Godsdienstvrijheid de  �   � €,Helliπ∆ � kwartaalblad voor linkse politiek & emancipatie

inhoud 4 “Mensen pikken niet alles” Interview met Ties Prakken – Iris van Domselaar & Heleen de Jonge van Ellemeet 8 Secularisme Helliπ∆ de De scheiding van kerk en staat en de islam – Yolande Jansen 13 Redactioneel 3 Broeders versus partners @º⁄º winter Turkije tussen Oost en West - Zihni Ozdil De winter is vroeg ingevallen dit jaar. Het is koud in Nederland. Een onbarmhartig snijdende wind thema: Godsdienstvrijheid en emancipatie waait door het land. Linkse samenwerking is dus 18 hard nodig om de kou te verdrijven. Over gewetensvrijheid De Wereldraad van Kerken – een orgaan Toespraak 9 oktober – Femke Halsema dat nog meer dan politieke partijen vertrouwd 22 is met elkaar bevechtende leden en stromingen

Is God wel verdwenen uit Jorwerd? – aanvaardde in de strijd tegen apartheid en Reactie van Sophie in ’t Veld racisme ‘multiple strategies’, waarmee zowel 24 de diversiteit van het verschijnsel als van de

Brief aan mijn opvolger mensen die ermee in aanraking komen werd Reactie van Jeroen Dijsselbloem erkend. Datzelfde zou links moeten doen als 27 het gaat om populisme, in plaats van elkaar te Godsdienst is niet individueel kritiseren, zoals de top van GroenLinks onlangs Erik Borgman met Mohamed Rabbae deed, die deel uit maakt 30 van de groep die Wilders heeft aangeklaagd. Noodzaak & grenzen van de twijfel Temeer omdat Rabbae een belangrijke Tussen relativisme en fundamentalisme – Anton Zijderveld bondgenoot is als het gaat om het thema 36 godsdienstvrijheid en islam. De tegenaanval Godsdienstvrijheid is één van de cruciale Adviezen voor links uit Denemarken – Anders Pedersen onderwerpen in deze kabinetsperiode, omdat 40 die door de PVV bedreigd wordt met de De ironie van de stad ontkenning dat de islam een godsdienst is. U treft Vrouwenemancipatie in China - Lonneke Bentinck er verschillende bijdragen over aan – ook buiten 42 het themadeel. In zekere zin hangt alles met alles Willen we worstelen? samen in dit nummer, omdat alle artikelen op de Gesprekken met politieke theatermakers - Robbert van Heuven een of andere manier verwijzen naar godsdienst, 44 emancipatie en/of populisme. De politiek van de uitgestoken hand Zo levert deze Helling leesstof die u hopelijk Tijd voor linkse samenwerking - Marius Ernsting verwarmt en die het politieke vuur en de hoop op verandering aanwakkert. beeldbijdragen Erica Meijers 1-2,11-13, 38 Homoseksualiteit in Turkije Foto’s van Diana Blok 16, 21, 26, 33 Homoseksueel & gelovig Vier portretten door Peter Valckx en Erica Meijers Marburg tekeningen 1, 28-29, 46-48 Vertellingen van Manuel Kurpershoek

rubrieken WB berichten 7 Verder lezen en kijken 33 Menno Hurenkamp vanuit Moskou 39

← Yasemin Őz is advocate in Istanbul. “In het patriarchale Turkije worden macho vrou- wen gemakkelijker geaccepteerd dan vrouwelijke mannen. Aan de andere kant: lesbische vrouwen zijn onzichtbaar – ze worden niet serieus geno- men. Een relatie zonder man is niet echt en seks zonder penis is geen seks. Zo ziet men dat.” Helling.e ,   , € Omslagfoto: buikdanser Can.  ): ):  worldmail.nl)  ): € ): 2 “Het Ottomaanse Rijk kende ook al mannelijke  @ Utrecht t.n.v. tijdschrift t.n.v. d

buikdansers, die traditie leeft nu weer op, maar in  , -   - winter

een vrouwelijker vorm.” ·

 

Zie p 11-13 voor meer foto’s van Diana Blok EricaMeijers nr  ·

over homoseksualiteit in Turkije ­ matischvoor één jaar verlengd.  gmail.com % recycled%  

@ StichtingWetenschappelijk 

,  Jack vanMildert namens Bureau 

Omslagtekening: Drukkerij Raddraaier    Manuel Kurpershoek, zie p 46-48 Lossenummers (per www.dehelling.net  GroeiDoor Stilstand (sap dehelling DeHelling iseen tijdschrift over politiek cultuur& Jaargang  BureauGroenLinks  Postbus tel Jaarabonnement:€ Jongerenabonnement (t/m Gironummer: Nietvoor januari1 opgezegde abonnementen wordenauto StagiaireLonneke Bentinck  MarijntjeDenters IrisvanDomselaar BasEickhout MariusErnsting HeleendeJonge vanEllemeet FaridTabarki OlavVelthuis  -   MarkSchalken deRuimte/ ontwerpers   iris van domselaar & heleen de jonge van ellemeet – interview met Ties Prakken Docent/onderzoeker rechtsfilosofie en beroepsethiek aan de UvA en wetenschappelijk medewerker bij de Hoge Raad der Nederlanden. Zij schrijven dit artikel als redactieleden van De Helling. de Helliπ∆ de

4 winter @º⁄º winter “Mensen pikken niet alles”

Advocate en emeritus hoog- Wie Ties Prakken (1937) hoort spre- Dan kijk je iets relativerender naar geweld of leraar Ties Prakken is gespe- ken over haar werk, zou niet denken dat de politieke dissidenten. Vandaag de dag hech- bevlogen strafrechtgeleerde ooit zonder roe- ten staten heel sterk aan hun geweldsmono- cialiseerd in politiek beladen ping rechten studeerde en daarna bij toeval polie en bij dat monopolie hoort een defi- strafzaken. Recent publiceerde in de advocatuur belandde. In haar beginda- nitiemonopolie van wat rechtvaardig is. Het gen kon Prakken de strafzaken die zij wilde politieke delict neemt nog steeds een uit- zij met haar Belgische collega doen maar mondjesmaat krijgen. Het aantal zonderingspositie in, alleen nu in negatieve Jan Fermon hierover het boek gespecialiseerde strafpleiters in Nederland zin. Politieke delinquenten worden het grofst was op één hand te tellen. In Amsterdam aangepakt. Zo wordt iedereen die geweld Politieke Verdediging. waren het er twee: de één te goeder trouw, gebruikt of wil gebruiken of misschien denkt de ander nogal louche. Daar was nauwe- te kunnen gaan gebruiken al snel in de ter- lijks tussen te komen, al helemaal niet voor rorismehoek gepoot. De tendens lijkt te zijn: Een gesprek met Ties Prakken een vrouw. Toch deed Prakken als begin- als een ideologie maar principieel genoeg over haar boek, haar ervaring nend advocaat al de verdediging van een afwijkt van de norm, dan is die crimineel. aantal studenten die betrokken waren bij Dat de status van het politieke delict als ‘politieke’ strafpleiter en de de bezetting van het Maagdenhuis. Onder ingrijpend is veranderd zagen Prakken en zaak Wilders, waarin zij optreedt juristen ontstond grote ophef over het ver- Fermon in een Belgische strafzaak tegen dedigen van de actievoerders. De meeste aanhangers van de in Turkije verboden mar- als advocaat van de benadeelde advocatenkantoren wilden zich niet aan de xistische beweging dhkp-c. Die vervolging ­partijen. zaak branden, maar Prakken werkte bij een was een testcase voor de Belgische terro- ‘ouderwetse liberaal’, die de acties van de rismewetgeving en heeft zich van 1999 tot studenten verafschuwde, maar trots was dat 2010 voortgesleept. “Er was nog geen rotje Prakken hen bijstond. Het was haar eerste ontploft en de verdachten hadden niet de politieke zaak. bedoeling in België iemand een haar te kren- Prakken heeft afwisselend in de advoca- ken. De dhkp-c had problemen met Turkije, tuur en in de wetenschap gewerkt. Zo was niet met België. Maar wie principiële conflic- zij meer dan tien jaar verbonden aan de ten heeft met een bondgenoot van de navo, Universiteit Utrecht, waar ze samenwerkte wordt tegenwoordig alleen al daarom als een met Toon Peters en Pieter Bakker Schut. terrorist behandeld. In de dhkp-c zaak kozen “Dat waren gouden tijden, waarin ik echt wij voor een politieke stijl van verdedigen. iets van het strafrecht heb leren begrijpen Dat betekent dat je probeert het politieke en mijn draai vond in het recht.” Na haar standpunt van je cliënt te legitimeren en via promotie (1985) kwam Prakken samen met de rechter naar het publiek te communice- Bakker Schut terecht bij het Amsterdamse ren, dan wel de politieke inzet van het open- advocatenkantoor Nieuwezijds, een kantoor baar ministerie te delegitimeren. met een politieke signatuur, waar de wortels Dat laatste heeft de verdediging ook liggen van het huidige Böhler Advocaten. geprobeerd in de zaken tegen leden van de Prakken en Bakker Schut hadden er binnen Hofstadgroep. Hun advocaten hebben een de kortste keren een bloeiende politieke gedeeltelijk politieke verdediging gevoerd, strafpraktijk. “Krakers, actievoerders, alle- niet door de ideologie van leden van de maal hadden ze ons telefoonnummer op hun groep te legitimeren – wie zou dat ook wil- hand geschreven.” len? – maar door de reactie van de staat op die ideologie te delegitimeren. Die reactie is Grofst namelijk om alles op de hoop van het terro- In het boek Politieke Verdediging schetsen risme te gooien: wie niet voor ons is, is tegen Prakken en Fermon onder meer de veran- ons. De verdediging zette daar het principe derende betekenis van ‘het politieke straf- tegenover dat het in strafrecht gaat over wat proces’ in de loop van de geschiedenis. Zij je doet en niet over wat je denkt.” zien in de huidige benadering van politieke Prakken en Fermon beschrijven in hun delicten een breuk met de geschiedenis. “In boek dat voor de kans van slagen van een de negentiende eeuw was het politieke straf- politieke verdediging solidariteit buiten de recht een soort geprivilegieerd strafrecht. rechtszaal een belangrijke rol speelt. Het politieke strafrecht was er niet voor de “Je hebt die nodig om de rechter ervan ‘echte criminelen’ maar voor mensen die te doordringen dat hij rekening moet hou- het beste met de wereld voor hadden. Het den met de boodschap van jouw verdachte. idealistische aureooltje dat om het politieke Je staat veel zwakker als je als advocaat in delict hing, leverde verdachten een zekere je eentje iets roept. Tegenwoordig is het coulance op. De revoluties waren nog warm organiseren van solidariteit moeilijk, maar en staten herinnerden zich het geweld dat niet onmogelijk. Ook dat zagen wij in de was gebruikt in het proces van natievorming. Belgische ‘terrorisme’-zaak. Aanvankelijk was de Helliπ∆ de

5 “Mensen pikken niet alles”@º⁄º winter

Foto: Peter Valckx Historische strafzaken besproken in Politieke Verdediging: Georgi Dimitrov Dimitrov, Secretaris Generaal van de Bulgaarse Communistische partij, werd enkele dagen na 27 februari 1933 opgepakt de Helliπ∆ de op verdenking van medeplichtigheid aan de brandstichting in de Rijksdag. De door hem zelf gevoerde verdediging zou de basis 6 Ties Prakken winter @º⁄º winter vormen van de door Marcel Willard gefor- muleerde wetten van een politieke verde- diging zoals hij die uiteenzet in ‘La défense accuse’. Die wetten luiden onder meer dat er in de publieke opinie nul sympathie voor tigen en niet een groter, individu overstij- de juridische middelen in dienst moeten de verdachten, maar op een aantal cruciale gend belang. Deze verdediging doet daarom staan van de politieke doelen van de verdedi- momenten zijn de ogen van mensen open tekort aan Wilders: hij, de politicus, die altijd ging, dat er een offensieve strategie gevoerd gegaan. Bijvoorbeeld toen de Belgische staat uitstraalt ‘hoor mij altijd flink zeggen wat ik moet worden en dat over de rechter heen zich niets gelegen liet liggen aan het rech- echt vind’, houdt in de rechtszaal plots zijn een band met het publiek gelegd moeten terlijke bevel om de extreme detentievoor- mond. Dat is tegenstrijdig. Hij laat het na om worden. Dimitrov beoogde aan te tonen dat waarden van de verdachten te versoepelen. via dit proces zijn politieke positie te legiti- de Nazi’s de brand zelf hadden de gesticht Mensen zijn lang onverschillig, zeker wan- meren, terwijl dit proces zich daar bij uitstek en de verdenking hadden verzonnen om de neer ze een beweging niet al te sympathiek voor leent. communisten de schuld te geven. Hiertoe vinden, maar er zit een grens aan wat de De inzet van het OM is daarentegen wel zette hij het proces volledig naar zijn hand. staat kan maken. Ze pikken niet alles.” degelijk ‘politiek’. Het OM geeft een onver- Een beroemd voorbeeld van zijn talent om kort politieke uitleg aan de delictsomschrij- de juridische middelen voor eigen politieke De zaak Wilders ving van haatzaaien. Die uitleg is zo beperkt doelen te gebruiken is dat Dimitrov met een In Politieke Verdediging passeert ook de (toen dat van het strafbare haatzaaien niets over beroep op zijn recht om getuigen te horen nog prille) strafzaak tegen Geert Wilders de blijft. Het OM en de verdediging zijn het Göring als getuige oproept en aan een pit- revue. Prakken, één van de advocaten voor perfect met elkaar eens dat deze zaak niet in tig verhoor onderwerpt. Dimitrov, terwijl hij de benadeelden in het proces, stelt in het de rechtszaal thuishoort. Er is in het geheel wordt afgevoerd, eindigt zijn ondervraging boek de vraag in hoeverre die zaak een poli- geen tegenspraak, hierdoor moet wat de met: “u bent geloof ik bang voor mijn vra- tiek proces is. rechter niet zelf bedenkt van de benadeelde gen, meneer de Minister”. “Naar de maatstaven die wij in het boek partijen komen. Je zou kunnen zeggen dat hanteren is dat niet zonder meer het geval. door deze factoren de politieke ruimte voor De Rote Armee Fraktion (raf) Natuurlijk, Wilders roept vanaf de eerste het proces erg krap is. dag: dit is een politiek proces. Hij legt dat Aan de andere kant zijn er de organisa- In juni 1972 werd in Duitsland een aantal niet uit, maar hij bedoelt daarmee dat hij ties die de maatschappelijke spanningen die leden van de raf gearresteerd, onder wie louter wordt vervolgd omdat hij in de ogen mede zijn ontstaan door Wilders’ stelsel- Jan Carl Raspe, Andreas Baader, Holger van sommigen te veel stemmen haalt. Het matig gehak op de islam en op moslims juist Meins, Gudrun Ensslin en Ulrike Meinhof. proces zou een politiek doel dienen, name- willen juridiseren. Ik merk dat er in deze zaak Zij werden onder meer vervolgd vanwege lijk om hem als politicus aan te pakken. Je mensen zijn die zich solidair tonen, die het de Mai-Offensive, een serie aanslagen kunt ook zeggen dat het een politieke zaak belangrijk vinden dat dit proces plaatsvindt waarmee de raf wilde protesteren tegen is omdat het gaat om politieke uitspraken en en die het steunen. Dat gebeurt alleen niet de Vietnamoorlog. De verdachten werden om een politicus. luidruchtig. Er heerst ook angst. Het meisje beschuldigd van moord, ontvoering, andere Maar, wat ontbreekt in deze zaak is een dat tijdens een zitting bij de rechtbank heeft concrete delicten en lidmaatschap van een politieke verdediging. Met spanning heb ik gesproken, moest daarna onderduiken. De criminele organisatie. Het begrip ‘terroris- afgewacht of er een politieke verdediging hoeveelheid hatemail die zij over zich heen tische organisatie’ is met de raf-processen gevoerd zou worden. Helaas was dat niet heeft gekregen is niet normaal. Zo zie je pre- ingevoerd. Het diende uiteindelijk als kap- het geval. Ik had gehoopt op een mooi door- cies hoe haatzaaien werkt.” stok om ook mensen uit de omgeving van wrocht verhaal over het belang van de vrij- Prakken hoopt dat de rechters in de de verdachten inclusief hun advocaten te heid van meningsuiting. Daar valt namelijk zaak Wilders ervan doordrongen zijn dat criminaliseren. van alles over te zeggen. Ik ken ook advoca- de bescherming van minderheden tot hun De strategie van de verdediging was ten die zo’n principieel betoog hadden kun- takenpakket behoort en dat het niet alleen om aandacht te vragen voor de kennelijke nen houden, maar Moszkowicz is daar de gaat om Wilders’ vrijheid van meningsui- politieke doelstellingen van de eenzame advocaat niet naar. Wat hij te berde bracht ting. Als lid van GroenLinks betreurt zij dan opsluiting van de verdachten, maar ook om over de vrijheid van meningsuiting is oude ook het standpunt van de partijtop over het deze isolatie te doorbreken door een com- koek. Het was een tamelijk slap verhaal dat proces, dat neerkomt op de afwijzing van de municatiesysteem op te zetten. Het proces de kern van de zaak niet raakt. discussie over Wilders in de rechtszaal. Of eindigt buitengewoon tragisch: met de dood In feite volgt de verdediging primair de rechters in deze zaak bescherming aan van alle beklaagden. Hun advocaten moeten de strategie van een ‘normale’ strafzaak. minderheden gaan bieden is volgens Prakken vluchten. Dit strafproces tegen leden van Wilders beroept zich bijvoorbeeld op zijn nog maar de vraag. “Zoals in de meeste ‘poli- de raf heeft wijlen Pieter Bakker Schut, die zwijgrecht. Voor een ‘normale’ verdachte is tieke processen’ is de druk op de rechters in zelf de advocaat is geweest van raf-leden, dat verstandig, want je kansen liggen beter deze zaak enorm. Het is een soort gevecht uitgebreid beschreven in zijn proefschrift wanneer je als verdachte niet van alles gaat tussen de rechterlijke macht en de waarden Politische Verteidigung in Strafsachen. verklaren. Laat het OM maar bewijzen, is achter de rechterlijke macht en het ‘Wilders- dan het devies. Hetzelfde geldt wanneer denken’.” Moszkowicz komt met een verdediging in = de orde van ‘dit-heeft-hij-niet-precies-zo- gezegd’ en ‘bewijs-dat-maar-eens’. Dit soort Jan Fermon & Ties Prakken, Politieke Verdediging: feitelijk geneuzel in de marge past bij een Een analyse van historische en actuele politieke verdediging in een gewone strafzaak, die strafzaken en de strategie van de verdediging, erop gericht is om de specifieke belangen Nijmegen: Wolf Legal Publishers 2010. van de persoon van de verdachte te behar- de Helliπ∆ de

7 wb-Berichten @º⁄º winter Zin in Cursus Nieuwe website Werkgroep Recente 2 maart gedachtegoed Wetenschappelijk GroenLinks publicaties GroenLinks Bureau GroenLinks Privacy Op zaterdag 8 januari a.s. In het voorjaar van 2011 orga- Het Wetenschappelijk Bureau In samenwerking met het Dick Pels, ‘Een paar apart. For- organiseert GroenLinks de niseert het Wetenschappelijk werkt aan een nieuwe zelf- Wetenschappelijk Bureau is tuyn en Van Doorn als publieke bijeenkomst ‘Zin in 2 maart’, Bureau in samenwerking met standige website, die tot doel een nieuwe werkgroep van intellectuelen’, in Jacques van ter voorbereiding van de Pro- de GroenLinks-Academie een heeft om het politiek-cultu- GroenLinks van start gegaan, Hoof e.a. (2010) J.A.A. van vinciale Statenverkiezingen op cursus over de geschiedenis rele debat binnen en buiten over de juiste balans tussen Doorn en de Nederlandse soci- 2 maart. Naast aandacht voor en de ontwikkeling van het GroenLinks te stimuleren. Dit veiligheid en privacy. Groen- ologie. De erfenis. Amsterdam: de campagnespeerpunten, gedachtegoed van GroenLinks. doen we met opiniërende en Links heeft altijd gepleit voor Pallas Publications, pp. 87-97. trainingen in vaardigheden en De cursus bestaat uit vijf beschouwende artikelen en bescherming van het privédo- campagnevoeren, zijn er tal woensdagavonden in maart blogs. Door middel van een mein en privacy. De werkgroep Ruard Ganzevoort & Dick van inhoudelijke workshops en april, in Utrecht. Elke avond nieuwsbrief houden we geïn- draagt voor dit standpunt Pels, ‘Als grondrechten in het waar het WB bij betrokken is. belichten een of twee sprekers teresseerden op de hoogte van nieuwe argumentatie aan, die geding zijn, is religiekritiek Een greep uit de onderwer- centrale uitgangspunten bin- nieuwe inhoud op de website. past bij de snel ontwikkelende terecht’, Trouw 26.10.10; pen: 20 jaar GroenLinks, hoe nen het ideologisch gedachte- Ook de Helling krijgt een pro- technologie en uitdijende uitgebreide versie: verder?; electorale geografie goed van de partij en plaatsen minente plek op de site. mogelijkheden tot opslag van http://wp.me/pSwlr-5i (waar zitten de kiezers van deze in een historisch perspec- persoonlijke data. Tegelijkertijd GroenLinks?); rechtspopu- tief. Met onder meer Herman We zijn nog op zoek naar buigt de werkgroep zich over Noortje Thijssen, ‘Het demo- lisme, wat te leren van het Meijer, Joost Lagendijk, Marijke bedreven bloggers met een het standpunt van GroenLinks cratische stelsel op de schop? buitenland?; bevolkingskrimp; Vos, Bas Eickhout, Dick Pels, passie voor politiek en weten- ten opzichte van veiligheid, en Bezint, eer gij begint!’ Website en sociale bezuinigingen op Kees Vendrik en Andree van schap. Geïnteresseerd? Stuur de vraag hoe deze zich ver- Socialisme & Democratie, lokaal niveau. Es. dan een email naar Anna van houdt tot het recht op privacy. 19.10.2010. Dijk (avdijk@groenlinks.nl), en Locatie: Hogeschool Utrecht. Mocht u interesse hebben voeg daar meteen een blog Heeft u hier zelf ideeën over Dick Pels & Josse de Voogd, Voor meer informatie over in deze cursus, stuur dan (max. 800 woorden) aan toe. en/of wilt u op de hoogte ‘Modern links omarmt de risi- programma en opgave zie een email naar Katinka Eike- We verwachten dat de website gehouden worden van de co’s’, de Volkskrant 30.11.2010. http://glweb.groenlinks.nl/ lenboom (keikelenboom@ voorjaar 2011 de lucht ingaat. activiteiten van de werkgroep? zin-2-maart groenlinks.nl). U krijgt dan een Stuur dan een mail naar werk- bericht zodra de inschrijving [email protected] wordt geopend. of houd de site in de gaten: http://werkgroepprivacy. groenlinks.nl.

20 jaar GroenLinks Op 22 november werd in Den Haag het boek Van de straat naar de staat? gepresenteerd, naar aan- leiding van twintig jaar GroenLinks. Femke Halsema hield een pleidooi voor meer samenwerking tussen GroenLinks, PvdA, SP en D66, waarbij ze een scheidslijn constateerde tussen progressief en behoudend links. Haar oproep was vooral gericht aan de PvdA, die verdeeld is tussen beide stromingen. Halsema Postbus 8008 medewerkers hoopt dat de PvdA kiest voor ‘progressief en liberaal 3503 ra Utrecht Dick Pels · directeur links’. De geschiedenis van GroenLinks is beschre- 030-23 999 000 Anne de Boer ven in het boek, dat besluit met mogelijke sce- www.groenlinks.nl Anna van Dijk nario’s voor de toekomst van GroenLinks. Katinka Eikelenboom raad van advies Erica Meijers Lezers van de Helling kunnen het Dirk Holemans Gerrit Pas boek voor een gereduceerde prijs Lot van Hooijdonk Annie van der Pas aanschaffen in de boekhandel. Henrike Karreman Noortje Thijssen Meer informatie: http:// Voerman, G. (red.): Van de staat naar de straat? Groen Links 1980-2010 Thomas Mertens Josse de Voogd (project­ wetenschappelijkbureau. isbn 9789461053602

Tof Thissen medewerker) groenlinks.nl/ Standaard: € 24,50 Actieprijs: € 19,95 Korting: € 4,55

Actienr. 90181399 Weten­schappelijk Bureau GroenLinks Begin 15-11-10 Eind 15-02-11 bon kortings yolande jansen – Scheiding van kerk en staat en islam Docent sociale en politieke filosofie aan de Universiteit van Amsterdam de Helliπ∆ de

