Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Szkic Historyczny Krasnosielca

Wydawca: Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Krasnosielckiej Krasnosielcki Zeszyt Historyczny

Nr 1 ISSN 2080-024X styczeń 2010 rok

dodatek specjalny do miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 1/34

http://krasnosielckiezeszytyhistoryczne.tpzk.pl

Wprowadzenie

Zeszytem tym rozpoczynamy nową serię wydawniczą Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Krasnosielckiej pod ty- tułem „Krasnosielckie Zeszyty Historyczne”. Seria ma na celu odkrywanie i propagowanie historii miejsca, gdzie mieszkamy - Ziemi Krasnosielckiej. Pragniemy publikować opracowania mówiące o ludziach mieszkają- cych tu kiedyś i dziś oraz o tych, którzy zostawili trwały i niezatarty ślad w życiu naszych przodków. Celem naszym jest również inspirowanie otwartych i ciekawych świata umysłów, do aktywnych poszukiwań. Osoby, którym bliska jest poruszana przez nas tematyka, i które pragną zmierzyć się z wyzwaniem twórczymi, zapra- szamy do dzielenia się własnymi przemyśleniami na łamach „Zeszytów”. Poznawajmy codzienne zmagania i pragnienia naszych przodków, bądźmy z nich dumni, i dumni z samych siebie. Naszą serię wydawniczą otwiera wytrwały regionalista Tadeusz Kruk oraz Cezary Kocot, syn wielce zasłu- żonego dla miejscowej społeczności Władysława Kocota. Praca T. Kruka „Szkic historyczny Krasnosielca (do 1939 r.)” jest tylko zapowiedzią efektów jego staranności w poszukiwaniu wiedzy o ludziach tej Ziemi. Synteza znanych faktów, zanurzona w przejrzystej i ciekawej opowieści, w połączeniu z iście naukową ostroż- nością w formułowaniu wniosków, czyni jego opracowanie dostępnym i niezmiernie cennym dla czytelnika. Praca C. Kocota „Drążdżewo w czasie wojen napoleońskich” jest wynikiem pasji, potrzeby serca i umysłu. Podczas wieloletnich poszukiwań materiałów źródłowych, zgromadził on bogatą wiedzę ukazującą nam nie- znane dotychczas fakty i wydarzenia. Pisząc o historii, której uczestnikami byli dziadkowie naszych dziadków, Autorzy opracowań budują tożsamość społeczną nie tylko drążdżewiaków i krasnosielczan, ale wszystkich, którzy na Ziemi Krasnosielckiej mieszkają. Zapraszając do uważnej lektury oraz twórczej i życzliwej krytyki, dziękujmy Państwu M. i A. Borkowskim za życzliwość i sfinansowanie kosztów druku niniejszego Zeszytu.

Prezes Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Krasnosielckiej Tomasz Bielawski Redaktor Naczelny społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Sławomir Rutkowski Tadeusz Kruk Cezary Kocot

Szkic historyczny Drążdżewo Krasnosielca w czasie wojen (do 1939 r.) napoleońskich

Najpiękniejszą radość sprawia Obce rzeczy dobrze wiedzieć jest, odkrywanie niezwykłości swoje - obowiązek. w rzeczach najbardziej Zygmunt Gloger zwyczajnych. Ryszard Kapuściński

Drążdżewo Małe, dnia 10.01.2010r. Drążdżewo, dnia 16.09.2009r.

Szkic historyczny Krasnosielca (do 1939 r.)

