Qarabağ (Qədim Dövr)
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Vəli Əliyev Qarabağ (Qədim dövr) - JMU' 2840 - £ 3 . 3(W)**)2> + e 3, V (iike,) 2 Vəli Əliyev. Qarabağ (Qədim dövr) (Azərbaycan, türk, rus və ingilis dillərində) Tarix boyu bütün müharibələrin sonunda ədalət zəfər Bakı. Çaşıoğlu - Multimedia, 2010 - 204 səh. çalmışdı. Əminəm ki, Qarabağ müharibəsinin sonu da ədalətlə başa çatacaq və biz qələbə çalacağıq. Çünki bizim müharibəmiz öz 0503000000 ata-baba torpaqlarımızı işğaldan azad etmək uğrundadır. 2010-3 Heydər Əliyev © “Çaşıoğlu- Multimedia”, 2010 QARABAĞ 5 VƏLİ HÜSEYN OĞLU ƏLİYEV Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü tarix elmləri doktoru, professor Vəli Hüseyn oğlu Əliyev 1936-cı ildə Şəki rayonunun Daşbulaq kəndində anadan olmuşdur. Soy kökü Naxçıvan şəhərindəndir. O, valideynləri ilə birlikdə Qərbi Azərbaycanın Zəngəzur mahalının Sisiyan rayonunun Şıxlar kəndində yaşamış, burada 6-cı sinfi bitirmişdir. 1948-1949-cu illərdə Ermənistanın Zəngəzur mahalındakı azərbaycanlılara qar şı deportasiya tətbiqi sayəsində ailəsi ilə birlikdə Azərbaycanın Şəki rayonuna köçmüş dür. 0,1954-cü ildə Şəki Pedaqoji Texnikumunu bitirib Azərbaycan Dövlət Universiteti nin tarix fakültəsinə daxil olmuş, 1959-cu ildə Universiteti bitirib, Azərbaycan Respubli kası Elmlər Akademiyasının Tarix İnstitutunda elmi fəaliyyətə başlamışdır. 1966-cı ildə «Azərbaycanda tunc dövrü boyalı qablar mədəniyyəti» adlı nami zədlik dissertasiyası müdafiə edib tarix elmləri namizədi adı almışdır. 1984-cü ildə «Azərbaycanm orta tünc dövrü tayfalarının mədəniyyəti» adlı doktorluq dissertasiyası müdafiə edib tarix elmləri doktoru adı almışdır. 1990-cı ildən etibarən Azərbaycan MEA-nın Arxeologiya və Etnoqrafiya İnsti tutunda «Tunc və ilk dəmir dövrü arxeologiyası» şöbəsinin müdiri vəzifəsində çalışır. 1997-ci ildən Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində Ümumi tarix kafedrasının mü diri vəzifəsində işləyir. Professor V.H. Əliyev Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun baş planında olan «Naxçıvan Muxtar Respublikasının maddi mədəniyyəti» mövzusunun əsas tədqiqatçısı və rəhbəridir. O, Naxçıvan Arxeoloji Ekspedisiyasına başçılıq edərək 50 ildən artıqdır ki, bu ərazidə qədim və orta əsr abidələri üzrə elmi işlər aparır. Professor V.H.Əliyevin elmi əsərləri Azərbaycanda və xarici ölkələrdə (ABŞ, Fransa, Belçika, Rusiya, Ukrayna, Gürcüstan, Özbəkistanda və s.) nəşredilmişdir. Onun çap olunmuş monoqrafiyası, 300-ə qədər elmi və çoxlu elmi-publisistik məqalələri Azerbaycan tarixinin, arxeologiyasının, incəsənət tarixinin, memarlıq tarixinin (m.ə. V-l minilliklər dövrünün) problem məsələlərinə həsr olunmuşdur. QARABAĞ 7 ÖN SÖZ Bu kitabı Azərbaycanın qədim beşiyi olan Qarabağ torpa ğında minillərlə uyuyan ulu babalarımızın, nənələrimizin, XX əsrin 90-cı illərində erməni cəlladları ilə qəhrəmancasına vuruşa raq şəhidlik zirvəsinə ucalan mərd oğulların və amansız erməni soyqrımı nəticəsində vəhşicəsinə qətlə yetirilən xocalılıların unu dulmaz xatirəsinə həsr edirəm. Qoy dünya xalqları bu kitabdakı həqiqətləri oxuyub bilsinlər ki, Qarabağ bəşəriyyətin yarandığı ilk zamandan Türk mənşəli Azərbaycan xalqının əzəli və əbədi mədəniyyət ocağıdır. Xocalının qədim sakinləri e.