Sleutelen Aan De Democratie 2

de Helliπ∆nr. lente  €, SLEUTELEN AAN DE DEMOCRATIE 2

Robert Oosterbroek fotografeerde in Utrecht de storm van 23 februari 3

dejrg  nr. lente  Helliπ∆€, 8 Lot van Hooijdonk: Het referendum is fastfood, deliberatie slow politics – Socrates Schouten

13 Democratisch onderhoud – Bram Eidhof 20 Zihni Özdil: Laten we daden aanpakken, in plaats van woorden – Erica Meijers 25 IN BEELD: Zuid-Afrika en Nederland – tentoonstelling Goede Hoop

34 Groenen in de regering: een balanceeract – Luc Barbé 38 Reset: wie drukt het eerst op de knop: Nederland of Turkije? – Joost Lagendijk 42 Op de helling: vrijheid van onderwijs – Ruard Ganzevoort en Rutger Groot Wassink

49 IN BEELD: Ontheemd – inclusief theater van Paul Röttger 57 Oud en der dagen zat Kanttekeningen bij voltooid leven – Els van Wijngaarden

62 Van proletariaat naar precariaat – Boekbespreking door Pieter Pekelharing

66 De zachte krachten van Mohamed Rabbae – Ewoud Butter

73 IN BEELD: Frieda en het ongedierte – Leo Erken

www – lees op bureaudehelling.nl: Bas en Olivier de Gaay Fortman: “Laat de grondwet herleven” – Linde Jansen (intro: p. 24) Meer ruimte voor leerlingen en leraren – Lisa Westerveld (intro: p. 48)

Woede – Column van Thomas Mertens 24 Verder lezen & kijken 65

Bureau de Helling 70 Over de auteurs 72 4 Storm Wat is de overeenkomst houden, de wind onder de vleugels? tussen een voorjaarsstorm en onze democra- Hoe dan ook: de komende regeerpe- tie? Is het de chaos waarbij iedereen over riode wordt cruciaal voor ons land, Europa elkaar heenvalt en in elkaar verstrikt raakt, en de internationale verhoudingen. Voor de of de keuzemogelijkheid om ofwel elkaar redactie van de Helling is dit reden het roer overeind te helpen, of scheldend en duwend om te gooien. In onze dertigste jaargang — je eigen weg te banen? Is het het gevoel van let op de jubileumviering op 7 oktober! — wil- vrijheid dat de wind je kan geven? Of juist len we wendbaarder worden, scherper aan REDACTIONEEL de onmacht, omdat je steeds moet opboksen de wind varen en tegelijk voldoende afstand tegen machten die sterker zijn dan wijzelf? bewaren om het zicht op de context niet te Storm is een fijne metafoor. Hij is voor verliezen. Daarom stappen we af van de the- van alles en nog wat inzetbaar. Zo maakt manummers, al zullen er wel klusters rond een hij een flirt mogelijk met de obsessie met het onderwerp blijven. Dit keer is dat de discussie thema identiteit in het politieke debat — kan rond onze democratie en de betrokkenheid het hollandser dan stoere fietsers in weer van burgers. Het partijcongres van Groen- en wind? — terwijl toch ook het échte grote Links schafte (weer eens) het referendum af vraagstuk van de klimaatverandering mee- en gaf ruimte voor experimenten rond delibe- klinkt. Ook voor partijpolitiek is de storm een ratieve democratie. bruikbaar beeld. Bijvoorbeeld zo: GroenLinks Wie democratie en burgerschap zegt, heeft de wind mee, maar verder worstelt links zegt onderwijs. Daarom daarvoor in dit num- in heel Europa met aanzwellende tegenwind mer ook aandacht. Bram Eidhof hamert op van rechts en onvoorspelbare rukwinden. het belang van onderwijs als deel van het Reageren we op het ruwe weer door hogere noodzakelijk onderhoud van de democra- dijken te bouwen, brullen we zo hard moge- tie. Wat dat betreft vallen er vraagtekens lijk tegen de storm in, of houden we onze blik te plaatsen bij het recente onderzoek van gericht op de meeuwen daarboven, die koers de Nederlandse orde van advocaten, die 5 alle politieke partijen langs de meetlat van de Helling de rechtsstaat legden. Alleen de CU stond Tijdschrift voor politiek & cultuur geheel in het groen, terwijl de PVV volledig Jaargang  · nr  · lente  rood uitsloeg. Los € ,, jaarabonnement € ,, GroenLinks, D66 en de PvdA kwamen Jongeren-abonnement (t/m ): € , er beter uit dan CDA en VVD, maar kregen Banknummer:    toch deels geel, omdat ze sleutelen aan de t.n.v. Stichting Wetenschappelijk Bureau GroenLinks, organisatie van onze democratie. Volgens de met vermelding van de Helling. orde van advocaten levert dat in onzekere tij  -  den risico op voor de rechtstaat. Maar je kunt ook stellen: onderhoud is juist bij zwaar weer  Erica Meijers extra belangrijk.  Natasja van den Berg, Rutger Groot-Wassink, Wat betreft onderwijs is er zeker het Mei Ling Liem, Herman Meijer, Socrates Schouten, Bart nodige te vertimmeren. In de nieuwe rubriek Stuart, Farid Tabarki, Rens van Tilburg, Alderik Visser. ‘op de helling’ staat een besluit van het  de Ruimte ontwerpers/Mark Schalken GroenLinkscongres ter discussie: de aan  Drukkerij Raddraaier (papier  % recycled) passing van artikel 23. Ruard Ganzevoort  Stichting Wetenschappelijk Bureau GroenLinks trapt af met zeven stellingen, Rutger Groot  Wassink reageert. Hopelijk dragen zij bij aan Postbus ,   Utrecht het uitgangspunt van deze rubriek: een debat [email protected] is geen doel op zichzelf, maar een zoektocht tel    , abonneezaken:     naar een verandering ten goede. Het moet www.bureaudehelling.nl (> ‘tijdschrift’) gericht zijn op het lostrekken van wat is vast gelopen, het bieden van een nieuw perspec Onder: studenten van de HKU maakten na het recente tief en/of het vinden van een leefbare prak overlijden van Dick Bruna nieuwe interpretaties van tijk. Bij weer of geen weer. / Erica Meijers zijn figuren: PVV stemmers door Sterre Meijerink, schippers door Jimmy Geers, krakers door Olivier Grootars en drag queens door Naomi van Kuijk. 6 7

Het energieplan van Utrecht, opgesteld ism burgers, zie p. 9 ev Resink illustratie: Rolf Portret: topvrouwatwork.nl Lot van Hooijdonk — Ik ben van mezelf helemaal 9 niet zo’n radicale democraat. /

Op voorstel van de Utrechtse “Het is nog niet helemaal uitgekris- GroenLinks is van oudsher een partij wethouder Lot van Hooijdonk talliseerd in mijn hoofd”, bekent van ‘radicale democratisering’. Sinds Lot van Hooijdonk als we in een het Fortuynjaar 2002 is de houding (GroenLinks) wees het laatste lunchcafé in haar stad Utrecht neer- van de partij echter op zijn minst partijcongres van GroenLinks het strijken. De wethouder duurzaam- ambivalent. Wil jij de radicale ambitie correctieve referendum af en koos heid veroorzaakte zowel in haar in ere herstellen? voor experimenten met deliberatieve gemeente als in het landelijke ver- “Ik ben van mezelf helemaal kiezingsprogramma van GroenLinks niet zo’n radicale democraat. Ik democratie. Wat zijn haar eigen een draai richting ‘deliberatieve ben een groot aanhanger van de ervaringen met de overlegdemocratie? democratie’: volksraadpleging door vertegenwoordigende democratie, middel van dialoog. Twee klinkende en dus ook van partijdemocratie. Door Socrates Schouten successen dus, maar het is voor Politieke dossiers doorgronden en Van Hooijdonk niet alleen maar afwegingen maken is niet makkelijk, rozengeur en maneschijn. Bezorgd- en burgers zien graag politiek lei- heid en realisme overheersen als derschap. Dat is mijn vertrekpunt. ze de mogelijkheden van loting, Maar het internet behelst een fun- internet en burgerdialoog met me damentele verandering waar we bespreekt. ons toe moeten verhouden. Het kan zowel een splijtzwam worden als een democratisch middel. In het Trump-tijdperk is de neiging tot zwartkijken groot, maar internet biedt ook veel kansen. Kortom, het kan twee kanten op. Wat voor klankkast wordt het internet? Dat is Lot van Hooijdonk — Het referendum is volgens mij de grote vraag.” In Tegen verkiezingen (2013) noemt David van Reybrouck verkiezingen ‘de fastfood; deliberatie fossiele brandstof van de politiek’. Hij bepleit een geleidelijke vervanging van gekozen vertegenwoordigers door bur- is slow politics gerlotingen. Mee eens? “Ik ben wat terughoudender, maar deel absoluut Van Reybroucks oordeel dat de permanente cam- pagnestand van het politieke bestel schade aanricht. Hij stelt terecht dat de electorale democratie onder een effectiviteits- en legitimiteitspro- bleem zucht. Onze politieke kwes- ties worden steeds complexer en houden zich niet aan grenzen. Men- sen zijn ook niet goed toegerust voor grote vraagstukken: verande- ringen zijn moeilijk, rekening hou- Stormfoto’s: Robert Oosterbroek Ambtenaren die op hun vrije 10 zaterdag langs kwamen, vonden het life changing. \

den met de toekomst is moeilijk, Had je vertrouwen dat mensen met je tot 165 deelnemers. Ze kregen een korte-termijn-beloftes zijn verlei- ambitieuze programma mee wilden beloning van zeshonderd euro in de delijk… zo zitten wij psychologisch doen? vorm van een tegoed voor energie- in elkaar. De politiek volgt hierin “Ik volg het dossier al vrij lang, besparingsmaatregelen, of de helft steeds vaker de wegen van de mar- en uit verreweg de meeste onder- aan VVV-bonnen. Daarmee wilden keting, wat tot brokken leidt. Het zoeken en enquêtes blijkt dat een we tonen dat we hun bijdrage op goede nieuws is dat het oerbrein ruime meerderheid van de bur- waarde schatten en voorkomen ook haakjes biedt voor empathie gers de energietransitie steunt. dat alleen de usual suspects zouden en solidariteit. Als je mensen in de Wel zeventig tot tachtig procent is komen opdagen. juiste positie brengt, zijn ze in staat voorstander van schone energie, We hebben de mensen zo veel tot wijsheid. We moeten dus beter windmolens incluis. Alleen als er mogelijk zelf laten werken, in worden in het organiseren van de besloten moet worden waar, hoe groepjes zonder tafelvoorzitters digitaliserende samenleving.” en hoeveel, dan ontstaat onenig- vanuit de gemeente. Na de eer- heid, en gaan bepaalde individuen ste brainstormdag volgde een dag Laten we eerst kijken naar je ervarin- of groepjes overheersen. Er is een waarop keuzes werden gemaakt aan gen op lokaal niveau. In Utrecht orga- mismatch tussen wat je als politicus de hand van haalbaarheidsscena- niseerde je een ‘Stadsgesprek Energie’ hoort en wat er feitelijk speelt. Is dit rio’s van onderzoeksbureau Ecofys. om het vastgelopen energiedossier nou het gevoel van de hele straat, Op de derde dag werd alles afge- vooruit te brengen. Hoe kwam dat of van die vijf die om het hardst rond: het Energieplan was klaar.” idee tot stand? roepen? De tragiek is dat de grote “In het voorjaar van 2015 ont- groep mensen die windmolens ‘wel ‘Slechts’ 165 mensen deden mee. Hoe plofte een windmolentraject dat prima’ vinden vaak niet gehoord heeft het dan toch dat ‘pacificerende’ gepland stond voor het industrie- worden.” effect gehad op het energiedossier? terrein Lage Weide. Het initiatief “Er waren inderdaad ‘maar’ 165 kwam van een burgercoöperatie, Hoe ging het ‘Stadsgesprek Energie’ in burgerdeelnemers, maar de belang- maar een groep bewoners uit de zijn werk? Wat was de opbrengst? rijkste stakeholders (de voor- en omliggende wijken verzetten zich “Het plan was: drie zaterdagen tegenbewegingen, betrokken orga- heftig, waarna PvdA en D66 het brainstormen aan de hand van de nisaties, enzovoorts) kregen ruimte plan niet durfde door te zetten. vraag ‘Wat kan Utrecht extra doen in het programma, bijvoorbeeld om D66 zei: ‘Er is ruzie in de stad’. Een om zo snel mogelijk een klimaat- te pitchen. De constructieve sfeer paar maanden later werd ik wethou- neutrale energievoorziening te had grote invloed. Diverse amb- der van een gestreste gemeenschap organiseren?’ De gemeente stuurde tenaren die op hun vrije zaterdag en een vastgelopen energiepro- eerst een willekeurig gekozen langs kwamen, vonden het life chan- gramma. Toen dacht ik: we moeten groep van tienduizend inwoners ging. Zij komen burgers doorgaans de bewoners aan het woord laten, een uitnodigingsbrief voor het alleen tegen als deze boos zijn. Een ook en juist degenen die je nooit stadsgesprek. Bijna negenhonderd onderzoeker van de Wetenschap- hoort. Bij Van Reybrouck vond ik mensen meldden zich aan, wat met pelijke Raad voor het Regeringsbe- inspiratie.” nieuwe loting werd teruggebracht leid (WRR) zei het vertrouwen in 11

de mensheid te hebben terugge- Dat betekent een milieuzone met zeer bewust van de beperkingen. vonden. En dat ervoeren veel deel- een driedubbele plus! Mijn VVD- Vormen van radicale democrati- nemers ook onderling. Iemand uit collega vond dat een aantal pun- sering hebben het risico dat je als- de volksbuurt van Sterrenwijk kan, ten uit het plan buiten de kaders nog alleen het actieve deel van de blijkbaar, prima met een projectma- sprong.” samenleving hoort. Veel mensen nager uit Utrecht-Oost een gesprek geven nu eenmaal prioriteit aan voeren en zakendoen. Daar hebben De verhouding tussen stadsgesprek en hun baan en hun gezin, en dat is meerdere deelnemers me achteraf het electorale mandaat lijkt me niet hun goed recht. Tijdens het stads- nog nadrukkelijk voor bedankt. Tot eenvoudig. Hoe moeten we denken gesprek gaven veel mensen aan: slot is de relatie met de betrok- over de relatie tussen de gelote burger overheid, we hebben júllie hiervoor ken bedrijven, Stedin en Eneco, en de gevestigde politiek? aangenomen. Voer die transitie uit! enorm verbeterd. Ik wens het elke “Het aardige van de voorbeel- Dat trof me wel. Meer overleg met gemeente toe om dat allemaal eens den die ik ken, is dat mensen in burgers is belangrijk, maar de over- mee te maken.” stadsgesprekken gewoon veel beter heid mag ook uit de underdogrol kunnen aangeven wat belangrijk stappen en meer lef tonen. Tot zover de burgers en ambtenaren. voor ze is. Zo vinden ze ruimte Kijk voorbeeld naar klimaat- Hoe hebben de gemeenteraad en het voor groen en voor ontmoeting verandering, wat mij betreft het college van B&W het ervaren? veel belangrijker dan planners den- belangrijkste vraagstuk van deze “Daar was sprake van zowel ken. Dat werkt als tegengif voor tijd. Het is moeilijk voor te stel- steun als scepsis. Veel raadsleden bestuurders die zich teveel richten len dat zo’n abstract, mondiaal halen het stadsgesprek inmiddels op economische groei of het ver- probleem bottom-up zal worden aan als een voorbeeld van succes, dienvermogen van projecten. In het opgelost. Nog even terugdenkend al komt het niet van hun eigen wet- energiegesprek kozen de deelne- aan het oerbrein: ik weet niet of houder. Van anderen hoorde ik wel mers verrassend voor de duurdere die groepsprocessen altíjd goed eens dat ze vonden dat zíj verko- optie, die van decentrale en onaf- aflopen. De bescherming van min- zen waren, niet de burgers van het hankelijke energieopwekking, in derheden en andere rechtsstatelijke stadsgesprek. Al met al is het in de plaats van de goedkopere optie die mechanismes zijn er niet voor niks. raad enigszins moeizaam geweest, zwaar op stadsverwarming leunt. In En bovendien heb je ook gewoon maar het energieplan is met alle een bureaucratische reflex zou het leiderschap nodig, voor het lange- stemmen minus één aangenomen. bestuur zijn afgegaan op wat het termijnperspectief.” In de loop van het proces ben ik goedkoopste is, zonder te besef- me meer zorgen gaan maken over fen dat mensen bereid zijn er iets In het door jou succesvol verdedigde het college. De deelnemers had- langer over te doen om hun inves- amendement op het verkiezings den enkele radicale voorstellen in tering terug te verdienen. Stadsge- programma van GroenLinks werd het het energieplan gestopt, die ik zelf sprekken corrigeren de politieke referendum vervángen door delibe- nooit had durven doen. Bijvoor- aannames op een manier die refe- ratieve democratie. Mogen de oude beeld het uitsluitend toestaan van renda nooit zullen doen.“ schoenen echt al weg? elektrische auto’s in de binnenstad. “Aan de andere kant ben ik me “Het referendum is een ja/nee-

\ Stadsgesprekken corrigeren de politieke aannames op een manier die referenda nooit zullen doen 12 ONDERHOUD

stem, en vaak is het nee. Dan weet Het systeem dat we daar gaan je niet ‘wat dan wel’ – je weet alleen gebruiken wordt door de ontwik- dat we een ontevreden volk heb- kelaar ‘evolutionaire crowdsourcing’ ben. Wat ik aardig vind van deli- genoemd; tot duizend mensen kun- beratieve democratie is dat het op nen praten in decentrale groepjes, zoek gaat naar waar mensen elkaar waarbij de uitkomsten in steeds in kunnen vinden. Dat is véél beter grotere groepen worden gedeeld. voor de sfeer en de besluitvor- Laten we daar op voortbouwen, lie- ming. Het referendum is een soort ver dan de boel op scherp te stellen fastfooddemocratie; deliberatie is met referenda – of ze nu correctief slow politics. Het zorgt dat je als of raadgevend zijn.” het ware ‘verplicht geïnformeerd’ wordt en naar synthese toewerkt. Ik Tenslotte de gewetensvraag. Zijn zie een referendum gewoon nooit gelote burgertoppen echt een belofte productief zijn. De EU-referenda voor brede vernieuwing van de demo- zijn daar een goed voorbeeld van. cratie, of is het een soort inspraak- Luidt de vraag ‘meer of minder plus? Europa’, dan is het antwoord ‘min- “Ik vind dat lastig. Misschien op der’. Maar vraag je door, en kaart je termijn het eerste – niet om verkie- grote vraagstukken aan, dan blijken zingen te vervangen, maar wel dat mensen wel degelijk oplossingen in burgerdialogen bindend kunnen Europees verband voor te staan.” worden. Zo’n stap gaat nu veel te ver; ik zie het essentiële belang voor Sommigen stellen dat referenda goed het principe van macht en tegen- kunnen werken, als we maar wer- macht, en van politieke partijen ken aan een democratische cultuur, in het articuleren van wereldbeel- zoals… den en het uitdragen van leider “… Ja, ‘Zwitserland’ zeker. En schap. Die functies zijn minstens dan ook pas in 1971 vrouwenkies- zo belangrijk als dialoog in een recht invoeren. Ik ben er niet zo overlegdemocratie. Maar als blijkt van onder de indruk, eerlijk gezegd. dat we echt toe zijn aan ingrijpende Ook daar zie je dat politiek hijgerig politieke vernieuwing, dan lijkt dit wordt. Het is gewoon een ouder- me wel de weg om te gaan.” wets en te simpel systeem. We / kunnen toch veel beter? Binnenkort organiseren wij weer een ingeloot stadsgesprek voor windmolens en een zonnepark bij Rijnenburg. Literatuur David van Reybrouck: Tegen verkiezingen, De Bezige Bij, 2013; 13e geactualiseerde druk, 2016. Dick Pels: Radicale democratisering tussen links en rechts. www.bureaudehelling.nl DEMOCRATISCH 13 ONDERHOUD Weten hoe je een conflict beslecht, hoe je je verweert tegen machts misbruik en de functie van de trias politica begrijpen. Het is in ons aller belang dat ieder beschikt over deze basale democratische kennis en vaardigheden. Maar dat gaat lang niet altijd goed. Permanent onderhoud door overheid én burgers is nodig.

Door Bram Eidhof

Het debat over democratie wordt weer volop gevoerd. Waar Bregman en Baudet groot alarm slaan (‘2016 is het 1933 van onze generatie’), stellen anderen dat onze democratie nog altijd brede steun geniet, en slechts een aantal kleine aanpassingen behoeft. Moet het roer om? Biedt meer directe, of juist meer deliberatieve democratie soelaas? Of zoeken we in de verkeerde hoek, en heeft vooral onze democatische cultuur onderhoud nodig?

Diagnose The Economist constateerde in 2014 al dat de democratie wereldwijd onder druk staat. Waar de periode na de Tweede Wereldoorlog gekenmerkt werd door democratisering in vele landen, kwam het tijdschrift tot de conclusie dat de Arabische lente tot een herfststorm is verworden, en zowel Rusland als China steeds autocratischer wordt geregeerd. Ondertussen nemen in het Westen de opkomspercentages voor verkiezingen almaar af. De auteur had destijds niet kunnen bevroeden dat diezelfde trends zich ook zo snel in de Verenigde Staten (V.S.) zou manifesteren, met een opkomst van slechts zestig procent en een autocratische leider als winnaar. Veel Europese landen kennen eveneens dalende opkomstpercentages in de afgelopen decennia. Hoe staat de democratie er in Nederland voor? Welk aspect functioneert goed en waar zit de pijn? Voor goed onderbouwd gesleutel aan de democratie is immers eerst een consensus over de diagnose van het probleem vereist. Tom van der Meer stelt in zijn recente pamflet Niet de kiezer is gek \ terecht dat de Nederlandse burgers in overweldigende meerderheid Er is nog altijd relatief veel een voorkeur hebben voor democratie als bestuursvorm. Er is nog altijd relatief veel vertrouwen in de overheid en de onafhankelijke vertrouwen in de overheid rechtspraak. Van der Meer interpreteert de wisselende kiezersgunst en de onafhankelijke bovendien als een van de sterke punten van de Nederlandse politieke democratie: het is wat hem betreft een kenmerk van een assertief en rechtspraak. DEMOCRATISCH Hoewel de democratie en 14 de politiek toegankelijker wordt, zien we steeds dezelfde groepen en individuen participeren. \ gezond sceptisch electoraat, dat mogelijkheden creëert voor nieuwe ideëen en politieke partijen. Kortom, vooralsnog kunnen we bogen op grote steun voor de democratie en voldoende vertrouwen in de staat.

