jr. en Bas Europese Unie: een verkenning van de institutionele een website, gewijd aan de onderwijsbetrekkingen blijkt ook een kraker. Het heet toepasselijk Het voor- mogelijkheden’, in: J. Pelkmans, M. Sie Dhian Ho & tussen Nederland en Amerika. Het was niet een oudergevoel. Aan de hand van beroemde wandplaten B. Limonard (red.), Nederland en de Europese grondwet, Amerikaan die het zei, maar een Nederlander. Veel van Herman Isings, die heel lang in alle schoolloka- WRR, 2003. ongerief dat beeldvorming kennelijk in den vreemde len hingen, vertellen ze de vaderlandse geschiede- 19 Staat van de Unie 2001. veroorzaakt, ontspringt aan onze eigen polders. nis. Van de Hunebedbouwers via Leidens Ontzet en 20 Zie Van Middelaar, a.w. noot 5. Beeldvorming vergelijk ik met de achteruitkijk- de Slag bij Nieuwpoort naar een poëtische zomer- spiegel in de auto. Als die spiegel goed is afgesteld, middag met de Muiderkring. Inderdaad het ware geeft hij een goed beeld van het traject dat zo-even vooroudergevoel, want alle mensen op enigszins Mr drs Atzo Nicolaï is Staatssecretaris van Buitenlandse is afgelegd. We zien medeweggebruikers die we gevorderde leeftijd, de babyboomers inbegrepen, ken- Zaken in het kabinet-Balkenende II (en was dat ook in het achter ons lieten langzaamaan kleiner worden. An- nen die middagen dat de zon door de ramen speelde kabinet-Balkenende I). Hij is in het bijzonder belast met de deren komen dichterbij. Die gaan sneller dan wij en en meester of juf verhaalde van de Noormannen behandeling van aangelegenheden betreffende onder meer de passeren ons weldra. Alles waarmee we gezamen- in Dorestad met hun vervaarlijke helmen met van coördinatie van Europese onderwerpen en de Europese lijk op die snelweg bezig zijn, heet ‘interactie’. Met die koeienhoorns. Het was spannend en geborgen integratie. Dit artikel werd speciaal voor de Internationale ons verstand kunnen we daar best bij. Maar voor tegelijk in het lokaal. De wereld binnen en buiten de Spectator geschreven. ons gevoel zijn wijzelf in ónze auto het belangrijk- klas zag er overzichtelijk uit. Het vooroudergevoel ste van allemaal. In een goed afgestelde achteruit- leek van alle tijden zonder dat we er erg in hadden. kijkspiegel is een stukje van ons hoofd als zijnde de Het beeld dat wij van onszelf en van anderen chauffeur zichtbaar. Alle anderen, gezeten achter hebben, komt mede voort uit de geschiedenisles in het eigen stuur, denken er precies zo over. Ik maak de schoolbank. Dat draagt veel bij aan ons verdere een uitzondering voor een enkele heel grote mach- leven. Op de vroegste voorstellingen uit de school- tige auto. Voor de onbelemmerde doorgang van die jaren enten zich meningen. Niet altijd duurzaam, er buitenproportionele auto veegt men de weg schoon. verandert nog weleens wat aan die meningen. Maar We nemen braaf onze plaats in de file in en hebben sporen van de vroege nieuwsgierigheid die knappe daar vrede mee. Hoe zouden we ook anders moeten? onderwijzers wisten te wekken bij de kinderen, heb- Beeldvorming staat niet op zich zelf. Ze maakt ben de neiging tot overleven. Daarvan blijft heel wat deel uit van een driehoek, waarvan de andere zijden hangen, doordat zij behoren bij de vroegste emo- ‘geschiedenis’ en ‘identiteit’ heten. Met elkaar vor- ties in een mensenleven. De wandplaat van Isings

■ Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Internationale 185 Spectator werd een icoon van de tijd dat alles op zijn plaats elk land ongeveer hetzelfde imago uitvent en met was in de wereld en geluk gewoon en duidelijk. dezelfde maar heel beperkte vrijheidsmarges. Alle Daarmee verschijnt na de (vaderlandse) geschie- landen die aan ‘branding’ doen, zeggen immers dat denis de tweede zijde van de driehoek: de identi- ze modern, innovatief en open zijn, dat ze tegelijker- teit. Op vaderlandse geschiedenis wappert altijd tijd diep geworteld zijn in oude culturele en mense- een nationale vlag. In ons geval zitten we dichtbij lijke waarden. Zo willen wij als land zijn. Jawel, wie het beeld van de koene Hollander, vertrouwd met niet? Maar premier Balkenende moest eind februari alle wereldzeeën en de driekleur in top. Het ruim tijdens de EU-lunch met George Bush in Brus- was weliswaar nogal eens volgestouwd met levende sel wel uit de startblokken nadat de Amerikaanse handel omdat de Hollanders bedreven slaven- president plotsklaps ‘het geweld dat we gezien handelaars waren, maar van dat feit hoeven we hebben in Nederland’ veroordeeld had. Bezorgde in het kader van ons imago geen werk te maken. politici en geamuseerde columnisten stortten zich in Er is behoefte aan een identiteitsverhaal met een de exegese van die paar onrustbarende woorden uit groots verleden dat vooral en juist ook humaan is. de mond van de machtigste mens op deze wereld. Identiteit en geschiedenis dansen een wankele pas- ‘De tulp als beeldmerk van Nederland is natuur- de-deux. Vaderlandse geschiedenis verkeerde lang lijk een schot in de roos, maar dat beeldmerk moet in een omstreden hoek en niet toevallig. In de jaren geladen worden met meer betekenis,’ zei staatsse- twintig van de vorige eeuw schreef iemand over ge- cretaris Van Gennip ook nog op die samenkomst schiedenisonderwijs: ‘men moet de aandacht concen- op Clingendael. Helemaal mee eens, maar hoe? treren op een aantal eminente helden en boven een De Nederlandse chartermaatschappij Transavia objectieve presentatie kunnen uitstijgen om het doen maakt op de stadsbussen van Barcelona reclame ontvlammen van de nationale trots als doel te stel- voor haar goedkope vluchten naar Amsterdam. len.’ Kreupel proza. De auteur was Adolf Hitler. Zijn Daarbij wordt het gestileerde vignet afgebeeld van boek heette Mein Kampf. De wereld weet wat er voor een hennepplant, bekend van de luifels aan Neder- afschuwelijks volgde. In de naoorlogse jaren bleef landse koffieshops. De Amsterdamse wethouder nationale trots nog heel lang verdacht en zeker in Huffnagel, die erover gaat, betoonde zich er erg Nederland trachtten we daar met een bocht omheen ongelukkig mee. ‘We hebben inderdaad koffie- te lopen als we formuleerden waaruit onze ‘identiteit’ shops en we hebben de Wallen’, zei hij tegenover nu werkelijk bestond. Dan zochten we het in tole- reclamevakblad Adformatie, ‘dat is prima, maar rantie en Nederland als vrijhaven en gids voor ideeën en dat weet iedereen nu wel. We moeten proberen verdrukten. Dat deden we zo bezield, dat we er zelf ook andere mooie zaken in Amsterdam voor het even in gingen geloven. Inmiddels hebben we samen voetlicht te brengen.’ De woordvoerder van Trans- met de familie Blokker en het ‘vooroudergevoel’ de avia gaf als reactie dat hij nu juist ‘allerlei typisch sleutel naar het kasteel van Doornroosje kennelijk Nederlandse onderwerpen’ onder de aandacht hervonden. Het collectief ontwaken lijkt aanstaande. bracht. En zo functioneerde de hennepplant (‘met Daarmee zijn we weer bij ‘beeldvorming’ gear- een knipoog’, volgens de woordvoerder) op de riveerd, de laatste zijde die met de geschiedenis en stadsbus tussen tulpen, molens en Van Gogh. De de identiteit van de natie die driehoek vormt. Het laatste overigens met de voornaam Vincent en niet land als ‘merk’, zoals koffie of een auto. Ik kom nog Theo. In Spanje was over een en ander géén ophef even terug op die achteruitkijkspiegel. De meta- ontstaan, maar in Nederland ‘dus’ wel, voegde foor is lang bruikbaar, maar naarmate we heviger de woordvoerder er nog aan toe, niet boos maar in beeldvorming investeren, lopen we des te snel- enigszins verdrietig. Op hetzelfde ogenblik on- ler vast. Dan zijn we als Jacobse en Van Es allemaal geveer gaf het Nederlands Bureau voor Toerisme samen onderweg voor ‘ons eigen’. Alle landen in de opdracht voor een nieuwe imagocampagne, gericht weer met hun imago, onder het motto ieder voor zich. Dan kijkt ook Nederland helemaal alleen en [zie verder blz. 191] zonder ophouden in een doodgewone spiegel waar- aan iemand anders geen boodschap heeft. Die is Han Mulder is onder meer oud-hoofdredacteur van het Leidsch Dag- niet geïnteresseerd in onze ‘branding’ en wij niet in blad en oud-hoofd voorlichting van het ministerie van VWS. die van hem. Hoe zou dat komen? Dat komt omdat

■ 186 Internationale Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Spectator Helmut Hetzel

Terrorisme in plaats van kaas: van Frau Antje naar Mohammed B.

Kent u Mevrouw Antje? Ja, antwoordt over het en koesterde in Polderland – samen met een altijd algemeen meer dan 90% van de in Duitsland tegelijkertijd gepresenteerd air van understatement ondervraagde personen. Frau Antje, deze Hol- – een zeker meerderwaardigheidsgevoel, volgens de landse kaasambassadrice in Volendammer kos- formule: in Holland is alles beter, alleen zeggen we tuum, die vooral op de landbouw- en levensmid- dat niet zo hardop, maar alleen via de bloemen. delenbeurs, de Groene Week, in Berlijn jaar in, Of, op een andere manier geformuleerd: ons jaar uit haar groots en mediageniek optreden viert, nationalisme komt erop neer dat wij niet nationa- wanneer ze de immer aanwezige Duitse Bonds- listisch zijn. Zo luidde de nationale Nederlandse president eerst een kaassnack uit Holland over- consensus. De meerderheid van de 16 miljoen handigt en hem dan ook nog een kusje op zijn mensen in het land van de tulpen vervalt vervolgens wangen geeft, deze Mevrouw Antje was tot nu toe tijdens internationale voetbalevenementen, wan- in Duitsland het echte symbool van Nederland. neer ‘Oranje’ scoort, in een soort massahysterie. Niet zij alleen uiteraard. Daarbij kwamen Ze worden ‘Oranjegek’. Eindelijk kunnen ze hun nog de klassieke clichés: kaas, tulpen, de mo- chauvinisme botvieren. En hoe. Het moet kunnen… lens, het water en de dijken, de verdraagzaamheid en de joint. Men dacht: in het land van Oranje Het land van Rembrandt verscheurd geldt het parool: leven en laten leven. Zo stelde De eerste breuklijnen in de schijnbaar zo goed men zich niet alleen in Duitsland maar ook el- functionerende en georganiseerde heilstaat Hol- ders in Europa en de wereld de sociale en poli- land werden zichtbaar toen Pim Fortuyn het politiek tieke werkelijkheid in Nederland vaak voor. toneel betrad. Fortuyn maakte korte metten met Deze positieve maar tegelijkertijd clichématige de tussen Groningen en Maastricht, Den Haag voorstelling, dit beeld van Nederland, werd ook van en Arnhem jarenlang heersende en de openbare Nederlandse zijde, bijvoorbeeld via de bevordering debatten blokkerende dictatuur van de politieke van het toerisme, permanent versterkt en met veel correctheid. Genadeloos legde hij de vinger op kosten tientallen jaren gepropageerd en in de hele de zere plekken die twee ‘paarse kabinetten’ in de wereld geprojecteerd. Holland heeft het, was de samenleving en de politiek hadden laten ontstaan. leus. Het land aan de kust van de Noordzee heeft Wat politiek correct jarenlang onder het tapijt was een stralend koningshuis en een bloeiende econo- geveegd, zoals de voortwoekerende criminaliteit, mie, poldermodel genaamd. Het heeft de grootste de chaos in de gezondheidszorg, de uitdaging door multinationale ondernemingen, zoals Royal Dutch de islam, dat alles trok Fortuyn onder het tapijt Shell, Philips, Unilever, ING, ABN Amro, Hei- vandaan en stelde hij zonder pardon aan de kaak. neken, de KLM en andere bedrijven. Nederland Het buitenland spitste de oren. Wat is er toch gold in het buitenland ook altijd als model voor de aan de hand in Nederland? Wie is die Fortuyn? multiculturele samenleving. Het gold als voorbeeld Plotseling interesseert men zich in Brussel, Berlijn, voor de geslaagde integratie van buitenlanders, Madrid, Rome, Londen, Wenen, Zürich en Parijs die men er politiek correct nog steeds ‘allochtoon’ voor de Nederlandse binnenlandse politiek. Alleen noemt. Zo presenteerde Nederland zich ook. Fortuyn juist kunnen plaatsen, dat lukte de meeste Kortom, in Holland was alles beter, luidde de waarnemers aan de andere kant van de grens niet. boodschap. De kwaadaardige zegswijze die Heinrich Vaak werd Pim Fortuyn simpelweg met Jörg Haider, Heine ooit geformuleerd zou hebben ‘In Nederland Filip de Winter of met Jean-Marie Le Pen vergele- gebeurt alles vijftig jaar later’, werd door slimme re- ken of zelfs vereenzelvigd. Dat was simpel, handig, clame- en public relations-strategen in een handom- maar volledig onjuist. Voor het ooit zo stralende Han Mulder is onder meer oud-hoofdredacteur van het Leidsch Dag- draai tot ‘Holland Gidsland’ getransformeerd. Ne- beeld van Nederland in het buitenland betekende dat blad en oud-hoofd voorlichting van het ministerie van VWS. derland en vele Nederlanders voelden zich en voelen echter onheil. Het kreeg de eerste krassen, de eerste zich nog steeds deel van de voorhoede. Men kweekte donkere vlekken, vlekken die sommigen het liefst

■ Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Internationale 187 Spectator bruin geschilderd zouden hebben. Iets dat leek op hen aanvankelijk nauwelijks te begrijpen ontwik- leedvermaak, deed zich vooral in België voor. ‘Zo, nu kelingen in het vroegere land van de verdraagzaam- hebben die “Ollanders” ook hun eigen Vlaams Blok.’ heid met ontzetting en grote verbazing waarnamen. Maar niet alleen in België vielen dergelijke reac- Op de schok, de verontwaardiging en de verwarring ties te beluisteren. In de persoon van Fortuyn had volgde de ontnuchtering. En op de ontnuchtering Nederland nu zijn eigen rechts-radicalen, dacht men de kater. Op veel plaatsen in het buitenland erkende ook in veel andere landen. De ontwikkelingen in men dat het beeld dat men tot nu toe van Nederland Nederland zetten velen aan het denken. In allerlei had gehad, in ieder geval onvolledig maar boven- opzichten groeide twijfel, er kwamen vragen op. dien grotendeels onjuist was geweest. Het multicul- Was dit land, dat pretendeerde het bolwerk van de turele drama, waarvan Paul Scheffer al anno 2000 tolerantie en het toonbeeld van de multiculturele de diagnose had geschreven, escaleerde in 2004 tot samenleving te zijn, echt zo? Of bedroog de schone multiculturele tragedie. Frau Antje ontmaskerde schijn de waarneming van de werkelijkheid, ging als in een Dr. Jekyll en Mr. Hyde-situatie haar het om een hersenschim die net als de prachtige tweede gezicht. Het was het gezicht van Moham- bloeiende tulpen in de lente slechts het oog streelt. med B. Dit gezicht zagen vele Nederlanders toen De politiek gemotiveerde moordaanslag op Pim ze na de tweede november in de spiegel keken. De Fortuyn op 6 mei 2002 maakte velen ook in het afschuwelijke grimas in het Holland-beeld ontdek- buitenland duidelijk dat Nederland ‘zijn onschuld’ ten velen die vanuit Rome, Lissabon, Berlijn, Parijs, verloren had, zoals het toen zo treffend heette. Het Wenen, Washington of Londen na die tweede klatergoud was verdwenen. Maar het voorbeeld- november 2004 naar Nederland keken. De tweede landje hield nog een poosje dapper stand. Hol- november 2004 was het 9/11 van Nederland. land probeerde nog eenmaal het oude, vertrouwde Sindsdien is het land van Rembrandt funda- politieke pad opnieuw te bewandelen, Fortuyn te menteel veranderd. De ooit bijna vrij toegankelijke vergeten. Premier Jan Peter Balkenende predikte Tweede Kamer werd een vesting, waarin men zelfs normen en waarden en een tijdje leek het erop alsof in de fietsenkelder met de fiets aan de hand door een de gave wereld van het poldermodel onder andere veiligheidsbarrière heen moet om er zijn rijwiel te voortekens een comeback zou kunnen beleven. kunnen stallen. Democratisch gekozen volksverte- genwoordigers kunnen niet meer normaal hun werk Moord op Theo van Gogh doen, omdat ze voor hun leven moeten vrezen. Maar toen kwam Ayaan Hirsi Ali. Zij vond in En het woord ‘gezellig’, dat ooit overal in Neder- Theo van Gogh een moedige medestrijder tegen land overdreven vaak gebruikt werd, valt steeds min- de onderdrukking van de vrouwen in de islam. De der vaak te horen. Wat thans meer te beluisteren valt, film Submission werd gemaakt. Op 2 november zijn woorden als ‘angst’, ‘veiligheid’ en ‘bedreiging’. 2004 werd Theo van Gogh door de moslim-fun- De Amerikaanse president George W. Bush bracht damentalist Mohammed B. als een stuk vee in het in zijn recente speech bij de EU in Brussel Nederlan- slachthuis midden op straat verraderlijk vermoord. ders in verband met ‘antisemitisme’ en met ‘terroris- Deze tweede politiek gemotiveerde moord bin- me’. De vroegere president Bill Clinton had tijdens nen slechts twee jaar schokte dit keer niet alleen een bezoek aan Nederland het land nog opgehemeld de Nederlanders. De moord schokte de wereld als met een typische Clinton-one-liner: ‘Small country, flagrant element van wat zich sinds de aanslagen big footprint.’ Dat is nog maar een paar jaar geleden. in de Verenigde Staten van 11 september openlijk Er is geen twijfel aan mogelijk. Het eens zo als internationale jihad manifesteert. De Heilige stralende imago van een ongebroken wereld van Oorlog had Amsterdam bereikt. Nederland had niet de kaas en tulpen producerende multiculturele alleen zijn onschuld verloren, het was ook doelwit verzorgingsstaat met een goed functionerend van jihad-strijders geworden. Vele Nederlanders poldermodel is failliet. Het ligt aan scherven. ontwaakten na de moord op Theo van Gogh uit een Anno 2005 is het niet meer ‘gezellig’, maar veel- lange, permanente droom. Ze ontdekten de rea- eer benauwend om in Nederland te leven. liteit, die plotseling op een nachtmerrie leek. De positieve voorstelling die ze van hun land koester- Helmut Hetzel is publicist en Benelux-correspondent in Neder- den, ontpopte zich als illusie. De verdraagzaamheid land voor Duitstalige media, waaronder Die Welt (Duitsland) en Die als onverschilligheid. Hun idealisme als naïveteit. Presse (Oostenrijk). Deze bijdrage werd speciaal voor de Interna- Zoals het vele Nederlanders na de beestachtige tionale Spectator geschreven. Vertaling uit het Duits door Gerard moord op Theo van Gogh verging, zo ervoeren het J. Telkamp. Met dank voor typwerk aan Denise M. Belfor. ook vele niet-Nederlanders, die van buitenaf de voor

■ 188 Internationale Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Spectator Isabel Ferrer

Democratie in de war

Het is niet vreemd dat de Nederlandse burgers zich worden uitgesloten. Wat echter wél verbazing wekte, vandaag de dag gedesoriënteerd voelen. Zelden zijn is dat een vroeger marxistische intellectueel zijn er in de recente Nederlandse geschiedenis zoveel en verkiezingsprogramma overlaadde met kritiek op de zo snelle veranderingen opgetreden. Nu het natio- islam en de immigratie. En dat in het Europese land naal gevoerd debat over het toekomstig samenleven dat bij uitstek als toevluchtsoord bekend stond derge- van de duidelijk verschillende gemeenschappen de lijke betogen zo zouden aanslaan bij de kiezers en dat aandacht trekt, is het echter wellicht nuttig erop te ze politieke veteranen van de wijs zouden brengen. wijzen dat de bezorgdheid die eruit naar voren komt, Er bleek geen tijd zich een helder beeld te vormen niet nieuw is. Evenmin heeft zij alleen betrekking van wat de deelname van Fortuyn aan de landspoli- op de repercussies van de moord op Theo van Gogh. tiek betekend zou hebben. ‘Ze hebben de nieuwe De onrust begon al aan de dag te komen toen in Nederlandse politicus gedood. Wat is er toch aan april 2002 de echo van de slachtpartij van Srebrenica de hand dat het land zó zijn onschuld verliest?’ de centrum-linkse regering van de sociaal-democra- Dat was de vraag die zich de Spaanse politieke tische eerste minister Wim Kok ten val bracht. Als commentatoren de zesde mei 2002 eenstemmig het inderdaad ging om een onmogelijke vredesmissie; stelden. Terwijl de dood van Fortuyn de modale als werkelijk alle bij de verdediging van de Bosnische kiezer in Nederland onzeker maakte, begon bui- enclave betrokken partijen faalden, of het nu politici tenslands twijfel te rijzen over een verdraagzaam- waren, militairen of de Verenigde Naties zelf; en als heid die tot dusver bewondering had afgedwongen. er inderdaad sprake was van een verblinding in Den Er had zich een politieke misdaad voorgedaan Haag, dat geconfronteerd werd met een Srebrenica in in het land van de consensus en de stabiliteit, en handen van de Serviërs, dan behoort dat alles langza- het was zaak er een verklaring voor te vinden. merhand tot het rijk der historie. Wat echter onuit- Opnieuw was het antwoord tegelijkertijd pijnlijk wisbaar indruk maakte op het nationaal bewustzijn, en verontrustend. Fortuyn had de kist met de enige is dat het zo moeilijk bleek toe te geven dat het hier explosieven laten ontploffen die nooit leken te kun- mogelijk ging om een episode van lafheid, met tragi- nen exploderen. Wim Kok zelf was zover gegaan sche consequenties voor duizenden moslim-mannen. bij een gelegenheid te zeggen dat ‘het debat over Vreemd genoeg kreeg de commotie die dit de multiculturele samenleving in Nederland geslo- donkere hoofdstuk binnenslands wekte, een dui- ten’ was. Overigens was de groei van de immigratie delijk verschillende repercussie in het buitenland. een probleem dat alle landen van de Europese Unie Zo werd in Spanje het ontslag van de regering- erkenden. Waaraan vroeger in het buitenland geen Kok opgevat als een moedige daad van erkenning aandacht was geschonken, was het in meerderheid van verantwoordelijkheid voor een bloedbad. Een islamitisch karakter van de immigrantenbevol- eerzame en goedmoedige daad gezien de politieke king, die bovendien als weinig geïntegreerd werd ambitie die men had getoond bij de aanvaarding beschouwd. Toen Fortuyn daarom de islam van van de slecht afgelopen pacificatiemissie. Daar- ‘achterlijkheid’ beschuldigde, bracht dat niet alleen entegen zou een andere gebeurtenis, kort daarna, een schok teweeg in het parlement. Na vier decennia verbazing en ongeloof wekken na het ogenschijn- waarin de controverse over deze gemeenschap uit de lijk bankroet van de waarden die Nederland altijd weg werd gegaan uit vrees van racisme beschuldigd met trots had tentoongespreid, in het bijzonder te worden, brak een nieuweling in de politiek door de verdraagzaamheid. Het zal duidelijk zijn dat met eigen ideeën hoe die moslimgemeenschap in het hier gaat om de moord op Pim Fortuyn. goede banen te leiden, te beheersen en te beteugelen. Helmut Hetzel is publicist en Benelux-correspondent in Neder- In het begin wekte de snelle opkomst van de nieu- De toetreding tot de regering van de Lijst Pim land voor Duitstalige media, waaronder Die Welt (Duitsland) en Die we leider in de opiniepeilingen een zekere verbazing. Fortuyn drie jaar geleden en haar latere instorting Presse (Oostenrijk). Deze bijdrage werd speciaal voor de Interna- Het was in de Nederlandse context een nieuw ver- hadden iets van een volstrekt voorspelbaar noodlot. tionale Spectator geschreven. Vertaling uit het Duits door Gerard schijnsel, maar het ten tonele verschijnen van rechts- Wat resteerde van de kortstondige aanwezigheid van J. Telkamp. Met dank voor typwerk aan Denise M. Belfor. populistische, xenofobe figuren of hoe Fortuyn zich- haar leider, was – net als eerder na Srebrenica – de zelf ook zou omschrijven, kan in de politiek nooit radeloosheid vanwege het slecht verricht karwei.

■ Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Internationale 189 Spectator Maar nu was het conflict niet gewapend en ver weg, ken,’ aldus een van de meest geciteerde commen- maar maatschappelijk van aard en speelde het zich taren. Feit is dat de Spanjaarden zich sinds 1968 voor de deur af. En bovendien dwong de politieke gedwongen zagen te leven met het geweld van en moord dezelfde politici die hun collega, toen hij in antwoord op de ETA en haar aanslagen. Maar nog in leven was, diskwalificeerden, onmiddellijk hoewel alle doden gelijk zijn en er geen terroris- hun houding te bepalen. Daarmee was de zoek- ten zijn die minder verdorven zijn dan anderen, is tocht begonnen naar de nationale identiteit, waar- het mogelijk dat de commotie en het onbehagen in van niemand nog het belang kon vermoeden. Want Nederland andere aspecten van de werkelijkheid het is – om Spanje als voorbeeld te nemen – wel- weerspiegelt. Om kort te gaan, de verwarde opeen- iswaar heel duidelijk dat de historische banden die stapeling van standpunten met betrekking tot een Spanje sinds 800 jaar met de islam verbinden, aan immigratie die aanvankelijk onbespreekbaar was. de islamitische immigratie een vertrouwd aureool Het gaat in het bijzonder om de zekerheid van geven, de afstand tussen culturen blijft bestaan. de jaren zeventig dat de tijdelijke arbeidsmigrant Dezelfde onzichtbare muur scheidt beide gemeen- er weer snel vandoor zou gaan, en toen dit niet schappen zowel in Spanje als in Nederland. Het het geval bleek, om de bescherming van zijn taal verschil is, dat niet goed te begrijpen valt waarom en identiteit zonder dat de staat zijn karakter zou de kinderen en kleinkinderen van de eerste ‘gastar- verliezen. Wanneer we de beide factoren koppe- beiders’, die geboren en getogen zijn op Nederlandse len aan het gebrek aan kritische bezinning in de bodem, nog steeds worden bestempeld als allochto- jaren negentig ten aanzien van het model van een nen. Als het na zoveel tijd nog steeds gaat om de ‘an- multiculturele samenleving die zich zou vormen, deren’ (van het Griekse woord allos = ander), die ge- biedt thans het voorleggen aan de immigrant van een reeks inburgeringsverplichtingen geen waar- borgen op succes. Evenmin moeten we het ver- Het Nederlands pragmatisme was nuttig voor de langen te emigreren vergeten dat wordt geuit door onverwacht veel Nederlanders, ontevreden als ze oplossing van dringende kwesties, maar is dat niet zijn over de samenleving en bang dat de integratie te lang op zich zal laten wachten. Dit is een uiting voor de integratie van islamieten van een samenleving die haar plaats in de eigen levensruimte niet weet te vinden, na tientallen jaren tevredenheid. Deze plotselinge uittocht verbaast hier plaatst worden tegenover de autochtonen (eveneens en overzee, gegeven het feit dat de vertrekkenden uit het Grieks: ‘op deze grond geborenen’), dan is in meerderheid vrije beroepen uitoefenen en zich het zeker dat de integratie niet op tijd aan de orde is richten op Canada, Australië en Nieuw-Zeeland. gesteld. Het stempel van eerste- en tweederangsbur- De paradox deed zich voor dat het idee van een gers dat het gros van de islamitische gemeenschap zo harmonisch samenleven werd verwezen naar de betreurt, omvat aldus beide wezenlijke aspecten: dat categorie hersenschimmen, maar dat het beroemde van het morele oordeel en dat van het trage tempo. Nederlandse sociale laboratorium heel bedrij- En terwijl de maatschappelijke breuk niet binnen één vig bleef. In de sectoren die Nederland de faam dag plaatsvond – al leek het er wel op – kan loyali- hebben opgeleverd van maatschappijvernieuwer, teit aan een vaderland plaatsmaken voor een gevoel gingen de zaken in rap tempo door. Het gaat dan van verbondenheid met de godsdienst. Bovenal met om terbeschikkingstelling via de apotheek van de meest orthodoxe religies, met hun beloften van hasj voor medisch-therapeutische doeleinden; het bevrijding die bezegeld zijn in starre gedragsregels. gebruik van hard drugs onder toezicht in het ka- De ironie is dat dit alles zichtbaar werd na de der van ontwenningsprocessen; en de steun die moord op Theo van Gogh. Vandaar de verbaasde de wet op de euthanasie geniet, met inbegrip van reacties in het buitenland. ‘“Caramba”. In Neder- euthanasie op kinderen, hoewel over dit laatste land doden ze één persoon en verklaart men bijna nog geen besluitvorming heeft plaatsgevonden. de noodtoestand. In Madrid stierven op 11 maart Het zijn ook deze zaken die elders sterk worden niet minder dan 191 mensen en gaat men verder bekritiseerd of juist nagevolgd. Enige voorbeel- zonder godshuizen en scholen in brand te ste- den uit de Spaanse praktijk. In Catalonië is er een

