001 001 Kaart met steden in het Map of towns in the Scheldt landschap van de Schelde- delta landscape (for delta. Zie noot 7 voor de sources, see note 7). bronvermelding. Reinout Rutte Vierhonderd jaar stadswording in het mondingsgebied van de Schelde – van stadswording in het mondingsgebied Vierhonderd jaar 98 Vierhonderd jaar stadswording in Four hundred years of urban het mondingsgebied van de development in the Scheldt Schelde estuary Ruimtelijke patronen en handels- Spatial patterns and trade flows stromen in de zuidwestelijke delta1 in the south-western delta1 Reinout Rutte Reinout Rutte De provincie Zeeland is bijzonder rijk aan steden 1 The Dutch province of Zeeland has an unusually 1 Met dank aan Kim Zweerink I would like to thank Kim en stadjes, zoals Zierikzee, Brouwershaven, Veere, en Nikki Brand voor de large number of large and small towns, including Zweerink and Nikki Brand Middelburg, Vlissingen, Goes, Tholen, Hulst, Axel, sleutel die zij mij voor dit Zierikzee, Brouwershaven, Veere, Middelburg, for their PhD studies that Oostburg, Sluis en Aardenburg. Deze ontstonden artikel aanreikten door hun Vlissingen (formerly known in English as Flushing), provided the key to this in een periode van ongeveer vierhonderd jaar, van beider promotieonderzoe- Goes, Tholen, Hulst, Axel, Oostburg, Sluis and article. See K. Zweerink, de elfde tot en met de veertiende eeuw. Omdat in ken. Zie: K. Zweerink, ‘De Aardenburg. These developed over a period of ‘The spatial maturity of ruimtelijke volwassenwor- Dutch towns (1200-1450): a Architectonische studies voor de Hollandse stad voor studies Architectonische een groot aantal van deze plaatsen na de middel- some four hundred years, from the eleventh to ding van de Hollandse stad comparative analysis of the – eeuwen de economie stagneerde, zijn ze voor een (1200-1450). Een vergelij- fourteenth centuries. Since most of these towns emergence of the outlines deel vrij gaaf bewaard gebleven en voor een ander kende analyse van het ont- declined economically at the end of the Middle of the Randstad, with refer- deel teruggevallen tot bescheiden streekcentrum. staan van de contouren van Ages, some are fairly well preserved, while others ence to town maps’, Over- Het vergt enige verbeeldingskracht om een pro- de Randstad aan de hand are now just modest local centres. It takes some Holland 10/11, Amsterdam, vincie die tegenwoordig dikwijls als overwegend van stadsplattegronden’, imagination to realise that what is now often con- SUN, 2011, pp. 148-171; N. OverHolland 10/11. Amster- Brand, ‘Waterways and agrarisch en perifeer wordt weggezet, te beschou- sidered a peripheral, largely agricultural province dam (SUN) 2011, pp. 148- towns’ interests: the influ- 12/13 OverHolland wen als een van de meest verstedelijkte gebieden 171; N. Brand, ‘Waterwegen was once one of the most urbanised parts of the ence of infrastructure on van de Noordelijke Nederlanden. Hoe was het en stedelijke belangen. De Northern Netherlands. How did so many towns the urban pattern in Holland mogelijk dat daar zoveel steden tot stand kwa- invloed van infrastructuur develop there, and what kind of towns were they? (1200-1560)’, ibid., pp. 126- men? En wat voor steden waren het eigenlijk? op het Hollandse stedenpa- 147. I am also grateful to troon (1200-1560)’, idem, Peter Henderikx, Adrie de pp. 126-147. Peter Hende- Studies of towns in the Kraker and Marcel IJs- Onderzoek naar steden in de rikx, Adrie de Kraker en selstijn for their critical Marcel IJsselstijn dank ik Scheldt delta commentary and valuable Scheldedelta voor hun kritische commen- Of course, historians have been struck before by suggestions for this article. Natuurlijk werden historici al eerder getroffen taar op en goede suggesties the considerable number of towns in the Scheldt Any remaining nonsense in door dat aanzienlijke aantal steden in het mon- voor dit artikel. De onzin die estuary. In particular, Peter Henderikx and Ad it is of course entirely my dingsgebied van de Schelde. In het bijzonder erin staat komt vanzelfspre- Beenhakker have written small but impressive own responsibility! Finally kend voor mijn rekening. 2 my thanks are due to Peter Henderikx en Ad Beenhakker schreven er Mijn dank gaat tevens uit comparative studies on the subject. Henderikx Iskandar Pané, Otto Dies- 2 kleine maar fijne vergelijkende studies over. Hen- naar Iskandar Pané, Otto discusses local developments in the light of extant feldt and Arnoud de Waaijer, derikx bekijkt de ontwikkelingen aan de hand van Diesfeldt en Arnoud de written sources, while Beenhakker examines them who produced the maps. overgeleverde schriftelijke bronnen, Beenhakker Waaijer die de kaarten in relation to changes in the landscape. According 99 beschouwt ze in het licht van de landschappelijke maakten. to both authors, these were towns of various types transformatie. Volgens beiden gaat het om steden and sizes that developed in a dynamic landscape in verschillende soorten en maten die in de loop over a number of centuries. This landscape in