98 Vierhonderd jaar stadswording in het mondingsgebied van de Schelde – Reinout Rutte bronvermelding. de 7voor noot Zie delta. landschap van de Schelde het in steden met Kaart 001 - sources, see note 7). note see sources, delta landscape (for Scheldt the in towns of Map 001 eeuwen de economie stagneerde, zijn ze voor een een groot aantal van deze plaatsen na de middel in Omdat eeuw. veertiende de met en tot elfde de in een periode van ongeveer vierhonderd jaar, van Deze Sluis en ontstonden Aardenburg. Oostburg, Axel, Hulst, Tholen, Goes, Vlissingen, Middelburg, en zoals Brouwershaven, stadjes, Zierikzee, Veere, steden aan rijk bijzonder is Zeeland provincie De band tussen de rol van de heer, de graaf van van graaf de heer, de van rol de tussen band behandelt daarbij ook Henderikx hetdelta. ver metsamenhang de handel in de zuidwestelijke en Brouwershaven. Tevens benadrukken ze de ofMiddelburg, als haven, zoals Veere Vlissingen, als centrale bijvoorbeeld plaats, van Zierikzee en functie de op nadruk de leggen Zij stadswording. resulteerde in gunstige omstandigheden voor door bedijking,wat op een aantal momenten delta veranderde onder invloed van het water en misch landschap. Dat landschap in de Schelde van een aantal eeuwen ontstonden in een dyna in verschillende soorten en maten die in de loop transformatie. Volgens beiden gaat het om steden landschappelijke de van licht het in ze beschouwt overgeleverde schriftelijke bronnen, Beenhakker de aan ontwikkelingen de bekijkt hand van derikx kleine maar fijne vergelijkendestudies over. Peter en Ad Henderikx Beenhakker schreven er bijzonder het In Schelde. de van dingsgebied mon het in steden aantal aanzienlijke dat door Natuurlijk werden historici al eerder getroffen eigenlijk? het waren steden voor wat En men? kwa stand tot steden zoveel daar dat mogelijk het was Hoe Nederlanden. Noordelijke de van wen als een van de meest verstedelijkte gebieden agrarisch en perifeer wordt weggezet, te beschou vincie die tegenwoordig als overwegend dikwijls Het vergt enige verbeeldingskracht om een pro deel teruggevallen tot bescheiden streekcentrum. ander een voor en gebleven bewaard gaaf vrij deel Reinout Rutte zuidwestelijke de stromen in delta Ruimtelijke handels- patronen en Schelde het mondingsgebied van de stadswording jaar in Vierhonderd Scheldedelta steden Onderzoek naar in de 2 Hen ------taar op en goede suggesties suggesties goede en op taar voor hun kritische commen ik dank IJsselstijn Marcel en Kraker de Adrie rikx, pp. 126-147. Peter Hende idem, (1200-1560)’, troon stedenpa Hollandse het op infrastructuur van invloed en stedelijke belangen. De ‘Waterwegen Brand, 171; N. 148- 2011, pp. (SUN) dam OverHolland van stadsplattegronden’, hand de aan Randstad de van contouren de van staan ont het van analyse kende vergelij Een (1200-1450). stad Hollandse de van ding ruimtelijke volwassenwor ‘De Zweerink, K. Zie: ken. beider promotieonderzoe hun door aanreikten artikel dit voor mij zij die sleutel de voor Brand Nikki en Zweerink Kim aan dank Met 1 maakten. kaarten de die Waaijer de Arnoud en Diesfeldt naar Iskandar Pané, Otto uit tevens gaat dank Mijn kend voor mijn rekening. vanzelfspre komt staat erin die onzin De artikel. dit voor

10/11 . Amster 1 ------comparative studies on the subject. impressive but small written have Beenhakker Ad and Henderikx Peter particular, In estuary. Scheldt the in towns of number considerable the by before struck been have historians course, Of they? were towns of kind what and there, develop towns many so did How Netherlands. Northern the of parts urbanised most the of one once was sidered a peripheral,largely agricultural province con often now is what that realise to imagination some takes It centres. local modest just now are others while preserved, well fairly are some Ages, declined at economically the end of the Middle towns these of most Since centuries. fourteenth to eleventh the from years, hundred four some Aardenburg. These developed over a period of and Sluis Oostburg, Axel, Hulst, Tholen, Goes, known in (formerly as English Flushing), Vlissingen Brouwershaven,Zierikzee, Veere, Middelburg, large number of large and small towns, including unusually an has Zeeland of province Dutch The goods. certain in trade of flows and ports of development the (therulers of and Counts Holland), Flanders of role the with links examines also Henderikx tion connec this In delta. south-western the in trade Theyhaven). also emphasise the connection with Brouwers- and Veere Vlissingen, (e.g. ports as or Middelburg) and Zierikzee (e.g. centres local as tion. The authors emphasise the towns’ function time created favourable conditions for urbanisa in points various at which dyke-building, and water of influence the under changed delta Scheldt the in landscape This centuries. of anumber over landscape adynamic in developed that sizes and types various of towns were these authors, both to in relation to in changes According the landscape. them examines Beenhakker while sources, written extant of light the in developments local discusses Reinout Rutte in the south-western delta Spatial patterns and trade flows estuary development in the Scheldt years of urban Four hundred Scheldt delta of towns the in Studies 2 Henderikx Henderikx - - - who produced the maps. the produced who Waaijer, de Arnoud and feldt Iskandar Pané, Otto Dies to due are thanks my Finally own responsibility! my entirely course of is it Any remaining nonsense in suggestions for this article. andcommentary valuable selstijn for their critical Kraker and Marcel IJs Peter Adrie de Henderikx, to grateful 147. also Iam (1200-1560)’, Holland in pattern urban the on infrastructure of ence influ the interests: towns’ ‘Waterways andBrand, 148-171;N. 2011, pp. SUN, Holland maps’, town to ence refer with Randstad, the of outlines the of emergence the of analysis comparative a (1200-1450): towns Dutch of maturity spatial ‘The Zweerink, K. See article. this to key the provided that studies PhD their for Zweerink and Brand Nikki Kim thank to like I would 1 1

10/11 , Amsterdam, , Amsterdam, ibid ., pp. 126- pp. ., Over - - - - -

99 OverHolland 12/13 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 100 Vierhonderd jaar stadswording in het mondingsgebied van de Schelde – Reinout Rutte en vergelijking van ligging en verspreidingspatro plattegrondstudie nadere tot overgaan we Voordat schuivende handelsroutes en handelsstromen? ver eeuwen de van loop de in met samen delta opkomst en stagnatie van steden in de Schelde de en deze hangen hoeverre in en aan schap verspreidingspatroon van de steden in het land voor vormen namen de stadsplattegronden en het de volgende hoofdvragen te beantwoorden. Wat en verschillen in de wordingsgeschiedenis hoop ik overeenkomsten de naar kijken te en gedaan, is niet toe nog tot wat vergelijken, te en analyseren traal. Door deze als bron te benutten en gericht te ligging van de steden in het cen staan landschap plattegronden, het verspreidingspatroon en de densen als leidraad dienen. De vorm van de stads het uitgangspunt vormen en de genoemde ten Beenhakker en Henderikx van studies de waarbij Zeeland, in stadswording de van schetsen te nen hoofdlij in overzicht een om bedoeling mijn is Het artikel. dit van invalshoek de namelijk is Dat ring. categorise ruimtelijke een op hier doel Ik komen. groepering en categorisering van de steden te periodisering, een tot om mogelijk het maken schuivingen in handelsroutes en handelsstromen havens als centraal element in de plattegrond. de in –en is nodig overslag waar plek een of handelsroutes – de ligging op een knooppunt en/ de situering in het in landschap met samenhang geweest. zijn te gevend steden de handel over langere afstand doorslag Hollandse meeste de van ontstaan het voor blijkt functie als regionaal markt- en bestuurscentrum, bepaalde plaatsen wordt gewezen op de centrale schijn. Hoewel net zoals in de Scheldedelta bij handelsstromen – handelaren – havens tevoor trits de komt dan elkaar, met tendensen drie de je Brabant. en Vlaanderen in die ook maar komt, bod aan Zeeland en Holland in wording len aan de Noordzee Blockmans, Wim van synthese recente aspecten komen ook duidelijk naar voren in de het belang vanen infrastructuur. geografie heer en bewoners, en ten derde nadruk gelegd op geschonken aan de wisselwerking tussen stads tenprocessen, tweede bijzondere aandacht economische van rol centrale de op gewezen ste complexe fenomeen stadswording wordt ten eer het op krijgen te greep Om Holland. aangrenzende het in stadswording de naar onderzoek recent in ren. ling en de handelsstromen van bepaalde goede havenontwikke de Holland, van die of Vlaanderen Steden in het in landschap Steden Veranderingen in de plattegronden en ver tendensen bij aan goed sluiten thema’s Deze , waarin niet alleen de stads de alleen niet , waarin 5 Dit is terug te vinden in in vinden te terug is Dit Metropo 4 Verbind Verbind 3 Deze Deze - 6 ------Krammer. Westerschelde, Oosterschelde, Grevelingen en de met delta de in eilandenrijk indrukwekkend een we zien dan 1), (afb. middeleeuwen late de in Schelde de van mondingsgebied het van kaart de we Bekijken landschap. het in steden de senteren: pre te materiaal het om noodzakelijk het is nen, werden, nam de bevolking snel toe. In het bijzon het In toe. snel bevolking de nam werden, bewoonbaar hoogtes natuurlijke en akkerbouw en schorren en platen bruikbaar werden voor veeteelt meer steeds toen 1000, jaar het ongeveer vanaf Errivierarmen. woonden weinig mensen, maar sneed een grote aantal Daardoorheen afzettingen. klei- en zand- met opgeslibd platen, en schorren slikken, kreken, met getijdegebied een lag achter mende zee: aan de zeekusten lagen duinen, daar ingrijpend veranderd onder invloed van de opko dat was later jaar Vijfhonderd veenlandschap. bestond Zeeland uit een uitgestrekt moerassig Rond hetlandschap. begin van de jaartelling Holland. land ligt het vasteland in van het Brabant, noorden Zee van Ten oosten geschetst. worden kan Gent, en Brugge van die plaats eerste de in Vlaanderen, daar de met samenhang de verstedelijking in steden de van hand de aan omdat ook maar pen, ding in de Scheldedelta niet kan worden begre niet alleen omdat zonder dit gebied de stadswor tot wordt Vlaanderen, het hier toch behandeld, de middeleeuwen niet tot Zeeland behoorde maar in dit Hoewel Vlaanderen. Belgisch aan grenst en gebied dat tegenwoordig Zeeuws-Vlaanderen heet sele. Ten zuiden van de Westerschelde ligt het der Tholen Duiveland, en Noord-Beveland, Bor zijn er waaron kleinere, Daarnaast Zuid-Beveland. den goed te herkennen: Schouwen, Walcheren en schelde, en Kortgene en Kats op Noord-Beve en IJzendijkeBiervliet ten zuiden van de Wester nog meer havenplaatsen, bijvoorbeeld Hugovliet, schelde. Wester de van zuiden ten Hulst en Axel burg, Oost tensdijk Aardenburg, en op Sluis, Tholen, merswaal op Zuid-Beveland, Tholen en Sint-Maar enVlissingen Veere op Walcheren, Goes en Rei zee en Brouwershaven op Schouwen, Middelburg, goed bevaarbaar water ontstonden Zierik steden: aan plekken strategische Op gebouwd. kerken en omdijkte kleigronden werden dorpen aangelegd vruchtbare de Op eeuw. zestiende de tot duurde economische bloei in, die op de meeste eilanden van periode een zette Hiermee aangepakt. werd en het gebied ten zuiden van de Westerschelde schaal de bedijking van bovengenoemde eilanden grote op waarna land, het stormvloed een wel nederzettingen en kerken. In 1134 teisterde even der op kreekruggen verschenen langzamerhand Behalve de genoemde steden ontstonden er Zoals gezegd betreft het een dynamisch 8 7 Daarin zijn de volgende grotere eilan ------tair-geografischeaspecten water als bondgenoot. Mili ‘Het Beenhakker, A.J. en 41-49, pp. 1999, Middelburg Provincie Zeeland 2000 in: 0-2000’, Beenhakker, ‘Zeeland A.J. (Verloren) 2001, pp. 68-80; Middeleeuwen de in delta Hollandse en Zeeuwse de in schiedenis staats- en nederzettingsge water en bewoning. Water tiende eeuw’, idem, in: der de in Zeeland in sen ‘Havenplaat P.A. Henderikx, 2 Holland 8 en cultuurlandschap’, architectuur, stedenbouw naar de geschiedenis van onderzoek het van stand Rutte, De erfgoed. ‘Hollands R. en Baas H. Abrahamse, J.E. 123-124; pp. 2009, voor het Cultureel Erfgoed) (Rijksdienst Amersfoort landschap in Nederland gie, monumenten en cultuur goedbalans Archeolo 2009. (red.), Beukers E. ses: synthe aan gebrek het over Zie 1-42. pp. 1957, Tholen, en Bevelanden De stuk: vierde 1-33; pp. 1956, wen, Schou stuk: derde 1-70; pp. stuk: Walcheren, 1955, tweede 1-87; pp. 1954, ren, stuk: Inleiding en Walche Wetenschappen Zeeuwsch Genootschap der Zeeland’, van steden Westendorp ‘De Boerma, J.J. en Unger W.S. vast: hier ik noem bruikbaar, dig aar steeds nog toch maar oud jaar vijftig dan meer een mooi voorbeeld, al navolgende noten en als in vinden te is daarvan ken verschenen. Een aantal pende monografische wer uiteenlo wel steden die van meeste de over zijn maar steden, Zeeuwse de over aan vergelijkende studies gebrek een er bestaat land, instadsontwikkeling Neder en stadswording naar zoek gebruikelijk bij het onder Zoals 13-20. pp. 2004, Menno van Coehoorn) land werken in Nederland. Zee van historische vesting- (red.), e.a. Kruijf T. de schiedenis van Zeeland’, in: van de ontwikkelingsge . Utrecht (Stichting (Stichting . Utrecht . Amsterdam . Amsterdam Begrotingsbrief Begrotingsbrief . Hilversum . Hilversum , eerste , eerste Archief Over Atlas Erf Land, Land, -

. . ------tussen 1500 en 1800 en 1500 tussen Nederlandse zeehavens Vergelijk: J.P. Sigmond, 3. noot in studies de Zie 5 15-22. pp. bijvoorbeeld in de Inleiding zie 2010, Bakker) (Bert land, 1100-1560 geschiedenis van Neder De Noordzee. de aan W. Blockmans: 4 169-273. pp. 2007, ren) profijt I en strijd eeuwen Twintig water. het en Hollanders (red.), Beukers E. in: land’, Hol in zeehavens en vaart den door het water. Binnen ‘Verbon Heezik, van A. en Neve de R. 47-62; pp. 2005, zicht over naar zoek Op landen. Stadswording in de Neder (red.), Engen van H. en Rutte R. in: eeuw’, dertiende vroege en twaalfde de in Zeeland en Holland in stad en ‘Graaf P. Henderikx, 148; pp. 103- (Verloren) 2002, Deel I, Holland. van Geschiedenis (red.), Beukers E. en Nijs T. de in: 975-1570’, ca. mie land. De Hollandse econo steden tot waterland ‘Van P.C.M. Hoppenbrouwers, tendensen te vinden zijn: daarin de drie genoemde ongenoemd blijven omdat studies mogen hier niet den. De volgende centrale gelijking ontrafeld kan wor middel van analyse en ver door slechts dat betreft een complex fenomeen stadswording: omdat het of stad begrip het van geven te definitie een om heeft zin weinig het waarom gemaakt bovendien wordt duidelijk stadswording in Holland; naar onderzoek het van korte historiografie gegeven een 149-152, pp. paragraaf, eerste de in wordt Hierin 149-167. pp. nr.3, 41 (2009), themanummer in: Nederland’, van westen het in steden ruimtelijke inrichting van de vroege en landschap het in Ligging eeuw). –14de (12de in‘Stadswording Holland Zweerink, K. en Rutte R. 3 86-114. pp. 2009, (SUN) . Hilversum (Verloren) Tot 1572 Tot . Hilversum (Verlo

Randstad van . Hilversum . Hilversum Metropolen . Amsterdam . Amsterdam Holland . Dis - , ------, - Beveland clearly identifiable, as well as smaller smaller as well as identifiable, clearly Beveland South and Walcheren Schouwen, of islands the the GrevelingenScheldt, and the Krammer, Eastern the Scheldt, Western the by formed delta the in archipelago impressive an see can we 1), (fig. Ages Middle late the in estuary Scheldt the of map the at look we If landscape. the in towns the material: raw the present to necessary is it comparing location and the distribution pattern, and detail more in plans ground examining Before centuries? the over flows trade and routes trading in shifts the with associated delta, Scheldt the in towns of stagnation and rise the and these, are extent what to And landscape? the in assume towns the of pattern distribution the and plans ground the did forms What tions. ques main following the answer to Ihope opment, examining in the devel and similarities differences –and before done been never has that thing ing and them comparing detail in some specific – Byusing these aslandscape. sources and analys the in towns the of location the and pattern tion distribu the plans, ground urban of shape the on is focus The trends. aforementioned the and ker Beenhak and Henderikx by studies the on based Zeeland, in urbanisation of outline ageneral vide pro to is intention My article. this of focus main the are which categories, spatial Imean this By categories. and groups periods, to towns various the assign to us allow flows trade and routes ing the ground plan. of key features as ports in –and transhipped be to had goods where aplace and/or ahub at tion –loca routes trading to relation in landscape their tance trade. long-dis was Holland in cities and towns most of emergence the in factor decisive the centres, places ascertain regional market or administrative of function central the to point researchers delta, Scheldt the in as just Although, ports. and chants mer flows, trade factors: recurring three see bant. Bra and Flanders in also but Zeeland and Holland in only not urbanisation examines which Sea’), aan de Noordzee summary recent Blockmans’s Wim in ture. infrastruc and geography of importance the (3) and inhabitants local and rulers between actions inter (2) processes, economic of key role (1) the to pointed have authors urbanisation, of nomenon phe complex the grasp to attempt an In Holland. recent research into in urbanisation neighbouring 3 4 These aspects are also clearly emphasised Towns the in landscape Changes in ground plans and shifts in trad in shifts and plans ground in Changes in trends with keeping in are topics These If the three trends are put together, we can can we together, put are trends three the If 5 This is reflected in their situation in situation their in reflected is This 6 (‘Metropolises on the North North the on (‘Metropolises Metropolen 7 - with with ------