8 winter @º⁄º winter

Moetsecularisme links zich afkeren van religie en “terug­ Zowel het beleid dat Van der Laan voorstaat als het keren naar zijn seculiere wortels”, zoals onlangs pleidooi voor secularistische religie-kritiek à la Terstall en Albrecht doet sterk denken aan de hedendaagse Franse poli- werd bepleit door Yoeri Albrecht, directeur tieke cultuur. Daar wordt vaak naar de laïcité verwezen in van cultureel centrum De Balie in Amsterdam? verband met de afwijzing van financiële steun aan religieuze, vaak islamitische organisaties. Daarbij wordt dan meestal Ook de nieuwe burgemeester van Amsterdam niet vermeld dat in Frankrijk, net als in Nederland, een kiest voor een scherpere scheiding tussen kerk financieringssysteem van de overheid bestaat voor christe- lijke scholen en voor het onderhoud van christelijke gebou- en staat dan zijn voorganger. Secularisme is in. wen, met name kathedralen, noch wordt verwezen naar Wat houdt het precies in en hoe bruikbaar is die vormen van islam die wel van bovenaf gefinancierd – en gestuurd – worden. Ook wordt in de Franse debatten, net het? Proeve van een onderzoek. als door Albrecht en Terstall, vaak gesuggereerd dat het secularisme de enige garantie is voor de gewetensvrijheid en respect voor ‘de mens’ of ‘het individu’. Religieus pluralisme In Nederland en veel andere Europese landen wordt wordt in deze context steevast verbonden met religofilie steeds vaker een beroep gedaan op een strikte scheiding of zelfs blindheid voor de gevaren van ongetemde, nog niet van kerk en staat in beleidsvorming ten aanzien van de islam. geseculariseerde religies – zoals de islam, is de impliciete Regelmatig worden ook de geschiedenis van het secularisme gedachte. en de Verlichting aangeroepen als antwoord op de crisis van het multiculturalisme. Machtsinstrument Dit sterker wordende secularistische discours is her- Aardig in de Franse politieke cultuur is wel dat het ‘model’ kenbaar uit de Franse context waarin het al jaren gangbaar van de laïcité weliswaar breed gedragen is, maar ook uit- is. In het Frankrijk van na 1989 was de laïcité lange tijd een gebreid is bekritiseerd. Inmiddels is het een van de meest gematigd en liberaal antwoord op de racistische strategieën ‘kakafonische’ politieke begrippen ooit geworden, zoals de van Le Pen. Ook in andere Europese landen lijkt secularisme Franse historicus Pierre Rosanvallon onlangs treffend stelde. het fatsoenlijke alternatief voor populistische anti-islam dis- Afgezien van de vele debatten over de vraag of de hoofddoe- coursen. Voor linkse politiek lijkt het een goede, zelfs veel- kenwet nu wel of niet op grond van de laïcité te rechtvaar- belovende optie voor de omgang met de islam. Want hoe- digen was, zijn er ook principiële debatten gevoerd over de wel secularisme niet per se de zichtbaarheid van de islam in relatie tussen de laïcité als begrip en als politieke ideologie, Europa bevordert, gaat het hier niet, zo is de gedachte, om en de politieke praktijk. Antropologen, politieke historici en de uitsluiting van de islam, of eventueel zelfs om racisme ten sociologen lijken het daarbij wel over één ding eens: ook laï- aanzien van moslims. Secularisme wordt juist opgevat als de cité is een begrip dat door en door politiek is, en moet altijd neutraliteit van de staat ten aanzien van alle religies. Religies in relatie tot vragen over macht en machtsongelijkheid beke- dienen vrijgelaten te worden door de staat, mits ze de gewe- ken worden. Met name in de behandeling van religieuze min- tensvrijheid van anderen maar respecteren en hun waar- derheden wordt duidelijk dat de laïcité niet de neutraliteit den en praktijken niet indruisen tegen de grondrechten van van de staat ten aanzien van religie garandeert: ze maakt zelf ieder individu in de liberale rechtsstaat. Het grote verschil deel uit van de politieke geschiedenis en is een instrument met het multiculturalisme is dan, in de ogen van de secula- voor de Franse staat om bevolkingsgroepen en individuen te risten, dat een seculiere orde het paternalistische optreden besturen en te controleren. van de overheid, waarbij conservatieve religieuze elites vaak Precies dit aspect van de laïcité, waardoor zij ook met als vertegenwoordigers van hele groepen of zelfs ‘culturen’ de ontwikkeling van statelijke machtspraktijken en de trans- werden gezien, overboord zet. formatie van machtsverhoudingen verbonden is, blijft vaak In Nederland zijn op dit moment twee vormen van ver- onderbelicht in hedendaagse lofzangen op de intellectuele sterkte interesse voor het secularisme aanwijsbaar. Institu- verworvenheden van de Verlichting en de scheiding van kerk tioneel wordt de scheiding van kerk en staat aangehaald om en staat. Twee ambivalente geschiedenissen lijken op dit onder meer het subsidiebeleid voor islamitische organisa- moment bij uitstek relevant om in herinnering te brengen: ties te versoberen. Zo heeft de nieuwe burgemeester van die van de manier waarop de laïcité in Algerije werd door- Amsterdam, Eberhard van der Laan, aangekondigd het subsi- gevoerd met betrekking tot de islam, en de samenhang van diebeleid voor de scholing van imams, dat onder Job Cohen laïcité met de paradoxen van de ‘assimilatie’ van de Franse werd beredeneerd met een beroep op ‘compenserende en/ joden. Ik wil hier eerst kort het ‘Franse model’ kenschet- of inclusieve neutraliteit’ te willen afschaffen met een beroep sen, om daarna te belichten hoe deze twee geschiedenissen op een scherpere scheiding van kerk en staat. Cultureel werd op dit moment ook in de Nederlandse en bredere Europese een nieuwe toon in het debat kort geleden treffend geken- context relevant zijn. schetst door Yoeri Albrecht, directeur van De Balie, en de filmmaker Eddy Terstall: “Wellicht keert links eindelijk terug De laïcité is gebaseerd op de zogenaamde Separatiewet uit naar zijn seculiere wortels. Weg van het groepsdenken, 1905 waarin wordt gesteld dat de Republiek de vrijheid van terug naar het mensdenken. De gebruikelijke religofilie lijkt godsdienst garandeert, maar dat zij geen enkele religie ide- al bijna ouwe koek. Gewetensvrijheid lijkt terug op de linkse ologisch of financieel ondersteunt. Deze scheiding van kerk agenda.” (de Volkskrant, 22 oktober 2010). en staat is op zichzelf niet antireligieus: ze garandeert alleen de Helliπ∆ de

9 winter @º⁄º winter secularismede individuele vrijheid om al dan niet een religie aan te han- religieuze identiteit van de moslims had dus rechtstreekse gen of van religie te veranderen. Tegelijk worden de vrijheid gevolgen voor hun status als (niet-)burgers. en uitoefening van godsdienst nadrukkelijk gegarandeerd. In Na de dekolonisatie vond een migratiegolf vanuit Alge- dit opzicht verschilt laïcité dus sterk van het antireligieuze rije naar Frankrijk plaats en daarmee ook een rapatriement Jacobinisme, en is het een liberaal model dat veel gemeen naar Frankrijk van de in Algerije ontwikkelde politiek met heeft met andere kerk/staat-modellen in Europa. betrekking tot de islam. De moslims werd zowel integra- Het beeld van de publieke sfeer als een ‘neutrale’ ruimte tie als de onafhankelijkheid van de islam van de staat in het heeft echter sinds de Franse revolutie altijd ook de afwijzing vooruitzicht gesteld. Ze hebben tot nu toe echter vooral te van elke vorm van ‘groepsvorming’ als connotatie gehad. De maken met de gestion (het management) van de religie door vorming van ‘facties en partijen’ die opkomen voor deelbe- de overheid, terwijl in Frankrijk al vanaf de jaren dertig vele langen, werd al door Rousseau als een hindernis beschouwd moslims hebben gewoond. In het hedendaagse Frankrijk voor het realiseren van de ‘algemene wil’ in en door de wordt nog steeds aan de ene kant de laïcisering van de islam staat. Deze afkeer van de mogelijke vorming van een mid- bepleit, terwijl anderzijds allerlei mechanismen de controle denveld van tegenkrachten tegen de staat kwam tot 1900 in handen van de Franse staat houden. vooral tot uitdrukking in het verzet tegen ‘associaties’ zoals Ook in het postkoloniale Frankrijk heeft dit gevolgen vakbonden en partijen, en tegenwoordig vooral in de breed voor de culturele en juridische positie van moslims. Al lang gedeelde afkeer van institutioneel pluralisme of zelfs een is het voor moslims die zich niet bij voorbaat en ostentatief politiek van erkenning van diversiteit. pro-laïcité betonen moeilijk om publiek gehoord te worden. Hoewel de strijd tussen ‘politiek en religie’ in feite vooral Voor vrouwen met een hoofddoek is het zelfs vrijwel onmo- de conflicten tussen laïcisten en klerikale katholieken betrof, gelijk, omdat zij bij voorbaat nauwelijks de status van ‘bur- werden er ook minderheden in betrokken. Vaak werden ger’, laat staan actief burger, toegeschreven krijgen. Teke- die conflicten namelijk opgevat in termen van een algemene nend is bijvoorbeeld dat de commissie Stasi die in 2003 de strijd tussen religie en rede, of traditie en moderniteit, of hoofddoekenwet adviseerde, tijdens de vele interviews met ‘communauté’ (of nation) en natiestaat. Dit ‘anticommunita- betrokkenen slechts één vrouw met een hoofddoek had ristische’ aspect van de Republikeinse traditie heeft regelma- geïnterviewd, en zelfs die ene had de Franse socioloog Alain tig geleid tot problemen voor minderheden, voor zover hun Touraine nog op zijn medecommissieleden moeten bevech- zelforganisatie gebaseerd was op religieuze of etnische tradi- ten. ties. De Verlichte kritiek op deze tradities leidde niet slechts In juridisch opzicht zijn de effecten van het laïcisme min- tot het doorbreken van ‘premoderne’ begrippen en praktij- der direct aan een hele bevolkingsgroep gebonden dan in het ken, maar vaak ook tot de verzwakking van zelforganisaties voormalige Frans-Algerije het geval was, maar ook hier drei- van minderheden en tot hun grotere afhankelijkheid van de gen mechanismen een rol te gaan spelen die religieuze iden- goodwill en inzet van de staat om hen bescherming en bewe- titeit onmiddellijk aan fundamentele rechten koppelen: zo gingsvrijheid te bieden. De precaire situatie van de moslims ontzegde het Conseil d’État in 2008 de Franse nationaliteit in Algerije en de Franse Joden voor WO II kan dit verder aan een van origine Marokkaanse vrouw die daar volgens de verhelderen. geldende regels wel aanspraak op kon doen, vanwege haar ‘onvoldoende assimilatie’ en ‘radicale religieuze opvattingen’, Algerije in casu vanwege het feit dat ze een boerka draagt. Algerije maakte tot de dekolonisatie volwaardig deel uit van Wat Nederland betreft staan onze integratietests en Frankrijk. De Separatiewet van 1905 werd er dan ook con- inburgeringseisen in de internationale sociologie inmiddels sequent ingevoerd. Maar al snel werd duidelijk dat de finan- bekend als behorend tot de meest cultureel gekleurde, secu- ciële onafhankelijkheid van kerk en staat problematisch was laristische en assimilationistische van de hele Europese Unie. met betrekking tot de islam. Dit was mede het geval omdat Het is de vraag of we ze nog liberaal kunnen noemen. Hier de Fransen aanvoelden dat een religie die onafhankelijk was ontstaat dezelfde paradox die we kennen uit de koloniale van de staat ook gemakkelijk een vrijplaats voor antikoloni- context: enerzijds roepen we de scheiding van kerk en staat ale activiteiten kon worden. In 1907 werd een uitzondering aan op momenten dat wij weigeren om de islam dezelfde aangaande de islam ingevoerd en werden er drie islamitische faciliteiten te bezorgen als met name de christelijke religies ‘congregaties’ ingesteld die door de overheid werden gefi- al hebben, terwijl we anderzijds inhoudelijke religieuze of nancierd en gecontroleerd. Hier werden mufti’s met sterk levensbeschouwelijke eisen stellen op het moment dat we gedepolitiseerde visies aangesteld. beoordelen of iemand het Nederlandse burgerschap wel of Om de uitzonderingspositie voor de islam te rechtvaar- niet waard is. Een pessimist zou vermoeden dat het wachten digen werd vaak gesuggereerd dat de moslims nog niet toe is op het moment dat het voor moslims nog moeilijker zal waren aan de scheiding van kerk en staat. Zo stelde bijvoor- worden gemaakt om daadwerkelijk Nederlands staatsburger beeld gouverneur Maurice Viollette in 1931 dat de “islami- te kunnen worden. tische Algerijnse populatie nog te mystiek was om zich de scheiding van kerk en staat te kunnen voorstellen en, alge- Assimilatiepolitiek mener, de laïcisering van de maatschappij”. Deze visie heeft Franse historici van het jodendom, zoals Pierre Birnbaum ook een rol gespeeld ter rechtvaardiging van het feit dat, en Esther Benbassa, hebben gewezen op enkele structurele terwijl christelijke en joodse Algerijnen al vanaf 1870 burger- overeenkomsten in de Franse omgang met de joden in de rechten hadden verworven, moslims (op enkele uitzonderin- 19e en vroeg 20e eeuw, en met de moslims van nu. De joden, gen na) tot 1947 sujets (onderdanen) bleven. De visie op de die al voor de Revolutie een in het oog springende interne de Helliπ∆ de

10 Sekularisme winter @º⁄º winter

minderheid (nation) waren in de ogen van de Revolutionai- gatie actief blijft in de moderne wereld, terwijl zij offici- ren, werden vanaf de Revolutie tot model van de nieuwe eel gelijkheid belooft. Het feit dat joden in de loop van de burger die traditionele banden had doorbroken in ruil voor negentiende eeuw bijvoorbeeld op allerlei plekken in de burgerrechten. De verwerving van burgerrechten in 1791, maatschappij werkzaam werden, leidde niet tot het irrele- voor het eerst in de Europese geschiedenis, leidde voor de vant worden van de oude verschillen, maar juist tot theo- joden ook daadwerkelijk tot een enorme vooruitgang, maar rieën dat bepaalde sectoren aan het verjoodsen waren. Er de prijs was dat de staat meer controle kreeg over interne ontstond een semi-neutrale maatschappij met een onderlig- religieuze aangelegenheden, en dat de joden regelmatig gend principe van segregatie. De belofte van assimilatie en moesten bewijzen dat zij de burgerrechten ‘waard’ waren. economische integratie werd dus niet waargemaakt, omdat Zij moesten aantonen dat ze niet meer voldeden aan de de spelregels tijdens het spelen werden veranderd. Bauman negatieve typeringen van voor de Revolutie, en dat zij loyaal concludeert hieruit dat minderheden onmogelijk op gelijke aan de Republiek waren. Een van de middelen om die trans- voet met de meerderheid kunnen komen te staan wanneer formatie tot waardige burger en de eigen loyaliteit expliciet zij geen medezeggenschap hebben aangaande de spelregels. te maken, was het verwijderen van de tekens van hun col- Volgens Bauman en Arendt is de paradox van de assimi- lectieve (religieuze) leven uit de publieke sfeer. Dat was een latie iets anders dan het extreemrechtse antisemitisme dat belangrijk onderdeel van het proces dat later met het begrip in de loop van de eerste helft van de twintigste eeuw steeds ‘assimilatie’ werd aangeduid. sterker werd, maar is het zelf wel een typisch moderne De historicus Théodore Reinach, een van de eerste his- vorm van antisemitisme die ook heeft bijgedragen aan het torici van het jodendom in Europa, gaf in 1884 een belang- sterker worden van het extreemrechtse antisemitisme. Het rijke en beroemde definitie van assimilatie. Voor hem heden verschilt natuurlijk sterk van de negentiende eeuw, betekende assimilatie niet het totale verlies van culturele en er zijn grote verschillen tussen de positie van joden toen identiteit, zoals nu soms onder assimilatie wordt verstaan. In en die van moslims nu. Toch zijn er opvallende overeen- plaats daarvan lag assimilatie voor hem dicht bij het heden- komsten. Sinds elf september is de nadruk op hoofddoe- daagse idee van de privatisering van religie. Assimilatie bete- ken en moskeeën als ‘indringers’ in ‘onze’ vermeend neu- kende voor hem de transformatie van een vorm van collec- trale publieke ruimte in alle Europese landen toegenomen. tiviteit gebaseerd op gecombineerde etnische en religieuze En het recent door Geert Wilders overgenomen begrip praktijken (gedeelde taal, wijze van kleden, religieuze ritue- van een islamitische plicht tot taqiyya, waarbij moslims hun len, theorieën en wetgeving) in een geprivatiseerde religie. ware theocratische bedoelingen zouden verzwijgen tot zij Die religie mag het domein van de strikt religieuze rituelen aan de macht zijn, is verwant met de paradox van de assimi- en de moraliteit niet meer overschrijden. Volgens Reinach latie zoals door Arendt en Bauman geanalyseerd. Terwijl de was deze vrijwillige assimilatie oftewel secularisatie van het zichtbare verschillen tussen moslims en ‘seculiere’ Neder- jodendom de waarborg om niet meer als lid van een andere landers afnemen, zal er zo altijd een oncontroleerbare ‘rest’ nation gezien te worden en om op gelijke voet met alle van andersheid vermoed kunnen worden. Dit intellectu- medeburgers te staan. eel parcours is al ingezet door de Franse fascinatie voor wat Hannah Arendt en Zygmunt Bauman hebben deze zich ‘derrière le voile’ (achter de sluier) afspeelt. Ontken- belofte van assimilatie bekritiseerd. Zij doen dat niet door nen heeft nu geen zin meer, net als Jewishness is ‘islam’ niet een beroep te doen op het recht op culturele diversiteit of iets wat moslims (zichtbaar) doen, maar wat ze onherroepe- ‘behoud van eigen identiteit’, maar vanwege een paradoxaal lijk en onzichtbaar zijn. Zo maakt de privatisering van religie mechanisme in de assimilatiepolitiek dat juist tot de uit- een racialisering mogelijk, omdat het niet meer over zicht- sluiting van de joden leidde. Arendt wees er in The Origins baar andere praktijken gaat, maar over een onzichtbare en of Totalitarianism (1948) op dat de moderniteit haar eigen niet te overwinnen kern van ‘andersheid’. Net als veel ande- bronnen had voor nieuwe vormen van antisemitisme. Vol- ren ben ook ik geen voorstander van te vlotte vergelijkin- gens Arendt vond in de loop van de negentiende eeuw de gen van het hedendaagse rechtse populisme met fascisme en gewenste assimilatie van de joden in Frankrijk inderdaad antisemitisme, maar toch begint het hedendaagse anti-islam plaats. Het ‘judaïsme’ als een gedeelde religie, taal en wet, discours, dat beweert niet over moslims maar enkel over ging steeds meer verloren, en religie werd beperkt tot de ‘de islam’ te gaan, te lijken op de typisch moderne vorm van privésfeer. Zo werd het privéleven echter tot het centrum antisemitisme waar de Franse geassimileerde joden in de van joods-zijn en dit leidde juist tot een ambivalente fasci- Derde Republiek mee te maken kregen. natie voor joods-zijn, in plaats van tot een geleidelijke ‘deju- Ik zou willen bepleiten dat wij de conflicten over de daïsering’. Deze subjectivering leidde zelfs tot een natura- plaats van de islam in Europa bespreken in het licht van deze lisering in termen van ras en aangeboren eigenschappen. ambivalente, met assimilationisme en reële ongelijkheid ver- Arendt vat dit op als de transformatie van Judaïsm in Jewish- bonden aspecten van het secularisme. Secularisme als dis- ness. Hierdoor werd de perceptie van de joden als ‘anderen’ cours in een Europa dat de neutraliteit van de staat ten aan- eigenlijk juist nog pregnanter dan zij voorheen was geweest: zien van religie op geen enkele wijze echt realiseert, staat in ze werd ‘metafysischer’, onbewijsbaarder, omdat zij niet lan- dienst van een onrechtvaardige politiek. Daar hoef je geen ger op objectief verschillende praktijken en tradities was ‘religofiel’ voor te zijn, het serieus nemen van vrijheid, gelijk- gebaseerd, maar op constructies en in veel opzichten op heid en een beetje solidariteit is voldoende. speculaties. = Ook volgens Zygmunt Bauman ontstaat de paradox van de assimilatie doordat een verborgen principe van segre-

zihni ozdil – Turkije tussen Oost en West? Docent niet-westerse geschiedenis aan de Erasmus Universiteit Rotterdam de Helliπ∆ de

13 Broeders vs.@º⁄º winter

Minder Turken dan ooit In zowel het publieke als acade- synoniem. Deze visie uitte zich in de vele voelen voor toetreding tot mische debat over Turkije’s politieke oriën- radicale hervormingen die het land onder- tatie worden sociaal-economische ontwik- ging. Enkele voorbeelden zijn de instelling de EU; hun aantal daalde van kelingen onderbelicht. Het zeer moeizaam van het volledige kiesrecht voor vrouwen, de 75 procent in 2005 naar 35 lopende onderhandelingsproces met de EU, ‘hoedenwet’ die het dragen van de oosterse Turkije’s huidige ambitie om een prominen- fez verbood, de invoering van het Latijnse procent nu. Onder de Turkse tere rol in de regio te spelen en de koelere alfabet, de invoering van een seculiere Nederlanders gelooft bijna betrekkingen met oude vriend Israël maken grondwet en de instelling van de westerse Turkije’s afkeer van het Westen een van- jaartelling en werkweek. zeventig procent niet meer zelfsprekendheid: ‘Hoe het Westen Turkije Ook geopolitiek richtte de Turkse Repu- dat Turkije ooit nog lid verloor’, zoals Martin Jansen in juli jl. in de bliek zich op het Westen. Turkije was in 1949 Volkskrant schreef. een van de eerste landen die Israël erkende. zal worden van de EU. Maar zo eenvoudig ligt het niet. De In 1949 werd Turkije lid van de Raad van Turkije richt zich ontwikkelingen in Turkije kunnen niet gere- Europa en in 1952 lid van de NAVO. De ban- duceerd worden tot een soort Huntingtoni- den met de islamitische buurlanden werden steeds meer op aans ‘Oost-West’ paradigma. De werkelijk- op een lager pitje gezet. Met landen die een ‘het Oosten’. heid is gecompliceerder en heeft weinig te onafhankelijke of pro-Sovjetkoers volgden, maken met ‘Oost-West’ maar veel meer met zoals Syrië en Egypte onder Nasser, waren Waarom? haves and have-nots. de betrekkingen zelfs koel tot vijandig. In Sinds zijn oprichting in 1923 heeft het het onderwijs en de staatsgecontroleerde moderne Turkije zich sterk georiënteerd media presenteerden de Turkse machtheb- op het Westen. Overigens begon deze bers het Westen als de ‘natuurlijke partner’ oriëntatie al honderd jaar eerder toen het van de Turkse natie. Osmaanse Rijk besefte dat het Westen de wereld begon te domineren. Zo werd onder Top-down druk van de ‘Jong-Osmanen’, een groep Het Turkse moderniserings- c.q. verwester- jonge intellectuelen en bureaucraten, lijkingsproces had echter vanaf het begin in 1877 een door de Verlichting een groot probleem. Het was een volledig geïnspireerde grondwet inge- top-down opgelegd project dat via autoritai- voerd. In de visie van Kemal re methodes en instituties werd ingevoerd. Homoseksuele vrouwen, Atatürk (1880-1938), De ‘onwetende’ (cahil) bevolking werd niet grondlegger van de geraadpleegd. Bovendien is er altijd een mannen en ­transgenders in Turkije Turkse Republiek, grote afstand geweest tussen de papieren – geportretteerd door Diana Blok waren ‘het werkelijkheid en het dagelijks leven. Er werd Westen’ en verplicht onderwijs ingevoerd, maar een bescha- groot deel van het platteland had nauwelijks ↖ Ada: “Ik had mijn eer- Hoewel homoseksualiteit in Turkije niet illegaal ving scholen of leraren. Industrialisering was ste ­seksuele ervaring toen is, is er veel vervolging en angst. Toch ontdekte een kernpunt van het Turkse modernise- ik veertien was met mijn fotograaf Diana Blok tijdens haar bezoek aan ringsprogramma, maar er werd nauwelijks gitaarlerares. Daarna zijn Istanbul in 2008 een bloeiend homo nachtleven. infrastructuur aangelegd in het achterland. er natuurlijk ook mannen in Ook de lesbische wereld was opener dan ze had Kortom: behalve voor een kleine boven- mijn leven geweest. Maar nu verwacht. De portretten die ze maakte verwerk- laag in de steden bleven de hervormin- ik Seda heb leren kennen, wil te ze tot een boek. gen vreemd voor de meeste Turken. ik geen andere man of vrouw Begin december werden de foto’s in Ankara Tegelijkertijd was de staat wel meer.” geëxposeerd mmv de burgemeester van nadrukkelijk aanwezig om Zie haar met Seda op p 38 ­Ankara, de Nederlandse ambassade en Amnesty potentiële tegenstand te ­International. onderdrukken, zoals Onder: uitzicht uit hotel­- de opstanden in raam van Diana Blok Diana Blok: “Opgevoed als katholiek in Latijns-­ Anatolië. Het Amerika vroeg ik mij af hoe de taboes van mijn gebrek aan p 11 boven: opvoeding verschillen van die van de huidige Turkse democra- Gay Pride optocht ­ samen­leving. Het is onmiskenbaar dat er nog steeds tie en Istanbul 2009 een groot probleem is met zichtbaarheid, maar het is de Onder: Destina, Atatürk duidelijk dat er ook verandering is en dromen die heel en Sebnem langzaam een nieuwe vorm aannemen.”

‘See Through us’ Diana Blok (1952, Uruguay) woont in Amster- – Portraits and stories of dam. Sinds de jaren zeventig werkt ze als auto- gay women/man and trans­ noom fotograaf, ze maakte zeven fotoboeken sexuals in Turkey en exposeerde wereldwijd. Haar werk is een isbn 9789090248448 zoektocht naar identiteit. de Helliπ∆ de

14 winter @º⁄º winter partners

toenemende economische malaise leidden stakingsrecht ernstig ingeperkt. consumptie (tachtig procent van de Turkse tot deze en andere opstanden die alle hard Ook op het gebied van mensenrechten Nederlanders kijkt primair naar Turkse tv) werden onderdrukt. De sociaal-economi- en persvrijheid verslechterde de situatie leidt dit ertoe dat de publieke opinie onder sche achtergronden ervan werden snel uit vanaf de jaren tachtig. In de jaren negentig Turkse Nederlanders sterk correleert met die de officiële geschiedenis van de Turkse repu- vervolgde Turkije wereldwijd de meeste in Turkije. bliek gewist. journalisten en schrijvers. In 2010 staan naar Ook na de invoering van een meerpartij- schatting 350 journalisten en schrijvers in de In een land waar structureel tussen de der- enstelsel in 1950 zouden de kemalistische beklaagdenbank voor wat de Committee to tig en vijftig procent van de bevolking onder elites als een zwaard van Damocles boven Protect Journalists (CPJ) ‘gewetensmisdaden’ de officiële armoedegrens leeft, volgden er de drang naar meer inspraak vanuit het volk noemt. Vanaf de jaren tachtig was er boven- niet geringe consequenties bij de stembus. blijven hangen. Militaire coups in 1960, 1971, dien een enorme stroom van interne vluch- In zijn politieke retoriek weet de Welvaarts- 1980 – en als laatste een postmoderne coup telingen die naar de Turkse steden trokken partij de langdurige sociaal-economische in 1997 – claimden Turkije steeds weer te cor- om aan de staat van beleg in de Koerdische malaise van Turkije aan de ‘kopieermen- rigeren richting het kemalistische pad. provincies van Turkije te ontkomen. Onge- taliteit’ (taklitci) van de machthebbers. In Maar na elke interventie volgde een nieuwe veer drie miljoen mensen belandden zo in de het narratief van Erbakan moest er geen protestbeweging aan de onderkant van uitgestrekte sloppenwijken (gecekondu) van aansluiting gezocht worden bij de ‘partners’ de samenleving, die in de loop der tijd ver- Istanbul, Ankara en Izmir. in het Westen die toch geen echte partners schillende vormen aannam in een haast waren, getuige de Europese onwil om Tur- dialectische omschakeling van seculier naar Religieuze opleving kije te accepteren. Nee, de Turkse culturele religieus protest. Na de coups van 1960 en Verschillende religieuze groepen, vooral de en religieuze roots liggen bij de ‘broeders’ 1971 groeide het linkse protest fenomenaal eerder genoemde Milli Görüs-beweging, in het Oosten. Alleen door de ‘eigen’ cul- en kreeg het veel aanhang onder studenten, begonnen de sociaal-economische afwezig- tuur, religie en erfenis te omarmen kon het arbeiders en zelfs op het platteland. Het heid van de staat op te vullen met gaarkeu- Turkse volk welvaart (refah) bereiken. Niet linkse protest in het Turkije van de jaren zes- kens, gratis onderwijs, medische hulp en de EU maar een islamitische unie moest het tig en zeventig was een uiting van moder- zelfs maandelijkse uitkeringen voor de have- doel zijn in het buitenlands beleid; niet het nisering van onderaf. Rechts werd kleiner nots. Ondertussen werden diezelfde have- economische beleid van de speculanten en en bestond uit conservatieve kapitalisten nots aangespoord om te stemmen op de renteniers (rantcilar) maar een moreel eco- of extreemrechtse Grijze Wolven die zich Welvaartspartij (Refah partisi) van Erbakan nomische beleid gebaseerd op islamitische openlijk identificeerden met het Europese en vooral een zekere mate van vroomheid waarden kon banen creëren en Turkije uit fascisme. De steun voor de antiwesterse reli- aan te meten. Het losse Anatolische hoofd- de schulden helpen. Voor de arme massa’s gieuze beweging (Milli Görüs) van Necmet- doekje was aan het verdwijnen in de nasleep van Turkije bood dit narratief en het wel- tin Erbakan, mentor van de huidige premier van de jaren zestig en zeventig en buiten vaartswerk van de religieuzen een antwoord Erdogan, kwam op maar bleef in de jaren kleine dorpen was het nog weinig te zien op hun sociaal-economische misère en het zestig en zeventig beperkt. Toen de coup van in het Turkse straatbeeld. Maar religieuze gebrek aan mensenrechten; net zoals het 1980 echter een einde maakte aan alles wat welzijnsorganisaties begonnen meiden aan socialistische narratief van het links-popu- ook maar links leek, was de weg vrij voor de te moedigen de politieke hoofddoek (turban) lisme in de jaren zeventig een antwoord had opkomst van religie als groots protestmid- te dragen, die het haar volledig bedekt. Dit geboden. del. Een niet geringe oorzaak hiervoor was gebeurde soms zelfs door middel van een het feit dat de militaire junta van 1980 het extra maandelijkse toelage. Zo is de turban In 1995 kwam de Welvaartspartij aan de opkomende religieuze protest begon te in de afgelopen twintig jaar uitgegroeid tot macht in een coalitieregering onder leiding faciliteren als een nuttig middel tegen ‘com- hét politieke protestsymbool van Turkse van premier Erbakan. De militairen en de munisme’. vrouwen. oude elites beseften ondertussen dat ze een Er vond kortom een religieuze opleving monster van Frankenstein hadden gecre- Na de coup van 1980 nam Turkije enthou- plaats die niet religieus van oorsprong is. ëerd door eerder religieuze bewegingen te siast deel aan de neoliberale Washington Religie is het voertuig waarop het Turkse faciliteren tegen ‘het linkse gevaar’. Toen het Consensus. Privatisering van staatsbedrij- sociaal-economisch ongenoegen wordt leger in 1997 een memorandum stuurde, trad ven en het opheffen van importtarieven gekanaliseerd. Terwijl in Turkije jonge mei- de coalitieregering van Erbakan af. werden kernonderdelen van het economisch den tegen de ‘seculiere onderdrukkers’ pro- Na deze postmoderne coup vond een beleid. In de afgelopen dertig jaar werd dit testeren door zoveel mogelijk, en het liefst aantal jongere prominenten uit de Wel- neoliberale beleid voortgezet zonder dat er op de universiteit, een turban te dragen, vaartspartij dat het tijd was voor een een sociaal vangnet werd opgebouwd. Zo doen jonge meiden in Iran hun hoofddoek nieuwe, pragmatische koers. Na een intern is de werkloosheid structureel gegroeid en zover mogelijk naar achteren om een state- schisma besloten deze voormalige protégés de arbeidsparticipatie van vrouwen gehal- ment te maken tegen het brute regime van van Erbakan, waaronder de huidige premier veerd. Van alle OECD landen kent Turkije de ayatollahs. Ook in Nederland zijn meiden Tayyip Erdogan, een nieuwe partij (AKP) op de grootste kloof tussen rijk en arm en het die uit een pro-Milli Görüs- of pro-AKP-gezin te richten. In tegenstelling tot zijn voorgan- laagste BNP per hoofd van de bevolking. komen herkenbaar aan de turban. Onder ger was de AKP wel voorstander van EU- Ook op veel andere indicatoren zoals kinder- Turkse Nederlanders is er een hoge organi- toetreding en vrijemarktpolitiek. De nieuwe sterfte, onderwijsparticipatie, gezondheids- satiegraad die zich afspeelt langs politieke elites van het platteland, die vanaf de jaren zorg en corruptie scoort Turkije zeer slecht. lijnen uit het land van herkomst. Gecombi- tachtig handig gebruik hadden gemaakt Daarnaast zijn de arbeidsorganisatie en het neerd met een hoge Turkije-gerichte media- van de Washington Consensus en heel rijk de Helliπ∆ de