Machteloos Tegelijkertijd leeft er breed ongenoegen over het functioneren van de politiek. Burgers voelen zich niet gehoord; vinden dat er naar de verkeerde burgers wordt geluisterd of dat politici teveel aan hun eigen (partijpolitieke) belang denken in plaats van aan het algemeen belang, zo laat het Sociaal Cultureel Planbureau zien. Meer algemeen vindt men de politiek niet responsief genoeg. Dat uit enerzijds in een voorkeur voor sterke leiders en anderzijds in een wens tot meer invloed op het democratisch proces, mits participerende burgers daar zelf niet te veel tijd aan kwijt zijn. Daarnaast voelt maar liefst 62 procent van de Nederlanders zich politiek machteloos. Dat gevoel komt aanzienlijk vaker voor onder mensen met beroepsgerichte opleiding. Dalende ledenaantallen zetten de vertegenwoordigende legitimiteit van organisaties zoals vakbonden en politieke partijen onderwijl verder onder druk. Peter Mair liet in zijn boek Ruling the Void zien dat politieke partijen door heel Europa dan ook hun klassieke, opleidende functie verliezen.

Participatieparadox In de zoektocht naar het productief maken van dat brede ongenoegen zijn er verschillende aanvullende democratische structuren opgetuigd en afgestoft. Van G1000’s en burgertops tot ouderwetse inspraak- avonden. Het idee is simpel: zodra burgers meer te zeggen krijgen, ontwikkelen ze meer betrokkenheid bij politieke besluitvorming. Toch zijn deze experimenten geen onverdeeld succes. De meeste Nederlanders zijn beperkt bereid om zelf geregeld deel te nemen aan democratische processen. Veel burgers hebben weinig vertrouwen in hun eigen politieke kunnen, en met name burgers met een beroepsgerichte opleiding hebben gemiddeld een laag politiek zelfvertrouwen. Maar er is meer aan de hand: ook de democratische competenties van de medeburger vertrouwen we niet. Slechts 22 procent van de Nederlanders vindt dat (mede)burgers voldoende deskundig zijn om goed over politieke onderwerpen te kunnen oordelen – maar liefst 45 procent acht burgers onvoldoende deskundig. Dat leidt tot de zogenaamde participatieparadox: hoewel de democratie en de politiek toegankelijker wordt, zien we steeds dezelfde – vaak hogeropgeleide – groepen en individuen participeren (VNG, 2016). Of er is wel een hoge opkomst, zoals bij referenda, maar zonder nuance en kwalitatief hoogwaardig debat. Ook wanneer de groep burgers die participeert diverser wordt, is dat geen garantie voor duurzame democratische participatie. Want ook in een diverse groep ontstaan er snel groepjes van mensen die iets 15

met elkaar delen, of dat nu leeftijd, etniciteit of een bepaalde politieke affiniteit is. Dat kan ook leiden tot passiviteit of zelfs vijandigheden tussen verschillende subgroepen, zo laten verschillende onderzoeken zien. Democratische processen zijn bovendien niet altijd aangenaam of voorspelbaar, omdat belangenconflicten aan de oppervlakte komen. Dat kan mensen afschrikken.

Datzelfde risico manifesteert zich wanneer we niet naar de politieke, maar de maatschappelijke democratie kijken. Zijn we in staat onze gezamenlijke problemen gezamenlijk op te lossen, zonder actieve bemoeienis van de overheid? Juist naarmate burgers samen weer publieke problemen gaan aanpakken, zijn democratische deugden en vaardigheden onontbeerlijk. Ze helpen om een conflict in goede banen te kunnen leiden en legitieme oplossingen te vinden, om met verschillen in belangen of perspectieven om te kunnen gaan en om weer vaker en samen tot het welbegrepen eigenbelang of algemeen belang te komen.

Vervreemd Democratische deugden ontwikkelen we niet vanzelf, temeer we veel van onze publieke waarden, zoals het bijdragen aan de publieke zaak en solidariteit, in nationale structuren hebben gevat die weliswaar efficiënt zijn, maar ook anoniem en weinig tastbaar. Het ontvangen van uitkeringen of subsidies zoals de hypotheekrenteaftrek gaat altijd gepaard met juridische teksten over rechten en plichten. Slechts zelden wordt de bedoeling van het beleid expliciet gemaakt in begrijpelijke taal. Datzelfde geldt voor het betalen van deze voorzieningen – burgers hebben als belastingbetaler veel minder zicht op de besteding van ons publieke geld dan als donateur aan een goed doel. Daarmee zijn we vervreemd van de onderliggende waarden van beleid, of het nu het garanderen van bestaanszekerheid, het stimuleren van zelfontplooiing of het versterken van solidariteit is. De vervreem- ding raakt ook het democratisch proces. Met gebrekkig inzicht in de hoeveelheid geld die aan de gezondheidszorg of een goed pensioen wordt besteed, en hoe groot de waarde-overdrachten tussen groepen en generaties zijn, blijft het voor burgers eenvoudig om van alles meer te willen, zonder met de rekening te worden geconfronteerd. Met zulke gebreken zal meer deliberatieve innovatie tot vrijblijvende deliberatie verworden, en zullen referenda tot het failliet van de staat leiden, zoals de staat Californië al meermalen heeft ervaren. Politiek theoreticus Robert Dahl noemt het een van de belangrijkste impliciete aannames in de democratische theorie: zijn we als burgers wel voldoende toegerust om deel te nemen aan democratische processen? En zo niet, hoe leren we dat dan?

Onderwijs Een logische plek om vaardigheden te leren en democratie te oefenen, VMBO’ers worden vooral 16 gestimuleerd om zich aan te passen, terwijl havisten en VWO’ers worden uitgedaagd om kritisch te reflecteren. is het onderwijs. Niet alleen vanwege haar brede bereik, maar ook \ omdat scholen relatief divers zijn ten opzichte van de persoonlijke sociale netwerken van leerlingen. Die diversiteit ontmoeten leerlingen ook in hun leven na school. Individuele scholen en docenten besteden steeds vaker aandacht aan democratisch burgerschapsonderwijs – soms omdat het helpt bij het handhaven van de orde in de klas, maar zeker ook uit overtuiging. Eenvoudig is dat niet, omdat scholen op andere onderwijsdoelen worden afgerekend, en docenten tijdens hun opleiding niet of nauwelijks zijn voorbereid op het houden van discussies over maatschappelijk controversiële onderwerpen (Willemse et al., 2015). Het is dan ook niet zo verbazingwekkend dat Nederlandse leerlingen in het voortgezet onderwijs op belangrijke onderdelen in de Europese achterhoede verkeren – bijvoorbeeld als het gaat om burgerschapskennis en houdingen ten opzichte van migranten. Voor alle duidelijkheid: zo’n houding gaat niet zozeer over of je Nederlanders met een migratie-achtergrond aardig vindt of niet, maar of je ze gelijke rechten gunt. Minstens net zo zorgwekkend is dat het huidige onderwijs kansenongelijkheid, als het gaat om democratische uitrusting, eerder vergroot dan verkleint. VMBO’ers worden vooral gestimuleerd om zich aan te passen, terwijl havisten en VWO’ers worden uitgedaagd om kritisch te reflecteren, zo laten verschillende onderzoeken zien (Ten Dam & Volman, 2013; Nieuwelink, 2016). De verschillen in burgerschapskennis tussen VMBO’ers en VWO’ers zijn ook relatief groot in Nederland in vergelijking met het buitenland.

Containerbegrip Het zou niet fair zijn om deze status quo volledig aan het onderwijs te wijten. Aan een overladen curriculum, werd in 2006 de plicht toegevoegd om ‘iets’ aan burgerschapsvorming te doen. Dat was heel wat, nadat het parlement decennialang in een normatieve impasse had verkeerd (de Jong, 2014). Maar tegelijkertijd sprak er uit de wetgeving grote normatieve verlegenheid – er ontbrak een duidelijke definitie, het was slechts een inspanningsverplichting, en het ontbrak aan facilitering, of het nu om uren, geld of kennis ging. Ook de Inspectie van Onderwijs weegt de kwaliteit van burgerschapsonderwijs amper mee in haar eindoordeel van een school. De maatschappelijke stage werd plots voor alle scholen verplicht gesteld, maar nog geen vier jaar later werd de verplichting weer afgeschaft. Het heeft, kortom, Den Haag jarenlang aan een ontwikkelen implementatietheorie ontbroken. Het gebrek aan een duidelijke definitie heeft de ontwikkeling van burgerschapsonderwijs doen stagneren. Zonder definitie verwordt burgerschap al snel tot containerbegrip. De verschillende ideëen over burgerschap spreken elkaar soms zelfs tegen. Dat maakt de taak van lerarenopleidingen lastig. Ook voor politici is het niet eenvoudig. Het vergt politiek vakmanschap om de verschillende belangen en waarden met elkaar te verenigen. Ten eerste is het in het algemeen 17

democratische belang dat iedere leerling enige democratische kennis en vaardigheid heeft: dat hij of zij weet hoe een conflict te beslechten, zich kan verweren tegen machtmisbruik of begrijpt wat de functie van de trias politica is. Daarnaast is iedere school en leerlingpopulatie anders, en kennen we in Nederland de vrijheid van onderwijs. Dat betekent dat een nationale definitie kernachtig moet zijn, zodat scholen daar schoolspecifieke burgerschapsdoelen aan toe kunnen voegen, vanuit hun eigen waardeoriëntatie. Ten slotte is ook de autonomie van de leerling van belang. Dit heeft als consequentie dat een leerling ook persoonlijke burgerschapsdoelen kan stellen, en we burgerschap niet kunnen voorschrijven, maar slechts stimuleren door het structureel organiseren van ervaringen, discussie en reflectie.

Ongelijkheden Een gebrek aan eindtermen, of resultaatverplichtingen, hoe minimaal ook, maakt het onderwijs kwetsbaar, vooral als het om gelijke kansen gaat. Dat is aangetoond voor taal- en rekenonderwijs, maar geldt net zo goed voor democratische vorming. Vooral leerlingen die thuis weinig democratische baggage ontvangen – vaak leerlingen met een beroepsgerichte opleiding – zijn daar de dupe van. In andere woorden: in het huidige onderwijs reproduceren we ongelijkheden. Niet alleen in sociaaleconomische zin, maar ook in democratische zin. Deze jongeren doen minder democratische ervaringen op in hun dagelijks leven, zowel thuis als op school is. Ze ontwikkelen minder burgerschapskennis, of het nu gaat over de formele democratie of de informele, zoals hoe je conflicten op een vreedzame manier kan lossen in je gemeenschap. Ze voelen zich vaker politiek machteloos – zo’n zeven op de tien MBO’ers gelooft dat wat ze ook doen of zeggen, politici in Den Haag of de gemeenteraad er toch niets op uit zullen doen.

Verlegenheid Zo falen we als democratische samenleving in het onderhouden van onze democratische cultuur. In algemene zin, en in het bijzonder voor hen die in democratisch opzicht het meest kwetsbaar zijn. Gelukkig zijn de meeste politieke partijen inmiddels van de noodzaak tot substantiëler burgerschapsonderwijs overtuigd en ook van het belang van gelijke kansen. Dat laatste geldt ook voor de PO- en VO-raad, die onderwijsbestuurders vertegenwoordigen in dit debat. Verbazingwek- kend genoeg pleitte VO-raad voorzitter Paul Rosenmöller onlangs juist voor de voortzetting van de status quo (Volkskrant, 7.2.2017). Daarmee verdedigt hij een systeem dat aantoonbaar tot ongelijke democratische kansen leidt, dat volgens de Inspectie van het Onderwijs versnipperd is en waarin duidelijke leerdoelen ontbreken. Ironisch genoeg ondermijnt hij daarmee de geloofwaardigheid van zijn eigen pleidooi voor meer gelijke kansen in het onderwijs. Hij is vermoedelijk immers van mening dat ons onderwijs niet een louter economische functie heeft, en Hoewel de overheid een 18 algemene democratische gezindheid kan stimuleren, is de specifieke invulling een zaak van burgers zelf. \ leerlingen slechts zou moeten klaarstomen voor de arbeidsmarkt. Rosenmöller lijkt te worstelen met dezelfde normatieve verlegenheid die ook vele Haagse politici jarenlang in de greep heeft gehouden.

Depolitiseren Met alleen beter funderend onderwijs komen we er niet. Onderwijs kan op z’n best een toekomstige generatie beter voorbereiden op de toekomst, maar is niet in staat om maatschappelijke problemen eigen- handig op te lossen. Ook in de bredere samenleving is er nog genoeg te winnen. Welke betekenis we precies aan democratisch burgerschap geven – de naam zegt het al – is aan ons, de burgers. En die betekenis verschilt per burger, per thema en per tijdperk. Zo kan burgerschap voor de een uit respect voor lokale tradities bestaan, en voor de ander juist uit burgerlijke ongehoorzaamheid. Kortom, hoewel de overheid wel een algemene democratische gezindheid kan stimuleren, is de specifieke invulling een zaak van burgers zelf. De overheid kan onze grondrechten wél bewaken, en zou moeten optreden wanneer er op deze rechten inbreuk wordt gemaakt. Zoals wanneer mensen om hun seksuele of levensbeschouwelijke oriëntatie lastig worden gevallen. Of wanneer Nederlanders met een migratieachtergrond aangifte doen van discriminatie, maar er gebrek aan capaciteit is om de aanvraag te verwerken. Het probleem is dat we regelmatig geconfronteerd worden met een overheid die capituleert als het gaat om de bescherming van onze grondrechten, maar tegelijkertijd specifiekere invullingen van burgerschap (burgerschap-als-gedefinieerd- door-burgers) frusteert. Zo laat Evelien Tonkens zien dat menig lokale politicus burgers juist depolitiseert, door buurten vooral te stimuleren om hun eigen straat schoon te vegen en samen barbecues te houden, in plaats van zich ook met publieke problemen te engageren. Of door de burger in te zetten als beleidsinstrument: gebruik uw zelfredzaamheid, gebruik uw sociale netwerk, zodat u minder een beroep doet op de overheid voor uw zorg. (A.J. Kruiter, 2011)

Koesteren Staan we er dan volledig zelf voor, bij het onderhouden van onze democratische cultuur? In een samenleving die al in 2007 door de RMO als “ingewikkelder [...], gespannener en ontvlambaarder” wordt beschreven, is het naïef om te veronderstellen dat burgers als vanzelf voldoende democratische vaardigheden ontwikkelen in complexe publieke problemen met elkaar op te lossen. Dat vergt langdurige investeringen, die de overheid kan faciliteren, mits politici de verleiding kunnen weerstaan om hun partijpolitieke opvattingen daarop te botvieren. Zoals het organiseren van burgerbegrotingen, als het om relatief oncontroversiële onderwerpen gaat. Of het organiseren van publieke beraadskamers, waarin direct betrokken burgers vanuit hun eigen ervaring over een thema discussiëren, onder professionele 19

begeleiding. Zodat ze zich in elkaars perspectief kunnen verplaatsen, en voorbij hun nauwe, korte termijn eigenbelang leren kijken. Zodat we solidariteit en democratie weer tastbaar maken, en kunnen ervaren. Daar zijn geen quick fixes voor – lotingen of technologie zullen alleen werken wanneer we een gezonde democratische cultuur hebben. Die is kwetsbaar. Laten we onze democratie koesteren, en werk maken van het onderhouden van onze gezamenlijke democratische deugden. /

Bronnen W. De Jong, Van wie is de burger? Omstreden democratie in Neder tracks (proefschrift), Drukwerk- land, 1945-1985 (proefschrift), consultancy, Utrecht 2016. Ipskamp Drukkers, Enschede Ollongren et al. [VNG]. Maatwerk- 2014. democratie. Naar een krachtiger, B.B.F. Eidhof, Influencing Youth trefzekere gemeenteraad 2020 als Citizenship (proefschrift), Ipskamp kruispunt in de lokale democratie,

Drukkers, Enschede 2016. Excelsior, Den Haag 2016. DEMOCRATISCH Burgerschap op school. Een beschrij SCP, Meer democratie, minder poli ving van burgerschapsonderwijs tiek?, SCP, Den Haag 2015. en de maatschappelijke stage, G.T.M. Ten Dam, A.B. Dijkstra en Inspectie van het Onderwijs, G. Janmaat, ‘De maatschappelijke Utrecht 2016. opdracht van de school: burger- D. Kerr, L. Sturman, W. Schulz & schapsonderwijs in ontwikkeling’. B. Burge, ICCS 2009 European In: Sociologen over onderwijs, Report. Civic knowledge, Garant, Antwerpen 2016. attitudes, and engagement among G.T.M Ten Dam en M.L.L. Volman, lower-secondary students in 24 ‘A life jacket or an art of living: European countries. Amsterdam, inequality in social competence International Association for education’. Curriculum Inquiry, the Evaluation of Educational 33(2) (2003), 117-137. Achievement (IEA), 2010. ‘The decline of democracy’, The A.J. Kruiter, Wat is burgerschap? Economist, 27.02.2014. Zelf je eigen afval weggooien, De T.M. Willemse e.a., ‘ Fostering Groene Amsterdammer, 14.9.2011. teachers’ professional develop- H. Nieuwelink, Becoming a ment for citizenship education’,

democratic citizen: A study among Teaching and Teacher Education, 49

adolescents in different educational (1) (2015), 118-127. ONDERHOUD “Laten we daden20 aanpakken in plaats van woorden”

Als alles naar wens en ver- Twee woorden zijn voor Zihni Özdil wachting is gegaan, houdt hij genoeg om te motiveren waarom hij zijn rol als wetenschapper en binnenkort zijn maidenspeech commentator heeft verruild voor de in de Tweede Kamer. Daar zal politiek: Jesse Klaver. Deze “Marok- Zihni Özdil ongetwijfeld voor kaans Nederlandse partijleider vuurwerk zorgen, want hij is een uit Rozendaal, met een VMBO Zihni Özdil achtergrond” ervaarde hij als een liefhebber van een pittig debat. verademing in een politiek land- Een gesprek over ongelijkheid, schap, waarin links geen helder discriminatie en vertrouwen in verhaal meer had, terwijl de onge- de democratie. lijkheid alsmaar toenam. In zijn laatste column in NRC Handelsblad schrijft Özdil: “Sinds ik in groep acht zat, hebben we de paarse kabinetten, de kabinetten-Balkenende en twee kabinetten-Rutte gehad. De mogelijkheden om vooruit te komen zijn inmiddels minder dan ooit. (…) Nederland wordt een land waar je afkomst en je portemonnee bepalen hoe ver je komt, in plaats van wat je kan.”