------readily navigable waterways: Zierikzee and Brouw and Zierikzee waterways: navigable readily on points strategic at up Towns grew soil. clay dyked fertile, the on built were churches and oped devel Villages century. sixteenth the until lasted islands, the of most on which, prosperity of period a by followed was This Scheldt. Western the of south area the in and islands aforementioned the on extensively built be to began dykes and surge, astorm by ravaged was area the however, developed, especially on creek In ridges. 1134, and Settlements churches gradually increased. rapidly population the rises, natural on live breeding and arable to farming and people started livestock for usable became sandbanks and marshes salt more and more as 1000, year the around from but there; lived people Few branches. river of number alarge by intersected was This clay. and sand of deposits with sandbanks, and marshes salt mudflats, creeks, of full area atidal was which behind dunes, of consisted now coasts the levels: sea rising of because matically dra changed had this later years hundred Five landscape. peat marshy extensive, an was land Around the beginninglandscape. of Zee our era, Holland. is north the to and Brabant, of mainland the is Zeeland of To east the Ghent. and Bruges all above Flanders, of urbanisation the on light shed there towns the because also but it, to erence delta cannot be properly understood without ref Scheldt the in urbanisation because just not here of Flanders rather than Zeeland, it is discussed part was this Ages Middle the in Although gium). adjoins proper Flanders (the half northern of Bel and Flanders Zeeland as known now is that area the is Scheldt Western the of South Borsele. and Tholen Beveland, North Duiveland, as such ones island of North Beveland. North of island the on Kats and Kortgene as well as Scheldt, Western the of south the to developed IJzendijke ern Scheldt. West the of south the to Hulst and Axel Oostburg, Aardenburg, and on Sluis, Tholen, Maartensdijk Sint- and Tholen Beveland, South on Reimerswaal and Goes Walcheren, on Veere and Vlissingen Middelburg, Schouwen, of island the on ershaven away North Beveland and large parts of South South of parts large and Beveland North away swept that surge storm the 1375 and in Scheldt Western the of south area dyked the of much engulfed that floods the are region the in tion urbanisa affecting factors Other day. present the to up right continued have but Ages, Middle the of end the at cease not did estuary Scheldt the of landscape the in changes Indeed, 1560. around Deventer van Jacob by drawn maps the on appear not do so and onwards, century fourteenth the of quarter last the from flooding major by destroyed As already mentioned, this was a dynamic adynamic was this mentioned, already As Other ports such as Hugovliet, Biervliet and and Biervliet Hugovliet, as such ports Other 9 However, these were all all were these However, - - - - - 8 - - - ‘Stadswording in‘Stadswording Holland Zweerink, K. and Rutte R. 3 86-113. pp. 2009, SUN, Amsterdam, militair-geografischeaspec water‘Het als bondgenoot: Beenhakker, J. A. 41-49; pp.Middelburg, 1999, Provincie Zeeland 2000 in 0-2000’, ‘Zeeland Beenhakker, J. A. Verloren, 2001, pp. 68-80; Middeleeuwen de in delta Hollandse en Zeeuwse de in schiedenis staats- en nederzettingsge water en bewoning: water dertiende eeuw’, in de in Zeeland in plaatsen P. ‘Haven Henderikx, A. 2 Landscape’, opment and the Man-made Architecture, Urban Devel of History the on Research of State Current Heritage. ‘Dutch Rutte, R. and Baas H. Abrahamse, E. J. 123-124; pp. Cultureel 2009, Erfgoed, het voor Rijksdienst foort, schap in Nederland monumenten en cultuurland archeologie, balans 2009: (ed.), Beukers E. see syntheses, of lack the on more For 1-42. pp. 1957, Bevelanden en Tholen, De part: fourth 1-33; pp. 1956, Schouwen, part: third 1-70; pp. 1955, cheren, Wal part: second 1-87; pp. ding en Walcheren, 1954, schappen Genootschap der Weten Zeeland’, van steden ‘De Boerma, Westendorp J. J. and Unger W. S. is useful, fairly still but old years fifty over now example, good One notes. following the in found be can some them; of most on works have been published variety of monographic a but Zeeland, in towns comparative studies on of alack is there lands, development in the Nether ing urbanisation and urban �������������������� 13-20. pp. 2004, Coehoorn, van Menno Stichting Utrecht, ken in Zeeland Nederland: van historische vestingwer Kruijf T. de schiedenis van Zeeland’, in ontwikkelingsge de van ten As usual when study when usual As Archief Zeeuwsch Zeeuwsch Archief , first part: Inlei part: , first Begrotingsbrief Begrotingsbrief et al et

OverHolland 8 Erfgoed , Hilversum, , Hilversum, . (eds), . (eds), , Amers id ., ., - Atlas Land, Land,

- , -

- - - - , - - - , - - - - - (note 1); Brand, ‘Waterways ‘Waterways Brand, 1); (note Zweerink, ‘Spatial maturity’ see this, on more For 6 1989. Leeuw, Bataafsche De Amsterdam, at Leiden University, 1800 en 1500 tussen zeehavens landse P. J. Sigmond, Cf. 3. note in studies the See 5 duction, pp. 15-22. intro the example, for see, 2010; Bakker, Bert dam, land, 1100-1560 geschiedenis van Neder de Noordzee: de aan W. Blockmans: 4 169-273. pp. 2007, profijt I en strijd eeuwen twintig water: het en Hollanders (ed.), Beukers E. in land’, Hol in zeehavens en vaart den door het water: binnen ‘Verbon Heezik, van A. and Neve de R. 47-62; pp. 2005, zicht over naar zoek op landen: Stadswording in de Neder (eds), Engen van H. and Rutte R. in eeuw’, tiende twaalfde en vroege der de in Zeeland en Holland in stad en ‘Graaf derikx, P. Hen 103-148; pp. 2002, 1572 denis van Holland (eds), Beukers E. and Nijs T. de in 975-1570’, Hollandse economie ca. land tot de stedenland: penbrouwers, ‘Van water Hop P. M. C. approaches: the three above-mentioned typify they for here, tioned men be should studies key comparison. The following unravelled by analysis and be only can that nomena phe complex are these for ortowns/cities urbanisation, of concept the define to trying in is there point little and also makes clear how into urbanisation in Holland, historiography of research abrief includes 149-152, 167. 149- pp. 3, no. 41 (2009), of issue thematic in Nederland’, van westen het in steden ruimtelijke inrichting van de vroege en landschap het in ligging eeuw): –14de (12de The first section, pp. pp. section, first The , Hilversum, Verloren, , Hilversum, Verloren, , Hilversum, Verloren, , Dissertation Randstad Metropolen , Amster Geschie- , Holland Neder

Vol. Vol. - I, , - - - Tot Tot - - , ------

101 OverHolland 12/13 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 102 Vierhonderd jaar stadswording in het mondingsgebied van de Schelde – Reinout Rutte en handelsplaats. haven- als bovendien centrum, bestuurlijk en kelijk Walcheren en Schouwen, die fungeerden als ker respectievelijk op plaatsen centrale de het waren hem Volgens eeuw. twaalfde en elfde de van loop de in inzette, vroegst het stadswording de waar plaatsen de als beschouwd worden Zierikzee Volgen dan moeten we Henderikx, Middelburg en wording in de Scheldedelta. kan worden van geschetst jaar stads vierhonderd gebrachtekaart steden een representatief beeld in Van Deventer door de van hand de aan dat ik zettingen in beschouwing worden genomen, denk materiaal. nen worden ingetekend op basis van divers bron functionele hoofdelementen bij benadering kun lende geologische, infrastructurele en ruimtelijk- zijngeschikt als onderlegger waarop de bepa laatmiddeleeuwse situatie en daarom bij uitstek de van geven beeld betrouwbaar vrij een ze omdat Deventer zijn onmisbaar voor de kaartanalyse, van en Reimerswaal, Borseleverdwenen. Land het zoals Zuid-Beveland, van stukken grote en Noord-Beveland waarbij 1530, van stormvloed Westerschelde in 1375 wegvaagden, en op de van de eerder bedijkte gebieden bezuiden de de grote overstromingen die aanzienlijke delen op wijzen te belang van nog is stadsontwikkeling de van begrip goed een Voor door. heden op tot gaat maar middeleeuwen, de van einde het tegen op niet namelijk hield Schelde de van gebied vanDe dynamiek het in landschap het mondings gebracht. kaart in niet 1560 omstreeks Deventer enverwoest werden daarom door Jacob van eeuw veertiende de van kwart laatste het vanaf land. ster of de Sint-Maarten, moederkerk van vermoe Westmon de kerk, een eeuw tiende de in koning Duitse de stichtte kreekruggen, twee de van een op burg, die van Ten zuidwesten bewoond. Waarschijnlijk werd de burg sinds de aanleg Holland. van die aan doorgegeven was graaf Vlaamse de 1130 of 1075 door rond en deren Vlaan van graaf de aan gegeven was 1012 leen in in maar was, koning Duitse de van oorspronkelijk tegen de Noormannen opgetrokken, op grond die eenMiddelburg ronde omstreeks vluchtburg 890 in was kreekruggen twee van samenkomst de Bij later. iets Zierikzee in eeuw, tiende late de in reeds een dam werd in vermoedelijk Middelburg gelegd, waarin kreken, van gebruikgemaakt is havens deze Voor in. stad de oosten het vanuit plaatsen beide in steekt haven De 4). 2en (afb. volgende het we zien dan Deventer, van Jacob van kaart de op 9 Deze zijn echter door grote overstromingen De stadsplattegronden van Jacob van van Jacob van stadsplattegronden De Oudste steden Oudste 10 Hoewel dus niet alle stedelijke neder 12 Lokaliseren we deze functies 11 ------van het stadswordingsproces door de bewoners loop de in die voorrechten waren Dit vastgelegd. 1200 omstreeks reeds waren Stadsrechten ken. wege de eeuw dertiende voorzien van vestingwer en de lakenhal. Het geheel werd ergens halver vleeshal de stadhuis, het zoals functies, stedelijke bij de kerk verschenen gebouwen met belangrijke ook maar haven, en dam de bij marktgebied het in alleen niet vervaagd: zijn te gedeeltelijk stad de de gebieden met de verschillende functies binnen Tegelijkertijdervan. het tussen lijkt onderscheid gronden aan zowel de noord- als de zuidkant lagere de op uit, kreekrug gelegen hoger de en haven de van slurf de buiten ook zich nederzetting twaalfde en eeuw dertiende doorzette, breidde de de van loop de in stadswording Toen de gen. overgedra werd Holland van graaf de aan eeuw twaalfde de van helft eerste de in maar geweest, was Sint-Baafsabdij Gentse de van oorspronkelijk dat gebied, grafelijke het lag kerk de Naast graaf. in opdrachtwaarschijnlijkheid van de Hollandse alle naar vergroot, 1150 rond ingrijpend werd parochiekerken op Schouwen. De Lievensmonster veel van moederkerk en Sint-Baafsabdij, Gentse de door eeuw tiende de van loop de in gesticht stond de Sint-Lievensmonster, vermoedelijk Daarnaast haven. de aan grenzend dam, de bij dus daar lag marktgebied Het hof. grafelijk en kerk lagen achtereenvolgens op een kreekrug markt, haven de van verlengde het in vinden: te eens markt. de met dat en kerk de met gebied het gebied, grafelijke het haven, de den: Er vallenmarkt. dus vier gebieden te onderschei die Naast kerkWesterschelde). ontstond een Schelde (de eilanden tussen de Ooster- en de Bewesten Zeeland van parochiekerken alle delijk ties verrezen, zoals het stadhuis, de lakenhal en en lakenhal de stadhuis, het zoals verrezen, ties gebouwen metmarkt belangrijke stedelijke func de van buurt de in en aan vooral waren Inmiddels oude ringwalburg werd onderdeel van de stad. werken van de burg te behouden, waardoor de Toen was het niet meer nodig om de verdedigings geheel van vestingwerken en grachten voorzien. het werd 1250 Omstreeks kreekruggen. de naast gangswegen, maar ook op de lagere gronden toe de langs bijzonder het in expanderen, te Onze-Lieve-Vrouwe-abdij, begon de stad rondom 1123 in burg de de binnen en Sint-Pieter, of ster Noordmon de gesticht, was kerk tweede een nog burg de buiten noordwestkant de aan kreekrug tweede de op eeuw elfde late de in Nadat zee. ten vergelijkbare door ontwikkelingen als Zierik twaalfde en eeuw dertiende in een aantal opzich bezegeld. en gesteld werden schrift op graaf Hollandse waren en verworven in onderhandeling met de Middelburg maakte in de loop van de de van loop de in maakte Middelburg In zijn Zierikzee deze vier gebieden even 13 ------OverHolland 2000’, en 1900 1700, 1500, 1200, 800, in structuur infra en bewoning schap, land kaartbeelden: zes in Nederland van westen het ruimtelijke transformatie in eeuwen ‘Twaalf e.a., ger Bor G. 1); (noot belangen’ ‘Waterwegen en stedelijke ding’ (noot 1); Brand, ‘Ruimtelijke volwassenwor Zweerink, daarover: Zie 6 1989. Leeuw) Bataafsche (De dam sertatie RU Leiden, Amster rijk, maar moesten, afgezien afgezien moesten, maar rijk, van het Zeeuwse eilanden schappelijk opzicht deel uit eilanden maakten in land Zuid-Hollandse huidige De 8 wikkeling in grote lijnen. stadswording en stadsont de voor belang van zover lijke veranderingen, voor gaan op de landschappe inge nader wordt betoog schetsen. In het navolgende een representatief beeld te benadering bij om getracht is Er geven. te beeld lijk om een kloppend kaart veranderde, is het onmoge landschap in die periode het maar eeuw, veertiende de met en tot elfde de van geplaatst die ontstonden zijn steden de kaart de op Omdat 91-106. en 85-87 61-79, 56-57, pp. 2012, Utrecht/Zwolle Books) (W Deel 1: Geschiedenis van Zeeland. (red.), P.en Henderikx P. Brusse in: structuren’, ale bewoning,‘Landschap, soci en 950’ ‘IJkpunt deleeuwen’, mid ‘Vroege 400’, ‘IJkpunt P. 5-110; Henderikx, pp. 1997, Haarlem 59, schappen voor Toegepaste Geoweten lingen Instituut Nederlands Netherlands) (SW Zeeland of evolution cene Fischer (red.), M.M. in: Zeeland’, of Province the of history occupation geology‘Holocene and Vos, P.C. en Heeringen van R.M. 2); (noot 0-2000’ land seerd op: Beenhakker, ‘Zee geba zijn paragraaf deze van tekst de en kaart De 7 i.h.b. 25-52. 4-124, 2011, pp. (SUN) dam Prehistorie – 1550

10/11 .

. Amster Medede Holo ------. ------eeuw)’, eeuw)’, -17e (13e Waard Hoekse de en Voorne-Putten van de dorpen in de bedijkingen van vorm en ‘Wording Rutte, gebeurde. Zie daarover: R. met de zeventiende eeuw en tot vijftiende de van wat worden, nog (her)bedijkt ree) en Voorne, grotendeels Goe (nu West-Voorne van de de mede gebruikgemaakt van gen en is dekzandruggen structuren zoals kreekrug seren van geologische pp. 130-135. Voor het lokali Tijdschrift Historisch-Geografisch waar of beleidsinstrument?’, koffietafelboek,handels Deventer: staatsgeheim, van Jacob van stadsplannen Vannieuwenhuyze,B. ‘De 140-145; pp. nr.4, (2010), grafischTijdschrift Deventer’, plattegronden van Van stads de van functie ‘De Storms, M. en F. Ormeling Krogt, P. der van Heere, E. 73-83; pp. nr.2, (2009), 27 GeografischTijdschrift tieke functie’, maar een territoriaal-poli Deventer. Geen militaire tegronden van Jacob van Vollenbronck, stadsplat ‘De deze kaarten verder: L. functie en betekenis van de over Zie 1992. (Robas) Weesp Visser, J.C. van inleiding een en Koeman C. Deventer gronden van Jacob van kaarten: Deventers Van van heid betrouwbaar de over Zie 10 2). water als bondgenoot’ (noot ‘Het Beenhakker, 2); (noot ‘Havenplaatsen’ Henderikx, 9 71-95. pp. nr.3, (2010), GeografischTijdschrift nummer van land. Vijf bijdragen cultuurlandschap in Neder (red.), e.a. Baas H. in: delta’, zuidwestelijke eeuwse bedijkingen in de envijftiende- zestiende- nederzetting. Dorpen in de samenleving – knappe land –‘Nieuw nieuwe Rutte, R. 53-66; pp. nr. 2, fischTijdschrift Geologische kaart van van kaart Geologische Historisch-Geogra . Voorwoord van van . Voorwoord De stadsplatte , 29 (2011), nr. 3, nr.3, (2011), , 29 Historisch-Geo Historisch- Historisch- , 26 (2008), (2008), , 26 Historisch Historisch , 28 , 28 . Thema , , 28 -

- - - - -

- - - -

-

- - Count of Holland. Next to it was the comital area, area, comital the was it to Next Holland. of Count the of instructions the on probably most enlarged, considerably was 1150 church the Around wen. Schou of island the on churches parish many of ( smonster ( Minster Livinus’s St was market the to Next harbour. the adjoining dam, the by located was area market the There court. comital the and church the market, the succession in see we harbour the from extending ridge acreek on zee: and the market area. area church the area, (‘comital’) count’s the area, harbour the areas: four into divided be thus can town The church. the to next developed A market Scheldt. Western and Eastern the between islands the on churches parish the all probably of church ( Minster West the century: tenth the in achurch founded king German the ridges, creek two the of one on it, of South-west outset. very the from inhabited probably was keep 1130. The or 1075 around land Hol of Count the to it transferred who Flanders, of Count the of afief 1012 in became but king German the to belonged originally that land on met, ridges creek two where point the at Vikings the against adefence as built was keep a round 890 around Middelburg In Zierikzee. in later what some and Middelburg, in century tenth late the by probably creeks, across dams building by ated cre were harbours The east. the from town the into protrudes harbour the places both In 4). and 2 (figs. following the see can we map, Deventer’s van Jacob on functions various these locate we If towns. trading and ports as also but centres tive administra and ecclesiastical as only not served they where Schouwen, and Walcheren islands, tive respec their on localities main the were they says He centuries. twelfth and eleventh the during est, were the where places beganearli urbanisation and Middelburg Zierikzee According to Henderikx, delta. Scheldt the in urbanisation of years hundred four of picture asatisfactory draw to us enable they Ibelieve settlements, urban the all source materials. various of basis the on in drawn approximately be can features spatial/functional and structural underlying for geometry key infra geographical, as suitable very are hence and Ages Middle late the in situation the of picture reliable fairly tial for for analysis, cartographic they provide a 1530. in Borsele, and waal’ Beveland, including the ‘Drowned LandofReimers- Sint-Baafsabdij The oldest towns oldest The The same four areas can be found in Zierik in found be can areas four same The essen are maps urban Deventer’s van Jacob Westmonster ), probably founded by St Bavo’s Abbey Abbey Bavo’s St by founded probably ), ) in Ghent, and the mother church church mother the and Ghent, ) in 10 Although they do not include include not do they Although ) or St Martin’s, the mother mother the Martin’s, St ) or Sint-Lieven 11 ------12 - -

- Minster ( Minster North the church, asecond After Zierikzee. to developedMiddelburg in a similar manner largely Holland. of Count the with negotiation in sealed and writing in down laid and process, urbanisation obtained by the in inhabitants the of course the were these privileges: town granted been had it 1200 about By fortified. was town entire the tury cen mid-thirteenth the around time Some church. the by also but harbour, the and dam the by area market the in just not erected were exchange, cloth the and market meat indoor the hall, town such withBuildings majoras urban the functions, blurred. rather become have to appears town the of areas various the between distinction the time same the At south. and north the to land lower the onto ridge creek higher the and harbour pentine ser the beyond expanded settlement the turies, during andproceeded the thirteenth cen twelfth urbanisation As century. twelfth the of half first the in Holland of Count the to transferred was but Abbey Bavo’s St to belonged originally had which England, Brabant, North Germany, North Westphalia Brabant, and England, Flanders, with links trading were There cloth. and wine in later somewhat and fish, and salt in traded certainly towns the century twelfth the During merchants. the and ports the of role the about more rather We know towns. market regional as role their about certain for known is nothing but areas, comital and royal and churches major early, the from apparent is centres administrative and ecclesiastical as function Their tryside. into the from settlements the surrounding coun roads several were There flooding. and winds sea from sheltered was that aharbour for and rises ral cal conditions were suitable for dwelling on natu central but on the eastern side, where geographi not is it that see can we islands, respective their century. twelfth the of half second the in earlier, somewhat but Zierikzee, of those as way same the much in privileges town granted were delburg Mid of inhabitants The market. the from way long a was harbour the Zierikzee, with comparison In mainlyon andappearance, near the marketplace. their made meanwhile had market) meat indoor the and exchange cloth the hall, town the as (such into the town. with Buildings major urban functions incorporated was which keep, the for need any longer no then was There dug. were moats and fortified was place whole the 1250 Around ridges. creek the to next land lower the onto as well as roads, access the along especially directions, all in expand to began town 1123, in the keep ( Abbey Lady’s Our and keep the outside west north- the to ridge creek second the on founded Onze-Lieve-Vrouwe-abdij During the twelfth andDuring the thirteenth centuries twelfth If we look at the location of the two towns on on towns two the of location the at look we If Noordmonster ) or St Peter’s, was was Peter’s, St ) or ) was built inside the the inside built ) was

- - 13 - - - - - gen and P. C. Vos, ‘Holo P. Vos, and C. gen Heerin van M. R. 2); (note 0-2000’ ‘Zeeland hakker, section are based on Been this of text the and map The 7 especially pp. 25-52. 4-124, 2011, pp. SUN, dam, OverHolland 2000’, and 1900 1700, 1500, 1200, 800, in structure habitationscape, and infra inerlands, land six maps: Neth western the in mation centuries of spatial transfor Borger G. 1); (note interests’ towns’ and Hoekse Waard (13e ‑ 17e (13e Waard Hoekse de en Voorne-Putten van dorpen in de bedijkingen de van vorm en ‘Wording Rutte, R. see this, on more seventeenth centuries. to fifteenth the in done was this re-dyked); (or dyked be to yet had they Voorne and Goeree) (now Voorne West archipelago, but from apart Zeeland the of part terms, islands were, in landscape Holland South Today’s 8 development in general. urbanisation and urban to relevance of are they as more detail below, insofar scape are discussed in land the in changes The correct. approximately least at is that one provide to made been has attempt an however, given; be cannot picture accurate pletely a com period, that during the landscape changed but centuries fourteenth to emerged from the eleventh that towns the shows map the Since 91-106. and 85-87 61-79, 56-57, pp. 2012, WBooks, Zwolle, and Prehistorie – 1550 denis van Zeeland (eds), P. Henderikx and P. in Brusse structuren’, schap, bewoning, sociale and ‘Land– 950’ ‘IJkpunt ‘Vroege middeleeuwen’, 400’, ‘IJkpunt P. Henderikx, 5-110; pp. 1997, Haarlem Geowetenschappen Instituut voor Toegepaste Mededelingen Nederlands Zeeland Netherlands) (SW (ed.), Fischer M. M. in Zeeland’, of Province the of history tion cene geology and occupa Holocene evolution of of evolution Holocene