15 winter @º⁄º winter

waren geworden, roken voor het eerst ook kan brengen. Er is dus niet zozeer sprake van Bronnen politieke macht. Deze ‘Anatolische tijgers’ een afkeer van het Westen, maar veeleer van Martin Janssen, ‘Hoe het Westen Turkije verloor’, hebben conservatieve waarden en zijn vaak een desillusie over de EU. de Volkskrant, 2 juli 2010. vrome moslims, althans in uiterlijke voor- Nog belangrijker, het Turkse politieke Ozlem Sandikci, ‘Fundamental Fashions. The komendheid. Maar ze konden nooit aan- landschap biedt weinig alternatieven voor Cultural Politics of the Turban and the Levi’s’, sluiting vinden bij de politieke macht van de de Turkse kiezer. De progressief linkse Turkse Advances in Consumer Research, Vol. 28 (2001), p. oude seculiere elites. De AKP is in essentie de politiek is de klap van de coup nog niet te 146-150. partij van deze nieuwe Anatolische rijken. boven gekomen. Het Turkse kiesstelsel (zie: http://www.acrwebsite.org/volumes/ Om electoraal succes te behalen pre- zorgt er bovendien voor dat kleine partijen display.asp?id=8459) senteerde de AKP zich als een meer prag- niet in het parlement kunnen komen. De matische en liberale voortzetting van de kansen voor progressieve alternatieven om Ali Çarkoğlu, ‘Public Attitudes towards the Milli Görüs/Welvaartspartij-politiek. Maar hun boodschap te ventileren in het parle- Turban in Turkey’, Utrecht Law Review, Vol. 6, nr. 2 islamitische retoriek, beloftes van sociaal- ment blijven zo gering. Daarnaast kunnen (juni 2010), p.145-157. economische gelijkheid en een afkeer van partijen die te veel systeemkritiek uiten (zie: www.utrechtlawreview.org/index.php/ulr/ de oude elites bleven kenmerkend voor de makkelijk worden verboden via de Turkse article/view/28/128) verkiezingscampagnes in de arme wijken en wetten tegen ‘belediging van Turksheid’. Dat Human Rights Watch, “We Need a Law for op het platteland. In 2002 kon de AKP met was ook het lot van de Turkse Groenen in Liberation”. Gender, Sexuality, and Human Rights 34 procent van de stemmen een eenpartijre- 1988. Sinds 2008 is er weer een groene par- in a Changing Turkey, Report 2008. gering vormen. In 2007 werd zelfs 47 procent tij (Yesiller) die een kleine plek heeft in het (zie: http://www.hrw.org/en/ van de stemmen behaald. Turkse politieke landschap. reports/2008/05/21/we-need-law-liberation-0) Tot nu toe heeft het regressieve sociaal- Antiwesters? economische programma van Erdogan geen Erinc Yeldan, Patterns of Adjustment under the Age Eenmaal aan de macht heeft de partij gevolgen gehad bij de stembus. De oude of Finance: The Case of Turkey as a Peripheral Agent of van premier Erdogan echter weinig werk elites, waarmee een bittere machtsstrijd Neoliberal Globalization, February 2007, University gemaakt van de sociaal-economische cam- wordt gevoerd, kunnen met gemak worden of Massachusetts, Working papers nr. 126. pagnebeloftes. Privatisering en economi- beticht van tegenwerking. De sociaal-eco- (zie http://www.peri.umass.edu/fileadmin/ sche liberalisering gaan onverminderd en nomische uitverkoop en de repressie van de pdf/working_papers/working_papers_101-150/ versneld door. Terwijl vroeger de kleine kring afgelopen dertig jaar staan nog vers in het WP126.pdf) rondom de seculiere elites de vruchten pluk- geheugen van de meeste arme Turken. De ten, zijn het nu ook de nieuwe Anatolische AKP kan zich zo blijven presenteren als dé elites die staatsbedrijven op de kop tikken protestpartij van de gemarginaliseerde bur- en met enorme winsten doorverkopen aan ger. Pas wanneer de strijd tussen de oude en buitenlandse consortiums. De groei van de de nieuwe elites is beslecht kan er politieke Turkse economie onder de AKP is wat eco- ruimte komen voor progressieve alternatie- nomen noemen ‘speculatieve jobless growth’; ven. Maar voorlopig zal de Turkse bevolking sinds 2002 zijn het Turkse handelstekort en de rit op het voertuig van religieusconserva- de werkloosheid verdubbeld. tief protest uitzitten. Kortom, Turkije ligt geografisch mis- = schien op de breuk tussen oost en west maar sociaal-cultureel gaat dit essentialistische paradigma niet helemaal op. De ogenschijn- lijk antiwesterse trend in de Turkse publieke opinie is complexer van aard. Een nadere blik op de vele EU enquêtes in Turkije kan dit ver- der verhelderen. Hoewel de meeste Turken EU-lidmaatschap niet meer zien zitten zijn ze nog steeds voorstander van ‘westerse’ waarden als democratisering, politieke vrijheid en een eerlijke economie. Maar tegenwoordig denken de meeste Turken niet meer dat de EU dit wil brengen. Ook al is het de Turkse regering zelf geweest die de toetredingsonderhandelingen tot stilstand heeft gebracht door het Ankara-protocol, dat een erkenning van Cyprus betekent, te weigeren. In de beeldvorming van de Turkse bevolking tellen vooral de retoriek van de Merkels van Europa en de claim van de AKP- regering dat goede betrekkingen met alle ‘broederlanden’ ook economische welvaart de Helliπ∆ de

16 winter @º⁄º winter

Hamze Osman gemaakt, en dus ook de homo’s, In het begin als ik een jongen leuk wat anderen zullen zeggen. 18 jaar, werkt als model bij maar homoseksualiteit mag niet. vond begon mijn hart te klop- Ik wil geen afscheid nemen van kunstshows en wil volgend jaar Raar genoeg weten hier juist de pen en kreeg ik het heel warm en de islam, want ik denk dat die wel opleiding tot verpleger begin- strengste moslims het minst van werd ik bang. Ik probeerde het te nuttig is om goed te leven: niet nen. de islam. Een jongen zei tegen me: negeren, maar op een gegeven veel alcohol drinken, niet vreemd jij kunt geen meisje krijgen, dus moment dacht ik: laat maar komen. gaan en dat soort dingen. Ook in de “Je wordt geboren op een bepaalde moet je naar pornofilms kijken, Thuis heb ik het niet verteld, maar opvoeding helpt het als je zegt: als plek en daar krijg je je geloof mee. maar dat is haram. Ik zei: porno ik denk dat ze het wel weten. Een je dat doet, ga je later naar de hel. Bij mij was dat Somalië en ik ben bestond nog niet in de tijd van de keer had ik een site over coming Ik voel me niet door God afgewe- dus moslim. Ik kwam zeven jaar koran, hoe weet je dan dat het niet out open staan en kwam iemand zen, want ik weet niet precies wie geleden naar Nederland en de laat- mag en ik hoef niet eens een meis- binnen. Dat was schrikken. Ik denk God is. Over sommige dingen moet ste twee jaar begin ik wat losser te je. Toen kreeg ik daarover natuurlijk dat ze net als de meeste mensen je ook niet nadenken, want dan doe worden als het om het geloof gaat. weer een discussie. Wat mij betreft vinden dat je zelf mag weten wat je misschien dingen waar je later Sommige dingen kloppen ook niet. zijn alle mensen een grote familie je bent en dat ze toch wel van me spijt van krijgt.” Bijvoorbeeld: God heeft de mensen en moet je elkaar niet lastig vallen. houden, maar dat ze bang zijn voor Met dank aan het COC Artikel 6 van de grondwet: Helliπ∆ de 1  Ieder heeft het recht zijn godsdienst 17 of levensovertuiging, individueel @º⁄º winter of in gemeenschap met anderen, vrij te belijden, behoudens ieders verantwoordelijkheid volgens de wet. 2 De wet kan ter zake van de uitoefening van dit recht buiten gebouwen en besloten plaatsen regels stellen ter bescherming van de gezondheid, in het belang van het verkeer en ter bestrijding of voorkoming van wanordelijkheden. Godsdienstvrijheid & emancipatie

Op 9 oktober j.l. organiseerden het Wetenschappelijk Bureau GroenLinks, het platform De Linker Wang, de Eerste Kamer­ fractie en een Amsterdamse studentenwerkgroep een dag over de godsdienstvrijheid. Het ging in het bijzonder om de spanning tussen godsdienst en emancipatie. Is geloof een belemmering bij de ontplooiing van individuen? Welke relatie moet er zijn tussen de overheid en de godsdiensten? Een open houding is gewenst, zo betoogden de meeste sprekers, waarbij respect voor religie en ­kritiek op religie beide noodzakelijk zijn.

We publiceren hier de beide hoofdlezingen van de dag: de openingsspeech van socioloog Anton Zijderveld en de toespraak van GroenLinksleider Femke Halsema waarin ze voor het eerst uitgebreid haar visie op godsdienstvrijheid geeft. Gezien het belang van het thema voor het huidige kabinet vroegen we oppositiepartners van PvdA, D66 en SP te reageren. Die laatste was helaas te druk met andere zaken. Rooms-katholiek theoloog Erik Borgman reageerde als linkse gelovige op Halsema.

← Speciaal voor dit thema maakte de Helling

vier portretten waarin de persoonlijke kant

van het thema emancipatie en godsdienst

belicht wordt. Vier mensen vertellen over

hun ervaring met geloof en homo­seksualiteit.

Onze vaste portretfotograaf Peter Valckx

maakte de foto’s, Erica Meijers de interviews. Foto’s: MargotFoto’s: Scheerder Lezing Femke Halsema, Jacobikerk Utrecht, 9 oktober 2010 de Helliπ∆ de

18 winter @º⁄º winter over gewetensvrijheid Goedemiddag dames en heren Laat ik er maar geen geheim van maken ontzuild maar was, zeg maar, anti-religie. Dat dat ik dit een moeilijke toespraak vind. gold niet voor de PPR.’ Spreken over godsdienstvrijheid en Zijn anekdote illustreert de sterke ver- -­kritiek is als het betreden van een smal en bondenheid van de voorlopers van Groen- met prikkeldraad omzoomd pad. De gevoelig- Links met religie. Ook in de PSP, de CPN en de heden zijn groot – dikwijls spreek je over de EVP waren veel mensen actief die zich verzet- diepste overtuigingen en meest persoonlijke ten tegen de onvrijheid van de verzuiling, die emoties van mensen, boosheid ligt op de loer hun geloof vasthielden maar zich ook welbe- en ergernissen hopen zich snel op. Zeker voor wust verbonden aan seculiere politiek. een niet-gelovige politicus zoals ik, stuit je al Ik weet dat ik als vers kamerlid op bezoek snel op het verwijt ‘onvoldoende kennis’ te ging bij ‘De linkerwang’ (het platform voor hebben en ‘niet te begrijpen’ wat gelovigen religie en politiek dat aan GroenLinks is ver- beweegt. bonden) om te praten over de euthanasiewet Toch is het spreken over godsdienst, ook die ik als woordvoerder in de Tweede Kamer voor politici, onvermijdelijk. En in deze tijd behandelde. Het centrale en telkens terugke- zelfs noodzakelijk. En ik wil daaraan toevoe- rende, voor mij nieuwe woord in ons gesprek gen dat ik vind dat deze tijd met name pro- was ‘gewetensdwang’. Er mocht en mag in gressieve politici – waartoe ik mijzelf reken ons vrije land geen enkele vorm van gewe- – dwingt tot het doen van uitspraken over tensdwang zijn. Dit betekent dat geen mens de vrijheid van godsdienst en de grenzen mag worden afgehouden van zijn religieuze daarvan. Dat is de stelling ook die ik hier wil overtuigingen. Als je door je religieuze over- verdedigen. Daartoe wil ik eerst iets zeggen tuigingen bijvoorbeeld vervuld bent van een over de achtergrond van mijn partij en de tra- diepe weerzin over euthanasie dan moet je ditie van godsdienstkritiek waarin ik denk te daar ten alle tijde uiting aan kunnen geven, staan. Daarna wil ik mijn plaats bepalen in de en mag je je ook beschermd weten tegen de lopende debatten over godsdienst, en in het praktijk van euthanasie. Tegelijkertijd kunnen bijzonder de islam. religieuze overtuigingen anderen – ongelovig Toen ik deze toespraak voorbereidde en gelovig – niet afhouden van hun wens werd ik gewezen op een interview met Bas euthanasie te erkennen en in hun eigen leven de Gaay Fortman van enkele jaren geleden. toe te laten. In dat interview blikt hij terug op zijn besluit Ik denk dat de leden van ‘Linker wang’ om, als gereformeerde jongeman, in 1970 met hun opvatting van godsdienstvrijheid en over te stappen van de ARP naar de PPR, een de vrijheid van gewetensdwang de belang- van de voorlopers van GroenLinks. rijkste dragers zijn van een religie-opvatting In het interview noemt hij twee doorslag- die – ik denk – tot op de dag van vandaag in gevende redenen om zich los te maken van GroenLinks opgeld doet. Dat is ook de opvat- de gereformeerde en verzuilde machtspoli- ting waarbij ik me het meeste thuisvoel. Vrij tiek van de ARP. ‘Als eerste’ zegt hij: ‘Ik vond naar Bas de Gaay, geldt voor mij dat gods- en vind dat je politiek niet moet verbinden dienstvrijheid in de eerste plaats een indi- met geloofsbelijdenissen. Dat is slecht voor vidueel recht is. Elk mens in Nederland mag de politiek want je haalt mensen uit elkaar geloven wat hij wil, hij mag het uitdragen, die het met elkaar eens kunnen zijn. Ook zet het kan een richtsnoer zijn in zijn persoonlijke je mensen bij elkaar die het maatschappelijk en maatschappelijke handelen, hij kan zijn of gezien met elkaar oneens zijn.’ (Voor wie haar leven er aan wijden. twijfelt aan het waarheidsgehalte van de ver- De staat komt een belangrijke taak toe kramptheid van confessionele politiek, moet om deze individuele vrijheid te beschermen. misschien even terugdenken aan het CDA- Dat betekent dat de staat gelovigen moet congres van afgelopen weekend) vrijwaren van vernedering. Let wel (zeg ik Als tweede, zegt hij, verzette hij zich daar nadrukkelijk bij), vernedering is niet het- tegen het aanhoudende kerkelijke gezag over zelfde als belediging, als het lasteren van God het persoonlijke en maatschappelijke leven. of het hard bekritiseren van heilige boeken. In de jaren zeventig maakten mensen zich Bij belediging komt de staat wat mij betreft los van de kerkelijke voorschriften en leefre- geen taak toe. gels, zonder hun geloof te willen verliezen. Vernedering betekent dat mensen vervolgd De PPR was 1 van de belangrijke dragers van worden om hun geloof of gediscrimineerd die nieuwe individuele geloofsvrijheid. In de worden, bijv. op de arbeidsmarkt of in het woorden van Bas de Gaay Fortman: ‘de PPR onderwijs. Simpel weg, wat mij betreft brak door de verzuiling heen, het was de eer- mogen mensen niet geweigerd worden in ste ontzuilde partij. D66 was weliswaar ook een baan omdat ze streng gereformeerd zijn de Helliπ∆ de

19 over gewetensvrijheid @º⁄º winter of bijvoorbeeld een kruisje of een hoofddoek uitsluiten van andersdenkenden. Het mag hield woedt er om ons heen een hard debat dragen. Zij moeten vrije toegang hebben tot er ook niet toe leiden dat gelovigen worden over het wezen en de positie van de islam. het bedrijfsleven, ze moeten vrije toegang bekneld in hun levensstijl of in hun hoogst- Dat debat trekt zich weinig aan van abstracte hebben tot overheidsfuncties. persoonlijke wijze van geloven. principes over godsdienstvrijheid en gewe- Beschermen betekent ook dat de over- Simpelweg. Godsdienstvrijheid betekent tensdwang maar slingert heen en weer tus- heid mensen actief in staat stelt om te gelo- juist dat je gelovige kan zijn èn praktizerend sen de dagelijkse ergernis van een zichtbare ven. Dat betekent bijvoorbeeld dat de staat homoseksueel op een reformatorische school. islam in Nederland en de angst voor politiek ouders de mogelijkheid geeft (en blijft geven) Het betekent ook dat een jonge islamitische jihadisme in het westen. om een school van hun eigen denominatie vrouw, zonder hoofddoek, niet vernederd Dit debat, aangezwengeld door Ayaan te stichten, om hun kinderen naar bijzonder mag worden of thuisgehouden omdat ze Hirsi Ali en Geert Wilders, geeft veel progres- onderwijs te sturen. Dat betekent ook dat er volgens islamitisch gezag onrein zou zijn. Je sieve en linkse politici een diep gevoel van plek is voor geestelijke verzorgers (predikan- aard, je geslacht, je seksualiteit of je politieke ongemak. Het leidt ook dikwijls tot verlam- ten en imams) in het Nederlandse leger, die voorkeuren mogen je niet afhouden van je ming. Er lijken ook maar 2 smaken. Je bent soldaten – bijvoorbeeld op missie in Afghani- vrije geloofsbeleving. Zoals geloof geen grond anti-religie en dan wil je godsdienst, ik bedoel stan – kunnen bijstaan in nood. voor uitsluiting mag zijn, mogen je sekse of je natuurlijk de islam, weren uit de publieke De nadruk op godsdienstvrijheid als seksualiteit dat ook niet zijn. sfeer en het liefst uit heel Nederland. Je bent individueel recht, betekent niet dat ik de Kortom. Vrije godsdienstbeleving verdient pro-religie en dat betekent in het gepola- behoefte van mensen aan kerkgemeenschap- actieve bescherming. Waarbij voor mij geldt: riseerde debat ook dat je een moslimknuf- pen onderschat. Ik erken en respecteer ook godsdienstvrijheid is een individueel recht. felaar bent en een relativist die de sharia wil de betekenis van kerken en moskeeen, voor Het collectief staat niet boven het individu. invoeren (dit is een vrije vertaling van het mensen persoonlijk en voor onze samenle- Kerk noch staat mogen mensen dwingen te werk van Wilders). ving als samenbindend en richtinggevend. geloven, of hun geloof af te leggen. In dit debat is er voor een progressieve Ik respecteer ook dat mensen samen, in de polticus die juist de fundamentele vrijheden uitleg van hun geloof tot gedragsvoorschrif- Tot zover de theorie, nu de weerbarstige niet wil relativeren ( en dan bedoel ik de ten en leefregels komen, waaraan zij zich – in ­werkelijkheid. godsdienstvrijheid en de vrijheid van expres- vrijheid, zeg ik met nadruk – willen houden. Er groeit een meisje op in Nederland. sie) weinig ruimte. Het verdient respect en ruimte dat mensen Misschien woont ze bij mij om de hoek, mis- Nee, ik moet het anders zeggen. samen eisen stellen aan het voedsel dat zij schien bij u. Ze is een jaar of 13 en opgevoed Progressieve politici nemen veel te weinig eten, dat zij samen de Ramadan willen vieren, in het islamitsche geloof. Van kleinsaf aan is ruimte. Ze laten zich in het defensief drukken dat zij de zondag als rustdag eren en dat ze gewend dat haar moeder haar gesluierd, door de harde, dikwijls discriminerende taal zij behoefte kunnen hebben om zich af te in djellaba en met hoofddoek naar school van Wilders. Ze laten zich verscheuren tussen zonderen, bijvoorbeeld in Christelijke, Joodse bracht. Ze heeft geleerd dat als je varkens- de wens solidair te zijn met een islamitische en islamitische bejaardentehuizen (zonder, vlees eet, je naar de hel gaat, ze is gewend minderheid die zich verdrukt voelt en het echter, dat dit met uitsluiting gepaard gaat). bij haar moeder in de keuken te blijven als besef dat binnen veel islamitisch geloofsge- En ik vind dat ik – als seculier en progressief de mannen eten. Ze houdt van de warmte en meenschappen de positie van minderheden politicus – deze fundamentele vrijheid van de feesten aan het einde van de Ramadan, (bijv. vrouwen en homoseksuelen) treurig is. mensen (even fundamenteel als de bijvoor- ze houdt van haar ouders en voelt zich veilig Ze laten zich, met andere woorden, in 1 van beeld de vrijheid van meningsuiting) heb te in haar omgeving. Nu ze begint te puberen, de twee posities drukken: pro-religie of anti- verdedigen. slaat de twijfel toe. religie. Maar, hier hoort wel een maar bij. Ik zei Sinds kort moet ze een hoofddoek dragen Er is een derde weg. nadrukkelijk dat ik de godsdienstvrijheid als ze buiten komt; haar ouders hebben haar Ik ben proreligie, noch antireligie. Ik beschouw als een individueel recht. En ik verteld dat ze anders slecht en onrein is. Op accepteer en respecteer godsdienst in haar verwees naar ‘gewetensdwang’, het woord school en op straat voelt ze zich verscheurd. maatschappelijke verschijningsvorm. Ik dat ik bij ‘De Linker Wang’ leerde. Of zoals Ze voelt de agressie die haar verschijning respecteer de behoefte van mensen om te Bas de Gaay het zo mooi verwoordde: ‘Het oproept, ze heeft verdriet omdat voor het geloven, om de Koran op hun nachtkastje te kerkelijke gezag moet zich niet beslissend geloof van haar ouders weinig ruimte is. hebben – zoals Tofik ooit tegen Wilders zei ontfermen over het persoonlijke en maat- Maar ze aarzelt. Ze houdt van films, van –, en ik voel me geroepen om mensen in die schappelijke leven’. De voorlopers van Groen- computerspelletjes en van R&B en begrijpt behoefte te beschermen. Maar juist omdat ik Links verzetten zich – terecht – tegen de vele eigenlijk niet waarom die voorliefdes haar tot de godsdienstvrijheid serieus neem, kan en gedragsvoorschriften en leefregels die door een slechte moslim zouden maken. Ze vraagt wil ik niet wegdeinzen voor de intolerantie het kerkelijke gezag aan mensen werden zich af of ze eigenlijk wel een moslim is en ze die, met name de meer orthodoxe islam her- opgelegd. Bijvoorbeeld: ‘een christen kan niet voelt zich te jong voor een sluier. Ze wil net bergt. homoseksueel zijn’, ‘een christen pleegt geen als de anderen zijn, maar ze verdedigt zich Laat ik het maar eens heel precies zeg- abortus of euthanasie, en keurt dit ook af als ook elke dag tegen de oordelen van hen over gen. Enige tijd geleden verscheen er een anderen het doen’, ‘een christen behoort niet haar ouders, over haar en over haar geloof. onderzoek naar salafisme in Nederland. Daar- op zondag te werken’. Ik denk dat er duizenden meisjes zijn in uit bleek dat de aanhang kleiner was dan ver- Godsdienstvrijheid betekent – wat mij Nederland zoals zij. Ik heb het voorbeeld niet moed en er geen rechtstreekse dreiging voor betreft ook – dat geloof, het je beroepen op willekeurig gekozen. de democratische rechtsstaat vanuit gaat. god, niet mag leiden tot het veroordelen of Terwijl ik deze theoretische verhandeling Er werd opgelucht ademgehaald en iedereen de Helliπ∆ de