the van een aantal eeuwen ontstonden in een dyna- Scheldt delta changed under the influence of misch landschap. Dat landschap in de Schelde- water and dyke-building, which at various points in delta veranderde onder invloed van het water en time created favourable conditions for urbanisa- door bedijking, wat op een aantal momenten tion. The authors emphasise the towns’ function resulteerde in gunstige omstandigheden voor as local centres (e.g. Zierikzee and Middelburg) or stadswording. Zij leggen de nadruk op de functie as ports (e.g. Vlissingen, Veere and Brouwers- als centrale plaats, bijvoorbeeld van Zierikzee en haven). They also emphasise the connection with Middelburg, of als haven, zoals Vlissingen, Veere trade in the south-western delta. In this connec- en Brouwershaven. Tevens benadrukken ze de tion Henderikx also examines links with the role of samenhang met de handel in de zuidwestelijke rulers (the Counts of Flanders and Holland), the delta. Henderikx behandelt daarbij ook het ver- development of ports and flows of trade in certain band tussen de rol van de heer, de graaf van goods. Vlaanderen of die van Holland, de havenontwikke- nen, is het noodzakelijk om het materiaal te pre- 2 (SUN) 2009, pp. 86-114. ling en de handelsstromen van bepaalde goede- senteren: de steden in het landschap. Bekijken we P.A. Henderikx, ‘Havenplaat- 3 sen in Zeeland in de der- R. Rutte en K. Zweerink, ren. de kaart van het mondingsgebied van de Schelde tiende eeuw’, in: idem, Land, ‘Stadswording in Holland Deze thema’s sluiten goed aan bij tendensen in de late middeleeuwen (afb. 1), dan zien we een water en bewoning. Water- (12de – 14de eeuw). Ligging in recent onderzoek naar de stadswording in het indrukwekkend eilandenrijk in de delta met de staats- en nederzettingsge- in het landschap en vroege aangrenzende Holland. Om greep te krijgen op het Westerschelde, Oosterschelde, Grevelingen en schiedenis in de Zeeuwse ruimtelijke inrichting van de Reinout Rutte complexe fenomeen stadswording wordt ten eer- Krammer.7 Daarin zijn de volgende grotere eilan- en Hollandse delta in de steden in het westen van ste gewezen op de centrale rol van economische den goed te herkennen: Schouwen, Walcheren en Middeleeuwen. Hilversum Nederland’, in: Randstad, (Verloren) 2001, pp. 68-80; themanummer van Holland, processen, ten tweede bijzondere aandacht Zuid-Beveland. Daarnaast zijn er kleinere, waaron- A.J. Beenhakker, ‘Zeeland 41 (2009), nr. 3, pp. 149-167. geschonken aan de wisselwerking tussen stads- der Duiveland, Noord-Beveland, Tholen en Bor- 0-2000’, in: Begrotingsbrief Hierin wordt in de eerste heer en bewoners, en ten derde nadruk gelegd op sele. Ten zuiden van de Westerschelde ligt het Provincie Zeeland 2000. paragraaf, pp. 149-152, een het belang van geografie en infrastructuur.3 Deze gebied dat tegenwoordig Zeeuws-Vlaanderen heet Middelburg 1999, pp. 41-49, korte historiografie gegeven aspecten komen ook duidelijk naar voren in de en grenst aan Belgisch Vlaanderen. Hoewel dit in en A.J. Beenhakker, ‘Het van het onderzoek naar recente synthese van Wim Blockmans, Metropo- de middeleeuwen niet tot Zeeland behoorde maar water als bondgenoot. Mili- stadswording in Holland; tair-geografische aspecten bovendien wordt duidelijk len aan de Noordzee, waarin niet alleen de stads- tot Vlaanderen, wordt het hier toch behandeld, van de ontwikkelingsge- gemaakt waarom het weinig wording in Holland en Zeeland aan bod komt, niet alleen omdat zonder dit gebied de stadswor- schiedenis van Zeeland’, in: zin heeft om een definitie te maar ook die in Vlaanderen en Brabant.4 Verbind ding in de Scheldedelta niet kan worden begre- T. de Kruijf e.a. (red.), Atlas geven van het begrip stad of je de drie tendensen met elkaar, dan komt de trits pen, maar ook omdat aan de hand van de steden van historische vesting- stadswording: omdat het handelsstromen – handelaren – havens tevoor- daar de samenhang met de verstedelijking in werken in Nederland. Zee- een complex fenomeen schijn. Hoewel net zoals in de Scheldedelta bij Vlaanderen, in de eerste plaats die van Brugge en land. Utrecht (Stichting betreft dat slechts door Menno van Coehoorn) middel van analyse en ver- bepaalde plaatsen wordt gewezen op de centrale Gent, kan worden geschetst. Ten oosten van Zee- 2004, pp. 13-20. Zoals gelijking ontrafeld kan wor- functie als regionaal markt- en bestuurscentrum, land ligt het vasteland van Brabant, in het noorden gebruikelijk bij het onder- den. De volgende centrale blijkt voor het ontstaan van de meeste Hollandse Holland.8 zoek naar stadswording en studies mogen hier niet steden de handel over langere afstand doorslag- Zoals gezegd betreft het een dynamisch stadsontwikkeling in Neder- ongenoemd blijven omdat gevend te zijn geweest.5 Dit is terug te vinden in landschap. Rond het begin van de jaartelling land, bestaat er een gebrek daarin de drie genoemde aan vergelijkende studies tendensen te vinden zijn: de situering in het landschap in samenhang met bestond Zeeland uit een uitgestrekt moerassig over de Zeeuwse steden, P.C.M.