10/11 et al. et , Utrecht , Utrecht , Vol. 1, , Vol. , ‘Twelve , ‘Twelve , Amster Geschie- 59, 59, For For - -

- -

- - , - - -

- - produced a map of Westka of amap produced also Deventer van Jacob eland (1978). Bev Blad (1977), Oost en Zeeuwsch-Vlaanderen West Walcheren (1972), Bladen Blad Rummelen, van F. F. E. F. Haarlem: in Netherlands the of Survey Geological 1:50:000 Nederland van kaart che of, made been has use ridges, sand and ridges creek as geological structures such 130-135. pp. Tijdschrift Historisch-Geografisch waar of beleidsinstrument?’, koffietafelboek,handels Deventer: staatsgeheim, van Jacob van stadsplannen Vannieuwenhuyze,B. ‘De 140-145; pp. 4, no. (2010), grafischTijdschrift Deventer’, plattegronden van Van stads de van functie ‘De Storms, M. and F. Ormeling Krogt, P. der van Heere, E. 73-83; pp. 2, no. (2009), GeografischTijdschrift tieke functie’, maar een territoriaal-poli Deventer: geen militaire gronden van Jacob van stadsplatte ‘De bronck, maps, see also Vollen L. and of significance these For more on the function 1992. Robas, Weesp, Visser, C. J. by introduction an and Koeman C. by foreword van Deventer Jacob van stadsplattegronden De see maps, Deventer’s Van of reliability the on more For 10 2). (note water’ ‘Het Beenhakker, 2); (note ‘Havenplaatsen’ Henderikx, 9 71-95. pp. 3, no. fischTijdschrift of issue land: vijf bijdragen cultuurlandschap in Neder Baas H. in delta’, zuidwestelijke eeuwse bedijkingen in de envijftiende- zestiende- dorpennederzetting: in de samenleving – knappe land –‘Nieuw nieuwe Rutte, R. 53-66; pp. 2, no. fischTijdschrift eeuw)’, inter alia et al et 11 Historisch-Geogra Historisch-Geogra , published by the the by , published

. (eds), . (eds), , 29 (2011), no. 3, 3, no. (2011), , 29 Historisch-Geo , the , the In locating locating In Historisch- , 28 (2010), (2010), , 28 (2008), , 26 Geologis Historisch Historisch , thematic , thematic , 28 , 28 , with a , with , 27 , 27 - - - -

------

-

103 OverHolland 12/13 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 104 Vierhonderd jaar stadswording in het mondingsgebied van de Schelde – Reinout Rutte alle waarschijnlijkheid gebeurde ditalle in waarschijnlijkheid opdracht 6). (afb. kreek een bij gebouwd mannen een ringwalburgomstreeks tegen 890 de Noor worden overwonnen. aan schriftelijke bronnen en onderzoek deels kan zee waarmee de aanknopingspunten schaarste grondopbouw met die van Middelburg en Zierik ren. de grootste steden van West-Europa gingen beho twaalfde eeuw met een enorme lakennijverheid tot tiende en elfde eeuw en opkwamen vanaf de de in reeds die Gent, en Brugge bijzonder het in ten opzichte van de grote steden in Vlaanderen, sproken situering in het en landschap de ligging uitge de door komt Dit geven. te aan afstand gere lan de over handel de met verband het om lijker gemakke groep deze voor het lijkt Hulst, en Axel Westerschelde, te weten Aardenburg, Oostburg, de hier te behandelen steden ten zuiden van de van wording de over is bekend minder er Hoewel voor die wording. te duiden in hoeverre deze doorslaggevend was om –en eenduidig niet daarover zijn bronnen lijke schrifte schaarse –de stadswording de van tijde de handelsstromen over de langere afstand ten binnen Zierikzee en Middelburg van plaats de op Het echter blijft moeilijk om goed zicht te krijgen tolvrijdommen en het verlenen van voorrechten. van verkrijgen het verdragen, van sluiten het door stimuleren te handel deze trachtten graven De en Westfalen het Rijnland. Noord-Duitsland, bant, handelscontacten met Bra Engeland, Vlaanderen, bestaan Er laken. en wijn van sprake tevens er is later Iets vis. en zout in gehandeld er wordt eeuw twaalfde de van loop de in geval ieder In meer. iets we weten handelaren de en havens de van rol de Over bekend. zekerheid met niets is marktcentrum gebieden, maar over de betekenis als regionaal belangrijke kerken en koninklijke en grafelijke vroege, de uit spreekt centrum bestuurlijk en kerkelijk als functie De in. nederzetting de wegen Vanuitvloeden. het land liepen verschillende en zeewinden de van luwte de in haven een voor en hoogten natuurlijke op bewoning voor waren waar de geografische omstandigheden gunstig oostkant, de aan gesitueerd zijn maar liggen, den eilan die op centraal niet ze dat op valt dan wen, rikzee op de eilanden, op Walcheren en Schou eeuw. twaalfde de van helft tweede de in eerder, iets al maar Zierikzee, van die als manier de inwoners van op Middelburg een vergelijkbare verwierven Stadsrechten markt. de van ver haven de lag Zierikzee met vergelijking In vleeshal. de 14 Bovendien biedt vergelijking van de platte In werd Oostburg evenals in Middelburg Noord-Vlaamse havens Bezien we de ligging van Middelburg en Zie 15 16 Naar Naar ------

- - - - del, die klaarblijkelijk doorslaggevend was voor de de voor was doorslaggevend klaarblijkelijk die del, verdwijnen van de waterverbindingenen de han het door teloor eveneens ging maar zee, de en vergelijkbare tussen ligging Brugge als Oostburg, een van profiteerde Oostburg, van zuidwesten deden die positie teniet. deze waterverbindingen vanaf de veertiende eeuw het Zwarte Gat –, verzanding en van bedijking en Zwin het Noordzee, de met verbonden Brugge het immers aansluiting op de waterlopen die had haven zijn –met handel de voor ligging stige Had oorspronkelijk Oostburg een uitermate gun bracht. kaart in 1560 rond Oostburg Deventer van Jacob toen stadium vergaand een in al verkeerde proces Dit terugviel. en kromp dramatisch eeuwen in de eeuw dertiende gedurende de navolgende vertroebeld doordat de stad na een bloeiperiode burg wordt een helder zicht op de stadswording van de geringe hoeveelheid gegevens over Oost delburg en op een bescheidener Afgezien schaal. Mid in dan in later stadswordingsproces het zette aanzien laat zich het Naar stadsrechten. Oostburg had eeuw dertiende de In Sint-Bavo. ofwel Baafs Sint- de burg: de van zuidwesten ten gevoegd toe kerk tweede een werd eeuw twaalfde de van loop de In gebouwd. werd stadhuis het later aan waar markt, een kerk de naast zich ontwikkelde burg liep, fungeerdeals haven. Langzamerhand Oost van westkant de en zuid- de aan die kreek De Oostburg. van oosten ten parochiekerken de van moederkerk de was Sint-Eligius, ofwel Sint-Eloy aan gewijd kerk, Deze eeuw. elfde de van begin het aan vermoedelijk graaf, Vlaamse de van opdracht in gesticht, kerk een zuidoostkant, de aan burg, de van gebied grafelijke dit buiten juist werd Eveneens Vlaanderen. van graaf de van terug op een Romeins legerkamp ( gaat Aardenburg stadswording en -ontwikkeling. uitgroeide tot de Sint-Bavokerk. eeuw dertiende de in die Sint-Baafs, aan gewijd stichtte kapel een 1000 omstreeks abdij de waar legerkamp, Romeinse het van gebied het met ook dat hij deed later Wat Sint-Baafsabdij. Gentse de aan kerk deze graaf de schonk 950 Omstreeks van onder andere de Sint-Eligius in Oostburg. Maria- of Onze-Lieve-Vrouwe-kerk, moederkerk de eeuw tiende de van helft eerste de in graaf Vlaamse de stichtte kamp het van plek de van kamp en het gebied daaromheen. Even ten oosten Romeinse het van resten de van bezit Vlaanderen van graaf de nam eeuw, negende de van einde het tegen Noormannen, de van invallen de Na 7). (afb. Zwin het in uitmondde dat Ee, de riviertje, lopend zuid-noord een aan en dekzandrug gelegen west oost- een op gesitueerd was legerkamp Dat lagen. soldaten 170 n.C. 270 tot ongeveer vanaf waar Misschien vanaf de late elfde eeuw, maar maar eeuw, elfde late de vanaf Misschien opAardenburg, ongeveer zes kilometer ten 17 18 castellum ), ), ------A. Verhulst, Verhulst, A. 14 275-304. pp. Amsterdam (Verloren) 1984, Amsterdam van siteit geschiedenis aan de Univer middeleeuwse de in raar hoogle als afscheid zijn van gelegenheid ter Kieft de van C. dr. prof. aan aangeboden (red.), e.a. Cappon C.M. in: den’, Zeeuwse stadsrechtoorkon oudste de van staan ont ‘Het Kruisheer, J.G. 13 3). (noot stad’ en ‘Graaf pp. 81-103; Henderikx, wording plaatsvond. Boven stads de toen eeuw, tiende in de dertiende en veer beeld geeft van de situatie een deze hoeverre in lijk onduide is het maar kaart, een Westkapelle van ook maakte Deventer van Jacob 11 land (1978). Beve Blad (1977), Oost en Zeeuwsch-Vlaanderen West Walcheren (1972), Bladen Blad Rummelen, van F.F.F.E. Haarlem: te Dienst gische geven door de Rijks Geolo Nederland 1:50:000 water en bewoning bewoning en water idem, in: 1300’, circa tot Zierikzee van wikkeling ont vroegste de en staan ont ‘Het P.A. Henderikx, pp. 241-267;Verloren) 2002, (ROB/ foort/Hilversum verjaardag 65e zijn den aan Sarfatij Herbert bij monumentenzorg. Aangebo logie, geschiedenis en eeuwse toestanden. Archeo Scheepstra (red.), W.J.H. Verwers en G.H. Woltering, P.J. in: eeuw)’, van Middelburg (9e-14e en ruimtelijke ontwikkeling ‘Ontstaan Henderikx, P.A. 12 1995. (Canaletto) Rijn den aan Kaartbeschrijvingen Deventer gronden van Jacob van in: pelle’, ‘Westka Klerk, de A.P. Zie: wordt genoemd als stad. Domburg, dat soms ook even verderop gelegen het voor geldt eveneens wat stilgevallen, zijn te stadium vroeg een in proces dien lijkthet stadswordings Ad fontes. Opstellen Opstellen fontes. Ad – Map 7: –Map De stadsplatte The Rise of of Rise The Zeeland, Middel . Amers (noot 2 (noot . Alphen . Alphen , uitge . Land, Land, ------) - - , - - - - -

- de stad Aardenburg en haar haar en Aardenburg stad de Melker, de B.R. onderzocht: is digst gron het wording de van Zeeuws-Vlaanderen waar deAardenburg, stad in op eigen grond? Zie over gebouwd zijn abdij Gentse de van opdracht in daar ook kerk tweede de zou burg: parallel te zien met Aarden een Sint-Bavo, aan gewijd werd gesticht, eveneens Oostburg in die kerk tweede de in om verleidelijk is Het 18 16). (noot ‘Oostburg’ Hoogerhuis, 17 11). van Deventer Jacob van stadsplattegronden De in: ‘Oostburg’, Hoogerhuis, O.W. Oostburg; over 104 en 96-97 71-112,pp. i.h.b. 1995, Tuin/ROB) Koperen (De Goes/Amersfoort walburgen in Zeeland Vroeg-Middeleeuwse ring (red.), Mars A. en Henderikx P.A. Heeringen, van R.M. historisch perspectief’, in: in Schelde de van bied burgen in het mondingsge ringwal ‘De P.A. Henderikx, 16 117-149. pp. 1990, Z.p. Zuidelijke Nederlanden de in steden deleeuwse geschiedenis van de mid Ontstaan en vroegste / méridionaux Pays-Bas villes médiévales dans les des siècles premiers les in: suggesties’, enkele archeo-topografische encastra stadsontwikkeling: meester, ‘Karolingische VergelijkJ.wel: De Meule deze steden links liggen. sche onderzoekers laten Nederlandse als de Belgi meeste de zowel gedaan; bijzonder weinig onderzoek dige Zeeuws-Vlaanderen is steden in het tegenwoor de van wording de Naar 15 twaalfde eeuw. de vanaf steden Vlaamse lakenindustrie in de de van impact en omvang pp. 135-148 over de enorme en Gent, en Brugge van pp. over 75-92 de opkomst 1999, Press) University Cambridge (Cambridge Europe North-West in Cities De ontwikkeling van van ontwikkeling De La genèse et et genèse La (noot (noot . .

------. tury onwards. tury cen fourteenth the from dyked were and up silted waterways two the as destroyed was status leged privi –this Sea North the and Bruges between ies estuar Gat Zwarte the and Zwin the to linked was harbour –its trade for location outstanding an had originally town the Although 1560. around burg Oost of map his produced Deventer van Jacob time the by advanced far already was process This followed. that centuries the in dramatically thirteenth century, the town shrank and declined the in prospering after that, fact the by obscured is there process urbanisation the of apicture burg, Oost about information of amount small the from Apart scale. modest amore on and Middelburg, in than later there way under got have to appears Urbanisation privileges. town had Oostburg century thirteenth the By century. twelfth the of course the in keep the of south-west added was Bavo’s, St church, Asecond there. built later was hall town the and church, the to next developed gradually Amarket aharbour. as served Oostburg of west and south the to creek The Oostburg. of east the to churches parish the of church mother the was Eloy), St (or Eligius St to dedicated church, The century. eleventh early the in ably prob south-east, the to keep, the of area comital the outside just achurch founded also He ders. Flan of Count the of instructions the on done ably 6). (fig. aroundVikings 890 the against adefence as acreek by built was research. and sources written of paucity the for compensate alsoZierikzee provides information that helps and Middelburg of those with plans ground their of onwards. century twelfth the from Europe Western in cities largest the of some them made industries cloth whose and centuries enth elev and tenth the in back emerged first which Ghent, and Bruges especially Flanders, in cities to relation in location their and landscape the in tion posi prominent their to due is This clearer. seems trade long-distance with link –the Hulst and Axel are here Aardenburg, discussed – Oostburg, that Scheldt Western the of south the to towns the of development the about known is less Although process. that for was this important how –or subject the on unclear are sources written extant few –the process sation zee’s trade role in during the long-distance urbani it is still hard to determine and Middelburg Zierik However, privileges. granting and tolls from tions exemp obtaining treaties, signing by trade this promote to attempted counts The Rhineland. the North Flemish ports Flemish North In Oostburg, just as in Middelburg, a keep akeep Middelburg, in as just Oostburg, In 15 17 16 This was most prob most was This 14 Comparison Comparison ------

- - - - - that flowed into the Ee, but by the twelfth century century twelfth the by but Ee, the into flowed that awaterway on marketplace, the of north located been have to appears harbour oldest The Ee. the on harbour the finally and century, thirteenth market and town hall would develop during the indoor an and residence up took council town the where marketplace the camp army former the of north the to church, parish Lady’s Our west: to east from seen be could Zierikzee of niscent of the sand ridge, a serpentine development remi owned by the abbey. Following the natural height land the of north just area the in grew mainly town butonwards, in any the during case the twelfth, Church. Bavo’s St into develop would this century thirteenth the in 1000; around Bavo St to dedicated achapel founded abbey the where camp, army Roman the of site the with same the did he later Somewhat Ghent. in Abbey Bavo’s St to church the gave count the 950 Around century. tenth the of half first the in Oostburg, in Eligius’s St as churches such of church mother the Church, Lady’s) Our (or Mary’s St founded he site the of east Just area. rounding sur the and camp Roman the of remains the over took Flanders of Count the century, ninth late the Following theViking inattacks 7). the Zwin (fig. into flowed which Ee, the river, north-south a small and ridge sand east-west an on located was camp The 170 CE. 270 to about from stationed were ( camp army Roman a as began town The development. urban and were evidently a decisive factor in urbanisation which trade, and waterways its of loss the with between Bruges and the but sea, also declined Oostburg to location asimilar enjoyed south-west, about 1100 than further no back date churches –the burg and Oostburg Aarden Zierikzee, than Middelburg, little difference. make would 1187, in 1330, in granted renewed and were that privileges town The up. silted waterways decline during the as the fourteenth century to began it However, town. the round built were moats double wide 1300, Around town. the into incorporated been have must Bavo’s, St including camp, army former the of area the and peared disap largely have must functions various the the between distinction andMiddelburg Zierikzee, in seen have we as Just ridge. sand the of south and north land lower the onto expand to town enced during the the caused thirteenth century the Zwin. with links navigation improve to river the of west the to dug was Canal Ee the when 1244, in again moved harbour The river. the on directly was it Perhaps from the late eleventh century century eleventh late the from Perhaps the to kilometres six some Aardenburg, Axel and Hulst seem to have younger roots roots younger have to seem Hulst and Axel 19 The prosperity that Aardenburg experi Aardenburg that prosperity The 20 – and they emerged somewhat later, later, somewhat emerged they –and castellum 18 ), where soldiers soldiers where ), -

- - - - There has been very little little very been has There 15 onwards). century twelfth the from cities Flemish in industry cloth the of impact and scale huge the on 135-148 pp. and Ghent, and Bruges of rise the on 75-92 (pp. 1999 Press, University CambridgeCambridge, land, Kaartbeschrijvingen van Deventer plattegronden van Jacob ‘Westkapelle’, in town. a as to referred also times nearby Domburg,some of true also is which stage, early an at ahalt to come have to appears process Moreover, the urbanisation place. took urbanisation when centuries, teenth the thirteenth and four in situation the of picture a provides this extent what to clear not is it but pelle, Cities in North-West Europe North-West in Cities Verhulst, A. 14 275-304. pp. Amsterdam, Verloren, 1984, Amsterdam van siteit geschiedenis aan de Univer middeleeuwse de in raar hoogle als afscheid zijn van gelegenheid ter Kieft de van C. dr. prof. aan aangeboden (ed.), Cappon M. C. in den’, Zeeuwse stadsrechtoorkon oudste de van staan ont ‘Het Kruisheer, G. J. 13 3). (note stad’ en ‘Graaf rikx, 2 (note bewoning en water Land, in 1300’, circa tot zee ste ontwikkeling van Zierik vroeg de en ontstaan ‘Het Henderikx, P.241-267; A. pp. 2002, ROB/Verloren, andAmersfoort Hilversum, verjaardag 65e zijn bij boden aan Sarfatij Herbert monumentenzorg – Aange logie, geschiedenis en eeuwse toestanden: archeo Scheepstra (eds), H. G. and Verwers H. W. J. P. Woltering, in J. eeuw)’, van Middelburg (9e-14e en ruimtelijke ontwikkeling ‘Ontstaan Henderikx, P. A. 12 1995. letto, Cana Rijn, den aan Alphen Ad fontes: opstellen opstellen fontes: Ad See A. P. de Klerk, P. Klerk, de A. See ) ,

pp. 81-103; Hende The Rise of of Rise The – file 7: –file De stads De Middel Zee , et al et , id - - - ., ., - , -