■ 190 Internationale Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Spectator project van levering onder toezicht van heroïne aan is de kern van de kwestie eigenlijk hoe gezamenlijk drugsverslaafden. In zowel Andalusië als Basken- verder te gaan als burgers van één land. Het dilemma land zijn er experimenten geweest met medisch bestaat niet alleen in Nederland, maar het probleem gebruik van hasj. En wat de euthanasie betreft, zal is hier dat het slechte publiciteit genereert, die de er in deze zittingsperiode van het Spaanse parle- internationale uitstraling van het land compliceert. ment nog geen wetgeving komen, maar het debat Zoiets helpt, binnenslands, evenmin de toenadering wordt gevoerd. Het is de voorbode van de zoektocht te bevorderen tussen twee gemeenschappen die op naar praktische oplossingen voor problemen van zo pijnlijke wijze met elkaar geconfronteerd zijn. grote diepgang, zoals drugsverslaving, of met grote reikwijdte, zoals zeggenschap over de eigen dood. Dit in Nederland gepraktiseerde pragmatisme is Isabel Ferrer is in Nederland werkzaam als correspondente van het heel nuttig geweest als het ging om de oplossing Spaanse dagblad El País. Deze bijdrage werd exclusief voor de Inter- van dringende kwesties, maar misschien moet men nationale Spectator geschreven. Vertaling uit het Spaans door Gerard een andere schaal toepassen om de integratie van J. Telkamp. Met dank voor het typwerk aan Birgit Leiteritz. islamieten te vergemakkelijken. Het denkbeeld om tot een ‘Europese islam’ te komen, gebaseerd op de meest gematigde stromingen, lijkt aantrekkelijk en begint ook in andere landen veld te winnen, met inbegrip van Spanje. Het Nederlandse debat over de immigratie, dat eindelijk vorm begint te krijgen, lijdt nog aan het nuttigheidsdenken dat gehanteerd wordt bij andere maatschappelijke problemen. Als de imams haat prediken, zal men ze moeten uitzetten; [vervolg van blz. 186] als ze alleen Arabisch spreken, zullen ze Nederlands moeten leren en hier een speciale opleiding moeten volgen. Zich met de taal kunnen redden, zal ook ver- op de Duitse markt. Dat is geen overbodige luxe, plicht zijn voor de rest van de islamitische gemeen- want het aantal Duitse toeristen dat naar Neder- schap die haar niet beheerst, ook al woont men hier land komt, is vorig jaar met 7% gedaald. Het re- al jaren. En meer islamitische scholen openen, zal clamebureau dat de miljoenenorder binnensleepte, niet gemakkelijk zijn. Al deze ideeën zijn acceptabel, is niet van de straat. Het ontwikkelde onder meer met uitzondering van de verrassende huisvesting die een campagne voor de koffieapparaten van Douwe aanvankelijk was aangeboden aan Ayaan Hirsi Ali Egberts. Geen gekke keus, want op het gebied van en Geert Wilders om hen te beschermen. Zij zijn ‘branding’ weten onze koffiebranders van wanten. immers de bedreigden en niet de bedreigers. Hoe het Sleutelen aan goede beeldvorming, het is het ook zij, dit soort pragmatische deeloplossingen lijkt proberen waard, ook als het niet om koffiezet- niet te stoelen op een hecht doortimmerde totaalvisie ten gaat. Leg de lat niet te hoog bij alle nobel op de toekomst van de Nederlandse samenleving. streven. En houd niet te veel ballen in de lucht, In de jaren tachtig was ‘Nederland op de kaart iedere jongleur kent zijn grenzen. Een Ameri- zetten’ vanuit journalistiek oogpunt een zware op- kaanse expert op het gebied van image building dracht. Sindsdien zijn de zaken veranderd, maar ook op bezoek in Europa zei onlangs op de televisie: is onder Nederlanders zelf de behoefte steeds sterker ‘het eerste wat je moet bedenken bij het opbouwen geworden te weten wat de anderen van hun samen- van een imago is dat mensen voor ieder land maar leving zeggen en hoe ze in andere landen worden heel weinig ruimte in de kop beschikbaar heb- gezien. Het lijkt op een tijdverdrijf dat van anekdotes ben.’ Frankrijk heeft de Eiffeltoren, Finland de aan elkaar hangt, met een masochistische lading die Nokia en Nederland, zeg ik Karien van Gennip nu als een boemerang terugkomt. Niemand valt het nogmaals na, de tulp. Ook via de achteruitkijk- gemakkelijk een gunstig imago te handhaven. En spiegel is een tulpenveld een prachtig gezicht. terwijl de misverstanden – vgl. allereerst de euthana- siepraktijk – opgehelderd moeten worden en geweld- dadige personen de pas moet worden afgesneden,

■ Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Internationale 191 Spectator Hans Renner

Het Nederlandse beeld in Tsjechië: traditie en nieuwigheid

Vooropgesteld: als er in één Europees land een tionale humanitaire acties, en ook niet de benevolen- positief beeld over Nederland bestaat, dan is het in te houding jegens de allochtone bevolkingsgroepen Tsjechië. In de 17de eeuw begaf ‘een van de grootste en zelfs niet de laatste trend, de Nederlandse koop- zonen der Tsjechische natie’, de protestantse theo- lust op de Tsjechische onroerend-goedmarkt,5 waar- loog, pedagoog en didacticus Jan Amos Komensky aan de Tsjechen denken wanneer het woord Neder- (Comenius) zich als balling naar Nederland. Hij land valt. Resultaten van een enquête Wat weten wij verbleef veertien jaar in Amsterdam (1656-1670) en van Nederland, gehouden onder 100 studenten aan werd begraven in Naarden. Het mausoleum, waar de Filosofische faculteit van de Universiteit van Olo- zijn graf zich bevindt, is Tsjechisch grondgebied. mouc in het jaar 2003, laten een ander beeld zien.6 Comenius, Nederland en Naarden. Deze drie Op de vraag ‘Noteer drie begrippen die bij begrippen vormen een traditionele band van het wel- u opkomen wanneer u het woord Nederland denkende deel van de Tsjechische bevolking met het hoort’, met het uitdrukkelijke verzoek geen Ne- Nederlandse koninkrijk. Naarden blijft, ook in de derlandse steden te noemen en snel te reage- 21ste eeuw, een belangrijk Tsjechisch pelgrimsoord. ren, luidden de tien meest genoemde Tsjechi- Comenius prijkt op het Tsjechische bankbiljet van sche associaties met Nederland als volgt: 200 Kronen, met de gestileerde Naardense vesting op de achtergrond: een eerbetoon aan Nederland.1 Begrippen Percentage respondenten Een bijdrage aan het positieve Tsjechische beeld over Nederland leverde de journalist en schrij- 1. Tulpen/bloemen 68% ver Karel Capek in zijn reisverslag Over Holland 2. Windmolens 46% (1931). Hij geldt in Tsjechië als de beste schrijver 3. Kaas 40% uit de eerste helft van de vorige eeuw; zijn reisim- 4. Drugs, marihuana, coffeeshops 21% pressies worden telkens weer herdrukt en – wat 5. Polders/drooglegging 16% belangrijker is – nog altijd gelezen. Capek had in 6. Klompen 12% de jaren dertig niets dan lof voor Nederland en 7. Euthanasie 8% zijn arbeidzame bevolking: ‘Het is toch zo’n vlot, 8. Homohuwelijken/homotolerantie 7% vlak, bevallig en verstandig land; men heeft er 9. Kanalen/grachten 7% zijn zaakjes mooi geregeld en leeft er zo keurig.’ 10. Voetbal/Ajax 6% Het liefst had Capek gezien dat de Tsjechen het kleine Nederland, ‘zo een tevreden en prak- Welke conclusie kunnen wij hieraan verbinden? tisch land’, tot hun voorbeeld namen.2 Men kan Een nadere beschouwing van de antwoorden stellen dat tot de dag van vandaag sympathie leert dat bij de meeste Tsjechische responden- en zelfs bewondering in de Tsjechische gevoe- ten (44%) een traditioneel beeld van Nederland lens jegens Nederland de boventoon voeren.3 bestaat, d.w.z. een combinatie van drie begrip- Als toeristen – in 2004 bezocht het recordaantal pen uit de volgende vijf die het Nederlandse beeld van 250.000 Nederlanders de Tsjechische Re- naar buiten toe traditioneel bepalen: tulpen, mo- publiek – maken onze landgenoten naam als een lens, kaas, klompen en polders/strijd met water.7 ‘bijzonder spaarzame natie’, getuige de bevindin- Naast het traditionele beeld komt bij de Tsjechi- gen van verscheidene eigenaren van Tsjechische sche academici in spe een ander beeld naar voren, restaurants, hotels en campings. Deze Tsjechen een gemengd beeld van Nederland, d.w.z. een mix verbazen zich waarom een van de rijkste volke- van traditionele elementen met elementen uit de ren van de Europese Unie in het toch niet erg laatste tijd, waar Nederland in Europa om be- dure Tsjechië ‘zo omzichtig met geld omgaat’.4 kend staat: drugs, marihuana en coffeeshops; een Toch zijn het niet de spaarzaamheid van de vakan- vooruitstrevende euthanasiewetgeving; wettelijke tievierders of juist de grote vrijgevigheid bij interna- bescherming van homohuwelijken, met de mo-

■ 192 Internationale Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Spectator Hans Renner

gelijkheid tot adoptie van kinderen.8 Maar liefst van de Koude Oorlog. Daags na het bezoek van 28% van de respondenten heeft zich dit gemengde de Nederlandse delegatie kopte het gezagheb- beeld (bijvoorbeeld Nederland als land van tul- bende dagblad Lidove Noviny veelzeggend: ‘Spidla pen, kaas en drugs; of Nederland met klompen, dreigt Nederland met tegenmaatregelen. Pre- euthanasie en homohuwelijken, als de meest in mier en president wezen gisteren het besluit van het oog springende kenmerken) eigen gemaakt. de Nederlandse regering de Tsjechen niet op de In 2004 stond Nederland in Tsjechië meer dan arbeidsmarkt toe te laten, resoluut van de hand.’13 ooit sinds de Fluwelen Revolutie in de schijnwer- Alle commotie in de Tsjechische Republiek pers van de media, en wel om twee uiteenlopende over de veranderde Nederlandse opstelling ten redenen. Ten eerste door de activiteiten van mos- spijt, blijft de sympathie van Tsjechië voor Ne- lim-extremisten, met de moord op filmmaker derland stand houden. De Tsjechen beseffen dat en journalist Theo van Gogh als dieptepunt. De politici als Zalm en Rutte komen en gaan, terwijl Tsjechische pers, radio en televisie schonken veel hun grote landgenoot Komensky – een belang- aandacht aan deze kwestie, maar ook aan de weinig rijk symbool van de Tsjechische nationale iden- succesvolle integratie van delen van de moslimpo- titeit – eeuwig in de Naardense aarde blijft rus- pulatie in Nederland en voorts aan de wijze waarop ten. Waarvoor welgemeende Tsjechische dank. de autoriteiten het probleem trachtten op te lossen. ‘De spreekwoordelijke Nederlandse tolerantie werd Noten zwaar op de proef gesteld’, zo kon de Tsjechische 1 Vergelijk O. Kulhanek - M. Ondracek, bankbiljet van reactie op de ontwikkelingen in het koninkrijk, in- 200 Kronen, Ceska Narodni Banka, Praag, 1998. clusief het verscherpte Nederlandse asielbeleid, wor- 2 K. Capek, Obrazky z Holandska, Verzameld werk I, Praag, den samengevat. De publieke opinie, met de Tsje- 1958, blz. 323-324. chische media voorop, toonde veel begrip voor de 3 Het is opvallend hoe na de Fluwelen Revolutie van 1989 juist Nederlandse houding in bovengenoemde kwesties.9 Nederland als voorbeeld voor de jonge Tsjechische demo- Dit gold bepaald niet de sluiting van de grenzen cratie gold: bijv. de Nederlandse grondwet bij de formulering voor werknemers uit de nieuwe Midden-Europese van de toenmalige Tsjechoslowaakse constitutie; de Neder- lidstaten van de Europese Unie, waaronder ook landse subsidieregelingen in de culturele sector; gezond- Tsjechië. Binnen de Nederlandse regering werd heidszorg; stadsontwikkeling; politietraining; Nederlands- deze politiek vooral bepleit door de VVD-minister Duitse projecten op middelbare scholen om de pijnlijke van Financiën Gerrit Zalm en zijn partijgenoot en reminiscenties aan de bezettingstijd en de anti-Duitse staatssecretaris bij Sociale Zaken en Werkgelegen- gevoelens te overwinnen, enz. heid Mark Rutte.10 Zo’n plotselinge ommezwaai 4 ‘Narod sporivych cestovatelu’ [Natie van spaarzame van Nederland, dat binnen de Europese Unie tot reizigers], in: Lidove Noviny, 25 augustus 2004, blz. 30. dusver het vrije verkeer van werknemers en dien- 5 Ibid. sten hoog in het vaandel hield, had men in Praag 6 Deze enquête werd in opdracht van de auteur gehouden niet verwacht.11 De Tsjechen voelden zich gebruus- aan de Universiteit van Olomouc in het voorjaar van 2003. keerd en als tweederangsburgers behandeld. De Tsjechische respondenten, geboren in de jaren 1981, 1982 Kort en bondig, de Tsjechische autoriteiten vonden en 1983, waren studenten van in het bijzonder geschiedenis, de Nederlandse politiek kortzichtig, onzinnig en talen, pedagogiek en filosofie. De volledige resultaten van voor de Tsjechische Republiek ronduit beledigend. de enquête zullen worden gepubliceerd in Acta Universitatis Ook het feit dat Nederland nauwelijks differenti- alackianae Olomoucensis. eerde tussen de diverse Midden-Europese staten in 7 Het valt tevens op met welk gemak deze Tsjechen de vraag de bovengenoemde kwestie en de situatie op de ar- beantwoordden. Slechts twee respondenten konden zich bij beidsmarkt in Tsjechië met die in bijvoorbeeld Polen het begrip Nederland niets voorstellen, terwijl één respon- gelijk stelde, was tegen het zere been van Praag.12 dent één (goed) antwoord wist te geven in plaats van drie. Bij het bezoek aan Tsjechië van premier Bal- Hieruit blijkt te meer dat Nederland, een handelsstaat bij kenende in februari 2004 heeft zowel de Tsje- uitstek, van alle Europese landen wellicht over de sterkste chische premier Vladimir Spidla als president corporate identity beschikt. Anders gesteld, een Tsjech in een Vaclav Klaus de houding van Nederland scherp vergelijkbaar onderzoek met betrekking tot bijvoorbeeld veroordeeld. De sfeer bij de besprekingen was die

■ Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Internationale 193 Spectator Portugal of Bulgarije zal waarschijnlijk lager scoren dan in 11 Vergelijk ‘Nizozemci pritvrdili. Cesi se ptaji proc’ [Het een onderzoek over Nederland. Nederlandse standpunt verhardt. Tsjechen vragen zich af 8 Of tolerantie jegens drugsgebruik, jegens euthanasie of waarom], in: Lidove Noviny, 16 februari 2004. jegens sluiting van homohuwelijken door de respondenten 12 Voor de Nederlandse houding zie: ‘Kabinet beperkt als positief dan wel als negatief wordt beoordeeld, toestroom Oost-Europese werknemers’, in: de Volkskrant, valt niet vast te stellen. In deze enquête werd niet verder 14 februari 2004. Voor de Tsjechische reactie is kenmer- naar waardeoordelen gevraagd. kend het interview met de minister van buitenlandse zaken 9 Als een voorbeeld uit vele dient de in Tsjechië veel Cyril Svoboda in Lidove Noviny, 17 februari 2004, blz. 2. beluisterde radio-uitzending Svet kolem nas van 17 december 13 Lidove Noviny, 17 februari 2004, blz. 1. 2004. Zij werd volledig aan de situatie in Nederland gewijd. BBC World Service, Praag, 17 december 2004. Dr Hans Renner is hoogleraar geschiedenis van Midden-Europa 10 Interview met staatssecretaris Rutte, ‘Er zijn grenzen aan aan de Rijksuniversiteit Groningen. wat Nederland aankan’, in: NRC Handelsblad, 24 januari 2004.

New Clingendael Study

The Lisbon Process: Lack of Commitment, Hard Choices and the Search for Political Will

Anna Michalski This topical study contributes to the current debate on Clingendael Study 23 Lisbon by exposing some of its weak-nesses of a governance ISBN: 90-5031-095-8 and procedural nature. It argues that improvements Price: € 12,50 are possible in the short-to-medium term to the way in which policy coordination is conducted on the European At the summit at Lisbon in March 2000, the European level among the EU institutions, between the national leaders agreed to a remarkable objec-tive, namely to turn and European levels and among stakeholders in the the European economy into ‘the most competitive and domestic setting. More serious, however, is Lisbon’s lack of dynamic knowl-edge-based economy in the world, capable popular le-gitimacy and its deficiency in terms of political of sustainable economic growth with more and better jobs accountability which can only be enhanced by improving and greater social cohesion’. Since its inception, the Lisbon parliamentary involvement, both on the national and process has been fraught with difficulties, and half-way to European levels, in the debate about the objectives of socio- its self-imposed deadline of 2010, the EU member states economic and environmental reform and the necessary are in most cases far from fulfilling the objectives set out. political choices that it presents. In the end, however, the success or failure of Lisbon will depend on the degree of In the run-up to the mid-term review of the Lisbon process political will that European leaders are willing and able to at the Luxembourg European Council in March 2005, the show. debate is on about what measures should be adopted to improve the progress towards the Lisbon goals. In view Anna Michalski is a senior research fellow at the Clingendael of the fact that the EU’s credibility is at stake, not only in Institute. terms of its international attractiveness as an economic area but even more as a political undertaking capable of Informatie is beschikbaar via het secretariaat CESP preserving Europeans’ way of life, the Lisbon process now (Clingendael European Studies Programme): counts among the Union’s major challenges. 070 – 3746622/636. E-mail: [email protected]

■ 194 Internationale Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Spectator Yvan Vanden Berghe

Vlaanderen gidsland?

Geen enkel land staat zo dicht bij Nederland als Nu zijn er zoveel eigen commerciële zenders in Vlaanderen. De modale Vlaming heeft altijd al Vlaanderen, dat nog weinig naar de Nederlandse een duidelijk beeld van Nederland gehad. Natuur- netten wordt gekeken. Anderzijds zijn de directeu- lijk bevatte dit beeld de klassieke stereotypen, maar ren van de Vlaamse zenders zozeer overtuigd van de algemene houding was genuanceerd: er was pro de stupiditeit van de Vlaamse kijkers, dat som- en contra. De soms nogal arrogante, betweterige mige Nederlandse soaps die ze aanbieden, onderti- houding van het kleine maar superieure gidsland teld worden. Natuurlijk niet in vertaling, maar als kon in Vlaanderen niet bepaald op veel sympa- letterlijke weergave van wat er gezegd wordt. Ze thie rekenen. De Vlamingen geloofden niet echt stellen dat het publiek dusdanig gewoon is Ameri- in die morele superioriteit. Als puntje bij paaltje kaanse soaps met ondertitels te bekijken, dat ze deze kwam, dan zochten Nederland en de Nederlan- missen en zich niet comfortabel voelen wanneer ze ders hun voordeel en lapten de mooie principes naar Nederlandse produkten zonder ondertiteling aan hun laarzen. Aldus de Vlaamse volksziel. kijken. Eigenaardig is wel dat hetzelfde publiek dit Ook de nogal opvallende onwetendheid over vroeger niet voelde wanneer het rechtstreeks naar Belgische toestanden en de koude onverschil- de Nederlandse zender keek. (De in de nationale lige houding van Nederlandse bewindslieden ten taal van de belangrijkste commerciële zender, het aanzien van de Vlaamse emancipatiestrijd, die als platste Antwerps, uitgezonden soaps, die minstens belangrijke doelstelling had het Nederlands als cul- in de helft van Vlaanderen niet of slecht begrepen tuur- en bestuurstaal in Vlaanderen te laten veran- worden, moeten het zonder ondertiteling stellen.) keren, hebben veel Vlamingen gestoord. Te meer Niemand heeft ooit het effect bestudeerd van wel omdat het resultaat van die strijd zeer ten goede dertig jaar Nederlandse televisie kijken in Vlaan- is gekomen aan de Nederlandse culturele nijver- deren. Van twee feiten ben ik zeker. Het heeft de heid; deze beperkte markt heeft er toch maar zes emancipatie van Vlaanderen bevorderd en anderzijds miljoen mogelijke klanten bij gekregen. De Frans- de Vlamingen ook verder verwijderd van de Frans- sprekenden in België klagen minder over onver- taligen. Deze keken in grote getale naar de Parijse schilligheid van Parijs in verband met hun politieke zenders, die een andere mentaliteit en boodschap problemen. Ze weten dat Parijs – als het erop aan verspreidden. Nederlanders anderzijds keken weinig komt – achter hen staat. De Vlamingen zijn veel naar de Vlaamse zenders, omdat de bekabeling lang minder zeker van Den Haag. Als het erop aan komt, is uitgebleven en toen die er eenmaal was, werden staan ze alleen. Dit is heel zeker het geval wan- ze overspoeld met eigen commerciële zenders. neer ze proberen de positie van het Nederlands We hadden het tot heden over de doorsnee-Vla- binnen de brede Europese Unie te verdedigen. mingen die doorgaans geen contacten met Ne- derland hadden, of het moest zijn via de televisie. Vlaanderen hollandofiel Altijd al was er een andere groep Vlamingen die veel Toch leek het erop dat in de jaren zestig, zeventig en contacten met Nederland en Nederlanders onder- tachtig Vlaanderen hollandofiel aan het worden was. hield. Uiteraard impliceerde dat dat er ook evenveel De Nederlandse televisiezenders waren zó populair Nederlanders waren die Vlaanderen en de Vlamin- in Vlaanderen, dat dit voor paniek zorgde in het gen kenden. Maar ze maakten een kleiner percenta- hoofdkwartier van de eigen zender. De Vlamingen ge van de bevolking uit dan in Vlaanderen het geval waren dol op Nederlandse presentatoren, komieken, was. De Vlaamse Nederlandkenners waren in staat zangers en zelfs politici. Maar ook taboedoorbreken- door de stereotypen heen te kijken. Hun houding de programma’s over seksualiteit, homoseksualiteit, varieerde van mateloze bewondering tot kritische abortus en drugs haalden hoge kijkcijfers in het toen waardering en was zelden negatief. Deze Vlaamse nog preutse Vlaanderen. In Nederland kon op de Nederlandgangers vonden het Nederlands politiek buis wat in Vlaanderen niet mocht, en hoewel oudere bedrijf meer doorzichtig en dus democratischer en Vlamingen dachten dat de Nederlanders plots losge- minder corrupt dan het Belgische, ze apprecieerden slagen waren en overdreven, bleven ze toch kijken. het beter en sneller werkende Nederlandse over-

■ Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Internationale 195 Spectator heidsbestuur, koesterden bewondering voor een aan- Deze problemen waren er vroeger ook al, maar het tal Nederlandse hoogleraren die in een zeer vlot Ne- was onfatsoenlijk ze te noemen of ze te zien. Voor derlands belangrijke en vernieuwende (leer)boeken het eerst bekennen de Nederlanders schoorvoetend schreven, hielden van de literatuur en het theater, dat ze het op vele gebieden ook niet meer weten. lazen de betere Nederlandse kranten en weekbladen Natuurlijk is er wat leedvermaak in Vlaanderen, en hoopten openlijk dat Vlaanderen en België een maar het medeleven overheerst, want men kampt beetje meer op Nederland zouden gaan lijken. Ook er uiteindelijk ook met dezelfde moeilijkheden. betreurden ze de ‘revolutie’ van 1830, maar als rea- Optimisten stellen dat de situatie ook in positieve listen droomden ze helemaal niet van een politieke zin kan worden omgebogen. De prille Vlaamse hereniging. Nederland was inderdaad gedurende drie diplomatie hoopt dat er nu meer op voet van gelijk- decennia (1960-1990) op vele gebieden het gids- heid en met een realistischer Nederland kan worden land voor een grote groep Vlaamse intellectuelen. onderhandeld en dat er op die manier meer akkoor- In de jaren negentig begon een zekere grijsheid den uit de bus zullen komen. Het neerbuigende zou op te vallen in het intellectuele debat in Nederland. kunnen verdwijnen en Nederland zou misschien Zeker, ieder had een eigen mening – dat hoorde zo meer begrip kunnen opbrengen voor de Belgische – maar op een groot aantal delicaat geachte gebieden en Vlaamse complexiteit. Anderen stellen dat die was die mening voor iedereen dezelfde. Een blijk- verwachtingen wat te vroeg komen, want Neder- baar onzichtbare, maar door iedereen zeer gevreesde, land is nu vooral met zichzelf bezig en worstelt door hand zorgde daarvoor. In Vlaanderen bestonden ook een ware identiteitscrisis met torenhoge vragen als: grotendeels dezelfde intellectuele taboes, maar ze wie zijn we en wat willen we echt? Op buitenlands waren minder stringent. Door de ‘gebeurtenissen’ is gebied moet Nederland aanvaarden dat het naoor- in Nederland plots een enorme en stevige dijk door- logs verlies van historische, economische en politieke broken en komen opgekropte ideeën en gevoelens macht niet gecompenseerd kan worden door morele te voorschijn met een heftigheid die de Vlamingen superioriteit in de internationale politiek als dat niet met verstomming slaat. Wat in Nederland gezegd en echt gedragen wordt door de bevolking en de feiten. geschreven kan worden, kan nog niet in Vlaanderen. Trouwens, was die morele superioriteit niet vooral Nederland is dus gidsland af. Dit is maar goed ook, een middel om in de eerste rij te gaan staan en op denken de Vlamingen, want de Nederlanders hebben die manier uiteindelijk toch meer macht of aanzien veel te lang naast hun klompen gelopen. Nederlan- te verwerven? Een vergelijking met Zweden gaat ders waren vervreemd van het beleid dat ze voerden hier op. Ook hier is het herwinnen van een lang en de ideologieën die ze verspreidden. Ze dachten verloren eersterangspositie meer verantwoordelijk dat ze dit moesten doen, maar stonden er niet altijd voor de breed geëtaleerde morele superioriteit dan achter en durfden dat niet te zeggen. Nederlandse de intrinsieke morele waarden in de maatschap- politici en opiniemakers stonden gedeeltelijk bewust pij. Ook daarom zijn de taboes er torenhoog. en soms onbewust heel ver van of boven de bevol- Misschien moet Nederland gewoon zijn belangen king. Deze tendens is niet helemaal verdwenen. Ne- verdedigen en dit is al moeilijk genoeg. Tot deze be- derlanders verschralen als enig land ter wereld hun langen behoort ook een beter contact met Vlaande- eigen cultuur door zonder dat iemand het vraagt of ren. Voor de Vlaamse diplomatie is het tot heden een voorschrijft hun onderwijs te verengelsen. Ze denken akte van geloof geweest dat de relatie met Nederland dat het zo hoort en niemand vraagt zich af of ze dat – om maar al te evidente geopolitieke redenen – ab- ook wel zelf willen. Op die manier zullen ze een solute voorrang genoot. Dat is van Nederlandse kant, intelligentsia opbouwen die nog meer van de bevol- ondanks mooie woorden bij bepaalde plechtigheden, king zal vervreemden en dit in naam van een zeer nooit het geval geweest. Vóór de Belgische grond- hooghartig en zeer onpraktisch ideaal waarin Ne- wetsherziening van 1993 kon een méér dan opper- derland zeer wil uitmunten: de internationalisering. vlakkig contact met Vlaanderen de goede verhou- dingen met het koninkrijk België in gevaar brengen, Vlaams leedvermaak, maar vooral medeleven nadien was er de gewoonte, of altijd een of andere Het resultaat van de ‘gebeurtenissen’ is dat Neder- reden, om een dergelijk contact achterwege te laten. land nu een gewoon klein West-Europees land met Veelal ontbrak enige belangstelling: er zijn zoveel zware problemen is geworden, met vraagstukken boeiender of exotischer oorden. Een eind september waar niet meteen een oplossing voor te vinden is. 2004 in Nederland gehouden Belgisch-Nederlands