W czasach Pawła z Radzanowa

Historię Krasnosielca należy rozpatrywać w kontekście dziejów Mazowsza, jako jednej z dzielnic, po brzemiennej w skutkach decyzji księcia Bolesława Krzywoustego z 1138 r. o podziale państwa polskiego. Powyższą decy- zję powielali wielokrotnie książęta w podle- głych sobie dzielnicach. Podobnie postąpił również książę Siemowit III, dzieląc na prze- łomie lat 1373-74 Mazowsze pomiędzy swo- ich synów: Siemowita (dzielnica warszawska) i Janusza (dzielnica rawska). Książę Janusz, w celu zakończenia długotrwałych sporów z Krzyżakami o pas puszcz, leżących wzdłuż granicy z Mazowszem, wziął udział, wespół z komturem ostródzkim Burchardem von Mans- feldem, w zjeździe granicznym w 1374 r. Z tym wydarzeniem oraz z faktem erekcji parafii w 1386 r. przez biskupa płockiego, Ścibora, wiążą się najwcześniejsze wzmianki o Kra- il.2. Krasnosielc, kościół parafialny, fot. S. Rutkowski 2009r. snosielcu, występującym pod zbliżonymi na- zwami jako Sielc, Sielec, Sielce czy Siedlec. Owe daty (1374 i 1386) i szczątkowe zapisy W książęcym orszaku znalazły się dwie oso- dziejów osady nie wyczerpują tematu. Pozwa by związane z Krasnosielcem - Paweł (Paszek, lają jednak snuć daleko idące dywagacje, po- Epidemie Paszko) z Radzanowa (ok. 1355-1409) i To- nieważ pewne przesłanki wskazują na istnienie masz Michałowicz. Pierwszy z nich to syn tutaj znacznie wcześniejszego osadnictwa. W XIX w. obfite żniwo zbierały epidemie podkomorzego płockiego Chwalisława, herbu Większość, z ponadsześciowiekowych dziejów chorób zakaźnych, jak tyfus, ospa, a przede Prawdzic, późniejszy chorąży warszawski. Krasnosielca, otacza mroczna kurtyna historii. wszystkim cholera. Epidemie cholery odnoto- W uznaniu niewątpliwych zasług obdarzony Próby ich rekonstrukcji pozostają w sferze do- wano w latach 1831, 1837, 1848, 1852, 1854- już w następnym, 1375r., przez księcia Janusza mysłów i przypuszczeń. Jednym ze sposobów 55. Choroba atakowała głownie w okresie let- wsiami Ciemniewko i Targoszyn w ziemi cie- uzupełnienia brakujących ogniw w historii po- nim. Umieralność sięgała nawet 20%. Po chanowskiej oraz Poryte i Izdebne w okolicach zostaje droga dedukcji. pierwszym ataku epidemii, mieszkańcy Drąż- Nowogrodu. Prawdopodobnie wówczas lub w dżewa, należącego wówczas do parafii Krasno- najbliższym dziesięcioleciu otrzymał także sielc, wystawili w miejscu spoczynku ofiar za- Krasnosielc, o czym zaświadcza dokument razy kapliczkę wotywną (il.1), zwaną również erekcyjny parafii z 10 maja 1386r., potwierdza- pomorową, ze znamienną treścią (pisownia jący, iż fundatorem miejscowej świątyni jest oryginalna): Paweł z Radzanowa, właściciel Sielca. Być „Offiara może Paweł zabiegał nawet o tę miejscowość z NAYWYŻSZEMU racji jej położenia w pobliżu traktu wiodącego na ubłaganie Maiestatu z Warszawy do Królewca, zwanego już w XIV wieku „starą drogą wojenną”. W 1380 r. od- o uwolnienie plagi gra- był równie sławną, jak niebezpieczną piel- suiącey CHOLERY grzymkę do sanktuarium w Santiago de Com- w Roku 1831.”. postela w Hiszpanii. Współfundował także ko- W Krasnosielcu także wyznaczono osobne ściół w Rzeplinie (gmina Ulhówek, pow. toma- miejsce do grzebania zmarłych na tę chorobę. szowski). Należy dodać, że skutecznie uczest- niczył, wraz z księciem Siemowitem III, w wyprawie pokojowej do Malborka, w sprawie Krasnosielc Krasińskich wykupu ziemi płońskiej i zawkrzeńskiej z rąk Zakonu Krzyżackiego, co poświadczył podpi- Pod koniec XVII w. Sielc wraz z przyległo- sem na stosownym dokumencie. W skład jego ściami przeszedł, na ponad 150 lat, pod jurys- dóbr, oprócz rodzinnego Radzanowa (obecnie dykcję rodu Krasińskich. Od nowych właści- wieś gminna w pow. mławskim), wchodziły cieli przyjął nazwę Krasnosielc. Nastąpił dy- posiadłości w okolicach Płocka i na ziemi beł- namiczny wzrost gospodarczy osady, a następ- skiej. nie miasta, i całego tzw. klucza krasnosielckie- Znacznie skromniejsze informacje dotyczą go, czyli rozległych dóbr ziemskich. Jednym z drugiego z krasnosielckich uczestników zjazdu, widocznych śladów, owej świetności, jest w książęcym otoczeniu, Tomasza Michałowi- obecny krasnosielcki kościół parafialny (il.2), cza. W rzeczonym dokumencie występuje on w ufundowany w końcu XVIII w. przez biskupa roli sołtysa Krasnosielca. Ponadto, jako bartnik chełmińskiego Jana Chryzostoma Krasińskiego książęcy, był przewodnikiem po puszczy i brał i jego bratanka Kazimierza. Prestiż osady pod- udział w znakowaniu ciosnami drzew granicz- niósł przywilej króla Stanisława Augusta Po- nych. Można zatem wnioskować, iż była to niatowskiego z 14 IV 1781 r. do