- . ------, – Rodanburg – Burg aan de Trimpe Burger, ‘Aardenburg A. J. 1-2; pp. especially schappen Genootschap der Weten Archief Koninklijk Zeeuwsch stadsrecht van Aardenburg’, oudste ‘Het Melker, de R. B. land 1988; Middelburg, 3, Geschiedbeoefening Zee reeks Regionale Commissie de Middeleeuwen bestuurlijke instellingen in haar en Aardenburg stad de Melker, de R. B. see researched, thoroughly most been has ders whose development Flan Zeeland in town the For more on Aardenburg, abbey? the by owned land on Ghent, in abbey the by church also commissioned second the Was Bavo. St to dedicated likewise was founded in Oostburg and was that church second lel with Aardenburg in the aparal see to tempting is It 18 16). (note ‘Oostburg’ Hoogerhuis, 17 11). (note Deventer van Jacob van den burg’, in ‘Oost W. Hoogerhuis, O. Oostburg; on 104 and 96-97 pp. 71-112,pp. especially 1995, Tuin/ROB, Koperen De Amersfoort, and Goes inringwalburgen Zeeland (eds), Mars A. and Henderikx P. A. Heeringen, van M. R. historisch perspectief’, in in Schelde de van bied burgen in het mondingsge ringwal ‘De Henderikx, P. A. 16 s.l. de Zuidelijke Nederlanden de middeleeuwse steden in vroegste geschiedenis van en /Ontstaan dionaux les dans les Pays-Bas méri siècles des villes médiéva premiers les et genèse La topografische suggesties’, in enkelewikkeling: archeo- lingische castra en stadsont ‘Karo Meulemeester, De J. researchers. Belgian and Dutch both by ignored largely whichland are Flanders, Zee in towns the of ment develop the into research 1990, pp. 117-149. pp. 1990, Vroeg-Middeleeuwse De ontwikkeling van van ontwikkeling De De stadsplattegron , 1990, pp. 1-44, 1-44, pp. , 1990, However, see see However, , Scriptie - - - - , - -

- -

- , ------

105 OverHolland 12/13 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 106 Vierhonderd jaar stadswording in het mondingsgebied van de Schelde – Reinout Rutte waar zette het verval later in dan in Oostburg en en Oostburg in dan in later verval het zette waar Welis om. das de Hulst en Axel ook uiteindelijk waterverbindingen met de Westerschelde, deed de van ook bijzonder het in Verzanding, den. omdat de oude waterlopen steeds verder verzand Gent richting graven te vaarten om nodig het werd Hulst, en Axel van bloeiperiode grote de eeuw, uitvoerden. In ieder geval vanaf de dertiende Gent naar en van transport het bootjes kleinere vanaf de Schelde grotere schepen varen, terwijl konden daar tot was: nodig overslag moedelijk ver waar plek de op Noordzee, de naar Gent stad Vlaamse grote de van handelsroutes op dus lagen Ze Gent. met stond verbinding in landinwaarts en ven geheten, die uitmondde in de Westerschelde Saxha de en Blijde de respectievelijk sneed, rug de door waterloop een noord naar zuid van waar lijk gelegen precies dekzandruggen, bij een plek noorde meest de op gesitueerd zijn Hulst als Axel Zowel Aardenburg. van die aan denken doet ring wel opvallende parallellen te vinden en de situe zijn plattegronden de van opbouw de in maar op, dan omstreeks 1100 Aardenburg – de kerken gaan niet verder terug en Oostburg te Zierikzee, hebben dan Middelburg, aan veranderen. vernieuwde stadsrechten konden daar niets meer 1330 in en 1187 in De verkregen waterlopen. de van verzanding de door in echter verval het zette omgrachting. In de loop van de veertiende eeuw dubbele ruime een van voorzien 1300 rond werd onderdeel van de stad zijn geworden. Het geheel voormalige legerkamp met daarop de Sint-Bavo het van grond de ook dus zal verdwenen, zijn deel sen de verschillende gebieden voor een groot zal inZierikzee, die periode het onderscheid tus en Middelburg in zagen we zoals Net dekzandrug. lagere gronden ten noorden en zuiden van de resulteerdedoormaakte, in uitbreidingen op de die Aardenburg gedurende de eeuw dertiende met hetscheepvaartverbinding Zwin. Eekanaal werd gegraven ter verbetering van de het Ee de van westen ten toen 1244, in maals nog verschoof haven De Ee. de aan dus haven de lag eeuw twaalfde de in maar uitkwam, Ee de in die waterloop een in hebben, te gelegen markt de van noorden ten schijnt haven oudste De Ee. huis verschenen, en ten derde de haven aan de len en in de eeuw dertiende een halle en schepen kamp waar de het ging markt zete stadsbestuur leger oude het benoorden Vrouw, Lieve Onze van parochiekerk de vinden: te west naar oost van Zierikzee, met opwekt associaties die slurf een in waren volgend, dekzandrug de van hoogte lijke natuur De abdij. Gentse de van gronden de van noorden ten juist gebied het in voornamelijk stad zeker gedurende de twaalfdeeeuw groeide de Axel en Hulst schijnen minder oude wortels wortels oude minder schijnen Hulst en Axel 20 – en kwamen ook iets later later iets ook kwamen –en 19 De bloei ------daarvan de kerk. de daarvan zuiden ten vinden, te markt de is westen het naar havens in de eerder behandelde steden. Een eind de van deel een minste ten voor geldt eveneens wellicht wat iets geweest, zijn zal breder stuk moet worden dat de waterloop daar vroeger een bedacht waarbij dekzandrug, de op nederzetting eeuw. twaalfde de van decennia laatste de in Hulst verwierf Stadsrechten vestingwerken. van voorzien geheel het werd en stad de van deel werd de vermoedelijk grafelijke versterking onder rondom deze vier onderscheiden gebieden uit, loop van de eeuw dertiende breidde de stad zich En demarkt. overeenkomsten gaan verder: in de de ligt daarnaast kerk, de namelijk staat oostkant, zuid de aan Hulst, in versterking de buiten Juist de andere steden, in het bijzonder Middelburg. overeenkomsten met de plattegrondopbouw van opvallende wegens ook –maar plaats tegelijkertijd graaf de aan Middelburg in burg de van dracht over de vond –overigens Hulst te plek gelegen strategisch de op krijgen te wist handen in grond tevens hij dat verwachten te valt waarbij koning, Duitse de van kreeg 1012 in leen in liggen Axel en Hulst waarin gebied het graaf Vlaamse de omdat alleen niet versterking, grafelijke een het betreft deking, zogenoemde Guldenberch. verster een van uitmaakten deel deze dat steld elfde eeuw gevonden, wordt waarvan veronder op de kunstmatige dekzandrug ophogingen uit de zijn haven de Naast noordwestkant. de aan haven de lag Hulst In 9). 8en (afb. lokaliseren te goed nog zijn havens oude de maar wind, de voor meer gronden tekende, ging het de steden zeker niet maar het konAardenburg, niet worden gekeerd. sief handel werd gedreven in onder meer wol, wol, meer onder in gedreven werd handel sief burg in de eeuw dertiende via deze steden inten en Aardenburg Oost Hulst, vanbloeiperiode Axel, ingezet. al echter stad de van krimp de had 1560, Toenmarkt. deze werd kaart getekend, omstreeks de van westen ten en Blijde de van westoever de langs vinden te terug iets nog Deventer van Jacob van kaart de op is uitbreiding Van die stad. dende kreeg, stadsrechten eeuw twaalfde de van decennia laatste de in Hulst evenals die stad, de van ode tussen de en markt de haven. Tijdens de bloeiperi zoeken te gebied grafelijke oude dat om hand de voor het ligt Hulst, bijzonder het in steden, andere Axel. van heren latere de lieden, plaatselijke aan gegeven leen in Vlaanderen van graven de door stadium vroeg een in mogelijk geweest, is versterking oude een gelokaliseerd. Wel wordt ervan uitgegaan dat er niet heden op tot is gebied, grafelijk versterkt niet Uit schriftelijke bronnen blijkt dat tijdens de de tijdens dat blijkt bronnen schriftelijke Uit de van oostkant de aan haven de lag Axel In Toen Jacob van Deventer zijn stadsplatte zijn Deventer van Toen Jacob 26 zal het zijn geïntegreerd in de zich uitbrei zich de in geïntegreerd zijn het zal 25 24 Gezien de opbouw van de de van opbouw de Gezien Het vierde element, een al dan dan al een element, vierde Het 22 Misschien 23 - - - - - 21 - - - - - Aardenburg to 1200’, of history early ‘The Vries, de D. 335-346; pp. (1986), Rudanna’, burg – Burg aan de ger, ‘Aardenburg – Rodan Bur Trimpe J.A. 1-2; i.h.b. schappen Genootschap der Weten Archief Koninklijk Zeeuwsch stadsrecht van Aardenburg’, oudste ‘Het Melker, de B.R. land Middelburg 3, 1988; Geschiedbeoefening Zee reeks Regionale Commissie de Middeleeuwen bestuurlijke instellingen in P. ‘Politieke Henderikx, 23 (noot 15). stadsontwikkeling’ ‘Karolingische castra en Vergelijk: De Meulemeester, 138-139. i.h.b. 137-148, pp. 1993, Kloosterzande Jansdijk Graaf jaar 500 Keure. jaar 750 Ambachten’. (red.), Smit De M.E.E. en Royen Van H. Kraker, de A.M.J. Noord-Vlaanderen’, in: ‘Aarden versterkingen in Meulemeester, De 11); J. van Deventer Jacob van stadsplattegronden De in: ‘Hulst’, Stockman, P.E.M. m.m.v. Prinsen A.J.H.M. 22 19-21. pp. 1995, (14de-16de eeuw) kwartier Gentse het in centra secundaire en kleine economische functies van en Bevolkingsdynamiek Vlaanderen. in stad kleine P. Stabel, Axel: en Hulst van terugval de over Zie 21 1-14. pp. Groningen 1966, (Niemeijer) geschiedenis van Axel Wesseling, J. 1-22; van Hulst Brand, P.J. 20 40-43. pp. 1955, cum) 1404 van Tot de Sint-Elisabethsvloed Zeeuws-Vlaanderen. westelijk van geografie sche Gottschalk, M.K.E. 19 van Deventer plattegronden van Jacob ‘Aardenburg’, in: Vries, de D. 227-260; pp. Bodemonderzoek Oudheidkundig het voor Berichten van de Rijksdienst ‘Over den Vier . Assen (Van Gor (Van . Assen . Hulst 1972, pp. pp. 1972, . Hulst , 1990, pp. 1-44, 1-44, pp. , 1990, Naamkunde De geschiedenis (noot 11). (noot De stads De . Scriptie 18 (1968), 18 (1968), . Brussel Histori De De (noot (noot Deel I, . 17 17 . De De ------

p. 124. p. geschiedenis’ (noot 23), ‘Politieke Henderikx, 26 35-52. pp. onderzoek het Oudheidkundig Bodem voor Rijksdienst de van ten tijd, Middeleeuwen)’, Axel (Steentijd, Romeinse van stad oude de in vingen ‘Opgra Burger, Trimpe J.A. 25 11). van Deventer Jacob van stadsplattegronden De in: ‘Axel’, Prinsen, A.J.H.M. 24 124. 107-124, i.h.b. pp. denis van Zeeland (red.), Henderikx instellingen’, en Brusse in: geschiedenis en bestuurlijke ,

17 (1967), 17 (1967), Geschie (noot 7), 7), (noot (noot (noot Berich

- - - - old fortifications, which the Counts of Flanders Flanders of Counts the which fortifications, old were there that assumed is it However, identified. been not far so has area, comital afortified been have not may or may which feature, fourth The it. of south the to church the with market, the is west the to way Some towns. aforementioned the in harbours the of some least at of true been have also may which wider, deal agood been have formerly must there waterway the that bered remem be should it ridge; sand the on settlement century. twelfth the of decades closing the in privileges town granted was Hulst fortified. further was town whole the and town the of part became fications four separate the areas, presumably comital forti these around expanded town the century teenth ket. there And arein the other thir similarities: mar the is it to next and south-east, the to Hulst, of fortifications the outside just located is church The Middelburg. especially towns, other the of ofbecause to similarities striking the ground plans also but time), same the around count the to transferred was Middelburg in keep (the Hulst ofgain possession strategically land important in to managed also 1012 probably in and king man Ger the by afief as area Axel and Hulst the given been had Flanders of Count the because just not count, the by built were these that likely seems known fortifications as theGuldenberch. of part been have to assumed are these ridge; sand the on found been have century eleventh the from heights artificial harbour, the to Next west. north- the to located was harbour the Hulst In 9). and 8 (figs. identified be still can harbours old the but prospering, longer no were towns the maps reversed. be not could it but Aardenburg, and Oostburg in than later began it towns; two the of decline the caused what –was Scheldt ern West the to Hulst and Axel linking waterways the in –especially process This up. silting were ways water old the because Ghent towards dug be to had canals prosperity, their of height the at were Hulst and Axel when onwards, century thirteenth the from case, any In Ghent. from and to transport provided ones smaller and Scheldt, the from far that get could vessels –larger required probably was transhipment where apoint at Sea, North the and Ghent of city Flemish major the between routes trading on located thus were They Ghent. to inland connected were and Scheldt Western the into flowed which Saxhaven, the and Blijde –the north to south from ridge the intersected waterways where point exact the at ridges, sand northerly most the on located are Hulst and Axel Both Aardenburg. of reminiscent is situation the but the ground plans show and parallels striking In Axel, the harbour was to the east of the the of east the to was harbour the Axel, In his drew Deventer van Jacob time the By 23 22 21 It It 24 -

------lowed by a combination of warfare, inundation and and inundation warfare, of acombination by lowed fol onwards, 1375 from flooding major the was the silting-up of navigation routes and harbours, besides decline, the of cause Another onwards. 1300 around from decline to began towns the and unsuccessful, were efforts these nately Unfortu accessible. towns various the kept that routes navigation the dig to helping by also but tolls) from exemptions (including privileges ous vari granting by just not trade, encouraged ders Flan of Counts The League. Hanseatic London andAardenburg were Oostburg of members the and In the the Rhineland. thirteenth century Germany north Holland, as well as France, and England in ports to goods transported and tres) Europe’s leading and industrial cen commercial western among were (which cities Flemish two the to forth and back travelled Merchants ges. Bru and Ghent for points transhipment and ports products. other and stock live peat, salt, beer, wine, grain, wool, in trading intensively were they century, thirteenth the in and Aardenburg were Oostburg Hulst, flourishing had already begun to decline. town the 1560, around drawn, was map the time the by But market. the of west the to and Blijde the of bank western the along map, Deventer’s van Jacob on seen be can this of Traces town. expanding the into integrated been have must century) the twelfth of decades closing the in privileges town granted was Hulst like (which town the When harbour. the and market the between located was area comital old the that likely seems it Hulst, especially towns, Axel. of Lords later the people, local to fiefs as granted have may older towns. They were favourably located close close located favourably were They towns. older development was verydifferent from those of the 1300. round decades the in established were Brouwershaven and Veere Vlissingen, of ports new The century. thirteenth late the until develop not did towns other towns, of groups two first the of emergence the After and urban development. probably of to crucial importance urbanisation these international flows ofcommodities were that shows cities Flemish the from and to goods for centres transhipment as function towns’ the of end the eventually and trade long-distance in reduction the with began that decline the but true; and as regional Axel, centres. Hulst especially towns, Flemish north the of tance centuries. The literature often mentions the impor sixteenth and fifteenth the during devastation e ports New Written sources reveal that, when Axel, Axel, when that, reveal sources Written 25 Given the structure of the other other the of structure the Given 26 29 was flourishing, the was area flourishing, Their spatial structure and and structure spatial Their 27 They served as out as served They 28 This was certainly certainly was This - -

------van 1404 van Tot de Sint-Elisabethsvloed Zeeuws-Vlaanderen. westelijk van geografie sche Gottschalk, E. K. M. 19 van Deventer plattegronden van Jacob ‘Aardenburg’, in Vries, de D. 227-260; pp. Bodemonderzoek Oudheidkundig het voor Berichten van de Rijksdienst Aardenburg to 1200’, of history early ‘The Vries, de D. 335-346; pp. (1986), Rudanna’, J. A. Trimpe Burger, ‘Opgra Burger, Trimpe A. J. 25 11). van Deventer Jacob van stadsplattegronden De in ‘Axel’, Prinsen, M. H. J. A. 24 124. p. pp. 107-124, especially denis van Zeeland (eds), Henderikx instellingen’, in and Brusse geschiedenis en bestuurlijke P. ‘Politieke Henderikx, 23 wikkeling’ 15). (note gische castra en stadsont De Meulemeester, ‘Karolin Cf. 138-139. pp. especially 137-148, pp. 1993, zande, Graaf Jansdijk jaar 500 Keure: jaar 750 ‘Over den Vier Ambachten’: (eds), Smit De E. E. M. and Royen Van H. Kraker, de J. M. A. in Noord-Vlaanderen’, ‘Aarden versterkingen in Meulemeester, De 11); J. van Deventer Jacob stadsplattegronden van in ‘Hulst’, Stockman, M. P. E. with Prinsen, M. H. J. A. 22 pp. 19-21. 1995, Brussels, eeuw) –16de (14de tier kwar Gentse het in centra secundaire en kleine van en economische functies deren: bevolkingsdynamiek bel, P. see Sta Axel, and Hulst of decline the on more For 21 1-14. pp. Groningen, Niemeijer, 1966, geschiedenis van Axel Wesseling, J. 1-22; van Hulst P. Brand, J. 20 40-43. pp. 1955, cum, De kleine stad in Vlaan in stad kleine De , Assen, Van Gor Van , Assen, , Hulst, 1972, pp. pp. 1972, , Hulst, Naamkunde De geschiedenis (note 11). (note , Klooster De stads De Geschie 18 (1968), 18 (1968), (note 7), 7), (note De De (note (note (note Histori Vol. I, Vol. , 17 17

, - De De ------

- - - - (note 2). (note ‘Havenplaatsen’ Henderikx, 29 24). (note ‘Axel’ sen, Prin and 22) (note ‘Hulst’ Prinsen, example, for See, 28 importance. but had also declined in damage, flood suffered only not had it for 1560, around town the of amap produce not did Deventer Van this; about certain for known is little However, ture. a similar ground plan struc had have well could it Hulst, and Axel of those resemble and development, which givensources; its location the in mentioned regularly also is Biervliet 96-99. pp. 1984, Gorcum, Van Assen, Oost Zeeuws-Vlaanderen fisch onderzoek betreffende wen: een historisch-geogra Middeleeu de in Saaftinge van Land het en Ambachten Gottschalk, E. K. M. 39-51; pp. 19), Zeeuws-Vlaanderen Gottschalk, 27 124. p. geschiedenis’ (note 23), ‘Politieke Henderikx, 26 35-52. pp. onderzoek het Oudheidkundig Bodem voor Rijksdienst de van ten tijd, Middeleeuwen)’, Axel (Steentijd, Romeinse van stad oude de in vingen ,