■ 196 Internationale Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Spectator diplomatiek congres negeerde zelfs helemaal het rekening moeten worden gehouden met de federa- bestaan van Vlaanderen als speler op diplomatiek lisering van de Belgische buitenlandse politiek. Dit gebied. Het geheel baadde eerder in de sfeer van betekent dat Vlaanderen, Wallonië en Brussel op een 1930 dan van 2004 en het werd dan ook door de of andere manier zullen moeten kunnen meepraten. Vlaamse regering geboycot. Uiteraard is dit in Ne- Wanneer dit allemaal niet zou lukken, dan is het derland in het geheel niet opgevallen. Nederland wil mogelijk dat Vlaanderen zal aandringen op een bij- helemaal niet beseffen dat het kleine maar geopoli- zonder Vlaams-Nederlands verdrag, waarin mogelijk tiek complementaire Vlaanderen de enige zekere de Taalunie en het Vlaams-Nederlands Cultureel bondgenoot zou kunnen zijn in een steeds groter Verdrag zijn opgenomen. Indien Nederland daar Europa en een bozer wordende wereld. Daarmee al- niet op zou willen ingaan omdat Vlaanderen geen leen redden we het natuurlijk niet, maar het is altijd soevereine natie is, of om welke reden dan ook, zou geruststellend om in het internationaal verkeer over dit een dieptepunt in de wederzijdse betrekkin- een soort van compagnon de route te kunnen beschik- gen veroorzaken. Dit scenario is niet onmogelijk. ken, met wie vertrouwelijk kan worden omgegaan Dit alles staat in schril contrast met het werkelijke en die begrip toont voor standpunten en problemen. leven. Hoewel de Vlamingen vanwege een overvloed Het gaat helaas eerder de andere richting uit. In aan eigen televisieprogramma’s nog weinig de Ne- twee zeer belangrijke hangende kwesties: de uitdie- derlandse televisiezenders bekijken en dus in zekere ping van de Westerschelde en de IJzeren Rijn – beide zin van Nederland vervreemden, zijn er op zovele vitaal voor de groei van Antwerpen en dus Vlaande- gebieden steeds meer contacten. De treinen Brussel- ren – kan van Nederlandse zijde moeilijk gesproken Amsterdam-Brussel zitten steeds voller en het aantal worden van een echte wil tot samenwerking. Het is Nederlandgangers neemt toe. Naast de traditionele natuurlijk waar dat de financiële middelen van de culturele en universitaire contacten groeien de ver- Nederlandse regering thans beperkt zijn, maar ook vlechtingen in het bedrijfsleven zeer sterk. Het gaat vroeger werd geen echte vooruitgang in beide dos- allang niet meer om een eenrichtingsverkeer van ne- siers geboekt. Toen werd dankbaar gebruik gemaakt derige Vlamingen die in Nederland iets komen leren. van het gebrek aan coördinatie van Vlaamse en De trend is eerder omgekeerd. Algemeen wordt federaal Belgische ambtenaren en kabinetten en de in Nederland nu aangenomen dat de levenskwali- slordig voorbereide dossiers. Nederland ziet wel in teit in Vlaanderen beter is dan in Nederland. Over dat het uiteindelijk in beide dossiers zal moeten toe- twee belangrijke aspecten ervan bestaat een abso- geven, maar wil opzettelijk, om Rotterdam wat uit lute consensus: onderwijs op alle niveaus en medi- de wind te zetten, de behandeling zo lang mogelijk sche verzorging. Maar ook andere aspecten van de rekken en er zoveel mogelijk aan verdienen.* Dit Vlaamse samenleving, zoals de welzijnssector en de soort praktijken kan juridisch wel in orde zijn, maar audiovisuele media, worden niet alleen interessant laat men bij voorkeur niet onder vrienden of bond- gevonden, maar echt geapprecieerd. De meesten van genoten plaatsvinden. Ze verzuren de stemming. de tienduizenden Nederlanders die zich in Vlaande- Vlaanderen zal zich niet eeuwig goed voelen in ren of Brussel hebben gevestigd, willen nooit meer de positie van smachtende minnaar wiens liefde terug. Vlaanderen gidsland? God behoede ons! niet wordt beantwoord. Een herwonnen realisme kan Nederland er misschien toe brengen daar Noot voortaan wat rekening mee te houden. Liefdes- verklaringen aan Nederland kunnen zeldzaam * Medio maart werd een akkoord bereikt met wederzijdse worden en het nieuwe Vlaanderen kan ook zelf- concessies over Westerschelde en HSL. bewuster worden en nieuwe vrienden kiezen. Erg belangrijk voor de Vlaams-Nederlandse ver- Dr Yvan Vanden Berghe is gewoon hoogleraar in de diplo- houdingen is de keuze die Nederland zal maken in matieke geschiedenis aan de Universiteit Antwerpen. de beslissing over het al dan niet voortzetten van De literatuur over het in deze bijdrage behandelde onderwerp is het Beneluxverdrag. Wallonië heeft altijd een zekere uitgebreid. Het onlangs verschenen boek van Jan De Groof, Toon afkeer gevoeld voor dit verdrag en de houding van Hagen en Annick Schramme (red.), Gedrag na Verdrag. Balans Luxemburg is zeer neutraal. Het federale België en toekomst van de samenwerking Nederland- Vlaanderen (Leu- wacht af. Alleen Vlaanderen is er bewust posi- ven: Davidsfonds, 2004) bevat uitgebreide literatuurlijsten. tief over. Indien het verdrag wordt voortgezet, zal

■ Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Internationale 197 Spectator Jan Vis

Onwetendheid over Europa en Europese Grondwet leidt tot pseudo-opinies

Op 1 juni 2005 zal in Nederland een referendum bij de gemiddeld lage score op een kennisquiz van worden gehouden over de Europese Grondwet. tien vragen over de EU. Drie vragen licht ik er uit. De kiezer kan zich uitspreken over de volgende De eerste is de uitspraak dat de Europese Gemeen- vraag: Bent u voor of tegen instemming door Neder- schap kort na de Eerste Wereldoorlog is gesticht. land met het Verdrag tot vaststelling van een Grond- Dat is juist, zegt meer dan de helft (55%) van de wet voor Europa? De kiezer wordt gevraagd zijn of ondervraagden. De tweede is dat de voorzitter van haar opinie te geven over de Europese Grondwet. de Europese Commissie rechtstreeks wordt gekozen Er bestaat vrij algemeen consensus dat zowel het door de burgers van de EU. Geconfronteerd met uiten van opinies als het innemen van standpunten deze uitspraak zegt tweederde (65%): dat is juist. over politieke strijdpunten argumentatie op grond De derde vraag betreft het rechtstreeks kiezen van van kennis veronderstelt. Bij het vormen van opi- de leden van het Europees Parlement. Bijna de helft nies over politieke vraagstukken en strijdpunten (47%) is daarmee bekend. Zo’n drie maanden vóór is politieke kennis een component met op zich zelf de Europese verkiezingen (het veldwerk dateert van staande effecten.1 Aangezien het leeuwendeel van februari-maart 2004) geeft de helft van de onder- de burgers niet of nauwelijks weet heeft van Euro- vraagden aan niet te weten dat men kiesrecht heeft. pese zaken en ook niet mag worden verwacht dat Dat meer dan 80% van de burgers – blijkens het dit over een aantal maanden (juni 2005) anders zal kiezersonderzoek over het referendum over de ra- zijn, kan worden getwijfeld aan de kwaliteit van tificatie van de Europese Grondwet dat het kabi- de uitkomst van het referendum over de Europese net onlangs heeft laten uitvoeren – nauwelijks een Grondwet. Het ‘voor’ of ‘tegen’ die Grondwet van idee heeft dat er een Europese Grondwet is en wat veel burgers is niet veel meer dan een pseudo-opinie. daarin staat, is dan ook niet erg verrassend. Het Blijkens de Eurobarometer 62 van de Europese grote publiek is niet erg bekend met de Europese Commissie van december 2004 steunt bijna drie- integratie. Alleen in de kranten in wat wel wordt kwart van de Nederlanders het idee van een Euro- genoemd het hogere segment, is geregeld informatie pese Grondwet.2 Eenvijfde is er tegen en 6% weet te vinden over het debat over de Europese Grond- het niet. Van de 25 EU-lidstaten doet Nederland wet. Aan de doorsnee-burger gaat die informatie het niet slecht in de voorkeur voor die Grondwet. evenwel voorbij: hij of zij hoort er niet over, ziet Alleen de Belgen, Slovenen, Duitsers, Luxembur- en leest het niet, en discussieert er niet over met gers, Cyprioten en Italianen zijn nog positiever. vrienden en kennissen of met collega’s op het werk. Waarop is die positieve houding van Nederlan- Wat betreft Europa en de Europese Unie weten ders gebaseerd? Op vertrouwen in de instellingen we uit diverse peilingen van onderzoeksbureaus dat van de Europese Unie? Op tevredenheid over hoe door de jaren heen veel Nederlanders van die onder- de democratie in de EU werkt? Niet direct, want werpen niet erg op de hoogte zijn.3 De stelling dat over beide zaken zijn Nederlanders per saldo niet maar weinig Nederlanders in staat zijn uit te leggen zo positief te spreken. Is het te verklaren vanuit het wat het EU-lidmaatschap van Nederland eigenlijk idee dat zij menen dat Nederland per saldo profijt inhoudt, is bepaald geen boude these. Ter illustra- heeft van het EU-lidmaatschap? Het is mogelijk. tie van het gemiddeld lage niveau van kennis en Wél is duidelijk dat het niet te verklaren is op basis inzicht van de doorsnee-Nederlander van Europese van hun kennis van de Europese Unie. Want het zaken geef ik een paar voorbeelden. In 1996 menen kennisniveau is niet buitengewoon hoog te noemen. ruim vier op de tien Nederlanders dat het Europees Blijkens de Eurobarometer 61 (juli 2004) menen bijna Parlement het meest te vertellen heeft in de EU. vier op de tien Nederlanders een betrekkelijk hoog Eenvijfde deel denkt dat de Europese Commissie niveau van kennis over de EU te hebben. De anderen het meest te vertellen heeft, bijna een kwart zegt niet geven aan dat zij een beetje, dan wel (bijna) niets te weten hoe het zit en niet meer dan 15% geeft het weten. Het zelfbeeld van het kennisniveau sluit aan goede antwoord, namelijk de Raad van Ministers.

■ 198 Internationale Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Spectator Jan Vis

In het voorjaar van 2001 is er op dit punt wei- ten minste 80% van het publiek een van de voorge- nig veranderd. Blijkens de Eurobarometer 55 den- legde antwoordalternatieven in reactie op de vragen. ken Nederlanders dat het Europees Parlement de Opinies worden veelal ter plekke bedacht, dan wel belangrijkste politieke instelling van de EU is. De op een eigen manier ‘doorgegeven’ van wat men gis- burgers uit de andere EU-lidstaten denken dit ook, teren op het televisiejournaal heeft gezien. Neuman met uitzondering van Duitsers en Oostenrijkers. spreekt in dit verband van pseudo-opinies. Het idee In een peiling van eind 2000 is gevraagd in welke dat alleen personen die weten waar zij over spreken mate EU-burgers bekend zijn met de Unie. Eén op een opinie tot uiting brengen, is onjuist. Neuman de zeven Nederlanders zegt dat men (bijna) niets formuleert in dit verband de 80/80-regel: 80% van weet van de EU, bijna de helft zegt een beetje te de (Amerikaanse) bevolking spreekt een opinie uit weten en ruim een derde geeft aan zich redelijk in 80% van de gevallen. Verder is het aantal mensen geïnformeerd te voelen, aldus Eurobarometer 54. dat een opinie uitspreekt afhankelijk van de bewoor- Net zoals hun mede-EU-burgers weten in 2004 dingen van de vraag, de interviewsituatie, de vragen maar weinig Nederlanders waar de EU haar bud- die eraan voorafgingen, alsmede het onderwerp. get van ruim 115 miljard euro aan uitgeeft. Veel Opiniepeilingen bieden een momentopname Nederlanders weten niet dat ruim 40% van het van opinies die het grote publiek over een bepaald EU-budget naar landbouw gaat. Men denkt dat onderwerp of strijdpunt heeft. Hoewel het grote het budget vooral opgaat aan de kosten voor het publiek niet erg geïnteresseerd is in of op de hoogte ambtelijk apparaat (EU-ambtenaren en staf, bijeen- is van de EU, heeft het in de meeste gevallen wel komsten en gebouwen), terwijl daar maar 5% mee een opinie over EU-vraagstukken wanneer het is gemoeid. Verondersteld mag worden dat maar over die vraagstukken wordt gebeld door bureaus weinig gewone burgers weten dat sinds een aantal voor opinieonderzoek. Zo had bijna zes op de tien jaren Nederland nettobetaler is; dat wil zeggen: meer aan de Europese fondsen betaalt dan het ontvangt. Tachtig procent van de burgers weet nauwelijks dat er Ook zonder kennis een mening Idealiter veronderstelt het uiten van opinies enige een Europese Grondwet is en wat daarin staat argumentatie op grond van kennis. Aan betrouwbare opiniepeilingen ligt de gedachte ten grondslag dat respondenten een opinie of mening hebben over het Nederlandse burgers in september 1992 een oor- onderwerp waarover zij worden ondervraagd. Het deel over de vraag of het Nederlandse parlement het idee is dat respondenten bijvoorbeeld discussies in Verdrag van Maastricht van december 1991 moest de krant en/of op de radio en televisie hebben ge- goedkeuren. En dit ondanks een geringe kennis van volgd, wellicht met anderen over het thema hebben dat Verdrag: niet meer dan 3% van de Nederlanders gesproken en gediscussieerd, en er ten minste over wist in een telefonische enquête vijf meerkeuzevra- hebben nagedacht. Zij hebben in meer of mindere gen over dit onderwerp correct te beantwoorden.5 mate een zekere uitgekristalliseerde opinie gevormd Met andere woorden: ook al was een zeer klein die zij geven wanneer daarnaar wordt gevraagd, deel van de bevolking op de hoogte van wat het in gezelschap of in een (telefonische) enquête. Verdrag van Maastricht inhoudt, de meerderheid Het is al vrij lang bekend dat mensen met weinig had een opinie over het al dan niet ratificeren ervan. politieke kennis zich niet gehinderd voelen politieke Ook als burgers geen informatie of kennis bezitten opinies tot uitdrukking te brengen. De Amerikaanse waarop zij hun oordeel kunnen baseren, antwoorden politicoloog Russell Neuman meent dat de inter- zij op de aan hen voorgelegde uitspraken over strijd- view-situatie dit verschijnsel in de hand werkt.4 Res- punten in termen van ‘eens’ of ‘oneens’ of ‘ja’ of ‘nee’. pondenten voelen zich tegenover de interview(st)er Gezien het gemiddeld lage kennisniveau met verplicht een opinie uit te spreken. Ook in de geval- betrekking tot internationale organisaties is duide- len dat respondenten wordt voorgehouden dat niet lijk dat het vragen naar opinies over de EU gevoelig iedereen een opinie heeft over allerlei vraagstukken is ten opzichte van de formulering van de vraag, de en dat men over het vraagstuk moet hebben nage- inhoud van een eventuele toelichting, de aangeboden dacht om ergens een opinie over te hebben, kiest antwoordalternatieven en de context waarin de vraag

■ Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Internationale 199 Spectator wordt gesteld. Onderzoek toont aan dat bij vragen bliek slecht is geïnformeerd, worden genomen? Hoe over het vetorecht van Nederland als EU-lidstaat de serieus moeten we het referendum van 1 juni 2005 opinies van Nederlanders behoorlijk verschuiven bij over de Europese Grondwet nemen, wanneer – zoals een andere formulering of toelichting. De verklaring: mag worden verwacht – maar weinig Nederlanders er is géén uitgekristalliseerde mening of opinie over een notie hebben van de betekenis van die grondwet? dit onderwerp bij het Nederlandse publiek aanwe- Hoe raken burgers betrokken bij internationale zig. En de verklaring daarvoor is een tekort aan en politieke zaken waarin zij doorgaans niet ge- kennis van en weinig interesse in Europese zaken. interesseerd zijn en waarmee zij derhalve ook niet Politieke opinies zijn ook in de meeste gevallen vertrouwd zijn? Die betrokkenheid krijgen ze wan- kort van duur. Nogal wat opinies zijn zo weinig ver- neer zij enigermate geïnteresseerd raken in en geïn- bonden met de politieke denkwereld van de respon- formeerd zijn over die internationale en politieke dent, dat men niet gek moet opkijken dat binnen zaken. En wanneer zal dat het geval zijn? Wanneer een korte tijd de respondent op dezelfde vraag een politici van partijen die ertoe doen in de politieke duidelijk ander antwoord geeft. Het lijkt erop dat besluitvorming in de media – vooral op de televi- de stabiliteit van oordelen en opinies over politieke sie – gedurende enige tijd uitgebreid met elkaar in strijdpunten afhankelijk is van de mate van subjec- debat gaan. De doorsnee-burger heeft pas een min tieve politieke betrokkenheid. Over enkele politieke of meer overwogen opinie over een (internatio- strijdpunten, zoals de positie van minderheden, heeft naal) politiek onderwerp, wanneer daaraan niet of een deel van de burgers een uitgesproken oordeel. nauwelijks valt te ontkomen, gezien de uitgebreide Niettemin is ook onder deze groep burgers de ken- aandacht van de media – en dan over een betrek- nis over het algemeen marginaal. Zo zijn inaccurate kelijk lange periode – over dat onderwerp. Gedacht moet worden aan actualiteitenprogramma’s, talk- shows, praatprogramma’s, nieuwsrubrieken en aan Voor de meeste Nederlanders is politiek dat wat in het nieuws gelieerde programma’s als Het Lagerhuis. Voor de meeste burgers is politiek in de eerste ‘Den Haag’ gebeurt, en niet in ‘Brussel’ plaats landspolitiek. Zo is politiek voor Nederlan- ders dat wat in ‘Den Haag’ gebeurt. Dáár vallen beslissingen die van invloed zijn op hun levensom- percepties van de omvang van minderheidsgroepen standigheden (belasting, werkloosheidsbestrijding, verbonden met oordelen die mensen over minder- gezondheidszorg, sociale zekerheid, integratie al- heden hebben, in het bijzonder met betrekking lochtonen, aanpak criminaliteit, inzet van Neder- tot een gepercipieerde dreiging van die minder- landse militairen in conflicthaarden). De opkomst heden, zoals Amerikaans onderzoek aantoont.6 bij de verkiezingen voor het Europees Parlement Diverse onderzoeksuitkomsten illustreren de bete- laat zien dat Nederlanders – net zoals burgers van kenis van politieke kennis als een afzonderlijke com- andere landen – door de bank genomen niet de in- ponent van politieke betrokkenheid, met op zich zelf druk hebben dat de uitkomst van die verkiezingen staande effecten voor het vormen van politieke opi- veel aan hun levensomstandigheden zal veranderen. nies. Het kennisnemen, begrijpen en onthouden van Zij zien het belang ervan niet in en blijven thuis. het politieke nieuws is een vereiste voor het vormen Burgers zijn ook meer bekend met de landspolitiek en beïnvloeden van opinies over politieke zaken. Ge- (‘Den Haag’) dan met de Europese politiek (‘Brus- zien de betekenis van politieke kennis voor het voor- sel’). De doorsnee-burger is onbekend met dat wat spellen van het optreden van veranderingen van opi- het Europees Parlement doet. En die onbekend- nies over politieke strijdpunten, zouden opiniepeilers heid heeft voor een belangrijk deel te maken met de en onderzoekers ertoe moeten overgaan bij peilingen rol van de media. Kranten, radio en televisie beste- steeds een index van politieke kennis op te nemen. den over het algemeen veel meer aandacht aan de Mediacampagnes van de overheid, het bedrijfsle- Haagse parlementariërs dan aan de Nederlandse ven en politieke partijen hebben met elkaar gemeen europarlementariërs in Straatsburg en Brussel. En: dat zij de bedoeling hebben de opinies van burgers hoe meer je over iets hoort, ziet en leest, des te te vormen of te veranderen. Hoe serieus moeten groter de kans dat je daarover geïnformeerd raakt. peilingen over onderwerpen waarover het grote pu- Toegespitst op de Europese Grondwet betekent dit

■ 200 Internationale Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Spectator dat het noodzakelijk is een debat over de Europese Noten Grondwet onder de aandacht van het grote publiek 1 Zie voor een overzicht van de literatuur: J.C.P.M. Vis, te laten komen door vooral politici van de grote po- Politieke kennis en politieke vorming, Groningen: Wolters- litieke partijen (PvdA, CDA en VVD) in de media Noordhoff, 1995, blz. 145-160. Verder wordt verwezen naar: – en vooral op de televisie – flink met elkaar te laten M.X. Delli Carpini & S. Keeter, What Americans Know botsen. De doorsnee-burger zal immers pas dán een about Politics and Why It Matters, New Haven: Yale Uni- andere dan een vluchtige opinie over de Europese versity Press, 1996; en J. Vis, ‘Wat iedere burger weten moet. Grondwet hebben, wanneer hij of zij zo veelvuldig Over kennis en democratie’, in: Nieuwste Tijd. Kwartaal- met de grondwet wordt geconfronteerd, dat daaraan tijdschrift voor geschiedenis, jrg. 2, 2002, nr 5, blz. 5-18. niet of nauwelijks valt te ontkomen. Dit houdt in dat 2 European Commission, Eurobarometer 62. Public Opinion bij wijze van spreken morgen al dit debat zou moeten in the European Union, december 2004. losbarsten. Naar mag worden verwacht, zal het debat 3 Ook parlementair journalisten – van media die ons infor- in de maand mei pas enige omvang hebben. Verder matie over politieke gebeurtenissen verschaffen – scoren niet weten we al dat het debat niet zal gaan tussen de hoog in een toets naar hun parate kennis van Europese grote partijen, maar tussen de grote partijen (en D66 integratie. Het gemiddeld percentage goede antwoorden en GroenLinks) aan de ene kant en kleinere par- op kennisvragen over dit domein was 63. Zie het rapport tijen (SP, SGP en ChristenUnie) aan de andere kant. Geen inzicht zonder kennis. Onderzoek naar politieke kennis Daarmee zal het belang van de Europese Grondwet en informatiezoekgedrag van parlementair journalisten van voor het grote publiek minder zichtbaar blijven. W. H. van Schuur en J.C.P.M. Vis, uitgebracht door het Weloverwogen opinies lopen wat achter de po- Bedrijfsfonds voor de Pers (Den Haag, januari 2004; S11). litieke actualiteit aan, omdat ze zijn gebaseerd op 4 W.R. Neuman, The Paradox of Mass Politics: Knowledge and een flinke hoeveelheid eerder verworven politieke Opinion in the American Electorate, Cambridge: Mass.: kennis. Nieuwe informatie heeft wat tijd nodig om Harvard University Press, 1988. van invloed te zijn en door te werken op die opinies. 5 NIPO, Onderzoek ‘Het Verdrag van Maastricht’, Amsterdam, Dit betekent dat actueel politiek nieuws betrek- 1992 (in opdracht van de Stichting Burgerschapskunde). kelijk weinig onmiddellijk effect zal hebben op de 6 R. Nadeau, R.G. Niemi & J. Levine, ‘Innumeracy opinies van burgers. Burgers die weinig politiek about minority populations’, in: Public Opinion Quarterly, betrokken zijn bij de Europese integratie – dat wil 57, 1993, blz. 332-347. zeggen: er weinig van weten, er weinig interesse in hebben en er weinig kennis van nemen – hebben Dr Jan Vis is verbonden aan de vakgroep sociologie van de geen weloverwogen opinies paraat over Europa en Rijksuniversiteit Groningen. de Europese Grondwet. Hun opinies over Europese zaken zijn zo zwak verbonden met hun interesse en kennis, dat binnen enkele dagen of weken zij met grote waarschijnlijkheid een tegenovergesteld antwoord geven op dezelfde vraag. De stem ‘voor’ of ‘tegen’ de Europese Grondwet van veel burgers die de moeite zullen nemen hun stem uit te bren- gen bij het komende referendum, zal eerder een pseudo-opinie zijn dan een weloverwogen opinie.

Toegang tot digitale tekstbestanden via

■ Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Internationale 201 Spectator Hans Oversloot

Burger, blijf wakker

In zijn bijdrage aan NRC Handelsblad van 15 van EZ, alles onder voorzitterschap van premier februari jl. onder de titel ‘Europa ontwaak!’ liet Balkenende, is weinig inspirerends meer gehoord. minister van buitenlandse zaken Bernard Bot ons Zeker, op de regerings-websites geeft men zich- zien wat hij van de Europese Unie hoopt en ver- zelf voortdurend complimenten, maar hoeveel dit wacht. Hij verwees naar de geweldige dynamiek hoogbureaucratisch project nu werkelijk bijdraagt in de Aziatische landen, de fonkelnieuwe kan- aan de verheffing van Nederland op het gebied van toorkolossen, het science park in elke hoofdstad onderwijs, onderzoek en innovatie, is op zijn best daar, de sfeer van ondernemerschap, het geloof in onduidelijk. Enfin, men heeft nog vijf jaar de tijd. eigen kracht en het geloof daar in de maakbaar- Hoe wij ons een EU als economische, politieke én heid van de eigen wereld. Pas op, liet Bot weten, militaire wereldmogendheid moeten voorstellen, als om te kunnen concurreren met Azië moet de EU sommige leden van de EU (Nederland, het Verenigd alle zeilen bijzetten. Want wij willen toch ook een Koninkrijk en een aantal nieuwe lidstaten) eerst en ‘vindingrijke economische reus en een geloofwaar- vooral dienstbaar willen blijven aan de Verenigde dige politieke speler’ op het wereldtoneel worden? Staten als militaire wereldmogendheid – mijn fanta- Om dit te kunnen worden, moet de Euro- sie schiet daarvoor te kort. Het is daarbij interessant pese Unie nog groter worden. Om ‘demografisch, te zien (maar niet echt een onderwerp van debat in economisch, politiek en militair’ het nodige ge- Nederland) hoe de Verenigde Staten de EU proberen wicht te krijgen, moeten ‘wij’ 35 staten worden te verplichten landen als lid op te nemen waarvan de met een half miljard inwoners, schrijft Bot; inclu- Verenigde Staten menen dat dit lidmaatschap ook sief Turkije, en ook inclusief Oekraïne, neem ik voor de Amerikanen heel goed zou zijn. (Turkije is nu maar aan. Maar, liet minister Bot weten, we een mooi voorbeeld; en Oekraïne wordt een interes- mogen niet terechtkomen in een mondiale Great sant geval.) Hoe verhoudt zich dit alles tot de trotse Game, een strijd om invloedssferen, en we mogen aanspraak dat een gemeenschappelijk buitenlands al helemaal nooit vergeten dat we vrienden zijn en en defensiebeleid ‘pijlers’ zijn van de EU? Het echte moeten blijven met ‘de Verenigde Staten, waar- antwoord op deze vraag is nog steeds niet gegeven. mee ons continent als geen ander verweven is’. Maar wat er ook voor kritiek op minister Bots We mogen dus van de Europese Unie hopen op positie is te formuleren, het is tenminste een positie alle dingen die mooi en prachtig zijn, zij het dat dit waarvoor of waartegen stelling kan worden ingeno- niet vanzelf gaat en dat ‘wij’ ons moeten inspan- men of onder verwijzing waarnaar een eigen posi- nen het zover te brengen. Bot herinnert er ons in tie nader kan worden bepaald. Dit is betrekkelijk dit verband aan dat we de high-tech-revolutie niet zeldzaam. Van de mensen die voor ons, namens ons aan ons voorbij mogen laten gaan. Dit is een Euro- en zonder ons, hun bijdrage leveren aan de ont- pees, en bovendien ook een Nederlands stokpaardje. wikkeling van de EU, is vager gepraat (of zwijgen) (De vorderingen op dit terrein zouden ons kun- gebruikelijk. Het lijkt er juist vaak op dat zij het nen helpen de betekenis van de woorden van onze Nederlandse publieke debat over Europa proberen af minister op hun echte waarde te schatten.) Op de te houden in plaats van te stimuleren; en dit laatste top in Lissabon in 2000 heeft de EU zich de taak zou toch passen in een fatsoenlijke politieke gemeen- gesteld binnen tien jaar tijd de meest concurre- schap. De voormalige staatssecretaris van Europese rende en dynamische kenniseconomie in de wereld Zaken Dick Benschop was daar een sterk voorbeeld te worden.1 Het huidige kabinet heeft zich boven- van. Benschop wilde eigenlijk geen visie op de toe- dien voorgenomen Nederland de beste van de beste komst van de EU, en Nederlands rol daarin, ont- te maken in onderwijs, onderzoek en innovatie. wikkelen, ‘omdat deze nog volop in beweging was’ We zijn nu vijf jaar onderweg. Er is reden de ont- en hij ‘als historicus’ wist dat je er eigenlijk pas een wikkelingen met een koud oog te bezien. Van het oordeel over kon hebben als het voorbij en af was.2 innovatieplatform, waarin toppers uit bedrijfsleven Nu is die vaagheid, dit geen problemen willen zien en wetenschap zitting hebben, plus minister Van in het nastreven van strijdige doelstellingen, wel der Hoeven van OC & W en minister Brinkhorst begrijpelijk. Het is precies het gebrek aan preci-