ə. IV - I minilliklərdə Cənubi Qafqazda ümumbəşəri dəyərlərə malik olan yüksək mədəniyyət yaratmışlar, Avropa-Asiya qitəsinin qovşağında metallurgiya və metalişləmə sənətkarlığının əsasını qoymuşlar və yüksək səviy yədə inkişaf etdirmişlər. Çox təssüflər olsun ki, bəşəriyyətin müasir sivilizasiyaya yük səldiyi bir zamanda ermənilərin qəflətən hərbi basqınları nəticə sində Xocalı şəhəri, onun qədim maddi mədəniyyəti vəhşicəsinə dağıdıldı, yandırılıb məhv edildi, əhalisi isə faciəli soyqrıma məruz qaldı. 1992-ci il fevral ayında axşam saat 9-da qaniçən erməni silah lı dəstələri Xankəndindəki Rusiyaya məxsus 336-cı mexanikləş- dirilmiş muzdlu atıcı alayın tərkibində Xocalıya basqın edərək qanlı soyqrım törətdilər. Bu faciədə 613 nəfər öldürüldü, 487 nəfər ağır yaralandı, 1275 nəfər əsir aparıldı, 8 ailə bütövlükdə məhv edildi. Xocalı yandırıldı və xarabazara çevrildi. QARABAĞ QARABAĞ 9 GİRİŞ Qarabağ düzündə kiçik sahədə saqqızağacı, aran palıdı, qarağac meşələri vardır. Kür çayı sahilində tuqay meşələri (aran palıdı, qarağac, Qarabağ - min illər boyu nənələrin, anaların laylalarından ya qovaq, söyüd və s.), kolluqlar vardır. ranan Azərbaycan muğam mədəniyyətinin beşiyi, soy-kökü, Cənubi Dağların ətəyində boz və şabalıdı torpaqlar, dağlar üçün isə dağ- Qafqazın ilk insan məskəni sayılan Azıxla, qədim Mil-Qarabağ, Xocalı meşə və dağ-çəmən torpaqları səciyyəvidir. Meşələrində müxtəlif sivilizasiyası ilə bağlı olan ulu turk babalarımızın müqəddəs torpağı yabani meyvə (alça, armud, zoğal, qoz, fındıq, əzgil və s.) və giləmey dır. vələr bitir. A zərbaycanın ilk insan məskəni və ən qədim mədəniyyət Dağlarında və meşələrində vəhşi heyvanlar yaşayır. x X ocağı olan Qarabağ Kiçik Qafqaz dağlarından başlayaraq Faydalı qazıntıları mis və polimetal yataqları Mehmandağda, lito- Kür-Araz çayları arasındakı əraziləri əhatə edir, yayla və düzən his qraf daşı (Mirikənddə) və sementdir. sədən ibarətdir. Qarabağ yaylası Zəngəzur və Qarabağ silsilələri ara Laçın, Kəlbəcər, Şuşa, Xankəndi, Xocalı, Əsgəran, Ağdam, Yev sında yerləşir. lax, Bərdə, Tərtər, Ağdərə, Xocavənd, Füzuli, Cəbrayıl, Ağcabədi, Bey Qarabağ yaylası şimalda Mıxtökən, şərqdə Qarabağ, qərbdə Göy ləqan bu regionda yerləşir. çə və Zəngəzur silsilələri ilə əhatə olunmuşdur. Yaylanın səthi üst Qarabağın əlverişli təbii coğrafi şəraiti - düzən ərazisinin münbit Pliosen və Antropogenin bazalt və andezitləri ilə örtülüdür. Təbaşir, torpaqları, dağlıq ərazisinin zəngin alp çəmənlikləri, eləcə də müxtəlif Paleogen və Neogen silsilələrinin vulkanogen - çökmə süxurları üzə faydalı qazıntı yataqları (mis, dəmir və s,) ibtidai icma quruluşu dövrün çıxmışdır. Yayla şimaldan cənuba doğru daralır, Bazarçay və Həkəri də bu diyarda insanların məskunlaşmasına, iqtisadi-mədəni cəhətdən çayı arasında üçbucaq şəklində sona çataraq çay dərələri ilə parçalanır. təkamül tapmasına və Cənubi Qafqazın əsas mədəniyyət ocaqlarından Püskürmələr nəticəsində yaranmış lava düzənliklərində iri sönmüş birinə çevrilməsinə zəmin yaratmışdır. vulkan konusları var. Tərtərçay, Hocazçay, Zabux, Bazarçay Qarabağ yaylasından başlanır və Ala Göllər, Qaragöl bu yaylada yerləşir. Geniş ərazini tutan subalp çəmənlikləri maldarlıq üçün əlverişlidir. Qarabağ silsiləsi