17 (1967), 17 (1967), De Vier Vier De Westelijk (note (note Berich

- . - - - - -

107 OverHolland 12/13 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 108 Vierhonderd jaar stadswording in het mondingsgebied van de Schelde – Reinout Rutte Alle drie de nieuwe havens verschenen op een een op verschenen havens nieuwe de drie Alle was. element belangrijk een zeedijk de van loop landschappelijke situatie ter plaatse, waarbij de bouwde stratenplannen die werden ingepast in de denaast havens en hadden regelmatig opge aangelegd werden 11, Deze (afb. 12 14). en tingen gingen vormen van de nieuwe handelsnederzet gegraven, die het centrale en bepalende element Walcheren. Daar werden langwerpige havens aan de zuidkant Vlissingen cheren van gesitueerd, noordkant van respectievelijk Schouwen en Wal men, werden Brouwershaven en Veere aan de stor en zeewind de van luwte de in juist maar zee, Noord de bij dicht en kust de aan direct plekken de oudere steden. Op uitermate gunstig gelegen vanwordingsgeschiedenis die sterk die van afwijkt gelegd. steden Veere Vlissingen, en Brouwershaven aan haven nieuwe de tijd korte binnen werden 1300 rond decennia de In bij. steden weer eeuw tiende der de van einde het aan pas er kwamen den Na de opkomst van de eerste twee groepen ste waren voor de stadswording en -ontwikkeling. men doorslaggevend naar alle waarschijnlijkheid wijst erop dat deze internationale goederenstro goederen van en naar de grote steden, Vlaamse delijk het verdwijnen van de overslagfunctie voor uitein en afstand langere de over handel de van terugval de met intrad dat verval het maar zeker, Axel. en Hulst plaats stedenVlaamse als streekcentrum, in de eerste Noord- de van betekenis de op gewezen dikwijls wordt literatuur de In verwoestingen. en daties tiende eeuw vooral ook door oorlogsgewoel, inun zes en vijftiende de gedurende 1375 en vanaf val mede door veroorzaakt grote overstromingen scheepvaartroutes en de havens werd deze terug Behalve door de genoemde verzanding van 1300. omstreeks reeds begon terugval lijke geleide De baten. niet dit mocht Helaas houden. moesten bereikbaar steden de die vaarwegen van graven het met bemoeienis door ook maar men, van diverse voorrechten, waaronder tolvrijdom leerden de handel, niet alleen door het verlenen dense Hanze. De graven van Vlaanderen stimu Lon de van lid eeuw dertiende de in waren burg en en Aardenburg hetDuitsland Oost Rijnland. Franse havensteden, alsmede op Noord- Holland, en Engelse op afstand langere de over deren enEuropa, verzorgden het van transport de goe West- van handelscentra en industrie- grootste grote steden, Vlaamse die behoorden tot de twee deze naar aan en af voeren Handelaren als voor- en overslaghavens van Gent en Brugge. vee. en turf zout, bier, wijn, graan, Nieuwe havenstedenNieuwe 29 Deze hebben een ruimtelijke opbouw en 28 Die functie vervulden ze ze vervulden functie Die 27 Ze fungeerden ------invloedrijke Zeeuwse geslacht Van Borselen. het aan danken te is Veere van ontstaan Het en de inwoners bijzondere voorrechten overeen. graaf de kwamen 1330 omstreeks 1325, rond daar verrees parochiekerk De wasdom. volle tot bewind gekregen. Ook Brouwershaven onder kwam zijn nadat het even eerder een eigen parochiekerk had Vlissingen, aan 1315 in stadsrechten verleende en voltooien havenaanleg de liet Willem eeuw. veertiende de van begin het aan voort werk zijn III Willem zette 1296 in Floris van dood de Na ges. privile voor sterk zich maakte en voor aanleg de de grond waarop ze werden gebouwd, bereidde eeuwdertiende de havens hij aanleggen: verwierf de van negentig en tachtig jaren de in Vliet Floris eerd door heer van Wisse Koudekerke. zeer nauw betrokken, al werd geïniti Vlissingen Holland van graven de waren Vlissingen als haven kilometer ten oosten van Brijdorp. halve een en twee op Brouwershaven Zanddijk, singen ging heten, Veere een kilometer benoorden met de aanleg van de nieuwe havenstad Oud-Vlis dat dorp een van buurt de in Vlissingen daarvan: parochie de in en nederzetting oudere bestaande gen. Ze ontstonden op enige afstand van een gele had nederzetting geen toe dan tot waar plek van den Wijngaerde (circa 1550) van ongeveer ongeveer van 1550) (circa Wijngaerde den van Antoon door panorama het en Deventer van Jacob van kaart de op herkennen te prachtig nog maal was en resideerde in kasteel Zandenburg – alle baas de Wolfert waar Zanddijk, parochie de in lag Deze gebouwd. werd decennia paar een in stad de waarna kreek, oude een in gegraven haven de 1280 omstreeks werd Borselen van Wolfert van initiatief Op goed. zo net heren andere bepaalde Wat de graven van Holland deden,konden haven waar deze raakte aan de oude zeedijk. oude de aan raakte deze waar haven het midden en in Brouwershaven op de kop van de naast even Veere in brug, de bij halverwege gen Vlissin in staan: te kwamen stadhuizen de waar wijzen, te aan haven de bij plek centrale een ter havensteden op de kaarten van Jacob van Deven nieuwe de drie alle in is Wel havens. de langs kades lange de op af voornamelijk zich speelde van de oudere steden ontbraken; de handel secundair. zoals Prominente in marktpleinen veel daaraan was andere het al centraal, havens de stonden gezegd Zoals haven. de aan bebouwing de achter en dijk de van voet de aan terzijde prominente ligging van de kerk op, respectievelijk weinig de valt Vlissingen en Brouwershaven in Ook oog. het in springt stad de van uithoek een in kerk de van situering De Zanddijk. dorp het in den hoef kerke ter meer niet burgers de zodat kerk, bekroond met de bouw van een eigen parochie havenstad nieuwe de van aanleg de werd 1348 In 12 13). en (afb. later jaar tweehonderdvijftig Bij de totstandkoming van zowel Brouwers zowel van totstandkoming de Bij 30 Graaf Graaf 31

------

- - - - had Floris V tevens plannen plannen Vtevens Floris had schijnt het Naar 11). (noot van Axel en Hulst, best eens eens best Hulst, en Axel van die doen denken aan die en wordingsgeschiedenis, nen en zou gezien de ligging regelmatig voor in de bron komt Bier-vliet Ook 96-99. pp. 1984, Gorcum) (Van Zeeuws-Vlaanderen zoek betreffende Oost torisch-geografisch onder de Middeleeuwen. Een his in Saaftinge van Land het en schalk, Gott M.K.E. 39-51; pp. 19), Zeeuws-Vlaanderen Gottschalk, 27 den van Jacob van Deventer van Jacob van den in: ven’, ‘Brouwersha Uil, H. 5-24; Duiveland) zeemeermin (Schouwen- de van land het van Kroniek Brouwershaven’, van recht stads ‘Het Engen, van H. en Cappon C.M. 230-255; Nederlanden rechtsgeschiedenis der de tot Bijdragen Memorie. (1403)’, wershaven Brou van stadsrecht Het ...”. bider‘“... kore vanden dorpe Engen, van H. en Cappon Deventer gronden van Jacob van in: singen’, ‘Vlis Klerk, de A.P. 1-263; Wetenschappen Zeeuwsch Genootschap der het door uitgegeven Zeeland tot betrekking in lijk mededeelingen voorname latere en Vroegere Archief. ding van Nieuw Vlissingen’, wor de en Vlissingen Oud vanambachtsheerlijkheid ‘De Domisse, P.K. 30 2). (noot ‘Havenplaatsen’ Henderikx, 29 ‘Axel’ (noot 24). Prinsen, en 22) (noot ‘Hulst’ Zie bijvoorbeeld Prinsen, 28 betekenis had ingeboet. beschadigd, maar ook aan door overstromingen was omstreeks 1560 niet alleen het daar gebracht, werd kaart in Deventer Van door niet het omdat zeggen te echter niets met zekerheid valt Daarvan gehad. ben grondopbouw kunnen heb een vergelijkbare platte De Vier Ambachten Ambachten Vier De De stadsplattegron (noot 11); C.M. 11); C.M. (noot , 27 (2002), pp. pp. (2002), , 27 De stadsplatte Westelijk , 4 (2002), pp. pp. , 4(2002), (1910), pp. pp. (1910), Pro Pro (noot (noot . Assen . Assen ------

Deventer gronden van Jacob van in: ‘Veere’, Klerk, de A.P. 104-116; pp. water en bewoning idem, in: 1400’, circa tot Veere van ontwikkeling enstaan de ruimtelijke ont ‘Het P.A. Henderikx, 31 van Deventer plattegronden van Jacob Arnemuiden’, in: en ‘Middelburg de Klerk, A.P. Zie: blijft. beschouwing Vandaar dat het hier buiten inmiddels was verdwenen. de middeleeuwen, dat toen uit dat dan ander een was omstreeks 1560 karteerde, Arnemuiden dat hij van maar Middelburg, het kaart de op Deventer van den afgebeeld door Jacob van. Overigens is Arnemui aanzien kwamhet daar niet laat zich het naar maar leggen, te aan stad nieuwe om te Arnemuiden een (noot 11). (noot De stadsplatte (noot 11). (noot De stads De (noot 2), 2), (noot Land, Land, - - - - sterkerk (K2). en deNoordmon (M) markt Westmonsterkerk de (K1), vroeg grafelijk gebied,de het stratenpatroon enal goedherkenbaarburg (G), in Daarnaast liggenderingwal die eindigtbijdedam(D). de kreek endehaven(H), belangrijkste wegen,inblauw kreekruggen, inoranjede de stadswording.Ingeel elementen voorbepalende benadering ingetekend de metdaaropbij (circa 1560), doorDeventervan Jacob Middelburg Plattegrond van 002 - - Minster (K2). Minster North the and (M) place market the (K1), Minster West the on), early area acomital was and pattern street the in identify to easy is (which (G) keep the are these to Next blue. in (D), dam the by ends which (H), harbour the and creek the orange, in roads main the yellow, in are ridges creek The in. drawn roughly sation urbani of features key the with 1560), (c. Deventer van Jacob by Middelburg of Map 002 - - kerk. stond daar de Westmonster de marktgaandeis. Vroeger waarvoorstaat hetstadhuis, te herkennen. Linksboven der valt degedempte haven in hetoogspringt.Rechtson waarop dering van deburg LuchtfotoMiddelburg, van 003 - - stood here. previously Minster West The it. outside held being market the with hall, town the left top the At right. bottom the at identified be can harbour filled-in The keep. the of ring ous delburg, with the conspicu Aerial photograph of Mid 003 - -

109 OverHolland 12/13 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 110 Vierhonderd jaar stadswording in het mondingsgebied van de Schelde – Reinout Rutte en hetgrafelijke gebied(G). Sint-Lievensmonsterkerk (K) de het marktgebied (M), kreekrug achtereenvolgens Daarnaast liggenopde die eindigtbijdedam(D). de kreek endehaven(H), belangrijkste wegen,inblauw kreekrug, inoranjede de stadswording.Ingeel elementen voorbepalende benadering ingetekend de metdaaropbij (circa 1560), doorDeventervan Jacob van ZierikzeePlattegrond 004 and the comital area (G). area comital the and (K) Minster Livinus’s St (M), area market the succession in see can we ridge, creek the on this, to Next blue. in (D), dam the by ends which (H), harbour the and creek the orange, in roads main the yellow, in is ridge creek The in. drawn roughly sation urbani of features key the with 1560), (c. Deventer van Jacob by Zierikzee of Map 004 - heen destadinkijken. waarop weover de haven van Zierikzee,Luchtfoto 005 across the harbour. the across town the into looking zee, Aerial photograph of Zierik 005 - oranje. wegen zijn belangrijkste isdeSint-Bavo.kreek, De De andere kerk, dichtbijde daarnaast ligtdemarkt(M). de Sint-Eligiuskerk en (K) oostkant van deburgstaat de zuid stratenpatroon.Aan redelijk te herkennen in het tevens grafelijk gebied, valt Deringwalburg(G), en 1505. later gegraven, tussen 1502 Brugsche Vaart, ispas veel kanaal aandeonderzijde, moet hebbengelegen;het kreek waarindeoudehaven de stadswording.Inblauw elementen voorbepalende benadering ingetekend de metdaaropbij (circa 1560), doorDeventervan Jacob Oostburg Plattegrond van 006 - orange. in are roads main The Bavo’s. St is creek, the near church, other The it. to next (M) marketplace the with (K), church Eligius’s St is keep the of south-east the To pattern. street the in tify iden to easy fairly is area, comital the of part also (G), keep The 1505. and 1502 between later, much until dug not was Vaart, Brugsche the bottom, the at canal the blue; in is located been have must harbour creek where the former The in. drawn roughly sation urbani of features key the with 1560), (c. Deventer van Jacob by Oostburg of Map 006 - - rijkste wegen zijn oranje. werd gegraven.Debelang het Eekanaal,datin1244 aan van dederdehaven(H3) en nogwestelijker deplaats gestippeld isweergegeven, oude loop van de Ee,die tweede haven(H2)bijde kant desituering van de ben gelegen,aandewest oudste haven(H1) zou heb plek aangegevenwaar de benoorden demarktis Indewaterloop markt (M). voormalige legerkampligtde (K) te vinden enbovenhet de Onze-Lieve-Vrouwe-kerk bouwd. Aan deoostkantis Sint-Bavokerk werdge- waar laterlegerkamp (L), de geeft van hetRomeinse rechthoekje deliggingweer dekzandrug, waarophet de stadswording.Ingeel elementen voorbepalende benadering ingetekend de metdaaropbij (circa 1560), doorDeventervan Jacob PlattegrondAardenburg van 007 - - - - roads are in orange. in are roads main The 1244. in dug was which canal, Ee the on (H3) harbour third the of site the west further and line) ted adot by (shown Ee the of course former the by (H2) harbour second the of site the west the to been, have to supposed is (H1) harbour oldest the where place the is marketplace the of north the to waterway the In (M). marketplace the is camp army former the above and (K), church Lady’s Our is east To the yellow. in is built, later was Bavo’s St and located was (L) camp army Roman the where ing show rectangle asmall with ridge, sand The in. drawn of urbanisation roughly features key the with 1560), (c. Deventer van Jacob Map of Aardenburg by 007 - -

111 OverHolland 12/13 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 112 Vierhonderd jaar stadswording in het mondingsgebied van de Schelde – Reinout Rutte zijn oranje. wegen belangrijkste De den. vin te (M) markt de en (K) kerk de zijn daarvan oosten de Guldenberch. Ten zuid opgebied de (G) ophoging: grafelijke het ligt Daarnaast gezocht. Hworden de van buurt de in moet maar lijk, de oude haven is onduide van locatie precieze De ven. gestippeld zijn weergege vermoedelijke routes waterlopen, waarvan de de blauw in en dekzandrug de geel In stadswording. lende elementen voor de dering ingetekend de bepa bena bij daarop met 1560), (circa Deventer van Jacob door Hulst van Plattegrond 008 ------are in orange. roads main The (M). place market the and (K) church the are this of south-east To the (G). Guldenberch the area, comital the is rise, the on this, to Next H. near somewhere been have must but clear, not is bour location of the former har inlines, blue. The exact dotted by shown are routes likely whose waterways, the and yellow in is ridge sand The in. drawn roughly urbanisation of features key the with 1560), (c. Deventer van Jacob by Hulst of Map 008 - - lopen onduidelijk zijn. gestippeld omdat de oude oranje weergegeven, deels in zijn wegen belangrijkste grafelijk gebied gelegen. De een mogelijk heeft markt de en haven de Tussen haven. de van afstand enige op liggen (K) kerk de en (M) markt De beide. van kruising de bij (H) haven de en Blijde de blauw in dekzandrug, de geel In stadswording. lende elementen voor de dering ingetekend de bepa bena bij daarop met 1560), (circa Deventer van Jacob door Axel van Plattegrond 009 - - are in orange. clear) not are routes former dotted lines because their by shown (partly roads main The marketplace. the and harbour the between area acomital been have may There harbour. the from away way some are (K) church the and (M) marketplace The (H). sect the point where they inter at harbour the and blue in Blijde the yellow, in is ridge sand The in. drawn roughly urbanisation of features key the with 1560), (c. Deventer van Jacob by Axel of Map 009 - waterfronts were the focus of trade. However, However, trade. of focus the were waterfronts long –the marketplaces prominent no were there towns, older many in Unlike them. to subordinate was else –everything importance crucial of were As we haveharbour the buildings). seen, harbours the (behind Vlissingen and dyke) the of foot the at side one (to Brouwershaven in churches the of siting inconspicuous the is as remarkable, is town) the of acorner (in church the of location The Zanddijk. in church to go to had longer no people local that so church, parish own its of construction the with off rounded was port new the of opment devel the In 1348 and 13). 12 (figs. 1550 around Antoon van den Wijngaerde’s panorama from and map Deventer’s van Jacob on later years fifty and hundred two some recognisable readily –all Castle Zandenburg from ruled Wolfert where Zanddijk, of parish the in located was It decades. of amatter in built was town the and creek, old an in dug was Veere of harbour the Borselen, van fert Wol- of initiative the on 1280, Around rulers. other some by well as just done be could did Holland of influential VanBorselenfamily. Zeeland’s to due is Veere of emergence The leges. townspeople reached agreement on special privi the and count the 1330 around and 1325, around built was there church parish The rule. his under flourished also Brouwershaven own. its of church aparish acquired had it after just Vlissingen, to privileges town 1315 in and granted bours, completedWilliam the of construction the har century. fourteenth early the in work his tinued con III William 1296, in death Floris’s After leges. construction work and encouraging town privi teenth century, the purchasing preparing the land, thir the of decades two final the in harbours the Lord of Wisse Koudekerke. was initiated although Vlissingen byVlissingen, and Brouwershaven both of development the with dorp. wers Brou and Zanddijk, of north akilometre Veere founded, was port new the when Vlissingen’ ‘Old near a Vlissingen village that wasparish: renamed its within and settlement older existing an from distance some settlements, no been previously had there where places at built were harbours new three All factor. important an being dyke sea the of course the landscape, local the into fitted were that plans street regular with harbours, the to next developed settlements The 11, and 12 14). (figs. settlements trading new the of key features the that harbours rectangular were dug there became The Walcheren. of coast south the on Vlissingen and Walcheren, and Schouwen of coasts north the on Veere and –Brouwershaven storms and winds sea from sheltered but Sea, North the to ��������������������������������������������� haven two and a half kilometres east of Brij of east kilometres ahalf and two haven The Counts of Holland were closely involved involved closely were Holland of Counts The 30 Count Floris V built Vbuilt Floris Count 31 What the Counts Counts the What ------Scheldt. Eastern the from north running branch a tidal Eendracht, the along levied were tolls where place a from Tholen and Scheldt, Eastern the to nected con were that waterways natural of vicinity the developedand from Sint-Maartensdijk in villages cussing all this in more detail, we must look at a at look must we detail, more in this all cussing Walcheren and Schouwen. However, before dis of coasts the on centres prominent such in money and effort of deal agreat invest to themselves of sure sufficiently were and activities, trading and harbour these in potential saw evidently rulers The that. than it to more was there But citizens. local by paid taxes and out let plots building tolls, harbour as such port, aflourishing by generated income the from benefited they course Of sons. rea their had undoubtedly Borselen of lords the and Holland of Counts The 1300. around period developed during that simultaneously ports brief three the why wondered be must it yet pered; pros evidently ports the and merchants the both century, fourteenth the in flourished wershaven Brou- and Veere Vlissingen, that Given Holland. from beer of import the for centre amajor was clients. Brouwershaven (literally Brewers’ Port) foreign for often Baltic, the and France Rhineland, the area, Liège the Brabant, Flanders, in ports to sailed also Vessels wine. and beer salt, fish, water salt in trade and fisheries were sectors important Other Newcastle. and Hull Boston, Lynn, King’s Yarmouth, Great Ipswich, as ports English such to sailed hides and fleeces wool, in trading ships onwards, century thirteenth the of decade last the merchants and sailors. inhabitants, local of activities the on process urbanisation the of start very the from sources written are there ones) dyke. sea old the met it where harbour the of head the at Brouwershaven in and centre, the beside just Veere in bridge, the by harbour the along halfway Vlissingen in located: were halls town the where harbour the near place acentral show ports new three all of maps Deventer’s van Jacob close to navigable water. navigable to close located favourably was that centre old an from out starting century, fifteenth early the to teenth thir late the from –basically period alonger over but decades, afew within develop not did places these that is difference striking Another Scheldt. Eastern the to connected all were but gen, Vlissin and Veere Brouwershaven, as Sea North the to close as not were These Maartensdijk. Sint- and Tholen Reimerswaal, Goes, tury: emerged during theOther ports fourteenth cen towns. of group final The Eastern Scheldt harbours Scheldt Eastern The For these younger towns (unlike the older older the (unlike towns younger these For 34 33 Goes, Reimerswaal Goes, 32 From From ------and H. Sarfatij (eds), (eds), Sarfatij H. and P. H. Cordfunke E. Boer, de H. E. D. in eeuw’, dertiende de van helft tweede de in gen van Holland en Zeeland dedelta: handelsbetrekkin Boer, vanuit ‘Florerend de de H. D. E. also See 2). (note ‘Havenplaatsen’ Henderikx, 32 Deventer gronden van Jacob van in ‘Veere’, P. Klerk, de A. 104-116; pp. water en bewoning in 1400’, circa tot Veere van ontwikkeling enstaan de ruimtelijke ont ‘Het Henderikx, P. A. 31 Deventer gronden van Jacob van muiden’, in en ‘Middelburg Arne Klerk, discussed here. not is it so sea), the by up (which had been swallowed town mediaeval the not was Arnemuiden shown there the but 1560; around Middelburg of map ter’s Deven Van on appear does come of them. Arnemuiden but nothing appears to have Arnemuiden, at town new a build to plans had also 11). (note ‘“... bider‘“... kore vanden dorpe Engen, van H. and Cappon Deventer gronden van Jacob van in singen’, ‘Vlis P. Klerk, de A. 1-263; Wetenschappen Zeeuwsch Genootschap der het door uitgegeven Zeeland tot betrekking in lijk mededeelingen voorname latere en vroegere Archief: ding van Nieuw Vlissingen’, wor de en Vlissingen Oud vanambachtsheerlijkheid ‘De Domisse, P. K. 30 den van Jacob van Deventer van Jacob van den in ven’, ‘Brouwersha Uil, H. 5-24; Duiveland) zeemeermin (Schouwen- de van land het van Kroniek Brouwershaven’, van recht stads ‘Het Engen, van H. and Cappon M. C. 230-255; Nederlanden rechtsgeschiedenis der Memorie: bijdragen tot de (1403)’, wershaven Brou van stadsrecht het ...”: De stadsplattegron (note 11). (note 11). (note (noot 11); C. M. M. 11); C. (noot Floris V seemingly De stadsplatte De stadsplatte , 27 (2002), pp. pp. (2002), , 27 De stadsplatte , 4 (2002), pp. pp. , 4(2002), id (1910), pp. pp. (1910), See A. P. de A. See ., ., Land, Land, (note 2), 2), (note Pro Pro Wi Wi ------

turen’ (note 7), p. 101. p. 7), (note turen’ bewoning en sociale struc ‘Landschap, Henderikx, Cf. 633-634. and 452-454 307, pp. 1996, Pers, burg tot synthese poging –een 400-1350 bied, Maas het van noordwesten het van nederzettingsgeschiedenis ontginnings-monde: en houtervoorde tot Striene W. Leenders, H. atown. into grew later which Tholen, of village the of heart the formed This tip. north-eastern the at dyke the on developed levied were tolls where aplace and dyked, was teen Hundred Acre Polder’, derdgemetenpolder or ‘Fif known as the Vijftienhon Schakerlo, of east and north the to area An way. navigable northward water the as Striene the replaced Eendracht the for century, thirteenth the of decades opening the in changed situation The Striene. the on dyke Schakerlo the of west the to was toll the Originally located. is Tholen where polder older than the one a of centre the Schakerlo, of parish the in developed len Tho result. spatial the was so and different, was cess pro Yet the parish. older an in harbour a new shaven: Brouwer and Veere singen, Vlis- of that to similar very is sometimes described as The urbanisation of Tholen 34 pot Pluim de aan stad tensdijk, P. Zuurdeeg, J. B. 5-12; pp. 1943, Middelburg, De geschiedenis van Tholen Veltenaar, C. (1932-1934); Geertruydtsbronne stad Reymerswale’, Hollestelle, voormalige ‘De C. 85-135; pp. 2002, Tuin, in 1577 Satisfactie de aan tot Goes landstede: geschiedenis van Dekker, C. 33 126-152. pp. 1996, Matrijs, Utrecht, van de dertiende eeuw samenleving de Vin Floris graaf Hollandse de Florens: , Sint-Maartensdijk1985. ‑ Schelde , Goes, De Koperen Koperen De , Goes, Een schamele schamele Een , Zutphen, Wal ‑ Demerge Van Turn Van See K. A. A. K. See Sint-Maar , 9-11 Sinte Sinte ,