■ 202 Internationale Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Spectator Hans Oversloot

sie dat de politieke elite vrijheid en de ruimte geeft bevestiging van een daardoor ontstane feitelijke naar bevind van zaken te handelen, en haar feitelijke ordening heeft het parlement er achteraf dan maar prestaties aan ons oordeel te onttrekken. Van de Nederlands recht van gemaakt. Als zoiets passeert, burgers van Nederland wordt voor Europa, en voor waar hebben we dan nog een Eerste Kamer voor?5 de activiteiten van de Nederlandse politieke elite in Mijn bezwaar geldt niet zozeer de EU alswel de Europa, steun verwacht. De elite wenst hoera-geroep omgang daarmee van een groot deel van de Neder- in plaats van een kritische bijdrage – laat staan het landse politieke elite. Een ‘nee’ (ook) om die reden meesturen door de burgers. Wij, de burgers, moeten in het komende referendum is niet ‘oneigenlijk’, ja zeggen tegen de Europese Grondwet, vindt huidig zoals de door Nederlandse bewindslieden geleide staatssecretaris voor Europese Zaken Atzo Nicolaï, lobby pro beweert; een ‘nee’ (ook) om die reden is omdat daardoor de positie van Nederland in de EU de voorstanders misschien onaangenaam, maar versterkt wordt, zegt hij; omdat door de Grondwet een van de weinige middelen die nog resten om de politieke invloed van de EU in de wereld toe- onze politieke elite aan het belang van de burger te neemt, zegt hij; en omdat we daarmee laten zien herinneren. Men tracht ons op diverse manieren dat we, ‘net als de Spanjaarden’, weten aan welke te sturen. Onder meer door voor ons uit te maken kant onze boterham gesmeerd is.3 Ik zou Neder- wat ‘eigenlijke’ en ‘oneigenlijke’ gronden zijn voor land niet eens een belangrijker rol in de EU willen een ‘nee’. Er zijn kennelijk, en dat is toch curieus, toevertrouwen (als het al zo is dat de EU-Grond- geen oneigenlijke gronden voor een ‘ja’.6 De Ne- wet Nederland belangrijker maakt), zolang ik geen derlandse elite vult daarmee het werk van de Rapid gearticuleerder opvattingen hoor over wat de elite Reaction Force van het Europese Parlement aan, van Nederland met en in de EU nu eigenlijk wil. dat onjuiste voorstellingen van de Europese stand van zaken moet bestrijden om een positieve houding Europees biljarten Nog op een andere manier heb ik problemen met wat soms wordt gepresenteerd als nationaal belang. Via de Europese band zijn politieke slagen gewonnen Waarom moet ik het als Nederlands belang zien een marktideoloog als Frits Bolkestein (her)benoemd en verloren nog voor ze onderwerp van politiek debat te krijgen als Europees Commissaris? Of mevrouw Neelie Kroes? Waarom word ik verondersteld ‘als in Nederland zijn geweest Nederlander’ in Europees verband een persoon en een kijk op de wereld te steunen waarvan ik ‘natio- naal’ een afschuw heb?4 Vervolgens wordt in Ne- van de burgers van Europa jegens die EU, zoals zij derland zelf weer naar ‘Europa’ gewezen als excuus die zien, te bevorderen.7 Het is echter niet de taak voor vermarkting van wat beter niet vermarkt kan van volksvertegenwoordigers het volk op te voeden. worden en voor een neoliberaal beleid dat ‘wel moet’ Zeker ook het Europees Parlement zou zich wat omdat we anders ‘uit de pas’ zouden gaan lopen en ingetogener mogen gedragen, omdat het, waar- waartoe wij ‘ons via Europa allang verplicht hebben’. schijnlijk door de (zelf)selectie van zijn leden, al Via de Europese band zijn politieke slagen gewon- een uitgesproken pro-Europese houding heeft. nen en verloren nog voor ze onderwerp van poli- Ook op andere punten wijken de opvattingen van tiek debat in Nederland zijn geweest. Via ‘Europa’ het Europees Parlement meer af van de opinie van worden wij geconfronteerd met wat faits accomplis burgers dan nationale parlementariërs.8 Het EP is worden genoemd, waarbij de nationale wetgever een pro-Europees lobby, die bovendien geneigd is te geen keus meer zou zijn gelaten: verzelfstandi- denken dat de democratie in Europa per se gediend is ging, herverkaveling en privatisering van open- met grotere bevoegdheden juist voor dit parlement. baar-nutsbedrijven, de invoering van een Bachelor- Het ontbreken van een demos van Europa blijft Master-stelsel in het hoger onderwijs, enz. echter een probleem voor democratisering op boven- Dit BaMa-stelsel is trouwens wel een heel bij- statelijk niveau.9 Wat dit betreft wordt in de Europe- zonder staaltje. Onder verwijzing naar een afspraak se Grondwet geen ‘grote stap voorwaarts’ gedaan. Ik met juridisch volstrekt onduidelijke status tussen zou ook niet goed weten hoe dit zou moeten. (Een ministers van onderwijs in Bologna werd in Ne- tweekamersysteem zou misschien helpen, maar kan derland zonder passend wettelijk kader de invoe- aan de kwestie ten principale ook weinig verande- ring van dit stelsel haastig ter hand genomen. Ter ren.) Europa is nu eenmaal ‘pluriform’. Die plurifor-

■ Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Internationale 203 Spectator miteit dient als trotse zelfdefinitie van Europa. Die 3 Atzo Nicolaï, ‘Grondwet versterkt Nederland’, in: pluriformiteit plus de hechting aan universele waarden de Volkskrant, 22 februari 2005. maken samen de essentie van Europa uit, zo wordt 4 De procedure voor benoeming van Europese Commissaris- beleden. Tegelijkertijd is veel – te veel – in Europese- sen verandert volgens het ‘Verdrag tot vaststelling van een Unieverband gericht op uniformering en standaar- Grondwet voor Europa’ (kortweg: Europese Grondwet). disering; men viert de pluriformiteit niet, maar men Ik kan me voorstellen dat er wat dit aangaat iets ten goede tracht deze juist sterk te reduceren, omdat daarin de verandert, maar die Grondwetstekst zelf ‘dicteert’ die redding van Europa zou zijn gelegen. Zonder die verbetering nog niet. Zie: Art. I-26 van de Grondwet, in: standaardisering en uniformering kunnen zoveel Publicatieblad van de Europese Unie, jaargang 47, verschillende landen onmogelijk in één Uniever- 16 december 2004 (nummer 2004/C 210/01). band samengaan, en bovendien kunnen we anders de 5 Nicolaï (a.w. noot 3) schrijft dat ‘de [Europese] Grondwet ‘globalisering’ niet aan. De logica van die redenering de rol van onze Eerste en Tweede Kamer [versterkt]. is dan dat ‘we’, Europa, meer op ‘Azië’ moeten gaan Zodra de Grondwet van kracht wordt, krijgen onze parle- lijken om Azië te kunnen weerstaan en te overtref- mentariërs een actieve rol bij het controleren van de Brus- fen; want Azië, is kennelijk de idee, lijkt steeds meer selse macht.’ Nicolaïs argument raakt mijn probleem hier op een hardwerkende variant van ons, zonder de niet. Het Nederlandse parlement vindt het ‘moeilijk’ zelfs ballast van sociale-verzorgingsstelsels en met een de eigen bewindslieden te corrigeren zodra ‘Brussel’ (of gezeglijker bevolking. In deze standaard-economis- gewoon maar ‘Bologna’) in het geding is; het Nederlandse tische redenering is aan een republikeinse politiek in parlement was in casu al volledig competent, maar liet zich, Europa – zeg: democratie – ook minder behoefte.10 zoals vaker, in de luren leggen door de eigen bewinds- Ik ben niet tegen ‘Europa’. Ik ben vóór een poli- personen. tieke leiding die duidelijk maakt naar welk Europa zij 6 Men verwacht van de Nederlandse burgers in elk geval in ons wil voeren, zodat een ‘ja’ of ‘nee’ van de burger Europese aangelegenheden nog een lijdelijke houding; men op die alsdan voorgestelde richting die burger ook hoopt en verwacht zo’n lijdelijke houding, maar durft er niet werkelijk invloed geeft. ‘Tegen’ bij het aanstaande helemaal meer op te rekenen. Vgl. H. Daalder, ‘Leiding en referendum lijkt mij de beste manier om die bood- Lijdelijkheid in de Nederlandse Politiek’ (inaugurele rede, schap over te brengen. (Dat zo’n ‘tegen’ van Ne- Leiden 1964), in: H. Daalder, Politisering en Lijdelijkheid in derland nationale rampspoed betekent, is bepaald de Nederlandse Politiek, Assen: Van Gorcum, 1974, blz. 9-36. ongeloofwaardig. Groot-Britannië, Zweden en 7 Zie ook de columns van Ronald Plasterk in de Volkskrant Denemarken hebben in het verleden op belang- van 28 januari en 4 februari 2005. rijke momenten nee laten horen. Je zou het haast 8 Zie S. Holmberg, ‘Wishful Thinking among European niet geloven, maar die landen bestaan nog steeds.) parliamentarians’, in: H. Schmitt & J.J.A. Thomassen (red.), Dat bij het bepalen van de stem (‘tegen’ dus) bij Political Representation and Legitimacy in the European Union, het referendum op 1 juni a.s. het oordeel over de Oxford enz.: Oxford University Press, 1999, blz. 235-251. conduite van onze eigen politieke leiders in het 9 Zie bijv.: David Miller, Citizenship and National Identity, verleden een rol speelt, zowel als het oordeel over Cambridge: Polity Press, 2000. hun reclamepraatjes nu, en niet slechts de ‘zui- 10 Vgl. Jean-Marie Guéhenno, La fin de la démocratie, Parijs: vere tekst’ van het ‘Verdrag tot vaststelling van de Flammarion, 1993. Guéhenno beschouwde de teloorgang Grondwet van Europa’, is niet merkwaardig en ook van de democratie door europeanisering en globalisering als niet ondemocratisch. Als ‘zij’ dat wel vinden, zegt iets onvermijdelijks, maar niet als iets ernstigs of onrust- dit opnieuw iets over hun eigenaardig, en ik ben barends. Het kwam er volgens hem op aan nieuwe vormen geneigd te zeggen mankerend, democratie-begrip. van vrijheid te ontdekken of te ontwikkelen. Wat die nieuwe vormen van vrijheid zouden moeten zijn, is niet duidelijker Noten nu dan het in 1993 was. Mij lijkt het betreurenswaardig 1 Zie ook http://www.regering.nl – Innovatie en technologie. als wij door dolzinnig enthousiasme voor ‘Europa’ het 2 Vervolgens kwam Benschop toch nog met een verzameling einde van de democratie zouden verhaasten. open deuren, oftewel de klassieke Nederlandse positie van rekken en bijblijven, voor zover dat kan ‘van kop af’. Want Dr Hans Oversloot doceert politieke theorie en Russische politiek toen ook al moest Nederland van alles in de kopgroep van aan de Universiteit Leiden. Europa. Zie bijv. ‘Opening ambassadeursconferentie door staatssecretaris Dick Benschop’, Den Haag 21 januari 2002, via: http://www.minbuza.nl

■ 204 Internationale Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Spectator Jan Jaap Kleinrensink

Diplomatieke codetaal: op zoek naar de sleutel

Miljoenen lezers over de hele wereld raakten ge- dend gereageerd, maar de Nederlandse wens intrigeerd door de dubbelzinnige cryptische aan- en de gronden daarvoor zijn goed bekend.’3 wijzingen in het werk van Leonardo Da Vinci.1 • ‘Het Verenigd Koninkrijk moet een actieve Minstens zo spannend zijn de codes die diploma- rol in Europa spelen. Het zou niet passen als ten plegen te gebruiken. Ook hun taal is cryptisch wij, als een van de potentiële leiders van het en wemelt van de symboliek. Geen wonder, want continent, de directie van Europa aan Frankrijk taal is het belangrijkste instrument in de diplo- en Duitsland overlaten.’4 matieke gereedschapskist. Dat blijkt ook uit de- • ‘[The European Council] decided that (...) finities van woorden als diplomaat en diplomatiek: Turkey sufficiently fulfills the Copenhagen bijna altijd worden aspecten van taalgebruik daar- political criteria to open accession negotiations bij genoemd of geïmpliceerd. Zo beschrijft Van provided that it brings into force (...) specific Dale een diplomaat als iemand die zich met grote pieces of legislation.’5 omzichtigheid en bijbedoelingen pleegt te uiten.2 Waarom zegt een diplomaat bijvoorbeeld ‘er is Deze drie teksten – alle drie van diplomaten – heb- ruimte voor verbetering’, als hij bedoelt ‘de situatie ben op het eerste oog weinig gemeen. Diploma- is ronduit rampzalig’? Of waarom heet een knet- ten worden dan ook niet specifiek geschoold in terende ruzie in een diplomatiek communiqué een retorische vaardigheden. Als er al overeenkom- zakelijk verschil van inzicht? Een bekende tegel- sten zijn in hun taalgebruik, is er dus weinig meer tjeswijsheid onder diplomaten luidt: A diplomat is aan de hand dan het bestaan van een vaktaal. someone who can tell you to go to hell in such a way that Of wordt het nu juist interessant? Kan een analyse you actually look forward to the trip. En wie in het van het taalgebruik van diplomaten ons meer leren dagelijks leven hoort spreken over een diplomatieke over interactie tussen mensen en machten? Is er een uitdrukking, weet bij voorbaat: hier wordt een harde dieper liggende abstracte structuur te ontwaren ach- boodschap omfloerst gepresenteerd; of: hier worden ter de incidentele, soms toevallig lijkende uiterlijke kool en geit gespaard met behulp van een uit woor- kenmerken van communicatie tussen vertegenwoor- den gevormd rookgordijn. digers van staten en internationale instellingen? Diplomatiek taalgebruik is dus meer dan alleen het Diplomatieke handboeken gaan vaak wel in op de jargon van een beroepsgroep. En zeker wezenlijker rol van taal in het metier van de diplomaat. Maar dan de franje aan het kleed van de diplomatieke traditioneel is er weinig aandacht voor analyse onderhandelingstafel. Diplomatieke taal is fasci- of zelfonderzoek. De klassieke handboeken ge- nerend, omdat zij een weerspiegeling vormt van ven vooral voorschriften en adviezen en benoemen internationale machtsverhoudingen en bewegingen opmerkelijk weinig instrumenten die in de prak- in het verkeer tussen landen. Maar diplomatieke tijk ontwikkeld zijn. De nadruk ligt vooral op de taal is ook een codetaal, en daarom niet gemakkelijk voortreffelijke eigenschappen die een diplomaat als te begrijpen voor niet-ingewijden. onderhandelaar en gesprekspartner behoort te heb- Dit artikel gaat in op de vraag wat diplomatiek ben. Vaak ook worden waarschuwingen gegeven. taalgebruik eigenlijk is en hoe het functioneert. Zo citeert Satow met instemming Callières, die Daarbij zal blijken dat de codetaal van diplomaten veel nadruk legt op kwaliteiten als bedachtzaam- tot op zekere hoogte wel degelijk ontraadseld kan heid en een goede voorbereiding van de diplomaat, worden. opdat il prenne garde de tomber dans le deffaut d’un Dr Hans Oversloot doceert politieke theorie en Russische politiek fameux Ambassadeur étranger de notre tems, qui étoit aan de Universiteit Leiden. Geheimen si vif dans la dispute, que lorsqu’on l’échauffoit en le • ‘Ik (...) heb gedemarcheerd bij Asst. Minis- contredisant, il reveloit souvent des secrets d’importance ter (...) waarbij ik (...) Nederlandse kandidatuur pour soutenir son opinion.6 Vrij vertaald: laat u in het heb bepleit. Zoals gebruikelijk werd onverbin- vuur van uw betoog geen geheimen ontfutselen.

■ Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Internationale 205 Spectator Veel nuttige wenken en do’s and don’ts dus. deze vier doelwitten, en bij elk doelwit kiezen voor Modern wetenschappelijk onderzoek is er wel, een strategie: het verminderen of juist het opvoeren maar het is doorgaans gericht op bepaalde aspec- van de spanning (de-escalatie versus escalatie). Aldus ten van taalgebruik (zoals beleefdheid) of juist kunnen elementaire grondpatronen – oogmerken – van diplomatie (onderhandelingsvaardigheden). worden onderscheiden in diplomatieke uitspraken. Ik Een meer geïntegreerde benadering (hoe functio- geef voor elk van de vier doelwitten een voorbeeld. neert taal binnen de diplomatie) is schaars.7 Doelwit A: de spelers (oogmerk: overeenkomsten of juist verschillen benadrukken). Als een andere Verbaal vuurwerk partij doelwit is, zal de diplomaat het spel spelen Wie meer wil weten over het functioneren van van overeenkomsten en verschillen. Afhankelijk diplomatiek taalgebruik kan daarom beter begin- van de strategie zullen overeenkomsten tussen de nen bij de oogmerken die een diplomaat heeft. We spelers of juist de verschillen worden benadrukt. gaan er daarbij vooralsnog van uit dat een ratio- Voorbeeld: ‘We will continue to contribute to the nele en ervaren diplomaat zijn taalgebruik onderge- further strengthening of the international coali- schikt maakt aan het doel dat hij wil bereiken of het tion against terrorism.’10 In deze verklaring wordt belang dat hij wil dienen. In de praktijk kunnen eensgezindheid tot uitdrukking gebracht. De woor- dat natuurlijk tal van doelen zijn, zoals representeren, den we en coalition zijn hier de sleuteltermen. onderhandelen of bemiddelen. Doelwit B: de dossiers (oogmerk: opties maxima- Een belangrijke keuze, die doorgaans voorafgaat liseren of juist minimaliseren). Als het voorwerp aan uitspraken van een diplomaat, betreft de te van de onderhandelingen, het dossier, het doelwit is, volgen strategie: kiest de diplomaat (of de opdracht- zal de diplomaat zoeken naar vergroting of verklei- gever in zijn eigen hoofdstad) ervoor de spanning ning van de onderhandelingsruimte: hoe kunnen te verkleinen (de-escalatie) of de spanning op te opties worden vergroot – bijvoorbeeld door een voeren (escalatie)? package deal te formuleren – of juist worden ver- Onderhandelen is balanceren tussen samenwerken kleind – bijvoorbeeld door een ultimatum te stellen? en vechten. In modellen voor onderhandelingen Zo werd het regime van Saddam Hoessein het wordt aanbevolen onnodige spanning te vermijden. vuur na aan de schenen gelegd in een befaamd Toch zijn pressie en verbaal vuurwerk nuttige geworden Veiligheidsraadsresolutie: ‘[The Security hulpmiddelen.8 Council] Recalls (...) that the Council has repeatedly In het diplomatieke vak gelden escalatie en de- warned Iraq that it will face serious consequences as escalatie als waardevrije en instrumentele begrippen: a result of its continued violations of its obligations.’11 men escaleert als dat opportuun wordt gevonden. Doelwit C: de omgeving (oogmerk: medestan- Daarmee is escalatie een fundamenteel ander begrip ders winnen of tegenstanders schaden). Het vi- dan soms in de literatuur wordt aangetroffen. Zo be- zier is gericht op de omgeving, de andere spelers. schrijft Glasl escalatie als een deterministisch proces: De diplomaat zal zijn best doen honing en azijn de strijdende partijen beheersen het conflict niet, te verdelen tussen mede- en tegenstanders. Als we maar belanden als het ware onafwendbaar in een ons niet samen inspannen voor een mooi doel, zijn steeds diepere crisis. Essentieel is echter ook bij hem rampspoed en tegenslag ons deel: ‘Als we elkaars dat escalatie behulpzaam kan zijn bij het hervinden talen niet leren, begrijpen we straks de finesses van een constructieve harmonie tussen partijen.9 van elkaars culturen niet meer.’12 Hier wordt een Wij gaan er hier van uit dat spanning in een diplo- gemeenschappelijk belang tot uitdrukking ge- matiek proces functioneel en beheersbaar is of gemaakt bracht en steun gezocht bij de publieke opinie. kan worden. En dat taal daarbij een wezenlijke rol Doelwit D: de sfeer (oogmerk: klimaat verzach- speelt. De spanning in een dergelijk proces zal ten of juist verharden). Tot slot is er de sfeer, het zich in het algemeen richten op een of meer van de klimaat waarin de interactie plaatsvindt. Daarbij volgende doelwitten: (A) andere spelers, mede- of kan het gaan om het micro-niveau, bijvoorbeeld tegenstander (wie?); (B) de speelruimte, of het dos- de stemming in een gesprek tussen twee diplo- sier (wat?); (C) de omgeving, andere partijen in maten. In dit verband kan men denken aan deli- de omgeving (met wie?); en (D) de sfeer (hoe?). beraties over de vorm van de onderhandelingsta- De diplomaat kan zijn pijlen richten op elk van fel of het uitzicht van de kamer waar men elkaar

■ 206 Internationale Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Spectator treft. Het kan ook gaan om het macro-niveau. Te Slotsom denken valt aan de Koude Oorlog, waarin pe- Is hiermee nu de code van de diplomatentaal ge- rioden van vorst en dooi elkaar afwisselden. kraakt? Allerminst natuurlijk, want de werkelijkheid Een fraai geroutineerd voorbeeld uit de mond kent oneindig meer nuances dan een theoretisch van de secretaris-generaal van de Verenigde Naties: analysemodel. Niettemin kan deze benadering hel- ‘Question: Is that the main outcome of this? To pen bij het begrijpen van diplomatieke taal en hoe sort of have everybody try and put pressure on the die taal functioneert. Taalgebruik is in de diplomatie Government [of Myanmar]?’ Kofi Annan: ‘Encou- meer dan een randverschijnsel of een vormelijk hoog- rage.’13 Met nadruk vermijdt de secretaris-generaal standje. Taal is het basis-instrumentarium van de te spreken van uitoefening van druk. Hij noemt de diplomaat, dat hem ten dienste staat bij het praktise- gekozen benadering een aanmoediging. Daarmee ren van een (escalerende of de-escalerende) strategie. wordt gezichtsverlies voorkomen, terwijl tegelij- Bij elke strategie kunnen de juiste doelwitten worden kertijd onmiskenbaar invloed wordt aangewend. gezocht en oogmerken worden gehonoreerd. Daarbij Het laatste voorbeeld demonstreert overigens een kunnen drie strijdtonelen worden onderscheiden, beperking van de gekozen benadering: strategieën waar de strategie wordt toegepast: het interne cir- zijn doorgaans gecompliceerder dan alleen een keuze cuit, de diplomatieke arena en de publieke arena. tussen escalatie en de-escalatie. Het vervangen van Hiermee is een kader geschapen om diplomatiek druk door aanmoediging is een semantische handig- communiceren te analyseren. Dit kan ook wor- heid, die verder eigenlijk weinig verraadt over de den benut om een strategie te ontwerpen en van de strategische keuzen. Voor de goede verstaander is juiste terminologie te voorzien. Al met al kan aan het een diplomatieke knipoog: de druk wordt niet de hand van voorbeelden en citaten aannemelijk verminderd – hooguit hoffelijker gepresenteerd. Dat worden gemaakt dat taal in hoge mate kan bijdra- voert ons terug naar de vraag, wie die goede ver- gen aan rationele strategieën van conflicthantering. staander eigenlijk is. Ofwel: wie is de doelgroep van De mate waarin taal bijdraagt aan deze strategieën, de talige uiting, waar vindt de communicatie plaats? is afhankelijk van diplomatiek vakmanschap. De vraag naar het waar? laat zich benoemen in termen van strijdtonelen of arena’s. Te denken valt Noten aan het interne circuit (eigen berichtenverkeer); 1 Dan Brown, The Da Vinci Code, Londen, 2004. het diplomatieke circuit (bilaterale of multilaterale 2 Van Dale, 13de druk, 1999, lemma diplomaat. onderhandelingen); en de publieke arena (inter- 3 Uit een codebericht van een Nederlandse ambassade aan het views, toespraken, artikelen en persconferenties). ministerie van Buitenlandse Zaken, gedateerd 22 april 2003. Nader onderzoek zal moeten uitwijzen of er per 4 Citaat van de Britse ambassadeur Colin Budd. Bron: arena verschillen bestaan in de mate waarin be- interview Elsevier, 25 september 2003. paalde strategieën of doelwitten gekozen worden. 5 Conclusies Voorzitterschap Europese Raad 16/17 december 2004. Resteert de vraag naar de effectiviteit van diplo- 6 Sir Ernest Satow, A Guide to Diplomatic Practice, Londen, matieke taal. Wie weleens heeft bemiddeld tus- 1917, blz. 120; Callières, De la manière de négocier avec sen twee strijdende partijen, weet uit ervaring dat les souverains, Parijs, 1716, blz. 29. woordkeus nauw kan luisteren. Een fraai voorbeeld 7 Gunstige uitzondering is: Jovan Kurbalija & Hannah hiervan uit het politieke domein kan worden ont- Slavik (red.), Language and Diplomacy, Malta, 2001. leend aan de heftige debatten die in de jaren zeven- 8 F.G. Mastenbroek, Onderhandelen, 13de druk, Utrecht, tig werden gevoerd over invoering van een nieuw 2001, blz. 23 e.v.; blz. 49; en blz. 56-57. wapen voor de krijgsmacht. Tegenstanders liepen 9 Friedrich Glasl, Konfliktmanagement, Ein Handbuch für te hoop tegen de neutronenbom, die door voorstan- Führungskräfte, Beraterinnen und Berater, 7de druk, Bern/ ders steevast neutronengranaat werd genoemd. De Stuttgart, 2002, blz. 211 en 286. toenmalige minister van Buitenlandse Zaken koos 10 Gezamenlijke verklaring Europese Raad, 17 februari 2003. diplomatiek voor de aanduiding neutronenwapen. 11 Veiligheidsraad-resolutie 1441, 8 november 2002. Deze verbale manoeuvre maakte het hem gemak- 12 Franse ambassadeur in interview Vrij Nederland, 23 mei 2003. kelijker met alle partijen in gesprek te blijven. 13 Persontmoeting Kofi Annan, 29 september 2004.

Jan Jaap Kleinrensink was werkzaam bij het ministerie van Buiten- landse Zaken en werkt thans bij de Provincie Zuid-Holland.

■ Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Internationale 207 Spectator Ton Nijhuis

Ontmoeting Bush-Schröder geen keerpunt in Mainz

Toen in 1989 Bush sr. Duitsland in Mainz het part- teerd als ‘nooit meer Duitse soldaten’, werd door mi- nership in leadership aanbood, was duidelijk zicht- nister van buitenlandse zaken Fischer omgebogen tot baar dat bondskanselier Helmuth Kohl zich zeer volkerenmoord voorkomen, zonodig met Duitse sol- ongemakkelijk voelde bij deze mooie woorden. Hij daten. Ook de term Verantwortungspolitik werd van besefte meteen dat Mitterrand diep beledigd zou zijn zijn antimilitaristische lading ontdaan. De nieuwe en dat ook de Britten met hun special relationship zich betekenis werd ‘verantwoordelijkheid nemen, zelfs enigszins ongemakkelijk zouden voelen. Duitsland wanneer dit inzet van Duitse troepen impliceert’. leed nog altijd aan een leadership avoidance complex. Maar al snel begonnen de irritaties tussen Duits- Van dit partnership was in de rede van Bush land en de Verenigde Staten toe te nemen. In jr. in Mainz zestien jaar later geen sprake. Al- 2000 uitte Fischer felle kritiek op de Amerikaanse les was gericht op een symbolische verzoening plannen voor het ontwikkelen van een raketten- waarin het verleden het verleden wordt gelaten afweersysteem. Een dergelijk systeem betekende en er weer met frisse blik naar de toekomst kan immers een schending van het ABM-verdrag worden gekeken. Schröder verklaarde dat men van 1972 en zou Rusland ertoe kunnen aanzet- vanaf nu niet langer steeds wil beklemtonen waar- ten eigen maatregelen te nemen die zouden lei- over men het niet met elkaar eens is en meer de den tot een nieuwe wapenwedloop. Hoewel het gemeenschappelijkheden wil benadrukken. eenieder duidelijk was dat Rusland niet over de Kan de ontmoeting op 23 februari jl. in Mainz (financiële) mogelijkheden beschikte dit dreige- worden gezien als een nieuwe start in de Duits- ment kracht bij te zetten, schaarde Fischer zich Amerikaanse verhoudingen? Het antwoord luidt: min of meer achter het Russische standpunt.1 waarschijnlijk niet. Bondskanselier Schröder is Welbeschouwd ging het de Amerikanen niet voor zijn populariteit, die ernstig lijdt onder de om voortzetting van de Koude Oorlog, maar om aanhoudende dramatische economische situatie in de Verenigde Staten te beschermen tegen een veel eigen land, sterk aangewezen op zijn optreden in de diffusere dreiging, namelijk die van mogelijke internationale politiek, en zolang de Duitse pu- raketten van zogeheten schurkenstaten. Terwijl blieke opinie sterk anti-Bush is, zal Schröder ook in de Verenigde Staten al snel na het einde van in de toekomst de verleiding niet kunnen weerstaan de Koude Oorlog werd nagedacht over de nieuwe de verhouding tot de Verenigde Staten te gebrui- veiligheidssituatie in de wereld en over nieuwe ken voor electorale doeleinden. De Verenigde strategische concepten, ging men er in Duitsland Staten zullen er op hun beurt weinig voor voelen veelal van uit dat vragen rondom landsverdedi- blijvend te investeren in verbetering van de betrek- ging eigenlijk irrelevant waren geworden en dat kingen wanneer er geen boter bij de vis komt. de conflicten van de toekomst toch vooral zouden Bij het aantreden van de eerste regering-Schröder bestaan uit burgeroorlogen elders in de wereld. stond de relatie tussen Duitsland en de Verenigde Irritaties namen verder toe toen George W. Bush Staten nog onder een gunstig gesternte. Schröder en in 2001 president werd. Bush maakte al snel dui- Fischer waren nog maar nauwelijks in functie, toen delijk dat hij een hele reeks multilaterale overeen- ze de deelname van Duitse troepen aan de operaties komsten niet zag zitten, of het nu ging om Kyoto, in Kosovo door de Bondsdag moesten loodsen. En het internationaal strafhof, inspectiemogelijkheden hoewel er geen sprake was van een resolutie van de met betrekking tot biologische wapens of pogin- VN-Veiligheidsraad die het ingrijpen legitimeerde, gen het bezit van kleine wapens in te perken. In slaagde de nieuwe rood-groene regering hier betrek- Duitsland werd zeer gevoelig op deze unilatera- kelijk eenvoudig in. Intern werd de inzet van Duitse listische neigingen van Bush gereageerd. In de militairen gelegitimeerd met de historische opdracht Duitse politieke cultuur is multilateralisme immers die Duitsland had om volkerenmoord te voorkomen. niet alleen een effectief instrument in de interna- ‘Nie wieder Auschwitz’, tot dan meestal geïnterpre- tionale politiek, maar ook een doel op zich zelf.