20 winter @º⁄º winter

ging over tot de orde van de dag. Dat is onte- om in het gepolariseerde debat dat wij nu recht. kennen de godsdienstvrijheid te verdedigen. Hoewel de harde kern klein is, hebben Dat betekent de vrijheid om te geloven zoals veel salafistische, orthodoxe opvattingen veel jij dat wil, zonder beperkingen opgelegd door bredere steun in de Nederlandse islamitische de staat. Ons komt ook de taak toe om de gemeenschap. Dat zijn opvattingen over een confrontatie te zoeken met die gelovigen, theocratie, over de gelijkwaardigheid van die islamitische voorgangers, die gewetens- man en vrouw en van hetero’s en homo’s. dwang uitoefenen op de minderheden in Deze opvattingen worden van bovenaf dwin- eigen kring. gend opgelegd en hebben grote gevolgen Ik vind dat we dat meer moeten doen dan voor de vrijheid van met name vrouwen en de afgelopen jaren is gebeurd. homoseksuelen. De hartstocht die wij – terecht – aan de Ik ben ervan overtuigd dat er in Neder- dag leggen om praktizerende homoseksuelen land duizenden moslimvrouwen zijn die toegang te geven tot het reformatorische – door islamitisch gezag dwingend voor- onderwijs en SGP-vrouwen tot de Kamer, geschreven en door vaders, ooms en zonen moeten wij ook ten toon spreiden om islami- trouwhartig nageleefd – te weinig bewe- tische homo’s en vrouwen hun vrije keuzes te gingsvrijheid kennen. Daarbij helpt het niet kunnen laten maken. Dat betekent de inzet dat ze meestal financieel afhankelijk zijn van politieke middelen en het aangaan van (maar 7% van de allochtone vrouwen in maatschappelijke allianties. Dat betekent Nederland is financieel zelfstandig) en dik- steun aan de Belgische schooldirecteur die wijls laagopgeleid. een hoofddoekjesverbod afkondigt voor min- Voor deze vrouwen geldt dat een eerbaar derjarige scholieren omdat zij merkt dat de leven zich voornamelijk binnen de vier muren dominantie ervan leidt tot onvrijheid en tot van hun huis afspeelt, dat zij ondergeschikt vertrek van andersdenkenden. Het betekent zijn aan de man des huizes, dat hun zeg- ook steun aan de politie-agente in opleiding genschap in de opvoeding van de kinderen die trots is, zelfstandig èn gesluierd. beperkt is en dat er strenge voorschriften zijn Uiteindelijk ligt mijn solidariteit als pro- ten aanzien van hun kleding en gedrag. gressieve politicus niet bij geloof of ongeloof. Voor hun dochters geldt te vaak hetzelfde. Het ligt bij het 13 jarige meisje bij mij om Natuurlijk erken ik dat er ook veel islamiti- de hoek. Welke keuzes zij ook gaat maken sche vrouwen zijn die in volle overtuiging en in haar leven – of zij een overtuigde en vrijheid tot deze keuze komen, maar ik wil misschien gesluierde moslima wordt, of zij mijn ogen er niet voor sluiten dat veel vrou- besluit van haar geloof af te vallen of een wen zo leven omdat er voor hen geen eerbaar andere, middenweg zoekt -, het maakt niet alternatief is. uit. Zolang zij die keuzes maar in vrijheid Voor mij als politicus, die zich verwant maakt. Zolang zij maatschappelijke kansen voelt aan Bas de Gaay Fortman en de traditie en alternatieven krijgt aangereikt. Als haar van ‘De Linker Wang’ is dit niet aanvaard- ouders haar dwingen om thuis te blijven en baar. Godsdienst is niet vrij als deze gepaard af te zien van een carriëre, dan kunnen zij op gaat met gewetensdwang en met een groot mijn harde kritiek rekenen. Als Geert Wilders aantal leefregels en voorschriften die moeten en de zijnen haar willen verbieden te geloven, worden nageleefd om respect van de geloofs- haar willen verbieden een hoofddoekje te genoten te kunnen krijgen. dragen, dan is mijn kritiek even hard. De islam hoort bij Nederland, zij mag ook Dank u wel. haar plek hebben in de publieke sfeer. Mos- = lims moeten er zeker van kunnen zijn dat zij niet vernederd worden. Voorstellen voor een Wil Kruijff hoofddoekjesverbod in publieke functies, of 77 jaar, was werkzaam in de nog erger een verbod op de Koran, zijn onac- psychiatrie, actief in verschil- ceptabele vormen van geloofsvernedering. lende vrouwengroepen Maar even zo onacceptabel is het dat vrou- wen (en mannen) vanuit hun geloof gedwon- gen worden een leven te leiden dat strijdig is met alle andere vrijheden en grondrechten die wij hoogachten: gelijkberechtiging van man en vrouw, de vrijheid van expressie, de vrijheid van geloofsafval. Progressieve partijen komt een taak toe de Helliπ∆ de

21 winter @º⁄º winter

Haar stijlvolle huis ademt rust. Twee war wordt gebracht en aan niets is woord ‘lesbisch’ heb ik altijd moeite werd toen sowieso niet gesproken. vinkjes kwetteren in hun kooitje en gebonden. Geloven is overgave en gehad. Toen ik jong was kreeg ik Zelf heb ik het als tiener ook heel aan de muur hangen verschillende verwachting. Ik heb een breuk gehad het als oordeel en verwijt voor mijn lang weggestopt. Nu voel ik het als ikonen en andere kunstwerken. Op van tien jaar, waarin ik afstand nam voeten geslingerd; het is verbonden een verantwoordelijkheid te laten een ervan de tekst: ‘Each heart like van de gereformeerde geloofstaal met angst voor afwijzing. Het geeft zien dat ik er ben, zodat jonge men- each day breakable as a bottle’. waarmee ik ben opgegroeid. Toen mij meer ruimte wanneer ik geen sen voorbeelden hebben. Want de was ik het vertrouwen kwijt, ook in etiket op mezelf plak; woorden kun- heteroseksuele norm is heel dwin- “Geloven betekent voor mij niet het mensen. Huub Oosterhuis heeft mij nen heel beperkend zijn. Aan mijn gend. Als mijn zussen weer eens belijden van waarheden, maar het een nieuwe taal aangereikt met als moeder heb ik pas verteld dat ik van eindeloos over hun mannen zaten betekent: een sprong doen, al weet kern dat je er mag zijn zoals je bent. vrouwen houd toen ik al in de veer- te praten begon ik wel eens een je niet wat er komt. Vertrouwen dat In de brieven van Johannes in het tig was en al lang met een vrouw heel verhaal over mijn zogenaamde er een bodem is en dat die goed is. Nieuwe Testament staat: liefde is uit samenwoonde, aan mijn vader nooit. man Johnny om ze een spiegel voor Leegte is leven, en dat bedoel ik dan God. In die zin is het geloof voor mij Toch was iedereen altijd welkom te houden. Die boodschap kwam in de zin van de mysticus Meister een hulp geweest voor mijn eman- bij hen thuis. Er werd gewoon geen meestal wel over.” Eckhart, dat het door niets in de cipatie en ontwikkeling. Met het woord over gezegd. Over gevoelens Sophie in ’t Veld Fractievoorzitter van D66 in het Europese Parlement de Helliπ∆ de

22 winter @º⁄º winter Is God wel verdwenen uit Jorwerd?

Op 9 oktober reageerden Met het ontstaan van de natiesta- in het publieke debat. Misschien moeten ten werd de scheiding tussen kerk en staat we liever spreken van vrijheid van levens- Sophie in ’t Veld en André een feit, en in de jaren zestig hebben we beschouwing dan van godsdienstvrijheid. ons definitief bevrijd van de verstikkende Als erkenning van het bestaan van grote Rouvoet op de toespraak van bemoeizucht van de kerk. Sindsdien leven aantallen niet-gelovigen. Vrijheid van we in een moderne, seculiere samenleving, godsdienst betekent immers ook vrijwaring Femke Halsema. Rouvoets waar religie een strikt particuliere aangele- van godsdienst (freedom of/from religion). genheid is. God is verdwenen uit Jorwerd. bijdrage verscheen in de Kwestie gesloten. Of toch niet? Europa wordt meestal beschouwd als het Met het vraagstuk van de integratie van meest geseculariseerde continent ter Volkskrant. Hiernaast de allochtone Nederlanders is de discussie wereld. Maar in weinig EU-lidstaten is er over vrijheid van godsdienst en de verhou- een volkomen scheiding tussen kerk en reactie van In ’t Veld. ding tussen godsdienstvrijheid en andere staat. De oude verstrengeling van kerkelijk grondrechten weer terug van weggeweest. en wereldlijk gezag is in veel landen tot Femke Halsema stelde terecht in haar op heden nog voelbaar. Zo is in Groot- lezing op negen oktober dat we kritisch Brittannië het staatshoofd tevens hoofd moeten zijn op discriminatie en onderdruk- van de kerk en hebben prelaten zitting in king met de islam als voorwendsel. Omdat het Parlement, hoewel de samenleving moslims als bevolkingsgroep een gedis- zeer seculier is. Aan de andere kant van crimineerde minderheid zijn, hebben we te het spectrum staat Frankrijk, met een zeer lang de ogen gesloten voor het feit dat con- strikte scheiding tussen kerk en staat. In servatieve moslims op hun beurt vrouwen de meeste lidstaten hebben kerken een en homo’s discrimineren, met verwijzing ferme grip op het onderwijs, de zorg- en naar hun godsdienst. medische sector, en op de media. Veel lan- André Rouvoet brengt daar tegenin dat den kennen bijvoorbeeld een systeem van de overheid zich niet met interne aange- onderwijs op confessionele grondslag. In legenheden van geloofsgemeenschappen veel gevallen heeft de katholieke kerk via moet bemoeien. Dat is volgens hem een concordaten officieel zeggenschap over schending van de vrijheid van godsdienst. het onderwijs. In Italië leidde de verplichte aanwezigheid van crucifixen in openbare Bekaaid scholen tot een rechtszaak. Maar ook de Voor mij als liberaal is vrijheid van gods- zorg- en medische sector zijn vaak in han- dienst een van de kernvrijheden van onze den van religieuze organisaties. Zo is in democratie. In vroeger eeuwen werden Duitsland de zieken- en ouderzorg vrijwel mensen automatisch geacht de religie van volledig in handen van een katholieke en de heerser van het moment aan te hangen, een protestantse organisatie, gezamen- en velen werden vervolgd om hun geloof. lijk de tweede werkgever van Duitsland. Dat is gelukkig niet meer het geval. Een Kerken hebben radio- en tv-zendtijd voor strikte scheiding van kerk en staat is dan het verspreiden van hun boodschap, maar ook een absolute voorwaarde voor daad- in sommige landen zijn ook kranten voor werkelijke godsdienstvrijheid. een groot deel in handen van de (katho- Godsdienstvrijheid is een individueel lieke) kerk. In al deze sectoren hebben reli- recht. Het is het recht om te geloven wat gies dus direct en indirect veel invloed. men wil, het geloof publiekelijk te belijden, Europeanen staan weliswaar wantrou- zich in een gemeenschap te organiseren wend tegenover politieke leiders die al te en eigen leefregels op te stellen. Maar ook publiekelijk gelovig zijn (terwijl ironisch het recht van godsdienst te veranderen, genoeg in de VS een atheïstische president een godsdienst af te vallen of juist toe te vrijwel ondenkbaar is), toch hebben kerken treden. een grotere invloed op de politiek dan veel Vrijheid van godsdienst betekent niet mensen zich realiseren. Het Vaticaan heeft automatisch respect voor, en aanvaarding een speciale positie, door de sterk gecen- van alle opvattingen en regels van gods- traliseerde, hiërarchische organisatie, en dienst. Niet alle kritiek op godsdienst is de status van land. In het protestantse een aantasting van de vrijheid van gods- Nederland, met een paar verlicht katho- dienst. En critici van godsdienst zijn niet lieke regio’s, wordt vaak ernstig onderschat per definitie antiklerikaal. hoe machtig het Vaticaan nog steeds is. Niet-gelovigen komen er in de discussie Met de status van waarnemer is het bekaaid vanaf. Ze zijn nauwelijks georga- Vaticaan zeer invloedrijk binnen de niseerd en hebben nauwelijks een stem Verenigde Naties. In sommige gevallen de Helliπ∆ de

23 Is God wel verdwenen uit Jorwerd? @º⁄º winter

deelt het Vaticaan een zeer conserva- voortplanting. het individu te beschermen tegen onder- tieve agenda met de Organisatie van De clash tussen godsdienstige voor- drukking en dwang van een (religieuze Islamitische Staten. schriften en seculiere wetten doet zich meerderheid). Vrijheid van godsdienst is In de Raad van Europa manifesteren vrij eenzijdig voor op het terrein van sek- nadrukkelijk niet het collectieve recht van religies zich ook steeds meer. Zo hield de sualiteit en voortplanting. Er zijn zelden religieuze groeperingen op een uitzon- Orthodox Christelijk Patriarch een homo- fundamentele conflicten over, pakweg, deringspositie ten opzichte van wetten. foob betoog voor de parlementaire assem- transportbeleid of industriebeleid. Het Religies bepalen ook niet waar de grenzen blee, en leidde een hevige lobby van de pro- gaat over vrouwenrechten, homorechten, van de grondrechten liggen. life-beweging er onlangs tot een standpunt en reproductieve rechten en gezondheids- Daar waar het gaat om publieke taken, ter beperking van contraceptie en abortus, zorg (als anticonceptie, abortus, con- of waar publieke middelen worden ingezet, ten faveure van religieuze overwegingen. dooms, IVF). Katholieken, protestanten, zoals in sectoren als het onderwijs, de Ook binnen de EU neemt de politieke moslims en joden hebben allemaal gelijk- rechtspraak, de zorg of publieke omroep, invloed van religies toe, ondanks het feit soortige methoden om vrouwen drastisch moeten de wet en grondwettelijke bepalin- dat de EU als volstrekt seculier project is te beperken in hun bewegingsvrijheid, vaak gen onverkort worden toegepast. opgezet. De EU heeft een officiële ambas- door sociale druk en een opvoeding waar Grondrechten zijn de fundering van sadeur bij het Vaticaan. In het Verdrag van kinderen met de paplepel krijgen ingegoten onze democratie. Het is geen toeval dat Lissabon is artikel 17 opgenomen over de dat vrouwen ondergeschikt zijn aan man- het gelijkheidsbeginsel vooraan in de dialoog van de EU-instellingen met kerken nen, en dat het individu ondergeschikt is Grondwet staat. Alle burgers moeten (en niet-confessionele organisaties, maar aan de gemeenschap. En uiteraard is de daadwerkelijk en volledig aanspraak kun- die worden door de EU grotendeels gene- ondergeschiktheid van de vrouw ‘eigen nen maken op hun grondrechten. Daarvoor geerd). Dit wordt aangegrepen voor een vrije keuze’. Uit eigen vrije keuze maken ze is de minimalistische, passieve aanpak jaarlijkse ‘top’ van religieuze leiders met zich ondergeschikt, zien af van hun rech- waarbij grondrechten hooguit een juridisch de leiders van de Europese Commissie, ten, onderwerpen zich aan strenge leef- en begrip zijn die voor de rechter verdedigd Raad en Parlement. De Voorzitter van de kledingregels, gericht op het bewaren van kunnen worden, volstrekt onvoldoende. Europese Commissie Barroso, heeft een de kuisheid van de vrouw. Maar hoe vrij is Gezien de aanzienlijke politieke invloed speciaal topambtenaar in dienst voor rela- de keuze als men van jongs af aan leert dat en macht van religies, en hun invloed op ties met kerken. De Katholieke Conferentie vrouwen ondergeschikt en homo’s zondig het persoonlijk leven van mensen, moeten van Bisschoppen is een van de machtigste zijn? Hoe vrij is de keuze als de prijs voor in geval van conflict tussen grondrechten lobbyorganisaties in Brussel, door het het negeren van de regels hoog is, zoals en godsdienstvrijheid, de belangen van de Europees Parlement uitgezonderd van uitstoting of zelfs eerwraak? De ultieme zwakkere partij beschermd worden tegen de verplichting zich in te schrijven in het onderdrukking, genitale verminking van de sterkere. Niet alleen passief in de recht- lobbyistenregister. Daarnaast heeft het meisjes, wordt mede in stand gehouden bank, maar ook actief in beleid. Vaticaan ook via de kansel invloed op door vrouwen. Niet ‘vrijwillig’, maar omdat God heeft nog een pied à terre in katholieke politici, zonodig door te dreigen uitstoting uit de gemeenschap nog erger Jorwerd, maar ook een herenhuis in met excommunicatie als zij standpunten is. Brussel en een paar luxe appartementen in innemen die niet stroken met de doctrine Vrijheid van religie kan ook botsen met New York, Genève en Straatsburg. van deze kerk. vrijheid van meningsuiting. In Nederland = Ook andere religies hebben vertegen- bestaat nog steeds een wet op godslaste- woordigers in Brussel, maar zij zijn minder ring, hoewel nauwelijks in gebruik. Maar invloedrijk. Hun gezamenlijke invloed kan in Ierland werd vorig jaar een nieuwe wet echter niet worden onderschat. Religie is ingevoerd, die hoge boetes of zelfs gevan- steeds meer aanwezig in de Europese poli- genisstraf kan opleggen bij godslastering. tiek. Het gaat dan vooral om uiterst con- In een subcommissie van de VN werd een servatieve krachten, want seculiere bewe- resolutie aangenomen, op initiatief van de gingen en progressieve religieuze lobby’s OIS, waarin de Lidstaten worden opgeroe- worden nauwelijks gehoord. Er ontstaat pen godslastering strafbaar te stellen. een Europese pendant van de ‘Religious Right’ in de Verenigde Staten. Het dilemma is wat zwaarder weegt bij een botsing van grondrechten, of van een Uitstoting hiërarchie van grondrechten als religieuze Steeds vaker wordt godsdienstvrijheid geboden en wettelijke grondrechten elkaar opgevat als het recht van een groep uitsluiten. om zich te onttrekken aan de wet en de Het is goed ons te realiseren dat grond- wettelijke grondrechten te omzeilen. rechten zijn bedoeld om de zwakkere te Godsdienstvrijheid wordt dikwijls gebruikt beschermen tegen de sterkere partij. als vrijbrief voor discriminatie en onder- Grondrechten zijn niet bedoeld om de drukking, vooral van vrouwen en homo’s, sterkere partij meer middelen te geven om en voor het opleggen van een verwrongen de zwakkere te onderdrukken of beperken. moraal op het gebied van seksualiteit en Vrijheid van godsdienst was bedoeld om Jeroen Dijsselbloem Lid PvdA-fractie in de Tweede Kamer de Helliπ∆ de

24 winter @º⁄º winter Brief aan mijn opvolger

Jeroen Dijsselbloem ­reageert Beste Martijn, De publieke opinie sloeg radicaal om naar op de speech van Halsema Nu ik na acht jaar het woordvoerderschap argwaan en wantrouwen. Mirjam Sterk, ook integratie van de PvdA aan je overdraag, toen integratiewoordvoerder van het CDA, in de vorm van een brief aan schrijf ik je deze brief. Ze bevat een aantal bepleitte bij herhaling in de Kamer dat `de Martijn van Dam. Hij wordt, ervaringen in die acht jaar die mij zijn bijge- moslims´ in Nederland afstand moesten bleven en mijn denken over de positie van de nemen van aanslagen waar ook ter wereld na dat Dijsselbloem dit acht islam en moslims in Nederland sterk hebben gepleegd. En de arme moskeebesturen jaar was, de nieuwe woord­ bepaald. deden dat ook, telkens weer, met trouwharti- Mij was gevraagd door de redactie van ge verklaringen. Maar het baatte niet. En het voerder integratie van de De Helling, het tijdschrift van het Weten- was ook een vorm van vernedering. Waarom PvdA-fractie in de Tweede schappelijk Bureau van GroenLinks, om te moesten zij steeds weer publiekelijk verkla- reageren op de lezing die Femke Halsema ren dat ook zij de zoveelste bloedige aanslag Kamer. onlangs hield over godsdienstvrijheid. Kort in Irak of in Indonesië volledig verwierpen? gezegd bepleit Halsema een ‘derde weg’ Waarom moesten al die Nederlanders die voor progressieve politici in het islamdebat. ook nog moslim zijn, zich steeds weer verant- Niet of of. Maar èn èn. Opkomen voor de vrij- woorden, op straat, op het werk? Een groot heid om te geloven èn intolerantie binnen gevoel van onmacht en frustratie was en is het geloof bekritiseren. Ik kan kort zijn. Ik ben tot op de dag van vandaag het gevolg. Als het daar mee eens. En ik durf de stelling aan we, als progressieve politici, sterker willen dat de PvdA (en GroenLinks) al jaren langs die opkomen voor de individuele geloofsvrijheid twee lijnen in het debat staan. Een gedeelde en gewetensvrijheid, dan betekent dat ook insteek die volop kansen geeft voor samen- dat we pal moeten staan als de moslims weer werking op links, nietwaar? Maar daarmee is op een hoop worden gegooid en elke moslim nog niet alles gezegd. medeverantwoordelijk wordt gemaakt voor de wandaden van misleidende fanatici uit In reactie op Halsema had ik kunnen schrij- naam van het geloof. ven over onze integratieresolutie waarin wij, In 2007 schreef ik op 6 september een twee jaar geleden, hetzelfde bepleitten. De opiniestuk in de Volkskrant waarin ik bepleit- passage die toen voor de meeste beroering te dat, daar waar de overheid neutraal moet zorgde, ging erover: “Iedereen moet in vrij- staan ten opzichte van religies, progressieve heid zijn of haar geloof kunnen belijden en politici bondgenoot moeten zijn voor ieder- er ook in vrijheid afstand van kunnen doen. een die een emancipatiestrijd voert. Dus Geloof mag ook bekritiseerd worden. Zelfs ook voor vele moslims en andere gelovigen. als dit als kwetsend ervaren wordt.” André Rouvoet schreef op vijftien oktober Dat kwetsen leidde tot veel debat. Ik jongstleden in zijn reactie op Femke Halsema moest daarbij altijd denken aan de fatwa uit dat politiek en overheid zich buiten de per- 1989(!) tegen Salman Rushdie naar aanleiding soonlijke keuzes van het individu moeten van diens Duivelsverzen. Rushdie gaf aan dat houden. Maar het onderscheid tussen over- het bij het schrijven van zijn boek nooit zijn heid en politiek is hierbij wezenlijk. Progres- intentie was geweest wie dan ook te kwet- sieve politieke partijen, en dat geldt zeker sen of beledigen. Maar de Iraanse ayatollahs voor de PvdA en GroenLinks, zijn maatschap- lieten weten daar geen boodschap aan te pelijke bewegingen met de ambitie om de hebben. Zij waren beledigd, intenties of niet. emancipatie van mensen mogelijk te maken. Boek op de brandstapel en Rushdie zo snel Bepaald geen neutrale opdracht. Nu bin- mogelijk erbij. Voor mij was de les hieruit: Als nen de moslimgemeenschappen velen een het voorkomen dat iemand ooit gekwetst of emancipatiestrijd voeren, moeten zij zich beledigd wordt, uitgangspunt wordt van wet gesteund weten door ons. Kort samengevat of moraliteit dan is het met de vrijheid van door de Volkskrant: ‘Dijsselbloem: De PvdA meningsuiting gedaan. moet liberale moslims steunen’. Toch leek het me niet zinvol de ruimte Kort daarna had ik, in een zaaltje boven die ik kreeg in De Helling te besteden aan de El Islam moskee in de Van der Vennestraat de PvdA integratieresolutie, die iedereen in Den Haag, een gesprek met het bestuur immers kent. Het leek mij zinvoller om aan de van het Contactorgaan Moslims en Overheid. hand van een aantal gebeurtenissen in het De aanleiding was mijn herhaalde kritiek op islamdebat van de afgelopen jaren een ver- de eenzijdige, conservatieve samenstelling dieping aan te brengen op het pleidooi van van het CMO, nota bene goedgekeurd door Halsema. minister Verdonk. Waar waren de vrouwen, In de periode na de aanslagen van 9/11 en de jongeren en de liberale stromingen bin- zeker na de moord op Theo Van Gogh, werd nen de islam in dit bestuur? Het gesprek nam het integratiedebat al snel een islamdebat. een interessante wending. Mij werd uitge- de Helliπ∆ de