Liefde Met Jesse Klaver is er wat betreft Özdil eindelijk weer iemand in de Nederlandse politiek die hier wat aan wil veranderen: “Met Piketty haalde Klaver het thema van de sociale en economische ongelijkheid weer de politiek in. Zowel hoogle- raren als bouwvakkers begrijpen de noodzaak van minder economisme en meer empathie. Links is weer links. Dat heeft bij mij het politieke vuur weer aangewakkerd en de doorslag gegeven om een oude wens

Voor hij zich kandidaat stelde om namens GroenLinks de Tweede Kamer in te gaan (hij was nummer acht op de lijst) was Zihni Özdil (1981) docent Global History aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en sinds 2016 ook aan de Universiteit van Amsterdam. Daarnaast was hij bestuurs- lid bij de NVJ. Hij mengt zich al jarenlang in debatten over klimaatverandering, zorg, racisme en integratie, van 2014 tot 2016 als columnist voor NRC Handelsblad . In 2015 verscheen zijn boek Nederland mijn vaderland. “Laten we daden aanpakken 21 in plaats van woorden”

om in de politiek actief te zijn nu in had hij gelijk: de paarse kabinetten echt denken, ook als dat racistisch de praktijk te brengen.” hadden de politiek technocratisch en fascistisch is.” In het verleden kritiseerde Özdil gemaakt. Er bestond geen echt poli- Özdil wijst naar studies die laten GroenLinks juist op het punt van tiek debat meer.” zien dat al sinds de jaren tachtig de ongelijkheid: het zogenaamde veertig à vijftig procent van de Kunduzakkoord uit 2012 dat een Zihni Özdil is een groot voorstander Nederlanders ‘ja’ zegt op de vraag fors pakket aan bezuinigingen van zo’n open debat en als we elkaar of ze minder buitenlanders, minder inhield, werd door GroenLinks mede in een Amsterdams café treffen, allochtonen of minder moslims wil- gesteund. Özdil kritiseerde de partij in verkiezingstijd, niet lang nadat len. “Voor een deel oogst Wilders de voor het gebrek aan solidariteit met op 23 januari in debatcentrum De haat, die er in ons land allang is. We de onderkant van de samenleving. Balie voorstellen waren gedaan om hebben wel mensen als Janmaat de Toen GroenLinks een jaar later kri- het ‘moslimprobleem’ ‘op te lossen’ mond gesnoerd, met als gevolg dat tiek had op bezuinigingen omdat door middel van discriminatie en de discriminerende ideeën onder- die “veel kwetsbare mensen hard deportatie, zitten we beide al snel op gronds voortwoekerden en groeiden, zouden raken”, sprak Özdil op twit- het puntje van onze stoelen, hoewel maar we hebben nooit serieus ons ter van een ‘klucht’. “Dat was ook die eigenlijk meer uitnodigen tot onderwijs doorgelicht en discrimi- uit liefde”, zegt hij nu, “want als je achteruit zakken en breedsprakig nerende daden aangepakt, zoals ergens om geeft, wind het je op als filosoferen. Maar dat laatste ligt discriminatie op de arbeidsmarkt, het de verkeerde kant op gaat.” Özdil niet zo; hij is meer van de etnische profilering door de politie scherpe commentaren. Hij is het niet en discriminerende stagegevers. Ik Haat eens met alle kritiek dat De Balie heb dus liever een open debat, dan Veel sympathie had Özdil voor de geen podium had moeten bieden weet ik waar ik aan toe ben. Laten manier waarop Paul Rosenmüller aan deze uitspraken. Integendeel, hij we daden aanpakken in plaats van met Pim Fortuyn in debat ging tij- is blij dat deze gedachtes nu in alle woorden.” dens het inmiddels beroemde debat openheid worden geuit. “Kijk, ik ben aan de Erasmus Universiteit in Rot- opgegroeid op Rotterdam Zuid. Dat Oordopjes terdam in maart 2002. “Ik zat als was vroeger een witte arbeiderswijk In onze comfortabele zithoek belan- student geschiedenis in de zaal. Het waar Janmaat de grootste was. Het den we nu in een discussie over de was de eerste keer dat Fortuyn werd woord ‘kutturk’ roept bijna nostal- macht van woorden, de grenzen aangepakt. Zo moet het volgens mij: gische gevoelens bij me op, zo vaak van de vrijheid van meningsuiting in een hard, maar open debat.” Özdil kreeg ik het te horen. Dus voor mij en de normalisering van racisme. herinnert er aan dat Fortuyn zelf een zijn deze discussies niets nieuws. We zijn het er over eens dat het groot verdediger van de vrijheid van Het is wel gezond dat heel veel pro- uitsluitingsdenken diep in onze cul- meningsuiting was, ook van de men- gressieve mensen geschokt zijn over tuur verankerd is, maar Özdil heeft sen waarmeee hij het zelf niet eens wat er nu openlijk gezegd wordt in groot vertrouwen in de kracht van was. “Op die manier bracht hij de de politiek, maar voor mij was het de democratie, terwijl ik de kwets- politiek weer terug naar de mensen. al dagelijkse kost. Ik heb liever dat baarheid van ons systeem benadruk. Want daarin (verder in heel weinig) duidelijk zichtbaar is wat mensen Mijn vrees dat steeds publiekelijk Hoe komt het dat mensen mijn naam 22 niet als een Nederlandse naam zien, na vijftig jaar immigratie /

herhaalde discriminerende uitspra- betere reactie dan: we willen dit niet hoe komt het dat mensen mijn naam ken de democratie aantasten, deelt horen, dus we doen aangifte of we niet als een Nederlandse naam zien, hij niet. Hij is ervan overtuigd dat we doen oordopjes in. Dat is overigens na vijftig jaar immigratie? Dat is niet pas zo gaan denken omdat het een typisch Nederlandse reactie, een omdat we in Nederland het burger- hardop gezegd wordt en dat het ver- erfenis van de verzuiling: iedereen in schap voorwaardelijk hebben toege- oordelen van mensen die discrimi- zijn eigen hokje.” kend aan mensen van kleur.” nerende uitlatingen doen, niet helpt: Özdil ziet de verrechtsing van Behalve tot uitsluiting heeft dit “Hitler heeft in de gevangenis geze- de samenleving en de ook van lin- er ook toe geleid dat politici niet ten voor zijn ideeën; Erdogan heeft kerzijde toenemende negatieve vanwege hun opvattingen, maar in de geschiedenis gezeten voor zijn geluiden over de islam, niet als een puur vanwege hun afkomst op een ideeën. Heeft dat verhinderd dat hun nieuwe ontwikkeling: het was er politieke lijst kwamen: “Dat is vaak ideeën groot zijn geworden en dat allemaal al, maar niemand zei het mis gegaan, ook bij linkse partijen. ze de macht hebben gegrepen? Ik hardop. “Er bestond echt zoiets als Ik wil dat veranderen. Als je van plan geloof daar echt niet in. Verbieden een multiculturele gedachtenpolitie. bent om op mij te stemmen puur en veroordelen werkt gewoon niet. We konden daardoor niet openlijk en alleen vanwege mijn etnische Ik snap dat gevoel wel. Ik wil die discussiëren. Er zijn genoeg mensen achtergrond, dan wil ik jouw stem dingen liever ook niet horen, maar ik in het land die gelukkig anders den- niet. Dat wordt me niet altijd in dank geloof niet dat het iets oplost.” ken. En natuurlijk is er wel degelijk afgenomen, maar het voelt als een “Nu ziet iedereen duidelijk waar in de islam een gevaarlijke, funda- verantwoordelijkheid om ook die deze mensen voor staan en kunnen mentalistische groep die mensen trend te doorbreken.” De eerste stap we de rest van het land waarschu- onderdrukt, homofoob is enzovoort. is volgens Özdil dat Nederlanders wen. Je ziet dat de verkiezing van Maar er zijn ook heel veel moslims met een migratieachtergrond zelf Trump een enorme tegenbewe- die gewone Nederlanders zijn.” hun Nederlanderschap opeisen. “Ik ging heeft opgeroepen. Dat vind ik wil aan deze jonge mensen laten fantastisch. Wist je dat de burger- Rosa Parks zien: de Nederlandse politiek is ook rechtenorganisatie ACLU (American Dit is een cruciaal punt in Özdils onze politiek.” Özdil heeft weinig Civil Liberty Union) het altijd heeft betoog: omarm het Nederlander- respect voor jongeren die zichzelf opgenomen voor de vrijheid van schap van mensen met een migra- niet als Nederlander beschouwen, meningsuiting van de KuKuksclan? tieachtergrond. “Als ik in mijn maar wel boos worden als Wilders De vrijheid van meningsuiting wordt column kritisch over de zorg schreef, zegt dat ze niet in Nederland horen. in de Verenigde Staten gezien als kreeg ik veel positieve reacties, maar Hij verwijst naar de Amerikaanse een kanarie in de kolenmijn. Dat is ook e-mails die zeggen: alsof de zorg burgerrechtenactiviste Rosa Parks, Angelsaksische cultuur, dat hebben in Turkije zo goed is, ga dan terug die in 1955 weigerde haar zitplaats wij hier nog niet. In Amerika mag je naar Turkije. En dat zijn hoogopge- in een bus in het gesegregeerde Zui- alles zeggen, maar het hele maat- leide NRC-lezers! Deze uitsluiting den van de Verenigde Staten te ver- schappelijk middenveld was wel leidt uiteindelijk tot uitspraken zoals ruilen voor een plaats achterin, het meteen op de been toen Trump met we die in de Balie hebben gehoord. voor zwarten gereserveerde deel. zijn inreisverbod kwam. Dat is een Dus we moeten ons de vraag stellen: Haar weigering op te staan was het 23 www Laat de grondwet herleven — Bas en Olivier de Gaay Fortman begin van een grote en succesvolle ook gelooft. Het is een doorgaande Onbehagen en wantrouwen busboycot, en wordt vaak gezien als opdracht om recht te doen aan de in de politiek heersen, vin- het begin van de publieke protesten diversiteit in de samenleving. Dat is den Bas en Olivier de Gaay van de Amerikaanse burgerrechten- nooit klaar. Fortman. Deze grootvader en beweging. “Het is gemakkelijk om je kleinzoon, telgen uit een poli- van Nederland af te keren. Eis je plek Halalbroodjes tiek geslacht, schreven daarop!” Özdil ziet een belangrijke rol weg- om het boek de Grondwetwij- gelegd voor GroenLinks in het orga- zer. In de grondwet vinden we Grijze wolven niseren van een broodnodige bewe- de waarden die ons in deze Is GroenLinks het juiste vehikel voor ging tegen racisme en segregatie. tijden van politieke verwarring deze strijd? Die partij is tenslotte ook Het door Jesse Klaver gelanceerde opnieuw kunnen verbinden, zo overwegend wit. Volgens Zihni Özdil pleidooi voor empathie betekent betogen zij. Het wiel hoeft niet is dat GroenLinks niet te verwijten. wat betreft Özdil dat “we elkaar echt opnieuw worden uitgevonden, “Een groot deel van de Turkse Neder- niet voortdurend lief hoeven te vin- Erasmus sprak al van een- landers in dit land zijn helemaal niet den of te begrijpen, maar we kunnen dracht, plichtsbesef, welwil- groen of links. En dat geldt ook voor wel begrijpen dat we landgenoten lendheid en (religie)vrede als de Marokkaanse Nederlanders.” zijn, dat we keihard kunnen discus- waarden van het Nederlandse Tijdens zijn studiejaren ervoer Özdil siëren en daarna een biertje of een burgerschap. dat velen van hen in hun eigen con- koffie kunnen drinken, maar niet dat servatieve bubbel blijven. “Iedereen we elkaar al bij voorbaat afschrijven Ook maakten de Gaay Fort- gaat naar zijn eigen clubje. En daar op basis van afkomst.” mans de website grond- wordt hen ingepeperd: jullie zijn “Het begint ermee dat wij in wetwijzer.nl, waar pro- geen Nederlanders, dit is een land Nederland zeggen: we zijn rijker gramma’s en uitspraken van der heidenen, we zijn hier maar tij- dan ooit, het kan niet waar zijn dat politieke partijen langs de delijk. Daar moeten we als overheid zoveel mensen niet meer kunnen meetlat van de grondwet ook korte metten mee maken, door rondkomen van hun baan. De woede gelegd worden. De PVV ein- clubs als Mili Görus, de Süleyman- daarover verdient een antwoord. digt daarop als laatste met een beweging, de Gülenbeweging en de Want dat mag niet, dat kan niet. En totaalscore van -29, gevolgd grijze wolven niet als integratiepart- dat is een gevolg van beleid, dat kan door de VVD met -3. Aan kop ners te beschouwen. Het zijn in feite worden veranderd. Het komt niet staat D66 met een score van afdelingen van de PVV en de SGP door halalbroodjes.” 40, op de voet gevolgd door uit Turkije in Nederland. Prima als / PvdA met 37 en GroenLinks mensen daar bij willen horen, maar Bronnen met 35 punten. Bezoekers het zijn geen gesprekspartners voor Zihni Özdil, “We kunnen niet langer kunnen zelf aan de website integratie, maar voor segregatie.” cynisch zijn over de politiek”, NRC bijdragen. Integratie betekent volgens Handelsblad 25 november 2016. Özdil dat we allemaal Nederlanders Zihni Özdil, Nederland mijn vaderland, Linde Jansen interviewde zijn, wat je naam ook is en wat je De Bezige Bij 2015. Olivier en Bas de Gaay Fortman. Hun hele verhaal is te lezen op www.bureaudehelling.nl 24 Column door Thomas Mertens

Woede is in! Martha Nussbaum wereld mij uiteraard geen stro- af. Kortom, vrijheid en gezag gaan Wtrok met haar nieuwe boek overoede breed in de weg leggen. Doet zij niet goed samen, terwijl tegelijker- woede en vergeving volle zalen; dat toch, in de vorm van vertraagde tijd binnen elke samenleving, ook met zijn recente boek wil Pankaj treinen, van gesluierde dames of een democratische, gezag moet Mishra ons doen geloven dat we van ‘dissen’, dan kan zij rekenen op worden uitgeoefend. Het ligt dus het tijdperk van het ‘einde van mijn toorn. voor de hand dat elk gezag als een de geschiedenis’ intussen defini- aantasting van de vrijheid wordt tief hebben verruild voor dat van Hoe kan het, zo vroeg ik me af, ervaren en dat roept vervolgens de woede. Eerlijk gezegd had ik dat de aangekondigde wereld van rancune op. Nussbaum en Mishra niet nodig democratie en markteconomie aan Daarmee belanden we in om te weten dat woede alomtegen- het eind van de geschiedenis zo gevaarlijk vaarwater, want woede is woordig is. Zo weet ik bijv. van het snel is omgeslagen in een wereld niet zomaar een onschuldige emo- bestaan van boze witte mannen van woede? Gelukkig biedt Plato, tie. Als doodzonde is woede van (de paar die ik ken, spreiden tegen- zoals wel vaker, uitkomst, ook als je een heel bijzonder aard. Terwijl de woordig een zeker triomfalisme ten misschien niet instemt met diens meest ondeugden draaien om een toon) en van trollen op internet en voorkeur voor een aristocratische verkeerd begrepen eigenbelang – op twitter. Tot voor kort was dat samenleving. Kort gezegd legt te veel eten, te veel willen hebben, anders. Eerst dacht ik dat zelfge- volgens hem de democratie zelf te veel seks – heeft woede iets des- noegzaamheid een van de grootste de bodem voor woede. Lijkt de tructiefs. Wie echt woedend is, wil problemen van onze samenleving democratie dan niet de beste vorm vergelding. Hij kan daarbij zo ver was, en had ik nog niet zo’n oog van samenleven? Jazeker, met haar gaan dat hij liever zichzelf in het voor woede. Maar ik had beter leidende beginsel ‘vrijheid’ lijkt zij verderf stort dan dat hij het risico moeten weten: beide hangen op een veelkleurig kleed, op een loopt dat de vijand zijn straf ont- natuurlijk nauw samen. Ligt het geheel waarin van alles en nog loopt. Wordt de woede algemeen immers niet voor de hand dat juist wat mogelijk is. Maar pas op, zegt gedeeld, dan keert zij zich dus iemand die vol is van zichzelf en Plato: vrijheid is als een gevaarlijk tegen de samenleving waarin zij is van zijn eigen gelijk, overgevoelig drankje, waarvan je gemakkelijk ontstaan: dat is het geval wanneer is voor (al dan niet vermeend) te veel kan drinken. Wie zich een- iemand zich tot woordvoerder van onrecht? En dat is de bron van maal de vrijheid goed heeft laten die woede opwerpt en belooft het woede. Aristoteles geeft ons de smaken, heeft niet veel trek meer onrecht ongedaan te zullen maken. klassieke definitie waarmee ook in gezag en trekt elke hierarchie in Daarmee is de eerste stap naar de Nussbaum begint: woede is het twijfel. Gezagsdragers passen zich tyrannie gezet. Is die ontwikkeling (zoete) verlangen naar wraak als aan: leraren proberen in het gevlei onvermijdelijk? Volgens Plato wel, gevolg van het leed dat een ander te komen bij hun leerlingen; vaders maar gelukkig hoeven we Plato of anderen mij voor mijn gevoel willen graag de vrienden zijn van niet altijd te geloven. Sommigen ten onterechte heb(ben) aange- hun zonen; politici volgen de stem bepleiten de vergeving als remedie. daan; woede kan dan ook overal van het volk in plaats van die te Dat is misschien wat veel gevraagd. opvlammen: binnen de familie, leiden; ieders mening telt even Maar we zouden tenminste kunnen op het werk en in de politiek. En zwaar of die nu gebaseerd is op fei- beginnen onszelf iets minder seri- inderdaad: als de wereld om mijn ten of niet. Wie zich daar niet aan eus te nemen. Soms wordt dat de dikke ik draait, dan hoort diezelfde houdt, roept de woede over zich deugd van de matigheid genoemd. »«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»« Het Rijksmuseum toont de relatie Nederland – Zuid-Afrika (zie p. 33). In 1653 zette Jan van Riebeeck namens de Staat der Nederlanden voet op Zuid- Afrikaanse bodem om er een handelspost te vestigen. De eerste gouverneur van de Kaap (1691-1699), werd Simon van der Stel, geboren op een schip op weg naar Mauritius. Zijn Nederlandse vader werd daar gouverneur en zijn moeder was half Javaans. Van der Stel, opgevolgd door zijn zoon, maakte van het losse samenraapsel zeelui aan de Kaap een echte kolonie. Hij gaf de wijnbouw een enorme impuls, vandaar de druiven op het doek. Stellenbosch, een van de belangrijkste steden van de Afrikaners, is naar hem genoemd. Dit portret is van de hand van Pieter van Anraedt ca. 1677-78. Particuliere collectie.

Links: aankoopdocument van het Kaapse Schiereiland, ondertekend door de Khoi kapiteins Schagger en Kuiper en de VOC-commandeur Ysbrant Goske, 1673. National Library of South Africa, Kaapstad.

Onder: Hendrik Cloete met een huisslaaf die zijn pijp vasthoudt, ca. 1788. Familiearchief Swellengrebel, St. Maarten, Nederland. Cloete was eigenaar van wijnboerderij Groot Constantia, die door Van der Stel was gesticht. Slaven werden geïmporteerd uit Nederlands-Indië en andere landen van Afrika, vooral Madagaskar. De Khoi en de San, die al in het gebied woonden, werden niet tot slaven gemaakt. Boven: Toen de Engelsen de Kaapkolonie in 1806 overnamen, leidde dit vanaf 1835 tot de ‘Grote Trek’, waarbij Afrikaners boerenrepublieken stichtten in het binnenland. Er waren veel conflicten met de plaatselijke bevolking, bijvoorbeeld de Zulu’s. De voortrek- kervrouwen droegen deze ‘kappies’ (Voortrekker bonnet). ca. 1840-1870. National Museum, Bloemfontein Bijbel Bruyns en Bijbel Boshoff, 1859 en 1703. Msunduzi Museum – Incorporating the Voortrekker Complex, Pietermaritzburg, Zuid-Afrika.

Onder: De landing op de Kaap werd door de Afrikaner gemeenschap jaarlijks herdacht. Hier een nagebouwde markt van Culemborg, de geboortestad van Jan van Riebeeck, op het terrein van het Van Riebeeck-festival in Kaapstad, 1952. Collectie Zuid-Afrikahuis, Amsterdam. Boven: Sharpeville 1960. De politie dood- de 69 vreedzaam protesterende burgers. Ze vluchtten weg toen het schieten begon; de meesten werden in de rug geschoten. Hierna breidde het verzet tegen apartheid zich wereldwijd uit. (Niet in het Rijksmuseum; fotoarchief NIZA)

Links: Demonstrant verbrandt zijn pas, 1960. Iedere zwarte Zuid-Afrikaan moest zo’n pas hebben als hij in tot wit bestem- peld gebied wilde werken of verblijven. Deze pas maakte hen tot buitenlander in hun eigen land en stond daarmee symbool voor de apartheid. (Niet in het Rijksmuseum; fotoarchief NIZA)

Onder: James Baldwin tijdens de assemblee van de Wereldraad van Kerken in 1968 – ‘I am one of God’s creatures whom the Christian Church has most betrayed’. deze pagina

Links: De eerste Nederlandse boycotactie tegen producten uit Zuid- Afrika, 1964. (fotoarchief NIZA)

Boven: Nelson Mandela wordt enkele maanden na zijn bevrijding uit de gevangenis onthaald op het Leidseplein in Amsterdam op 16 juni 1990. Foto Maurice Boyer. volgende pagina

Marlene Dumas maakte na de geboorte van haar dochter een serie aquarellen onder de titel Being held by others, 1989. Een zwarte nanny houdt het pasgeboren kind vast. Na de moeder was zij in het witte gezin degene die de zorg voor het kind droeg en het gebor- genheid gaf. Langdurig bruikleen Jan Maarten Boll. Foto: Rijksmuseum. zuid-afrika +in nederlandhet Rijksmuseum 33

Globalisering is geen nieuw verschijnsel, maar eeuwen was vermoord. Zijn rede toont de invloed van de oud. De laatste tijd is daar nieuwe aandacht voor, Amerikaanse burgerrechten- en Black Power beweging op het verzet tegen apartheid. Baldwin riep de kerken mogelijk onder invloed van actuele discussies over op – ‘I am one of God’s creatures whom the Christian migratie, vluchtelingen en racisme. Het Rijksmuseum Church has most betrayed’ – hun macht te gebruiken belicht tot 22 mei onder de titel ‘Goede Hoop’ het om de structuren in Zuid-Afrika te veranderen. Hij gedeelde verleden van Nederland en Zuid-Afrika. bracht veel kerkleiders ertoe de kant van de zwarte bevolking van Zuid-Afrika te kiezen. Het boek Maar we wisten ons door de Heer geroepen, Onze kijk op het verleden is voortdurend aan verande- dat vrijwel tegelijk met de expositie verscheen, pro- ring onderhevig. De expositie in het Rijksmuseum ver- beert enigszins in dit kerkelijke hiaat te voorzien en is mijdt koloniale benamingen van zwarte Zuid-Afrikanen daarom een waardevolle aanvulling. en probeert meer recht te doen aan hun rol, al blijft het perspectief wit. Dat geldt vooral voor de periode Op 21 maart was het 57 jaar geleden dat vreedzame 1652 (Jan van Riebeeck landt op de Kaap) tot aan de zwarte betogers werden neergeschoten in Sharpeville, Zuid-Afrikaanse oorlog rond 1900: de Hollanders ves- waarna wereldwijd het verzet tegen apartheid op gang tigen zich op de Kaap, vermengen zich met de lokale kwam. Ingrid Jonker schreef hierover het inmiddels bevolking en andere Europese zeelieden en ontwikkel- beroemde gedicht Die kind wat dood geskiet is deur sol- len zich tot ‘Afrikaners’, die vanaf het begin de zwarte date by Nyanga, dat Nelson Mandela in 1994 voordroeg bevolking buiten hun gemeenschap sluiten en met hen bij zijn benoeming tot president van Zuid-Afrika. De én de Engelsen vechten om het land. tentoonstelling ‘Goede Hoop’ combineert dit gedicht De twintigste eeuw daarentegen, die in het teken in de laatste zaal met een serie portretten van Zuid- stond van de inrichting van en de strijd tegen apart- Afrikaanse kinderen die na de apartheid zijn geboren. heid, is met minder gevoel voor interraciale verhou- Pieter Hugo portretteerde hen in hun eentje in de dingen weergegeven. Het verzet van zwarte Zuid- natuur. De historische en maatschappelijke context, Afrikanen ontbreekt grotendeels, terwijl het ANC toch familie- en andere banden zijn onzichtbaar. Met opzet, al in 1912 is opgericht. Makkelijk ontstaat de indruk zoals de tekst bij de foto’s vermeld, die spreekt van dat, afgezien van de regering, heel Nederland tegen ‘minder historische ballast.’ ‘Ze zijn vrijgeboren: geen apartheid te hoop liep. Daarmee wordt geen recht slavernij, geen apartheid, maar democratie.’ Na zalen gedaan aan het feit dat het verzet tegen apartheid ook vol documentatie die onderstreept hoe een geschiede- in Nederland een echte strijd was. nis van uitsluiting Zuid-Afrika meer dan driehonderd Dat laatste gold zeker ook voor de kerkelijke en jaar in de greep heeft gehouden, lijkt dit een onac- theologische banden, die in de expositie nauwelijks ceptabel naïeve manier om deze waardevolle tentoon- aandacht krijgen. Met de toenemende ontkerkelijking stelling af te sluiten. De hoop voor Zuid-Afrika – en lijkt er minder oog voor de rol van religieuze tradities Nederland! – ligt niet in het afwerpen of negeren van in het verleden. Met name het protestantisme heeft het verleden, maar juist in de confrontatie ermee. echter zowel in de vestiging als in de bestrijding van \ apartheid zo’n grote rol gespeeld, dat de band tussen Erica Meijers Nederland en Zuid-Afrika niet goed te begrijpen is zonder de kerkelijke dimensie. Die maakt bovendien duidelijk, dat Nederland en Zuid-Afrika zich temid- De catalogus: Martine Gosselink, Maria Holtrop, Robert den van een internationaal spanningsveld tot elkaar Ross (red.)Goede Hoop. Zuid-Afrika en Nederland vanaf 1600, verhielden. Een voorbeeld is de toespraak van de Uitgeverij Vantilt 2017. . zwarte Amerikaanse schrijver James Baldwin tijdens de Caspar Dullemond, Barbara Henkes, James Kennedy (red.), assemblee van de Wereldraad van Kerken in 1968 – hij ‘Maar we wisten ons door de Heer geroepen’ Kerk en apartheid in verving Martin Luther King, die drie maanden eerder transnationaal perspectief, Uitgeverij Verloren 2017. Groenen34 in de regering een balanceeract De winst is groot, maar In tal van landen hebben de laatste jaren groene partijen deel uitgemaakt van een regering, op nationaal of GroenLinks het pluche en/of regionaal vlak. Groene ministers realiseerden werkelijk bereikt, was bij het er belangrijke zaken, maar betaalden ook leergeld. In sommige gevallen behaalden groene partijen na een ter perse gaan van deze Helling regeringsdeelname zelfs ronduit slechte verkiezings- allesbehalve een zekerheid. In resultaten. Een gemeente of stad mee besturen is al een hele uitdaging, een (nationale) regering nog veel België deden de zusterpartijen meer. In dit artikel bespreek ik kort enkele uitdagingen van GroenLinks, Groen en en licht ik een aantal best practices toe.