■ 208 Internationale Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Spectator Ton Nijhuis

Multilateralisme heeft zich in de Bondsrepubliek lid van de Veiligheidsraad.) Minister van defensie welhaast tot een moreel concept ontwikkeld. Rumsfeld repliceerde vrijwel onmiddellijk met zijn Tijdens de Irak-crisis werden de buitenlandse befaamde opmerking over het oude en nieuwe Eu- politiek en de steeds groter wordende irritaties in ropa. Een paar weken vóór de deelstaatverkiezingen de Duitse publieke opinie over het beleid van Bush kwamen Frankrijk, Rusland en Duitsland met een voor het eerst doelbewust door Schröder ingezet gezamenlijk memorandum. Eind april 2003, na de voor binnenlands-politieke doeleinden. Het enorme val van Bagdad, volgde de beruchte Pralinengipfel. succes dat hij daarmee had, heeft hem in de periode De anti-Bush-politiek kon niet voorkomen dat daarna er steeds vaker toe gebracht deze strategie de SPD de deelstaatverkiezingen van maart 2003 te herhalen. Tegelijkertijd moest de bondsregering verloor. De dramatische economische situatie in echter trachten enigszins on speaking terms met de Duitsland leidde bovendien tot een vrije val van de Verenigde Staten te blijven. Dit leidde tot een poli- populariteit van de rood-groene coalitie. Elke week tiek die zich kenmerkte door het afwisselend fel kri- werd een nieuw dieptepunt bereikt. Er was ech- tiseren van de Amerikaanse politiek en betrekkelijk ter één uitzondering. De Amerika-kritische poli- stille pogingen de betrekkingen weer wat te herstel- tiek van Schröder viel in de publieke opinie bui- len. Deze fluctuaties lopen opmerkelijk parallel met tengewoon goed. Deze werd voor hem een laatste de diverse verkiezingscampagnes in Duitsland.2 strohalm, zeker nu hij door de almaar stijgende In augustus 2002 werd tijdens een bijeenkomst werkloosheid gedwongen werd een grootscheeps van het presidium van de SPD besloten de drei- en weinig populair hervormingsprogramma door gende oorlog in Irak als verkiezingsthema in de te voeren. Doordat de Amerikanen na de simpel strijd te werpen.3 Schröder kondigde tijdens een verkiezingsrede aan dat Duitsland niet zou partici- peren in een oorlog, ook al zou de Veiligheidsraad Schröders aankondiging dat Duitsland niet zou daartoe verzoeken. Deze stap getuigde van een unilaterale politiek par excellence en betekende een participeren in een oorlog getuigde van een breuk in de Duitse traditie. Niet alleen had Schrö- der geen van de Europese bondgenoten geconsul- unilaterale politiek par excellence teerd of geïnformeerd (hij had zich altijd zeer sterk gemaakt voor een Europees gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid), ook de Verenigde gewonnen oorlog er niet in slaagden het land te Naties werden simpelweg terzijde geschoven. stabiliseren, bleef Irak een nieuws-item waarmee Na Schröders verkiezingsoverwinning van 22 Schröder haast dagelijks zijn gelijk kon halen. september 2002 werd al snel gewerkt aan verbete- ring van de contacten. Fischer verklaarde dat hij zich Nieuwe elementen in de buitenlandse politiek kon voorstellen dat Duitsland in een latere fase met De politiek van Schröder bestaat uit vier elementen een VN-mandaat een rol op zich kon nemen. Verder die nieuw zijn in de Duitse politiek. De eerste is het toonde Duitsland zich bereid een grotere rol in Af- openlijk en luid kritiseren van de Amerikaanse poli- ghanistan te spelen (de leiding van ISAF, samen met tiek. Ook vroeger werd het Amerikaans beleid nooit Nederland). Vervolgens, in de aanloop naar de ver- klakkeloos gevolgd, maar men hoedde zich ervoor kiezingen in Nedersaksen en Hessen (2 maart 2003), meningsverschillen al te openlijk te ventileren. liep de irritatie hoog op. Schröder zei in een verkie- Zo verkregen de Verenigde Staten tijdens de Yom zingsbijeenkomst in Goslar op 22 januari: ‘Rechnet Kippur-oorlog (oktober 1973) geen overvliegrech- nicht damit, dass Deutschland einer den Krieg legi- ten over Duits grondgebied om Israël van wapens timierenden Resolution zustimmen wird. Rechnet te voorzien. Het gebruik van Amerikaanse bases nicht damit.’ En voor degenen voor wie de reikwijdte in Duitsland en het verlenen van overvliegrechten van deze woorden onvoldoende helder was, voegde waren voor de rood-groene regering in de Irak-oor- hij eraan toe dat hij hiermee een stuk verder ging dan log opmerkelijk genoeg geen probleem. Het gaat het Duitse politieke standpunt tot dan toe. De toch dus niet zozeer om de substantie, alswel om de al moeizame pogingen van de Amerikaanse minister toonzetting en het politieke gebruik van de tegen- van buitenlandse zaken Colin Powell een resolutie stellingen; daarin zijn veranderingen opgetreden. van de Veiligheidsraad te verkrijgen, werden hiermee De Duitse politiek is thans misschien nog sterker nog verder ondermijnd. (Duitsland was sinds januari op de Verenigde Staten georiënteerd dan vroeger.

■ Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Internationale 209 Spectator Het is vooral een politiek geworden van reageren, opeisen van een Platz an der Sonne (!) grote politieke van het kritisch volgen van Amerikaanse stap- winst valt te behalen. In sentimentele bewoordingen pen. Nog nooit werd in de Duitse media zoveel schrijft hij in Bild Zeitung: ‘Das Deutschland, für over de Amerikaanse politiek bericht als in de das ich arbeite, ist ein stolzes, ein solidarisches Land. laatste jaren, en vrijwel altijd kritisch. Omge- Ein Land, das seine Leistungen nicht mies machen keerd is er in de Verenigde Staten betrekkelijk lässt. [...] Ich nenne es “unser Deutschland” [...] weinig aandacht voor Duitsland. De verhouding Unser Deutschland vertraut auf seine eigene Kraft lijkt in zekere zin wel wat op die tussen Nederland [...] Unser Deutschland ist ein selbstbewusstes Land. en Duitsland in de jaren zeventig en tachtig, ook Unser Deutschland genießt Respekt und Ansehen in wat betreft de vermeende morele superioriteit. der Welt. Weil wir Partner und Vorbild sind. Weil Een tweede nieuw element in de Duitse politiek wir das Europa der Völker bauen und weltweit Frie- is de wens de uitgangspunten van en de balans in den und Menschenrechten sichern und schützen hil- de verhouding tot de Verenigde Staten te herzien. fen. Und weil wir deshalb unsere nationalen Interes- Schröder laat weinig ogenblikken onbenut om te sen nicht verstecken müssen. Das ist unser deutscher verklaren dat Duitsland auf gleicher Augenhöhe met Weg. Für diese Vision kämpfe und arbeite ich.’5 de Verenigde Staten dient om te gaan. Duitsland Een vierde element dat onder Schröder sterker heeft niet langer verplichtingen ten aanzien van de benadrukt wordt, is Duitsland als morele macht. Amerikanen vanwege de Tweede Wereldoorlog, de Juist omdat Duitsland zo goed lering uit het ver- wederopbouw en de bescherming tijdens de Koude leden heeft getrokken, is het land nu extra gevoe- Oorlog en vanwege de Amerikaanse steun aan de lig voor het gebruik van niet gelegitimeerd geweld Duitse eenwording. De Bondsrepubliek is nu vol- door andere landen. De Amerikanen wordt voor- ledig soeverein en neemt veel verantwoordelijkheden gehouden dat de morele kritiek van Duitse zijde op zich in de internationale politiek. Deze bijdrage op de politiek van Washington welbeschouwd een dient gewaardeerd te worden en ook gehonoreerd, produkt is van de buitengewoon goed geslaagde het liefst met een permanente zetel in de VN-Veilig- Amerikaanse heropvoedingspolitiek na de oorlog. heidsraad. In ieder geval is Duitsland niet langer een Het verleden is op deze wijze niet langer een bron vazalstaat van de Verenigde Staten (alsof dat ooit het van schaamte, die zich vertaalt in terughoudend- geval is geweest). Hoezeer deze idee van emancipatie heid wanneer het gaat om het opheffen van de ten opzichte van de Verenigde Staten aan popula- morele wijsvinger. Integendeel, de verwerking van riteit in Duitsland heeft gewonnen, mag blijken uit het verleden is in deze optiek juist een bron van een bijdrage van Helmut Schmidt in Die Zeit onder trots die tot een superieure politieke cultuur heeft de titel ‘Eine Frage der Würde’, waarin hij stelt dat gevoerd, met een hoogstaand moreel besef, waar- vriendschap iets anders is dan Vasallentum. Uit naam aan andere landen nauwelijks kunnen tippen. van alle Europeanen beëindigt Schmidt het artikel Deze hoge morele standaarden hebben overigens met ‘Wir (...) wollen keine Vasallen sein, wir wollen nauwelijks consequenties voor het Duits optreden op unsere Würde bewahren.’4 Over de vraag wat gelijk- het wereldtoneel als Handelsstaat. Schröder reist, net gerechtigdheid tussen beide landen in de praktijk als Kohl overigens, het liefst naar bijvoorbeeld het inhoudt, krijgen we behalve algemene opmerkingen Midden-Oosten en China met tientallen zakenlie- over respect, consultatie en invloed, weinig te horen. den in zijn gevolg en vindt het dan ook niet altijd Deze emancipatie van de Duitse buitenlandse nodig zaken als mensenrechten uitvoerig te themati- politiek ten opzichte van de Verenigde Staten en het seren. Juist omdat Duitsland in de wereldpolitiek een gerespecteerd willen worden, hangen nauw samen betrekkelijk ondergeschikte rol speelt, kan het een met een derde element dat kenmerkend is voor de beetje als free rider optreden. Het heeft immers niet nieuwe Duitse buitenlandse politiek en het binnen- die verantwoordelijkheid die de Verenigde Staten lands-politiek gebruik ervan door Schröder, namelijk op zich nemen. Een dergelijke politiek keert ook op nationale trots, een gevoel waaraan lange tijd liever Europees niveau terug, zoals bij het opheffen van het niet geappelleerd werd. Nationalisme en nationale wapenembargo ten aanzien van China zonder dat trots waren zo door de geschiedenis in diskrediet er aan China eisen worden gesteld (mensenrechten, geraakt, dat ze in het naoorlogse Duitsland in de Taiwan) en zonder dat de mogelijke effecten ervan taboesfeer kwamen te liggen. Schröder heeft echter voor geostrategische verhoudingen lijken te zijn ontdekt dat er met het inspelen op nationale trots, in overwogen (Taiwan, Japan). Hiervoor draagt Europa combinatie met het idee van ‘normalisering’ en het geen bijzondere verantwoordelijkheid, zo lijkt het.

■ 210 Internationale Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Spectator Zelfbewust en vrijblijvend ook een eind gekomen aan de geprivilegieerde Duitsland heeft zich in de ogen van Schröder in bilaterale dialoog. Duitse politici hebben nauwe- buitenlands-politiek opzicht ontwikkeld tot een lijks nog toegang tot kringen rondom de presi- zelfbewust en trots land, dat zich de wet niet door dent of de minister van buitenlandse zaken Rice. de Verenigde Staten laat voorschrijven en een sterke Beide landen hebben derhalve maar beperkte be- morele macht vertegenwoordigt. Dit is een bood- langstelling voor een toenadering die veel verder gaat schap die in de publieke opinie goed aankomt. Ook dan het symbolisch belijden van de lotsverbonden- een kritische houding ten aanzien van de Verenigde heid. Duitsland omdat van een echte ‘gelijkberech- Staten in het algemeen en president Bush in het tigde partner’ een substantieel grotere inspanning bijzonder doet de populariteitswaarde goed. Het verwacht mag worden, de Verenigde Staten omdat is ook om deze reden dat Schröder vlak voor de men van mening is dat de verhouding tussen wat verkiezingen in Schleswig-Holstein (20 februari jl.) geëist en wat geleverd wordt weinig aantrekkelijk is.7 de verleiding niet kon weerstaan om in München Het effect van dit onafhankelijker, maar min- (12 februari, tussen het bezoek van Condoleezza der belangrijk worden, is dus een versterking van Rice en Bush in) te pleiten voor herziening van de symboolpolitiek. Schröder zal, zeker zolang Bush structuren voor de transatlantische dialoog.6 Aan- in Duitsland de meest gehate politicus is, zich gezien het voorstel met de Amerikanen noch met graag blijven presenteren als de sterke, zelfverze- de Europese bondgenoten was besproken (zelfs kerde staatsman, die de Verenigde Staten durft Fischer schijnt niet van te voren op de hoogte te te trotseren en Duitsland zijn waardigheid heeft zijn gesteld), kan deze actie moeilijk worden gezien teruggegeven. Het zal vooral een politiek zijn die als een goed voorbereide poging metterdaad iets bestaat uit het vanaf de zijlijn becommentariëren te bewerkstelligen. Het effect dat werd bereikt en van het Amerikaanse beleid. Retoriek en verge- waarschijnlijk ook werd beoogd, is dat Schröder zich zichten zullen ook in de komende tijd het hui- opnieuw presenteerde als de zelfbewuste staats- dige Duitse en Europese onvermogen verbloemen. man die de problemen openlijk durft aan te snijden, Mainz heeft hierin geen verandering gebracht. daarbij kritiek op de Verenigde Staten niet schuwt en een grotere rol voor Duitsland en Europa opeist. Noten Net zoals de kritische houding ten aanzien van 1 Vgl. Nikolas Busse, ‘Die Entfremdung vom wichtigsten de Verenigde Staten vrijblijvend is, is ook de toena- Verbündeten. Rot-Grün und Amerika’, in: Hanns Maull e.a. dering tussen Duitsland en Amerika vrijblijvend. (red.), Deutschland im Abseits? Rot-Grüne Außenpolitik Goede relaties met Amerika worden weliswaar ge- 1998-2003, Baden-Baden, 2003, blz. 19-32. propageerd, gemeenschappelijke waarden benadrukt, 2 Vgl. Mario Stumm, Transatlantische Beziehungen – Hinter- maar harde commitments vermeden. In deze vrijblij- grundpapier zur Senderreihe ‘Für eine bessere Außenpolitik’ vendheid zal in de komende tijd weinig verandering im Deutschlandfunk, http://www.deutsche-aussenpolitik.de komen. Duitsland heeft niet de kracht en de wil de /resources/dossiers/transatlantischebeziehungen.pdf meer assertieve toon van de politiek ook te verta- 3 Zie een interview met de partijvoorzitter van de SPD, len in een grotere rol op het wereldtoneel. Met een Münterfering, in: Darmstädter Echo, 11 september 2002, buitenlandse inzet van 7000 militairen zit het land blz. 2: ‘Natürlich hat der Wahltermin dabei eine Rolle behoorlijk aan zijn taks. De groeiende Duitse inter- gespielt.’ nationaal-politieke ambitie gaat gepaard met kleiner 4 Helmut Schmidt, ‘Eine Frage der Würde’, in: Die Zeit, wordende mogelijkheden deze ambitie kracht bij te 17 februari 2005, blz. 1. zetten, al was het alleen al vanwege de schier onop- 5 Schröder, ‘Meine Vision von Deutschland’, Bild, losbare economische problemen aan het thuisfront. 8 augustus 2002. Ook in de relatie met de Verenigde Staten heeft 6 Deze rede is te vinden onder: http://www.bundeskanzler.de zich een enigszins tegengestelde ontwikkeling /Reden-.7715.787039/a.htm?printView=y voorgedaan: Duitsland is weliswaar minder af- 7 Zie ook Erza Suleiman, ‘Der Irrelevante Kontinent. hankelijk geworden van de Verenigde Staten, maar Warum die Amerikaner wenig von Europa halten und was omgekeerd is Duitsland ook minder belangrijk Europas Außenpolitik dagegen tun kann’, in: Internationale geworden voor de Verenigde Staten. De klassieke Politik, januari 2005, blz. 64-67. rol van Duitsland als de betrouwbare ‘schaapher- der’ van Europa en als het ‘tegenwicht van Franse Dr Ton Nijhuis is directeur van het Duitsland Instituut Amsterdam (DIA) tegenwicht-ambities’ is uitgespeeld. Daarmee is en hoogleraar Duitslandkunde aan de Universiteit van Amsterdam.

■ Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Internationale 211 Spectator

Respons Peter Baehr

De Europese Grondwet: te rooskleurig?

N.a.v. Jaap W. de Zwaan, ‘De Europese Grond- de vraag aan de orde wordt gesteld of het poli- wet: verantwoorde stap in het integratieproces‘; tiek verstandig zou zijn een Europese Commis- Anton van Schijndel, ‘Nederland en de Europese sie te benoemen waarin belangrijke Europese grondwet: naar heronderhandeling van het landen als Duitsland, Frankrijk en het Verenigd Verdrag van Nice’; en Peter Bursens, ‘Liever Koninkrijk niet zouden zijn vertegenwoordigd. geen referendum over Europese Grondwet’, in: De Zwaan laat zich hier echter niet over uit. Internationale Spectator, maart 2005, respectieve- • Hij is enthousiast over de nieuw aan te stellen lijk blz. 123-131; 132-137; en 138-142. Europese Minister van Buitenlandse Zaken (‘een goede zaak’), maar vermeldt er niet bij dat zaken De nieuwe Europese Grondwet is voor mij (en naar in de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties, ik vermoed voor vele Nederlanders, die er straks voor zover het de permanente leden Frankrijk en over zullen moeten stemmen) een lastige materie, het Verenigd Koninkrijk betreft, buiten het ge- waarvan ik de merites lang niet altijd kan door- meenschappelijk buitenlands beleid zullen blijven. gronden. Daarom was ik aanvankelijk blij een stuk Hij zegt dat van de nieuw te benoemen functio- erover te kunnen lezen van professor Jaap de Zwaan, naris: ‘[U]iteraard moet betrokkene erop letten een deskundige bij uitstek op dit gebied. Lezing niet vermalen te worden in de nationale belan- van zijn stuk heeft mij echter nogal teleurgesteld. genstrijd in de Raad. Onduidelijk blijft echter hoe De Zwaan is enthousiast over het Verdrag. Zijn deze dat zal moeten doen, al lijkt Xavier Solana stuk wemelt van termen als ‘veel goeds’, ‘een mooie ‘het in zich te hebben om de functie met een vol- tekst’, ‘goed en inzichtelijk gestructureerd’, ‘inzich- doende mate van onafhankelijkheid te bekleden’. telijker’, ‘verhelderend’, ‘nuttig’, ‘vernieuwend en • Hij is wat minder enthousiast over de nieuw verfrissend’, ‘goed werk’, ‘positieve ontwikkeling’, gecreëerde functie van voorzitter van de Eu- ‘goede tekst’, ‘positief oordeel’. Het kan eenvoudig ropese Raad, maar: ‘[N]u we de functie echter niet op. Nadat ik mij met grote moeite door de berg hebben, zullen we er ons voordeel mee moeten tekst van het Verdrag had heen geworsteld, vroeg doen.’ Met dien verstande dat deze Voorzitter ik mij af of hij en ik wel dezelfde tekst onder ogen niet de Commissie in het algemeen en de Mi- hadden gehad. Een tekst die in mijn bevinding vaak nister van Buitenlandse Zaken ‘voor de voe- nogal rammelt, onduidelijk of vaag is en in ieder ten (mag) lopen’. Hoe hij (of zij) dat moet ver- geval veel vragen oproept. Maar ja, anders dan hij, mijden, vermeldt De Zwaan echter niet. behoor ik – overigens samen met de meeste an- • De Zwaan vindt zelf ook dat de tekst van het dere Nederlanders – niet tot de ‘ingewijden’ die er, verdrag te lang is geworden: ‘Voor de gewone volgens De Zwaan, gemakkelijk hun weg in kunnen burger is daar geen beginnen aan.’ Dat lijkt bijna vinden. Wel laat De Zwaan hier en daar doorsche- op een doodvonnis voor een stuk dat aan die ‘ge- meren dat de tekst niet zo heel veel nieuws bevat. wone burger’ ter goedkeuring wordt voorgelegd! ‘Oude wijn in enigszins vernieuwde zakken,’ zou Het is mij volstrekt onbegrijpelijk hoe je dan dan ook een betere titel voor zijn stuk zijn geweest. nog kunt spreken over een ‘Verantwoorde Ter toelichting van mijn teleurstelling over stap in het integratieproces’. zijn stuk volgen hieronder enkele voorbeelden: • Van de referenda moet hij niet veel hebben (‘Ei- • Hij meldt dat de Commissie ‘klein’ moet wor- genlijk is dat onzin.’). Ik ben het met hem (en den gehouden (blz. 124). Vooralsnog betekent met onze Belgische collega Peter Bursens, die in dat één lid per lidstaat, oftewel 25 personen. Of dezelfde aflevering hetzelfde met kracht van dat aantal tot de categorie ‘klein’ moet worden argumenten betoogt) eens dat dit stuk zich niet gerekend, moge iedere lezer voor zichzelf be- leent voor behandeling in een referendum – al dan slissen. In een later stadium zullen de leden per niet ‘raadgevend’ (een aantal Tweede-Kamerfrac- toerbeurt worden aangewezen, ‘waarbij alle lid- ties heeft inmiddels te kennen gegeven de uitslag staten volstrekt gelijk behandeld worden’. Hier van het referendum te zullen respecteren – ook lijkt mij een beschouwing op haar plaats waar als dat negatief mocht uitvallen). Dat een nega-

■ 212 Internationale Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Spectator

Respons Peter Baehr

tief oordeel van de kiezers ‘de regering ernstig Grondwet worden versterkt door de vaagheid (‘Het in verlegenheid zou brengen’, is echter voor mijn beleid van de Unie ... laat het specifieke karakter gevoel wel erg gouvernementeel geredeneerd. Dat van het veiligheids- en defensiebeleid van bepaalde is nu eenmaal het risico van de democratie! En staten1 onverlet’), de ingewikkelde stemprocedures dat ze dan voor die problemen ‘wel een oplossing’ (‘Onder gekwalificeerde meerderheid van stem- zullen vinden (blz. 128), getuigt niet van veel men wordt verstaan ten minste 55% van de leden respect voor de democratische besluitvorming. van de Raad die ten minste vijftien in aantal zijn en • De Zwaan vraag zich af of, als na Bulgarije en lidstaten vertegenwoordigen waarvan de bevolking Roemenië, Kroatië en Turkije ook de andere lan- ten minste 65% uitmaakt van de bevolking van de den van de Balkan en verder Albanië, Moldavië Unie.’) en het veelal nogal kreupele Nederlands (‘ci- en Oekraïne zich melden als lid van de EU, het viele en militaire vermogens’; ‘een door de mens ver- ons nog vrij staat ‘neen’ te zeggen. ‘Ik denk het oorzaakte ramp’; ‘de ruimte van vrijheid, veiligheid niet,’ schrijft hij, want hij vindt dat, als eenmaal en recht’) waarin de tekst van het Verdrag is gesteld. aan een aantal strenge prealabele eisen en voor- Ik aarzel dan ook nog over de vraag hoe ik mijn waarden is voldaan, ‘dan kunnen wij de volken stem in het komende referendum zal uitbrengen van de genoemde landen de verworvenheden – een aarzeling die door de artikelen van Bursens van de Europese samenwerking – vrede, stabili- en Van Schijndel nog wordt versterkt en door het teit en welvaart – domweg niet onthouden.’ (blz. artikel van De Zwaan zeker niet is weggenomen. 129) Nog daargelaten of deze redenering veel Nederlandse kiezers over de streep zal trekken, Noot lijkt het mij dat een diepgaande bezinning over 1 ‘[L]ees de neutralen,’ legt De Zwaan bereidwillig uit. Met de consequenties van een dergelijke vérgaande andere woorden, het gaat hier om de EU-lidstaten Zweden, uitspraak hier op haar plaats zou zijn geweest. Finland, Oostenrijk, Ierland, Cyprus en Malta. Waarom Op het eerste gezicht lijkt mij een EU, mét deze die niet met name in het Grondwetsverdrag worden landen en zonder Noorwegen en Zwitserland, die genoemd, is onduidelijk. in het artikel niet voorkomen, een wangedrocht. Dr P.R. Baehr is honorair hoogleraar Rechten van de Mens aan de Het artikel van De Zwaan heeft mij wel tot na- Universiteit Utrecht. denken gestemd. Mijn aarzelingen over de nieuwe

Repliek J.W. de Zwaan

De bedoeling van mijn artikel was binnen een daan, ik heb dat ook niet gezegd. De, in de grond- beperkt bestek (van woorden) veel informatie over wet neergelegde, afspraak dat de Commissie – over de inhoud van de Europese Grondwet te geven, enige tijd – zal bestaan uit een aantal leden dat met een beoordeling daarvan. Deze opzet betekent overeenkomt met twee derde van het aantal lidsta- noodzakelijkerwijze dat niet op alle punten even ten, is wel een bijdrage in de goede richting (een gedetailleerd kan worden ingegaan. Voor Specta- ‘kleinere’ Commissie). Ter zake zal de Europese tor-begrippen is het artikel al lang. Het is jammer Raad een rotatieschema moeten uitwerken waarbij dat Baehr deze opzet kennelijk heeft miskend. gelijkheid tussen de lidstaten het uitgangspunt is. Baehr heeft het artikel op een aantal pun- Aldus zullen ook – in de woorden van Baehr – ten ook niet goed gelezen, of niet begrepen. ‘belangrijke’ Europese landen als Duitsland, • Het is een beetje flauw te doen voorkomen alsof ik Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk niet altijd een Commissie met één lid per lidstaat ‘klein’ zou (meer) in de Commissie vertegenwoordigd zijn. vinden. Die mening ben ik namelijk niet toege- Dat is een goede zaak. De Commissie is namelijk

■ Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Internationale 213 Spectator aangesteld om het algemene Europese belang te daar wel een oplossing voor zullen vinden. Ik behartigen, en niet dat van individuele lidstaten heb wel gezegd dat de Unie zich, in zo’n situatie, (of dat van het collectief van de grote lidstaten). zal inspannen daar een oplossing voor te vinden. • Hoe Baehr kan zeggen dat zaken in de Veilig- Waarom dat zo vreemd is – Baehr windt zich er heidsraad ‘buiten het gemeenschappelijk bui- nogal over op – zie ik niet in. Het is inderdaad tenlands beleid’ zullen vallen, is mij een raadsel. een beproefde techniek van de Unie om, wanneer Zo’n gekunsteld onderscheid – afhankelijk van Europese verdragen – door de opstelling van één het forum waar buitenlands beleid aan de orde is, lidstaat – dreigen niet in werking te kunnen tre- heeft de Unie wel of geen verantwoordelijkheid den, te proberen via afzonderlijke regelingen aan – kennen wij niet. Iets anders is uiteraard hoe de de bezwaren van die lidstaat tegemoet te komen. Minister van Buitenlandse Zaken van de Unie Dat is gebeurd bij de verdragen van Maastricht respectievelijk de Unie zelf in de nieuwe situatie en Nice. De gedachte daarbij is steeds geweest zal inspelen op GBVB-zaken die in de Veilig- dat het tegemoet komen aan de bezwaren van één heidsraad spelen respectievelijk op het optreden lidstaat te verkiezen is boven het afblazen van het daar van lidstaten die (permanent) lid van de hele verdrag. Waarom zo’n benadering ondemo- Veiligheidsraad zijn. Daar valt nu nog weinig over cratisch is, vermag ik (opnieuw) niet in te zien. te zeggen. Als we er echter van uitgaan dat de • Voor een ‘diepgaande bezinning’ over de conse- GBVB-dimensie van de EU-samenwerking in de quenties van verdergaande uitbreidingen was het toekomst versterkt zal worden, en de Unie dat ook artikel (natuurlijk) niet de plaats. Dan hebben we ‘naar buiten’ zal uitstralen, mag worden aangeno- het over de toekomst van de EU ná de (inwerking- men dat van die sterkere EU-betrokkenheid meer treding van de) Europese Grondwet en de verdere disciplinerende werking zal uitgaan op de (perma- uitbreidingen. Het leek me echter wel goed erop nente) Veiligheidsraad-leden die EU-lidstaten zijn. te wijzen dat de grondwet niet het finale stadium • Hoe de nieuw te benoemen Voorzitter van de van het Europese integratieproces markeert. Hoe Europese Raad en de nieuw te benoemen Minister het verder moet, gaat het bestek van een infor- van Buitenlandse Zaken van de Unie kunnen voor- matief artikel over de grondwet te buiten, en is kómen dat ze elkaar ‘voor de voeten’ lopen, valt – materie voor beleidsmakers en onderzoekers. ik zou bijna zeggen: uiteraard – niet te voorspellen. Hoogdravende uitspraken of voorspellingen vallen De Europese Grondwet is intussen bepaald meer daar niet over te doen. Er mag echter worden dan ‘oude wijn in nieuwe zakken’, de kwalificatie aangenomen dat normaal gesproken de Minister de die Baehr gebruikt. Ik wijs alleen al op de af- aangewezen autoriteit zal zijn, en de Voorzitter van schaffing van de pijlerstructuur, de integratie van de Europese Raad (hooguit) wanneer GBVB-zaken de Gemeenschappen in de Unie, de verbetering op zijn niveau aan de orde zijn. Voor het overige van de democratie en efficiency op Europees ni- zal de praktijk, en de persoonlijkheid van de te veau (vergelijk de introductie van ‘co-decisie’ als benoemen personen, uitsluitsel moeten geven. algemene wetgevingsprocedure) en, wat de be- • Baehrs opmerking over de ‘lengte’ van de grondwet voegdheidsverdeling betreft, de nieuwe arrange- is sprekend. Ja, de grondwet is lang en voor de bur- menten betreffende de justitie- en binnenlandse ger moeilijk te lezen, dat heb ik inderdaad gezegd. zaken-samenwerking. In mijn artikel heb ik al Ik heb ook aangegeven hoe het allemaal beter had die zaken aangegeven. Kennelijk heeft Baehr het gekund (heel Deel III in een apart Protocol). Hier allemaal wat vluchtig – en selectief – gelezen. ligt echter een verband met een ander probleem, Kortom, het constitutioneel verdrag is, naar goed dat van de wijzigingsprocedures. Ook daar ben Europees gebruik, het resultaat van compromissen ik in mijn artikel op ingegaan. Maar goed, als de na langdurige onderhandelingen. Om de kwali- lengte alléén al voldoende reden is om de grond- teit daarvan te beoordelen, moeten voor’s en tegen’s wet af te wijzen (Baehr spreekt van een ‘doodvon- tegen elkaar worden afgewogen. Per saldo overwe- nis’), dan zijn we snel uitgepraat. Dan kan iedere gen wat mij betreft de voor’s. Ik heb dat, dacht ik, discussie beter achterwege blijven. Gelukkig in mijn artikel voldoende geadstrueerd en ben die gaat het in de (Europese) werkelijkheid niet zo. mening nog steeds toegedaan. Het is niettemin jam- • Ik heb niet gezegd dat, als het oordeel van de mer dat ik Baehr (nog) niet heb kunnen overtuigen. kiezers in een lidstaat negatief zal uitvallen, ‘ze’