------,

113 OverHolland 12/13 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 114 Vierhonderd jaar stadswording in het mondingsgebied van de Schelde – Reinout Rutte richting liep. noordelijke in Oosterschelde de vanaf die dracht, Een de langs geheven, werd tol waar plek een bij verbinding stonden met de Oosterschelde, Tholen in de nabijheid van natuurlijke waterlopen die in en Sint-Maartensdijk ontwikkelden zich uit dorpen water gelegen oudere kern. want eengangspunt gunstig, dicht bij bevaarbaar uit als met eeuw, vijftiende de van begin het en globaal tussen het einde van de eeuw dertiende delijk voltrok, in de loop van een langere periode, gelei zich maar decennia, paar een in niet aanleg stads de en plaatsvond, tijd korte binnen niet juist plaatsen deze van stadswording de dat is schil met de Oosterschelde. Een ander opvallend ver maar stonden welsingen, in allemaal verbinding Vlis en Veere Brouwershaven, als Noordzee de bij dicht zo niet lagen Deze Sint-Maartensdijk. en len nog meer havensteden: Tho Reimerswaal, Goes, In de loop van de veertiende eeuw ontstonden er gekeken naar een laatste groep steden. worden nog eerst moet gaan, kunnen in op nader op Walcheren en Schouwen. Voordat we hier zee aan plekken uitgesproken die in investeringen en inspanningen grote tot waren bereid ze dat zaak hun van zeker zo zij waren en delsactiviteiten zagen de heren potentie voor deze haven- en han kennelijk meer: was er Maar burgers. de door gegeven bouwpercelen en belasting afgedragen reerde, zoals de gelden uit haventollen, in cijns de inkomsten die een bloeiende havenstad gene bij gebaat zij waren Natuurlijk gehad. hebben voor de heren van Borselen daar duidelijke redenen en Holland van graven de dat aannemelijk is Het en precies tegelijkertijd 1300 werden aangelegd. rond periode korte die in juist havensteden nieuwe drie de waarom blijft vraag de maar wind, de voor havens de en handelaren de het ging maakten, wershaven gedurende de veertiende eeuw door Brou en Veere Vlissingen, die bloei de Gezien Holland. uit bier van invoer de voor belangrijk was Brouwershaven opdrachtgevers. landse buiten voor dikwijls Oostzee, de aan en Frankrijk het in in het Luikse, Brabant, Rijnland, Vlaanderen, in havens op gevaren wordt Ook belang. van wijn en bier zout, zeevis, in handel de en visserij de zijn Daarnaast huiden. en wolvellen wol, in handel de om dan gaat Het Newcastle. en Hull Boston, Lynn, King’s Yarmouth, Great Ipswich, zoals doen, te aan van de eeuw dertiende Engelse havenplaatsen pers. ten van de inwoners, de handelaren en de schip schriftelijke bronnen beschikbaar over de activitei deze jongere vanaf het begin van de stadswording 32 Oosterschelde-havens voor zijn steden oudere de bij dan Anders Dezen blijken vanaf het laatste decennium decennium laatste het vanaf blijken Dezen 34 33 Goes, Reimerswaal Goes, ------dige stadsrechten. volwaar meer of min in resulteerden 1405 in Goes in en 1380 in Reimerswaal in 1366, in Tholen in stemming om markten te houden, die uiteindelijk lende heren verleend, zoals tolvrijdommen en toe ten door de inwoners en verworven door verschil stap voor stap steeds meer bijzondere voorrech werden Daar drie. andere de van die dan waren ken, waardoor de omvang en betekenis beperkter ste stadium vroeg een in daar bleef het maar in, Sint-Maartensdijk in ook proces dit zette 1350 na Pas omgeving. de voor marktcentra en plaatsen merhand tot kleine nijverheids handelshavens, den zich gedurende de veertiende eeuw langza Reimerswaalschelde. en Goes, Tholen ontwikkel Ooster de van noorden ten gebied het van king tensdijk verschenen tijdens de bedij stapsgewijze Sint-Maar en Tholen van die Zuid-Beveland, van waal ontstonden na de grootschalige bedijking Reimers en Goes van kiemen 1134. De van vloed storm grote de na van kernen allemaal dus zijn zich ontwikkelde, stamt uit de eeuw. dertiende Het waaruit Sint-Maartensdijk Het dorp Haestinge, gevestigd. tol een ontstond Tholen later waar plek de bij werd daarna lang 1214; niet in genoemd Reimerswaalkreekrug. werd voor het eerst twaalfde eeuw en werden gebouwd op een van uit de dewaarschijnlijkheid helft tweede Aan de andere kant liggen de havens, waarvoor stad. de van kant één aan parochiekerk, de van oude dorpskernen goed te lokaliseren ter plaatse 17 18). 16, en 15, (afb. zien te zijn Deventer van Jacob van ten kaar de op die zoals stadsplattegronden de in zin van verdedigingswerken. en haven. elementen dorpskern terug: met kerk, marktplein hoofd drie dezelfde wel Tholen van plattegrond de in we zien drie, andere de van die van afwijkt havenkom. Hoewel de wordingsgeschiedenis buitendijkse met ophoging, aan de Eendracht een bedijkte polder, het noordoostelijke deel op een hetgebreid: noordwestelijke deel in een zojuist werd1366 de nederzettingaan de noordkant uit liggen. In de jaren rond de stadsrechtverlening in te markt een kerkdorp dat naast kwam ingezet, was stadswording Toen de kerk. een met ontstaan zijn nederzetting kleine een tol de van ver niet dijk de achter even eeuw dertiende de van helft eerste de in bedijking de na zal Tholen In nen. herken te miniatuur in opzet drieledige deze valt Sint-Maartensdijk In kreekrug. de op is gesitueerd dorpskern de evenals Goes in dat stadhuis, het daaraan met vinden, te markt de element derde Tussen de dorpskernen en de havens in is als vangebruik is natuurlijke gemaakt waterlopen. Verder resulteerde dit in proces ruimtelijke alle naar dateren kerk zijn en Goes dorp Het 36 In Goes en Reimerswaal zijn de de zijn Reimerswaal en Goes In 35 Ze waren toen ook voorzien voorzien ook toen waren Ze ------landstede. Geschiedenis Dekker, C. 33 126-152. pp. 1996, (Matrijs) dertiende eeuw de van samenleving de in V Floris graaf Hollandse De (red.), Sarfatij H. en Cordfunke E.H.P. Boer, de dertiende eeuw’, D.E.H. in: de van helft tweede de in gen van Holland en Zeeland Dedelta. handelsbetrekkin Boer, vanuit ‘Florerend de de D.E.H. ook: Zie 2). (noot ‘Havenplaatsen’ Henderikx, 32 tingsgeschiedenis van het het van tingsgeschiedenis Ontginnings- en nederzet voorde tot Strienemonde. Leenders, K.A.H.W. Zie: wikkelde. ont stad tot later zich dat Tholen, dorp het voor kiem de vormde Deze tol. van fen hef het voor plek een kwam dijk in de noordoostpunt gemetenpolder, en op de de Vijftienhonderd bedijkt, werd Schakerlo van oosten gebied benoorden en ten het noorden werd. Een naar waterloop bevaarbare de Eendracht de Striene de van plaats in doordat eeuw veranderde de situatie decennia van de dertiende eerste de In Striene. de Schakerlose bedijking aan de van westkant de aan tol de lag Oorspronkelijk dan die waarin Tholen ligt. van een oudere bedijking kern de Schakerlo, van chie paro de in ontstond Tholen telijke resultaat verschilt. ruim het en anders evenwel verliep proces Het chie. paro oudere een in haven nieuwe een Brouwershaven: en Veere Vlissingen, van die met vergelijkbaar zeer als ding van Tholen getypeerd Soms wordt de stadswor 34 pot Pluim de aan stad tensdijk, Zuurdeeg, J.P.B. 5-12; pp. 1943, Middelburg geschiedenis van Tholen Veltenaar, C. 1934); dtsbronne merswale’, voormalige stad Rey ‘De Hollestelle, C. 85-135; pp. 2002, Tuin) Koperen 1577 in factie Satis de aan tot Goes van . Sint-Maartensdijk1985. , 9-11 (1932- Van Turnhouter Een schamele schamele Een Sinte Geertruy Sinte . Goes (De (De . Goes . Utrecht Wi Florens. Florens. Wi Sint-Maar De De - . ------p. 132. p. Dekker, 37 11). van Deventer Jacob stadsplattegronden van tensdijk’ en ‘Tholen’, in: ‘Reimerswaal’, ‘Sint-Maar Zuurdeeg, J.P.B. en ‘Goes’, Klerk, de F.H. 101-106; pp. Dekker, 36 150-154. 113-115, 98-99, pp. 2011, Leiden, RU Dissertatie eeuw) –15de (13de land Zee en Holland in vileges verlening van stadsrechtpri De stede’. van privilege Cox, J.C.M. 35 101. p. 7), (noot turen’ bewoning en sociale struc ‘Landschap, Henderikx, Vergelijk: 633-634. en 454 452- 307, pp. 1996, Pers) synthese tot poging Een 400-1350. Schelde-Demergebied, Maas het van noordwesten Goes Goes . Zutphen (Walburg (Walburg . Zutphen ‘Hebbende (noot 33), 33), (noot 33), (noot (noot (noot De De . - - - - - towns on the Eastern Scheldt played a less cen aless played Scheldt Eastern the on towns the in harbours theemerged around four 1300, bour. ahar and amarketplace achurch, with a centre plan: ground the on elements main three same the see still can we towns, three other the from ently the Eendracht. Although Tholendeveloped differ on basin aharbour with dyke, the beyond arise on north-east the to and polder, reclaimed recently a in north-west the to northwards: expanded was settlement the 1366 in granted were privileges town the when time the Around church. village’s the to next developed marketplace way, a under got had urbanisation Once toll. the from far not dyke, the behind just developed have must achurch with settlement asmall century thirteenth the of half first the in built was dyke the after Tholen, for As miniature. in seen be can structure the sameSint-Maartensdijk three-part In centre). the like ridge, creek the on situated is Goes in (which hall town the with marketplace, the element, athird is harbours the and centres town the Between waterways. natural of made was use which for harbours, the are side other the On town. the of side one to church, parish the of site the at identify, to easy still are centres town old 17 18). 16, and 15, (figs. maps Deventer’s van Jacob on shown plans were then also fortified. Goes). for 1405 and Reimerswaal for 1380 Tholen, for 1366 (in privileges town full less or more in resulted this eventually kets; as toll exemptions and to permission hold mar such rulers, various by privileges special more and more granted were inhabitants the where towns, three other the in than there limited more fore there were changes the of significance and scale The ahalt. to came soon it and 1350, after until begin not did process this Sint-Maartensdijk In markets. local and centres industrial small ports, trading into developed gradually Tholen and waal Reimers- Goes, century fourteenth the of course the In Scheldt. Eastern the of north the to stages in built were dykes as emerged Maartensdijk Sint- and Tholen Beveland; South of island the round built were dykes extensive after develop to began Reimerswaal and 1134. Goes of surge storm great the after up grew that settlements all are these So century. thirteenth the to back dates emerged, from whichSint-Maartensdijk Haestinge, of village The developed. eventually Tholen where place the at levied be to began atoll afterwards long not in and 1214, mentioned first was waal Reimers- ridge. acreek on built were and century twelfth the of half second the from date probably Compared with the three ports that rapidly rapidly that ports three the with Compared ground the in resulted process this Spatially, most church its and Goes of village The 36 In Goes and Reimerswaal the the Reimerswaal and Goes In 35 The towns towns The - - - - - location and distribution pattern in the landscape landscape the in pattern distribution and location their process, urbanisation their of light the In sea. the by engulfed actually was Reimerswaal century, seventeenth the in decline; into went they and stagnated, economies their century sixteenth the of course the In perity. pros their of height the reached towns these that teenth century. fif the during and fourteenth the of half second the in towns Scheldt Eastern the in developed also salt and cloth) for dye (a madder cloth, as dijk. Tholenand Reimerswaal, Sint-Maartens- Goes, of harbours and markets the via Holland and Brabant Flanders, in towns to transported been have must Tholen and Beveland South of islands for local agricultural produce. Grain grown on the Thursdays. on Reimerswaal in held market the at them offer ported goods between Brabant and Holland to inHolland 1315, requiring merchants who trans of Count the by granted aprivilege from apparent is this points; transhipment as serving harbours Scheldt Eastern the with important, more been and to appears Brabant Holland haveFlanders, of direction the in trade maritime ports, English to sailed who Goes or Tholen from merchants say, of, names mention sources written Although Brouwershaven. and Veere Vlissingen, from parts involved trade in than long-distance their counter actively less been have to seem Maartensdijk Sint- and Tholen Reimerswaal, Goes, from towns’ economic activities. Merchants and sailors the with keeping in is This role. prominent tral, emerges. Whereasemerges. the oldest towns, Middelburg tion the proceeded, following overall picture tions. func port associated the and flows trade shifting of terms in explained be can towns of groups four the in seen patterns spatial the and cess pro urbanisation the in changes extent what to is now question The rule. the proves that exception are different. sea) the and Bruges between estuary Zwin the (on location and plan ground its 1300, around ades dec the in rapidly built was it Brouwershaven and egorisation is Sluis. Although like Veere Vlissingen, cat spatial or grouping this into fit not does and Deventer van Jacob by amap on shown was that town important only The 20). (fig. ports Scheldt Eastern the (4) and ports new the (3) ports, Flemish North the (2) towns, oldest (1) the delta: Scheldt the in identified be can town of types ent differ four plans, ground their of structure the and 38 Findings andstatements Findings If we consider and compare how urbanisa how compare and consider we If Industrial production of commodities such 37 They also served as market centres centres market as served also They 40 Sluis may be considered the the considered be may Sluis 39 It was in the fifteenth century century fifteenth the in was It ------13de eeuw) ‑13de (12de Landen Lage de in ning Stedenpolitiek en stadsplan emerged, see Rutte, R. Damme which in text do so. For the broader con perhaps may article this of author the and this, on ten writ be should article rate Asepa success. of degrees varying with Bruges, for outports as served all they Sluis: of predecessors as seen be may Damme and 11). van Deventer Jacob van stadsplattegronden De in ‘Sluis’, W. Hoogerhuis, O. 53-55; and 44-45 pp. 19), Zeeuws-Vlaanderen Gottschalk, 40 81-111. pp. (2007), Jacob van Deventer Jacob van stadsplattegronden De tensdijk’ and ‘Tholen’, in ‘Reimerswaal’, ‘Sint-Maar P. Zuurdeeg, J. B. and ‘Goes’ Klerk, de F. H. 101-106; pp. Dekker, 36 150-154. 115 and 113- 98-99, 2011, pp. versity, atDissertation Leiden Uni eeuw) –15de (13de land Zee en Holland in vileges verlening van stadsrechtpri de stede’: van privilege Cox, M. C. J. 35 Bioarchaeological Studies Bioarchaeological of Lage Landen de van delta zuidwestelijke de in dynamiek schappelijke land –Zout: –Vis Veen (eds), Borger J. G. and ker Kra de J. M. A. in 1600’, en 1400 tussen Zeeland en ren ductie in Vlaande Brabant, zoutpro van centra ‘De ker, Kra de J. M. A. see salt, on Middelburg, 1877. For more ving der stad Reimerswaal Geluk, A. 131-135; Dekker, 39 25-28. pp. schappen Genootschap der Weten van het Koninklijk Zeeuwsch wing’, ‘Slotbeschou P.D. Blok, 38 132. p. Dekker, 37 11). Geoarchaeological andGeoarchaeological Sint-Anna ter Muiden Zeeland: Tijdschrift Goes Goes Goes , 9 (2000), no. 1, no. , 9(2000), Westelijk , thematic issue issue , thematic ‘Hebbende (note 33), 33), (note (note 33), pp. pp. 33), (note 33), (note Beschrij ,

(note (note (note (note (note (note Zut - - - -

. - - - - , 8 ,

------denis Genootschap voor Geschie in middeleeuwse Zwinstadjes’, twee van stadsontwikkeling oorsprong en primitieve de Sluis: en ‘Damme huyze, Leloup and Vannieuwen B. 59-65. pp. especially 2002, Pers, Walburg phen, Handelingen van het het van Handelingen , 2013 (in press). (in , 2013 Cf. W. Cf. - -

115 OverHolland 12/13 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 116 Vierhonderd jaar stadswording in het mondingsgebied van de Schelde – Reinout Rutte de hand van verschuivende handelsstromen en groepen steden, verklaard kunnen worden aan lijke patronen die vallen te herkennen in de vier ringen in en het de stadswordingsproces ruimte verande hoeverre in nu is vraag De regel. de op Sluis kan worden beschouwdals de uitzondering af. wijken zee, de en Brugge tussen Zwin het maar de plattegrondopbouw en de ligging, aan aangelegd, 1300 rond decennia de in tijd korte zoals Veere Vlissingen, en Brouwershaven in Wel is Sluis. past, categorisering werd Sluis net ruimtelijke én groepering deze in niet die stad door Jacob van Deventer gekarteerde belangrijke Deen enige de Oosterschelde-havens (afb. 20). Noord-Vlaamse havens, de nieuwe havensteden worden de oudste onderscheiden: steden, de kunnen in de Scheldedelta vier soorten steden landschap en de opbouw van de plattegronden de ligging en het verspreidingspatroon in het Op van basis de aard van het wordingsproces, gen door het water. verzwol zelfs eeuw zeventiende de in werd waal neerde de economie en vielen ze terug. Reimers stag eeuw zestiende de van loop de In door. bloei grootste de steden deze maakten eeuw zout. en textiel) voor stof in bijvoorbeeld nijverheid, laken, (kleur meekrap de veertiende en gedurende de eeuw vijftiende de Oosterschelde-steden in de van tweede helft bant en Holland. getransporteerd naar steden in Bra Vlaanderen, Tholen en zijn Sint-Maartensdijk Reimerswaal, Goes, van havens en markten de via moet Tholen en Zuid-Bevelend op verbouwd Graan omgeving. de uit producten agrarische voor marktcentra als Reimerswaal brengen. moesten die op de donderdagse in weekmarkt vervoerden, waren Holland en Brabant tussen die de Hollandse graaf in 1315 verleende: kooplieden dat privilege een uit blijkt mooi wat slagpunten, dienden de Oosterschelde-havens ook als over daarvoor en geweest, zijn te belangrijker lijkt land en Brabant Hol richting Vlaanderen, scheepvaart de maar varen, havensteden Engelse op die Goes voor van bijvoorbeeld handelaren uit Tholen of Weliswaar komen in schriftelijke bronnen namen Brouwershaven. en Veere Vlissingen, uit die dan afstand lange de over handel de in geweest zijn te lijkenen Sint-Maartensdijk namelijk minder actief lieden en schippers Tholen uitReimerswaal, Goes, metspoort de economische activiteiten. De koop minder centrale en prominente plaats in. Dit de haven in de vier Oosterschelde-steden een neemt kwamen, stand tot 1300 rond tijd korte in Bevindingen en verklaringen en Bevindingen die havensteden drie de met vergelijking In 38 Daarnaast ontwikkelde zich in in zich ontwikkelde Daarnaast 37 Bovendien fungeerden ze 39 Tijdens de vijftiende - 40 -

