Uitgave van Koninklijke Van Gorcum BV (Assen) namens het Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen ‘Clingendael’ (Postbus 93080, 2509 AB Den Haag), dat Inhoud April 2005 samenwerkt met het Koninklijk Instituut voor Internationale Betrekkingen te Brussel. Verschijnt maandelijks en wordt uitgegeven op de grondslag van een redactiestatuut. Redactiebureau COLUMN RESPONS Instituut ‘Clingendael’ Edwin Bakker Peter Baehr Redactie Internationale Spectator Non-proliferatieverdrag in De Europese Grondwet: te Postbus 93080, 2509 AB Den Haag tel. 070-3245384; fax. 070-3282002 gevaar? 177 rooskleurig? 212 E-mail: [email protected] of [email protected] www. internationalespectator.nl ARTIKELEN REPLIEK Atzo Nicolaï J.W. de Zwaan 213 Kernredactie A. van Staden (hoofdredacteur) De politiek terug in de politiek: Peter A. Schregardus (eindredacteur) hoe de Europese Grondwet het RESPONS Gerard J. Telkamp (eindredacteur) Nederlandse EU-beleid dichter Jérôme Larosch Algemene redactie bij de burger kan brengen 179 Oude wijn in lekkende zakken 215 C.J.M. Arts, Y. Vanden Berghe, F. Bergman, S. Biscop, P. van Ham, P. Hoebink, W. Hout, J.C. Mulder, C.W.A.M. van Paridon, H. Renner, Han Mulder BESPREKINGSARTIKEL J.Q.Th. Rood, S. Vanhoonacker, R. de Wijk. Imago in de achteruitkijk- Didier Seroo Abonnementen-administratie spiegel 185 Inconsistent, inadequaat, Koninklijke Van Gorcum BV irrelevant: van falende Administratie Internationale Spectator staatsopbouw en Postbus 43, 9400 AA Assen Helmut Hetzel tel. 0592-379555; fax. 0592-379552 Terrorisme in plaats van kaas: marktkastelen 217 E.mail:[email protected] van Frau Antje naar www.vangorcum.nl Mohammed B. 187 BOEKBESPREKINGEN Abonnementsprijzen Leen Boer over Nederland en België: Particulier € 53,- Isabel Ferrer Toekomst van de politieke islam; Instelling € 60,90 Democratie in de war 189 de nieuwe economie van de € Student 43,- (max. 5 jaar) terreur 220 Studenten-startersabonnement € 23,- (1 jaar) Buitenland: Hans Renner € Particulier 76,25 Het Nederlandse beeld in Zoë Papaikonomou over Instelling € 86,- Student € 64,- Tsjechië: traditie en Islamitische filantropie 224 Betaling via Belgisch gironummer is mogelijk. nieuwigheid 192 Abonnementen worden automatisch verlengd, tenzij voor 1 december schriftelijke opzegging Niel Walpot over heeft plaatsgehad. Yvan Vanden Berghe De actualiteit van science Vlaanderen gidsland? 195 fiction 226 Losse nummers € 7,90 excl. portokosten Advertentietarieven Jan Vis SIGNALEMENTEN 228 Op aanvraag verkrijgbaar bij Koninklijke Van Gorcum BV Onwetendheid over Europa telefoon 0592-379555 en Europese Grondwet SUMMARIES 230 Foto omslag leidt tot pseudo-opinies 198 Koninkelijke Van Gorcum BV, Rutger van Hamersvelt Hans Oversloot Richtlijnen voor auteurs zijn verkrijgbaar op Burger, blijf wakker 202 het redactie-adres. ISSN 0020-9317 Jan Jaap Kleinrensink Diplomatieke codetaal: Alle in dit maandblad uitgesproken meningen en inzichten blijven geheel voor verantwoor- op zoek naar de sleutel 205 delijkheid van de schrijvers. Niets uit deze uitgave mag worden verveel- Ton Nijhuis voudigd en/of openbaar gemaakt d.m.v. druk, Ontmoeting Bush-Schröder: fotocopie, microfilm, of op welke wijze dan geen keerpunt in Mainz 208 ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. II Inhoud April 2005 Column Edwin Bakker Non-proliferatieverdrag in gevaar? De voortekenen zijn allesbehalve gunstig voor de van bepaalde staten is er de zorg met betrekking conferentie die begin mei in New York het Non- tot niet-statelijke actoren, lees terroristen. De vorig proliferatie Verdrag (NPV) zal toetsen. De verschil- jaar aan het licht gekomen proliferatiepraktijken len van inzicht over de aard van het verdrag en de van de leider van het Pakistaanse kernwapenpro- koers zijn bijzonder groot. Een en ander wordt nog gramma, A.Q. Khan, geven geen enkele aanlei- bemoeilijkt door de procedure van de Toetsings- ding dit idee naar het rijk der fabelen te verwijzen. conferentie, die vereist dat over eventuele beslis- Er zijn aanwijzingen voor contacten tussen het singen consensus is bereikt. Een aantal voorbe- Khan-netwerk en het Taliban-regime, en moge- reidende bijeenkomsten – waar wordt gekeken of lijk zelfs met het Al-Qaida-netwerk. Duidelijk is de bepalingen van het verdrag inderdaad worden dat veiligheidsdiensten (waaronder de AIVD) de uitgevoerd – is inmiddels min of meer mislukt. En mogelijkheid dat terroristische groeperingen een dat terwijl diverse bedreigingen het des te noodza- provisorisch kernwapen in handen krijgen, nu kelijker maken dat het non-proliferatieregime op z’n niet meer zien als louter theoretische dreiging. minst wordt gehandhaafd of zelfs wordt versterkt. Daarnaast wordt het non-proliferatieregime be- De bedreiging van het NPV en van vrede