Écolo al ervaring op. Die zijn Misverstanden confronterend: frustraties, Ik wil het eerst hebben over drie belangrijke misverstanden. Het eerste misverstand is dat groenen interne strijd en electorale in de regering als opdracht hebben het verkiezings- nederlagen liggen op de loer. programma te realiseren. Dat is niet het geval. Ze moeten het meerderheidsakkoord realiseren, met uiteraard op de eerste plaats de zaken die wij belang- Door Luc Barbé rijk vinden. Tussen ons verkiezingsprogramma en het meerderheidsakkoord zijn er uiteraard grote verschillen. Het is belangrijk dat vanaf de start van de zit- tingsperiode duidelijk te maken, anders zullen leden, militanten en afgevaardigden veel te hoge verwachtingen hebben van de regeringsdeelname. Dat kan leiden tot misverstanden, frustraties en heel moeilijke interne debatten. Zowel bij Groen als bij Ecolo werken we met een tool om een verkiezingsprogramma om te zetten in een ‘realisatieprogram- ma’. Dat is een lijst van zaken die je wil realiseren in de meerderheid, op basis van een analyse van je verkiezingsprogramma en gebruik makend van criteria zoals het belang voor het groene project, moeilijkheidsgraad om het in het regeerakkoord te krijgen, mogelijkheden om te valoriseren en budgettaire aspecten. Zo wordt duidelijk, nog voor de onderhandelingen starten, wat je echt wil realiseren. Dat versterkt je onderhandelingspositie en creëert een beter evenwicht tussen de groene ambities en de beperkin- Groenen in de regering35

gen aan onze bestuurders opgelegd door politieke en een goed regeerakkoord onderhandelen is uiteraard maatschappelijke omgevingselementen. cruciaal. Maar hoe kan je vandaag weten wat de grote vraagstukken binnen vier of vijf jaar zullen zijn? Trendbreuken Hoe kan je dat al voorzien in een regeerakkoord? De Een tweede misverstand is dat een regering met groe- snelheid van maatschappelijke verandering en de ne ministers op enkele jaren tijd een hele serie groe- onvoorspelbaarheid en de complexiteit van vraag- ne trendbreuken kan realiseren. Dat is niet het geval. stukken stijgen. Het wordt dus alsmaar moeilijker om Enerzijds zijn er budgettaire beperkingen, anderzijds in een regeerakkoord trajecten uit te stippelen. Je liggen veel zaken vast in wetten, reglementen en mag er zeker van zijn dat er in de loop van je mandaat instellingen en vergen wijzigingen ervan veel tijd en belangrijke en niet te voorspellen vraagstukken op energie, voor zover je de regeringspartners er al van de tafel van de regering zullen belanden. Methodes kan overtuigen. Bovendien is de laatste decennia veel zoals strategische scenarioplanning kunnen hier een macht verschoven van onze nationale regering naar belangrijke meerwaarde bieden. internationale instanties (Europese Centrale Bank, Europese Commissie enzovoort) en internationale Ten tweede: in een regering stappen betekent voor ondernemingen. De cruciale en heel moeilijke vraag een politieke partij een cesuur. Het is net alsof je in is dus welke twee of drie (geen vijf of tien!) grote, een nieuwe wereld binnenstapt, met andere codes strategische trendbreuken je als groene partij in een en procedures. Met natuurlijk veel mogelijkheden, regeerperiode wil realiseren. Dit naast een reeks maar ook veel risico’s. Dat zet heel veel druk op de kleinere en middelgrote groene doorbraken. In dit ver- fractie en de partij. Een partij die decennia in de band wil ik ook kort wijzen op het feit dat je uiteraard oppositie zetelde, moet plots haar interne werking ook volop kan en moet inzetten op bewustmaking, en procedures doen functioneren in een context van op een ‘culturele evolutie’. Die versterken levert ook regeringsdeelname. Kan dat zonder intern iets te ver- positieve resultaten op na je bestuursmandaat. anderen? Misschien is de interne besluitvorming niet Een derde en laatste misverstand heeft al tot veel afgestemd op die nieuwe context? Is het organigram nederlagen geleid, zeker ook op plaatselijk vlak. nog congruent met de nieuwe omgeving waarin we Sommige bestuurders denken dat ze door het neer- nu functioneren? Is er dus een strategic fit, enerzijds zetten van goede resultaten de volgende verkiezingen intern en anderzijds ten aanzien van de omgeving? zullen winnen. Dat volstaat uiteraard niet. Kiezers We denken dan aan organigram, de verantwoorde- willen vooral weten wat je visie en voorstellen voor de lijkheden van de instanties, het beleid inzake casting, volgende jaren zijn en voor welke waarden en princi- procedures etc. Omdat het de eerste keer is dat je in pes je staat. Als dat niet duidelijk is, mag je resultaat de meerderheid stapt, word je wellicht overweldigd zo glorieus zijn als je maar wil, er wacht je een electo- door de politieke tempoversnelling en de complexiteit rale nederlaag. en moeilijkheidsgraad van de dossiers, zodat je geen tijd hebt om werk te maken van de nodige interne aan- Nieuwe wereld passingen. Met als gevolg grote risico’s op stijgende Vier belangrijke uitdagingen wachten een groene par- interne strijd of ronduit disfunctioneren van de fractie tij die voor het eerst meeregeert. In de eerste plaats: en/of de partij. Een regeringsdeelname zet dus zeer

/ Welke twee of drie (geen vijf of tien!) grote, strategische trendbreuken wil je als groene partij in een regeerperiode realiseren? Een regeringsdeelname zet zeer zware 36 druk op de ‘architectuur’ van een partij. Wie daar geen antwoorden op vindt, riskeert zwaar uit de bocht te gaan. \ zware druk op de ‘architectuur’ van een partij. Wie Bij welke dossiers van onze ministers wordt de fractie daar geen antwoorden op vindt, riskeert zwaar uit de betrokken en bij welke niet? Dit vraagt om innovatie. bocht te gaan. Bij Ecolo hebben we een nieuwe methode ontwikkeld, een ‘audit’ van de interne organisatie van de partij Scoren (in ruime zin: ministers, fractie, partij..). Iemand die Een derde uitdaging is het omgaan met het span- voldoende onafhankelijk is van de partijtop, ministers ningsveld tussen verschillende temporaliteiten. De en fractie en het vertrouwen heeft van iedereen, voert sociale media verplichten ons ertoe zeer kort op die uit. Het gaat niet om een politieke evaluatie, maar de bal te spelen en om bijna minuut per minuut aan om een methodische doorlichting van de effectivi- politiek te doen (Twitter!). Dat politiek efemerisme teit, efficiëntie en democratische legitimiteit van de kan ons echter de middellange en lange termijn uit interne organisatie, procedures, besluitvorming en het oog doen verliezen. Dit heeft tot gevolg dat we HR-beleid. De resultaten ervan moeten de zwakke misschien vier jaar lang scoren op de sociale media, punten en risico’s naar boven brengen zodat ze maar op het einde van de rit geen structurele hervor- besproken en aangepakt kunnen worden. mingen hebben gerealiseerd. Een vierde uitdaging is het omgaan met het span- Thinktanks ningsveld tussen de doeners- en visionaire aspecten Omdat fractie en partij sowieso door de korte termijn van een regeringsdeelname. Burgers willen enerzijds en urgenties worden opgejaagd, is het zeer belangrijk dat bestuurders dingen realiseren, anderzijds willen dat er een instantie is waar, ver van het gewoel in Den ze ook een visie horen, een verhaal, een droom. Ik ken Haag of Brussel, kan gedacht en gestudeerd worden veel groene politici die goed zijn in het eerste of in het vanuit een perspectief van de lange termijn. Groene tweede. Ik ken er minder die de twee kunsten beheer- partijen, zeker in het geval ze deel uitmaken van een sen. Terwijl de twee uiteraard noodzakelijk zijn: con- regering, zouden dus als tweede innovatie bijzonder crete zaken realiseren en het (permanent) decoderen veel moeten investeren in thinktanks. Niet alleen om van de ingewikkelde realiteit, waarbij je dan toelicht de volgende legislatuur voor te bereiden, maar ook om waarom de dingen zijn zoals ze zijn, en wat onze visie, te verhinderen dat het groene politieke verhaal zou onze waarden en onze concrete voorstellen zijn. Dat verdrinken in bestuurlijke activiteiten en actualiteits- vergt dus de creatie van teams, met verschillende rol- debatten. len voor de leden ervan, duidelijke en degelijke proce- Deel uitmaken van een regering biedt natuurlijk dures en loyaal gedrag. een unieke kans om te netwerken. Er gaan heel wat deuren open die voor partijen en parlementsleden in Innovaties de oppositie gesloten blijven. Het komt erop aan stra- Een regeringsdeelname, zeker een eerste, stelt hoge tegisch en systematisch te netwerken, in functie van eisen aan fractie en partij. Interne organisatie en de regeringsdeelname én de periode daarna. procedures zullen wellicht aangepast moeten worden. Een vierde en laatste innovatie die zich volgens mij Het is heel moeilijk in te schatten of dat de juiste aan- opdringt, is het extra investeren in casting en loop- passingen zijn. Moeten partijvoorzitter, fractieleider baanbegeleiding. Wie wordt onze minister? Wie wor- en ministers elkaar elke week zien of tweewekelijks? den zijn medewerkers? Hoe ondersteunen we onze 37

mensen die elke dag in het heetst van de strijd staan? De komende maanden zal Luc Personal coaching lijkt me nodig. Net als het regel- Barbé over ditzelfde onderwerp matig organiseren van collectieve reflecties over het een reeks artikelen publiceren functioneren van ministers, parlementsleden, mede- in de Green European Journal. werkers etc. Zijn alle rollen goed ingevuld? Wie heeft Onderwerpen uit deze bijdrage welke extra vorming nodig? Wat moet er gebeuren om zullen daarin meer en detail een echt dreamteam te vormen? Hoe vermijden we worden besproken. Zie www. het Stockholmsyndroom, in de zin dat we zo opgaan greeneuropeanjournal.eu. in ons werk dat we cruciale wijzigingen in onze omgeving niet opmerken en kansen missen of bedreigingen te laat zien? Aandacht voor al deze aspecten verhoogt sterk de kans op succes.

Balanceren Deelnemen aan een regering is in de eerste plaats een fantastische kans om (een deel van) ons programma te realiseren en om meer mensen te overtuigen van ons politiek verhaal. Het is ook een kans om fractie en partij te versterken, op gebied van expertise, netwerken en vaardigheden zoals communicatie en onderhandelen. Slagen in een regeringsdeelname hangt niet alleen af van het feit of je bekwame ministers en veel expertise hebt. Zoals ik hierboven toelichtte gaat het om veel meer. In dit artikel heb ik heel kort een aantal uitdagingen geschetst en enkele innovaties toegelicht die me nuttig lijken voor een partij die de stap zet van oppositie naar kabinet. Ze passen in een kader van leren en permanente ontwikkeling, persoonlijk en op organisatieniveau. De rode draad daarbij is die van het balanceren. Het balanceren tussen korte en lange termijn, tussen parlement en regering, tussen het operationele en het visionaire enzovoort. Een partij die deze spanningsvelden duidelijk in beeld kan krijgen en daarover intern op hoog niveau kan discussiëren, met degelijke beslissingen tot gevolg, heeft zeer veel kans op een regeringsdeelname met positieve impact voor de samenleving en voor haarzelf. / \ Rode draad is het balanceren: tussen korte en lange termijn, tussen parlement en regering, tussen het operationele en het visionaire enzovoort. 38 Wie drukt het eerst op de resetknop: Turkije of de EU?

Sinds de mislukte coup van juli 2016 trekt Al jarenlang wordt er gespeculeerd over het einde RESETde Turkse president Erdogan steeds van de Turkse toetredingsonderhandelingen tot de Europese Unie (EU). Beide partijen hebben het meer macht naar zich toe. Veel critici zijn geloof in een goede afloop verloren. Als gevolg van hun baan kwijt en de pers is aan banden de groeiende aanhang voor radicaal-rechtse populis- gelegd. Turkije-kenner Joost Lagendijk, tische partijen in Europa verwachten veel waarnemers die in Istanbul woont, kan sinds eind dat het de EU zal zijn die de stekker er uit zal trekken. Maar het ligt eerder in de lijn der verwachtingen dat september het land niet meer in. Het Turkije nog dit jaar zal voorstellen het over een andere referendum van 16 april a.s. moet Erdogans boeg te gooien. macht nog vergroten. Zijn pogingen om Turkse Duitsers en Nederlanders voor Eerst het referendum Op 16 april a.s. gaan de Turken opnieuw naar de zich te winnen, hebben al voor spanningen stembus. Niet om een parlement of een president te gezorgd. Wat betekent dit voor de relatie kiezen maar om via een referendum ja of nee te zeggen tussen Turkije en de Europese Unie? tegen een pakket wijzigingen van de Turkse grondwet. Centraal staat de verandering van het huidige parlementaire systeem naar een presidentieel stelsel. Op Door Joost Lagendijk dit moment is de premier de belangrijkste politicus en ligt de wetgevende macht bij het parlement. De rol van de president is meer dan ceremonieel, maar is aan allerlei beperkingen onderhevig. Als op 16 april de meerderheid van de Turken akkoord gaat met de voorliggende plannen, komt daar vanaf 2019 radicaal verandering in. Het ambt van premier wordt afgeschaft. Voortaan kiest de president zelf zijn ministers, kan op sommige terreinen middels decreten regeren en beslist wanneer nieuwe verkiezingen nodig zijn. Deze concentratie van de macht is een lang gekoesterde wens van de huidige president, Recep Tayyip Erdogan, die van mening is dat slechts onder strakke leiding en zonder overbodige tegenspraak Turkije in staat zal zijn zich te ontwikkelen tot een belangrijke speler op het wereldtoneel.

Tegenstanders van de overgang naar een presidentieel systeem à la Turca benadrukken dat het grootste probleem niet zozeer de uitbreiding van 39

de bevoegdheden van de president is. Enigszins plicht is voor iedere vaderlandslievende Turk. vergelijkbare stelsels bestaan ook in andere landen, Onder die omstandigheden ligt een overwinning bijvoorbeeld in de Verenigde Staten. Het verzet van Erdogan voor de hand. Dat is niet alleen van wordt vooral gevoed door de totale afwezigheid van belang voor de toekomstige binnenlandse verhou- checks and balances in het nieuwe Turkse systeem. Na dingen in Turkije. Het vooruitzicht op nog eens een 2011 heeft Erdogan er alles aan gedaan om de toch decennium aan ongecontroleerde macht, zal het al beperkte onafhankelijkheid van de rechterlijke voor Erdogan mogelijk maken om ook op buitenlands macht nog verder aan te tasten. De media staan onder politiek terrein knopen door te hakken. Een daarvan bijna totale controle van de president en kunnen hun betreft de totaal vastgelopen onderhandelingen met cruciale rol als kritische volger van de uitvoerende de Europese Unie. macht niet vervullen. In tegenstelling tot de V.S., een federatie van staten met vergaande bevoegdheden, Weerzin is Turkije een sterk gecentraliseerd land waar alles in De onderhandelingen tussen Turkije en de EU over Ankara wordt beslist. volwaardig lidmaatschap startten in 2005. Turkije had toen vijf jaar van ingrijpende hervormingen achter de Vaderlandslievend rug op het gebied van democratie en mensenrechten, Onder normale omstandigheden zou de uitkomst die Turkije dichter bij de EU brachten. De verwachting van het referendum ongewis zijn. Een deel van dat die vooruitgang zou leiden tot een snel toetre- de achterban van de regerende AKP, de partij van dingsproces werd al snel de bodem in geboord door Erdogan, is niet gecharmeerd van de voorgestelde onenigheid over Cyprus en de toenemende weerzin presidentiële dominantie. Samen met de oppositie tegen Turkse toetreding in Duitsland en Frankrijk. zouden deze AKP-afhakers de president een nederlaag Na 2010 kwam het toetredingsproces langzaam tot kunnen bezorgen, vergelijkbaar met die van de stilstand. De EU bleef de helft van de onderhande- parlementsverkiezingen in juni 2015, toen dit thema lingen blokkeren en liet er geen misverstand over centraal stond in de campagne van de AKP. De partij bestaan dat Turkse toetreding als buitengewoon kwam niet verder dan veertig procent van de stemmen. onwenselijk werd gezien, zeker zo lang Erdogan aan de Helaas is er van normale omstandigheden nu geen macht bleef. Turkije voelde zich geschoffeerd en ging sprake. Sinds de mislukte coup van juli 2016 heeft op zoek naar economische en politieke alternatieven. Erdogan alles in het werk gesteld om critici van diverse Ondanks alle onderlinge wrijvingen en openlijk pluimage het leven zuur te maken. Meer dan honderd- beleden weerzin, was tot nu toe geen van beide duizend mensen zijn hun baan kwijt geraakt. Meer dan partijen bereid de stekker uit het proces te trekken. 40.000 zitten gevangen, waaronder bijna alle spraak- Binnen de EU is daarvoor unanimiteit tussen de makende kritische journalisten en columnisten. De lidstaten vereist en die is er simpelweg niet. Behoorlijk inmiddels aarzelend op gang gekomen Nee-campagne wat EU-landen zijn nog steeds voorstander van Turkse wordt op allerlei manieren tegengewerkt en tot 16 toetreding, zij het op langere termijn en slechts na april zal een overweldigende Ja-campagne op alle ingrijpende hervormingen. Bovendien is de laatste tv-kanalen de bevolking ervan proberen te overtuigen jaren duidelijk geworden dat de EU Turkije nodig heeft dat instemmen met de grondwetswijzigingen een als het gaat om de oplossing van belangrijke strate-