■ 214 Internationale Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Spectator

Respons Jérôme Larosch

Oude wijn in lekkende zakken

N.a.v. Nikhil Dhanrajgir & Bas de Gaay Fortman, buurt komt bovengenoemde verwijzing naar de stra- ‘Amerikaanse superioriteit ingebed: multilatera- tegische cultuur van de Verenigde Staten, die sterk lisme als bijprodukt’, in: Internationale Spectator, leunt op het appèl aan de ‘internationale gemeen- februari 2005, blz. 69-75. schap’. Dat dit een problematisch begrip is, onder- kennen de auteurs in hun artikel ten dele – ze ken- In het februarinummer van de Internationale Spec- schetsen de term als ‘niet meer dan een abstractie’ tator presenteren Nikhil Dhanrajgir en Bas de Gaay – maar ze weigeren de consequentie van hun eigen Fortman een oplossingsrichting voor de inbedding analyse te aanvaarden. Die gevolgtrekking is dat het van de Verenigde Staten in het multilaterale systeem. eigen artikel overbodig is. Ik zal laten zien waarom. De Amerikaanse Alleingang in de kwestie-Irak vormt Hoewel er meningsverschillen bestaan over het de aanleiding voor een betoog waarin ‘president Bush begrip internationale gemeenschap, is er over twee en zijn oorlogskabinet’ gepresenteerd worden als zaken vrijwel volledige eensgezindheid: de inter- exponenten van het veelkoppige Amerikaanse mon- nationale gemeenschap is verre van slagvaardig en ster, dat alleen in multilaterale kaders beteugeld kan als er al zoiets als de internationale gemeenschap én moet worden. Als hoofdpunt pleiten de auteurs bestaat, dan maken de Verenigde Staten daar zeker voor ‘[...] een immanente dialoog over veiligheid, deel van uit. Ter illustratie van het eerste punt haal uitgaande van de Amerikaanse strategische cultuur’, ik VN-secretaris-generaal Kofi Annan – voor velen waarin de internationale gemeenschap de Amerika- de belichaming van de internationale gemeenschap nen erop dient te wijzen dat ‘de weigering interna- – aan. Toen het Amerikaanse tijdschrift Foreign tionale verdragen te ratificeren en aan internationale Policy hem in 2002 vroeg wat volgens hem verstaan organisaties en regelingen deel te nemen [ingaat] moest worden onder ‘the International Community’, tegen eigen Amerikaanse belangen op lange termijn’. kwam hij tot de conclusie dat deze ‘[...] hardly more Hiermee verkondigen ze natuurlijk niets nieuws. than embryonic’ en ‘[...]a work in progress’ is.2 Het Sinds de Verenigde Staten vanaf begin jaren ’90 tweede punt behoeft eigenlijk nauwelijks onderbou- steeds duidelijker de rol van hegemoon in het inter- wing, gezien de prominente positie van de Verenigde nationale systeem zijn gaan vervullen, is een stort- Staten in de belangrijkste multilaterale fora. In vloed van publikaties verschenen waarin de Ame- hetzelfde nummer van Foreign Policy stelt Andrew rikaanse regering gewezen wordt op het eminente Gowers zelfs dat ‘[t]he true international community belang van haar multilaterale verantwoordelijkheid. [...] is, essentially, the United States and Europe.’3 Vanuit alle mogelijke invalshoeken is betoogd dat Kijk nu eens opnieuw naar de oproep van Dhan- een unilaterale koers op de lange termijn drama- rajgir en De Gaay Fortman. Het blijkt feitelijk een tische gevolgen zal hebben voor de positie van de boodschap gericht aan een hooguit matig functio- Verenigde Staten.1 Op zich zelf hoeft dit niet te nerende abstractie, waarvan de Verenigde Staten betekenen dat de analyse van Dhanrajgir en De zelf een belangrijk deel uitmaken, om de Ver- Gaay Fortman een overbodige bijdrage is. In de enigde Staten ertoe te bewegen hun koers te wij- praktijk zien we immers dat de Amerikaanse re- zigen. Daarmee is de wedstrijd al gespeeld – en gering zich ondanks al deze adviezen nog immer verloren – voordat er goed en wel is afgetrapt. voornamelijk van haar unilaterale kant laat zien. De ware uitdaging blijft op tafel liggen: hoe en De uitdaging ligt daarmee dus niet zozeer in de door wie kunnen koers en richting van het Ame- boodschap zelf, als wel in de manier waarop deze rikaans buitenlands beleid bijgestuurd worden? In aan de man wordt gebracht: hoe kan de interna- mijn ogen is het niet erg realistisch om heel veel te tionale gemeenschap de Amerikaanse politiek verwachten van welke externe speler dan ook. De re- doen opschuiven in de richting van multilaterale cente Amerikaanse houding ten opzichte van tal van inkadering, vragen de auteurs zich terecht af. multilaterale verdragen en instellingen geeft weinig Mijn grootste teleurstelling is dat het antwoord op blijk van aandacht voor de mening van buitenstaan- deze vraag in het artikel uitblijft. Het dichtst in de ders. Maar ook het effect van interne veranderingen,

■ Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Internationale 215 Spectator zoals een regeringswisseling in Washington, moet Noten niet worden overschat. Het Amerikaans buitenlands 1 Twee recente voorbeelden zijn J. Nye, The paradox of beleid kenmerkt zich voornamelijk door constanten, American Power: why the world’s only superpower can’t go it zoals Dhanrajgir en De Gaay Fortman laten zien. alone, Oxford University Press, 2002; en J. Boulden & De huidige Amerikaanse regering verklaart bij mon- Th. Weiss, ‘Tactical multilateralism: coaxing America back de van een hooggeplaatste regeringsfunctionaris wel- to the UN’, in: Survival, 46(3), 2004, blz. 103-114. Francis Fukuyama: iswaar open te staan voor ‘effectief multilateralisme’, 2 K. Annan, ‘Problems without Passports’, in: Foreign Policy, State-building, governance and world order in maar zij benadrukt vooral dat ‘[...]the United States 132, 2002, blz. 30-31. the twenty-first century. will act in its self-defense whenever necessary’.4 3 A. Gowers, ‘The Power of Two’, in: Foreign Policy, 132, New York: Cornell University Press, 2004; $ 21,=; Om verandering tot stand te brengen zal er mijns 2002, blz. 32-33. ISBN: 0-8014-4292-3 inziens meer inzicht moeten komen in wat nu de 4 K.R. Holmes, ‘The United Nations and American Multila- precieze kosten zijn van een unilaterale koers voor teral Diplomacy: Principles and Priorities for a Better Simon Chesterman: de Verenigde Staten. Dat lijkt op het eerste gezicht World’, in: Review of International Affairs, 54(1111), You, the People: The United Nations, Transitional wellicht een zwaktebod van mijn kant, maar het 2003, blz. 46-48. (Kim R. Holmes is Assistant Secretary Administration, and State-Building. blootleggen van de essentiële vragen die rondom of State for International Organization Affairs van de New York: Oxford University Press, 2004; 316 blz.; dit onderwerp spelen, is een eerste belangrijke huidige Amerikaanse regering.) £ 50,=; ISBN: 0-19-926348-5 stap, die bovendien verreweg te prefereren is bo- 5 J. Ikenberry, ‘Is American Multilateralism in Decline?’, ven een zeven gedrukte pagina’s lange bijdrage die in: Perspective on Politics, 1(3), 2003, blz. 533-550, in deze vragen omzeilt. Zonder een overtuigende en het bijzonder blz. 544. grondige wetenschappelijke onderbouwing hoeft van een oproep aan Washington weinig resul- taat verwacht te worden, ongeacht door wie deze Jérôme Larosch maakt deel uit van het ‘Clingendael Diplomatic vertolkt wordt. Maar hoe, wanneer en in welke Studies Programme’ van het Instituut Clingendael. mate de kosten van unilateralisme ertoe doen, dat blijft voorlopig een onbeantwoorde vraag.5 Het is jammer dat Dhanrajgir en De Gaay Fortman hun tanden niet in de hamvraag ge- zet hebben. Zeker gezien het feit dat de auteurs duidelijk laten blijken de onvolkomenheden in de eigen conclusie in te zien. Nu is hun bij- drage weinig meer dan oude wijn in nieuwe zak- ken. En die blijken ook nog eens te lekken...

Toegang tot digitale tekstbestanden via

■ 216 Internationale Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Spectator Besprekingsartikel

Inconsistent, inadequaat, irrelevant: van falende staatsopbouw en marktkastelen

rende de jaren negentig van de nog een zekere reikwijdte en daad- Francis Fukuyama: vorige eeuw maar één recept voor kracht had – op wezenlijke punten State-building, governance and world order in ontwikkelings- en transitielanden eerder te zwak was dan te sterk. the twenty-first century. – ‘privatiseer, privatiseer, privatiseer’ Maar hoe kun je falende staten New York: Cornell University Press, 2004; $ 21,=; – in 2001 piepte de vader aller vrije- helpen ombouwen tot zwakke ISBN: 0-8014-4292-3 marktdenkers opvallend anders. ‘Ik staten en zwakke staten tot sterke? had het niet bij het rechte eind, de Verder dan de terechte vaststelling Simon Chesterman: rule of law is waarschijnlijk basaler dat het aantal succesvolle voor- You, the People: The United Nations, Transitional dan privatisering.’ Deze bekentenis beelden historisch beperkt blijft Administration, and State-Building. brengt Fukuyama op het onder- tot a depressingly small handful, New York: Oxford University Press, 2004; 316 blz.; scheid tussen de reikwijdte en de komt Fukuyama niet echt. Of het £ 50,=; ISBN: 0-19-926348-5 daadkracht van staten, een verschil moet zijn met algemene paradoxen dat marktfundamentalisten nog als deze: dat donorlanden geen wel eens wilde ontgaan. precieze voorwaarden moeten In Amerika heeft de federale stellen aan ontwikkelingslanden Bliezen marktfilosofen als Milton overheid een beperkte reikwijdte over hoe gelden voor ‘capaciteits- Friedman aan het eind van het oude maar een omgekeerd evenredige opbouw’ aan te wenden, maar in millennium nog hoog van de toren, daadkracht, de EU-lidstaten kennen plaats daarvan strikte standaarden sinds 2000-2001 hebben staatsden- een wat grotere reikwijdte maar moeten aanleggen voor bepaalde kers het estafettestokje geruisloos zijn ook daadkrachtig. Staten met resultaten. Om zich vervolgens af overgenomen. Door ‘9/11’, de Ameri- een grote reikwijdte maar zonder te vragen of donorlanden daarvoor kaanse inval in failed state Afghani- al te veel daadkracht hebben een wel het geduld kunnen opbrengen. stan van oktober 2001 en de inval in probleem; staten zonder reikwijdte De belastingbetalers thuis staan Irak van maart 2003 staan falende en zonder daadkracht, zoals Liberia, immers te trappelen om zichtbare staten en staatsopbouw weer volop zíjn het probleem. Ze zijn niet eens en tastbare resultaten en controle. in de belangstelling. Twee boeken bij machte te voorzien in de meest In vergelijking met Fukuyama’s getuigen daarvan: het ene van basale overheidstaken – veiligheid theoretische uitweidingen is Simon Simon Chesterman, het andere van en openbare orde – om maar te Chestermans You, the people een ‘bekeerling’ Francis Fukuyama. zwijgen over de welvaart en het praktische verademing en verplichte State-building, governance and welzijn van hun burgers. kost voor iedere beginnende sta- world order in the twenty-first tenbouwer. Chesterman, verbonden century tekent de intellectuele Instituties aan de International Peace Academy, lenigheid van Francis Fukuyama. De Bretton Woods-instellingen zien balt in zijn boek jaren van onder- Want de Muur tussen commu- dat tegenwoordig ook. Luidde tien zoek samen naar de lessons learned nisme en kapitalisme was nog niet jaar terug volkswijsheid num- van de Verenigde Naties in landen gevallen, of de hoogleraar Interna- mer één nog dat de ‘sterke’ (lees: op weg van oorlog naar vrede onder tionale Politieke Economie riep van autoritaire en exploitatieve) staat in internationale supervisie – vanaf de de daken dat er geen ideologisch ontwikkelingslanden over de hele Volkenbond in het Saarbekken in alternatief meer denkbaar was voor linie moest worden teruggesnoeid 1920 tot en met de Verenigde Naties liberale democratieën met markt- om ontwikkeling via de markt mo- in Irak in 2003. Vandaar de onderti- georiënteerde economieën. Wellicht gelijk te maken, nu de gulden daar tel: The United Nations, Transitional zijn falende staten dat alternatief toch geen daalder waard blijkt, leert Administration and State-Building. (aan het worden), ook al brengen ze de Wereldbankmantra: institutions Chesterman reisde voor zijn boek Fukuyama’s Einde Van De Geschiede- matter. Ook volgens Fukuyama was stad en land af, wat even leuke als nis niet dichterbij.1 het probleem dat de ontwikkelings- leerzame anekdotes oplevert. Neem Kende Milton Friedman gedu- staat – die via patronagenetwerken die over de afkorting van de UN Inte-

■ Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Internationale 217 Spectator rim Administration Mission In Kosovo. sen internationale en lokale actoren dan half werk’, is van te voren ook hel- UNIAMIK viel af omdat iedereen er en hoe die na verloop van tijd zal derheid gewenst over het internatio- zijn tong over brak, UNIAK omdat het evolueren; en het commitment van nale commitment dat nodig is om een klonk als een kruising tussen ‘eunuch’ internationale actoren dat nodig is land weer aan de praat te krijgen. Dit en ‘maniak’. Daarop viel de keus op om het doel van liberale democratie verzekert het desbetreffende transi- UNMIK, wat lekker bekt in het Engels. door tijdelijk autocratisch bestuur te tiebestuur vooraf van politieke steun, Alleen was toen nog niet bekend dat rechtvaardigen. hoewel dat wellicht ten koste zou anmik ‘vijand’ betekent in het Gegisch Het strategische doel van de inter- gaan van het autoriseren van andere dialect van het Albanees dat wordt nationale gemeenschap in Oost-Ti- operaties. Van de missie in Bosnië was gesproken in Kosovo. Toen de VN daar- mor was duidelijk en onomstreden: het van begin af aan duidelijk dat die achter kwamen, was het al te laat, re- onafhankelijkheid. De onduidelijkheid niet tot de voorgestelde twaalf maan- den voor een oekaze aan medewerkers in Kosovo over de finale status leidde den beperkt zou blijven. om UNMIK consequent als oon-mik tot een onvolwassen politieke elite Inadequaat. Ook moeten dono- uit te spreken. De twee belangrijkste en het uitblijven van buitenlandse ren eens adequaat gaan begroten. lessen van You, the people luiden dan investeringen. Hoewel die ondui- President Bush vergeleek zijn com- ook dat lokale politiek ertoe doet en delijkheid – in 1999 vastgelegd in mitment inzake de wederopbouw dat lokale of internationale stafleden Veiligheidsraadresolutie 1244 – voort- van Afghanistan met die van het de koers van een operatie beslissend vloeit uit een compromis tussen de Marshall-plan, maar vergat koud kunnen veranderen. Verenigde Staten en Rusland aan het twaalf maanden later in zijn begro- You, the people duidt op de span- eind van de NAVO-campagne tegen ting over 2004 überhaupt geld op ning tussen het doel van liberale Joegoslavië, treft nu de VN het verwijt te nemen voor dit geruïneerde land. democratie en het middel van welwil- dat zij de aspiratie van Kosovaren op Toch is het niet alleen een kwestie van lende internationale autocratie dat zelfbeschikking frustreren. Ook de kwantiteit, Bosnië ‘kostte’ per hoofd volgens Chesterman tijdelijk nodig is proliferatie van post-conflict-actoren van de bevolking meer dan Europa om dit doel te bereiken (want: If the draagt niet echt bij aan de nodige onder het Marshall-plan. Het gaat ends don’t justify the means, what helderheid. Met gevoel voor humor ook om kwaliteit: de incoherentie does?. Al is het maar omdat verkiezin- meldt Chesterman dat het vijf jaar van donorfinanciering voor program- gen in instabiele post-conflictlanden na de Dayton-vredesakkoorden nodig ma’s, het ontbreken van een regionale de bevolking nog veel verder van was om in kaart te brengen wat al die benadering en de inadequaatheid van huis kunnen brengen.) Het doel van internationale organisaties überhaupt de ‘staatsinstituties’ droegen bij aan transitiebestuur mag idealistisch zijn, uitspookten in Bosnië. Enige coördina- de voortdurende financiële crisis in de middelen moeten realistisch zijn. tie kan geen kwaad. Bosnië. Wat Chesterman betreft moet Maar dat is nu bijna nooit het geval, Wat betreft de relatie tussen de binnenlands-politieke agenda van aldus Chesterman. De middelen zijn internationale en lokale actoren is individuele donoren ingeruild worden ten eerste inconsistent, ten tweede in- helderheid geboden over het begrip voor één humanitaire agenda. Vrijblij- adequaat en ten derde bij tijd en wijle ‘ownership’. Chesterman is daar kort vende toezeggingen voor bijdragen irrelevant voor de doelen. Deze drie over: ‘ownership’ is het streven, niet aan de noodhulp en wederopbouw I’s of tegenstellingen zet Chesterman het vertrekpunt. De internationale van een land moeten plaatsmaken glanzend in de verf. gemeenschap moet dan ook eens voor na te komen contributies, zoals Inconsistent. Helderheid is doorslag- ophouden met het politiek correct bij vredesoperaties, zeker wanneer die gevend voor de effectiviteit van de gebruik van dit woord teneinde het ‘vredesoperaties’ de facto het bestuur wederopbouw van een land na een autocratisch karakter van het bestuur vormen. Minimaal moeten de donor- conflict, aldus Chesterman. Daarvoor te maskeren. Wel moet men open bijdragen worden gestort in een trust zijn echt geen grootse en meeslepen- zijn over de mate waarin voor lokale fund, idealiter gecoördineerd door de internationale institutionele ver- actoren gaandeweg een rol is weg- internationaal en lokaal personeel ter anderingen nodig – zoals het nieuw gelegd. Ook respect voor de politieke plaatse. Met die wederopbouw wordt leven inblazen van de Trustschapsraad aspiraties van een bevolking en begrip het echter nog niets zolang de veilig- onder de Volkenbond. Nee, drie zaken van de lokale cultuur en geschiedenis heid niet kan worden gewaarborgd. moeten van meet af aan duidelijk zijn: zijn onmisbaar. Vandaar Chestermans pleidooi voor de strategische doelen; de relatie tus- Onder het motto ‘beter geen werk een snel inzetbare VN-politiemacht.

■ 218 Internationale Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Spectator Irrelevant. Tot slot kraakt Chester- tugees-sprekende landen te vragen binnenlandse politiek en het daarmee man nog wat noten over de middelen gekwalificeerde staf ter beschikking samenhangende buitenlands-poli- die vaak irrelevant blijken voor de te stellen aan de VN-missie. Helaas tieke attention deficit disorder maken doelen. Zo zet een transitiebestuur bleek het om politieke redenen nog het moeilijk daarover nu veel zinnigs vaak meer in op vervolging van zware niet eens mogelijk kennis van het Por- te zeggen. misdaden uit het recente verleden tugees of Bahasa verplicht te stellen. Waar volgens Chesterman het om te bewijzen dat de rule of law de Unilateralisme. Met teksten als grootste gevaar voor de Verenigde volle aandacht heeft, in plaats van we don’t do nation-building toonde Staten is dat ze zich concentreren op ontwikkeling van instituties die presidentskandidaat Bush zich in op (militaire) middelen en niet op de misdaad in de nabije toekomst 2000 nog uitermate kritisch over de (politieke) doelen, is de les voor de VN moeten bestrijden. Verder moet alle inzet van Amerikaanse militairen voor de beschreven tegenstelling tussen internationale aandacht voor het wat eigenlijk state-building is. Een middelen en doelen te accepteren: houden van verkiezingen op korte jaar na ‘9/11’ maakte statenopbouw waar de Verenigde Naties er maar termijn het ontgelden: ‘It has become stilzwijgend onderdeel uit van zijn niet in slagen een transitiebestuur something of an art-form, though nieuwe National Security Strategy. ‘Af- ook te zien als een militaire bezetting, East Timor’s elections ushered in a ghanistan’ en ‘Irak’ werden nationaal lijken de Verenigde Staten soms niet one-party state and more than half a gerechtvaardigd als onderdeel van de in staat om in een transitiebestuur dozen elections in Bosnia have yet to internationale War On Terror. nog iets anders te zien. produce a workable government.’ De toekomstige keuzen van de Ook op personeelsgebied blijft Verenigde Staten voor unilateralisme Noot nog een en ander te wensen over. Zo of multilateralisme zijn bepalend voor 1 ‘Francis Fukuyama, onverbeterlijk optimist: wordt voor VN-missies vaak geselec- statenopbouw door de Verenigde Na- “Stel Joegoslavië was vóór 1989 uit elkaar teerd uit een beperkte pool van sollici- ties in de eenentwintigste eeuw, aldus gevallen”, interview door Didier Seroo’, in: tanten of interne kandidaten van wie Chesterman. Als enig overgebleven Internationale Samenwerking, nr. 1/2000. de vaardigheden veelal irrelevant zijn grote mogendheid zijn de Verenigde voor uit te voeren taken. Zo had het Staten van doorslaggevende bete- Didier Seroo is contemporain historicus, verbonden in Oost-Timor in de rede gelegen Por- kenis voor de VN. De Amerikaanse aan het ministerie van Buitenlandse Zaken.

Nieuw Clingendael Essay

Saoedi-Arabië, machtig in onmacht: Op weg naar hervorming of naar revolutie?

door Leen Boer, 49 p. Prijs: € 7,50 tijdig hervormingen door te voeren? Of is een islamitische revolutie onafwendbaar? Onbelemmerde aanvoer van olie uit Saoedi-Arabië is van groot economisch en strategisch belang voor het Westen. Dit Essay is geschreven in het kader van de samenwerking Over de stabiliteit van dit land wordt de laatste jaren veel tussen het Instituut Clingendael en de Eenheid Strategische gespeculeerd. In dit nieuwe Clingendael Essay worden de Beleidsplanning van het Ministerie van Buitenlandse Zaken. factoren geanalyseerd die de stabiliteit van Saoedi-Arabië De auteur, Leen Boer, is werkzaam bij deze Eenheid. Het kunnen bedreigen. Aan de orde komen onder meer de Essay verwoordt op geen enkele wijze standpunten of beleid interne politieke en sociaal-economische verhoudingen, van het Ministerie van Buitenlandse Zaken. gastarbeid, terrorisme, de bevolkingsgroei, de islam en het buitenlands beleid van Saoedi-Arabië. Te verwachten Informatie is beschikbaar via het secretariaat CESP ontwikkelingen op korte en middellange termijn komen (Clingendael European Studies Programme): uiteraard eveneens aan bod, alsook beleidsopties voor 070 – 3746622/636. E-mail: [email protected] Nederland en Europa. Zal Saoedi-Arabië erin slagen

■ Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Internationale 219 Spectator Boekbesprekingen

Toekomst van de politieke islam

Graham E. Fuller: geestelijk verval in moslimsamen- is de mogelijke rol van islamisten The Future of Political Islam. levingen mede oorzaak van de in economische hervormingen. In New York: Palgrave Macmillan, 2004; xix + 227 problemen. Externe oorzaken – zoals sociaal opzicht zijn ze vaak zeer blz.; $ 16,95 (paperback); ISBN: 0-4039-6556-0 de verschuiving van handelsroutes conservatief. van land naar zee en het kolonia- De verscheidenheid in islamisti- lisme – zijn minstens zo belangrijk. sche bewegingen is dermate groot, Graham Fuller is een onafhankelijk Met groot gemak wordt veel van dat westerse pogingen tot duiding analist. Hij heeft in het verleden wat in de moslimwereld verkeerd veelal op karikaturen uitlopen. onder meer bij de CIA gewerkt. gaat, aan het Westen geweten. Islamisten dienen volgens Fuller op De vooroordelen die een derge- Gedacht wordt dat het Westen de hun daden beoordeeld te worden. lijk arbeidsverleden zou kunnen moslims onderworpen wil houden De fundamentalisten zijn het meest oproepen, probeert hij weg te omdat het de islam vreest en haat. conservatief. Zij zijn op zoek naar de nemen door te wijzen op de grote De islamitische wereld heeft een en zuiverheid van de islam in de letter afstand tussen zijn zienswijzen ander de afgelopen eeuw overigens van de Koran en de Hadith. Ze zijn en die van huidige beleidskringen allerminst passief ondergaan: in zeer onverdraagzaam ten aanzien in de Verenigde Staten. Hij heeft 1979 werd de eerste islamistische van mede-moslims en handelen lange tijd in islamitische landen staat gesticht in Iran. De overwin- daardoor in strijd met de regel dat gewoond. De vraag die hij zich stelt ning in de jihad tegen de Sovjetunie het aan Allah is te oordelen over het in dit boek, is of de politieke islam in Afghanistan in 1989 is voor veel geloof van de mens. Aan de moder- het laatste bastion is van het verzet moslims een mijlpaal. Pakistan nistische of gematigde zijde van het van moslims tegen globalisering beschikt sinds 1999 als eerste islamistisch spectrum wordt de na- in Amerikaanse stijl of het begin moslimland over een kernbom. En druk gelegd op een hedendaagse in- van een nieuwe synthese van de terrorisme is een belangrijk politiek terpretatie van de teksten. De auteur islam met de moderne tijd. Politieke wapen geworden van islamistische is ervan overtuigd dat de fundamen- islam en islamisme zijn voor Fuller bewegingen. Bovendien heeft de talisten uiteindelijk het onderspit synoniemen: een islamist is iemand islam zich als een belangrijke sociale zullen delven, omdat ze er niet in die ervan overtuigd is dat de islam en politieke kracht in het Westen zullen slagen oplossingen te bieden ordening biedt aan politiek en gevestigd. voor de problemen van hedendaagse samenleving en die probeert dat De islamisten, meestal gesteund moslims. Voor het zover is zullen ze inzicht op enigerlei wijze in prak- door vooral de lagere middenklasse evenwel nog voor de nodige overlast tijk te brengen. De wijze waarop en kleine burgerij, vormen volgens zorgen, omdat ze verbitterde en varieert van radicaal tot gematigd, Fuller thans het enig reëel alter- gefrustreerde moslims zeer aan- van gewelddadig tot vreedzaam, natief voor de autoritaire regimes spreken. Hoewel nu zeker nog niet van democratisch tot autoritair, van in de moslimwereld. Ze roepen uit dominant, ziet Fuller in de toekomst traditionalistisch tot modernistisch. eigenbelang op tot democratie de meer modernistische en pluralis- Een islamist is dus niet noodzakelijk en zouden heel wel behulpzaam tische islamisten aan kracht winnen. een fundamentalist. Fuller typeert kunnen zijn bij aanpassing van het Zij aanvaarden de ‘bijna universele’ het islamisme als een zeer moderne stelsel van liberale democratie aan waarden van democratie, mensen- ontwikkeling en als een uitkomst de moslimwereld. Fuller erkent rechten en pluralisme als volledig van de worsteling met de dilemma’s dat de islamisten die tot nu toe de verenigbaar met de islam. Een deel van modernisering en globalisering. macht veroverd hebben (in Soedan, van hen is zelfs van mening dat Een glorieus verleden, dramatisch Iran, Afghanistan), in de praktijk alleen een ‘echt’ seculiere staat (het verval en onmacht ten aanzien van niet erg democratisch gezind Amerikaanse ‘hands off’-model en het Westen kleuren de frustraties blijken. Maar het islamisme kan een niet de Franse controlerende aanpak) onder moslims en het islamisme. belangrijke rol spelen in politieke vrijheid van godsdienst kan bieden. Voor veel islamisten is zedelijk en hervormingen. Veel onduidelijker In een islamistische staat is de staat