-

------werken samenkwamen. noorden, waar vele functies en internationale net het van metropool als Brugge industriestad, als rijkste van West-Europa Gent behoorden: vooral dat deze steden Vlaamse toen tot de allerbelang benadrukt worden genoeg niet kan Daarbij den. waarvoor zij als voor- en overslaghavens fungeer en Brugge enNoordzee/Westerschelde Gent, belangrijke scheepvaartroutes, halverwege de tot bloeiende havensteden hun dankzij ligging aan zich gedurende de twaalfdeen eeuw dertiende endenburg, Axel Oostburg, Hulst ontwikkelden deze voor de stadswording doorslaggevend. Aar Westerschelde, de havenfunctie centraal en was stond bij de tweede groep, ten zuiden van de uitmaakte, deel haven de waarvan plaats centrale elfde en twaalfdeeeuw primair ontwikkelden als ste steden Middelburg en zich Zierikzee in de volgende beeld worden Waar geschetst. de oud van dan de kan stadswording, in grote lijnen het de samenhangende daarmee havenfuncties. van de Tho Reimerswaal, Oosterschelde. In Goes, delijke opbloei van de plaatsen aan beide kanten wording in noordelijke richting door met de gelei de van verschuiving van het de zwaartepunt stads zette eeuw veertiende de van loop de In springt. oog het in zeer handelshaven als hoofdfunctie de waarbij aangelegd, Brouwershaven en Veere en Walcheren werden in korte tijd Vlissingen, Schouwen van kusten de aan direct plekken sche strategi op Noordzee, de bij dichter Veel patroon. opvallende verschuiving op in het verspreidings- door verzanding van de waterlopen, trad een Noord-Vlaamse havens omstreeks inzette 1300 deze van terugval Toen de mogelijk. voorhavens men die dit genereerde, maakte de opbloei van de zogezegd juist door de voordeur de stad binnen stad de voordeur de door juist zogezegd ontbreken. Kenmerkend is dat de havens hier eeuw twaalfde de voor van rechtsverhoudingen en wortels vroege waarin generatie, nieuwe andere, een van jongere twee de zijn steden groepen twee eerste de van Ten opzichte stad’. oude ‘termini komen: in stad de achterdeur de door ware het als havens in Middelburg en doodlopen Zierikzee en de terwijl Noordzee, de en Schelde de naar andere de in en Brugge of Gent naar richting ene situering aan een doorgaande waterloop, in de de aan zien te goed Hulst en Axel Aardenburg, havens Noord-Vlaamse de in is Dit steden. oudere ligging ten opzichte van de handelsstromen en de de ’min zit verschil het maar parallellen, bestaan tegrondopbouw van de eerste twee groepen voor de omgeving. marktcentrum als functie de aan ook maar haven, als ligging gunstige de aan danken te alleen niet len en Sint-Maartensdijk was de opbloei evenwel Tussen de wordingsgeschiedenis en de plat Bekijken en vergelijken we de ontwikkeling 41 De grote goederenstro

------7), pp. 98-103. pp. 7), (noot structuren’ sociale en bewoning ‘Landschap, rikx, Vergelijk: Hende 249-258. en 98-124 pp. 4), (noot polen aan de Noordzee Blockmans, 135-148; en 75-92 pp. 14), (noot Verhulst, 41 ter perse. voor Geschiedenis Genootschap het van gen Zwinstadjes’, in: van twee middeleeuwse primitieve stadsontwikkeling en de Sluis: oorsprong en Vannieuwenhuyze, ‘Damme B. en W. Leloup Vergelijk: 59-65. pp. i.h.b. 2002, Pers) eeuw). Lage Landen (12de-13de de in stadsplanning en tiek Rutte, R. kwam: stand tot Damme waarin Zie over de bredere context dezes misschien gaat doen. moeten worden, wat auteur gewijd artikel apart een eens zou Hieraan succes. Brugge, met wisselend van voorhavens stuk voor stuk waren het beschouwd: worden Sluis van gangers Damme kunnen als voor en Muiden ter Sint-Anna 11). van Deventer Jacob van stadsplattegronden De in: ‘Sluis’, Hoogerhuis, O.W. 53-55; en 44-45 pp. 19), Zeeuws-Vlaanderen Gottschalk, 40 81-111. pp. (2007), Studies Bioarchaeological andGeoarchaeological Landen Lage de van delta westelijke zuid de in dynamiek lijke Landschappe –Zout. – Vis (red.), Borger G.J. en Kraker de A.M.J. in: 1600’, en 1400 tussen Zeeland VlaanderenenBrabant, in zoutproductie van centra ‘De Kraker, de A.M.J. zout: over 1877. Zie Middelburg ving der stad Reimerswaal Geluk, A. 131-135; Dekker, 39 25-28. pp. schappen Genootschap der Weten van het Koninklijk Zeeuwsch wing’, D.P. ‘Slotbeschou Blok, 38 Zeeland. Tijdschrift Zutphen (Walburg .

Goes Themanummer van Rise of Cities of Rise , 9 (2000), nr.1, , 9(2000), Westelijk (noot 33), pp. pp. 33), (noot Stedenpoli Handelin , 2013, , 2013, Beschrij (noot (noot (noot (noot Veen Veen Metro

-

- - - - , 8 - . - - - - Middelburg and Zierikzee as important market as important and Middelburg Zierikzee of towns old the had already built were Vlissingen and Veere Brouwershaven, where islands the that is differences the for reason One function. and structure origin, of terms in groups, younger two the between differences major also are Yet there revolved. centres town the which around artery main the were they century fourteenth the in built four the in and element, predominant central, the were they 1300 around built ports new three the by towns the entered bours har the metaphor, same the use to Here, tury. cen twelfth the to prior status legal or roots early no with generation different a new, to belong ones younger two the towns, of groups two first the with Compared door. back the by towns the entered speak, to so and, ends dead were Zierikzee and Middelburg in harbours the contrast, In Sea. North the and Scheldt the to Bruges and Ghent from waterway athrough on location their from clear is this Hulst and Axel Aardenburg, of ports Flemish North the In towns. older the and flows trade to relation in location their is difference the but groups, two first the of plans ground the and ment areas. surrounding the for centres market as tion func their to also but harbours, as positions able favour their to only not due was this however, dijk, Sint-Maartens- and Tholen Reimerswaal, Goes, of case the In prospered. slowly Scheldt Eastern the of side either on places the and northwards, shift to continued urbanisation of focus the century During the as fourteenthclearly trading ports. quite was function main their and Sea, North the to closer much Walcheren, and Schouwen of coasts the on points strategic at built rapidly were tion Veere pattern. Vlissingen, and Brouwershaven thereonwards, in was athe shift striking distribu 1300 about from decline to began ports Flemish North the and up silted waterways the When ish. flour to outports the enabled that goods of flows international networks. and functions numerous for acrossroads and north the of metropolis the as Bruges and centre, industrial an as mainly Ghent Europe: Western in important most the among then were cities Flemish two these that overemphasised be cannot It points. transhipment and outports as served they which for Ghent, and Bruges of cities the and Scheldt Western the and Sea North the between midway routes, shipping major on location their to during and the thirteenth centuries thanks twelfth ports flourishing as emerged Hulst and Axel burg, Oost was to crucial Aardenburg, urbanisation. function port the Scheldt, Western the of south the to group, second the in aharbour, included that localities central as centuries twelfth and eleventh the in developed primarily Zierikzee, and There are parallels between the develop 41 This generated major major generated This front door: in the the in door: ------

- - compared with Flanders and Brabant. Zeeland Zeeland Brabant. and Flanders with compared wasHolland beginning to grow in importance century. thirteenth the of half second the in Baltic, boosted trade Europe, including with the northern increasingly the dunes’) interior of (‘inside Holland the through route trading the of creation the while century. fourteenth the into on and 1300 andBrill) Goedereede developed from around as English in known (formerly Brielle Schiedam, Rotterdam, Gouda, Amsterdam, Hoorn, Enkhuizen, as such ports of number alarge century, teenth thir the in Haarlem and Leiden Delft, Dordrecht, of emergence the Following leeway. the up but during made the Holland fourteenth century later, until way under get not did urbanisation tries close to Zeeland. all Breda, and Steenbergen Zoom, op Bergen ing other towns in likewise Brabant includ flourished, onwards century thirteenth the from and tance, impor in grew also Antwerp Ghent, and Bruges After Europe. Western in regions urbanised most, and first, the of one was it Italy Northern with Together onwards. century tenth the from stage, early avery at urbanised become to started ders Ghent has been mentioned several times. Flan and Bruges of cities Flemish the of importance coast. the on produced salt and inland grown was grain as especially both, been have easily might ones youngest Yet four the ports. as function their on entirely depended but area, surrounding the for marketplaces not were 1300 around decades the in built ports new The Scheldt. Eastern the of side other the on Sint-Maartensdijk and Tholen to there in the fourteenth century. The same applies Beveland until Goes and Reimerswaal developed South on towns no were there whereas centres, During the fifteenth century the Western Scheldt Scheldt Western the century fifteenth the During areas. two these and Antwerp between points Eastern Scheldtwere ports ideal transhipment andHolland’sflourishing beginning to emerge, the along the eastern branch. place took transport so and navigable barely still was Scheldt Western the of part eastern the time the at for Scheldt, Eastern the along towns the benefited have must onwards century teenth four the from Antwerp of importance growing The Holland. to Brabant through Flanders from tion urbanisa of wave Mediaeval Late this of context the in understood be only can delta Scheldt the in place took that developments the but north; the to south the from permanently shifted focus the that Independence) of War Dutch the (during 1585 in northwards). shifting gradually were (which flows trade east-west and expanding) was (which trade north-south of crossroads the at now was it for this, all of out well done have must So why exactly did these shifts occur? The The occur? shifts these did exactly why So It was not until Antwerp fell to the Spaniards Spaniards the to fell Antwerp until not was It 42 In the north of the Low Coun Low the of north the In 45 With Brabant’s towns towns Brabant’s With 44 43 Mean ------mene Geschiedenis der Noorden en Zuiden’, in ‘Stadsgeschiedenis in het Uytven, van R. 545-583; and 195-200 98-124, 22, de Noordzee Blockmans, 42 98-103. pp. 7), (note turen’ bewoning en sociale struc ‘Landschap, Henderikx, Cf. 249-258. and 98-124 de Noordzee Blockmans, 135-148; and 75-92 pp. 14), Verhulst, 41 land Zee of evolution Holocene Vos, and Heeringen Van 45 294. stedelingen’, de en stad de van nomie eco ‘De Neele, A. 183-187; and 125-145 pp. 7), (note Geschiedenis van Zeeland (eds), Henderikx and Brusse in 1300’, ‘IJkpunt mische geschiedenis’ en P.279; ‘Econo Henderikx, 269- pp. especially 2008, 1560 1360- ca. IJssel, en Waal Rijn, op scheepvaart en del van moderne han markten: Weststrate, J. and 109-123, pp. 2009, ren, sum and Verlo Groningen, praktisch netwerk kantoren: de Hanze, een Koggen, kooplieden en (eds), Knol E. and Brand H. in 1250-1550’, nomie eco Europese de in nieren landse schar Hanzesteden: Neder ‘De Looper, B. Cf. 44 (noteHolland’ 3). Zweerink, in ‘Stadswording and Rutte 3); (note waterland tot stedenland’ Hoppenbrouwers, ‘Van 43 452-454. and 342-360 254, voorde Leenders, Zoom op Bergen Nederland Historische stedenatlas van Ham, van W. A. 31-43; pp. bantse Folklore dertiende eeuw’, togdom Brabant tijdens de stedelijke groei in het her en ‘Economische Uytven, van R. 188-253; pp. 1982, Nederlanden (note 7), p. 76; F. Beek 76; p. 7), (note , Hilversum, Verloren, (note 34), pp. 252- pp. 34), (note Rise of Cities of Rise , Instalment 7, Van Turnhouter Metropolen aan Metropolen aan , Vol. 2, Haarlem Haarlem 2, , Vol. (note 4), pp. pp. 4), (note pp. 4), (note ibid In het kielzog kielzog het In , 253 (1987), (1987), , 253 , Delft 2003; 2003; , Delft ., pp. 277- pp. ., De Bra De , Hilver (note (note Alge

------

- - - - - cially pp. 198-200. pp. cially espe 191-210, pp. 7), (note Geschiedenis van Zeeland (eds), Henderikx and Brusse in water’, en ‘Land man,

-

117 OverHolland 12/13 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 118 Vierhonderd jaar stadswording in het mondingsgebied van de Schelde – Reinout Rutte schoof van het zuiden naar het noorden, maar de de maar noorden, het naar zuiden het van schoof ver definitief zwaartepunt het tot duren 1585 delsstromen in de richting oost-west. naar hetzamerhand noorden verschuivende han delsstromen in de richting noord-zuid en de lang kruispunt ging vormen van de toenemende han het ze aangezien gevaren, hebben bij wel Zeeland zal Daar nemen. te toe Brabant en Vlaanderen van opzichte ten Holland van belang het begon naar het almaar Oostzeegebied, toe. Geleidelijk van de eeuw dertiende de handel op het noorden, helft tweede de in dunen’, ‘binnen vaart noemde handelsroute binnendoor Holland, de zoge reede. Goede- en Brielle Schiedam, Rotterdam, Gouda, steden, zoals Amsterdam, Enkhuizen, Hoorn, rende de veertiende eeuw een groot aantal haven gedu en 1300 rond decennia de vanaf ontstond Leiden en in Haarlem Delft, de eeuw dertiende Dordrecht, van opkomst de Na in. achterstand de gedurende de veertiende eeuw haalde Holland maar in, later zette Landen Lage de van noorden vanbuurt Zeeland. Bergen op Zoom, Steenbergen en Breda in de andere steden in Brabant eveneens op, waaronder belangrijker en vanaf de eeuw dertiende bloeiden steeds Antwerpen ook werd Gent en Brugge verstedelijkte gebieden van West-Europa. Na meest en eerste de tot het behoorde Noord-Italië met Samen eeuw. tiende de vanaf plaats, vroeg al vond Vlaanderen in verstedelijking De drukt. steden Brugge en Gent is al een aantal keer bena Vlaamse grote de van belang Het optraden. gen zoutproductie. de en achterland het in sten weggelegd, zeker ook gezien de graanopbreng wel juist dubbelrol zo’n was vier jongste de Voor havenplaats. als functie de van hebben geheel het moesten zij orde; de aan niet omgeving de voor marktplaats van rol de was 1300 rond decennia schelde. Voor de nieuwe havensteden uit de Ooster de van kant andere de aan tensdijk werden. Hetzelfde geldt voor Tholen en Sint-Maar stad tot eeuw veertiende de in daar merswaal Rei en Goes toen steden aan ontbrak Beveland het terwijl op Zuid- vervulden, rijke marktfunctie belang een die lagen, Middelburg en Zierikzee tra ven, Veere en verrezen Vlissingen al de oude cen Brouwersha waar eilanden de op dat gegeven het nen onder meer in verband worden gebracht met sprong, opbouw en functie. Deze verschillen kun bestaan echter ook belangrijke verschillen in oor sen de steden van deze twee jongere groepen ader waar de dorpskernen groeiden. naartoe Tus levens de eeuw veertiende de uit vier de in ment; van rondhet 1300 centrale, alles bepalende ele havensteden nieuwe drie de in vormen zij komen: Het zou nog tot de val van Antwerpen in in Antwerpen van val de tot nog zou Het verschuivin die waarom vraag de over Blijft 43 Bovendien nam na het ontstaan van de de van ontstaan het na nam Bovendien 42 De verstedelijking in het 44 ------

------geen uitsluitsel over de vraag wanneer de intro de wanneer vraag de over uitsluitsel geen ren goed konden bevaren. schepen op kleinere schepen die de binnenwate zee grote van betrof overslag dit dat vermoeden overslagpunten? De uitgesproken ligging doet dan Brouwershaven eveneens hebben gediend als Zouden Veeredecennia rond Vlissingen, 1300. en de tijdens Holland in havensteden veel van staan lijk bleek was, ook doorslaggevend voor het ont schillende handelsroutes waar overslag noodzake terugval. De ligging op een knooppunt van ver de voor als stadswording de voor zowel was, aal cruci overslagpunt als functie de havens Vlaamse men. samenhing met de verschuivende handelsstro den gedurende die periode in belangrijke mate datmaakt de terugval van de Oosterschelde-ste aannemelijk het wat eeuw, zestiende de in route hoofd de pas werd Westerschelde De route. ste baar, maar de Oosterschelde bleef de belangrijk de Westerschelde naar beter Antwerpen bevaar slagpunten. Gedurende de eeuw vijftiende werd schelde-havens uitstekend dienstdoen als over werpen en die gebieden konden de Ooster Ant Tussen Holland. in die ontstonden en op bant schelde. Ooster de over plaats transport het vond dus was, bevaarbaar slecht of niet toen Westerschelde schelde, aangezien het oostelijke deel van de Ooster de langs plaatsen de van gewerkt ben heb voordeel het in zal eeuw veertiende de vanaf Antwerpen van belang toenemende Het land. naar Hol via Brabant vankingsgolf Vlaanderen, context van deze laatmiddeleeuwse verstedelij nemen, kan alleen worden begrepen binnen de te waar valt Scheldedelta de in die ontwikkeling de grote Vlaamse concurrenten. De zeer actieve actieve zeer De concurrenten. Vlaamse grote de nelijk zijn zinnen op middelenin de nabijheid van meen. en handelin naarbedrijvigheid Holland het alge kooplieden naar Dordrecht te trekken en meer om was gelegen aan veel V,er die Floris van beeld het in goed ook past Dit concurrenten. als den havenste nieuwe deze van creatie de door zetten uitgelezen moment om de zuiderburen een hak te een als zagen tijd dezelfde rond havens Vlaamse blemen met de bereikbaarheid van de Noord- baar dat de Hollandse graven de toenemende pro zou kunnen zijn. geweest 1300 rond eens best dit dat vermoeden Zeeland als Goedereede en Brielle in Holland doet in havensteden nieuwe de zowel van ontstaan Zwin of de Oosterschelde. warengeschikt voor varen op bijvoorbeeld het worden maar getransporteerd, die minder meer goederen over grotere afstanden konden waarmee schepen, grotere van plaatsvond ductie Eerder zagen we al dat bij de Noord- de bij dat al we zagen Eerder 49 Toen dat maar matig lukte, zette hij ken hij zette lukte, matig maar Toen dat 45 Tegelijkertijd bloeiden de steden in Bra 48 Nochtans is Nochtans het niet ondenk 46 47 Helaas bestaat er nog nog er bestaat Helaas Het binnen korte tijd tijd korte binnen Het ------Ham, Ham, van W.A. 31-43. pp. (1987), Brabantse Folklore de dertiende eeuw’, hertogdom Brabant tijdens het in groei stedelijke en van ‘Economische Uytven, R. 188-253; pp. 1982, lem Nederlanden mene Geschiedenis der Noorden en Zuiden’, in: ‘Stadsgeschiedenis in het Uytven, van R. 545-583; en 195-200 98-124, 22, de Noordzee Blockmans, 42 127, was voor de rol die de de die rol de voor 127, was p. 32), (noot delta’ de vanuit Volgens De Boer, ‘Florerend 46 198-200. i.h.b. 191-210, pp. 7), (noot Geschiedenis van Zeeland (red.), Henderikx en Brusse in: water’, en ‘Land man, land Zee of evolution Holocene Vos, en Heeringen Van 45 idem, pp. 277-294. in: stedelingen’, de en stad de van economie ‘De Neele, A. 183-187; en 125-145 pp. denis van Zeeland (red.), Henderikx en Brusse in: 1300’, ‘IJkpunt mische geschiedenis’ en P.279; ‘Econo Henderikx, 269- pp. i.h.b. 2008, loren) 1360-1560 ca. IJssel, en Waal Rijn, op scheepvaart en Handel ten. mark moderne van kielzog Weststrate, J. en 123, pp. 109- (Verloren) 2009, werk net praktisch een Hanze, De kantoren. en lieden (red.), Knol E. en Brand H. in: 1550’, Europese economie 1250- steden: scharnieren in de Hanze- Nederlandse ‘De Looper, B. vergelijk: en Zie 44 3). (noot in‘Stadswording Holland’ Zweerink, en Rutte 3); (noot waterland tot stedenland’ Hoppenbrouwers, ‘Van 43 454. 252-254, en 342-360 452- houtervoorde Leenders, 2003; 7: las van Nederland. Bergen op Zoom op Bergen (noot 7), p. 76; F. Beek 76; p. 7), (noot . Hilversum/Groningen . Hilversum/Groningen Historische stedenat . Hilversum (Ver Koggen, koop Metropolen aan . Deel 2, Haar 2, . Deel (noot 4), pp. pp. 4), (noot (noot 34), pp. pp. 34), (noot Van Turn Van Geschie Aflevering Aflevering (noot 7), 7), (noot . Delft . Delft , 253 , 253 De De In het het In Alge ------