\ Sinds de mislukte coup heeft Erdogan alles in het werk gesteld om critici van diverse pluimage het leven zuur te maken. Binnen de EU zal het afblazen of op de lange baan schuiven 40 van de toetredingsonderhandelingen in veel hoofdsteden met een zucht van verlichting worden ontvangen. \

gische vraagstukken: vluchtelingen, migratie, energie, kelijken van de handel in industriële producten. Eind relaties met het Midden-Oosten en de strijd tegen vorig jaar is overeengekomen dat die Douane Unie terrorisme. aan modernisering toe is. Dit jaar gaan Turkije en de EU om de tafel zitten om de werking van de Unie uit Patstelling te breiden met de handel in landbouwproducten en In Turkije gaan de laatste jaren regelmatig stemmen de verlening van diensten. Als dat lukt, zou daarmee op om te stoppen met de onderhandelingen met een stevig nieuw fundament gelegd zijn onder de hypocriete Europeanen die, als puntje bij paaltje economische betrekkingen tussen Turkije en de EU. komt, Turkije toch nooit zullen accepteren als EU-lid. Het zou niemand moeten verbazen als Erdogan na Ook Erdogan heeft regelmatig openlijk met die optie winst in het referendum nog dit jaar met het voorstel gespeeld. Hij heeft tot dusver daaraan geen vervolg komt om de toetredingsonderhandelingen op de lange gegeven om twee redenen: alternatieve partners zijn baan te schuiven en te vervangen door een ander óf volstrekt instabiel (grote delen van het Midden- anker: de uitgebreide en vernieuwde Douane Unie. De Oosten) óf onbetrouwbaar (Rusland). Belangrijker nog: voordelen voor Turkije zijn legio: de economische band de Turkse economie is nu en in de afzienbare toekomst met de EU is gegarandeerd maar aan de constante afhankelijk van handel met de EU en Europese inves- bemoeienis van de EU met de binnenlandse politiek teringen. Breken met de EU zou onvoorspelbare, maar in Turkije komt een einde. Erdogan ergert zich al jaren bijna zeker louter negatieve gevolgen hebben voor de aan de constante kritiek uit Brussel op zijn beleid maar Turkse economie. Erdogan’s droom om Turkije in 2023, weet dat dit een logisch uitvloeisel is van de wens het jaar dat de Turkse republiek honderd jaar bestaat, van Turkije om toe te treden tot de EU. Als Turkije die de top tien van wereldeconomieën binnen te loodsen ambitie opgeeft of uitstelt, zal ook aan die in Turkse zou dan zeker in rook opgaan. ogen ongewenste inmenging een einde komen. Het gevolg is een al jaren durende patstelling. Erdogan heeft er groot belang bij om snel met die Officieel wordt er nog steeds onderhandeld tussen de perspectiefwisseling te komen. De omstreden nasleep EU en Turkije. Maar in de praktijk gebeurt er weinig, van de mislukte coup heeft de Turkse economie zeker sinds Erdogan na 2013 op autoritaire wijze immers in een diepe crisis gestort. Als gevolg van de op zoek is naar de alleenheerschappij en zich van politieke instabiliteit en de afbraak van de rechtsstaat Europese protesten tegen persbreidel en schending zijn buitenlandse investeringen drastisch terug- van de mensenrechten niets aantrekt. Aan die situatie gelopen. De waarde van de Turkse munt is gekelderd van wederzijds geaccepteerde stilstand zou echter en dat is een ramp voor veel Turkse bedrijven die in het binnenkort wel eens een einde kunnen komen. verleden leningen zijn aangegaan in dollars of euro´s. De revitalisering van de economische banden met de Douane Unie EU zou de Turkse economie een broodnodige impuls Er wordt al een tijdje gespeculeerd over Turkse plannen kunnen geven. om de verhouding met de EU op een andere leest te schoeien. Centraal in dat alternatief zou de Douane Populisten Unie staan, de sinds 1996 geldende set van afspraken Binnen de EU zal het afblazen of op de lange baan en regels tussen de EU en Turkije over het vergemak- schuiven van de toetredingsonderhandelingen in veel 41

hoofdsteden met een zucht van verlichting worden tische verwording van hun land? Op die vraag zullen ontvangen. Berlijn, Parijs, Wenen en Den Haag zullen Europese progressieven snel een antwoord moeten Ankara zeker van dienst willen zijn, omdat het Turkse vinden, bij voorkeur voordat ze instemmen met een lidmaatschap al jarenlang omstreden is en kolen op Turks-Europese koerswijziging die onvermijdelijk lijkt. het vuur van opdringende populisten. Als de EU dan / ook nog de nodige verzekeringen kan krijgen over strategische samenwerking met Turkije op de korte en lange termijn, is dit de soort win-win deal waar veel Europese politici tot nu toe alleen maar van konden dromen. Een reset op initiatief van de Turken zou ook een ander heikel vraagstuk makkelijker oplosbaar maken: het afschaffen van de visaverplichting voor Turkse burgers die naar de EU willen reizen voor een kort verblijf. Onderdeel van een gemoderniseerde Douane Unie zou een gefaseerde opheffing van die verplichting kunnen zijn: eerst voor zakenlui, later ook voor andere specifieke groepen en uiteindelijk voor alle Turken. Daarmee zou ook de huidige vluchtelingendeal gered zijn. Die wordt nu bedreigd omdat de EU weigert visavrijheid aan alle Turken te verlenen, zolang Turkije niet bereid is zijn antiterrorisme wetgeving aan te passen. Dat laatste is voor Turkije onbespreekbaar op een moment dat het land bij voortduring slachtoffer is van zelfmoordaanslagen door IS of de Koerdische PKK.

Koerswijziging Een dergelijke reset zou een einde maken aan een dubbelzinnige en uitzichtloze situatie die ook voor Europese voorstanders van Turkse toetreding steeds lastiger te verdedigen is. De focus op Turkse economische belangen en Europese strategische behoeften heeft echter ook een groot nadeel. Als de EU zich voortaan niets meer aantrekt van de ontwikkeling van de democratie in Turkije omdat lidmaatschap niet meer op de agenda staat, van wie kunnen Turkse democraten dan in de toekomst nog wel steun verwachten in hun strijd tegen de autocra-

\ Als de EU zich niets meer aantrekt van de democratie in Turkije, van wie kunnen Turkse democraten dan nog steun verwachten in hun strijd tegen de autocratische verwording van hun land? 42

vrijheid van onderwijs op de Helliπ∆

Verkiezings- programma: GroenLinks vindt dat ‘artikel 23 dient te worden herzien met als oogmerk (…) kwalitatief goed onderwijs voor iedereen (…). Daarbovenop kunnen ouders zelf vormen van bijzonder onderwijs aanbieden in de eigentijd en door henzelf gefinancierd.’

Foto: Philippe Velez McIntyre Ruard Ganzevoort: 43 Vrijheid van onderwijs 3.0

Het laatste partijcongres van Hef het fundamentele onder- over hoe ons stelsel eigenlijk func- GroenLinks nam een voor- scheid tussen openbaar en tioneert, wat er wel en niet goed gaat, welke problemen we nu pre- stel aan om artikel 23 van de bijzonder onderwijs op. Alle cies moeten oplossen en op welke grondwet, waarin de vrij- scholen, religieus of seculier, wijze in onze verdeelde maar niet heid van onderwijs is gere- moeten voortaan hun visie langer verzuilde samenleving de geld, te herzien. Daarover is expliciet maken en hun leer- vrijheid van onderwijs het best kan worden georganiseerd. Dat een stevig partijdebat nodig, lingen voorbereiden op een debat kan dan ook echt recht vinden zowel Ruard Ganze- plurale wereld. doen aan de serieuze problemen voort, theoloog en Eerste die er hier en daar zijn, zonder in Kamerlid van GroenLinks als religieuze of antireligieuze loop- Met enige regelmaat komt de graven terecht te komen. Rutger Groot-Wassink, frac- discussie op of artikel 23 niet tievoorzitter van GroenLinks moet worden afgeschaft. Weg Terug naar toen in Amsterdam en initiatief- met al dat bijzonder onderwijs, Het huidige systeem dat open- met name op religieuze gronden. nemer van het amendement. baar en bijzonder onderwijs naast Gewoon iedereen naar de open- elkaar laat bestaan, is dit jaar pre- Beide denken daarbij in ver- bare school. Het verkiezingscon- cies honderd jaar oud. Het is een schillende richtingen. gres van GroenLinks nam zelfs een voorzichtig evenwicht dat ont- amendement aan in die richting stond na een eeuw strijd. Die met als argument dat de scheiding strijd is wel interessant voor de van kerk en staat scherper mag, huidige discussie. De onderwijs- dat financiering van onderwijs op wet van 1806 probeerde vooral religieuze grondslag niet meer de kwaliteit en toegankelijkheid van deze tijd is, en dat bijzonder van het onderwijs te regelen, onderwijs segregatie bevordert. onder meer via de bevoegdheid van leerkrachten, schoolinspec- Met dit amendement, dat met tie en beschikbare scholen op niet een minieme meerderheid werd te grote afstand (er was nog geen aangenomen, werd de koers van leerplicht). Ook toen al bestond GroenLinks grondig verlegd. Dat er openbaar en bijzonder onder- vraagt op zijn minst om een meer wijs, maar dat was niet per defi- diepgaande bezinning op de bete- nitie hetzelfde. Openbare scholen kenis en de gevolgen van het werden gefinancierd uit een open- voorstel dan op dat moment kon bare kas, maar dat kon ook een plaatsvinden. Alle reden dus voor geestelijke of kerkelijke kas zijn! een stevig debat binnen de partij Bijzondere scholen kregen hun Het is wel erg simplistisch om 44 artikel 23 te zien als een obstakel voor integratie of als een inbreuk op de scheiding van kerk en staat. \ geld van een diaconie, stichting of heid, accepteerden de financiering lijker om een systeem in stand te geldschieter, of werden betaald uit van het bijzonder onderwijs in ruil houden dat uitgaat van erkende schoolgelden. Inhoudelijk regelde voor het algemeen kiesrecht, waar levensbeschouwelijke stromingen. de wet dat het onderwijs onder de confessionele partijen niet voor Dat blijkt ook uit het feit dat het meer moest bijdragen aan maat- waren. Zo ontstond de situatie die bijzonder onderwijs vandaag niet schappelijke en (liberaal)-christe- we nu kennen, verwoord in artikel alleen religieuze scholen betreft, lijke deugden. Andere religieuze 23 van de grondwet. maar ook scholen met een spe- stromingen (orthodoxen, katho- cifiek pedagogisch model (zoals lieken) werd het moeilijk gemaakt In het kort staat artikel 23 voor Montessorischolen) of scholen die eigen onderwijs vorm te geven. het volgende: de overheid is ver- levensbeschouwing koppelen aan Dat riep veel onvrede op en antwoordelijk voor het onderwijs een pedagogische visie (bv Vrije in de grondwet van 1848 en de en het onderwijs is vrij (ook al in Scholen). onderwijswet van 1857 werd het 1848). Het openbaar onderwijs In de tweede plaats is de struc- onderwijs vrijgegeven, ‘behou- wordt door de overheid gere- tuur van het openbaar onderwijs dens het toezigt van de overheid geld en is gegarandeerd in elke veranderd doordat (op veel plaat- en de ‘bekwaamheid en zedelijk- gemeente. De wet regelt kwali- sen) het bestuur is belegd bij een heid des onderwijzers’. Het open- teitseisen voor openbaar en bij- stichting en de ouders medezeg- baar onderwijs krijgt subsidie van zonder onderwijs, maar die eisen genschap hebben. Daarmee is het de overheid en moet voor alle kin- houden wel rekening met de eigen verschil tussen openbaar en bij- deren toegankelijk zijn. Daarmee richting. Openbaar en bijzonder zonder verder afgenomen. Boven- wordt het openbaar onderwijs onderwijs worden op gelijke wijze dien zijn veel bijzondere scholen religieus neutraal. Wie onderwijs gefinancierd. onder grotere besturen komen van eigen kleur wilde, moest dat te vallen waardoor ze niet meer zelf betalen. Met het aanscher- Diffuser zo dicht bij de ouders staan als je pen van de kwaliteitseisen (en dus Inmiddels leven we in een post- misschien zou willen. verhoging van de kosten), werden verzuilde samenleving. Het is maar In het openbaar onderwijs de niet-gefinancierde bijzondere de vraag of we tot hetzelfde com- bestond altijd de mogelijkheid scholen extra onder druk gezet. promis zouden komen als we het religieus onderwijs te laten verzor- Decennia van strijd leidden uit- vandaag moesten regelen. Wat dat gen door voorgangers of vrijwilli- eindelijk tot de wetswijziging van betreft is artikel 23 sterk gekleurd gers uit kerkgenootschappen. Dat 1917 waarbij geregeld werd dat door de situatie toen. De huidige is veranderd door nieuwe kwali- openbaar en bijzonder onderwijs wereld van openbaar en bijzonder teitseisen, en veel scholen willen financieel gelijk werden gesteld. onderwijs ziet er heel anders uit. nu zelf het levensbeschouwelijk Dat was een compromis op het Ten eerste is in onze tijd de onderwijs verzorgen of werken hoogtepunt van de verzuiling. De georganiseerde macht van religie hiervoor samen met professionele liberalen, die zich lang verzet had- sterk afgenomen en hebben we docenten uit de religieuze genoot- den tegen bijzonder onderwijs uit te maken met een veel diffuser schappen. De financiering van het vrees voor religieuze verdeeld- pluraliteit. Dat maakt het moei- levensbeschouwelijk onderwijs op 45

openbare scholen is dit voorjaar niet gewenst om alles glad te strij- 4 Je mag van alle scholen ver- ook wettelijk gewaarborgd – met ken en eenvormig te maken, maar wachten dat ze hun visie op de instemming van GroenLinks. het is ook te makkelijk om dat dan samenleving en de school expli- Omgekeerd hebben veel PC maar helemaal aan die scholen citeren. Dat is per definitie ook (protestants-christelijke) en RK- over te laten. Als de overheid zich (breed opgevat) levensbeschou- scholen in de praktijk een open terecht zorgen maakt over lesin- welijk en pedagogisch, maar niet instelling als het gaat om de houden, pedagogische vorming of per se aan een stroming gebon- levensbeschouwelijke identiteit. maatschappelijke verantwoorde- den. Hoe duidelijker de school, Alleen de kleinere stromingen lijkheid, dan moet ze wel kunnen des te beter kunnen ouders geven exclusiever vorm aan hun bijsturen. kiezen. identiteit (reformatorisch, evange- 5 De financiering van het onder- lisch, joods, islamitisch …) Stellingen wijs moet in principe bij de over- We zullen dus opnieuw moeten heid blijven liggen. Anders ont- Wrevel bedenken hoe we het onderwijs staat er een andere tweedeling die Wat betekent dit voor de discus- vormgeven. Ik geef alvast een uitgaat van de financiële moge- sie? In elk geval dat het wel erg voorzet voor de discussie in de lijkheden van ouders. Rijke ouders simplistisch is om artikel 23 te zien vorm van zeven stellingen: hebben dan meer mogelijkheden als een obstakel voor integratie of 1 de vrijheid van ouders om zelf dan arme ouders. als een inbreuk op de scheiding het onderwijs van hun kinderen 6 De overheid zal wel de gren- van kerk en staat. De ergste segre- te kiezen en vorm te geven is een zen en kwaliteit moeten bewaken gatie heeft weinig te maken met belangrijk liberaal (!) uitgangspunt en ongewenste bijeffecten moe- religie, maar veel meer met eco- (ook al is het indertijd door con- ten aanpakken. Dat gaat om een nomische achtergrond en de wijk fessionelen verdedigd tegen de minderheid van de scholen maar is waarin men woont. Maar er zijn liberalen van toen). wel belangrijk. wel degelijk situaties waar bijzon- 2 de overheid blijft verantwoor- 7 De levensbeschouwelijke rich- dere scholen de vrijheid gebruiken delijk voor een goed pluraal aan- ting van de school is voor de over- op een manier die vragen en wre- bod van onderwijs. Dat betekent heid eigenlijk irrelevant. Zolang vel oproept. Soms gaat het dan op zijn minst dat er altijd iets te een school goed functioneert over lesinhouden (schepping of kiezen moet zijn. Het betekent en draagvlak heeft, financiert de evolutie bijvoorbeeld), soms over niet per se dat ze zelf scholen in overheid. moreel-pedagogische vraagstuk- stand moet houden. ken (zoals rond seksuele diversi- 3 Belangrijk is niet alleen dat er Drogredenen teit), soms over de manier waarop verschillende scholen zijn, maar Als we in deze richting verder leerlingen stof over andere religies vooral dat alle scholen (openbaar denken, herijken we de vrijheid krijgen aangereikt, en soms over en bijzonder) leerlingen voor- van onderwijs op een manier die het beleid ten aanzien van docen- bereiden op het samenleven in beter past in onze moderne veel- ten en de acceptatie van leerlin- een levensbeschouwelijk plurale kleurige samenleving. Niet blijven gen. Het is niet eenvoudig en ook wereld. bij de oude zuilen, maar ook niet

\ De ergste segregatie heeft weinig te maken met religie, maar veel meer met economische achtergrond en de wijk waarin men woont. Rutger Groot Wassink: 46 Sterft gij oude vormen en gedachten de weg op van een totaal geneu- Gezien de ontkerkelijking is Het werd gezien als een soort traliseerd (alsof dat zou kunnen) het tijd de scheiding tussen poldermodel avant la lettre en het staatsonderwijs. Het fundamente- toonbeeld van hoe in ons landje kerk en staat te verscherpen. le onderscheid in artikel 23 tussen in tijden van grote nood werd openbaar en bijzonder onderwijs Een neutrale overheid kan niet samengewerkt in plaats van gepo- helpt ons in de toekomst niet ver- toestaan dat scholen onder- lariseerd. Deze bijzondere status der en kan dan ook beter komen scheid maken. Religieus onder- in het Nederlandse zelfbeeld voor te vervallen. Niet om alle scho- een vrij ordinair staaltje handjeklap wijs is prima, maar dan in eigen len te seculariseren maar om alle is niet alleen historische lariekoek, scholen uit te dagen hun eigen tijd en uit eigen zak betaald. erger is dat het een taboe heeft visie expliciet te maken en zo hun gelegd op aanpassing van het toen rol te spelen bij de vorming van geregelde. Pleiten voor aanpassing leerlingen. Dan maakt het niet Honderd jaar geleden werd in de van artikel 23 (dat die financie- meer uit of we scholen openbaar grondwet vastgelegd dat openbaar ring van het onderwijs regelt) of bijzonder noemen, maar of én bijzonder (religieus) onderwijs is vragen om politiek gelazer, scholen zelf met kennis, overtui- beiden door de overheid zouden omdat je daarmee de toorn van de ging en visie hun rol oppakken. worden gefinancierd. Deze – in christelijke partijen en religieuze En dan kunnen we ophouden met de wereld – unieke constructie groeperingen over je afroept. En een non-discussie vol drogrede- was een hoeksteen van wat de die deinzen er niet voor terug je nen en schijnargumenten en ons Pacificatie wordt genoemd. Kort oudtestamentische plagen in het samen inzetten voor vrijheid van gezegd een politieke deal tussen vooruitzicht te stellen; menig poli- onderwijs 3.0. enerzijds confessionelen, die al ticus heeft dat mogen ervaren. Ook / tijden ijverden voor overheidsfi- na honderd jaar is de discussie nog nanciering van religieuze scholen altijd zeer emotioneel geladen en en anderzijds sociaaldemocraten staat het te berde brengen van de en liberalen, die zich hard maakten wenselijkheid van aanpassing voor voor invoering van het algemeen velen gelijk aan de suggestie dat je (mannen)kiesrecht. Door deze twee aan de vrijheid van onderwijs wilt zaken aan elkaar te verbinden en morrelen. Ik vind dat ook binnen bij wet te regelen werd het conflict GroenLinks het debat over artikel beslecht en kregen beiden kampen 23 te lang is lamgelegd uit angst hun zin. Wat met enige overdrijving voor een moeilijk debat en politieke de ‘schoolstrijd’ was gaan heten schade. De recente opstelling was daarmee definitief ten einde. van de Tweede Kamerfractie naar aanleiding van het amendement Handjeklap op het verkiezingsprogramma De Pacificatie heeft in het zelfbeeld dat vraagt om herziening van het van Nederland lange tijd welhaast artikel om de financiële gelijkstel- mythische proporties gehad. ling te doorbreken is tekenend. De Rutger Groot Wassink: 47 Sterft gij oude vormen en gedachten

lijn van woordvoering is ontwij- Hier vloeit ook een principieel niet toegestaan. Vreemd genoeg kend, ademt angst en werpt mist bezwaar uit voort. De scheiding hebben religieuze scholen nu juist op over hetgeen door de meerder- tussen kerk en staat mag wel wat wel het recht dat onderscheid te heid van de leden is aangenomen. strikter. Juist in een samenleving maken. De vraag is waarom we De hoogste tijd voor een stevige waarin religie naar de achtergrond blijven toestaan dat religieuze discussie dus. verdwijnt. De overheid zou zich scholen leerlingen en docenten verre moeten houden van elke mogen weigeren omdat zij volgens Ontkerkelijking vorm van godsdienstbeleving, de schoolbesturen niet passen bij Ik zal er niet om heen draaien: ik juist omdat dat in essentie een de grondslag van de desbetref- vind de financiële gelijkstelling van individuele aangelegenheid is. fende school. Vorig najaar heeft het openbaar en religieus onderwijs Vermenging van iets individueels kabinet nog eens aangegeven niets een historische vergissing. Het met ons georganiseerde collectief te zien in een acceptatieplicht. is een reliek uit het verleden, in (de overheid) past dan ook niet. Ook GroenLinks heeft vurig voor strijd met andere artikelen uit onze acceptatieplicht gepleit omdat de grondwet, bevordert segregatie en Discriminatoir huidige situatie volgens de woord- dient op dit moment geen ander Ik vind het principieel onwenselijk voerder discriminatie tot gevolg doel dan het in stand houden van dat de overheid religieuze orga- heeft. Natuurlijk is het niet zinvol machtsposities van de vermolmde nisaties ondersteunt en direct of om een rangorde aan te brengen in zuilbewoners. Wat mij betreft wordt indirect financiert. En ik realiseer grondwetsartikelen. Maar evenmin dat vermaledijde artikel 23 dan ook me terdege dat dat bijvoorbeeld in is het gepast een evident discrimi- met gezwinde spoed aangepast. het geval van het Leger des Heils, natoir verschijnsel af te doen met Een belangrijk argument is wat dat ontegenzeggelijk nobel werk het argument dat het maar om een mij betreft dat de gelijke behande- verricht, lastig is omdat er geen paar scholen zou gaan. Artikel 1 is ling van religieus en openbaar organisatie is die die leegte zou zo fundamenteel voor de rechts- onderwijs simpelweg niet past bij kunnen vullen. Maar een neutrale staat, zo bepalend voor de kern van de tijd waarin we leven. Nederland overheid die geen onderscheid het GroenLinkse gedachtegoed, is een in meerderheid seculier land. maakt op religieuze voorkeur dat marchanderen met dat artikel De ontzuiling en ontkerkelijking zou geen organisaties moeten mijns inziens onbestaanbaar zou zetten gestaag door, maar ondanks financieren die kerstening tot moeten zijn. dat gegeven heeft de meerderheid doel hebben. Ook op een andere van de lagere scholen nog altijd een manier staan religieuze scholen op Witte vlucht religieuze kleur. (zestig procent). gespannen voet met de grondwet. Bijkomend nadeel van die mogelijk- De dominante positie van religieus Artikel 1 luidt immers: Allen die heid voor religieuze schoolbesturen onderwijs staat op gespannen zich in Nederland bevinden, om selectie aan de poort toe te voet met de ontwikkelingen in de worden in gelijke gevallen gelijk passen is dat het hen in staat stelt samenleving en wordt ontleend behandeld. Discriminatie wegens kinderen in een afgeschermde aan het feit dat het historisch nu godsdienst, levensovertuiging, wereld te laten opgroeien onder de eenmaal zo geregeld is. Dat lijkt me politieke gezindheid, ras, geslacht vlag van de vrijheid van godsdienst. een slecht argument. of op welke grond dan ook, is Want het is wel degelijk zo dat