■ 220 Internationale Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Spectator Boekbesprekingen

immers ook partij in de interpretatie nemen. Het modern terrorisme is in moedigend. Zo is in Iran het aanzien van de islam. Dwang intervenieert in belangrijke mate de globalisering van van de islam geschaad, vooral onder de vrije geloofskeuze en alleen geloof een psychotische onvrede. de jongere generatie, doordat rege- uit vrije wil telt voor God. Meer funda- Om begrip voor het geweld van de rende geestelijken onderdrukken en mentalistische islamisten bestrijden zijde van de ‘zwijgende meerderheid’ gecorrumpeerd zijn geraakt door geld dat. Vrijheid van geloof staat voor hen in de moslimwereld tegen te gaan, en macht. Er is nog geen ervaring met gelijk aan het ingaan tegen de wil van is het essentieel de daar levende islamistische regeringen die wél langs God. grieven serieus te nemen. Begrip van democratische weg aan de macht zijn Vanuit de Derde Wereld wordt glo- (en niet noodzakelijkerwijs voor) die gekomen (het specifieke Turkije daar- balisering, net als de modernisering, grieven is essentieel om de angel uit gelaten). De koloniale periode heeft vooral gezien als een westers project. het conflict tussen het islamisme en de evolutie van een politieke rol van Het islamisme is deels een reactie het Westen te kunnen halen. Vooral de islam in de moderne tijd vertraagd. daarop. Niet het christendom in het het beleid van de Verenigde Staten zal Islamisten zonder macht wensen Westen, maar de teloorgang daar- de doorslaggevende externe factor veelal democratisering; islamisten aan van, en daarmee de teloorgang van zijn in de verdere ontwikkeling van de macht komen als zoveel politieke een moreel kompas, is het probleem het islamisme. Sinds het einde van de groeperingen in de verleiding die voor moslims bij de beïnvloeding Koude Oorlog is dat gericht geweest macht vast te houden. Het opereren van hun wereld vanuit het Westen. op een ongestoorde aanvoer van in een relatief open politiek systeem Ontkenning van de verscheidenheid brandstof uit de regio; de veiligheid is in zekere zin meer belastend, want in het islamisme en het over één van Israël; non-proliferatie van mas- dat vereist ideologische flexibiliteit, kam scheren met terrorisme zouden savernietigingswapens; en de strijd matiging en pluralisme. In Fullers visie vooral Bin Laden in de kaart spelen. tegen het terrorisme. Een meestal betekent deelname van islamisten Hoewel volgens Fuller verreweg de onuitgesproken doel is het voorko- aan politiek per definitie verlies van meeste moslims de aanslagen van men van de opkomst van regionale ideologische zuiverheid en een ultie- 11 september 2001 veroordeelden, is grote mogendheden. De laatste vier me keuze voor ‘ijtihad’ (het interpre- er onder hen wel degelijk een diep van de vijf doelstellingen worden teren van de islam in de context van besef van Amerikaans wanbeleid. De vanuit de regio als min of meer in de tijd waarin men leeft). Hij acht het ‘Oorlog tegen het Terrorisme’ wordt strijd met het eigenbelang op langere dan ook niet onmogelijk dat op den gezien als een oorlog tegen de islam. termijn ervaren. Een oplossing voor duur veel islamisten zich weer uit het Verontrustend in de ogen van Fuller het Palestijns conflict is van levens- politiek proces zullen terugtrekken, is een zekere verschuiving van een belang. De Verenigde Staten zullen omdat ze het als te compromitterend algemene anti-westerse houding naar nu metterdaad democratisering in de ervaren. Het risico dat het maken van een specifiek anti-amerikanisme. Toch regio moeten stimuleren. Niet echt vuile handen in de uitvoerende macht heeft de wrok tegen het Westen (en duidelijk wordt hoe zij dat dan moe- negatief zal uitstralen op de islam is de Verenigde Staten) meer van doen ten doen en of zij dat thans werkelijk immers groot. met (neo-)kolonialisme en (neo-) effectief zouden kunnen doen, gezien Toename van culturele diversiteit imperialisme dan met de islam als het anti-amerikanisme. Fuller acht de is in Fullers ogen onontkoombaar. Als zodanig. Vóór de opkomst van het is- kans niet groot dat de Amerikaanse islamisten werkelijk aspiraties hebben lamisme werd in het Midden-Oosten bevolking bereid is de lasten te tot enigerlei vorm van universalisme, het verzet vormgegeven door het Ara- dragen van een langdurig en kostbaar zullen zij over de grenzen van hun bisch nationalisme. Godsdienst wordt unilateraal optreden in het Midden- eigen geloofsgemeenschap heen evenwel door leiders vaak gebruikt, Oosten. Bovendien zullen opkomende een breder publiek moeten (kunnen) zo betoogt Fuller, om andersoor- mogendheden in Europa en Azië de aanspreken en moeten leren omgaan tige, (geo-)politieke of economische speelruimte van de Verenigde Staten met pluralisme. Voor Fuller is dat redenen voor conflicten te verhullen, in het Midden-Oosten in de toekomst de grootste uitdaging waarvoor het en ook als olie op het vuur. Fuller stelt inperken. islamisme staat. Het islamisme zelf zich op het standpunt dat politieke Uiteindelijk is het vooral van belang is over dit soort zaken sterk verdeeld, liberalisering in de moslimwereld hoe islamisten in de praktijk regeren. mede door het ontbreken van een noodzakelijk is om de onderliggende Ervaringen – nog beperkt tot Iran, centraal gezag in de islam. Sociale en oorzaken van het terrorisme weg te Soedan en Afghanistan – zijn niet be- informatietechnologische ontwik-

■ Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Internationale 221 Spectator kelingen zullen mogelijk bijdragen huidige Turkije zou het eerste land van een westerse islam, meer aange- aan verdere individualisering van kunnen zijn waar een verzoening en past aan de ‘huidige tijd’, is al gaande. de geloofsbeleving, ook binnen de samengaan van westerse en isla- Fuller lijkt er echter te gemakkelijk islam. Het is heel wel mogelijk dat de mistische overleveringen tot stand van uit te gaan dat deze zich naar vernieuwing in de islam juist vanuit wordt gebracht door de toenemende moslimlanden zal verspreiden. Een te- het Westen zal komen. Het denken in rol van modernistische islamisten in gengestelde beweging is immers ook gevestigde instellingen als Kaïro’s al- sociale en politieke instellingen. De gaande: de confrontatie van westerse Azhar Universiteit is immers verstikt moderniteit van de Verlichting heeft levenswijzen en islamitische beïnvloe- in onverdraagzaamheid. Het Westen uiteindelijk godsdienst als bron van ding vanuit conservatieve moslim- biedt moslims de intellectuele, sociale geestelijke en morele waarden niet staten vervreemdt en radicaliseert en politieke vrijheid waarin de islam vervangen of verdrongen. Juist in een jongeren in Europa. Vanuit een land zich kan vernieuwen. Juist omdat tijd van individualisme, atomisering als Marokko wordt zelfs geklaagd over moslims in het Westen in een niet- en pluralisme kan, zo redeneert Fuller, conservatief-islamitische invloeden islamitische omgeving wonen, zijn ze de rol van religie en waarden weer vanuit Europa. In dit opzicht wordt zich ook meer bewust van hun geloof. essentieel worden. Fullers analyse misschien gekenmerkt Islamisme is, zo concludeert Fuller, The Future of Political Islam is door een wat grotere geopolitieke niet een ideologie, maar een religi- verrassend positief en optimistisch afstandelijkheid. Europa heeft lange eus en cultureel kader voor politiek getoonzet. Fuller legt terecht veel grenzen met de kerngebieden van de geëngageerde moslims. Ze staan nadruk op de verscheidenheid aan islamitische wereld, het Midden-Oos- daarin voor de keuze vast te houden islamisten en de risico’s die zij lopen ten en Noord-Afrika. Voor de ontwik- aan tradities of de voorhoede te als zij metterdaad macht moeten keling van de islam op langere termijn zijn in verandering. Kiezen ze voor uitoefenen en keuzen moeten maken. is het tweerichtingsverkeer (de authenticiteit in de strijd met de De auteur gaat uit van een bijna ‘islamisering’ van het Westen en de gevestigde autoritaire regimes, dan is noodzakelijke tendens naar demo- ‘modernisering’ van de islam?) tussen de kans groot dat ze in een negatieve cratisering, zonder echt veel woorden deze kerngebieden en Europa wellicht rol blijven steken. De uitdaging waar vuil te maken aan een verklaring voor toch belangrijker dan het Amerikaans ze voor staan is het opstellen van een de noodzakelijkheid daarvan. Veel optreden in het Midden-Oosten. constructieve en positieve agenda westerse lezers zullen die redenering voor een samenleving die een alter- intuïtief willen en kunnen volgen. Leen Boer natief perspectief biedt. Daarbij zal Het is de vraag of dat ook voor het men tot een synthese moeten komen merendeel der islamisten geldt. Het Leen Boer is werkzaam bij de afdeling Strategische van elementen uit westers politiek is niet ondenkbaar dat dominante Beleidsplanning (SPL) van het ministerie van denken (in het bijzonder waar het om stromingen daarin toch op zoek gaan Buitenlandse Zaken. democratische instituties gaat) en naar alternatieve mechanismen voor de eigen islamitische tradities. Het consensusvorming. De ontwikkeling

De nieuwe economie van de terreur

Loretta Napoleoni, ‘Terror Inc’, de nieuwe economie van len van de geldstroom uit ‘Terror Inc’ Terror Inc. Tracing the money behind global de terreur, is 1,5 biljoen dollar waard, zou de westerse financiële wereld in terrorism. ofwel 5% van de wereldeconomie. een diepe recessie storten. Dat is een Londen: Penguin Books, 2004; xxix + 414 blz.; ‘Terror Inc’ is een economisch en kernboodschap uit Napoleoni’s boek £ 7,99; ISBN: 0-1410-1936-0 (‘Terror Inc’ is financieel systeem dat sterk verstren- over het wereldomvattend terrorisme. een herziene uitgave van een in 2003 onder geld is geraakt met de reguliere eco- Wat terrorisme kenmerkt, is dat de titel ‘Modern Jihad’ gepubliceerd boek.) nomie. De onderlinge afhankelijkheid burgers doelwit zijn, dat het een is zeer groot. Het plotseling wegval- klimaat van extreme angst oproept

■ 222 Internationale Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Spectator en dat het politiek van aard is. Die zijnen zouden niet of nauwelijks meer tussen terreurgroepen en allerlei politieke dimensie maakt overeen- toegang hebben tot die rijkdom. Al soorten van misdaad (drugs, smokkel, stemming over een meer inhoudelijke Qaeda zou vooral afhankelijk zijn van ontvoeringen, enz.), schetst ze het definitie moeilijk. De econome Loretta giften.1 geheel toch te zeer als één internatio- Napoleoni, terrorismedeskundige en Het lukt Napoleoni ook niet hele- naal netwerk en economisch systeem. adviseur van het Amerikaanse mi- maal de valkuil van de politiek te mij- Het aantonen van samenhangen nisterie van binnenlandse veiligheid, den. De politieke dimensie blijft on- tussen een aantal onderdelen is on- kiest daarom voor een economische derhuids aanwezig en komt af en toe voldoende bewijs voor het systemisch analyse. Zij wil de valkuil van de poli- ook prominent aan de oppervlakte. karakter van het geheel. Schattingen tiek vermijden, maar gaat stilzwij- In het begin van het boek stelt ze dat worden als op een bierviltje bij elkaar gend voorbij aan het gegeven dat een het Witte Huis vóór 11 september 2001 opgeteld, waardoor dat economisch definitie er ook toe dient het onder- de ogen sloot voor de gevaren van het systeem, de ‘Nieuwe Economie van werp van onderzoek af te bakenen. terrorisme. Het omzichtig omgaan de Terreur’, samengevoegd met de Napoleoni lijkt zich bij voorbaat met Saoedi-Arabië ziet zij als belang- illegale economie, een totale omvang wat in te willen dekken tegen kritiek rijke reden daarvoor. De aanslag op krijgt van $ 1,5 biljoen. Veel belang- door te benadrukken dat dit geen de Twin Towers van 1993 had dezelfde rijker dan die beweerde omvang is academisch boek is, maar dat het achtergronden als die van 2001, stelt overigens haar waarschijnlijk terechte beoogt inzicht te geven in de ideeën zij met nadruk. Toch zag Clinton de constatering dat die economie nauw achter de ‘economie van de terreur’. aanslag van 1993 als een misdaad is verstrengeld met de reguliere eco- De ideeën achter het boek, die haar en Bush de aanslag van 2001 als nomie. Zo’n kankergezwel kan grote analysekader vormen, verdrinken oorlogsdaad. Het aantal slachtoffers schade aanrichten. enigszins in de grote hoeveelheid opende de Verenigde Staten de ogen. Boeiend is hoe Napoleoni de informatie die het boek bevat. Die Haar conclusie aan het eind van het verzelfstandiging en privatisering van informatie is overigens wel in allerlei boek, dat de Verenigde Staten zich, de terreur in de afgelopen decennia hapklare episoden verwerkt en dat onder meer door de Patriot Act, thans in beeld brengt (‘the Reaganomics maakt het boek zeer vlot leesbaar. veel effectiever hebben gewapend of terror’). Ook in het domein van De lezer die zelf geen grondig tegen terreur dan het nog immer zeer de terreur is klaarblijkelijk sprake feitenonderzoek heeft kunnen doen, kwetsbare Europa, hoeft niet per se geweest van een zich (al dan niet blijft vaak wel met de waarheidsvraag onjuist te zijn, maar valt niet te trek- noodgedwongen) terugtrekkende zitten. Een voorbeeld is het neerstor- ken op grond van een louter economi- overheid. De privatisering is vooral Leen Boer is werkzaam bij de afdeling Strategische ten van het Pan Am-vliegtuig op het sche analyse. Tegelijk neigt Napoleoni vervat in economische termen, maar Beleidsplanning (SPL) van het ministerie van Schotse Lockerbie in 1988. Niet Libië zeker naar economisme. Ze ziet veel de oorsprong van deze ontwikkeling Buitenlandse Zaken. zou schuldig zijn, zoals nu algemeen overeenkomsten tussen de huidige is ook in belangrijke mate gelegen in wordt gedacht en in het kader van het ‘islamist crusades’ en de christelijke de politiek van de Koude Oorlog. Na proces in Kamp Zeist zelfs met zoveel kruistochten. In de middeleeuwen be- de Amerikaanse nederlaag in Vietnam woorden is toegegeven, maar toch oogde de opkomende Europese klasse is, mede vanwege binnenlands-poli- Iran. Dat land zou het Volksfront voor van kooplieden, bankiers en handela- tieke ontwikkelingen in de Verenigde de Bevrijding van Palestina betaald ren met de kruistochten de macht van Staten, de Koude Oorlog steeds meer hebben voor de uitvoering van de de Arabieren over de internationale via andere partijen gevoerd. De strijd bomaanslag. Een ander voorbeeld handel te breken. Andersom zou nu van de Verenigde Staten tegen de is de rijkdom van Osama bin Laden. een opkomende klasse van bankiers Sovjets in Afghanistan komt in dit Volgens Napoleoni beschikt Bin Laden en handelaren in de moslimwereld kader uitvoerig aan bod in Terror over een aanzienlijk – en voor een be- vanuit dezelfde motieven handelen. Inc. Met medefinanciering vanuit langrijk deel legaal opererend – eco- Zowel in de middeleeuwen als nu zou Saoedi-Arabië steunde de CIA via de nomisch en financieel imperium (‘a religie gebruikt worden om de massa Pakistaanse geheime dienst de strijd truly transnational financial engine of een rad voor ogen te draaien en de van de moejahedien in Afghanistan, terror’). De Amerikaanse commissie werkelijke economische en politieke overigens zonder medeweten van de die de aanslagen van 11 september motieven te verhullen. meeste van deze islamistische strij- 2001 onderzocht, kwam tot een heel Hoewel Napoleoni vele sprekende ders.2 Drugs vormden al snel een be- andere conclusie. Bin Laden en de voorbeelden geeft van nauwe banden langrijke aanvullende inkomstenbron

■ Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Internationale 223 Spectator voor de strijdende partijen. Binnen Saoedi-Arabië, financiële kolonisering verstand van economische zaken ope- twee jaar ontwikkelde zich het grens- door het islamitisch bankwezen en reren. Westerse overheden daarente- gebied van Afghanistan en Pakistan, uitbreiding van de machtssfeer van gen ontberen nog wezenlijk inzicht in onder toeziend oog van de CIA, tot de landen als Pakistan. de economie van de terreur. belangrijkste producent van heroïne Napoleoni gebruikt in dit kader Terror Inc is een prikkelend boek. voor de Amerikaanse markt. rake typeringen. Zo noemt ze islami- Het attendeert, maar maakt ook In de loop van de jaren zeventig tische banken ‘de navelstreng van de duidelijk dat het niet eenvoudig en tachtig werd volgens Napoleoni islamistische opstand’ en spreekt ze is de feitenkennis op dit terrein te samenwerking in misdaad voor vele over ‘het religieus imperialisme van vergroten. En die kennis vormt toch gewapende groepen steeds vaker een Saoedi-Arabië, gefinancierd door het een belangrijk fundament voor het alternatief voor directe financiering bankwezen’. Het geheel wordt onder- benodigde inzicht. (en manipulatie) door staten. Het bouwd met voorbeelden, maar niet streven naar economische zelfstan- met echt serieuze cijfers. Napoleoni Leen Boer digheid maakte van veel vrijheids- wijst er terecht op dat veel geldstro- strijders ondernemers. Yasser Arafat men (zakat, hawala) niet gedocu- Noten wordt neergezet als kampioen in het menteerd worden. Voor zover er wel 1 The 9/11 commission report. Final report of witwassen van illegaal verkregen cijfers zijn, zullen ze niet of nauwelijks the National Commission on Terrorist Attacks fondsen. In veel zwakke staten vorm- toegankelijk zijn. Naar Napoleoni’s in- upon the United States. Authorized edition, den terreurgroepen staten-in-de- schatting is de haat tegen het westen New York: W.W. Norton & Company, 2004, staat. De val van de Sovjetunie schiep toch vooral een nevenprodukt van de blz. 169-172. een vacuüm aan de periferie van het islamitische frustraties over de eigen 2 Zie ook (bij DDI/DI) het recent verschenen, voormalig sovjetimperium: Centraal- regimes. De ‘moderne jihad’ is een gif- boeiende boek daarover van Steve Coll, Azië, de Kaukasus en de Balkan. Van- tig mengsel van sociaal-economische redacteur van de Washington Post: wege wijdverspreide corruptie had aspiraties, islamistisch revolutionaire Ghost wars. The secret history of the CIA, het westers bedrijfsleven nauwelijks ideologie en een zoeken van moslims Afghanistan, and bin Laden, from the Soviet belangstelling voor deze regio’s. De naar de eigen identiteit. invasion to September 10, 2001, New York: Verenigde Staten besteedden er ook Toch wordt in het boek ook gesteld The Penguin Press, 2004. geen aandacht aan, waardoor, aldus dat een van de belangrijkste doelen Napoleoni, deze regio’s ten prooi van Al Qaeda de vernietiging is van Leen Boer is werkzaam bij de afdeling Strategische vielen aan min of meer gecoördi- de westerse economie. Islamitische Beleidsplanning (SPL) van het ministerie van neerde religieuze kolonisering vanuit terreurnetwerken zouden met veel Buitenlandse Zaken.

Islamitische filantropie

Jonathan Benthall & Jérôme Bellion-Jourdan: de aandacht gekomen. Vooral in de Midden-Oosten pogen op te zwepen The Charitable Crescent. Politics of Aid in the Verenigde Staten leeft het idee dat tegen het Westen. Muslim World. deze islamitische liefdadigheidsor- Cultureel antropoloog Jonathan Londen: Uitgeverij Tauris & Co, 2003; 196 blz.; ganisaties hun humanitaire hulppro- Benthall en politicoloog Jérôme Bel- £ 42,=; ISBN: 1-86064-901-7 gramma’s gebruiken als dekmantel lion-Jourdan onderzoeken al jaren voor terroristische activiteiten. Met de islamitische liefdadigheidsorganisa- donaties aan enkele van deze instel- ties en besloten naar aanleiding van Islamitische liefdadigheidsorga- lingen zouden onder andere wapens deze recente negatieve aandacht een nisaties waren tot voor kort een worden gekocht ter stimulering van boek te schrijven over de ware aard zelden besproken onderwerp. Sinds de ‘heilige oorlog’ en tevens zouden ze van deze instellingen. Tevens vinden ‘de strijd tegen het terrorisme’ zijn een politieke rol vervullen en op deze zij dat islamitische liefdadigheidsor- deze organisaties echter meer in wijze de islamitische bevolking in het ganisaties in eerdere literatuur te veel

■ 224 Internationale Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Spectator vanuit een Westers oogpunt worden digheid gelijken op die van Westerse misten beschuldigd van het gebruik benaderd. In hun boek onderzoeken NGO’s. Tot slot komt in twee studies maken van liefdadigheidsorganisaties zij dan ook of de vooroordelen over een speciaal thema aan de orde: het om donaties te verkrijgen voor dubi- deze instellingen kloppen en of er functioneren van islamitische liefda- euze doeleinden. zoiets bestaat als islamitische filan- digheidsorganisaties in de burger- Ten tweede stippen de auteurs aan tropie. oorlog in Soedan en in de oorlog in dat ook Westerse regeringen huma- Als eerste thema gaan de auteurs Bosnië van 1992-1995. nitaire onderwerpen in hun voordeel in op de ideeën over liefdadigheid Na allerlei theorie en uitgebreide gebruiken. Zo verwijzen ze naar zoals beschreven in de koran. Ze beschrijvingen luidt de conclusie van uitspraken van de regering-Bush jr. bespreken onder andere de zakat1 en de auteurs dat er zeker zoiets bestaat over de slechte staat van de mensen- de ontvangsten van de liefdadigheids- als islamitische filantropie, maar dat rechten in Irak; de beroerde mensen- organisaties hiervan en ze gaan in op het islamitische liefdadigheidswe- rechtensituatie werd gehanteerd als het basisprincipe van liefdadigheid in zen, net als het christelijke of het een van de rechtvaardigingen voor de koran, dat net als in de christelijke joodse equivalent, onderhevig is aan het binnenvallen van dat land. bijbel en de joodse thora in de praktijk misbruik van donaties, politieke in- Tot slot geven de auteurs aan dat neerkomt op het geven van voedsel vloeden en de problemen die gepaard zowel islamitische als christelijke en aan de hongerigen en het helpen gaan met het combineren van religi- joodse liefdadigheidsorganisaties van de zieken. Vervolgens worden de euze en universele humanitaire waar- worstelen met het combineren van belangrijkste financieringsinstituten den. Zo schrijven zij, ten eerste, dat in religieuze en seculiere universele van de islamitische liefdadigheid vroegere tijden sommige christelijke waarden. In hun missie pogen name- besproken, de waqf, een religieuze liefdadigheidsorganisaties, net als nu lijk alle drie categorieën hun religi- instelling opgezet met donaties voor enkele islamitische liefdadigheidsor- euze waarden als kern te behouden. de behoeftigen (dit kan bijvoorbeeld ganisaties, hun donaties gebruikten Benthall en Bellion-Jourdan zijn een moskee of een school zijn), en de voor het kopen van wapens om een erin geslaagd een volledig beeld te islamitische banken, die vaak de rente bepaald politiek doel te bereiken. Dit geven van het islamitisch liefdadig- aan liefdadige doelen doneren. gebeurde onder andere in de jaren heidswezen. De poging de negatieve In de derde plaats wordt het vóór de stichting van de Ierse Staat aandacht voor deze instellingen te equivalent van het Rode Kruis in de (1921), toen monniken en priesters relativeren door hun malversaties te Leen Boer is werkzaam bij de afdeling Strategische islamitische wereld beschreven, de wapens kochten van kerkdonaties vergelijken met die van christelijke Beleidsplanning (SPL) van het ministerie van zg. Rode Halvemaan-beweging.2 De om die in te zetten tegen de Britse of joodse liefdadigheidsinstellingen, Buitenlandse Zaken. auteurs gaan in op het uiteenlopend politie. Of bijvoorbeeld in de Nigeri- is echter niet geheel succesvol. Ze karakter van islamitische en niet-isla- aanse burgeroorlog (1967-1970), toen laten op deze manier wel zien dat het mitische (christelijke) liefdadigheids- de christelijke geestelijkheid kerkdo- Westen zeker ook de hand in eigen instellingen en in dat kader vooral op naties gebruikte voor levering van boezem moet steken, maar dit neemt hun uiteenlopende hantering van het wapens aan het afgescheiden Biafra, niet weg dat verscheidene islamiti- principe van universalisme: hulp voor omdat ze begaan was met het lot van sche liefdadigheidsorganisaties hun ieder die deze nodig heeft of voor al- de merendeels christelijke Biafranen. donaties gebruiken voor het kopen len zonder onderscheid. De Rode-Hal- Beide voorbeelden dateren van van wapens en het steunen van de vemaan-beweging streeft namelijk tientallen jaren geleden; het argu- heilige oorlog. Hoe je het ook wendt liefdadigheid na op basis van de zakat. ment van de auteurs was sterker of keert, dit blijft een zeer zorgwek- Ten vierde bespreken de auteurs geweest als ze hedendaagse voor- kende ontwikkeling. een nieuwe vorm van islamitische beelden van dit soort onzuiverheid Tot slot zijn de beknopte Arabische liefdadigheidsorganisaties die in de hadden kunnen geven. Wel zijn de au- begrippenlijst en de uitvoerigheid van jaren tachtig van de vorige eeuw teurs in staat recente voorbeelden te het boek twee algemene nadelen aan opkwam; het concept van de heilige noemen van het misbruik dat wordt het werk. De Arabische begrippen die oorlog ging onderdeel van hun hulp- gemaakt van de privileges van niet-is- in de lijst voorkomen, worden prima programma’s uitmaken. Ook worden lamitische liefdadigheidsorganisaties. uitgelegd. Minstens de helft van de in islamitische niet-gouvernementele Onlangs zijn namelijk in de Verenigde de hoofdtekst opgenomen begrippen, organisaties (NGO’s) beschreven en de Staten zionistische extremisten en in is echter niet terug te vinden in dit mate waarin hun ideeën over liefda- Groot-Britannië hindoeïstische extre- glossarium. Dit vergt nogal wat van

■ Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Internationale 225 Spectator de niet-Arabisch sprekende lezer, die wat de waqf nu precies inhoudt, dan Noten nu telkens moet terugbladeren naar dat hij een beter inzicht krijgt in dit 1 Eén van de vijf zuilen in de islam, die de de bladzijde waar het desbetreffend begrip. moslim verplicht een gedeelte van zijn jaar- begrip wordt uitgelegd. Daarnaast Desalniettemin hebben Benthall lijkse inkomen af te staan aan de armen. zijn de auteurs vaak veel te uitgebreid, en Bellion-Jourdan een indrukwek- 2 Het Rode Halve-maanembleem (Alhilal zoals in het geval van hun beschrij- kend werk afgeleverd en zijn ze erin Alahmar) wordt geassocieerd met pelgrims ving van de waqf (liefdadigheidsstich- geslaagd een ingewikkelde materie en de vastenmaand, de Ramadan. ting), waarbij ze het nodig vinden een helder over te brengen en enige pagina’s lange geschiedenis te geven onwetendheid bij de niet-islamitische Zoë Papaikonomou over de ontwikkeling van de waqf lezer over islamitische liefdadigheid door de eeuwen heen, waardoor de weg te nemen. Zoë Papaikonomou studeert geschiedenis en lezer eerder de draad kwijtraakt over Arabisch aan de Rijksuniversiteit Groningen.