25 Brief aan mijn opvolger @º⁄º winter

legd dat er niet zoiets bestaat als een liberale met het CDA, dat de islam toch een religie dat in mijn beleving voor het eerst twee islam en dus ook geen liberale moslims. Er is is. Waarvan akte. De stelling van Hirsi Ali is Nederlandse moslims voor een groot publiek immers sprake van één ondeelbare wereld- inmiddels overgenomen door Wilders. En zo in een debat lieten zien hoe fundamenteel gemeenschap van moslims, de oemma. Dit zijn de radicale antiwesterse islamisten en de verschillend de opvattingen kunnen zijn over theorema sloot niet aan bij mijn waarneming leider van het bonte gezelschap van inter- de vraag hoe islam en het burgerschap van dat er heel veel verschillende geloofsrich- nationale anti-islamisten, Geert Wilders, het de westerse rechtstaat zich tot elkaar verhou- tingen bestaan binnen de islam en dat veel hartstochtelijk eens. Het Westen en de islam den. Voor het eerst werd met een luide knal gelovigen zeer uiteenlopend omgaan met zijn vijanden. Let´s go to war. de schijn van de gesloten rijen doorbroken. hun gewetensvrijheid binnen het geloof. Les hieruit is dat als we willen opkomen De reacties op internet waren heftig en veel- Ik realiseerde me dat waar wij in Nederland voor de godsdienstvrijheid en we ruimte wil- zeggend. Marcouch werd enerzijds geprezen gewend zijn aan verschillende, elkaar soms len houden voor kritiek op gewetensdwang en bewonderd en anderzijds voor verrader openlijk bestrijdende christelijke kerken, dit binnen het geloof, we ons zowel te weer zul- van de oemma uitgemaakt. Vanuit zijn opvat- in de moslimgemeenschappen zorgvuldig len moeten stellen tegen Wilders als tegen tingen als moslim en sociaaldemocraat brak verborgen werd gehouden voor het grote, de Salafisten, waar Halsema in haar lezing hij een taboe en creëerde hij ruimte voor al Nederlandse publiek. En dat dit in het voor- over sprak. Beiden willen voor de moslims die jongeren die een valse keuze werd voor- deel voor de conservatieve krachten werkt. wel even bepalen wat hun geloof behelst en gehouden. Maak je eigen keuzen, wij zorgen Alleen bij verdeling van invloed, bijvoorbeeld hoe zich dat verhoudt tot burgerschap van dat je daarvoor de ruimte krijgt. ten tijde van het samenstellen van het CMO, een westerse democratie. Onze stelling moet of middelen, bijvoorbeeld het geld voor de steeds zijn: dat bepalen mensen zelf wel. Dat lijkt me de centrale boodschap. Nu nog zendtijd voor moslims, komt de interne strijd een actieve agenda om die sterker neer te in de openheid. De vrijheid om te geloven Eind 2005 stapte Leefbaar-wethouder van zetten. moet voor vele moslims, soms individueel Rotterdam Marco Pastors op naar aanleiding Enkele suggesties? Laten we om te maar soms ook voor een complete gemeen- van de zoveelste uitspraak van hem over de beginnen samen zorgen dat als er dan een schap – denk aan de liberale Alevieten – bin- islam. Dat hij zich niet hield aan een spreek- specifiek contactorgaan moet zijn, daarin nen de oemma worden bevochten. En ook verbod was blijkbaar het probleem. Dat was de diversiteit onder moslims in Nederland daarin kan de politiek een rol spelen. jammer omdat wat hij zei inhoudelijk ter tot uitdrukking komt. Laten we gezamenlijk discussie gesteld had moeten worden. Zijn een agenda ontwikkelen om de positie van Tussen 2003 en 2006 heb ik in de Kamer veel stelling was, in lijn met Hirsi Ali, dat de islam meisjes en vrouwen te versterken. Neem de gedebatteerd en gelukkig soms ook samen- het probleem was. Hij illustreerde dat aan de problematiek van huwelijksdwang. Van der gewerkt met Ayaan Hirsi Ali. In 2006 kwam hand van het feit, en ik geloof dat het feitelijk Laan en Albayrak legden een jaar geleden daaraan een einde nadat dezelfde minister klopt, dat Marokkaanse jongeren geweld- een reeks voorstellen aan de Kamer voor om Verdonk had geprobeerd haar paspoort af te dadige straatovervallen goedpraatten onder huwelijksdwang langs verschillende wegen nemen en Ayaan naar de VS vertrok. Ayaan verwijzing naar de Koran. Nog nooit heb ik te voorkomen. Laat we als PvdA en Groen- probeerde haar collega´s in de Kamer vaak te een gezagsdrager, en nog wel een die stond Links samen deze voorstellen, die nu al een verleiden tot een theologisch debat over de voor Law and Order, zo gretig het zoveelste jaar stil liggen, weer oppakken. Inclusief een ware aard van de islam. De term zuivere islam onzinnige excuusverhaal van de dader horen initiatiefwet om te komen tot een verbod viel steeds vaker in deze debatten. En wan- overnemen. ´Het mocht van mijn geloof´? En op huwelijksdwang, een verbod op neef- neer het woord zuiver valt in politiek debat, dat gelooft Pastors? Waarom zou deze uitleg nichthuwelijken. En een verbod op herhaalde dan is het opletten geblazen. Ik ben nooit van wat mag en niet mag de juiste zijn? En importhuwelijken. Dit thema is van ons. meegegaan in dit type islamdebat en zou je doet het er überhaupt toe? Immers, gods- = adviseren er eveneens van weg te blijven. dienstvrijheid kan nooit de Nederlandse wet Ik hield haar voor dat wanneer politici gaan aan de kant zetten. definiëren wat het zuivere geloof inhoudt, je Op 24 april 2008 debatteerden Ahmed de godsdienstvrijheid wel kunt opdoeken. Marcouch en imam Fawaz van de As-Soennah Naema Tahir bepleitte onlangs in ‘Buitenhof’ moskee in Den Haag met elkaar in een uit- ook al voor een debat in de Kamer over de zending van ‘Pauw & Witteman’. Historische ware aard van de islam, maar gelukkig gaf televisie. Moet je zeker nog een keer terug- Frits Bolkestein daarop flink tegengas. Het kijken. Een confrontatie van twee opvattin- meest opvallende aan het betoog van Hirsi gen wat het betekent om moslim in Neder- Ali was echter dat haar definitie van zuivere land te zijn. Marcouch spreekt jongeren aan islam volstrekt overeenkwam met dat wat met de boodschap: Luister, je leeft in een vrij onverdraagzame islamisten verkondigden. land waar je en moslim en goed burger kunt Namelijk dat de islam en het Westen volstrekt zijn. Denk na en maak je eigen keuzen. Fawaz onverenigbaar zijn en dat de islam een alles- houdt jongeren dagelijks voor dat goed mos- omvattende staatsideologie behelst. Het lim zijn zich niet verdraagt met integratie. enige gunstige wat we konden vaststellen De sharia gaat boven de Nederlandse wet. Je na de recente idiote verklaring van de nieu- hebt je te houden aan allerlei rituele en vast we coalitiepartners over de islam, is dat de omschreven gedragsregels en je plichten als VVD in ieder geval van haar opvatting toen is burger komen op de tweede plaats. teruggekeerd en officieel heeft laten weten, Het mooie aan dit televisiedebat was de Helliπ∆ de

26 winter @º⁄º winter

Souad Boumedien weet dat ik erkend wordt door God, en door vele gemeenschapsgeno- De meeste meiden vinden hun 37 jaar, brigadier bij de Allah of hoe je het ook wilt noemen. ten over wordt gepraat en dat vind eigen weg wel. We hebben de rege- politie te Amsterdam, ik goed. Het is belangrijk een voor- ring niet nodig om ons te bevrijden. homo-­ambassadeur voor de Soms wordt je aangesproken beeld voor anderen te zijn, want Als Femke Halsema zegt dat ze zich gemeente Rotterdam. omdat je geen goede moslim zou het helpt enorm als je weet dat je zorgen maakt over islamitische zijn, wanneer je bijvoorbeeld niet niet alleen bent. Ik raad anderen meiden, [zie toespraak elders in dit “De essentie is voor mij of je een de hele ramadan meedoet. Dat wel aan om te wachten met vertel- nummer, red] wil ze dan soms alle goed mens bent en of je jezelf elkaar de maat meten vind ik heel len tot je op eigen benen staat. huizen af en zeggen: wij voeden jul- kunt zijn. Ik ben opgevoed met de vervelend. Dan mis ik het liefde- lie dochters wel op? Je moet elkaar gedachte dat homoseksualiteit niet volle dat ik van mijn ouders heb Ik ontdek nu dat er ook veel vrijere geen waarden opleggen. Religie mag van de islam en ik voelde me meegekregen. Ik heb ze achttien manieren zijn om te geloven. Niet hoeft geen hindernis te zijn bij door mijn geloof afgewezen. Een jaar geleden verteld dat ik lesbisch alles wat wordt gezegd of geschre- emancipatie. Met alle ingrediënten tijdlang heb ik afstand genomen ben. Daarna hebben we het er ven staat neem ik klakkeloos aan. die je van huis uit mee krijgt maak omdat het me geen ruimte gaf om nooit meer over gehad. Ik en mijn Veel regels gelden nu niet meer op je een nieuwe mix. Je moet je eigen te ontdekken wie ik zelf was, maar vriendin hebben goed contact met dezelfde manier. wil er tussen leggen.” nu houd het me bezig omdat ik ze. Ik merk wel dat er in de familie Erik Borgman Hoogleraar systematische theologie aan de Universiteit van Tilburg de Helliπ∆ de

27 Godsdienst is @º⁄º winter

Halsema blijft godsdienst Op de website van het tijdschrift zo ervaren. Die zullen het bijvoorbeeld ver- beschouwen als een pro- Binnenlands Bestuur regeerde columnist Paul gelijken met de liefde: je wordt aangespro- Lensink op de speech van Femke Halsema ken en bemind, en je kunt naar je eigen bleem en op geen enke- van zaterdag 9 oktober met de stelling dat besef niet anders dan daarop met wederlief- le manier als oplossing. deze de wereldvreemdheid van GroenLinks de te antwoorden en je over te geven. “Niet goed illustreerde. Hij citeerde Halsema: jullie hebben mij uitgekozen; nee, ik heb Terwijl linkse mensen, ook Uiteindelijk ligt mijn solidariteit als progressieve jullie uitgekozen”, zegt Jezus volgens het als ze zelf niet gelovig zijn, politicus niet bij geloof of ongeloof. Het ligt bij Johannesevangelie (15: 16). Anderen zullen het dertienjarige meisje bij mij om de hoek. Welke zeggen dat de religie van hun voorouders religie niet allereerst zou- keuzes zij ook gaat maken in haar leven – of zij hun geborgenheid geeft en het besef in het den moeten zien als ach- een overtuigde en misschien gesluierde moslima vaak moeilijke bestaan met zijn keuzes niet wordt, of zij besluit van haar geloof af te vallen alles zelf te moeten dragen, maar gedragen terhaald of bedreigend, of een andere, middenweg zoekt –, het maakt niet te worden. Mijn grootouders kregen in de maar als belangrijke en uit. Zolang zij die keuzes maar in vrijheid maakt. crisis van de jaren dertig in het socialistische Amsterdam geen steun, omdat de ambte- potentieel waardevolle Hij meende dat Halsema de denkfout maak- naar vond dat zolang zij geld over hadden bron van engagement en te dat mensen in vrijheid voor een gods- voor het lichtje dat voor het Heilig Hartbeeld dienst zouden kiezen. Dat dit niet het geval brandde, zij deze steun kennelijk niet nodig sociaal gedrag. is, komt aan het licht in het feit de meeste hadden. In abstracte en absolute zin ‘kozen’ mensen in de godsdienstige gemeenschap zij niet voor dat beeld in hun kamer: dat blijven waarin zij zijn opgevoed. “Het aantal stond in die tijd bij vrijwel alle katholieken. personen dat voor een bepaalde godsdienst Maar in een wereld waarin een ambtenaar kíést, of besluit van de ene godsdienstige je zo maar de steun kon weigeren, symbo- richting over te stappen op de andere, is op liseerde Jezus’ liefdevolle hart voor hen dat de vingers van een paar handen te tellen.” zij in hun nood door die Iemand liefdevol nu laten zich nogal wat denkfouten aan- gezien werden, wat hen ook overkwam. wijzen in het betoog van Lensink. Zo denkt hij blijkbaar dat wat in Nederland geldt, Slaven overal het geval is. In de Verenigde Staten Het is daarom uitermate moeilijk zo cate- is 44 procent van de mensen niet meer lid gorisch als Femke Halsema in haar speech van het religieuze genootschap waarin hij/zij van 9 oktober deed, te zeggen dat de vrij- opgegroeide, terwijl maar zestien procent heid van godsdienst een individueel recht is. zich niet-gelovig noemt en ongeveer de helft Als het dat al is, dan is het ook het recht zich daarvan het ook in hun jeugd al niet was. In over te geven, om geen krachtig en mondig, Afrika is het heel gewoon dat van dezelfde maar een eerbiedig, voor Gods heiligheid familie de een moslim is, een tweede rooms- buigend en een zich aan Gods wil overge- katholiek en een derde lid van een onaf- vend individu te zijn. hankelijke Afrikaanse kerk. Verder is niet de Dit vindt links moeilijk, zo is mijn erva- enige betekenisvolle religieuze verandering ring – en die is niet van vandaag op giste- dat iemand aanhanger wordt van een ande- ren: sinds ik halverwege de jaren zeventig re religie. Mensen worden vaak in de loop politiek bewust werd, heb ik mij altijd aan van hun leven heel andere moslims of boed- de linkerkant van het politieke spectrum dhisten dan in hun jeugd en de opvattingen bewogen, maar mij tegelijkertijd als belij- van religies als geheel veranderen door de dend katholiek geprofileerd. Links vindt tijd heen ook flink. Ten slotte bewijst vrij- het religieuze opgeven van de vrijheid die heid zich niet pas als mensen voorgegeven zichzelf als autonomie verstaat, niet alleen banden verlaten. De meeste Nederlanders moeilijk te begrijpen, maar ook moeilijk trouwen binnen de sociale groep waarin zij te accepteren. Linkse mensen denken bij opgroeiden, maar dat betekent helemaal ‘overgave’ niet aan de inzet voor mensen niet dat de keuze voor een huwelijkspartner in moeilijkheden, voor je eigen besef geen in Nederland niet vrij zou zijn. keuze maar een opdracht die je niet kan en Lensink staat dus niet sterk als hij mag weigeren. Bij ‘eerbied’ denken zij niet beweert dat religie en vrijheid met elkaar op aan degenen die zich het lot van stadge- gespannen voet staan. Wel laat hij zien dat noten blijven aantrekken die door de regu- religie en een bepaald idee van vrijheid zich liere hulpverlening al lang zijn opgegeven, moeilijk laten verenigen. Religie is inder- omdat ze nooit de mondige en zelfsturende daad niet zomaar een vrije keuze van een burgers zullen worden die onze samenle- onafhankelijk, mondig individu uit voor haar ving voor ogen staat. Linkse mensen denken of hem staande mogelijkheden. Gelovigen onmiddellijk aan slaven die in naam van de zullen hun religieuze engagement ook niet bijbel wordt geleerd zich niet tegen hun sla- de Helliπ∆ de

28 Godsdienst is @º⁄º winter niet individueel

vernij te verzetten: “De slaven moeten zich rede van Femke Halsema niet waar. Zelfs een niet-gelovige mag van mij beargumen- schikken naar hun meesters, het hun naar het inzicht dat “religie voor gelovigen iets teren waarom het weren van homoseksu- de zin maken, hen niet tegenspreken” (Titus is als kunst: het geeft je ruggengraat en elen als leraar in strijd is met het respect 2: 9). Ze denken aan de patroon die volgens stevigheid temidden van de onzekerheden dat wij aan iedere mens verschuldigd zijn, de bekende anekdote tegen de pastoor zei: van het leven”, zoals ik het een partijgenote of uitleggen dat kinderen belangrijke erva- “Houd jij ze dom, dan houd ik ze arm”. Ze van haar eens hoorde formuleren, kom ik ringen en rolmodellen worden onthouden. denken aan vrouwen die zich in naam van in haar tekst niet tegen. Godsdienst blijft in Iedereen mag ook uitleggen waarom de vrij- Allah laten onderdrukken. Indien zij zich al haar speech allereerst een probleem en ver- heid van onderwijs niet zonder meer onder realiseren dat vrouwen zich eveneens met schijnt op geen enkele manier zelf als (bron de vrijheid van godsdienst valt, zeker niet een beroep op Allah tegen hun onderdruk- van) oplossing(en). als het onderwijs volledig door de overheid king verzetten en christenen zich op bijbelse wordt gefinancierd. Maar het is vreemd dat gronden tegen de slavernij keerden en zich Vrije keuze Halsema hier het recht op kritiek nadrukke- in navolging van ‘Christus den arbeider’ het Ik zie Halsema in haar speech van 9 oktober lijk opeist. Iemand die zich uitspreekt tegen lot van het proletariaat probeerden te ver- vooral behoedzaam manoeuvreren met de elke censuur op de kunsten, behoud zich beteren, dan beschouwen ze dat doorgaans als iets dat gelovigen van seculieren leerden. Anders gezegd, met gelovigen die op basis van hun bronnen tot dezelfde politieke con- clusies komen als zij, wil links graag samen- werken. Maar dat wat Job Cohen in 2006 een ‘omgekeerde doorbraak’ noemde, blijft meestal uit. De achtergrond is bekend. Na de oorlog zijn aanzienlijke groepen belijdende chris- tenen de sociaal-democratie gaan zien als politieke stroming waarbinnen zij politieke idealen die door het christelijk geloof geïn- spireerd waren, samen met niet-christenen op productieve wijze konden nastreven. In de jaren tachtig en negentig zijn aanzienlij- ke groepen belijdende moslims tot soortge- lijk inzicht gekomen. Cohen meende in 2006 dat, als antwoord hierop, het tijd was voor een ‘omgekeerde doorbraak’ van de sociaal- democratie naar de religie. Dat geldt denk ik voor heel links. Ook als zij zelf niet gelo- vig zijn, zouden linkse mensen religie niet allereerst moeten zien als achterhaald of bedreigend, maar als belangrijke en poten- tieel waardevolle bron van engagement en sociaal gedrag. Dat gelovigen zich niet vrij paradoxen die de erkenning van de vrijheid toch ook niet nadrukkelijk het recht voor op voelen ‘zo maar’ van religieuze overtuiging van anderen meebrengt. Zij ziet in dat wie een eigen oordeel over individuele kunst- te wisselen, is niet een gebrek aan vrijheid deze vrijheid werkelijk serieus wil nemen, werken. maar een vorm van taaie trouw ook als de ook moet accepteren dat mensen beslis- Halsema verklaarde in haar speech dat omstandigheden moeilijk zijn. Het ver­ singen nemen die zij niet begrijpt of waar haar solidariteit ‘als progressieve politicus’ trouwen dat God ons te allen tijde draagt, ze zich tegen verzet. Zij behoudt zich echter niet ligt bij geloof of ongeloof, maar bij het betekent niet dat gelovigen zich niet inzet- nadrukkelijk het recht voor te blijven zeggen dertienjarige meisje bij haar om de hoek. ten om hun situatie te veranderen, maar waarom hun keuze verkeerd is. En waar deze “Welke keuzes zij ook gaat maken in haar dat zij weten dat zij ook in een situatie van verkeerde beslissingen ook gevolgen heb- leven…, het maakt niet uit zolang zij die onderdrukking ‘in Gods ogen’ al ten volle ben voor anderen, moeten die anderen in keuzes maar in vrijheid maakt.” Dit is te res- mens zijn. Daaraan ontlenen zij uithou- hun rechten worden beschermd. Het recht pecteren, maar het is in mijn ogen geen visie dingsvermogen. Het geloof dat de religi- op vrijheid van godsdienst is een individu- op de vrijheid van godsdienst. Het grond- euze normen gehoorzaamd moeten worden, eel recht en het recht van de homoseksuele recht op godsdienstvrijheid gaat niet over geeft mensen innerlijke structuur temidden leraar op een christelijke of een islamitische de vraag hoe de éne persoon staat tegen- van een soms verder zeer chaotisch leven. school aangenomen te worden, gaat boven over de geloofsovertuiging van de andere, Met name het inzicht dat religie mensen de vrijheid van de school op levensbeschou- niet over de vraag bij wie haar of zijn solida- onder uiterst moeilijke omstandigheden op welijke gronden homoseksuelen als leer- riteit ligt. Vrijheid van godsdienst als grond- de been hielp en hield, gaf Cohen in te plei- kracht te weren. recht beschouwen, betekent een standpunt ten voor een omgekeerde doorbraak. nu juich ik principieel elke bijdrage aan innemen over de verhouding van religie tot Een vergelijkbaar pleidooi neem ik in de het debat over heikele kwesties toe. Ook de overheid. Vastgesteld wordt dat aanhan- de Helliπ∆ de

29 Godsdienst is niet individueel @º⁄º winter

gers van godsdiensten en levensovertui- sen die tegen deze uitsluiting strijden, maar staan op de communis opinio maakt hen van gingen recht hebben op hun visie, op het de overheid kan hierin niet optreden. Ook waarde. Om religie en levensbeschouwing uitdragen van deze visie en het werven voor niet in naam van de vrijheid van de indivi- van waarde te laten zijn, moeten ze dus niet deze visie. De overheid ziet erop toe dat de duele gelovige voor zijn of haar vrije keuze. worden teruggesnoeid tot wat hier en nu als verschillende godsdiensten en levensover- Niet omdat het recht van het individu niet waarde wordt erkend. Zij rakelen niet zel- tuigingen dit recht gelijkelijk kunnen uitoe- belangrijk zou zijn, maar omdat dat recht den de discussie op waar wij dachten dat die fenen, maar staat neutraal tegenover de uit- niet zonder meer wordt vertegenwoordigd. afgesloten was, en dat is hun kracht. gedragen visie, tenzij deze een gevaar vormt Halsema denkt blijkbaar nog altijd dat de Links zou toch moeten zien dat we plaat- voor de veiligheid of de openbare orde. staat het neutrale instrument is dat slechts sen nodig hebben waar nieuwe ideeën Hoewel vaak gedacht wordt dat het recht op in goede handen hoeft te zijn om ten goede worden geformuleerd over wat een goede de vrijheid van godsdienst een extra recht te werken. Dat bepaalde terreinen juist van samenleving is en hoe wij ervoor zorgen is voor gelovigen en tot een problematisch overheidsinmenging moeten worden gevrij- dat deze samenleving aan iedereen ten soort bevoordeling van religie leidt, heeft waard om goed te kunnen functioneren, lijkt goede komt. Hoe komt het dan toch dat

de vrijheid van godsdienst het mogelijk zij niet te zien. Laat staan dat religie een van linkse mensen bij tegendraadse ideeën Manuel Kurpershoek 47 > p.

gemaakt dat het rechtmatig kon worden deze sferen is. niet nieuwsgierig zoeken naar wat zij aan zich tot atheïst te verklaren. Ook deze over- Laat mij daarom kort uitleggen waarom nieuwe mogelijkheden en vergezichten kun- tuiging, die lange tijd zeer omstreden was, dit het geval is. Behalve dat de bestaande, nen opleveren, maar onmiddellijk begin- mag vrij worden uitgedragen en er mag pro- op chaos, destructie en dreigende onmen- nen uit te leggen waar zij zelf wel en niet paganda voor worden gemaakt. selijkheid veroverde orde verdedigd moet van zijn. Wat zij wel, maar vooral wat zij worden, moet zij ook bediscussieerd en niet overnemen. Het liberalisme denkt van- Zoals alle grondrechten is ook het recht op bevraagd worden. Drukt onze samenleving ouds dat vrijheid het antwoord is, links wist godsdienstvrijheid pas echt van belang bij wel uit wat wij willen uitdrukken? Kunnen lange tijd intuïtief dat vrijheid de vraag was: omstreden religieuze visies. Zij mogen wor- we binnen de bestaande orde zijn wat we waartoe zijn wij vrij, tot het opbouwen van den tegengesproken, maar hen mag niet moeten zijn? Is het leven dat wij gezamenlijk welke wereld. Dit maakt links in beginsel het spreken onmogelijk worden gemaakt. vormgeven wel het goede leven? Religies en een natuurlijke gesprekspartner van religies De overheid moet dit laatste voorkomen. andere levensbeschouwingen hebben een en hun inzet. Ik had graag een speech van Anderzijds bepaalt het recht op godsdienst- visie op wat wij zouden moeten zijn, hoe wij Femke Halsema gehoord waarin duidelijk vrijheid dat overheden zich niet bemoeien als samenleving samen horen en wat goed werd gemaakt wat dit hier en nu betekent. met de inhoud van de religieuze overtuiging leven is. Zij binden grote groepen mensen Of waarin er minstens blijk van werd gege- en de interne verhoudingen binnen religieu- aan deze visies en maken deze visies tot ven dat dit gezien wordt. ze genootschappen. Iedereen mag het een levende, in het leven beproefde realitei- = schande vinden dat de rooms-katholieke ten. Dat zij mensen werkelijk binden is dus kerk geen vrouwen tot ambtsdragers wijdt niet hun zwakte, maar hun kracht. Het feit en ieders solidariteit mag liggen bij men- dat zij vrij zijn visies te ventileren die haaks Anton Zijderveld Emeritus hoogleraar Sociologie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam

de Helliπ∆ de Noodzaak &

30 winter @º⁄º winter grenzen van

Lange tijd was Zijderveld een Ze is volgens mij een prachtige en wil door te zetten, zonodig tegen de wil van invloedrijk CDA’er, al karakte- tegelijkertijd logisch krakkemikkige bewe- anderen in. Macht als kans en mogelijkheid, ring. De Vlaamse dichter Paul van Osta- en wordt ze werkelijkheid dan blijft die riseert hij zichzelf als agnost. ijen die er een meester in was dichterlijke deonderhevig aan de twijfel. Immers, mensen twijfel In 2009 zegde hij echter zijn schoonheid aan logische onzin te koppelen, kunnen op een gegeven moment weigeren schreef: “De menselijke functie schijnt de wil van de machthebber te volgen. lidmaatschap van het cda op van eerstaf als twijfel aan de twijfel te zijn Maar ook buiten de wetenschap en de omdat die samenwerking met gedetermineerd.” De werkwoorden schijnen politieke arena is de twijfel van het moge- en determineren staan logisch haaks op lijkheidsdenken actueel. Alleen orthodoxe de pvv niet uitsloot. elkaar en het woord functie klinkt behoorlijk calvinisten en moslims die in predestinatie Zijn recente boek Lof der zeker. Maar dan de twijfel aan de twijfel. geloven en aanhangers van de astrologie die Ik denk dat dit de beste omschrijving is menen dat ons leven door de stand van de ­Twijfel was aanleiding hem uit van de geestesgesteldheid van een agnost. sterren bij onze geboorte is voorbestemd, te nodigen op 9 oktober. Immers die twijfelt aan het meest absolute zijn blind voor de mogelijkheid dat alles net dat de mens heeft uitgedacht – God of het zo goed anders had kunnen zijn. Dat is een goddelijke – maar begint wanneer hij met wat benauwde en benauwende tunnelvisie een gelovige of een atheïst discussieert die evident misleidend is. Ik neem een een- onherroepelijk te twijfelen aan eigen twijfel. voudig voorbeeld. Als één van mijn ouders Robert Musil verwoordde deze geestesge- tijdens het liefdesspel waarin ik verwekt steldheid misschien nog wel fraaier dan Van werd een niet tegen te houden niesaanval Ostaijen. In zijn onvoltooide monsterroman had gekregen – wat toch alleszins tot de Der Mann ohne Eigenschaften lezen we de mogelijkheden behoort – zou ik hier nu niet volgende opmerking: “God maakt de wereld voor u staan. En Freud voegde daaraan toe: en denkt erbij dat het net zo goed anders “We vergeten maar wat graag dat eigenlijk zou kunnen zijn.” Het klinkt mooier, want alles in ons leven toeval is, te beginnen bij pregnanter, in het Duits: “Gott macht die ons ontstaan door het samenkomen van een Welt und denkt dabei, es könnte ebensogut spermatozoon en een ei.” Roald Dahl vertelt anders sein”. God, de ultieme waarheid en in één van zijn vaak bizarre verhalen dat er zekerheid, twijfelt terwijl hij de wereld aan eind negentiende eeuw in een Oostenrijks het creëren is. Beslist niet het optimum van grensstadje een baby na de geboorte bijna creative design. stierf omdat het nauwelijks levensvatbaar Musil noemt dit het ‘mogelijkheidsden- was. De ouders waren zielsgelukkig dat het ken’ dat hij hoger acht dan het gebruikelijke ventje overleefde en opgroeide als… Adolf ‘werkelijkheidsdenken’. Wat zou kunnen Hitler. Weegt de werkelijkheid van zijn leven zijn, of wat had kunnen wezen, is volgens echt op tegen de mogelijkheid van zijn hem interessanter dan wat is, of werkelijk wiegendood? De vraag stellen is haar beant- is geweest. In de wereld van de kunst is dat woorden. evident, maar in de wereld van de weten- in de wereld van de politiek is er wei- schap een ketterij. Het empirisch-weten- nig ruimte voor de twijfel. Politici baseren schappelijke werkelijkheidsdenken koloni- zich in hun beleid op de wetenschappelijke seert in zekere zin ons denken en handelen, uitkomsten van de planbureaus, vooral het schermt het af tegen het mogelijke dat niet economische planbureau. Meten is weten, is of was, maar wellicht wel zou kunnen zijn, waarbij doorgaans vergeten wordt dat je of geweest had kunnen zijn. Toch kan het eerst moet weten wat je hoe en waarom mogelijke zich ineens aan het werkelijke gaat meten. Politici zullen in interviews opdringen, of beter: er in binnendringen en niet snel uiting geven aan hun twijfels maar het van zijn verheven voetstuk stoten. Dat met heldere oneliners en opmerkingen als heet in het wetenschappelijke onderzoek “onderzoek heeft aangetoond dat” zeker- serendipity. Je bent bezig iets volgens de heid uitstralen. Niet twijfel aan hun ken- methodologische canon te onderzoeken nelijk onterechte zekerheid met betrekking en dan ontdek je ineens iets waar je hele- tot de economische en econometrische maal niet op uit was, iets dat afwijkt en een inzichten en adviezen beving politici, toen geheel nieuwe opening voor het onderzoek de financieel-economische crisis uitbrak, biedt. Voor Max Weber was dit mogelijk- maar verbazing en verbijstering. heidsdenken een essentieel onderdeel van zijn sociologische methodologie. Politieke Maar nu toch de belangrijkste twee vragen en maatschappelijke verschijnselen defini- die ik hier kort wil bespreken: ten eerste eerde hij steeds met de formule ‘de kans wat is en doet twijfel en ten tweede wat zijn dat’. Zo omschreef hij macht als de kans die de grenzen van de twijfel. Om met de eer- een persoon of een instantie heeft de eigen ste vraag te beginnen, er zijn verschillende de Helliπ∆ de