\ Artikel 1 is zo fundamenteel voor de rechtsstaat en het GroenLinkse gedachtegoed, dat marchanderen met dat artikel onbestaanbaar zou moeten zijn. 48 www Meer ruimte voor leerlingen en leraren bijzonder onderwijs segregatie kan en veel aandacht voor sociaal- Artikel 23 is bepaald niet het bevorderen. Want of we het nu leuk emotionele vorming’. Onderzoek uit enige onderwerp dat aan- vinden of niet: witte vlucht bestaat. Amsterdam bevestigt dat beeld. dacht vraagt in het onderwijs: Ik zie het dagelijks in Amsterdam. behalve vragen over groeien- En een religieuze identiteit in Samen opgroeien de ongelijkheid, roepen leer- combinatie met de mogelijkheid als De conclusie is ontegenzeggelijk lingen en studenten om meer schoolbestuur te selecteren schept dat het niet de ouders zijn die sterk maatwerk, zuchten docenten de voorwaarden voor segregatie. verlangen naar religieus onderwijs. onder de hoge werkdruk en En dat is juist in stedelijke gebieden Ouders kiezen in meerderheid zijn er zorgen over de kwaliteit. een sterk groeiend probleem. De niet vanwege, maar ondanks de Lisa Westerveld, nummer inzet van de overheid moet er op religieuze identiteit van een school. veertien op de kieslijst van gericht zijn dat kinderen uitstekend Waarom de instandhouding van die GroenLinks voor 15 maart, onderwijs krijgen en dat zij elkaar identiteit dan blijven bevorderen? woordvoerder bij de Algeme- ontmoeten, ondanks hun mogelijk Het simpele gegeven dat ‘het nu ne Onderwijsbond en voorzit- verschillende achtergronden. De eenmaal zo geregeld is’ past niet bij ter van de commissie Demo- mogelijkheid tot selectie blijven een moderne, verantwoordelijke cratisering & Decentralisering bieden past daar niet bij. overheid die alle burgers het beste aan de UvA, vindt dat de wil bieden. Er is alle reden om de ministers van onderwijs hun Het in standhouden van artikel 23 gelijke behandeling van openbaar oren teveel naar de bestuur- in de huidige vorm doet in feite en religieus onderwijs ter discussie ders laten hangen. niets meer dan het bestendigen van te stellen. En ja, dat gaat ten koste Zij stelt het nieuwe kabinet de positie van religieuze schoolbe- van zittende macht en bestaande voor om drie grote wijzigin- sturen. Ik zie werkelijk niet waarom structuren. Maar ik ben er van gen door te voeren. In de eer- we in een toenemend seculier land overtuigd dat het beter is voor ste plaats moet de stem van zo graag religieuze zuilen willen kinderen. Omdat zij het verdienen alle betrokkenen (leerlingen en blijven faciliteren. Vaak roepen met elkaar naar school te gaan, studenten, leraren en ouders) tegenstanders van aanpassing, samen te spelen met elkaar op te in het onderwijs beter gehoord dat het nu toch goed is en dat groeien. Zonder dat de mogelijk- woorden. Ten tweede moet ouders het klaarblijkelijk willen. heid bestaat dat de religieuze meer worden geïnvesteerd in Maar is dat wel zo? Uit onderzoek voorkeur van het schoolbestuur of het onderwijzend personeel en naar schoolkeuzemotieven van de ouders dat in de weg zit. Geef ten derde moet de aandacht ouders blijkt dat op katholieke dus iedereen het zelfde openbare worden verlegd naar leerlin- scholen maar liefst de helft van onderwijs en garandeer kwaliteit. gen die extra zorg nodig heb- de ouders de openbare school als Religieus onderwijs is prima, maar ben. een interessant alternatief te zien. dan in eigen tijd en uit eigen zak Vrijwel de meeste ouders gaven betaald. Dat is wel zo rechtvaardig. Lisa Westerveld licht deze ‘alles in aanmerking genomen’ de / voorstellen toe in haar voorkeur aan ‘een openbare school bijdrage, die te lezen is op met ontwikkelingsgericht onderwijs www.bureaudehelling.nl. Concept en ontwerp campagne: Studio Lonne Wennekendonk Foto: Marieke Odekerken Foto: Carel van Hees

‘This way, hurry up, no chatting!’ We worden in het Engels toegesproken door zonder daglicht. Zo begint het theaterstuk een ander pakte zijn spullen in-en uit. In een streng kijkende mensen in witte pakken. ‘Ontheemd’ van regisseur Paul Röttger en zijn hoek barstte iemand in huilen uit. Zou het Ze geven ons een nummer en een deken en gezelschap, dat uit professionele acteurs en zou zijn als je als vluchteling ergens terecht drijven ons naar een garage, waar de deuren amateurs bestaat, sommige met, anderen komt? Er zijn heftige momenten van repressie, achter ons dicht gaan. Het is chaotisch: zonder een beperking. Het publiek kijkt niet pogingen tot uitbraak. Achter een deur wordt mensen roepen, willen er weer uit en zoeken van een afstand, maar zit er middenin. Ik een vrouw verkracht. De gedachte dringt zich hun spullen. Maar we worden alweer opge- was erbij en verloor, net als de anderen het op: moet ik iets doen? Af en toe voelde ik jaagd naar een volgende betonnen loods overzicht. Naast me zag ik iemand iets stelen, me sterk verbonden met de anderen; ik bood Foto’sCarel↓ ↑ ↖ van Hees

een ander pakte zijn spullen in-en uit. In een iemand een stuk koek aan, maar ik dacht ook: baar wordt. Het gaat ook over de samenle- hoek barstte iemand in huilen uit. Zou het die stoel neem ik mee, dan kan ik straks zitten, ving waarin we steeds meer van elkaar eisen zou zijn als je als vluchteling ergens terecht en ik lette extra goed op mijn deken. Paul dat we alles voor elkaar hebben, succes komt? Er zijn heftige momenten van repressie, Röttger wil mensen laten delen in een gevoel hebben en het liefst ook eeuwig jong zijn. We pogingen tot uitbraak. Achter een deur wordt van ontheemd zijn, los van een specifieke situ- hebben helemaal geen plaats meer voor de een vrouw verkracht. De gedachte dringt zich atie: “Het gaat erom dat je soms niet weet wat ontheemde mens.” — Erica Meijers op: moet ik iets doen? Af en toe voelde ik je moet doen en waar je naar toe gaat. Dat je me sterk verbonden met de anderen; ik bood eigenlijk de weg kwijt bent en heel erg kwets- Zie: www.rcth.nl/theater/ont-heemd/ Foto: Marieke Odekerken Marieke Foto: Foto: Marieke Odekerken

Oud & der dagen zat Foto:Carel van Hees kanttekeningen 57 bij voltooid leven

‘Het is alsof ik door een omgekeerde verrekijker kijk: ik voel steeds meer afstand tot de wereld om Oud me heen. Noem het verwijdering. Ik voel me niet meer thuis. Ik kan niet meer volgen wat er gebeurt. Ik hoor er niet meer bij. Het is mijn leven niet meer. Het is alsof ik losraak van de werkelijkheid en het contact met de wereld om me heen verlies. Ik heb de neiging om me meer en meer terug te & der trekken. Het voelt als het einde van de curve. Het luchtledige.’ Bovenstaande uitspraak is van een oudere man die zijn leven als voltooid beschouwt. Hoewel, voltooid vindt hij ‘een lastig woord’, vertelt hij als ik hem interview over zijn ervaringen. Het klinkt een dagen beetje te harmonieus, volgens hem. ‘Ik heb een ingewikkeld leven gehad, ik heb er soms van geno- ten en soms heb ik er de pest ingehad. Inmiddels is mijn tocht ten einde. Eigenlijk is het ontzettend kaal wat er overblijft. Er is niks meer. Het is over.’ Een groeiende groep Nederlanders vindt dat zat hulp bij zelfdoding voor ouderen die hun leven voltooid vinden, mogelijk moet zijn. Na een zoge- Binnenkort komt het wets noemd ‘mooi, rijk gevuld leven’ wil je voorkomen voorstel ‘voltooid leven’ in de dat het in mineur eindigt. Het is een kwestie van de balans opmaken. Als het negatieve de doorslag Tweede Kamer. De discussie gaat geven, dan hoeft het niet meer, zo is kortweg erover woedt al enige tijd. de redenering. Als ik ernstig aftakel, dan… Als ik Welke ervaringswereld gaat volledig afhankelijk ben van de zorg van anderen, er schuil achter de term dan… Als ik mijn privacy kwijtraak, dan… Als ik de- ment word, dan… wil ik dood. ‘voltooid leven’? Els van Wijngaarden deed als eerste Alledaagse werkelijkheid ter wereld onderzoek en pleit Wat bedoelen mensen eigenlijk als ze zeggen dat voor behoedzaamheid en hun leven voltooid is? Hoe komt iemand tot de keuze om zijn leven te beëindigen, zonder dat hij terughoudendheid. mentaal of lichamelijk ziek is? Naar deze vragen heb ik in de afgelopen vier jaar promotieonderzoek Door Els van Wijngaarden verricht aan de Universiteit voor Humanistiek. Ik Voltooid leven klinkt rooskleurig en 58 monter, maar achter de term gaat een rauwe tragiek schuil. \

wilde weten welke ervaringswereld er schuilgaat ze af te staan. Het tweede thema is het gevoel er achter deze mooie woorden. Ik wilde weten wat niet meer toe te doen; ouderen hebben het gevoel het betekent als voltooid leven niet langer over een dat het leven doorgaat, maar dat zij niet meer als-dan-situatie gaat, als het niet langer een voor- meedoen. Ze staan aan de zijlijn; uitgerangeerd. nemen in de toekomst betreft, maar als het een Het derde thema dat de ervaring van losraken be- alledaagse werkelijkheid is geworden. In dit artikel paalt, is een groeiend onvermogen tot zelfexpressie; zal ik eerst kort de resultaten beschrijven. Vervol- ouderen hebben de ervaring dat zij zich niet meer gens wil ik op basis van de uitkomsten een aantal kunnen uiten op de voor hen kenmerkende wijze, kritische kanttekeningen plaatsen bij de voorgeno- een manier die bij hen paste, waarmee ze uiting men plannen om hulp bij zelfdoding mogelijk te gaven aan hun identiteit. Langzamerhand verlie- maken. zen ze hierdoor ook zichzelf. Het vierde thema is Deelnemers aan mijn onderzoek waren 25 Ne- existentiële en lichamelijke moeheid: ouderen zijn derlandse wilsbekwame ouderen (met een gemid- moe vanwege lichamelijke problemen waarmee de delde leeftijd van 82 jaar) zonder terminale ziekte ouderdom gepaard gaat, maar in veel gevallen is er of (gediagnostiseerde) psychische aandoening. De ook sprake van existentiële moeheid en verveling. interviews hadden een open, explorerend karakter Ze zijn oud en der dagen zat. Het vijfde thema is en onderzochten de ervaring van de ouderen van een innerlijke afkeer van en weerstand tegen (ge- binnenuit. Nadruk lag daarbij niet op percepties en vreesde) afhankelijkheid. Het betreft een angst om gedachten, maar op de wijze waarop deelnemers afhankelijk te worden van anderen en de controle hun ervaringen dagelijks doorleefden. Oftewel: hoe uit handen te moeten geven, terwijl je niet zeker wordt voltooid leven geleefd? weet of jouw belangen straks wel goed behartigd worden. Bij veel ouderen is er ook sprake van een Losraken diepe schaamte voor en weerzin tegen hun eigen Mijn onderzoek laat zien dat de essentie van het aftakelende lichaam. fenomeen voltooid leven kan worden omschreven als een kluwen van onvermogen en onwil om nog Eufemisme langer verbinding te maken met het leven. Dit pro- Opvallend is dat ons onderzoek laat zien dat de ces van losraken (van de wereld, anderen en jezelf) stervenswens bij voltooid leven een duidelijk so- levert permanente spanning en verzet op en het ciale kant heeft; de uitingen van eenzaamheid, versterkt het verlangen om het leven te beëindi- marginalisatie en gevoelens van onnut en ‘tot last gen. Deze ervaring is geëxpliciteerd in vijf thema’s zijn’ leggen pijnlijk bloot hoe deze ouderen hun die terugkomen in alle verhalen en samen de erva- plek in onze samenleving ervaren. Voltooid leven ring van losraken verder invulling geven. blijkt veel meer dan een individuele evaluatie van Het eerste thema is een diep gevoel van existen- iemands eigen leven. Het legt ook een maatschap- tiële eenzaamheid; ouderen voelen zich afgeschei- pelijk probleem bloot, namelijk dat mensen zich den van anderen. Soms zijn er nog wel contacten, niet langer deel van de samenleving voelen. maar het lukt ouderen niet meer om echt verbin- Voltooid leven blijkt een eufemisme. Het klinkt ding te maken. De wereld komt steeds verder van rooskleurig en monter. Alsof het leven een klus is 59

die op een gegeven ogenblik geklaard is. In de wer- voor-onze-ouderen-strijd” losbarst waar ouderen kelijkheid gaat achter de term voltooid leven een niets aan hebben (Compas & Van der Ham, Trouw, rauwe tragiek schuil. Voltooid leven blijkt vooral 3.12.2016). Maar ik denk dat deze discussie wel verzet tegen het hier-en-nu. Het leven gaat nog degelijk gevoerd moet worden. Uit mijn onderzoek door, maar het levensboek is in feite al gesloten. komt naar voren dat de stervenswens niet lou- Er is innerlijk als het ware al een punt gezet achter ter individueel is bepaald. Hij ontstaat niet in een het levensverhaal. vacuüm, maar wordt versterkt door de omstandigheden. Helaas maakt angst voor slechte zorg Is het wenselijk dat hulp bij zelfdoding in geval van daar ook deel van uit. Hoe ongemakkelijk deze voltooid leven legaal wordt? Veel politieke partijen, associatie misschien ook is, hij zal wel benoemd waaronder GroenLinks, vinden dit inderdaad wenen geadresseerd moeten worden, in plaats van selijk. Op basis van mijn onderzoeksbevindingen de stervenswens en de sociaal-maatschappelijke pleit ik daarentegen voor grote behoedzaamheid component als twee losstaande zaken te benade- en terughoudendheid, en ik licht mijn standpunt ren. toe met behulp van zeven kanttekeningen. 3 Zie de vraag achter de vraag 1 Begrijp eerst beter wat speelt In mijn onderzoek was het evident dat de vraag Voltooid leven is een complexe thematiek met naar het einde ook heel vaak een vraag naar zin lichamelijke, sociaal-maatschappelijke, psycho- was. Belangrijke vragen zijn: wat is de zin van een logische en existentiële dimensies. Maar hoe ver- hoge ouderdom? Waarvoor komt iemand ’s och- houden de verschillende dimensies zich tot elkaar? tends nog zijn bed uit? Hoe doe je dat: goed ouder Hoe ontwikkelt de stervenswens zich door de tijd worden? Is er zoiets als hoogbejaarde levenskunst? heen? En in hoeverre kan de wens beïnvloed wor- Hierop zijn geen simpele antwoorden, maar het den? Feitelijk beschikken we nog maar over heel samen zoeken naar antwoorden loont. Natuurlijk, weinig kennis over voltooid leven. Sterker nog, de koek kan ook echt op zijn, maar... als mensen mijn studie is wereldwijd het eerste wetenschap- worstelen met gecompliceerde rouw, met gevoe- pelijke onderzoek. Dit roept de vraag op: moeten lens van onwaardigheid en zinloosheid, zouden we we de thematiek niet eerst beter begrijpen, alvo- daar niet in de eerste plaats bij stil moeten staan? rens we stervenshulp gaan regelen? Wordt door de specifieke focus op hulp bij zelfdoding de werkelijke problematiek van het heel oud 2 Erken het sociaal-maatschappelijke probleem worden (en het soms moeizaam zoeken naar zin) Voltooid leven is natuurlijk niet alleen een maat- niet versluierd? schappelijk probleem, maar de sociaal maatschappelijke kant is wel een belangrijke component. 4 Versterk geen negatieve stereotypen over Sommigen beweren dat het niet behulpzaam is ouderdom om te wijzen op maatschappelijke, sociale en Ouderen in mijn onderzoek gebruikten bijzonder culturele problemen achter de doodswens, omdat negatieve termen als zij spraken over de er dan “een onwenselijke wie-zorgt-het-beste- ouderdom, of zichzelf als oudere. Variërend

\ De stervenswens ontstaat niet in een vacuüm, maar wordt versterkt door de omstandigheden. Veel ouderen vertelden over het gevoel te veel 60 te zijn, er niet meer toe te doen, zich buiten gesloten te voelen, een kostenpost te zijn. \

van metaforen van ouderdom als gevecht, ‘een keuze maken na ampel besluit’. Het blijkt slachtofferschap, gevangenschap, leegte tot veeleer een gecompliceerd proces van enerzijds kindsheid, ontmenselijking, last en versletenheid. misschien vastberaden dood willen en tegelijk Deze negatieve beelden waren vaak deel van hun (nog) niet dood willen. Van urgentie en uitstel. identiteit geworden; ze keken door deze bril naar Van klaar zijn, en toch nog hopen op verbetering. zichzelf. Dat wordt in de psychologie stereotype Er ligt een kluwen van veelal ambivalente be- embodiment genoemd. Ik deel de zorg van de weegredenen aan ten grondslag. Ieder mens heeft Commissie Schnabel volledig dat de kans groot een meerstemmig zelf en leeft met tegenstrijdige is dat de negatieve ideeën over ouderdom alleen gedachten die gelijktijdig waar kunnen zijn. Voor maar versterkt worden als we maatschappelijk ouderen zelf, maar ook voor hun omgeving is het bevestigen dat lijden aan de ouderdom (terwijl van belang om die ambivalenties te herkennen en je relatief gezond bent) voldoende reden is om te dulden dat die tegenstrijdige verlangens nu een- eruit te stappen, en we deze mogelijkheid ook maal naast elkaar bestaan. Met een focus op een institutionaliseren. eenduidig, helder en ondubbelzinnig oordeel dreigt deze notie – ongewenst – op de achtergrond te 5 Versterk de externe druk niet raken. Zou de zogenoemde levenseindecounselor Ik denk dat het min of meer onmogelijk is om uit geen specifieke aandacht moeten hebben voor die te sluiten dat de wens bij voltooid leven is ont- evidente ambivalenties? Zou dat dan niet vragen staan zonder externe druk door naasten om om- om een ander traject zonder specifieke gerichtheid? standigheden. Veel ouderen die deelnamen aan het onderzoek vertelden over het gevoel te veel te 7 Bezie de keuze in termen van relatie en proces zijn, er niet meer toe te doen, zich buitengesloten In het huidige voorstel wordt de keuze voor een te voelen, een kostenpost te zijn. De (vermeende zelfgekozen levenseinde toch vooral gepresenteerd afkeuring in de) ogen van de ander en de ogen als een individuele keuze. “Als ik tot de conclu- van de samenleving speelden in hun verhalen een sie kom dat ik eruit wil stappen, dan is dat mijn grote rol. Dat betekent dat de wijze waarop wij keuze.” In de voorgestelde zorgvuldigheidseisen met elkaar denken en spreken over ouderdom, wordt dan ook vooral – of misschien zelfs wel afhankelijkheid en kwetsbaarheid wel degelijk van uitsluitend – aandacht besteed aan het toetsen invloed lijkt te zijn op het ontwikkelen van de ster- van de individuele keuze. Echter, een dergelijke venswens. Oftewel; het is goed denkbaar dat druk ultieme keuze zou mijns inziens veeleer begre- van buitenaf de stervenswens versterkt. pen moeten worden in termen van relatie, proces en context. Dat zou om een andere begeleider 6 Erken de ambivalentie van de stervenswens én andere zorgvuldigheidseisen vragen. De keuze Mijn onderzoek heeft onmiskenbaar aangetoond voor een zelfgekozen dood is namelijk geen puur dat het buitengewoon gecompliceerd – zo niet on- individuele keuze. Sterker nog, deze keuze kan mogelijk – is om vast te stellen of de stervenswens grote impact hebben op de omgeving. Het gaat er bij voltooid leven werkelijk consistent is. Bepalen dan niet om dat die omgeving ‘de zeggenschap’ of je leven ‘klaar’ is, is namelijk geen kwestie van krijgt over het levenseinde, maar het gaat dan wel