- - - Volgens Blockmans, 48 75-106. pp. 1976, Nederlanden I Maritieme geschiedenis der in: 1400’, tot noorden het van ‘Scheepvaart Jansen, 124-143. Vergelijk: H.P.H. en kantoren (red.), Knol en Brand in: kogge’, tieme archeologie van de ‘Mari Holk, van A.F.L. 17-24; sion vierde Glavimans sympo gen gehouden tijdens het tie en scheepstype. Inleidin (red.), Reinders R. in: Kogge’, den van ‘Item Hulst, R.A. 1994; Londen The sailing ship 1000-1600. Caravels and Galleons. (red.), Unger R.W. schepen. Zie bijvoorbeeld: grotere van introductie de van moment het van eenduidig beeld naar voren geen komt kogge, de der inscheepstypen, het bijzon over literatuur de Uit 47 schuiten. sen zeeschepen en rivier ontstond een verschil tus schepen daardoor cruciaal: grotere van introductie de bevrachters en teurs alsverwierven transpor Zeeuwen en Hollanders stede Hebbende privilege van Cox, Vergelijk 276; p. Idem, 49 geval. 17, het p. dit is 4), (noot polen aan de Noordzee . Groningen 1991, pp. pp. 1991, . Groningen (noot 35), pp. 97-101. pp. 35), (noot Koggen, kooplieden (noot 44), pp. pp. 44), (noot . Bussum . Bussum Bouwtradi Cogs, Cogs, Metro

-

- - - - -

- - - North Flemish ports as trade declined from the the from declined trade as ports Flemish North the of fate The urbanisation. of years hundred four previous the on findings the up back to centuries, later in delta Scheldt the in towns the of opment explanations for them. possible as well as time, and space in cesses origins and development of urbanisation pro the about more us teach can they Ibelieve but are; they hypothetical how aware well Iam course, Of 20. fig. in illustrated are conclusions These and expanding shifting ing, trade flows. emerg of advantage take to able were and places the potential of these commercially well-located see could they development; their in role greater a played have to –appear ports Scheldt Eastern and Flemish North the in merchants the all above – towns of groups three other the of inhabitants these all ports the more comprehensible. The Count’s keen involvement in the development of the makes This competitors. Flemish major evidently decided to concentrate his fire on his he fruit, desired the bear to failed efforts these general. in Holland to trade and ness busi and Dordrecht, to merchants attract to eager was V, who Floris Count of know we what with keeping in much very is This harbours. competing their southern by neighbours building these new, discomfit to ports Flemish North the to access of lack growing the used have conceivably may pened around 1300. hap have well may this that suggests Holland, in Brielle and Goedereede as well as Zeeland, in service. into came first Scheldt, Eastern the or Zwin the as such waterways for suitable less but distances, longer over goods of quantities larger transporting of capable ships bigger when clear not is it nately waterways. inland negotiate could that goods from large seagoing vessels to smaller ones tranship to used been have would they that gest sug locations their so, If ports? transhipment as serve also Brouwershaven and Veere Vlissingen, Did 1300. around decades the in ports land’s Hol of many of emergence the to crucial proved also necessary was transhipment where routes trading various of intersection the at located Being ment in both their and urbanisation their decline. akey ele was points transhipment as function flows. trade in shifts to due largely was period that during ports Scheldt Eastern the of decline the that suggesting strongly route, main the became Scheldt Western the that century sixteenth the until not was It route. important most the remained Scheldt Eastern the but Antwerp, as far as navigable more became In let conclusion, me comment on the devel ports’ Flemish North the seen, have we As 47 The rapid emergence of the new ports ports new the of emergence rapid The 48 Yet the Counts of Holland Holland of Yet Counts the 49 46 When When Unfortu ------known as today. as known is it province rural peripheral the became Zeeland and end, an to came finally prosperity town’s the that 1780 until not was It Age’. a‘Silver experience would Middelburg than still earlier), a century more stagnate to begun had (which Flanders of that as well as Age, Golden its after decline matic dra Holland’s Despite districts. housing and bours har large with Ages, Middle the after expanded seriously that towns Zeeland’s of two only the are they Indeed, networks. trade maritime powers’ seventeenth, as links in these economic super the in Holland’s and century sixteenth the in Age Middelburg truly benefitedfrom Antwerp’s Golden and Vlissingen only but respectively; Holland and Scotland with links trading special their to thanks and Brouwershaven prospered somewhat longer Veere later. centuries two ports Scheldt Eastern the overtook also onwards century fourteenth 50 - - - 2005, pp. 19-73. pp. 2005, 1800-2000 geschiedenis van Zeeland periferie: de economische den Broeke, W. van and P.See Brusse 50 97-101. pp. 35), (note bende privilege van stede Ibid 49 indeed the case. zee Metropolen aan de Noord According to Blockmans, 48 75-106. pp. den I geschiedenis der Nederlan in 1400’, tot den noor het van ‘Scheepvaart P. Jansen, H. H. Cf. 124-143. kantoren Koggen, kooplieden en (eds), Knol and Brand in kogge’, de van archeologie ‘Maritieme Holk, van F. L. A. 17-24; pp. 1991, ningen, Glavimans symposion gehouden tijdens het vierde inleidingen scheepstype: (ed.), Reinders R. in Kogge’, den van ‘Item Hulst, A. R. 1994; ship 1000-1600 sailing the Galleons: and (ed.), Unger vice. ser into came ships larger when of indication clear (Dutch cog the especially ships, of types on literature The 47 and river barges. between seagoing vessels adifference created it for shippers, and porters landers’ future role as trans Hol and Zeelanders’ the to crucial was ships larger of 127, introduction p. the 32), (note delta’ de vanuit rerend ‘Flo- Boer, De to According 46 (note 4), p. 17, this was 17, was p. this 4), (note ., p. 276; cf. Cox, cf. 276; p. ., , Bussum, 1976, 1976, , Bussum, See, for example, R. W. R. example, for See, Bouwtraditie en en Bouwtraditie kogge (note 44), pp. pp. 44), (note , Utrecht, Matrijs, Matrijs, , Utrecht, Cogs, CaravelsCogs, Provincie in de de in Provincie ), gives no no gives ), , London, Maritieme Heb

, Gro

- -

------

119 OverHolland 12/13 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 120 Vierhonderd jaar stadswording in het mondingsgebied van de Schelde – Reinout Rutte sche gebied in de periferie. agrari dat Zeeland wordt en welvaart stedelijke de met gedaan helemaal het is 1780 na Pas door. Middelburg nog een zogenoemde Zilveren Eeuw –maakte ingetreden was eerder jaar honderd dan meer al stagnatie de waar Vlaanderen, –en Eeuw Gouden de na Holland van terugval dramatische aanzienlijke havens en stadswijken. Ondanks de eeuwen op grote schaal werden uitgebreid met enige twee steden in Zeeland die na de middel de ook dan zijn Dat grootmachten. economische schakels in de zeehandelsnetwerken van deze als eeuw, zeventiende de in Holland van die en zestiende de in Antwerpen van Eeuw Gouden de gen en Middelburg wisten echt te profiteren van tievelijk maar Schotlandalleen Vlissin en Holland, vol door bijzondere handelscontacten met respec Veere en Brouwershaven hielden het wat langer beurt. te eeuw zestiende de vanaf schelde-havens door afnemend handelsverkeer, viel de Ooster voltrok eeuw veertiende de vanaf havens Vlaamse Noord- de in zich dat lot tragische Het ken. vierhonderd jaar stadswording verster daarvoor de over bevindingen de die eeuwen, later in delta over de ontwikkeling van de steden in de Schelde daarvoor. ruimte en tijd, en naar mogelijke verklaringen inen ontwikkelingvan verstedelijkingsprocessen kan brengen in de zoektocht naar de oorsprong verder stap een ons het dat denk ik maar verhaal, volle bewust van het hypothetische gehalte van dit beeld gebracht. Vanzelfsprekend ben ik mij ten nemende handelsstromen. profiteren van opkomende, verschuivende en toe te wisten en plaatsen gelegen gunstig handel de voor deze van in potentie de zagen zij handelaren; enVlaamse de Oosterschelde-havens vooral de Noord- de bij rol, grotere een juist inwoners wording van de andere drie groepen steden de de bij speelden aanzien laat zich het Naar lijker. van de havens wordt hierdoor eveneens begrijpe betrokkenheid van de graaf bij de totstandkoming Maak ik tot slot nog een paar opmerkingen opmerkingen paar een nog slot tot ik Maak in 20 afb. in zijn lijnen bovengeschetste De 50 ------2005, pp. 19-73. pp. 2005, 1800-2000 geschiedenis van Zeeland periferie. De economische Broeke, den W. van en P. Brusse Zie: 50 Provincie in de de in Provincie . Utrecht (Matrijs) (Matrijs) . Utrecht de decennia rond 1300. bedoelingen bij de aanleg in de van verbeelding zen beschouwd als een uitgele Het schilderij kan worden aan de Westerschelde. uitstekende haven direct als zetten te neer mogelijk gunstig en fraai zo gen Vlissin om gedaan best zijn erg heeft schilder De gen. Vlissin maritiem muZEEum, doek, Collectie Zeeuws op olieverf 1669, Segaers, het zuidoosten, door Petrus vanuit Vlissingen op Gezicht 010

- - - decades round 1300. round decades the in built first was port the when intended was what of reflection aclear is painting The Scheldt. Western the to access direct with port excellent an as possible, as attractively and favourably as Vlissingen portray to best his did painter The gen. Museum collection, Vlissin Maritime Zeeland vas, can on oil 1669, Segaers, Petrus by south-east, the from Vlissingen of View 010 - -

121 OverHolland 12/13 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 122 Vierhonderd jaar stadswording in het mondingsgebied van de Schelde – Reinout Rutte bij de S het stadhuis. Shet de bij kerk, de Kstaat de Bij ven. weergege oranje in zijn ten, havenkades en dwarsstra van geraamte het stad, de in straten belangrijkste de en groen omcirkeld. De zeedijk Oud-Vlissingen, dorp het ligt stad de van noordwesten Ten vormt. stad nieuwe centrale element van de het die haven gegraven de blauw In stadswording. de bepalende elementen voor benadering ingetekend de bij daarop met 1560), (circa door Jacob van Deventer Vlissingen van Plattegrond 011 - - in green to the north-west north-west the to green in circled and blue, in is town new the of feature main the man-made harbour that was The in. drawn roughly sation urbani of features key the with 1560), (c. Deventer van Jacob by Vlissingen of Map town hall. town Sthe and church, the marks K orange. in are streets cross and quays of grid the and streets main the dyke, sea The Vlissingen. Old of village the is town the of 011 - bij de S het stadhuis. S het de bij kerk, de Kstaat de Bij ven. weergege oranje in zijn ten, havenkades en dwarsstra van geraamte het stad, de in straten belangrijkste de en zeedijk De woonde. familie Van Borselen teel waar Zandenburg, de kas boven links daar keld, dorp groen Zanddijk, omcir het ligt stad de van zuiden Ten vormt. stad nieuwe centrale element van de het die haven gegraven de blauw In stadswording. lende elementen voor de dering ingetekend de bepa bena bij daarop met 1560), (circa Deventer van Jacob Plattegrond van Veere door 012 ------the town hall. town the S and church, the K marks orange. in are streets cross and quays of grid the and streets main the dyke, sea The lived. family Borselen Van the where Castle, top of left it is Zandenburg the to green; in circled dijk, Zand of village the is town the of South blue. in is town new the of feature main the was that harbour made man- The in. drawn roughly urbanisation of features key the with 1560), (c. Deventer van Jacob by Veere of Map 012 - dorp Zanddijk. teel Zandenburg en het kas Veere, havenstad vige bedrij de zien: te zijn rechts naar links Van Antwerpen. Museum Plantin-Moretus, Collectie 1550, circa uit Wijngaerde den van van Walcheren Zanddijk uit het Fragment met Veere en 013 door Antoon Panorama - - and the village of Zanddijk. Veere, Zandenburg Castle of port busy the see can we right to left From werp. Museum collection, Ant Plantin-Moretus 1550), rama of Walcheren van den Wijngaerde’s and from Zanddijk, Antoon Fragment showing Veere 013 (c. (c. Pano - -

123 OverHolland 12/13 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 124 Vierhonderd jaar stadswording in het mondingsgebied van de Schelde – Reinout Rutte de dijk. van voet de aan laagte de in kerk, Kde de bij stadhuis, het Sstaat de Bij haven. de voor gebruikt werd die een goed bevaarbare kreek met schorren en slikken en gebied (blauw gearceerd) getijde een aanleg de van Vermoedelijk lag er ten tijde weerszijden van de haven. opgehoogd terrein ter buitendijks op aangelegd, grotendeels dus werd ting weergegeven. De nederzet oranje in zijn parallelstraten, en dwars- en havenkades van geraamte het stad, de in straten belangrijkste de en zeedijk De Brijdorp. ligt kaart, de buiten stad, de van Ten westen vormt. stad nieuwe de van ment ele centrale het die haven gegraven de blauw In ding. menten voor de stadswor tekend de bepalende ele daarop bij benadering inge met 1560), (circa Deventer van Jacob door haven vanPlattegrond Brouwers 014 ------dyke. the of foot the at down low church, Kthe and hall town the Smarks harbour. the for used was that creek ble anaviga and marshes, salt hatching) with mudflats and (blue area atidal ably prob was there built was it time the At harbour. the of side either to land raised on dyke, the outside built mainly thus was settlement The orange. in are streets lel quays and cross and paral of grid the and streets main the dyke, sea The dorp. Brij is map, the off town, the of west To the blue. in is town new the of feature main the was that harbour man-made The in. drawn of urbanisation roughly features key the with 1560), (c. Deventer van Jacob by Brouwershaven of Map 014 - - - - wegen zijn oranje. zijn wegen terschelde. De belangrijkste Oos de met staat binding noordelijke richting in ver in waterloop de via die haven, de dan en (M) markt liggendaarvan eerst de omcirkeld. Ten noorden is (K) kerk de met kern waaropkreekrug, de dorps de geel In stadswording. lende elementen voor de dering ingetekend de bepa bena bij daarop met 1560), (circa Deventer van Jacob door Goes van Plattegrond 015 - - - - - orange. in are roads main The north. leading waterway the via Scheldt Eastern the to harbour, which is connected the then and (M) place market the are this of north To the circled. (K) church the and village the of centre the with yellow, in is ridge creek The in. drawn roughly urbanisation of features key the with 1560), (c. Deventer van Jacob by Goes of Map 015 - de haven. dan en (M) markt de eerst Ten oosten liggen daarvan met de omcirkeld. kerk (K) dorpskern de is stad de van westkant de Aan gegeven. oranje gestippeld zijn weer delijk belangrijkste wegen scheldedijk en de vermoe Ooster de dat Vandaar verzwolgen door het water. namelijk al grotendeels was het omliggende land merswaal in bracht, kaart Rei Deventer van Jacob Toen stroomt. noordkant de aan die Oosterschelde, de aan eiland een als oogt stad De stadswording. de voor de bepalende elementen bij benadering ingetekend daarop met 1560), (circa ter waal door Jacob van Deven Plattegrond van Reimers 016 ------then the harbour. the then and (M) marketplace the are east To the (K). church the and village the of centre the are town the of west the to Circled lines. dotted by shown therefore are roads main the presumably were what and dyke Scheldt Eastern The waves. the by up swallowed been had land most of the surrounding map his drew Deventer Van time the by for it), of north the to flows (which Scheldt Eastern the on island an like looks town The in. drawn of urbanisation roughly features key the with 1560), (c. Deventer van Jacob by Reimerswaal of Map 016 oranje. zijn wegen belangrijkste De mondt in de Oosterschelde. uit zuiden het in die pot, Pluim de aan haven de en (M) markt de liggen naast Daar omcirkeld. is (K) kerk de met dorpskern De ding. menten voor de stadswor tekend de bepalende ele daarop bij benadering inge met 1560), (circa Deventer van Jacob door tensdijk Plattegrond van Sint-Maar 017 ------orange. in are roads main The south. the to Scheldt Eastern the into flows which Pluimpot, the on harbour the and (M) marketplace the are these to Next circled. are (K) church the and village the of centre The in. drawn of urbanisation roughly features key the with 1560), (c. Deventer van Jacob Map of Sint-Maartensdijkby 017

125 OverHolland 12/13 – Architectonische studies voor de Hollandse stad 126 Vierhonderd jaar stadswording in het mondingsgebied van de Schelde – Reinout Rutte staat metdeEendracht. havenkom diein verbinding de havenbuurtmeteen op eenopgehoogdgebied aan deoostkantbuitendijks deel ineenlatere bedijking, aan dewestkanteenstads ven. Ten noordendaarvanligt dorpskern tol moet zijn gehe ergens indenabijheid van de Tholen ontstond enwaar de dijk van depolder waarin naar het zuiden afbuigt, volgt langs derivier deEendracht uithetwestenligt, komt en noorden van dedorpskern De oranjeroute dieeven ten Daarnaast ligtdemarkt(M). met dekerk isomcirkeld. (K) stadswording. Dedorpskern lende elementen voor de dering ingetekend debepa metdaaropbijbena 1560), Jacob van Deventer (circa door van Tholen Plattegrond 016 - - - - dracht. Een the to connected basin aharbour with area harbour the is dyke, the side out area araised on east, north- the to dyke; a later inside built town the of part a is north-west To the lage. vil the of centre the near been levied somewhere have must atoll and oped devel first Tholen which surrounding the polder in dyke the follows dracht, southwards along the Een off turns and west the from comes which village, the of centre the of north just route orange The (M). marketplace the is these to Next circled. are (K) church the and village the of centre The in. drawn roughly urbanisation of features key the with 1560), (c. Deventer van Jacob by Tholen of Map 016 - - - - - Schelde-Rijnkanaal. gepasseerd door het botweg wordt Eendracht De havenkom. en havenbuurt de daarboven en marktplein het daarvan rechts keert, plek van de dorpskern mar voorgrond de kerk, die de de zeventiende eeuw op de uit vestingwerken de binnen met Tholen, van Luchtfoto 019 - Scheldt-Rhine canal. the by by-passed simply now is Eendracht The basin. harbour area and harbour the that above and place, market the it of right the to village, the of centre the ing mark church the is cations, seventeenth-century fortifi the inside foreground, the In Aerial photograph of Tholen. 019 - - - bronvermelding. de 7voor noot Zie stromen. groepen steden en handels vier van Overzichtskaart 020 - note 7) 7) note see sources, (for flows trade and towns of groups four the of map General Landschap Steden enbijbehorendehandelsstromenbijbenadering 020 Brugge Noord Oudste steden(11de-12deeeuw)/Oldesttowns(11th12thc. Nieuwe havensteden(decenniarond1300)/Newpo Oosterschelde Bedijkt gebied/ Getijdegebied Zandgebied / Duinen / Wa ter / -V Wa laamse havens(12de Dune te r /Tidalarea Sandyarea -havens (gedurende14deeeuw)/EasternScheldtports(14thc. s Dy k ed area

- 13deeeuw)/Nor Aar Aar denbur denbur Oostbur Oostbur g g Noordzee th F g g lemish por rt s (round1300) Vlissingen Vlissingen ts (12th-13thc. M M ) iddelbur iddelbur V eer

e g g ) ) Brouwershave Zierikzee Gent n Goes Ax Ax el el Sint-Maar Sint-Maar tensdijk tensdijk Hulst Hulst Reimerswaal Reimerswaal Tholen An An tw tw erpen erpen

127 OverHolland 12/13 – Architectonische studies voor de Hollandse stad