31 winter @º⁄º winter

soorten twijfel. Zo is er om te beginnen -ismen die zich in de wereld van kennis en trouwen of, zoals in Amerika met betrekking de religieuze twijfel. Gelovigen benadruk- geloof aanbieden: calvinisme, katholicisme, tot de president, de impeachment. Het is ken steeds dat geloof geen zeker weten is, boeddhisme, met daarbinnen varianten een soort van structurele twijfel die in een de twijfeldat het als het ware omzoomd wordt door van fundamentalisme; maar ook vanuit de democratie de zittende macht begeleidt. De twijfel. Geloofswaarheden kunnen niet wetenschappen: atheïsme en sciëntisme; en bekende checks and balances. Kortom, in het wetenschappelijk bewezen worden, kunnen vanuit de politiek: marxisme, communisme, principe van de oppositie is de twijfel in een alleen gelovend aanvaard worden. Op dit fascisme, anarchisme, populisme. Al deze democratisch bestel geborgd. punt komen religieuze fundamentalisten en -ismen bieden waarheden en zekerheden Twijfel neemt in de samenleving een natuurwetenschappelijk argumenterende aan en trachten iedere vorm van twijfel uit positie in tussen enerzijds mensen en groe- atheïsten met elkaar in conflict. Volgens een te bannen. In de -ismen wonen en werken pen die als het ware gelovigen vasthouden christelijke fundamentalist werd de wereld ‘ware gelovigen’, true believers zoals de aan een waarheid en anderzijds mensen en in zeven dagen door God geschapen, heeft Amerikaanse havenarbeider Eric Hoffer begin groepen die juist het tegenovergestelde ver- de ark van Noach tijdens de zondvloed jaren vijftig in een profetisch boek hen heeft kondigen, namelijk dat er geen eenduidige echt bestaan en was het graf van Jezus van aangeduid en geanalyseerd. Een belangrijk waarheid bestaat en alles bijgevolg rela- Nazareth twee dagen na zijn kruisdood echt kenmerk van ware gelovigen is dat ze fana- tief is. Enerzijds dus de fundamentalisten, leeg. Volgens de natuurwetenschappelijke tiek zijn en andersdenkenden en andersle- anderzijds de relativisten. De fundamenta- sciëntist en atheïst is dat baarlijke onzin. venden als vijanden willen bestrijden. listen zijn niet uitsluitend fanatiek religieus De wereld is volgens de theorie van Darwin intussen wordt vaak vergeten dat twijfel maar kunnen ook fanatiek atheïstisch zijn. in een tergend langzame evolutie ontstaan, niet alleen voor religieus geloof essentieel Doorgaans is de tweede groep sciëntistisch, die ark was een fabeltje en dat lege graf een is maar ook in de wetenschap en de politiek waarbij wetenschap – vooral science, natuur- leugen van de aanhangers van Jezus. Beide een centrale rol speelt. Ik noemde wat de wetenschap – een soort van antireligieus posities kennen geen twijfel. Maar dan is er wetenschap betreft al het verschijnsel van de geloof vertegenwoordigt. Niet geloof en een derde mogelijkheid die met een duur serendipity maar kan ook wijzen op het door godsdienst, maar onderzoek en wetenschap woord hermeneutiek wordt genoemd. In de de filosoof Karl Popper essentieel genoemde bieden ons waarheid en zekerheid. De mees- drie voorbeelden die ik gaf gaat het volgens falsificatieprincipe. Ware gelovigen zijn altijd te atheïsten zijn in deze zin ware gelovigen, de hermeneutiek niet om feiten maar om op zoek naar verificaties, naar feiten die hun waarin zij zich onderscheiden van de agnos- mythen die verhalen zijn met een bood- geloof zouden kunnen staven. Popper zegt ten die permanent twijfelen, zelfs aan eigen schap. Neem het verhaal van Jona in de terecht dat dit niet moeilijk is omdat je altijd twijfel. walvis. Om te beginnen was het volgens de wel enkele feiten vindt die het desbetref- Maar dan worden we geconfronteerd oorspronkelijke tekst in het Oude Testament fende geloof kan verifiëren. Feiten die dat met de volgende vraag: hoe voorkomen we geen walvis maar een mythisch zeemonster. niet doen, worden dan verstopt of hardnek- dat dit twijfelen uitmondt in relativisme dat En in de buik van dat monster bidt de opge- kig ontkend. De wetenschappelijke bena- als een -isme weer tegengesteld is aan de slokte Jona om verlossing uit het rijk van de dering is juist omgekeerd in die zin dat de twijfel. Met andere woorden, twijfelen is dood. Dat gebed wordt verhoord want het resultaten van een onderzoek gepubliceerd niet grenzeloos: wat zijn de grenzen aan de monster spuugt Jona uit, die op de oever worden met de uitdrukkelijke vraag aan te twijfel? Of nog anders geformuleerd: hoe belandt en wegloopt. Met andere woorden, tonen waar er in de methoden en de uitkom- kunnen we overtuigingen koesteren zon- dit mythologische verhaal gaat over dood sten fouten zitten. Alleen op die manier is der fanatiek te worden? In een boek dat ik en opstanding en daar is dat zogenaamd er in de wetenschappelijke kennis een lang- samen met mijn vroegere leermeester, later lege graf van Jezus een nieuwtestamentisch zame vooruitgang mogelijk. Tot uiteindelijke collega en vriend Peter L. Berger schreef – vervolg op. En Genesis 1 gaat niet ‘echt’ over waarheid zal dat niet leiden, hooguit tot een Lof der Twijfel – hebben we geprobeerd deze het ontstaan van de wereld, maar verdedigt waarschijnlijkheid, een verisimilitude, die vraag te beantwoorden. Zowel politiek als het monotheïsme tegenover het polythe- steeds open blijft staan voor de mogelijkheid moreel hebben we gezocht naar een mid- ïsme van Israëls omringende volkeren: Jahwe dat de werkelijkheid toch anders is – voor denweg tussen fundamentalisme en relati- maakt de wereld en geeft die als seculier twijfel dus. visme. Kort samengevat kwamen we tot de domein aan de mensen die er verantwoorde- ook in de politiek is twijfel essentieel, volgende redenering. lijk voor zijn. Alleen deze Jahwe is heilig, de althans in de politiek van een democratische in een democratische samenleving, geba- wereld – de natuur maar ook de menselijke rechtsstaat. In een dictatuur is er één partij seerd op een rechtsstaat die de fundamen- instituties, zoals koningen en profeten – zijn en één leider die de waarheid in pacht heeft tele rechten van de burgers (grond)wettelijk seculier. Maar dit alles is natuurlijk geen en deze doorgaans met geweld bewaakt. garandeert en verdedigt, kan niet getwijfeld zeker weten en al helemaal geen natuurwe- Dissidenten als Sacharov, Amalrik en Havel worden over het verwerpen en bestrijden van tenschappelijk waar weten. Het blijft geloof werden door de communistische regimes verkrachting, marteling, racisme, vreemde- omzoomd door twijfel. vervolgd en langdurig gevangen gezet. Onder lingen- en homohaat, moord en de door de Maar de agnost verschilt van de gelovige. Hitler en Stalin werden ze doorgaans ver- staat uitgeoefende doodstraf. Hier gaat het Als het geloof van de gelovige omzoomd is moord. In een democratie spelen minstens dus niet om een fanatiek en verbeten vast- door twijfel, is bij de agnost, die wil weten twee partijen een rol en staat tegenover een houden aan een op law and order gerichte maar wat geloof betreft niet kan weten, de regering een parlementaire oppositie die de ordening van de samenleving, maar ook niet twijfel omzoomd door geloof. Om met Van regering voortdurend kritisch bejegent en om een postmodernistisch propageren van Ostaijen te spreken, zijn bestaan is gedeter- daarmee haar doen en laten aan permanente het adagium anything goes. Er zijn wel dege- mineerd door de twijfel aan de twijfel. De twijfel onderwerpt. Er zijn procedures een lijk menselijke handelingen die verwerpelijk agnost zal daarom allergisch zijn voor de vele regering weg te sturen: motie van wan­ zijn en waarover niet getwijfeld mag worden. de Helliπ∆ de

32 winter @º⁄º winter

de vraag die dan rijst is op welke morele gronden deze twijfel wordt afgewezen. In ons boek zijn we van mening dat het niet helpt om te verwijzen naar transcendente instanties als God, de Natuur, of andere metafysische krachten. Die leiden maar al te gemakkelijk weer naar de positie van ware gelovigen, zoals het geval is met christe- lijke en islamitische fundamentalisten, met milieufanatici en natuuraanbidders, dan wel aanhangers van allerlei spirituele bewegin- gen. Wij zijn van mening dat de morele fun- dering voor de genoemde grenzen aan de twijfel is gelegen in de oud joodse en chris- telijke Gouden Regel: ‘wat u niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet.’ Een regel overigens die in andere bewoordingen maar met dezelfde betekenis in vele gods- diensten voorkomt en daarbinnen dan ook een matigende werking uitoefent. de Gouden Regel is negatief geformu- leerd: doe de ander niet aan wat u uzelf niet aangedaan wilt worden. Het gaat hier te ver om de positieve formulering van dit interactieve proces te bespreken. In ons boek besteden we er veel aandacht aan. Kort, te kort, gaat het hier om de soci- aalpsychologische en morele theorie van George Herbert Mead die onze dagelijkse interacties analyseert in termen van wat hij noemde taking the role/attitude of the other. We kunnen pas zinvol en betekenisvol met elkaar omgaan indien we in onze omgang met elkaar de houding of de rol van onze interactiepartners overnemen en interna- liseren. Door dit proces kunnen we zinvol en betekenisvol communiceren, maar ook morele compassie voor de ander opbren- gen. We identificeren ons met de gemartel- den in de kelders van het totalitaire regime en beseffen dat de rechtsstaat ons daarvoor behoedt. Door deze empathie, die meer is Bob Newmark 64 jaar, vertaler en redacteur, dan een sentimenteel medelijden, twijfelen actief in Joodse gemeente we niet aan het moreel verwerpelijke van Beit Ha’Chidush (huis van het martelen en is het gevaarlijk aan het vernieuwing) belang van een democratische rechtsstaat te twijfelen. Het huis van Bob Newmark is “Noem mij maar een Jew-Bu agnost. Het zijn eenvoudige overwegingen maar niet te missen: met kleurrijke gay Joods ben ik van mezelf, het boed- omringd door fundamentalistische dan posters and foto’s draagt hij in zijn dhisme heb ik later ontdekt en wel relativistische ware gelovigen moeten vensterbank zijn identiteit uit. Voor agnost drukt mijn onwetendheid we elkaar er voortdurend aan herinneren. het portret heeft hij een witte kit- uit. De dichter Chaim Stern schreef: Twijfelen is moeilijker dan fanatiek gelo- tel klaar gelegd. Je draagt hem op ‘It is a fearful thing to love what ven, maar het is van levensbelang voor een de belangrijkste feestdag van het death can touch’. Ik heb veel te menswaardig bestaan. Jodendom, Grote Verzoendag, en je maken gehad met dood en geweld. = wordt erin begraven. Ik ben door vier blonde potenram- mers mishandeld. Veel van mijn P.L. Berger en A.C. Zijderveld, vrienden stierven aan aids. We zijn Lof der Twijfel. Hoe we overtuigingen fundamenteel alleen, maar wan- kunnen koes­teren zonder daarbij fanatiek neer we dat delen zijn we niet meer te worden, Amsterdam, Uitgeverij alleen. Cossee 2010 In het leven heb je de keuze om de de Helliπ∆ de

33 winter @º⁄º winter

wereld beter of slechter achter te Jodendom, waarin de bijbeltekst uit vergeven hebt. Ik ben voor mijn laten. Het Jodendom betekent voor Leviticus gold dat het een gruwel ouders nooit uit de kast gekomen mij eigen verantwoordelijkheid, is voor God wanneer een man met – het werd stilzwijgend geaccep- engagement in de samenleving, een man ligt zoals met een vrouw. teerd wie ik was. Toch betreur ik dat thuisgevoel, troost en compassie. Maar wat een hoogmoed te bewe- ik het nooit heb benoemd. Want Voor minister Leers is barmhartig- ren dat je weet wat Gods woord is. de macht van woorden is groot. Ik heid een kopje soep geven aan een De bijbel is door mensen geschre- ben blij dat ik geleerd heb om mijn illegaal, maar dat is veel te smal: ven in een bepaalde tijd en cultuur. gevoelens te uiten.” het gaat over het zien van lijden en Tussen mijn zestiende en mijn misstanden en daar iets aan doen. vijftigste heb ik mij door dit soort Veel religieuze instituten komen er zaken afgekeerd van het Jodendom, wat dat betreft ook niet goed af: ze maar de compassie heeft mij er maken misbruik van hun macht en teruggebracht. Vergeving staat cen- van religieuze teksten. traal op Grote Verzoendag: je bent Ik ben opgegroeid in een homofoob denk ik volwassen als je je ouders ------RegieXavier Beauvois  heid?‘overfilmDe mensen goden’en laat overop hebbengoede relaties metlokalede moslims, maar Is religieIs essentiein uiterst gewelddadig, volvan islamistischeGIAals door seculierede overheid. Wat len ze niet,len ze zijnimmers ze gekomen metommende lijkhetinengeheel niet individueel zijn. Sterk aan levendagelijksedeen kloosterliturgie uitoefent De beslissingDe dieuiteindelijk valt geenis morele, machtsmisbruikcorruptieen ofhetis hart vanreli maareenethische. Hungeloof maakt mannendeze senteleven, niet testerven.om heelVan nabij volgt soortbeslissingen tegelijkertijd extreem persoon tedoen: blijven ofweggaan? Martelaar worden wil tuigendewijzeziendat beide waar kunnen zijn. Een tentijde vanburgeroorlogde jarendein tachtig. Ze toteenvoorbeeld vanmenselijkheid eeninvanzee wordenbedreigd door zowelterroristende vande gierechtvaardigheid, menselijkheid barmhartigen de kijkerde worstelingde vanmannendeze overvra genalssolidariteit, gerechtigheid trouw.en groepFranse trappisten leeft eeninAlgerijns dorpje filmde is dat het niet de in valkuil trapt‘goede’ om christenentegenover slechte moslims teplaatsen. geweld.FrankrijkIn eengroot succes. op hunopbeslissing, waardoor duidelijk wordt dat dit Des hommes et des dieux des et hommes Des Grotenadruk krijgt invloedde diehet groeps Meto.a.Lambert Wilson Michaelen Lonsdale EricaMeijers

------

Verder lezen & kijken kijken & lezen Verder NieuwAmsterdam Uitgevers 2010. Engelseorigineel metspeciale 2007,  hetgewicht vanglobalisering, westers secu kert.Tegelijkertijd neemt hijgroeide vaneen West-Europawelserieus verwachten hijdat dit islamitischecontext roldezich op– tenemen immigranten?Volgens hoogleraarde Geestes landsevertaling, door opnieuw maar– eenin nu invloedzalhebben relatiedeop tussen Amerika Europaoverleeft, overleeft alles’. ze larismeeenentoestroom vanislamitische PhilipJenkins Europeanenlezenswaardige boek wilJenkins veiligheenkomen bood aanradicale controen versiëledenkers. Eenpositief boek dusover een vraagstukdat doorgaans wordt overheerst door negatievescenario’s. Zelfs voor hetslinkende mooietoekomst, want: ‘alskerkde het huidige voorzienmythes,op diezijnhijboekin ontmas vooralbijAmerikanen vooroordelen gebreken aanzienlijkeislamitische minderheid vooralin aanzienvanhet Midden-Oosten. Metzijn ook voor aanhistorisch bewustzijn bestrijden. Hijverzet spelen,schrijft inleidingdehijin bijNederde toe,economisch, cultureel religieus.en wetenschappenPennsylvaniain berusten de religieuze crisis in Europa in crisis religieuze christendomEuropain voorziet Jenkins nogeen diehetzeventiendedein eeuw had,toen heteen onheilsprofetiëndieislamiseringde vanEuropa en Europa,en ondermeer watbetreft politiekde ten gangvanEuropa; wathem betreft doet Europa er Zalhetchristendom Europain bezwijken onder zichtegen hetidee vandecadentiede onderen Gods werelddeel. werelddeel. Gods de en islam Christendom, EricaMeijers Nederlandkan nogsteeds eenbijzondere rol inleidingbijNederlandsede vertaling.

------­ Analysis of ­Analysis ContestedCommuni . Toen presidentToen . Nout Wellink

Management,209,no. ERIMPhDSeries Researchin in

betermoment kunnen komen: juist hadkredietcrisisde niet eenop Wellinkverweten dat hijniet had bankierszicheigen hebben gemaakt benadering. linkgebetende hond. LiesbethNoordegraaf Eelens vielbankde alsnog wasenomWel vanNederlandscheDe Bank hetin verliezendiewoorden hunwaarde, nieuwstebeleidsmiddel dat centrale meerwaardezienvan een kritisch uitangst zelf eenrun IJslandsedeop najaarvan2008 bijvoorbeeld riep dat metwoorden kan– alseen boeme rangterugkeren: tijdenin vancrisis schrijvenwasover het belang van sociaal-wetenschappelijkperspec spaarbankteontketenen. Toen taalvoor centrale bankiers. crisisDe toenhaarzij proefschrift aanhet tiefboven eenpuur economische wasgered, hielden beurshandelaren degraaf-Eelenswilde maken: het onderstreeptehetpunt dat Noor VoorLiesbeth Noordegraaf-Eelens oplossing.Maar dat ditdilemma geenoptie maar spreken heeft geen gewaarschuwd. de bankde alsnog failliet ging, werd overIcesave hield hijwelzijnmond, de bankde Fortis vanondergangde gendzienin zo helder zo wordt geschetst, laat de zin – biedt– zin Noordegraaf-Eelens geen zichoostindisch doof.Enkele dagen zwijgen?Ookdat geen is optie. Want zo laat zo Noordegraaf-Eelens overtui Central Bank Speech Bank Central Communication. Communication. Contested Rotterdam2010 OlavVelthuis Voordat dilemma zwijgen– is HadWellink maar beter kunnen cation

A Critical A – de financielede – markten manipuleren

zomer @º⁄º de Helliπ∆ 34 Gideon Rachman Kritiek, Jaarboek voor Zero-sum World: ­socialistische discus- Power and Politics After the Crash sie en analyse 2010 Atlantic Books, London 2010. Uitgeverij Aksant, Amsterdam. Thema rechtspopulisme Gideon Rachman is een van de meeste invloedrijke Britse buitenlandcommentatoren. Hij werkt sinds 2006 voor de Rechtspopulisme is een ‘hot topic’ Financial Times. Daarvoor heeft hij vijftien jaar lang voor in links Nederland. Niet zo gek; de Verder lezen & kijken The Economist gewerkt. In zijn nieuwe boek stelt hij dat populisten dringen links in het de internationale politiek steeds vluchtiger zal worden – defensief en een effectieve tegen- en zet uiteen wat gedaan kan worden om weg te breken strategie blijft uit. Kritiek doet een uit de verlammende logica van een ‘zero-sum’ wereld. serieuze poging deze linkse ant- De economische crisis die in 2008 de wereld trof heeft woorden te formuleren en komt de logica van de internationale betrekkingen drastisch met een vijftal artikelen van onder gewijzigd. Mondialisering is niet langer in het voordeel andere Merijn Oudenampsen, Jan van alle grootmachten en zij worden dan ook gecon- Blommaert en de Amerikaan Step- fronteerd met een scala van mondiale problemen die hen Duncombe. De artikelen geven de samenhorigheid tussen de naties nu niet bepaald een verfrissende verklaring voor bevorderen. Een win-win wereld maakt plaats voor een de populariteit van populistische zero-sum wereld. Zero-sum logica, waarbij een voordeel partijen en uiten zich kritisch over voor het ene land nadelig lijkt voor de ander. Hierdoor de kansen die links laat liggen. Hoe lukt het maar niet om tot een gezamenlijke oplossing slaagt Wilders er bijvoorbeeld in te komen omtrent de klimaatproblematiek en dreigen een ‘spreekbuis voor het volk’ te we in een wereldwijde economische impasse terecht te zijn? Oudenampsen stelt dat Wil- komen. Deze nieuwe spanningen worden versterkt door ders en nieuwrechts een vormende de opkomst van politieke en economische problemen die en scheppende relatie tot het volk uit zouden kunnen monden in oorlogen, milieurampen en weten te creëren waarmee zij beeld- steeds ontwrichtende economische crises. Gideon Rach- vorming en politieke identiteiten man heeft de oplossing. áánreiken in plaats dat zij uitgaan Farid Tabarki van het ‘u vraagt, wij draaien’. Daar- naast zou linkse politiek zich ook meer moeten richten op het ‘spek- takel’, in plaats van op de ratio. Dun- combe betoogt dat politiek om beïn- vloeding draait en dat de waarheid daarom in mooi papier verpakt moet worden. De sociologische, histo- rische en politicologische invals- hoeken van de auteurs, maakt deze Kritiek zeer lezenswaardig, vooral omdat concrete voorstellen om de opkomst van het rechtspopulisme te keren zo dringend zijn. Lonneke Bentinck

Achtergrondfoto: Onderdeel van een expositie van de Belgische fotograaf Gaël Turine over de voodoo­cultuur in Haïti, Benin en de Verenigde Staten. Via de slavenhandel verspreidde ­voodoo zich vanuit Afrika over de wereld. Turine wil in zijn foto’s de mystieke lading van de rituelen bij de kijker oproepen. Expositie: 11 dec t/m 13 mrt 2011, Kunsthal Rotterdam Catalogus: uitgeverij Lannoo, ISBN 978 90 209 9211 3 Anders Pedersen – adviezen voor links uit Denemarken Deens Journalist (woonachtig in Nederland) en politicoloog de Helliπ∆ de

36 winter @º⁄º winter de tegenaanval In Denemarken is al sinds 2001 onder laagopgeleide werknemers. zoals tijdens de twaalf jaar van conserva- een rechts minderheidskabinet aan Sinds 2001 heeft de regering een aan- tieve Deense regeringen in de jaren tachtig. tal duidelijke stempels op het land gedrukt: Meer recente voorbeelden zijn Letland en de macht met gedoogsteun van de vijftien amendementen op de immigratie- Groot-Brittannië, waar regeringen die wil- populistische Deense Volkspartij. wetten, actieve militaire deelname in Irak len bezuinigen aan de macht zijn gekomen. en Afghanistan, initiatieven op het gebied En ruimer gezien is het natuurlijk erg De progressieve partijen willen van privatisering in de gezondheidszorg en onproductief om gewoon te wachten op nu eindelijk uit de woestijn, maar belastingverlagingen voor de hoogste inko- electorale verschuivingen in plaats van aan mens. het werk te gaan om nieuwe progressieve welke kant is dat op? Op ideologisch gebied heeft de rege- antwoorden te bedenken. In Denemarken ring verschillende succesvolle pogingen zijn er weinig vraagstukken waarbij de ondernomen om media, wetenschappelijk meningsvorming onder progressieven zo Dit artikel gaat niet over de onderzoek en cultuuruitingen van progres- moeizaam is verlopen als bij het onderwerp verschrikkelijke politieke ontwikkelingen sieve signatuur te bestrijden. Hierdoor immigratie. De erkenning dat dit thema van de afgelopen negen jaar waarin het heeft het publieke debat een andere vorm in 2001 de verkiezingsnederlaag veroor- ‘Deense model’ toonaangevend was. Het aangenomen. Ten eerste werd de geld- zaakte, leidde tot een volledige capitulatie gaat niet over de tientallen beperkingen kraan dichtgedraaid bij meer dan tweehon- van links. En ook negen jaar later hebben die zijn opgelegd aan buitenlanders, plus derd adviesorganen van de regering (en progressieven nog steeds moeite om tot hun partners en gezinnen. Ook gaat het ook bij andere onafhankelijke organisaties). gemeenschappelijke opvattingen te komen. niet over de toenemende privatisering van Ten tweede werden de publieke media Migratie en islam zijn ongetwijfeld de de gezondheidszorg en de steeds groter aangevallen vanwege hun nieuwsgaring belangrijkste redenen voor de afkalvende wordende sociale ongelijkheid na negen en ten derde ging de regering haar eigen invloed van links. De rechtse coalitie heeft jaar conservatief beleid, met bijbehorende deskundigen financieren uit de publieke deze onderwerpen met succes (en buiten- belastingverlagingen. Het gaat wél over de middelen. Na draconische bezuinigingen sporig vaak) gebruikt voor politiek winst- manier waarop progressieve partijen zich op het Ministerie van Milieu creëerde de bejag. Sinds 2001 is de migratiewetgeving eindelijk proberen op te richten, zodat ze regering een speciaal fonds voor de ‘kli- vijftien keer aangescherpt en elke keer als in 2011 wellicht een kans hebben om de maatscepticus’ Bjørn Lomborg, en in 2007 het onderwerp in de belangstelling stond, Deense parlementsverkiezingen te winnen. waren er al 257 nieuwe adviesorganen die verloren progressieve partijen (vooral de Wat hebben de progressieven geleerd bemand werden door regeringsgezinde sociaaldemocraten) kiezers aan rechts. van hun jarenlange tocht door de woestijn, deskundigen. Negen jaar nadat de rechtse regering en hoe hebben ze vooruitgang geboekt? De ideologische strijd met de ‘oude’ aan de macht kwam is migratie voor pro- Na negen jaar oppositie kun je rustig zeg- deskundigen, media en culturele instellin- gressieven nog steeds een grote politieke gen dat het progressieve volksdeel hunkert gen bracht bijna geen verlies aan politiek splijtzwam. Rechtse kiezers hebben zich naar een nieuwe richting. Kostbare jaren kapitaal met zich mee. De rechtse regering steeds geschaard achter harde stand- zijn verloren gegaan door een gebrek aan concludeerde terecht dat dit het bewijs punten over allerlei onderwerpen, van binding met de kiezers en het gebrek aan was dat sommige van deze gevestigde halalvlees op kleuterscholen tot flexibiliteit een overtuigende gemeenschappelijke instellingen weinig steun hadden onder de bij religieuze feestdagen. Hierbij was het boodschap. bevolking. linkse electoraat permanent gespleten. Dit Eerst zal ik ingaan op de schok die Tijdens de eerste jaren van de rechtse politieke dividend heeft de rechtse regering volgde op de machtswisseling in 2001. regering verzwakte links, wat veelal werd in 2005 en 2007 verkiezingsoverwinningen Daarna komt het belang van coalitievor- toegeschreven aan de populistische agen- opgeleverd. ming aan bod, en tenslotte de concrete da van de Deense Volkspartij. Maar er werd initiatieven die op dit moment worden ont- angstwekkend weinig gedaan om deze Nieuwe kiezers plooid. Voor progressief Nederland is het partij te bestrijden. In plaats dat er nieuwe Ik zou een aantal voorbeelden willen geven zinvol zich te verdiepen in de langdurige ideeën en beleidsplannen werden ontwik- van succesvolle pogingen om de progres- crisis van progressief Denemarken, al zijn keld om de steun van het volk terug te win- sieve politiek weer op gang te krijgen. Deze er uiteraard veel verschillen tussen beide nen, dachten veel mensen dat de kiezers verhalen hebben één ding gemeen: een landen. Zo is Nederland in politiek opzicht vanzelf zouden terugkomen. toekomstige progressieve regering kan gefragmenteerder en liberaler. In de eerste vier jaar van de rechtse alleen tot stand komen als de beweging Draconisch regering werden vaak stellingen gehoord zich uitbreidt door actief nieuwe kiezers in de trant van: “Als de Deense Volkspartij aan te spreken. Anders Fogh Rasmussen werd in 2001 instemt met nieuwe bezuinigingen op de premier na een politieke vloedgolf waarbij sociale zekerheid, zullen de kiezers snel Samenwerking In 2006 besloten de zijn partij Venstre (vergelijkbaar met de terugkomen bij links, waar ze ook thuisho- sociaaldemocraten en de groenen om de VVD) aan macht won, net als de Deense ren.” Op dit moment zijn dergelijke argu- banden aan te halen. Een belangrijk resul- Volkspartij (vergelijkbaar met de PVV). menten ook te horen onder Nederlandse taat van deze alliantie was een gemeen- Deze verkiezingen werden sterk gedomi- progressieven, nu het kabinet Rutte heeft schappelijke opvatting over migratie, die in neerd door de onderwerpen buitenlan- aangekondigd dat er voor achttien miljard wezen weinig verschilde van het regerings- ders en migratie, waardoor de Deense euro zal worden bezuinigd. Eén van de standpunt. Hoewel deze actie omstreden Volkspartij er in slaagde stemmen van dingen die veel progressieven hierbij over was in progressieve kring zou ik willen links te winnen. Maar ook Venstre won met het hoofd zien is dat bezuinigingskabinet- stellen dat dit samenwerkingsverband een soortgelijke opvattingen zeer veel stemmen ten het vaak goed doen bij verkiezingen, sterker en eenduidiger verhaal heeft opge- de Helliπ∆ de