\ Als mensen thuis zitten te verpieteren, is het dan humaan om een ‘uitweg’ te bieden als samenleving? 61

over afstemmen, elkaar meenemen, leren begrij- bekroop: Een vrouw, fysiek nog behoorlijk gezond, pen wat er voor de ander op het spel staat. Zodat was bezig haar eigen levenseinde te organise- de nabestaanden het daarna mogelijk ook beter ren. Zij heeft in overleg met haar huisarts en haar kunnen verwerken. Maar ook zodat degene die broer geregeld dat zij in een hospice kon verster- deze ultieme keuze maakt er niet alleen voor staat. ven onder goede begeleiding. Ja, ze wilde dood, Uiteindelijk is het heel fijn om te horen dat een en nee, ze wilde op zich niet dood, maar dít leven betekenisvolle naaste ‘ervan schrikt’ en tijd nodig was onleefbaar – en veel te stil – geworden. Haar heeft. Dat betekent dat je gemist gaat worden. Dat stervenswens kreeg op een gegeven moment de betekent dat mensen zich nog met je verbonden overhand. voelen. Dat is niet paternalistisch of bevoogdend, Na haar overlijden sprak ik uitvoerig met haar dat is humaan betrokken. broer. Die vertelde mij dat het einde behoorlijk aangrijpend was geweest. Eenmaal in het hospice Knoop in je maag deed zich namelijk een onverwachte wending voor. Diverse keren hebben kinderen van deelnemers Zijn zus bleek het daar uiteindelijk zo naar haar zin aan mijn onderzoek contact met mij opgeno- te hebben door de aandacht en de tijd die er voor men nadat hun ouder ‘uit het leven was gestapt’. haar was, dat ze eigenlijk niet meer dood wilde. Eén vrouw vertelde mij in een telefoongesprek: Hoewel de zorgverleners in het hospice het heftig “Zelfbeschikking is voor mij wezenlijk. En ik ben vonden, moesten ze haar de keuze voorleggen: ook altijd al voor zo’n zelfgekozen einde geweest. “Als je niet meer dood wil, moet je wel weer naar Maar dat was altijd theoretisch. Nu mijn moeder huis, want hier kun je niet blijven, dan hou je een hiervoor heeft gekozen, zit ik er enorm mee. Was bed bezet.” Terug naar haar appartementje wilde het niet te vroeg? Hadden wij niets kunnen doen? ze niet. Dus heeft ze uiteindelijk toch voor het Betekenden wij dan niet genoeg voor haar? En mijn versterven-traject gekozen en is ze rustig en met kinderen dan? Kennelijk vond ze het niet bevredi- goede begeleiding overleden. gend genoeg om oma te zijn...” Toch kun je de vraag stellen: Had dit niet anders Deze dochter was niet de enige die zo rea- gekund en gemoeten? Als mensen thuis zitten te geerde. Er is een verschil tussen ergens iets van verpieteren, is het dan humaan om een ‘uitweg’ te vinden (van mening zijn dat dit of dat zou moeten bieden als samenleving, of behoren we (maar wie kunnen) en het zelf meemaken (ervaren dat het zijn ze ‘we’ in dit geval?) dan vooral te zorgen dat veel complexer ligt en met een knoop in je maag het leven minder ellendig is? Waar ligt de inspan- achter blijven). Ik denk dat we hier niet te licht ningsverplichting? Die kwestie ligt nu voor. over moeten denken. Het is geen louter individuele / aangelegenheid. Els Van Wijngaarden schreef over Ongemakkelijk gevoel haar onderzoek het boek: Voltooid Ik wil mijn betoog eindigen met een verhaal uit leven, over leven en willen sterven, mijn onderzoek dat symbool staat voor het on- Atlas Contact, 2016. gemakkelijke gevoel dat mij met enige regelmaat u Op 5 april organiseert de Linker Wang een expertmeeting over Voltooid Leven met Els van Wijngaarden, LInda Voortman en Bouchaib Saadane. Zie www.linkerwang.nl 62 Van proletariaat naar precariaat

Het sociale zekerheidsstel staat onder druk. Laat ik mezelf als voorbeeld nemen. Ik ben achtenzes- tig jaar oud. Twee van mijn broers hebben kanker. Een Valt het alleen te redden door grenzen te is inmiddels overleden. Bij mijn andere broer hebben sluiten of twee soorten burgers te creëren? ze de tumor al jaren weten te bedwingen. Een goede vriendin van me heeft borstkanker. Mijn neefje is jaren Een boekbespreking over twee andere opties: geleden aan aids overleden. Hij stierf toen de epidemie Isabel Lorey stelt haar hoop in alternatieve op zijn hoogst was. Een vriend van me kreeg de ziekte pas later, toen er een medicijn voor was. Hij kan er nu gemeenschappen, terwijl een bundel onder goed mee leven. Niet zo lang geleden hoorde ik dat redactie van Peter van Lieshout voorstellen twee van mijn vrienden na een jarenlange relatie uit elkaar gaan. Hij was verliefd geworden op een ander. doet voor institutionele verbeteringen.

Dosis mazzel Waarom vertel ik dit? Omdat mijn vrienden en ook de Door Pieter Pekelharing vrienden van mijn vrienden waarschijnlijk dezelfde verhalen kunnen vertellen. Nederland is een van de wel- varendste landen ter wereld. Mensen leven er langer, gezonder en veiliger. Dat doet echter niets af aan het feit dat ons leven broos en kwetsbaar blijft. Zelfs in een ideale rechtvaardige samenleving met goede zorg blijven mensen kwetsbaar voor de slagen van het lot. De schrijver Cioran had daar een mooie formulering voor: “Mensen gaan al sinds mensenheugenis dood en toch heeft de dood niets van zijn frisheid verloren”. Vul voor dat woordje ‘dood’ ‘ziekte’ of ‘gebroken relaties’ in en de zin blijft even waar. Ook in welvarende samenlevingen bestaat geluk nog steeds uit een flinke dosis mazzel. In haar boek, Het regeren van precairen, maakt Lorey een onderscheid tussen wat zij het ‘precair zijn’ noemt en ‘precariteit’ (ik spreek liever van ‘precariaat’). Mijn leven is ‘precair’, maar ik maak geen deel uit van het ‘precariaat’. ‘Precair zijn’ zegt iets over onze condition humaine en is van alle tijden, het precariaat, daarentegen, markeert een type samenleving.

Werk gaat voor De negentiende eeuw is de eeuw van het proletariaat, 63

de eenentwintigste die van het precariaat. Beide zijn tegenwoordig een schijntje van het inkomen dat kapi- begrippen die mensen gebruiken om samenlevingen in taalbezitters op hun kapitaal verdienen. te delen op grond van het soort arbeid dat men levert. In het werk van Lorey neemt de filosoof Foucault Het zijn ordeningscategorieën. een belangrijke plaats in. Foucault was een meester in Een hogere ordeningscategorie is die van het kapi- het beschrijven van de schaduwkanten van de idealen talisme: we leven in markteconomieën waarin op winst die mensen koesteren. Neem het verlangen naar vei- gerichte bedrijven op de markt (en vaak ver daarbui- ligheid of vrijheid, of de eis dat mensen op hun werk ten) de dienst uitmaken. De overgang van proletariaat liefst creatief en vernieuwend moeten zijn. Daar lijkt naar precariaat markeert het feit dat het kapitalisme niets mis mee, totdat je merkt wat voor offers dit vergt. de laatste decennia ingrijpend van karakter is veran- Idealen zijn aantrekkelijk, maar mensen kunnen ook op derd: technologisch door de opkomst van ICT, digitali- strenge en hardvochtige wijze door hun idealen gere- sering en de komst van de robots; economisch door de geerd worden. Vrijheid kan tegenwoordig maar al te overgang van maakindustrie naar diensteneconomie makkelijk omslaan in stress, depressie of burnout. en door globalisering; sociaal omdat de verhouding Hiermee komen we toe aan een derde onderscheid tussen werknemer en werkgever sterk veranderd is en – naast het onderscheid tussen precair en precariaat – werk en leven nauwelijks nog van elkaar te onderschei- dat Lorey in haar boek maakt: de effecten van precaire den vallen; juridisch doordat steeds meer arbeidscon- arbeidsverhoudingen op de hele samenleving, dus tot tracten tijdelijk zijn geworden: vast werk wordt in snel ver buiten het arbeidsbestel. Vandaar de titel van haar tempo flexwerk; psychologisch, tenslotte, omdat de boek: ‘het regeren van precairen’. taal van het New Public Management, het management- jargon, diep in ons bewustzijn lijkt te zijn doorgedron- Conclusie: zelfs als mensen geen deel uitmaken van gen: dat jargon bepaalt grofweg wie we zijn, hoe we het precariaat kunnen ze de gevolgen ervan aan den denken, wat prioriteit heeft. lijve ondervinden. Ook buiten de sfeer van de arbeid Zo maken populaire films als Lalaland of Toni Erdman kan precarisering een uitsluitende of onderschikkende duidelijk dat werk altijd voorgaat, ook als dat het einde werking hebben. van je relatie met je partner of een breuk met je ouders Aan de hand van deze driedeling onderzoekt en betekent. evalueert Lorey vervolgens de instituties die in het laat-kapitalisme zijn ontworpen om de precaire kanten Masochistisch van het bestaan dragelijker, veiliger en minder riskant In haar boek over het ‘regeren van precairen’ stelt te maken. Ze doet dat mede vanuit genderperspectief. Lorey twee vragen. Hoe zijn mensen zo geworden? Voor vrouwen pakte het verhaal over de opkomst van En waar komt die bijna masochistische houding ten het nieuwe arbeidsbestel heel anders uit dan voor opzichte van het werk vandaan? We geven steeds meer mannen. Vrouwen gingen massaal de arbeidsmarkt op. om ons werk, maar ons werk geeft steeds minder om Dat was deels omdat het moest – de man als kostwin- ons. Banen zijn schaars en werk is onzeker geworden. ner verdiende niet genoeg – en deels omdat het aan- De arbeidslonen lopen al jaren achter op de stijging trekkelijk was – vrouwen kwamen eindelijk achter het van de productiviteit. Inkomen uit arbeid – dat geldt in aanrecht vandaan. toenemende mate ook voor hoog opgeleide arbeid – is

\ We geven steeds meer om ons werk, maar ons werk geeft steeds minder om ons. Vrijheid kan maar al te 64 makkelijk omslaan in stress, depressie of burnout. \

Niet bang zijn hoe men de instituties van de verzorgingsstaat flexproof Foucault indachtig wijst Lorey er op dat de apostelen zou kunnen maken. van het nieuwe werken vrijheid en autonomie voor Hoe weinig de bestaande verzorgingsstaat op de iedereen beloven. ‘Rij wanneer je wilt, verdien wat je nieuwe verhoudingen past, zie je vooral terug in dis- nodig hebt’, aldus de reclame van Uber op haar web- cussies over migratie. Wie de verworvenheden van de site. Dat klinkt mooi, maar wat de apostelen van het verzorgingsstaat wil behouden lijkt op dit moment uit nieuwe werken er niet bij vertellen is hoe moeilijk het één van twee opties te moeten kiezen: ofwel (1) een is nog aan werk te komen, hoe relatief laag de lonen muur op de grens bouwen en migranten mondjesmaat zijn, of hoeveel problemen een ZZP’er moet overwinnen binnenlaten, ofwel (2) een muur om de verzorgings- om zich tegen ziekte of ongeval te verzekeren. Wat ze staat heen bouwen en binnen een land een verschil er, tot slot, ook niet bij vertellen is hoe zwaar het valt tussen eerste- en tweederangsburgers of eerste en tegenwoordig een heldere grens tussen werk en vrije tweederangs-Nederlanders te maken. tijd te trekken. In de bundel Sociale (on)zekerheid laten de auteurs Lorey wijst herhaaldelijk op het gevaar dat van- zien dat er een derde optie is, namelijk stukje bij beetje wege de groeiende onzekerheid groepen – vrouwen, de instituties ombouwen en nieuwe sociale risico’s migranten, homo’s, de islam of ‘het establishment’– tot accommoderen. Anders gezegd: de zorg, het arbeids- zondebok kunnen worden gemaakt. De ‘gevaarlijke bestel en pensioenen migratie- en flexwerkproof ander’ krijgt van alles de schuld. De kunst, zegt ze, is maken. te ‘leren niet bang te zijn’. In troebel water is het voor Ook in deze bundel is de zorg over de zich verbrei- populisten immers goed vissen. dende fear of falling groot. Maar de oplossingsrichting Lorey richt haar hoop op de opkomst van ‘nieuwe die de auteurs in de bundel voorstaan is totaal anders. gemeenschappen’. Haar voorbeeld zijn gemeenschappen die o.a. in Spanje en Italië zijn ontstaan, meestal in Nooduitgang reactie op de financiële crisis van 2008. Buiten de (fail- Wie, samenvattend, in de mogelijkheid van het vor- liete) staat, de oude representatieve democratie en de men van alternatieve gemeenschappen gelooft, moet markt om kwamen spontaan vormen van solidariteit, het boek van Lorey lezen; wie vertrouwen stelt in de zorg en steun op, waar we volgens Lorey veel van kun- geleidelijke reorganisatie van bestaande instituties en nen leren, al was het alleen maar om te beseffen dat nieuwe publiek-private vormen van samenwerking, er vormen van bijstand mogelijk zijn die anderen niet moet de bundel van Peter van Lieshout lezen. rigoureus uitsluiten of onderschikken. Ofschoon verschillend van stijl en inhoud geven beide werken tezamen een goed beeld van de mate Flexwerkproof waarin het sociale zekerheidsstel onder laat-kapitalis- Het is duidelijk dat Lorey weinig fiducie in de staat en tische verhoudingen onder druk staat. Lorey heeft min de markt heeft. Ze sluit dan ook nauwelijks aan bij dis- of meer de hoop op behoud van het stelsel opgegeven cussies over hoe je bestaande instituties zou kunnen en zoekt naar de nooduitgang, de auteurs in de bundel hervormen en meer flexproof zou kunnen maken. laten zien wat er institutioneel allemaal nog te verbe- Dat is nu precies wat in de bundel Sociale (on)zeker- teren valt. heid gebeurt. Daar wordt tot in de finesses beschreven /

Bronnen Sociale (On)zekerheid, Peter van Lieshout, (red.), Amsterdam University Press 2016. Het regeren van precairen. De staat van onzekerheid, Isabel Lorey, Octavo Publikaties 2016. Aanbevolen door de redactie 65 &verder Robert Putnam, Overmand door schaamte. Want Willen wij een Our Kids. The Ameri- ik weet: dit kan ook in Nederland basisinkomen? can Dream in Crisis, gebeuren. ‘Mensen gaan voor Simon &Schuster, New York 2015 regels’ was het motto van de rode Bij verregaande automatisering is dominee Ab Harrewijn. Een leus het wenselijk en noodzakelijk om Hét onderwijs-issue is natuurlijk die boven de ingang van alle UWV- het individu van de (onderschik- níet Artikel 23, maar de kansenon- gebouwen gehouwen zou moe- kende) arbeidsrol te bevrijden. gelijkheid die in Nederland door ten worden. Maar mensen hebben meer afhan- het onderwijs niet wordt opgehe- \ Rens van Tilburg kelijkheidsrelaties dan het inko- ven, maar juist versterkt. Wie wil men alleen. Een individu is geen begrijpen hoe dat zo gekomen is bankrekening, maar een sociaal,

kan het best te rade bij Our Kids. Theo Witvliet, digitaal en ecologisch wezen. Een The American Dream in Crisis (2016) Kwaliteit van leven, wezen dat leeft in, en dankzij, een van de bekende socioloog Robert Uitgeverij Skandalon 2017 uitdijend web van burgerlijke, Putnam. Hoewel de Amerikaanse Jan Werner Muller, sociale en commerciële relaties. werkelijkheid natuurlijk anders, en Wat is populisme? In een samenleving waar het pri- ook veel rauwer is dan de Neder- Nieuw Amsterdam 2017 maat niet bij burger maar bij de landse, zijn de processen die markt berust, wordt een basisin- ervoor zorgen dat onderwijs géén Deze twee boeken zijn elkaars komen afgestemd op de vereisten ‘kansenmotor’ meer is, dezelfde. spiegelbeeld. Politicoloog Muller van het kapitaal in plaats van die En ja, ook in Nederland zouden beschrijft de wereld van de ‘dikke van de mens. Dan is een basisin- we ons best wat meer af mogen ikken’. Hij laat zien dat populis- komen geen instrument om de vragen of onderwijs inderdaad ten een deel van de bevolking tot sociaalecologische samenleving een consumptiegoed is, zoals de ‘het volk’ bestempelen en dus per te organiseren, maar om de sur- dominante marktfilosofie het wil, definitie antipluralisten zijn. Als pluswinst veilig te stellen. of een dienst van allen aan allen, ze aan de macht komen, voeren Eerst maar de revolutie. waar (weer) beleid op en mee ze hun antidemocratische agenda \ Socrates Schouten mogelijk is... En ja, dat hangt dan ook daadwerkelijk uit. Theoloog toch weer samen met artikel 23. Witvliet, geraakt door deze wer- \ Alderik Visser kelijkheid, gaat in gesprek met de joodse humanist Martin Buber (1878-1965). Voor Buber is een Ken Loach, mens vóór alles een relationeel I, Daniel Blake, 2016 wezen: zonder de ander kan hij nooit tot zichzelf komen. In een Bij de films van Ken Loach weet wereld van conflict en polarisa- je hoe het met de idealistische tie – ‘Buber maakte twee wereld- hoofdpersoon af zal lopen: die oorlogen mee – bleef hij de kunst wordt gemangeld in een cynisch beoefenen van de werkelijke ont- systeem. En dat is dus precies wat moeting. Dat geeft ook vandaag de zieke bouwvakker Daniel Blake vertrouwen. Zie ook: overkomt. Desondanks zat ik op www.humanismevanbuber.nl het eind van ‘I, Daniel Blake’ niet \ Erica Meijers alleen met tranen in de ogen (dat overkomt me nog wel vaker). Net als de hele zaal zat ik te snotteren. 66 De zachte krachten van Mohamed Rabbae Een strijder voor rechtvaardigheid: “Mohamed Rabbae heeft onge- zo typeren de auteurs van een looflijk veel invloed op mij gehad aan het begin van mijn politieke onlangs verschenen bundel bewustwording”, vertelt Tofik Mohamed Rabbae. Deze intellec Dibi, oud Tweede Kamerlid voor tueel, activist en voormalig leider GroenLinks. “Zijn humor en vlijm- van GroenLinks werd in december scherpe tong vond ik een zalige combinatie. Ik maakte aantekenin- 2014 getroffen door een zware gen in mijn hoofd, terwijl hij sprak. hersenbloeding. Sindsdien kan hij Ik dacht altijd: zo wil ik ook zijn. niet meer lopen, lezen, schrijven en Geëngageerd, maar wel vrolijk. Ac- herinneren. Een portret. tivisme, maar ook lol hebben. De manier waarop hij zich onvermoei- baar heeft ingezet tegen racisme Door Ewoud Butter verdient een veel grotere waarde- ring. Het doet mij pijn dat hij niet Foto: Roel Wijnants Roel Foto: 67 De zachte krachten van Mohamed Rabbae de credits krijgt die hij verdient.” economie studeren aan de Univer- Soms ging het mis en ontstonden Om die reden schreef Dibi in het siteit van Amsterdam. Zijn politieke er conflicten met migrantenorga- dankwoord van zijn veelbesproken activiteiten zette hij voort: na het nisaties, maar meestal wist Rabbae debuutroman Djinn een eerbetoon: uitbreken van de juli-oorlog in het de situatie te redden met tact, ge- “Mohammed Rabbae, Si Moham- Midden-Oosten zamelde hij onder voel voor humor en resultaten. med!, je bent mijn held. Ik ben je Marokkanen in Amsterdam geld eeuwig dankbaar.” in voor de Palestijnen. Hij kreeg al Lange arm De strijd tegen onrecht is een snel te maken met de lange arm van Begin jaren negentig kwam Rab- rode draad in het leven van Rab- Koning Hassan. Tijdens een mani- bae heftig in botsing met de Unie bae, die op 8 maart 1941 werd ge- festatie in het Vondelpark werd hij van Marokkaanse Moslimorgani- boren in de buurt van Casablanca. aangesproken door medewerkers saties in Nederland (UMMON), Hij streed tegen het Marokkaanse van de Marokkaanse ambassade die hij er in een boek van beschul- regime, discriminatie en racisme in die hem publiekelijk terecht wezen digde als de lange arm van Koning Nederland en voor gelijke rechten en de aanwezigen tegen hem op- Hassan op te treden. De UMMON van migranten. Voor jongeren met zetten. Na dit incident nam Moha- was destijds samen met het secu- een migratieachtergrond was hij med zich voor om ook in Nederland liere Komitee Marokkaanse Arbei- een belangrijk voorbeeld. De laat- het Marokkaanse regime te blijven ders (KMAN) in Amsterdam de Ste- ste tien jaar agendeerde hij de toe- bestrijden. delijke Marokkaanse Raad (SMR) nemende haat tegen moslims. gaan vormen met Abdou Menebhi Tact (KMAN) als voorzitter. Dit Am- Brandweerman Dat deed hij ondermeer in zijn sterdamse samenwerkingsver- Als kind al liep Rabbae mee in de- functie als directeur van de Stich- band werd in Den Haag als voor- monstraties tegen de Franse bezet- ting Buitenlanders West-Brabant beeldig gezien, maar de rol van de ters in Marokko. Zijn familie deed in Breda, waar hij na zijn afstude- UMMON was een doorn in het oog mee aan de politieke strijd voor on- ren in 1974 aan de slag ging. Enke- van Rabbae. Hij beschuldigde de afhankelijkheid, die in 1956 werd le jaren later zou Rabbae bekend- moskeeorganisatie van spionage uitgeroepen. Met de deuren en heid verwerven als de directeur en intimidatie. Volgens hem deden ramen gesloten werd in het geniep van de koepel waartoe deze wel- zij wat de in 1973 door het Marok- geluisterd naar een programma zijnsorganisatie behoorde, het Ne- kaanse regime opgerichte Amicales van Radio Cairo. Toen Mohamed derlands Centrum Buitenlanders voorheen deden: de Marokkaanse in Rabat rechten en filosofie ging (NCB), waar hij tot 1993 werkte. migranten in Nederland controle- studeren, werd hij lid van de linkse Rabbae zette zich in deze perio- ren. Samen met de KMAN had Rab- Union Nationale des Étudiants Ma- de in voor de rechten van migran- bae deze Amicales fel bestreden. roccains (UNEM), die het bewind ten, zoals voor de zogenaamde 182 Er volgde een tumultueuze tijd van Koning Hassan II kritiseerde. kerk-Marokkanen die vanuit de met heftige discussies in de Ma- Om de militaire dienstplicht te ont- Amsterdamse Mozes en Aaronkerk rokkaanse gemeenschap, felle be- lopen, die werd ingevoerd om de actie voerden om in Nederland te schuldigingen over en weer, soms protesterende studenten te neu- mogen blijven. Het NCB had tot zelfs vechtpartijen tussen mos- traliseren, vertrok Rabbae in 1966 taak de overheid te adviseren, keebezoekers, open brieven in uit Marokko. maar het was niet de bedoeling dat de krant en rechtszaken. Rabbae Hij kwam terecht in Nederland, het de spreekbuis van migranten- kreeg hartstochtelijke steun, maar waar hij als brandweerman op de organisaties was. Rabbae moest ook het verwijt de islam en islami- scheepswerf van de NDSM werkte, balanceren op een dun koord: de tische organisaties in diskrediet te in een conservenfabriek aan de lo- overheid verwachtte dat hij de be- brengen. Dat laatste moet de gelo-