en vei- dreigd door houding en handelen van de vijf erkende ligheid in het algemeen wordt onder meer veroor- kernwapenlanden. Deze selecte groep heeft met zaakt door landen die de afgelopen jaren (grote) uitstel van ontwapening de ‘have-nots’ bepaald niet stappen hebben gezet om de status van kernwapen- overtuigd van het willen naleven van de afspraak dat mogendheid te verkrijgen. India en Pakistan hebben geen enkele ondertekenaar kernwapens mag ontwik- dit eerder aan de wereld laten zien door het houden kelen, in ruil voor de toezegging van de kernwa- van kernproeven. Noord-Korea en Iran opereerden penstaten dat ze nucleair zullen ontwapenen. In het lange tijd in het geheim en leken respectievelijk net geval van de Verenigde Staten en Rusland is boven- vóór en op de drempel te staan van de selecte club dien nog sprake van ontwikkeling van nieuwe kern- van ‘haves’. (Noord-Korea heeft onlangs verklaard wapens en nieuwe kernwapendoctrines. Zo heeft de kernwapens te bezitten.) Overschrijding van de regering-Bush het Congres gevraagd middelen vrij drempel heeft grote gevolgen voor de veiligheid in te maken voor ontwikkeling van twee nieuwe typen Oost-Azië en het Midden-Oosten. Wanneer blijkt wapens. Deze nieuwe wapens, waaronder zg. ‘mini dat de Noord-Koreanen en de Iraniërs over een nukes’, geven aan dat ook in het denken over inzet kernwapen beschikken, ligt het gevaar van verdere van kernwapens verontrustende veranderingen gaan- proliferatie op de loer. Wat doet buurland Zuid-Ko- de zijn. Behalve de Verenigde Staten ontwikkelt ook rea, dat een paar maanden geleden nog in het nieuws Rusland een nieuwe nucleaire strategie en nieuwe was in verband met het verrijken van een kleine systemen. Ten slotte weigert de Amerikaanse Senaat hoeveelheid uranium? En blijft Japan lijdzaam toe- het Kernstopverdrag (Comprehensive Nuclear Test Ban kijken? Ziet het af van het ontwikkelen van kern- Treaty, CTBT) te ondertekenen. Dit uitstel verhoudt wapens, terwijl Pyongyang ook nog eens voortgaat zich erg slecht met de eerste van de ‘dertien prak- met het ontwikkelen van raketsystemen? En hoe zal tische stappen’ uit de slotverklaring van de vorige in het Midden-Oosten gereageerd worden op een NPV-Toetsingsconferentie in 2000. Deze eerste stap eventuele kernmachtstatus van Iran? Zullen Turkije op weg naar algehele ontwapening in het NPV-ka- en Egypte hun oude ideeën over een eigen kernwa- der roept de verdragstaten namelijk op om zonder penprogramma weer uit de kast halen, en wat zal uitstel en zonder voorbehoud ervoor zorg te dragen het antwoord van Saoedi-Arabië op zo’n nieuwe dat het CTBT spoedig in werking kan treden. situatie zijn? De meest acute vraag is hoe Israël zal Hoewel diverse landen activiteiten ontplooien reageren wanneer Iran het point of no return van zijn die niet stroken met het NPV, is vrijwel iedereen kernwapenprogramma zou passeren. En wat blijft overtuigd van nut en noodzaak van het verdrag. er van het NPV over als Iran zich, net als Noord- Men beseft dat de huidige ‘crisis of non-compliance’ Korea in 2003, opeens terugtrekt uit het verdrag? niet zonder risico’s is, en dat het NPV in ieder Behalve de zorgen over kernwapenprogramma’s geval niet ten onder mag gaan. Bij kernwapen- ■ Jaargang 59 nr. 4 april 2005 Internationale 177 Spectator landen ligt het accent op het non-proliferatieaspect kernwapens onder internationale controle te stellen. van het verdrag. Vooral de Verenigde Staten zien Het ontwikkelen van een nieuwe strategie is op het NPV als instrument om proliferatie tegen te de aanstaande Toetsingsconferentie – waar onder- gaan en legden bij de voorbereiding van de Toet- werpen rond implementatie centraal staan – niet singsconferentie de nadruk op dit deelaspect. aan de orde. Maar zelfs versterking van naleving Andere landen leggen de nadruk op het ontwa- van het huidig regime lijkt een brug te ver. De peningsaspect van het NPV en uitten bij de jaarlijkse verwachtingen voor de bijeenkomst zijn bijzonder bijeenkomsten hun teleurstelling over het feit dat pessimistisch. Gevreesd wordt dat de conferentie van de beloften van de Toetsingsconferentie in 2000 de betrokken partijen eerder verder uit elkaar zal inzake nucleaire ontwapening nog niet veel terecht drijven dan tot elkaar zal brengen. En dat tegen een was gekomen. Tijdens de laatste PrepCom bleek achtergrond van een ‘Rome’ waar in de afgelopen dat enkele kernwapenstaten, de Verenigde Sta- jaren op diverse plekken brandjes zijn uitgebroken ten voorop, afstand wilden nemen van de ‘dertien en waar het op andere plekken lijkt te smeulen. praktische stappen’. Verwijzingen naar het slotdocu- Maar er is, zoals altijd, nog een klein beetje ment uit 2000 konden daardoor niet op consensus hoop. Op de mislukte PrepCom van 1999 volgde rekenen.