37 de tegenaanval @º⁄º winter leverd. Samen zijn deze partijen nu in staat gesteld. Dat is jammer, en mogelijk ook had. Progressieve partijen hebben op dit om het regeringsbeleid aan te vallen, terwijl een electoraal nadeel. moment het meest behoefte aan jonge de regering voorheen steeds kon wijzen organisatoren die plaatselijk campagne op de linkse verdeeldheid over migratie als Landelijk Hoewel de aanhang van kunnen voeren. argument voor een nieuwe regeringsperi- de Deense Volkspartij tamelijk gelijkmatig Sinds de jaren negentig hebben de ode. verdeeld is over het hele land, valt op dat slimste progressievelingen zich vooral de partij met name populair is in de zuide- gericht op internationale banen in ontwik- Jongeren Toen de rechtse regering in lijke Jutland-regio. Ook in regio’s buiten de kelingssamenwerking, de advocatuur en 2001 aantrad, had de jongerenafdeling van grote steden met een bescheiden industri- het lobbycircuit, en veel minder op pro- Venstre een cruciale rol gespeeld bij het ële productie heeft de Deense Volkspartij gressieve politieke partijen. Hierdoor ble- mobiliseren van jonge campagnevoerders. verhoudingsgewijs meer aanhang. De ven deze partijen achter met een schamele Mede hierdoor was de partij de grootste economische crisis heeft nog eens extra pool van kandidaten. Het is de vraag of van het land geworden. Tegenwoordig is de aandacht gevestigd op de toenemende het immense potentieel van jonge cam- het echter vooral de jeugdafdeling van de spanningen tussen landelijke, industriële pagnevoerders het best op zijn plaats is in Deense Groene Partij die aantoont dat je gebieden en stedelijke dienstenecono- NGO’s, en de huidige linkse politici moeten kiezers kunt winnen door het organiseren mieën. Als gevolg hiervan lijken Deense zich afvragen hoe ze deze mensen kunnen en mobiliseren van jongeren. Met meer progressieven tegenwoordig steeds meer betrekken bij de politiek. De financiering dan drieduizend leden hebben de Groenen te beseffen dat geen enkel deel van het van de NGO’s brokkelt af en de komende de grootste jongerenafdeling van alle par- land verwaarloosd mag worden. jaren van bezuinigingen op ontwikkelings- tijen (en in totaal omvat deze beweging Hierbij kan het nuttig zijn om terug samenwerking en cultuur zullen bij veel een derde deel van alle Deense politieke te grijpen op sommige onderdelen van progressieven zeker alarmbellen doen rin- jongerenafdelingen). De jongeren zijn Obama’s verkiezingscampagne. Achter kelen. vooral gericht op onderwijsinstellingen: de hype van Obama’s gebruik van sociale De progressieven moeten de slimste van beroepsopleidingen tot universiteiten. media zat een gedetailleerde en intensieve jonge mensen zien terug te veroveren en De beweging kan nu al een politieke kata- strategie om overal onder de mensen te daarbij het volgende argument overtuigend lysator worden genoemd, omdat enkele komen, zelfs in districten waar weinig kans in stelling brengen: “Als je op lange termijn leden in het parlement zijn gekozen en de was om te winnen. Het idee is simpel: elke de financiering van de ontwikkelingssa- afdeling een sleutelrol speelt in de algehele kiezer moet worden blootgesteld aan het menwerking of het milieubeleid wilt veilig- mobilisatiecampagne van de partij. Dit gezicht van de partij, en geen enkel gebied stellen, moet je niet bij de NGO’s zijn, maar vormt een sterk contrast met jongerenaf- mag worden overgeslagen. In Noorwegen bij de politieke partijen die uiteindelijk de delingen van andere partijen, die vooral hebben progressieve partijen onderzoek progressieve politiek in Nederland zullen dienen als bescheiden kweekvijver voor uitgevoerd waaruit bleek dat de deur-tot- waarborgen.” nieuwe partij-adviseurs. De jonge Groenen deur-benadering in de wijken ten eerste beseften dat ze moesten kiezen: kiezers bevorderlijk was voor de opkomst bij ver- Over grenzen Met de opkomst benaderen of blijven hangen in een exclu- kiezingen, en ten tweede de omvang van van de Deense Volkspartij, de Noorse sieve club. Andere progressieve partijen het progressieve electoraat vergrootte. Fremskridtpartiet en de Nederlandse zouden eveneens een dergelijke afweging In organisatorisch opzicht dwingt dit de PVV lijkt het duidelijk dat menings- en moeten maken. progressieven om veel werk en financiële beleidsvorming over de grenzen heen grote middelen te steken in pogingen om kiezers kansen biedt. De Deense Volkspartij was Laagopgeleiden Eén van de meest buiten de eigen kring te bereiken. Winnen de eerste die zich sterk ging richten op voor de hand liggende taken voor progres- in Limburg of zuidelijk Jutland is niet mak- ouderen, een politieke strategie die de PVV sieven is het rechtstreeks aanspreken van kelijk, en kan niet in één verkiezingscyclus heeft overgenomen. Op dezelfde manier nieuwe kiezers, vooral laagopgeleiden aan worden bereikt. Er zijn goede plaatselijke is het voorstel van de PVV om de kosten de onderkant van de arbeidsmarkt. Sinds politici nodig en de partijleiding moet abso- van migratie en allochtonen te berekenen 2001 heeft de Deense Volkspartij juist in luut luisteren naar de kiezers en kandidaten omhelst door de Deense Volkspartij. Deze deze groep een sterke positie. Het is vaak uit deze gebieden. coördinatie van politieke beleidsdoelstel- moeilijk om progressieve kandidaten te Maar zonder een dergelijke langdurige lingen is volkomen logisch. Wat verbazing vinden met een dergelijke achtergrond. inspanning, lopen progressieven in heel wekt, is het feit dat er aan de linkerzijde Maar al te vaak hebben progressieve par- Noord-Europa het risico dat ze uiteinde- geen ervaringen worden uitgewisseld met tijen pas afgestudeerde politicologen naar lijk worden gereduceerd tot partijen van landen in dezelfde regio die zich geplaatst dunbevolkte gebieden gestuurd, waar de hoogopgeleide stedelingen uit de publieke zien voor gemeenschappelijke politieke industriesector nog steeds de belangrijkste sector. vraagstukken. bron van inkomsten is. Meer dan enige Kortom: in plaats van te klagen over andere politieke partij in Denemarken is de Politieke campagnevoerders hoe rechts ideeën ontwikkelt, moeten Deense Volkspartij erin geslaagd om kandi- Ondanks het feit dat jonge afgestudeerden progressieven veel meer de discussie daten te werven met een niet-academische overwegend progressief zijn, hebben de aangaan over de omgang met migratie en achtergrond. linkse partijen in Denemarken jarenlang een comeback plannen om uit de crisis te Hoewel progressieven zeker waarde geleden onder een gebrek aan jong talent komen. hechten aan diversiteit onder de kandida- met praktische vaardigheden. Dit komt = ten qua etniciteit en geslacht, is het gebrek voor een deel door de politieke fixatie op Uit het Engels door Michiel Nijenhuis aan vertegenwoordigers van niet-academi- consultants, waarbij elk beleidsterrein Origineel op www.dehelling.net ci in Denemarken pas onlangs aan de orde zijn eigen deskundigen en pleitbezorgers

← Portretten van Diana Blok (meer op p 13). Van linksboven met de klok mee: Fatos, Halil en Emre, Buse , Ada & Seda.

Buse is transseksueel: Helliπ∆ de

“Vanaf heel jong voelde ik me een meisje in een jongens­lichaam. Voor mijn ouders was het een schok 39 winter @º⁄º winter

- ik was de eerste jongen na drie meisjes – maar

­uiteindelijk, na veel gesprekken, steunden ze me. Als je me vraagt wat voor soort vrouw een transseksuele vrouw is, dan zeg ik: ze wiegt niet met haar heupen.” farhad foroutanian : illustratie

China, wie maakt zich er niet druk om? plaatsinnemende activiteiten die de midden- naar de expansiedrift van de inmiddels op 1 na ­Bankiers vrezen de dollars die Beijing opsta- klasse doet en waar China zelf steeds minder grootste economie ter wereld. Wanneer rollen pelt, ondernemers de producten die men ruimte voor heeft. Zijn deze mensen wel te de dobbelstenen? namaakt, milieuactivisten de belasting van stoppen? Russische militaire analisten schrijven Maar het grappige is dat de Chinezen iets de aarde door de snelgroeiende grootmacht. regelmatig paniekerige beschouwingen over de heel anders doen. Ze hebben helemaal geen Al die zorgen vervliegen wanneer men als Rus vuurkracht van China. Het Chinese leger heeft zin om hun rode legers in te zetten. In de ste- over Siberië nadenkt. immers meer en vooral betere wapens dan het den aan de grens brengen ze Russische straat- Om het te begrijpen moet u een wereld- Russische. Het kan niet anders of binnenkort naambordjes aan en lokken zo de Russen naar kaart pakken. Neem voor de juiste gemoed- stormt het gele gevaar de grens over. Met alle hun winkels. Sterker, Russen met onderne- stand die van het Riskbord, een fijn agressief legers min één, denk ik er dan altijd krijgshaf- mingszin verkassen inmiddels naar China. Ze spel dat draait om wereldheerschappij. Zoek tig achteraan. vinden het niveau van de corruptie daar een op de kaart Siberië. Niet moeilijk, het is die En op basis van de geschiedenis mag China verademing – wat de Chinezen dan weer gek enorme lap grond tussen de Noordpool en het best een stukje Verre Oosten opeisen. Het is doet opkijken. En China mag door zijn één- reeds genoemde China. Siberië is groot. Heel pas 150 jaar geleden dat de Russen de Chi- kindpolitiek een mannenoverschot hebben, Europa past makkelijk in Siberië. Siberië op nezen uit grote delen van Siberië wegjoegen. Rusland heeft door zijn veelwodkapolitiek een eigen benen zou de titel ‘het grootste land ter Bovendien heeft Rusland weinig in het enorme vrouwenoverschot. Dus dat treft: andermaal wereld’ van Rusland afnemen. gebied geïnvesteerd – er zijn alleen wat olie- verplaatsen Russ(inn)en zich naar China. Bedenk nu dat maar iets van twintig mil- boortorens en gevangenenkampen gebouwd. Siberië loopt dus nog iets leger. En nie- joen mensen wonen in dit uitgestrekte gebied. De verschillende etnische groepen die over de mand die er misbruik van maakt, alleen maar En het worden er steeds minder. Overal kun je Oeral wonen menen dan ook dat ze als een omdat al die mensen liever trouwen en han- immers beter geld verdienen dan in de uitge- kolonie van Moskou worden behandeld. Ze deldrijven. Het voelt wat mij betreft toch een strekte toendra, waar alleen de wegen door- hebben op zijn best een ambivalente verhou- beetje als vals spelen. trapter zijn dan de ambtenaren. In Riskter- ding met het ‘echte’ Rusland. Genoeg reden om = men: In Siberië staan maar een paar legertjes. vanuit het Kremlin handenwringend te kijken Ik kan de Napoleon in mij uren koesteren, met de gedachte aan deze voor het grijpen liggende weidsheid. Want aan de overkant van de Amoer- rivier ligt China! Dat barst uit zijn voegen. Niet alleen met mensen, ook met geld. Alleen al in de provincie direct tegen Siberië aan wonen zeker 100 miljoen mensen en een toenemend aantal van hen wil spullen kopen, huizen bewo- nen, op grasvelden zitten en al die andere RiskMenno Hurenkamp vanuit Moskou Lonneke Bentinck – vrouwenemancipatie in China Stagiaire Wetenschappelijk Bureau GroenLinks en studente politieke geschiedenis en internationale betrekkingen aan de Universiteit van Utrecht de Helliπ∆ de

40 winter @º⁄º winter de ironie van de stad

Hoe werken onder erbar- Het westerse emancipatie-ideaal is kers hebben weinig te verliezen, omdat ze keuzevrijheid en (financiële) zelfstandigheid. meestal nog geen partner of gezin hebben. melijke omstandigheden De vraag of emancipatie altijd economische Bovendien lijken zij zich snel aan de stede- onafhankelijkheid betekent is onderhevig lijke omstandigheden aan te passen. Vanzelf toch bevrijdend kan werken, aan debat, maar dat er ruimte moet zijn voor gaat dat niet: de levensstijl en waarden op persoonlijke keuzes staat buiten kijf. In China, het platteland verschillen enorm van die in bewijst het huidige China. dat op economisch gebied vrijwel elk land de stad. En behalve deze ‘cultuurshock’ zijn voorbijstreeft en niet meer weg te denken er ook nog de bureaucratische drempels van Vrouwen trekken er in grote is van het wereldtoneel, ligt dit heel anders. het huishoudregistratiesysteem, de hukou. De patriarchale Chinese samenleving staat De hukou bindt de Chinezen aan de plaats getale naar de stad, weg van gelijkwaardigheid van man en vrouw in de waar de ouders vandaan komen (stad of weg en daarmee komt ook de keuzevrijheid platteland). Door deze classificatie splitst de de patriarchale plattelands- van vrouwen in het gedrang. Toch zien we staat de maatschappij in tweeën. De over- juist door de economische boom en de massa- grote meerderheid van de migranten heeft cultuur, en worden zelf­ migratie die daarop volgde, heel voorzichtig nog zijn plattelands-hukou. Het systeem verschuivingen optreden. De migratie van onderscheidt hen van de stadsbewoners standig. platteland naar stad geeft vrouwen een kans en sluit hen op bepaalde gebieden ook uit. zich verder te ontwikkelen en zelfs econo- Zo hebben ze geen recht op sociale verze- misch zelfstandig te worden, al is dit bepaald keringen, kinderopvang, gezondheidszorg niet vanzelfsprekend. en pensioenvoorzieningen. Tegen betaling kunnen ze deze ‘rechten’ kopen, maar door Sprong voorwaarts armoede zijn migranten hier meestal niet toe De economische vooruitgang in China is voor in staat. Voor de vrouwen geldt dat zij zeer een groot deel te danken aan de migranten laag in aanzien staan door hun classificatie van het platteland. Naar schatting zestien als tweederangs- of zelfs derderangsburger. procent van de totale groei van het BNP Niet alleen komen de stedelingen eerst, ook de afgelopen twintig jaar is te danken aan mannelijke migranten zijn hoger in rang. plattelandsmigranten. Een derde van hen is Vrouwen worden blootgesteld aan vooroor- vrouw. Zij werken vooral in de export geori- delen van stedelingen, maar ook aan (sek- ënteerde fabrieken (kleding-, schoenen- en suele) uitbuiting, discriminatie en misbruik. speelgoedfabrieken) in Zuid-China. Sinds de Ze verdienen minder dan stadsmensen en grote hervormingen onder Deng Xiaoping mannelijke migranten. De vrouwen werken eind jaren zeventig groeide de Chinese eco- gemiddeld 26 dagen per maand en 58,4 uur nomie gestaag en steeg het welvaartsniveau per week, waarmee ze 14,4 uur langer werken in de steden. China haalde op economisch dan de Chinese arbeidswet toelaat. Volgens gebied steeds meer landen in, en staat sinds onderzoekster Tamara Jacka, verbonden aan afgelopen zomer op de tweede plaats van de Australian National University en specia- grootste economieën ter wereld. Veel stads- list op het gebied van vrouwenemancipatie bewoners konden zich de laatste decennia in Azië, ondergaan meisjes en vrouwen die meer luxe veroorloven en ook het inkomen werken als huishoudelijke hulp de meeste per hoofd van de bevolking op het platteland vernedering. Dit werk is het slechtst betaald steeg. De ongelijkheid tussen stad en plat- en staat het laagst in aanzien, omdat het teland is echter vergroot, omdat het inkomen plaatsvindt in de privésfeer. in de steden harder steeg dan op het plat- Fabriekswerk heeft voor deze vrouwen de teland. Een direct gevolg van de economische voorkeur, vanwege de vaste werkuren en de boom is dan ook het enorme aantal (tijdelijke) meer publieke en onpersoonlijke werksfeer. arbeidsmigranten dat sinds de jaren tachtig Opvallend, omdat er in de fabrieken vaak een van de vorige eeuw van het platteland naar avondklok is, de slaapplaatsen erg klein en de steden en kustgebieden is getrokken. smerig zijn en het werktempo moordend is. De cijfers zijn indrukwekkend: nergens ter Ook fabriekseigenaren geven de voorkeur aan wereld is er zoveel interne arbeidsmigratie vrouwen: ze werken volgens hen nauwkeurig op gang gekomen als in China. In 2009 werd en geconcentreerd. Ook speelt er nog een hun aantal al tussen de 130 en 150 miljoen andere factor: vrouwen zouden onderdaniger geschat, waarmee ze twintig tot 35 procent en volgzamer zijn. Hier kom ik op terug. van het inwoneraantal van de meeste grote steden uitmaken. De ironie van de stad De woon- en werkomstandigheden van De migranten zijn jong: bijna tachtig procent migrantenvrouwen lijken niet te passen bij is tussen de 15 en 35 jaar. Deze gelukszoe- het positieve begin van dit artikel. Toch erva- de Helliπ∆ de

41 de ironie van de stad @º⁄º winter

ren de vrouwen de overstap van platteland tevreden met haar beslissing naar de stad te lokale vrouwenorganisaties in onder andere naar stad over het algemeen als positief en vertrekken. Toen ze geïnterviewd werd door Guizhou, Guangxi en Hunan, hebben tussen is er wel degelijk een trend te ontdekken journalist Floris-Jan van Luyn, zo’n drie jaar de 10 en 33 procent van de teruggekeerde wat betreft hun persoonlijke ontwikkeling geleden, verdiende ze tachtig euro per maand migrantenvrouwen hun eigen landbouw- en emancipatie. De patriarchale situatie en hoefde ze hiervan niets meer naar familie bedrijf opgezet. Ondanks problemen op het in China en vooral op het platteland blijkt thuis op te sturen. Ze prees zichzelf gelukkig platteland (bijvoorbeeld tekorten aan land- hiervoor een belangrijke reden. China is al dat ze kon beslissen over haar eigen geld en bouwgrond en klimaatverandering) lukt het meer dan 2000 jaar een samenleving waarin niet, zoals haar getrouwde klasgenoten in hen om blijvend een eigen inkomen te gene- mannen bevoorrecht zijn en dominante de dorpen op het platteland, een afhankelijk reren. Tot op zekere hoogte kan de terugge- posities bekleden. Mao Zedong gaf vrou- bestaan hoefde te leiden. keerde migrant hierdoor haar aanzien in het wen weliswaar gelijke rechten onder het dorp verbeteren: ze heeft haar eigen geld ver- beroemde motto ‘women hold up half the De bevrijding van familie en landelijke tradi- diend en het in haar eentje gered. Bovendien sky’, maar toch hebben Chinese vrouwen nog ties die de vrouwen door hun vertrek ervaren, leverde ze met het geld dat ze vanuit de stad steeds niet dezelfde status als mannen door staat in schril contrast met het gebrek aan naar huis stuurde een belangrijke bijdrage de lange traditie van sociale ongelijkheid. vrijheid dat de vrouwen in de steden in feite aan het familie-inkomen. Dit draagt bij aan Vooral op het platteland overheersen oude hebben. Het is ironisch dat ze er een gevoel een hogere waardering van vrouwen. rolpatronen waarin de vrouw een inferieure van autonomie en eigenwaarde aan overhou- status heeft en geacht wordt hard te werken, den, terwijl de fabrieksbazen en werkgevers De Chinese migrantenvrouwen zijn in voor het gezin te zorgen en gehoorzaam te dit zo hard onderdrukken. Dat vrouwen vergelijking met hun (groot)moeders zeer zijn. Mishandeling en onderdrukking komen volgens de fabriekseigenaren daarbij ook revolutionair. Waar de oudere generaties er geregeld voor en de vrouwen zijn overge- nog eens onmisbaar voor de productie zijn, geen andere vooruitzichten hadden dan de leverd aan de wensen, grillen en dominantie niet alleen vanwege hun lage lonen, maar eeuwige herhaling van werken en zorgen op van vaders, broers en – eenmaal getrouwd vooral omdat ze ‘een betere conditie hebben’ het platteland, verdienen de migrantenvrou- – echtgenoten. Migreren, waartoe ze in feite en ‘handelbaarder’ zijn, versterkt die ironie wen geld en voelen zij zich onafhankelijk. Ze geen andere keus hebben door de economi- alleen maar. China is hierin overigens niet verkiezen een leven in de onbekende stad sche situatie op het platteland, lijkt dan zo’n uniek: door de geschiedenis heen zien we boven het leven op het platteland, ondanks slecht alternatief nog niet. Eenmaal gewend dat vrouwelijke arbeiders om die reden erg dat ze er zeer hard voor moeten werken en ze aan de stedelijke levensstijl zien de vrouwen gewild zijn en dat diezelfde industrie de vrou- als derderangsburger gezien worden. Gelijk- mogelijkheden voor verdere ontwikkeling via wen emancipeert en ontwikkelt. Er zijn his- waardigheid aan de man is misschien een scholing en werk. “(…) [Y]oung rural migrant torische parallellen te trekken met de Indu- uiteindelijk doel, maar gelijkwaardigheid aan women are often the most enthusiastic striële Revolutie in Engeland, waarover Ivy de stedeling is een eerste prioriteit. Zolang de proponents and subjects of urban-oriented Pinchbek 75 jaar geleden in een groots onder- hukou in stand blijft, blijft dit een grote uit- modernity and development”, zegt Jacka over zoek concludeerde dat deze als belangrijkste daging, zeker nu steeds meer migranten in de hen. erfenis de emancipatie van de vrouwen had. stad blijven wonen. Socioloog Ching Kwam Lee trok een tijdje Andere onderzoekers, zoals Lydia Kung, ont- = op met migrantenarbeiders in Zuid-China. dekten dat de jonge plattelandsvrouwen die Daar zag hij onder welke slechte omstandig- de economische vooruitgang in Zuid-Korea Literatuur heden de vrouwen leefden voor een schamel en Taiwan aandreven, de grote autonomie en loon. De meisjes vertelden hem echter dat ze zelfbeschikking prefereerden boven het geld T. Jacka, Rural Women in Urban China. Gender, niet voor het geld waren vertrokken, maar dat ze verdienden. Migration, and Social Change, New York 2006. voor de autonomie die ze in de stad hadden en die in het dorp niet mogelijk was. Dat Terug op het platteland F. van Luyn, Een stad van boeren. De grote trek in schamele loon verdienden ze wel zelf. De De meeste vrouwen blijven tijdelijk in de China, Amsterdam 2004, 2008. ervaringen met de stedelijke, lossere omgang stad: tussen de zes maanden en de tien jaar. tussen mannen en vrouwen, gecombineerd Door hun migratie krijgen vrouwen een P. Rivoli, Met een T-shirt de wereld rond. Hoe met hun eigen ervaringen van individuele andere kijk op onderwerpen als gelijkheid, globalisering precies werkt, Amsterdam 2005. autonomie, sterken de vrouwen in hun kritiek privacy, vrijheid en individuele rechten. op de patriarchale situatie op het platteland Terugkeren naar de ouderwetse situatie op F. Yuan, ‘Turning Stress into Strength: en zijn van invloed op hun beslissing om er het platteland is dan niet erg aantrekkelijk Disadvantaged Women Coping with Crisis and niet of later naar terug te keren. meer. Velen keren desondanks terug, maar Working for Change’, Women in Asia Conference, Toch is naar mijn mening het geld dat de dan vrijwel altijd tegen hun zin. Exacte cij- 1 oktober 2010. vrouwen verdienen, ofwel hun economische fers zijn lastig te vinden, maar er is duidelijk onafhankelijkheid, een zeer belangrijke reden een toename te zien van migranten die zich voor hun zelfstandigheid of emancipatie. permanent in de steden vestigen. Wie terug- Economische onafhankelijkheid, hoe beperkt keren maken gebruik van de stedelijke erva- ook, betekent immers een grotere keuzevrij- ringen, contacten en het verdiende geld. Zij heid. Dit laat ook Yang Qun zien, een jonge richten bijvoorbeeld een landbouwbedrijf op migrant die op haar 23e al zes jaar in de mil- om de plaatselijke economie te bevorderen. joenenstad Shenzhen werkte. Ze was heel Volgens bijna twintig rapporten uit 2009 van robbert van heuven – geëngageerde theatermakers Cultuurjournalist de Helliπ∆ de