Foto: Roel Wijnants Roel Foto: pende band stond en koffers verlangen van migranten behartigde, vige Rabbae diep geraakt hebben. kocht bij de V&D. In 1967 ging hij zonder dat hij namens hen sprak. In 1993 concludeerde de Bin- 68 Foto: Jos Foto: Zetten van

nenlandse Veiligheidsdienst (BVD) een hoofdpijler van de democra- heb hem toen een lange brief ge- in haar jaarverslag dat de aantijgin- tie en het verbieden van boeken of schreven en hem gesproken en zijn gen tegen de UMMON niet konden publicaties is onjuist.” Hij ontving zachtmoedige reactie was ‘op en worden bewezen. Jaren later kwam daarop een ovationeel applaus, top’ Mohamed. Hij vond het grote het weer goed tussen Rabbae en maar het beeld van een conserva- onzin, ik droeg wat hem betrof de UMMON: Rabbae bezocht UM- tieve man bleef aan hem hangen. vanzelfsprekend geen verantwoor- MON-bijeenkomsten en was in Ten onrechte, laat Naima Azough delijkheid voor de keuzes van an- 2012 met Mohamed Echarrouti mij weten. “Hij is allesbehalve con- deren en hij wenste mij alle goeds (UMMON) één van de gangmakers servatief. Mohamed is en was een en succes.” van het Veiligheidspact tegen Dis- van de meest progressieve en ge- Rabbae zelf was nog twee jaar criminatie, een samenwerkings- ëmancipeerde mannen die ik ken.” wethouder in Leiden, maar trad in verband van islamitische, joodse, Ook in het boek benadrukt Thom 2004 af toen bleek dat door de lo- christelijke en LHTB-organisaties. de Graaf dat de rode draad van zijn kale Sociale Werkvoorziening fou- vriendschap met Rabbae misschien ten waren gemaakt. Rabbae nam Duivelsverzen wel vrijzinnigheid was. zijn politieke verantwoordelijkheid Rabbae’s verzet tegen de inmen- en verklaarde: “Die sorry-democra- ging van Marokko in Nederland Uitgeruild tie die ik zo goed ken uit mijn tijd en zijn strijd voor migrantenrech- Het duo Rabbae en Brouwer steeg als Tweede Kamerlid ergerde me ten viel goed bij de nieuwe partij in de opiniepeilingen, maar ver- altijd.” GroenLinks. In 1993 vormden Ina loor uiteindelijk een zetel bij de Brouwer en Mohammed Rabbae verkiezingen. Daarop besloot Ina Moslimracisme een lijsttrekkersduo en versloegen Brouwer op te stappen en nam Paul Rabbae pakte de strijd tegen ra- nipt het duo Paul Rosenmöller en Rosenmöller in zijn eentje het par- cisme en discriminatie weer op. Leoni Sipkes. tijleiderschap over. Rabbae bleef Het politieke en maatschappelij- Het eerste interview dat Rabbae en was lange tijd een gewaar- ke klimaat was in vergelijking met als kandidaat-lijsttrekker aan het deerd Kamerlid. Hij was woord- zijn tijd als directeur van het NCB, NRC gaf, zorgde direct voor com- voerder onderwijs, justitie, finan- flink verhard. De aanslagen van 11 motie. Naar aanleiding van de ciën en economische zaken en lid september 2011 en de daaropvol- roman De Duivelsverzen had de van de parlementaire enquête- gende ‘War on Terror’, de moorden Iraanse ayatolla Khomeini in 1989 commissie opsporingsmethoden op Pim Fortuyn en Theo van Gogh een fatwa uitgesproken over Sal- onder leiding van Van Traa, maar en de opkomst van de LPF en ver- man Rushdie, wat gelijk stond aan kwam in 2002 tot zijn teleurstel- volgens de PVV hadden ruim baan een doodsvonnis. Rabbae zei hier- ling niet meer voor op de kandi- gegeven aan de visie van Hunting- over: “Het proberen te laten ver- datenlijst van GroenLinks voor de ton, waarin het Westen en de islam bieden van zo’n boek is een demo- Tweede Kamerverkiezingen. Voor als botsende beschavingen wor- cratische weg, een betere weg om Naima Azough, die in dat jaar voor den afgeschilderd. Voor veel mos- je eigen godsdienst te verdedigen het eerst wel op de lijst stond, was lims was dit aanleiding zich (op- dan het volgen van Khomeini en de afwezigheid van Rabbae een nieuw) in hun islamitische identi- andere duistere krachten.” reden om te overwegen zich terug teit te verdiepen. Hoewel Rabbae Deze uitspraak leidde tot veel te trekken. Ze vertelt me: “Het zijn religieuze leven altijd strikt vragen en kritiek in de media en was een schok voor mij en veel an- privé hield, gold dat ook voor hem. van de GroenLinks achterban. Rab- deren. Ik overwoog mij terug te Daarbij behield hij zijn open hou- bae nuanceerde daarop zijn stand- trekken. Ik kreeg het gevoel dat ding. “Waarom zou mijn islamiti- punt meerdere malen. Op het de ene ‘Marokkaan’ voor de ander sche gelijk absoluut zijn, of op een GroenLinks-congres verklaarde hij: werd uitgeruild en had geen be- hoger niveau staan dan andere re- “De vrijheid van meningsuiting is hoefte daar een rol in te spelen. Ik ligies? (..) Goede gelovigen, joden, 69

christenen, moslims, zijn mensen de Kamer, maar ook in de rechts- committeerden aan de rechtvaar- die een sociale cohesie nastre- zaal, moest worden bestreden. De digheid. De jongere generatie ont- ven. Atheïsten die dat doen, vind rechtszaal was volgens hem im- breekt grotendeels, hoewel Rab- ik waardevoller mensen dan fana- mers juist de plek bij uitstek waar bae vooral ook onder de tweede tieke gelovigen die de harmonie burgers voor zichzelf kunnen op- generatie Marokkaanse Nederlan- in de weg staan.” (de Volkskrant, komen. ders geliefd is. Naima Azough: ”Te 16.3.2002) Nadat GroenLinks-leider veel mensen zijn vergeten dat Mo- Femke Halsema twitterde dat ze hamed zeer kritisch was op de Ma- Rabbae was een van de eersten zich soms wat ongemakkelijk voel- rokkaanse koning en overheid die die de toenemende moslimhaat, de met de toevoeging ‘oud-Groen- destijds critici op verschrikkelijke of zoals hij dat noemde moslimra- Links-Kamerlid’ bij uitspraken manier gevangenzette of liet ‘ver- cisme, agendeerde. Daarbij bleef van Rabbae, zei deze zijn lidmaat- dwijnen’. Mohamed was een poli- hij nadrukkelijk aandacht vragen schap op ondanks pogingen van de tieke balling, hij kon lange tijd niet voor andere vormen van discri- GroenLinks-top hem binnenboord terug naar zijn familie. Zijn pro- minatie. Ook zocht hij steeds zo te houden. Rabbae verklaarde: gressieve politiek was er dus ook breed mogelijke samenwerking “Op deze manier heeft GroenLinks een van persoonlijke offers. (..) Ik met tal van andere maatschappe- geen last van wat ik in het publie- ben het niet altijd met hem eens lijke organisaties. “Mijn insteek is ke debat zeg en hoef ik me niet te geweest qua strategische keuzes altijd dat ik de harmonie wil terug- ergeren aan bepaalde standpun- - misschien onterecht - maar zoals brengen”, verklaarde hij tegenover ten van GroenLinks waarmee ik ze zeggen: als het er echt op aan de Volkskrant. “Rabbae bleef”, zo het soms niet eens ben.” (Trouw, komt ben ik van een ding zeker: op schrijft Anja Meulenbelt in de bun- 5.11.2010.) Mohamed Rabbae kun je rekenen. del, “soms op het naïeve af, kop- Hij en zijn vrouw Liesbeth doen de pig vinden dat het moest kunnen.” Offers deur open.” Hij wilde altijd verder kijken dan In Mohamed Rabbae – strijd voor / een benauwde identiteitspolitiek rechtvaardigheid wordt een men- en bleef volgens Meulenbelt op- senrechtenactivist geëerd, en soms Bronnen timist: “Mensen moesten toch in bekritiseerd. Hierbij ligt het ac- Miriyam Aouragh e.a., Mohamed Rabbae – staat zijn om over de schutting van cent op zijn activisme in deze eeuw Strijd voor rechtvaardigheid, Uitgeverij hun eigen stam heen de ander te en is weinig aandacht voor zijn LetterRijn, 2016. kunnen zien.” werk bij het NCB en in de Twee- ‘Religie moet privé zijn’, interview de Kamer. Ook vertelt het boek Mohamed Rabbae met de Volkskrant, Halsema amper over zijn worstelingen, mo- 16.3.2002. Tijdens het eerste proces tegen tieven, geloof of privéleven. Dat ‘GroenLinks ongelukkig met René Wilders, kreeg Rabbae steun, maar laatste is waarschijnlijk zoals Rab- Danen en Mohamed Rabbae’, Trouw, ook kritiek. Tot zijn teleurstelling bae het zelf gewild zou hebben. In 31.10.2010. steunden de meeste linkse par- het boek zijn bijdragen te vinden ‘Rabbae breekt met GroenLinks’, Trouw, tijen en publicisten hem niet. De van Miriyam Aouragh, Ina Brouwer, 5.11.2010. bezwaren tegen het proces waren René Danen, Corina Duijndam, Bas vooral strategisch. Het proces zou de Gaay Fortman, Thom de Graaf, volgens de critici, waaronder ook Abdou Menebhi, Anja Meulenbelt, de GroenLinksfractie, averechts Rinus Penninx en Ties Prakken. werken, het publieke debat dood- De brede keus van auteurs on- slaan en de populariteit van Wil- derstreept dat Rabbae vrienden ders vergroten. Maar Rabbae vond had onder vele verschillende Ne- dat Wilders niet alleen in de Twee- derlanders, die zich net als hijzelf 70 Zorg(en) in tijden van transitie 12 mei: Circulair met fosfaat Begin januari is Tijs Sikma gestart Symposium en rondleiding met onderzoek naar de decentra- lisatie van de zorg. Sinds 2015 zijn Fosfaat is een eindige grondstof die de gemeenten in Nederland verant- onmisbaar is voor onze voedselvoor- woordelijk voor maatschappelijke ziening, maar nu nog vaak verspild ondersteuning als huishoudelijke wordt. Hoe kunnen gemeenten en hulp, dagbesteding en jeugdzorg. waterschappen een bijdrage leveren De Wet Maatschappelijke Onder- aan het sluiten van de fosfaatkring- steuning en de Jeugdwet bieden loop? Die vraag staat centraal op het gemeenten alle vrijheid om zelf symposium dat Bureau de Helling invulling te geven aan de manier en het Milieunetwerk GroenLinks waarop zij maatschappelijke onder- organiseren om de schrijvers van steuning en jeugdzorg uitvoeren. lokale verkiezingsprogramma’s voor Ten behoeve van maatwerk en met de gemeenteraadsverkiezingen van Sprekers: Kimo van Dijk, onderzoe- onderstreping van de eigen verant- maart 2018 op nieuwe ideeën te ker European Sustainable Phosporus woordelijkheid van burgers wordt brengen. Gemeenteraadsleden en Platform; Wouter de Buck, secretaris elke zorgvraag per individu, in de leden van waterschapsbesturen krij- Nutriëntenplatform; Nevin Ozütük, welbekende keukentafelgesprekken, gen handvatten voor politieke actie. stadsdeelbestuurder Amsterdam behandeld. Een gevolg is dat zorg Andere belangstellenden zijn ook Oost, kandidaat-Kamerlid; Suzanne vooral wordt gezien als een indivi- van harte welkom. Kröger, kandidaat- Kamerlid en duele voorziening, in plaats van een We gaan op zoek naar de Jasper Groen, gemeenteraadslid collectief recht. mogelijkheden van gemeenten en Amsterdam. Wat betekent dit voor vragen waterschappen om fosfaat terug rond gelijkheid en ongelijkheid? te brengen in de voedselketen. Symposium: vrijdag 12 mei van Hierover voert Tijs Sikma de Hoe kan er meer fosfaat worden 13:00 – 17:00 in Amersfoort. komende weken gesprekken met teruggewonnen uit ons rioolwater? Rondleiding door de energie- en bestuurders van GroenLinks en Kan de gescheiden inzameling van grondstoffenfabriek Omzetpunt in andere betrokkenen en deskundi- groente- en fruitafval worden ver- Amersfoort: 10:00 – 11:30. gen. Ontstaan er verschillen tussen beterd, met name in dichtbevolkte Aanmelden: www.bureaudehelling. de gemeenten? Denken wethouders stadswijken? Kunnen regionale hubs nl/fosfaat van GroenLinks hetzelfde over zorg? voor bio-raffinage ertoe bijdragen Welke criteria, voorwaarden, kwa- dat we de organische reststromen liteitseisen en tegemoetkomingen van bedrijven zo hoogwaardig vinden zij belangrijk? Is elk keu- mogelijk recyclen? kentafelgesprek uniek? In hoeverre ontstaan hierdoor verschillen tussen de zorgverlening aan individuele burgers per gemeente? Kortom: hoe verhoudt het uitgangspunt van goede zorg voor iedereen zich tot het feit dat elke bestuurder, elke gemeente en elke zorgvrager uniek Bureau de Helliπ∆ is?

Het onderzoek zal worden afgesloten worden met een symposium op vrijdag 9 juni van 14:00-17:00 bij Bureau de Helling in Utrecht. Zie de agenda op bureaudehelling.nl 71 Onze projecten in de media

Grondstoffen Religie en secularisme ∤ Liesbeth Beneder & Richard Wou- ∤ Nuala Ahern en Erica Meijers, ters, ‘Cosmic Bonanza – Mining in Green Values, Religion and Secula- Outer Space’, in: Green European rism: Final Report. Te downloaden #º! Journal, nr. 14, 28.11.2016. op bureaudehelling.nl Feest op 7 oktober: ∤ Liesbeth Beneder, ‘Mijnbouw in de ∤ Erica Meijers, ‘Ruimte voor De Helling dertig jaar diepzee: schadelijk maar onver- Hoop’, Ophef december 2016, mijdelijk – Interview met Sabine 26-32. In oktober bestaat de Helling dertig Gollner’, www.bureaudehelling.nl, jaar. Al die jaren is het blad trouw 26.01.2017. Populisme gebleven aan de oorspronkelijke ∤ ‘Wie weiter nach dem Karlsruher opzet, die in het eerste redactioneel Ecologisme en antropoceen Urteil’. Discussie over het uitblijven in 1987 als volgt werd omschreven: ∤ Petra van der Kooij, 5 interviews van een verbod van de NPD in “De Helling zal zich bewegen op met wetenschappers over progres- Duitsland, Deutschlandfunk met het brede vlak van politiek en cul- sieve politiek in het Tijdperk van Erica Meijers e.a. op 18.1.2017. tuur. Het wordt een blad dat tot de Mens, www.bureaudehelling.nl/ Beluisteren via: www.deutschland- zelfonderzoek oproept zonder de uitgelicht/antropoceen. funk.de. band met het dagelijkse politieke en ∤ Petra van der Kooij, ‘Ecologisch ∤ Erica Meijers, ‘Een ander Volk’, culturele handwerk door te knippen. hedonisme’ - recensie van Vrijheid lezing over populisme tijdens Het wil publieke debatten beïnvloe- en Zekerheid van Dirk Holemans, de jaarlijkse conferentie van de den, culturele en maatschappelijke 30.12.2016, www.bureaudehelling. Heinrich Böll Stiftung Baden- vanzelfsprekendheden op de hel- nl. Würtemberg in Stuttgart, 21.1.2017. ling zetten. Het blad legt – met een bureaudehelling.nl kritische blik – verbindingen tussen ∤ Andreas Meyer-Feist, ‘Kein Mensch theoretische activiteiten en politieke lebt für sich allein’, interview met praktijken.” Erica Meijers over de verkiezingen in Nederland, Hessischen Rundfunk 7 oktober gaan we dit jubileum 8.3.2017. Beluisteren via www.hr- vieren met een speciale editie van online.de de Helling en een conferentie. Uiteraard zijn alle lezers van harte welkom! U zult er binnenkort meer van horen. Let op de agenda van bureaudehelling.nl. Bureau de Helliπ∆ Wetenschappelijk Bureau GroenLinks bureau de helling interim directeur stagiaires raad van advies Postbus 8008 ∤ Rosalie Smit ∤ Linde Jansen ∤ Jessie Bokhoven 3503 ra Utrecht medewerkers ∤ Tijs Sikma ∤ Martien Das 030-23 999 000 ∤ Anne de Boer vrijwilliger ∤ Albert Faber > bureaudehelling.nl ∤ Anne Janssens ∤ Liesbeth Beneder ∤ Anita de Horde ∤ Erica Meijers ∤ Nevin Özütok ∤ Richard Wouters ∤ Jeroen Postma ∤ Theo Verstrael over de 72 auteurs

Luc Barbé (1962) werkt voor de Ruard Ganzevoort (1965) is hoogle- Paul Röttger (1954) is regisseur, Franstalige Belgische groene partij raar praktische theologie en decaan acteur en docent. Hij werkte mee Ecolo en als zelfstandig consultant. van de theologische faculteit van de aan televisieproducties (Honger Hij was lid van het Belgisch en Vrije Universiteit. Voor GroenLinks winter) en daarna ondermeer bij Vlaams Parlement, politiek secretaris is hij lid van de Eerste Kamer. Tot het Ro Theater en als onafhankelijk van de groene fractie in het Belgisch 2016 was hij voorzitter van de Linker acteur. In 1988 richtte hij het Rotter Parlement, voorzitter van het partij- Wang, het platform voor levensbe- dams Centrum voor Theater op, waar bestuur van Groen en kabinetschef schouwing van GroenLinks. hij werkt met amateurs, professio- van staatssecretaris voor energie nals, mensen met en zonder beper- en duurzame ontwikkeling Olivier Rutger Groot Wassink (1974) stu- king. Hij kreeg verschillende prijzen Deleuze. deerde contemporaine geschiedenis voor zijn werk. in Utrecht. Hij is fractievoorzitter Ewoud Butter(1965) is politicoloog voor GroenLinks in de gemeenteraad Socrates Schouten (1985) is zelf- en oprichter van het blog Republiek van Amsterdam en werkzaam voor standig onderzoeker op het gebied Allochtonië. Hij doet sinds 1990 de Woonbond. van duurzaamheid en groene poli- onderzoek naar integratievraagstuk- tiek en auteur van De circulaire eco- ken, polarisatie en radicalisering. Joost Lagendijk (1957) is politiek nomie (Leesmagazijn, 2016). Hij is analist en publicist. Tussen 1998 en redacteur van de Helling en werkte Bram Eidhof (1987) is als actie- 2009 was hij Europarlementariër eerder voor Bureau de Helling. onderzoeker verbonden aan het voor GroenLinks. Daarna was hij Instituut voor Publieke Waarden. columnist van de Turkse kranten Els van Wijngaarden (1976) is In die hoedanigheid verbindt hij Zaman en Today’s Zaman en doceer- als onderzoeker verbonden aan praktijk, wetenschap en beleid. Hij de hij internationale betrekkingen de Universiteit voor Humanistiek schreef in 2016 een proefschrift over aan de Süleyman Sah Universiteit in (onderzoeksgroep zorgethiek) en burgerschapsonderwijs en redigeer- Istanbul. de Tao of Care. Ze is gepromoveerd de onlangs de bundel Sociologen op onderzoek naar voltooid leven. over onderwijs. Thomas Mertens (1955) is hoogle- Ook is ze lid van het Long-Term Care raar rechtsfilosofie aan de Radboud Partnership van de Universiteit van Leo Erken (1964) werkt sinds 1988 Universiteit Nijmegen. Hij studeerde Amsterdam. als fotograaf en filmmaker over de theologie in Tilburg en filosofie in hele wereld maar met als stand- Amsterdam. Hij werkte eerder aan plaats Amsterdam. Daarnaast is hij universiteiten in Tilburg, Florence, docent aan AKV | St. Joost in Breda. Leiden en Leuven.

Pieter Pekelharing (1949) heeft jarenlang filosofie gedoceerd aan de UvA. Hij is co-auteur van De macht van de megaonderneming, van Gennep 2016 en schrijft nu met Joos de Bloois een boek over het precariaat. Binnen GroenLinks is hij actief in de Pemanente Programma Commissie.

Hoe voelt het om in een hol te dui- ken of vrienden te worden met een muis? Waar Godfried Bomans een kind in een schilderij liet stappen in zijn beroemde kinderboek Erik of het klein insectenboek, maakt fotograaf Leo Erken gebruik van de mogelijkheden van virtual reality om in de wereld van planten en kleine dieren te stappen.

Met behulp van 360º (deels gemonteerde) filmopnames en soundscapes gecomponeerd door zangeres Frieda Gustavs, word je zelf deelnemer in een wereld van waterplanten, levensgrote bloemen en kleine diertjes. Genomineerd voor de Zilveren Camera prijs voor Vernieuwende Journalistiek 2017.

Nu te zien in Utrecht op de tentoonstelling: (Re)inventing nature, over de veranderende relatie tussen mens, natuur en technologie. Zie www.fotodok.org Frieda en het ongedierte