De actualiteit van science fiction

Michael E. O’Hanlon: Staten centraal in zijn analyse. werk: Defending America: the case Neither Star Wars nor Sanctuary, Constraining In hoofdstuk 2 worden kort en for limited missile defense. Nu gaat the Military Uses of Space. bondig de technische achtergronden O’Hanlon echter niet in op raketver- Washington, D.C.: Brookings Institution Press, van het gebruik van de ruimte en de dediging, omdat daarover volgens 2004; xiii + 173 blz.; 22,80 euro; werking van satellieten toegelicht. hem al voldoende geschreven is. Zijn ISBN: 0-8157-6457-x Vervolgens worden in de hoofdstuk- streven is hier aan ideologie voorbij te ken 3 en 5 respectievelijk de gevaren gaan en door technische en strate- van ruimtewapens en de mogelijk- gische analyses duidelijk te maken In 2001 waarschuwde Donald Rums- heden deze gevaren in te dammen dat de dominantie van de Verenigde feld voor de mogelijkheid van een behandeld. Het is zeer positief te Staten het best wordt gediend door ‘space Pearl Harbor’ indien de Verenig- waarderen dat politiek-strategische de ‘weaponization of space’ voor on- de Staten hun belangen in de ruimte analyses en technische achtergron- beperkte tijd uit te stellen. Overgaan niet beter – met zowel defensieve den worden gecombineerd in een vlot tot WOS is voor de Amerikanen thans als offensieve middelen – zouden leesbaar boek. De leesbaarheid wordt nodig noch verstandig. Wel meent beschermen. Hij was toen voorzitter in hoofdstuk 4 verder vergemakkelijkt O’Hanlon dat de Verenigde Staten van een commissie die het militair door de beschrijving van een hypo- zich niet moeten vastleggen op for- gebruik van de ruimte onderzocht. thetisch militair conflict tussen China mele vormen van wapenbeheersing, Korte tijd later werd hij minister van en de Verenigde Staten, met Taiwan omdat ontplooiing van ruimtewapens defensie onder president George W. als inzet. In hoofdstuk 6, ten slotte, ooit toch onverhoopt noodzakelijk Bush. worden aanbevelingen geformuleerd zou kunnen worden. Met het aantreden van Bush en om de dominante positie van de Het ‘voorbijgaan aan ideologie’ Rumsfeld zijn de discussies rond Verenigde Staten te behouden door dat O’Hanlon pretendeert, is bij militair gebruik van de ruimte in een de ‘weaponization of space’ (WOS) te onderwerpen als deze zo goed als stroomversnelling geraakt. Michael vertragen. onmogelijk, zeker wanneer men O’Hanlon analyseert in dit werk op Zoals de titel van zijn boek al doet strategische analyses onderneemt. nuchtere wijze de technische aspec- vermoeden, is O’Hanlon van mening Dat O’Hanlon in dit debat een mid- ten van ruimtewapens en de politieke dat de Amerikaanse belangen het denpositie inneemt, betekent niet dat gevolgen van de plaatsing van derge- best worden gediend met het voeren hij ideologisch neutraal is. Om meer lijke wapens. O’Hanlon is een realist van genuanceerd beleid. Dit boek bor- duidelijkheid omtrent zijn ideologie en stelt de belangen van de Verenigde duurt daarmee voort op zijn eerdere en de positionering van het boek

■ 226 Internationale Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Spectator te verkrijgen, is het dan ook zinvol dominantie van de Verenigde Staten O’Hanlon heeft een boek geschre- O’Hanlons commentaar op de duide- juist zal afnemen in plaats van toene- ven over een onderwerp dat thans lijke voor- en tegenstanders van WOS men. O’Hanlon raadt Washington dan op het grote publiek wellicht nog als weer te geven. ook aan unilateraal aan te kondigen science fiction zal overkomen. In de Tegenstanders van ruimtewapens de komende jaren geen anti-satelliet- nabije toekomst zal de waarde van beschouwen de ruimte graag als een wapens (ASAT’s) te ontwikkelen. een relatief toegankelijk boek als dat ‘sanctuary’ dat per definitie geen be- Naast politiek/strategische gevaren van O’Hanlon echter duidelijk naar zit kan zijn, voor de gehele mensheid noemt O’Hanlon ook gevaren van voren komen. Het voorziet namelijk in toegankelijk moet zijn en vrij moet WOS die ik als technisch/economisch achtergrondinformatie bij potentieel blijven van wapens. O’Hanlon wijst zou willen omschrijven. De vernie- grote conflicten met de ruimte als Zoë Papaikonomou studeert geschiedenis en deze positie af als enigszins naïef. Dat tiging van een satelliet in de ruimte inzet. O’Hanlon geeft in zijn boek hel- Arabisch aan de Rijksuniversiteit Groningen. de ruimte nog niet ‘weaponized’ is, door middel van een explosie levert dere analyses en goede beschrijvin- betekent volgens hem nog niet dat ‘debris’ (brokstukken en scherven) gen, en ondersteunt deze met data. het een ‘heiligdom’ is. De ruimte is op, dat zich met zeer hoge snelheid Het stelt teleur dat aanbevelingen namelijk al wel zo’n 30 jaar ‘milita- verspreidt en vanwege luchtledig- die voortkomen uit de beschrijvingen, rized’. Vooral Amerika en Rusland heid niet afremt. Dit puin of wrak- slechts worden gedaan met het oog gebruiken de ruimte voor ontplooiing goed vormt een gevaar voor andere op behoud van de Amerikaanse do- van militaire satellieten die tegen- satellieten, ruimtestations en space minantie, terwijl de gevaren die voort- standers in de gaten kunnen houden, shuttles. Vanwege het steeds intensie- komen uit WOS een verscheidenheid de communicatie met eigen troepen ver gebruik van de ruimte neemt de aan belangen van vele staten ernstig tijdens conflicten onderhouden en potentieel destructieve kracht ervan kunnen schaden. precisiebommen naar vijandelijke verder toe. WOS is om deze reden een doelen kunnen leiden. belangrijk thema voor alle staten die Niel Walpot Op de voorstanders van ruimte- enige ruimte-activiteiten ontplooien wapens reageert O’Hanlon door te of dit in de toekomst willen doen. N. Walpot, Msc is politicoloog. Hij was in 2004 als waarschuwen voor de gevolgen van Gezien beide vormen van gevaar, stagiair verbonden aan de afdeling Onderzoek van te voortvarende unilaterale acties van lijkt de conclusie dat WOS met alle het Instituut Clingendael. de Verenigde Staten op dit gebied. middelen moet worden voorkomen Voorstanders zien de ruimte, na land, voor de hand te liggen. Geen enkel water en lucht, als het vierde element land zou als eerste wapens in de voor oorlogvoering. Technische ont- ruimte moeten plaatsen of wapens wikkelingen maken steeds diverser met primair een ‘earth-to-space capa- vormen van bewapening mogelijk city’ ontwikkelen. Gevaren van latente en leiden tot innovaties op het ASAT’s in de vorm van kernraketten en gebied van ruimtevaart. Een combi- allerlei lasers zijn al groot genoeg. natie van deze twee technologische Dat O’Hanlon dichter bij het rea- gebieden maakt een diversiteit aan lisme blijft en de mogelijkheid van wapensystemen denkbaar, waarvan unilaterale plaatsing van ruimtewa- toekomstige ontplooiing vooral door pens openhoudt, beschouw ik daarom Defensie en (neo)conservatieven als als een zwak punt van dit boek. Het onvermijdelijk of zelfs als wenselijk was voldoende geweest wanneer wordt beschouwd. Zo profileert de O’Hanlon het had gelaten bij de brede Amerikaanse luchtmacht zich steeds aanbevelingen die hij terecht verkiest meer als lucht- en ruimtemacht. boven snelle, unilaterale WOS. De De gevaren van deze ideeën en de belangrijkste voorstellen zijn het unilaterale acties die eruit kunnen defensief ‘verharden’ van satellieten voortvloeien, zijn volgens O’Hanlon en het vormen van back-up-systemen dat andere staten zullen reageren, er of zelfs alternatieven (zoals glasvezel- een wapenwedloop zal ontstaan met netwerken) voor het gebruik van de ruimte als inzet en dat de militaire satellieten.

■ Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Internationale 227 Spectator Signalementen

Strobe Talbott: Engaging India. rikaanse Senaat, met zijn Republiek- min of meer te stoffen op de plank en Diplomacy, Democracy, and the einse meerderheid, in oktober 1999 werd na 9/11 van nieuwe glans voorzien. Bomb. tegen het kernstopverdrag, hetgeen De auteurs beschouwen haar als een Washington, D.C.: Brookings Institution uiteraard niet bevorderlijk was voor aberratie van het conservatisme. Zij ana- Press, 2004; 268 blz. de pogingen India en Pakistan ertoe lyseren haar en stellen de consequenties ISBN 0-8157-8300-0 te brengen te beloven geen kernproe- ervan voor het binnen- en buitenlandse ven meer te nemen. Ondanks dit alles landschap vast. Zij hopen dat hun ana- In mei 1998 werd de regering-Clin- droeg het Amerikaanse diplomatieke lyse zal bijdragen aan de terugkeer naar ton tot haar grote verrassing via een offensief in belangrijke mate bij tot de gematigder wortels van het gangbare bericht op CNN gewaar dat India verbetering van de Amerikaans- conservatisme. De neo-conservatieven bezig was met het nemen van kern- Indiase betrekkingen, zodanig dat zijn aanhangers van het (leninistische) proeven. Talbott, toenmalig Deputy president Clinton in maart 2000 een idee dat, wil je de toekomst controleren, Secretary of State, kreeg van Clinton bezoek bracht aan India, het eerste het nodig is het verleden te domineren. de opdracht zich te onderhouden Amerikaanse presidentiële bezoek De auteurs stellen in het licht hoe er met de Indiase regering om haar aan India in 22 jaar. (F.v.d.B.) banden werden gesmeed tussen de tot andere gedachten te brengen neo-conservatieve groep, de media en wat haar kernwapenbeleid betreft. het christelijk evangelisme. Uiteraard Bovengenoemde publikatie bevat een Stefan Halper, Jonathan Clarke: krijgen de ontwikkeling na 9/11 en de persoonlijk verslag van de diploma- America Alone. The Neo-Conserva- wijze waarop in de Iraakse kwestie tieke onderhandelingen die op hoog tives and the Global Order. werd gemanipuleerd en de diplomatie niveau plaatsvonden tussen Talbott Cambridge/New York: Cambridge uit de mode raakte, grote aandacht. en de Indiase staatsman Jaswant University Press, 2004; xii + 369 blz.; De auteurs zijn overigens van mening Singh. ‘We met fourteen times at ten £ 20, - dat de negatieve gevolgen van het locations in seven countries on three ISBN 0-521-83834-7 huidige beleid bezig zijn door te dringen continents,’ aldus Talbott. Deze ont- tot de neo-conservatieve groep. Maar moetingen vonden plaats in een sfeer Halper en Clarke zijn oudgedienden van inmiddels is veel kwaad geschied en zijn van (groeiend) wederzijds respect en de Koude Oorlog. Hun filosofisch anker belangrijke (internationale) problemen Talbott is dan ook van mening dat was het conservatisme. Het was een verwaarloosd. (F.v.d.B.) er sprake was van een echte dialoog. periode waarin met behulp van de Ame- ‘Those encounters added up to the rikaanse militaire en economische macht most intense and prolonged set of en vooral niet te vergeten het Ameri- Elli Kytömäki & Valerie Yankey- exchanges ever between American kaanse morele gezag de communistische Wayne (red.): Implementing The and Indian officials at a level higher dreiging tegemoet werd getreden. Maar United Nations Programme of Action than ambassadors’ (blz. 4). Er vonden heden ten dage is het Amerikaanse mo- on Small Arms and Light Weapons: tevens parallelsessies plaats met rele gezag tanende, gaat men hoe langer Analysis of the Reports Submitted by diplomaten van Pakistan, dat ook hoe meer leunen op militaire macht en States in 2003. kernproeven deed. Die gesprekken heeft men zichzelf ervan overtuigd dat, Genève: United Nations Institute for werden eveneens dialogen genoemd, ‘as Americans, our national state is war’. Disarmament Research (UNIDIR), maar verdienden nauwelijks deze Het is dan een oorlog zonder dimensies, 2004; 294 blz. naam, aldus Talbott, die ook dit diplo- met ongrijpbare vijanden (die voor ISBN 92-9045-166-1 matiek treffen, en alles wat daarom- hetzelfde geld in Damascus of Detroit heen speelde, in zijn boek aan de orde kunnen wonen) en met geen enkele In 2003 dienden 103 van de 191 VN- stelt. Ondanks de hartelijke sfeer van definitie van wat ‘overwinning’ inhoudt. lidstaten rapportages in over de natio- de Amerikaans-Indiase dialoog boek- Kortom, een oorlog zonder enig einde in nale stand van zaken wat betreft hun te zij niet het beoogde resultaat: India zicht. ‘It’s the terror stupid’ is de definië- uitvoering van het VN-actieplan tot te overreden de weg te bewandelen rende politieke slogan. Een groter gevoel beperking van kleine en lichte wapens van een anti-proliferatiebeleid. De van veiligheid levert het gevoerde beleid (‘to prevent, combat and eradicate the Indiase nucleaire doeleinden wonnen echter niet op. Deze oorlog is gebaseerd illicit trade in small arms and light het van de Amerikaanse antiprolifera- op de zg. ‘neo-conservatieve ideologie’. weapons in all its aspects’). De diverse tie-eisen. Bovendien stemde de Ame- Het is geen nieuwe ideologie. Ze lag rapporten varieerden qua omvang,

■ 228 Internationale Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Spectator Deze rubriek staat onder redactie van dr Fenna van den Burg. Bijdragen aan deze aflevering wer- den verzorgd door mr Klaas Dijkhoff (K.D.), verbonden aan de Onderzoeksmaster Rechtsgeleerd- heid van de Universiteit van Tilburg; Zoë E. Papaikonomou (Z.E.P.), ex-stagiaire bij de Internationale Spectator en thans studerend aan de Rijksuniversiteit Groningen; Geert Steeghs (G.S.), ex-stagiai- Signalementen re bij de afdeling Onderzoek van Instituut Clingendael en thans werkzaam op het ministerie van Buitenlandse Zaken; en Fenna van den Burg (F.v.d.B.). De aanwinstenlijst van de bibliotheek van Instituut Clingendael wordt maandelijks gepubliceerd op de Clingendael-website: www.clingendael.nl/resources/library/acquisitions

gedetailleerdheid en onderwerp sterk. rechten en betogen dat de ‘sociale rech- rechten een geschikt middel is om het De daarin vervatte gegevens werden ten’ essentiële voorwaarden vormen doel van bevordering van respect voor door het United Nations Institute for voor de naleving van ‘klassieke rechten’. mensenrechten over de hele wereld Disarmament Research (UNIDIR), een Hoewel de argumentatie solide is, te bereiken. Het laatste artikel kan de intergouvernementele organisatie wordt weinig aandacht besteed aan de lezer zelfs in verwarring brengen over binnen de VN, na te zijn geordend tegenargumenten. Voor aanhangers de wenselijkheid van dat doel zelf. en geanalyseerd, gepubliceerd. Men van een beperkter opvatting van men- Het uiteindelijk resultaat is geen treft in deze publikatie tevens aanbe- senrechten zullen deze artikelen dan verzameling vurige betogen voor het velingen aan ter verbetering van de ook niet overtuigend zijn. McBarnet, (mede)verantwoordelijk stellen van rapportage en van de uitvoering van Muchlinski en Cragg volgen met beel- bedrijven en publieke organisaties het actieplan. Het bleek dat er vooruit- den van de recente ontwikkeling in het voor de naleving van mensenrechten. gang was geboekt op het terrein van bedrijfsleven, waarin meer aandacht (Voor een dergelijk betoog is men de nationale wetgeving, het opsporen wordt besteed aan ethiek en mensen- beter af met Naomi Kleins No Logo, en de destructie van kleine wapens rechten. Zij werpen de vraag op of deze waarvan dit werk een kritischer en en dat er bij het publiek een groeiend ontwikkeling blijvende gevolgen heeft genuanceerder, maar sympathise- bewustzijn was van de gevaren die of dat zij slechts een hype betreft onder rende ‘wijze oom’ vormt.) Ook biedt dergelijke wapens opleveren. Ook was de noemer ‘moral is the new cool’. De het boek geen verzameling contraste- er sprake van groeiende samenwerking laatste twee bijdragen temperen de rende standpunten rond een duidelijk op regionaal en internationaal niveau vreugde over het verantwoordelijk afgebakend vraagstuk, noch een reeks bij de strijd tegen verspreiding van stellen van bedrijven en publieke op elkaar voortbouwende artikelen kleine en lichte wapens. (F.v.d.B.) organisaties voor de naleving van men- waar men vanaf een nulpunt naar senrechten. Adams en Balfour delen de een duidelijke conclusie toewerkt. visie dat dit een nobel streven is, maar Wel biedt het boek een kaleidosco- Tom Campbell & Seumass Miller pleiten voor waakzaamheid. Organi- pisch beeld van het thema. Natuurlijk (red.): Human Rights and the Moral saties hebben nu eenmaal de neiging zijn er tal van raakvlakken tussen de Responsibilities of Corporate and zich met groot gemak in te zetten voor artikelen, maar een duidelijke rode Public Sector Organisations. kwade doeleinden. Zij illustreren dit draad ontbreekt. Dit aspect is dan ook Dordrecht/Boston/Londen: Kluwer met een analyse van de Space Shuttle het grootste kritiekpunt op het boek. Academic Publishers, 2004; vi + 252 Challenger-ramp. De laatste bijdrage In tegenstelling tot wat de opzet doet blz.; 115,= euro; ISBN: 1-4020-2360-X van Douzinas vormt wat mij betreft vermoeden, vormen de artikelen geen (N.B. ook als e-book het hoogtepunt. Douzinas poneert een delen van één groot, coherent verhaal. [ISBN: 1-4020-2361-8] beschikbaar) wellicht niet geheel nieuwe, maar in de Sommige artikelen versterken elkaar context van de voorgaande artikelen en werken samen aan een bredere Als onderdeel van de reeks Issues in wel degelijk provocerende stelling: het theorie, maar het licht dat zij op de Business Ethics verkent dit werk het verklaren van ‘mensenrechten’ als het zaak schijnen, is aan het einde van mogelijk verband tussen mensen- morele gelijk van deze tijd heeft ons de bundel niet meer zichtbaar, als de rechten en organisaties die niet tot teruggevoerd naar de middeleeuwse twee slotartikelen donkere schadu- de kern van de overheid behoren. opvatting van de gerechtvaardigde wen werpen over het gekozen thema. Deze thematiek stoelt op het idee dat oorlog. Alles lijkt geoorloofd, zolang het (K.D.) verantwoordelijkheid voor de naleving maar bevorderlijk is voor de mensen- van mensenrechten niet alleen op rechten. Deze dwingende houding nationale overheden rust. In twaalf zou in zijn ogen kunnen leiden tot het Paul D. Taylor (red.): Latin American opstellen geven dertien auteurs hun einde van de universele acceptatie van Security Challenges. A Collaborative visie op dit thema vanuit invalshoeken diezelfde mensenrechten. Inquiry from North and South. van filosofie, ethiek, economie, recht en De eerste elf artikelen brengen de le- (Newport Paper Twenty One) sociologie. Campbell, Griffin en Archard zer in verwarring over de vraag of het Newport, Rhode Island: Naval War bieden in de eerste drie artikelen een fi- verantwoordelijk stellen van organi- College Press, 2004; 122 blz. losofische onderbouwing van mensen- saties voor de naleving van mensen- ISSN 1544-6824

■ Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Internationale 229 Spectator Tegen de achtergrond van de vaak UNFPA: Making one billion count. N.M. Blokker, N.J. Schrijver (red.): geuite klacht dat Latijns-Amerika voor Investing in adolescents’ health Netherlands Yearbook of Inter- de Verenigde Staten van de kaart lijkt and rights. national Law (Volume XXXIII). te zijn gevallen, ‘except in connection New York: UNFPA, 2003; 83 blz. Den Haag: T.M.C. Asser Press, 2002; with the war on terrorism’, wordt in ISBN 0-89714-670-0 492 blz.; $ 120,- deze monografie de relatie tussen ISBN 90-6704-170-X de Latijns-Amerikaanse veiligheids- Bijna de helft van de wereldbevolking problematiek en de strategische bestaat thans uit mensen onder 25 Het Nederlands jaarboek voor interna- belangen van de Verenigde Staten jaar; 20% van deze groep bevindt zich tionaal recht is een jaarlijkse Engelsta- in Latijns-Amerika geanalyseerd. De in de leeftijdscategorie 10 t/m 19 jaar. lige co-publikatie van de Netherlands monografie bestaat, behalve uit een Hiervan woont bijna 90% in ontwik- International Law Review en het T.M.C. inleiding en conclusie, uit drie essays. kelingslanden. Allemaal redenen voor Asser Instituut. Het boek bestaat uit Het eerste heeft als onderwerp ‘Latin het United Nations Population Fund twee delen. Het eerste (van in totaal America’s Lawless Areas and Failed uitgebreid aandacht te besteden aan 170 blz.) bevat vijf artikelen, waarvan States’ en de veiligheidsproblematiek deze groep. In zijn rapport Making one er drie betrekking hebben op interna- die dit oplevert. Een van de conclusies billion count. Investing in adolescents’ tionaal strafrecht (respectievelijk over is dat ‘every effort must be made health and rights stelt UNFPA vast dat art. 21 van het Verdrag van Rome dat to penetrate, expose, and destroy investering in jonge mensen royaal handelt over het voor het internatio- terrorist cells, as well as their links to rendement oplevert, maar dat hun naal strafhof toepasselijke recht; over drug production and sales’, maar dat behoeften worden ondergewaardeerd. de verhouding tussen de VN-Veilig- dit weinig helpt als het niet vergezeld Het rapport richt zich op de problemen heidsraad en internationaal strafrecht; gaat van een soort ‘subtle nation- van adolescenten in ontwikkelings- en ten slotte over de bemoeienissen building’ en van pogingen in deze landen en draagt daartoe oplossingen van de EU met internationaal mate- gebieden de vicieuze cirkel tussen ar- aan. Eén op de vier jongeren wordt rieel strafrecht). Het vierde artikel is moede en geweld te doorbreken (blz. geconfronteerd met extreme armoede; een vervolg op een twintig jaar eerder 40). In het tweede essay worden de velen van hen leven op straat en heb- verschenen studie over de internatio- gevolgen van de slechte economische ben beperkt toegang tot onderwijs. naal-rechtelijke aspecten van ‘direct prestaties in Latijns-Amerika voor de Daarnaast wordt hun gezondheid action’ op zee. Het laatste artikel uit veiligheidsproblematiek behandeld. bedreigd door ‘ongezond’ seksueel ge- het eerste deel handelt over de Euro- Speciale aandacht wordt gewijd aan drag, waardoor tienerzwangerschap- pese en internationale context van de de situatie in Colombia, Argentinië, pen op grote schaal voorkomen, terwijl Nederlandse visserij. Het tweede deel Brazilië, Venezuela en Bolivia, terwijl vele jongeren besmet worden met bevat een documentatie-overzicht dat het landbouw- en invoerbeleid van HIV/AIDS (elke 14 seconden wordt er in vijf categorieën is onderverdeeld: de de Verenigde Staten jegens Latijns- een jongere besmet). Volgens het rap- Nederlandse rechtspraktijk met betrek- Amerika worden bekritiseerd. In een port moet gepoogd worden ‘gezonder’ king tot het internationale recht in laatste essay worden de Chinese seksueel gedrag te bevorderen, bijv. via 2000-2001; de ontwikkelingen inzake belangen in Latijns-Amerika na- voorlichting op scholen. Het is dus van verdragen en andere internationale gegaan. Het ziet ernaar uit dat de groot belang meer te investeren in de afspraken waarbij Nederland partij Chinese activiteiten op weinig anders zg. reproductieve gezondheid van ado- is; Nederlandse wetgeving die niet in gericht zijn dan op uitbreiding van de lescenten en in onderwijs. Zo kan de categroie 1 behandeld kon worden; handelsmogelijkheden. Zo neemt de keten van armoede, die van de ene op voor het internationaal recht rele- handel tussen China en Argentinië de andere generatie wordt doorgege- vante Nederlandse jurisprudentie; en toe. ‘Triaden’ en illegale immigratie ven, worden doorbroken. De bijdragen een overzicht van in 2001 verschenen kunnen natuurlijk zonodig door inter- van de internationale gemeenschap literatuur van Nederlandse schrijvers nationale terroristische groepen voor aan ontwikkelingshulp nemen helaas die verband houdt met internationaal militair-politieke doeleinden worden af, terwijl de behoefte hieraan dus juist recht (G.S.) geëxploiteerd, maar dat lijkt niet het stijgt. Over het algemeen benadrukt geval. Maffiapraktijken in gebieden dit rapport reeds bekende problemen, waar veel Chinezen wonen en (in poli- maar in dit geval kunnen ze natuur- tiek opzicht) de snelle verbetering van lijk nooit genoeg onder de aandacht de Cubaans-Chinese relaties baren worden gebracht.(Z.E.P.) daarentegen enige zorg. (F.v.d.B.)

■ 230 Internationale Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Spectator Summaries

Atzo Nicolai Isabel Ferrer the Netherlands Minister for European Affairs, paints a picture of the Netherlands as a disoriented argues that in part the success story of European democracy. Realization of the fact that the country integration has taken place without the explicit co- had lost its supposed innocence had become already operation of EU citizens. However, de-politicised manifest when the coalition government of Social decision-making in an integration process that is Democrat Prime Minister Wim Kok resigned in getting more political all the time can only go on April 2002 following a negative official report on for a limited period. A Europe which is ‘owned’ the co-responsibility of The Netherlands and its by its citizens can only come about with every- peacekeeping forces in the former Yugoslavia for the one taking part in the continuous debate about massacre of Bosniacs after the surrender of the en- what makes this become a reality. The European clave of Srebrenica in July 1995. With respect to the Constitution offers new opportunities for bring- conspicuous problems of multiculturalism and the ing ‘politics’ back into Dutch EU policy. But for integration of Muslims in the Netherlands it is ar- this to happen citizens will first have to respond gued that the traditional Dutch methods of pragma- to the 1 June referendum with a convincing ‘yes’. tism will no longer guarantee ready-made solutions.

In the next five articles the changing image of Hans Renner the Netherlands abroad following the murders of sketches the picture of the Netherlands in the Pim Fortuyn and Theo van Gogh and the ensuing Czech Republic. The enlightened section of the strained relations with the Dutch citizens of Czech population has traditionally demonstrated a Islamic origin is sketched. great deal of sympathy for the Netherlands and its people. After the downfall of communism in 1989, Han Mulder Czechoslovakia regularly took the Netherlands as its argues that the image of the Netherlands abroad is example when it came to setting up its own demo- primarily the concern of the Dutch themselves. And cratic system. As is revealed by a recent survey, the the Netherlands no doubt are facing an image prob- Czech youth associates the word ‘Netherlands’ with lem. Image-building is not a separate phenomenon archetypical Dutch motifs such as tulips, windmills but forms part of a triangle together with history and and cheese, as well as with things comprising more identity. When the Dutch long for a clearer identity modern subjects of interest and which are seen as they tend to search passionately in their rich his- a product of the proverbial tolerance of the Dutch: tory out of which an image of themselves is moulded drugs, coffeeshops, euthanasia and marriage be- and subsequently that image is taken on a mission. tween homosexuals. However, the Czech media and public opinion in general exhibit a great interest in Helmut Hetzel the problems of dealing with (parts of) the Muslim states that the first cracks in the image of a well- population of the Netherlands, and in the ways in functioning and well-organised utopia of Holland which the Dutch authorities attempt to solve them. became apparent when Pim Fortuyn entered the political stage. Fortuyn crushed the dictatorship of Yvan Vanden Berghe political correctness which for years dominated the describes the Flemish view on the recent violent entire country and obstructed the public debate. The ‘events’ in the Netherlands. To the Flemish the politically motivated assassination of Fortuyn on Netherlands has become a normal Western-Euro- 6 May 2002 made it clear to many abroad that the pean country facing problems for which there are Netherlands had lost its innocence. The Dutch metal no easy solutions. Of course one may witness some was gone. Nevertheless, the model country stood its malicious delight in Flanders over these develop- ground for a while but was eventually finished off by ments, but all in all sympathy prevails. The Flem- the murder of Theo van Gogh on November 2004. ish hope that the Dutch will change their rather arrogant attitude towards their southern neighbours and that Flanders and the Netherlands may be- come compagnons de route in the European Union.

■ Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Internationale 231 Spectator Jan Vis analyse diplomatic communication. The same frame- addresses the question whether the Dutch voters work may be applied to design a rational strategy are well-prepared for the referendum on the Euro- of conflict management and to develop the proper pean Union Constitution which will be held on June terminology to exchange messages in a controlled 1st. Voters can express themselves on the follow- way. The author uses quotes and examples to dem- ing question ‘Are you for or against the Nether- onstrate the effectiveness of diplomatic verbal skills. lands accepting the terms of the treaty establishing a constitution for Europa?’ The voter will thus be Ton Nijhuis asked to give his or her opinion on the Constitu- reflects on current relations between Germany and tion. There is a fairly general consensus that citizens the United States. As expected president Bush and who are expressing opinions and taking positions chancellor Schröder have used their February meet- on political issues should base these opinions and ing in Mainz to demonstrate the restored relations positions on knowledge. Research shows that politi- between both countries. Nevertheless, it is doubtful cal knowledge matters in having stable opinions whether the tensions of the last years now belong to on political problems and issues. There is a clear the past. The differences on almost all issues re- relation between levels of political knowledge and main unsolved. And maybe more important, one of stability of opinion. Since an overwhelming ma- the few policy areas where Schröder can gain some jority of the Dutch voters is not very familiar with popularity nowadays is foreign policy and especially European affairs – and it is not likely they will through his critical stance against the Bush Admin- become well-informed in the two months to come istration. Since the Iraq crisis Schröder has used the – one may doubt the quality of the outcome of the transatlantic relations more and more for interior po- Dutch referendum. The vote ‘for’ or ‘against’ of a litical goals. He propagates a new German self-con- large part of the Dutch voters will therefore be a sciousness and displays a new ambition concerning pseudo-opinion rather than a considered one. Germany’s role in world politics. It is the combina- tion of 1 critique on Bush; 2 the claim to co-operate Hans Oversloot on eye level with the United States; 3 a new sense of takes a critical look at the approach towards the national pride; and 4 the description of Germany as European Union as taken by the Dutch political a moral power that precisely because it has learned elite, in particular their lobby for a ‘yes’-vote in the its historical lessons has the right to criticize unilat- upcoming referendum on the European Constitu- eralism, power politics and the use of not-legitimised tion. The author is not against Europe as such but is military force of other countries that explains the in favour of a political leadership which makes clear massive support Schröder receives for his new policy. towards which Europe it wants to lead its citizens so that a ‘yes’ or ‘no’ answer of those citizens on the thus proposed direction for Europe will give them genuine influence. And a ‘no’ vote in the referen- dum is the best way to bring that message across.

Jan Jaap Kleinrensink addresses the question of the nature of diplomatic language and how it functions. The code language of diplomats can, to a certain extent, be cracked. In the context of diplomacy, language is more than just a marginal phenomenon. It is the basic tool of a diplo- mat, enabling him to practise strategies of escalation or de-escalation. Within each strategy, targets can be set and objectives achieved. Three arenas of negotia- tion are defined: the internal circuit, the diplomatic arena and the public theatre. The theoretical frame- work, thus constructed and illustrated, can be used to

■ 232 Internationale Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Spectator