42 winter @º⁄º winter willen we worstelen? Steeds meer jonge theater­ in het leren worstelen met grote over de rechtspraak zonder per se makers maken expliciet dilemma’s en tegenstellingen in tot een oplossing te komen. Voor- de samenleving. Waar we die in dat je dat doet, moet je weten ­politiek theater. In recen- het dagelijks leven het liefste uit waar je voor staat. En waar dat te voorstellingen van Floris de weg gaan, zoekt theater juist standpunt eigenlijk vandaan komt. de dilemma’s en paradoxen op.” Dat geldt wat mij betreft ook voor van Delft, Eric de Vroedt, de samenleving als geheel. Ik haat Langer nadenken Laura van Dolron en Ilay oppervlakkig geschreeuw. We Vragen stellen, laten zien dat de moeten misschien eens ietsje lan- den Boer gaat het on- wereld ingewikkeld is en de waar- ger onze mond houden en ietsje dermeer over Wilders en heid paradoxaal en veelkantig. Het langer nadenken.” zijn terugkerende thema’s bij een “Ik hou van hyperpersoonlijk ­Israël-Palestina. Maar ook groep theatermakers in de twin- theater”, zegt Ilay den Boer. In de rol van kunst is onder- tig en dertig, die expliciet politiek zijn voorstellingen probeert hij het theater maken. Opvallende voor- politieke persoonlijk te maken en werp van reflectie. beelden zijn naast Eric de Vroedt andersom. Daarom speelt hij zijn Floris van Delft, Laura van Dolron voorstellingen zelf en gebruikt hij en Ilay den Boer. Waar De Vroedt zijn afkomst (hij heeft een Joods- En dan slaat regisseur Je- een vrij theatrale vorm kiest, met Israëlische moeder en een Ne- roen door. Vastgelopen in zijn karikaturale personages en gees- derlandse vader) en zijn familie pogingen om een genuanceerde tige musicalpastiches, kiest Floris als onderwerp. In Dit is mijn vader Joop van den Ende-musical over van Delft een vorm waarin daad- stond hij met zijn echte vader op Geert Wilders te maken, slaat hij werkelijk debat kan plaatsvinden het toneel. Tijdens de voorstel- wild om zich heen. Hij verkettert tussen makers en publiek. In de ling Eet Smakelijk was het publiek de kunst, de politiek, de media en voorstelling Rechter kan niet laat te gast op een reconstructie van de commerciële musical. Uitein- Van Delft het publiek een straf- zijn bar mitswa, inclusief het lek- delijk rost hij diegene in elkaar die maat bepalen in een werkelijk kere eten dat daar bij hoort. Door hem als toneelpersonage in deze strafdossier. De acteurs spelen de die persoonlijke aanpak wordt de complexe situatie heeft gebracht: advocaten van daders en slacht- vaak expliciet politieke inhoud van regisseur Eric de Vroedt zelf. Het offers en de avond wordt voorge- zijn voorstellingen (het Israëlisch- is de climax van de voorstelling zeten door een strafrechtdeskun- Palestijnse conflict in Eet Smake- MightySociety8, De Musical, een dige. Het doel is om te laten zien lijk en antisemitisme in Dit is mijn poging van regisseur De Vroedt hoe Nederlanders in de loop der vader) gedepolitiseerd en invoel- om iets te zeggen over de waarde jaren anders tegen strafrecht en baar. In Janken en Schieten vertelt van kunst, politiek en vermaak in strenger straffen zijn gaan aankij- Den Boer in een oude schoolbus onze complexe mediasamenleving. ken. Het publiek wordt door de ac- over zijn in de oorlog naar Israël Ilay den Boer: Dit is mijn vader. Met als conclusie dat er niets te teurs actief betrokken bij de zaak gevluchte oma. Zijn oma’s streven Foto: Moon Saris concluderen valt. Er zijn geen sim- en gevraagd om mee te denken. naar een eigen land wordt door pele antwoorden, of je je daar nou Zo wordt het gedwongen mee te de liefdevolle manier waarop Den boos over maakt of niet. gaan met verschillende standpun- Boer over haar vertelt volstrekt vragen. Door het publiek persoon- Eric de Vroedt maakte vooral ten die er in een dergelijke discus- begrijpelijk. Ingewikkelder wordt lijk aan te spreken, het op een aan- naam met zijn voorstellingen over sie in te nemen zijn. Van Delft laat het als hij in de voorstelling het lij- gename manier (zoals een bord grote thema’s als de oorlog in Af- zijn acteurs soms slim standpun- den van zijn oma lijkt te willen ge- lekker eten) het thema binnen te ghanistan en globalisering. Ook ten omdraaien, waardoor iets wat bruiken om Israëlische oorlogsmis- lokken en het ten slotte voor een zette hij al eens het publiek in een eerst logisch leek nu ineens bela- daden goed te praten. Dat komt onoplosbaar dilemma te plaatsen, hotelkamer samen met een zelf- chelijk voorkomt, en laat daarmee hem op een ruzie met zijn Neder- kan het vervolgens niet anders dan moordterrorist die een aanslag de relativiteit van de rechtspraak landse tegenspeelster te staan. op dat thema reflecteren.” Den voorbereidt. De Vroedt: “Engage- zien. Zo hard in steen gebeiteld Den Boer: “Ik wil de complexiteit Boer: “Kunst kan grote verhalen ment is voor mij verbinding leggen blijken recht en waarheid hele- van mijn Joods-Israëlische identi- vertellen door ze juist heel klein te met de wereld. Het gaat er niet maal niet. teit duidelijk maken en dat zo ge- maken. En dan met een moker te om een radicaal statement maken Het is, net als bij de voorstel- nuanceerd mogelijk doen. Ik pro- komen.” of ergens voor of tegen zijn. Ik wil ling van Eric de Vroedt, dan ook beer in de voorstellingen mezelf de complexiteit van een thema de bedoeling dat het publiek gaat ten opzichte van een van mijn fa- Twijfels als oorlog of populisme laten zien, nadenken over dingen die van- milieleden te plaatsen en die twee Ook Laura van Dolron staat soms zodat het publiek er een beteke- zelfsprekend lijken. Van Delft: “Ik waarheden – die van hen en die zelf op het toneel en soms regis- nisvolle, emotionele verbinding merk na de voorstelling dat ieder- van mij – naast elkaar te plaatsen. seert ze anderen. Haar voorstellin- mee aan kan gaan. Dat is misschien een het er over heeft. En dat is ook Daarin wil ik niet oordelen. Ik vind gen vertrekken altijd vanuit haar- voor mij wel catharsis: dat het wat ik wil. Mijn voorstellingen zijn wel dat ik daarin zo eerlijk moge- zelf. “Ik ga ervan uit dat er meer publiek een moment van inzicht bedoeld als gesprek. Ik wil met de lijk moet zijn, mezelf niet moet mensen met dezelfde vragen wor- heeft in een ingewikkeld thema. acteurs, de dagvoorzitter en het sparen. Ik moet dan ook in mijn stelen als ik. Ik wil weten of het Theater is een impliciete oefening publiek een langer gesprek voeren eigen vlees snijden en mezelf be- waar is wat ik ergens al vermoed. de Helliπ∆ de

43 willen we worstelen?@º⁄º winter rol is gedrukt. Politici moeten al- kend te zijn.” Van Dolron is dat met Bovendien, zijn hun geënga- tijd een rol spelen, maar ze worden Den Boer eens. “Een vorige ge- geerde voorstellingen in feite geen tegelijkertijd geacht authentiek, neratie heeft met experimenteel preken voor eigen parochie? Het zichzelf te zijn. Het is een rotvak.” theater het publiek de zaal uitge- publiek bij hun voorstellingen is in- Politici hebben altijd een platitude jaagd. Maar theaterexperimenten derdaad overwegend links, merken klaar, maar Van Dolron ziet liever zijn niet altijd interessant, alleen ze. De vraag is of dat erg is. Van een twijfelende politicus: “Maar omdat jij dat als maker interessant Dolron: “Het is toch geen schan- dat mag niet. Het systeem maakt vindt. Je moet als maker delen. Ik de dat waar wij van houden niet dat onmogelijk.” In de voorstelling wil als publiek ook graag dat wat ik voor iedereen is? Ik snap die zelf- hoopt ze toch een glimp twijfel of op het toneel zie kunnen koppelen haat niet. Ik heb liever dat ik met echtheid in de politicus te vinden. aan mijn dagelijks leven. Als ik dat mijn voorstelling vijf mensen echt Want twijfel is nuttig: “Als thea- niet kan, vind ik het niet interes- raak, dan dat ik water bij de wijn termaker geef ik mezelf juist veel sant.” moet doen om vijfhonderd mensen ruimte om te twijfelen en te zoe- binnen te krijgen. Ik ben blij dat er ken. Dat is de eerste stap van een Parochie een parochie is.” Eric de Vroedt: voorstelling.” De andere voorstel- Bij de term geëngageerd theater “Maar die parochie is wel zwaar ver- ling waaraan ze nu werkt – en die heeft ze een kanttekening. “Een dwaald. Die parochie weet het niet, gebaseerd is op Herman Hesse’s theatermaker met talent hoeft het zit met vragen en heeft behoef- Narziss und Goldmund – heet niet engagement niet af te dwingen. Je te aan duiding. Daar kan geënga- voor niets Het voordeel van de twij- maakt niet meteen politiek the- geerd theater bij helpen. Een preek fel. ater als je de VN leest of Wilders is per definitie voor eigen paro- Alle makers vinden dat kunst in een keer noemt.” Eric de Vroedt chie en bedoeld om die parochie het algemeen en theater in het bij- is dat met haar eens: “Als politiek op scherp te zetten en na te laten zonder een belangrijke bijdrage theater alleen gratuite linkse-opi- denken. Over hoe we greep krijgen kan leveren aan de samenleving niepagina-voorstellingen ople- op populisme, bijvoorbeeld.” Van door het opwerpen van dilemma’s vert, dan hoeft het voor mij niet.” Delft sluit daar bij aan: “Het mag en vragen. Maar kun je de wereld Toch denkt hij dat het geen toeval dan om dezelfde parochie gaan, ook veranderen met kunst? “Het is is dat op dit moment zoveel jon- maar die kan ook nog wel wat leren. de taak van de kunstenaar om men- gere makers expliciet politiek the- Ik vraag me ook wel eens af: is het sen op andere gedachten te bren- ater maken. “Ik zie een toename zo erg dat we ons soms in ons eigen gen. Maar de komende tijd wordt van voorstellingen die meer ver- hoekje opsluiten?” echt belangrijk hoe we met die re- binding hebben met de samenle- = flectie om zullen gaan”, meent Flo- ving. Ten eerste komt dat door de ris van Delft. “Ik wil dat het publiek legitimiteitsdiscussie. Omdat we De voorstellingen: nadenkt waar we nu met onze sa- als theater zo ver van de samenle- menleving staan. Als dat zou leiden ving waren weggedreven, wordt Rechter kan niet tot politiek activisme zou dat al- de noodzaak voor die verbinding Floris van Delft leen maar mooi zijn. Maar een revo- extra sterk gevoeld. Dat is ook on- 13 januari t/m 8 maart lutie zullen we niet veroorzaken.” vermijdelijk: er is in de samenle- www.huisaandewerf.nl Die radar voor dergelijke onder- Ilay den Boer denkt wel dat kunst ving zoveel aan de hand in tegen- werpen is mijn talent: waar ik zelf dat kan. “Door de juiste vragen te stelling tot tien jaar geleden. De Het voordeel van de twijfel mee zit, kan ik blijkbaar omzetten stellen kunnen we wel degelijk de werkelijkheid is na 2001 soms nog Laura van Dolron in meer universele waarden.” Een wereld veranderen. Alleen vergeet theatraler dan het theater zelf.” 24 november t/m 10 maart van de vragen gaat over de mens de kunstenwereld zo vaak die es- Van Delft vindt het lastig om over www.theaterfrascati.nl achter de politicus. In Welk stuk sentiële vragen te stellen. Ik snap generaties te praten. “Toch”, zegt staat ze elke avond tegenover een wel waarom de overheid ons wil hij, “is het zoeken naar waar je nu Welk stuk? nieuwe politicus op het toneel. Ze korten. We hebben de afgelopen precies in de samenleving staat, Laura van Dolron weet niet van te voren wie hij of zij jaren te weinig teruggegeven aan waar je voor wilt vechten, een 14 t/m 18 december is, maar wordt wel geacht ter plek- de samenleving. Ik krijg als kunste- vraag die we allemaal delen. We www.nationaletoneel.nl ke met hem of haar een voorstel- naar geld van de samenleving en voelen dat er iets niet goed gaat, ling te maken. Eerder maakte ze dus moet ik die samenleving iets maar het is niet meer precies hel- Dit is mijn vader die voorstelling met acteurs: “Vol- teruggeven in vorm van knetter- der wat dat dan is.” Hij ziet dat- Ilay den Boer gens mij lijken die beroepsgroe- goed theater dat essentiële vragen zelfde probleem, net als Den Boer, t/m 29 januari 2011 pen nogal op elkaar, ze spelen voor stelt en voor iedereen toegankelijk terug in de discussie over kunst- www.hetbeloofdefeest.nl hun werk. In de voorstelling ben ik is. Daarom kies ik zelf ook zo be- subsidies. Den Boer: “Is kunst de op zoek naar wie ze echt zijn. Ik wil wust voor een open vorm. Ik krijg slagroom op de taart? Ik denk het MightySociety8, De Musical geen kritiek op ze geven en ze ook heus niet alle zestien miljoen Ne- niet. Maar er is geen helder beeld Erik de Vroedt, tekst Joeri Vos niet afzeiken. Ik wil dat ze zich bij derlanders binnen, die illusie heb ik waarom kunst dan wel belangrijk t/m 27 november mij zo veilig voelen dat ze iets van niet. Maar we moeten als theater- is. Het is treurig om te zien hoe een www.mightysociety.nl zichzelf laten zien. Ik wil ze bena- makers wel ons belang laten zien. gedeelde gedachte over kunst ont- deren als mens die in een bepaalde En dat kan alleen door belangwek- breekt.” Marius Ernsting Redactielid Helling en medeoprichter GroenLinks de Helliπ∆ de

44 winter @º⁄º winter de politiek van de uitgestoken hand

Onlangs verscheen het boek dingen die er nog niet zijn te realiseren, zoals Dat zijn immers vormen, en de ervaring leert Van de straat naar de staat? vrijheid, sociale rechtvaardigheid en demo- dat de boel al snel vastloopt op machtsspel- cratie? En links was er toch voor om dingen letjes en dubbele agenda’s zodra het debat waarin twintig jaar GroenLinks die er wel zijn te bestrijden, zoals uitbuiting, over vormen gaat. Ik heb het over een her- besproken wordt. (zie p. 7). machtsmisbruik en discriminatie? Wij zijn groepering op inhoud. toch van de politiek die moet koersen op Want elke discussie over politieke her- Naar aanleiding hiervan wenkende perspectieven, op idealen, op uto- groepering hoort te beginnen met de vraag: schrijft Marius Ernsting over de pieën? Denk maar aan de favoriete uitspraak hergroepering langs welke lijnen? Anders van Bobby Kennedy “many people see things gezegd: laten we beginnen met opnieuw toekomst van links: hoe komen as they are and ask why, I dream of things te doordenken en benoemen wat voor de we zo snel mogelijk door de that never were and ask why not?”. Bevinden komende tien jaar wezenlijke markeringslij- we ons nu in een positie dat we eigenlijk nen zijn voor de positie van GroenLinks en bittere kou van rechts popu- moeten verdedigen wat is en voorkomen dat andere partijen die zich links of progressief lisme heen? het erger wordt? Zijn we letterlijk behou- noemen. En laten we vervolgens proberen dend geworden? Het antwoord moet luiden: na te gaan waarom er eigenlijk vier (en mis- inderdaad, want in het verleden behaalde schien wel meer) partijen zijn die zich binnen resultaten op het gebied van sociale politiek die markeringslijnen bevinden, en waar die Toen ik half november terugkwam van en mensenrechten, tolerantie, duurzaamheid elkaar met het oog op de toekomst zouden een rondreis door zuidelijk Afrika, waar vaak en mondiale solidariteit geven geen garantie moeten kunnen vinden. het allernoodzakelijkste niet beschikbaar is voor de toekomst. De slogan van het mani- en de politieke leiders zich weinig aantrek- fest uit 1991 GroenLinks, een plaatsbepa- Wat zijn die wezenlijke punten, van belang ken van de noden van de bevolking, was ling luidde veelzeggend “Het gaat erom de voor de hoofdkwesties die in de komende het eerste bericht waar mijn oog op viel de wereld te veranderen om haar te behouden”. jaren gaan spelen? Welke lijnen onderschei- melding dat de Tweede Kamer per amen- Er is in twintig jaar GroenLinks veel veran- den ons van het gedachtegoed dat nu de dement had besloten de rollator, een ding derd, er is dus veel om te behouden… boventoon voert? En wat voor correcties dat zonder veel moeite voor veertig euro moeten we mogelijk aanbrengen op de lijnen op marktplaats te krijgen is, alsnog in het Een volgende overpeinzing gaat over onze uit het verleden? verzekeringspakket te laten. Daarna kon ik linkse/progressieve partijen: PvdA, SP, Ik zie in elk geval vier punten: meteen meegenieten van het feit dat de PVV, GroenLinks en D66, samen nu goed voor 65 steunpilaar van het VVD-CDA kabinet, bleek zetels. In de zeven verkiezingen sinds het 1 Wij zijn fundamenteel te bestaan uit figuren met van alles en nog ontstaan van GroenLinks in 1989 zaten we wat op hun kerfstok. Vervolgens kwamen de alleen in 1998 samen dicht bij een meerder- ­internationaal georiënteerd, berichten over het hak- en breekwerk van de heid: 75 zetels. Bij alle andere verkiezingen in tegenstelling tot het benauwende club van Rutte zelf: uitgaven voor lopende kwamen de vier partijen niet verder dan nationale dat de PVV en de VVD kenmerkt. programma’s voor natuurontwikkeling, het 65 tot 68 zetels, met uitzondering van de Let wel, dit gaat niet alleen over Europa, nationaal historisch museum, de kunsten: ‘Pimdip’ in 2002 (49 zetels!). Het aandeel maar ook over het klimaat, de energie, het streep erdoor. Rutte zei het plastisch, met van GroenLinks schommelt tussen de vijf water en de handelsverhoudingen. Het is dat typisch rechtse anti-overheids vocabu- en de elf zetels. Wordt het nu niet eens tijd niet voor niets dat rechts nooit heeft bedacht laire: “de geluksmachine stopt met draaien”. dat gegeven onder ogen te zien en werkelijk dat je ontwikkelingshulp in principe kan Ik kon niet anders dan nog eens constateren de handen ineen te slaan, zowel om effec- afschaffen als ook de landbouw- en export- dat de verkiezingen van begin juni inder- tief weerwerk te kunnen bieden tegen het subsidies worden beëindigd. daad het ergst denkbare resultaat hadden triomfalisme van rechts (nota bene pal na Tegelijk hebben we in onze ijver voor opgeleverd: het was geen boze droom, het het echec van de vrije markt in 2008 en de mondiale rechtvaardigheid misschien te was echt. De combinatie die er nu zit, maar nog immer daaruit voortwoekerende finan- weinig oog gehad voor het gevoel van ont- vooral ook de motivatie eronder, is meer dan ciële crisis), als om een werkelijk reëel uit- heemding, dat met het verlies van de zuilen, een gewoon rechts kabinet, het is de ultieme zicht te openen op een meerderheid voor de landsgrenzen, de gulden en de instroom afrekening met zo’n beetje alles waar pro- humane, duurzame en solidaire politiek. Ik van nieuwe culturen gepaard ging. We zullen gressieve en linkse partijen en bewegin- pleit dus voor een serieus debat over her- serieus de discussie moeten aangaan over gen de afgelopen veertig jaar voor hebben groepering ter linkerzijde, waarbij de vor- het bevorderen van culturele identiteit en de gestaan en wat ze hebben bereikt. ming van GroenLinks in 1989 de inspiratie verankering daarvan, als tegenhanger van biedt: GroenLinks was als zodanig nooit een terugval op vermeende nationale identi- Hergroepering bedoeld als eindstation, maar als een stap teit. Alle reden dus om na het likken van de won- op weg naar bestuursverantwoordelijkheid den de vraag te stellen: wat moeten we doen “vanuit een radicaalreformistische kijk op 2 Wij zijn duurzaam! om het verloren terrein terug te winnen, om maatschappelijke verandering” (slotzin van Tegenover een politiek van economische een wending de goede kant op te bewerk- “GroenLinks, een plaatsbepaling”). groei op korte termijn door middel van stelligen? De vraag zo stellen geeft al aanlei- Voordat nu alom alarmbellen gaan rinkelen: kapitaalinjecties en verder aangejaagde ding voor schrik en een eerste overpeinzing: ik heb het niet over fusies, gezamenlijke lijs- consumptie stellen wij de noodzaak van eco- progressief/links was er toch altijd voor om ten, schaduwregeringen of wat dies meer zij. nomische ontwikkeling gebaseerd op ver- de Helliπ∆ de

45 de politiek van de uitgestoken hand @º⁄º winter

mindering van uitstoot van schadelijke stof- als die gebaseerd is op een vrije keuze van staande punten de zaken zijn die er echt toe fen en van energieverbruik en verantwoorde de burgers en de verbanden waartoe zij wil- doen, en dus al het overige in principe onder- consumptie met het oog op betere gezond- len behoren. Wij verzetten ons tegen mora- handelbaar is, dan is de vraag aan de orde heid en het tegengaan van uitputting. listische oproepen en maatregelen om die hoe dat in politieke representatie vertaald Tegelijk zou het voor de geloofwaardig- burgerzin te versterken dan wel te herstel- kan worden. Oftewel, als meerdere politieke heid en aantrekkelijkheid van dit nobele len. partijen het erover eens zijn dat dit voor hen streven goed zijn onze neiging om dit stre- Tegelijk moeten we wel onderkennen de fundamenten zijn onder hun politieke ven gepaard te laten gaan met profetische dat er een spanning zit tussen de burger en positiebepaling, dan ligt bij hen de uitdaging onheilsboodschappen (“Kopenhagen is de sociale samenleving als die vrije burger om uit te leggen waarom zij eigenlijk niet de laatste kans!”) stevig te onderdrukken. niet geneigd is om “het goede te kiezen”, gezamenlijk optrekken. De bewijslast wordt Mensen laten zich geen schrik aanjagen door oftewel lekker voor zichzelf gaat ‘en de rest omgekeerd! Ik zou zeggen: waarom niet het aankondigen van het einde der tijden, bekijkt het maar’. Vrijzinnigheid zonder con- eens goed gekeken naar de voors en tegens maar laten zich wel overtuigen door een tinue overdracht van noties van het goede van een Nederlandse variant van een ‘olijf- reëel uitzicht op een beter leven, ook voor de leven en het belang van maatschappelijke coalitie’, zoals eerder in Italië en recenter in generaties na ons. verplichtingen ontaardt in een samenleving België. Ik doel dan op een coalitie van partij- waarin samen is verdwenen en het leven en die zich verenigen op een kernprogramma 3 Wij geloven in de eenzaam wordt. dat gezamenlijke inzet bij de verkiezingen wordt, en dat in de aparte partijprogramma’s veerkracht van mensen, Met het bovenstaande is tevens aangegeven verder aangevuld kan worden. Of dat ook ook als het ze economisch of sociaal (tijde- op wie wij ons als linkse en progressieve meteen gepaard moet gaan met een geza- lijk) minder gaat. In plaats van een sociaal partijen willen richten, welke burgers wij menlijke lijst zal bekeken kunnen worden, zekerheidsstelsel dat hen gevangen houdt in welbewust willen vertegenwoordigen: de maar het hoeft niet persé. Het gaat primair hun tegenspoed stellen wij alles in het werk wereldburger, de vrije, verantwoordelijke en om de wezenlijke inhoud waaraan deelne- om ze met gerichte onderwijsprogramma’s actieve burger. Overigens zonder miskenning mende partijen zich committeren. Wel is het en ondersteuning terug te brengen in het van de onzekerheden en frustraties die alle zo dat de deelnemende partijen als coalitie maatschappelijk leven en het arbeidsproces. burgers kennen: over onze identiteit, over na de verkiezingen gaan onderhandelen over Deelname aan maatschappelijke orga- het ecologische doemdenken, over onmaat- regeringsdeelname: het gezamenlijke pro- nisaties is daarbij essentieel: het bevordert schappelijkheid en egocentrische hufterig- gramma moet ook tot gezamenlijke macht het vertrouwen in de medemens en in de heid. leiden, anders is de kiezer blij gemaakt met instituties, en dat is onontbeerlijk voor de een dode mus. wil om te participeren. Ik zou zeggen: als het bovenstaande Tegelijk zullen we meer oog moeten Olijfcoalitie hout snijdt, als we snel door de bittere kou hebben voor dat deel van de bevolking dat Bovenstaande punten vormen geen digi- van rechts populisme heen willen, als we dat het ondanks deze inspanningen niet redt, tale meetlat, in de zin nul of één. Elk punt verlangen positief willen invullen door geza- gewoon omdat ze niet kunnen of ook omdat kent een zekere glijdende schaal van laten menlijk de vraag te beantwoorden wat in de ze niet willen. Die laatste categorie, waar- we zeggen nul tot vijf: de ene partij zal zich komende tijd wezenlijk is en waarvoor we van iedereen wel voorbeelden kent, heeft de wat meer thuis voelen bij het vrijzinnige, de ook samen willen gáán, en daar een lichte bereidheid tot solidariteit aangetast, evenals ander bij het duurzame en weer een andere vorm bij bedenken die niet vrijblijvend is, de politiek die dat op zijn beloop heeft gela- bij het internationale. Waar het om gaat is dan blijft er maar één vraag over: wanneer ten. Daarom moeten we echt aan de harde dat deze (en wellicht nog andere) punten beginnen we? boodschap: “degenen die wel kunnen maar samen inderdaad constituerende elementen = niet willen kunnen het schudden!”. zijn voor een links/progressieve positie- bepaling anno 2010, en als zodanig erkend 4 Wij zijn vrijzinnig. worden door de partijen die van die geza- menlijkheid op inhoud deel willen uitmaken. De basis van ons denken is geworteld in Hoe dan ook: politieke hergroepering zal de vrije mens, die in vrijheid kiest voor zijn moeten beginnen met een eerlijke toetsing levensovertuiging, voor de inrichting van zijn van de afzonderlijke politieke programma’s leven, voor het aangaan van sociale verban- aan bovenstaande punten. Alleen zo kan een den en voor een overheid die hem daartoe overtuigde en overtuigende poging worden de ruimte verschaft. Dit is een wezenlijk gedaan om de dingen die we samen vinden notie, die zich principieel afzet, tegen zowel ook samen te doen, dat wil zeggen in het een almachtige overheid als tegen de alles politieke proces tot gelding te brengen. Elke doordringendheid van de zogenaamde vrije andere insteek zal stranden in tactische markt, waarin de koopkracht en de winst omtrekkende bewegingen, oppoetsen van regeert. De civiele samenleving, waaraan in vermeende identiteiten en veronderstelde de komende tijd door een verder terugtre- imagoschade als gevolg van het geassoci- dende overheid meer en meer verantwoorde- eerd worden met een andere partij. lijkheden worden toegekend of overgelaten, Als we het erover eens zijn dat boven- kan zijn verantwoordelijkheid alleen dragen

Weet je, dit is waarschijnlijk het belangrijkste:

Zo’n velletje papier is altijd en overal mee te nemen. Mijn vulpen ook. Overal en aldoor gebeurt er iets dat ontroert, om aandacht vraagt. In mijn tekeningen vertel ik mijzelf verhalen die ik niet ken, als reactie op het gedoe in de ‘echte’ wereld. Ik zet de pen op het papier en begin. Ik gebruik de taal der middeleeuwen, de perzen, de oosterlingen. Ik vind symbolen uit die iets zouden kunnen betekenen. Ik teken niet vanuit het weten, maar van uit de ontdekking. Kan het? Is het mogelijk? Ik scheld en heb lief in de lijn. Laat mij zwijgen en tekenen. De tekeningen spreken voor zich.

Manuel Kurpershoek is beeldend kunstenaar, meesterdrukker, werkplaatsassistent boekdruk en boekbinden aan de Utrechtse kunstacademie.

De hele serie van ± 100 tekeningen wordt in het voorjaar bij Galerie Stills in Nijmegen getoond. Er is een boek in de maak. Medio januari toont www.kurpershoekmanuel.nl alle tekeningen.