şimal-qərbdə Tərtər çay dərəsi ilə Murovdağ silsiləsi, qərbdə isə Həkəri çayının dərəsi ilə Qarabağ yaylasından ayrılır. Ən hündür zirvəsi Qız qala (2843 m), Böyük Kirsdir (2725 m). Yaylada Turşsu və Şırlan mineral suları var. Silsilənin cənub-şərq qurtaracağı Araz çayına tərəf alçalaraq dağətəyi düzənliklərə keçir. Xaçın, Qarqar, Köndələnçay, Quruçay, Qozluçay və s. çaylar Qarabağ silsiləsindən başlayır. Qarabağ düzü şimal-qərbdən Gəncə-Qazax düzənliyi, qərbdən Murovdağ, Qarabağ silsilələri, cənub və cənub şərqdən Mil düzü ilə əhatələnir. Kür çayı Qarabağı Şirvan düzündən ayırır. Düzənliyin səthi bir qədər dalğavari və terraslıdır. Qarabağ düzündə neft yatağı (Tərtərdə) var. İqlimi mülayim və quru subtropikdir. Ərazisindən İncəçay, Tərtərçay, Xaçınçay, Qarqar çay axır. QARABAĞ QARABAĞ 10 11 QARABAĞIN QƏDİM TARİXŞÜNASLIĞI E.Resler Xaçınçay hövzəsinin orta axarlarından 1893, 1894-cü illərdə Arçadzor, 1896,1897-ci illərdə Ballıqaya-Sırxavənd, 1894-cü il arabağın qədim tarixinin öyrənilməsi XIX əsrdən başlanmış də Dəmqolu, 1897-ci ildə Axmaxıda tunc dövrü abidələrində qazıntılar dı. Qədim qarabağlıların çoxminillik tarixi maddi-mədəniyyət aparmış və zəngin materiallar əldə etmişdir. O, 1894-1895, 1897-ci il Öabidələrində təbəqələşmiş materiallar və yazılı mənbələr lərdə Qarqarçay-Xocalıçay, İlisuçayın qovşağında 20-dən çox kurqan əsasında tədqiq edilib öyrənilmişdir. və daş qutu qəbri açmışdır. O, 1895-ci ildə Füzuli rayonunda yerləşən Qarabağın qədim dövr maddi mədəniyyət abidələri XIX əsrin əv Qaraköpəktəpə, 1897-ci ildə isə Ağcabədi rayonunda Qalatəpə abidə vəllərindən etibarən xarici səyyahların, həvəskar tədqiqatçıların diqqə lərində axtarışlar aparmışdır. tini cəlb etmişdir. Onların apardığı qazıntılar Qarabağın qədim tarixinin öyrənilmə sinə xidmət etməmiş, qarət xarakteri daşımışdır. Azərbaycana, eləcə də Qarabağa gəlmiş səyyahlar, həvəskar tədqiqatçılar (müxtəlif sənət sahibləri) əsasən eramızdan əvvəl IV-I minilliklərə aid tunc və dəmir dövrlərinə aid qəbir abidələrində qazıntı işləri aparmışlar. Əldə olunan maddi-mədəniyyət nümunələri xarici ölkələrə aparılmış və indiyədək dünyanın bir sıra məşhur muzeylərinin nadir, çox qiymətli materialları kimi saxlanılır. Bu materiallar Qarabağın qədim tarixinin öyrənilmə sində bir mənbə kimi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 1828-ci il Türkmənçay sülh müqaviləsindən sonra Araz çayından şimalda yerləşən Azərbaycan torpaqları Rusiyanın tabeliyinə keçmiş dir. İsveçrə səyyahı Dyubua de Monpero 1834-cü ildə Qarabağa - Şuşa ya gəlmiş, buradan Gəncəyə gedərkən Şahbulaq və Tərtər zonasında gördüyü abidələr haqqında məlumat vermişdir. Rusiya İmperator ArxeoloJi Komitəsinin qurultayında Qafqaz ar xeologiyasının əsas məsələ kimi gündəliyə qoyulmasından sonra Şuşa Azərbaycana, xüsusilə Qarabağa diqqət daha da artmışdır. Qarabağın dağlıq zonasında yerləşən Zerti, Səngər və Kəttitəpə XIX əsrin 80-ci illərində gürcü alimi H.O.Silosani Bərdədə kur kurqanlarından (1898-ci ildə) zəngin maddi-mədəniyyət nümunələri qan abidələrini qeydə almışdır. Rusiya Coğrafiya Cəmiyyətinin tapşı toplamış və Rusiya İmperator ArxeoloJi Komissiyasının illik hesabatlar rığı ile C.Veysenqof Mil-Qarabağ düzü və Qarabağın dağlıq ərazilə məcmuəsində, eləcə