odbywania co- wieś lokowana na prawie polskim, pozostająca tygodniowych targów, w poniedziałek, oraz w domenie książęcej. Przemawia za tym fakt il.1. Drążdżewo, kapliczka pomoro- czterech jarmarków rocznie, zwiększając, po lokacji na prawie chełmińskim nieodległych wa, fot. S. Rutkowski 2010r. pięciu latach, ich liczbę do ośmiu. stosunkowo od Krasnosielca miast, jak Różan (1378), Łomża (1418), czy Przasnysz (1427). strona 2 Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 1 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 1/34, styczeń 2010 roku Krasnosielccy Żydzi Następnie, najwyższą z kar, w drodze łaski, zamieniono Wspomniany rozwój nie mu na 15 lat ciężkich robót byłby możliwy bez udziału w kopalni. Groźba wykona- miejscowej społeczności nia kary pierwotnej była jak żydowskiej. Udokumento- najbardziej realna, zważyw- wana historia Żydów szy, iż powstańczego ko- mieszkających w Krasno- mendanta o nazwisku Zawi- sielcu rozpoczyna się w stowski powieszono, na kra- drugiej połowie XVIII w. snosielckiej targowicy, 10 Potwierdza to oblata, czyli lat po upadku powstania. urzędowy wpis do ksiąg są- Kolejnym przykładem jest dowych, z 6 XII 1780r. zło- David Shachar, syn jednej z żona do ksiąg ziemi ciecha- ofiar zbrodni w synagodze, nowskiej w Przasnyszu niestrudzony inicjator utrwa- przez Jakuba Kobylińskie- lania w świecie historii kra- go, dotycząca powołania snosielckich Żydów. Wraca- samodzielnego kahału jąc wspomnieniami do tej (gminy żydowskiej) w Kra- tragedii, przytacza słowa snosielcu. Chodziło o odłą- swojego ojca, wypowiedzia- czenie się od gminy prza- ne owego dnia, w sytuacji snyskiej (wcześniej podle- il.3. Krasnosielc, budynek byłej synagogi , fot. T. Bielawski 2010r. najwyższego zagrożenia: gali gminie makowskiej). „David. Opiekuj się matką”. wieku (ponieważ nie mogli pracować) i wrzu- W roku następnym (1781) Żydzi otrzymali ze- cili do rzeki, natomiast jednego lub dwóch (do- zwolenie władz na budowę synagogi i założe- kładnie nie pamiętam) żywcem wrzucili do nie cmentarza (kirkutu). Istnienie drewnianej bagna i przywalili kłodami drzewa”. Powyż- bożnicy, obliczonej na ok. 600 osób oraz kirku- sze relacje z tragicznego 5 września 1939 r. tu i rytualnej łaźni (mykwy) potwierdza zapis z uzupełnia Hinda Himelfarb: „…rankiem wygnali wszystkich mieszkańców na ulice i poprowa- dzili na przymusową pracę, odbu- dować zburzony most. Po pewnym czasie odesłano kobiety i dzieci do il.5. Warner Bros. Logo. domów. Wieczorem zapanował w 1841r. Prawdopodobnie działała także szkoła mieście strach, ponieważ męż- (cheder). Natomiast samodzielna gmina ży- czyźni nie wrócili. Ludzie mieszkający w po- dowska powstała dopiero w 1844 r. (decyzja w bliżu synagogi opowiadali, że w ciągu nocy tej sprawie zapadła dwa lata wcześniej). Nowy słyszeli częstą strzelaninę dochodzącą stam- kahał, obejmujący Krasnosielc, Łazy i Sławki, tąd. Zaczęła się bieganina, ale żołnierze hitle- rowscy nie pozwolili przybliżyć się płaczącym il.4. Krasnosielc, tablica na ścianie byłej sy- liczył wówczas 588 osób. Wraz z uzyskaniem nagogi, upamiętniająca mord dokonany w przez Krasnosielc praw miejskich w 1824 r., kobietom”. Wszyscy świadkowie zgodnie stwierdzają, 1939r. przez hitlerowców na miejscowych wzrosła znacząco liczba osiedlających się tu Żydach, fot. T. Bielawski 2010r. Żydów. Zgodnie z postanowieniami aktu loka- że po skończonej, morderczej pracy przy mo- cyjnego zajmowali tereny przy ulicach - Nad- ście, Żydów zgromadzono w bożnicy. Ich los został przesądzony. rzecznej, Wodnej i Zduńskiej. Statystyki z Przynależność administracyjna 1860r. odnotowują 623 Żydów na ogólną licz- Tablice umieszczone na zewnętrznej ścianie byłej świątyni informują, w trzech językach: bę 997 mieszkańców, tj. ponad 62%. Żydzi, na Krasnosielc, w swych bogatych dziejach, co dzień posługujący się językiem jidysz, okre- angielskim, hebrajskim i polskim, o tej zbrodni i jej 31 zidentyfikowanych ofiarach (il.4). miał różną przynależność administracyjną. ślali swój sztetl (miasteczko) Krasnosielc mia- W latach 1795-1807, w wyniku rozbiorów, nem Silc. Zdominowali branżę krawiecką, W okresie międzywojennym mieszkało w Krasnosielcu około 2 tys. Żydów. 28 IX znalazł się w zaborze pruskim, w tzw. Prusach szewską oraz handel; np. w 1883 r. prowadzili Nowowschodnich, w departamencie płockim. 19 sklepów spośród istniejących 27. Z biegiem 1939r., w trzy tygodnie po masakrze w bożni- cy, zostali wypędzeni do Różana i Ostrowi, po Z kolei w okresie napoleońskim, na mocy de- czasu, synagogę drewnianą zastąpiła murowa- kretu księcia Fryderyka Augusta z 1807 r., na (il.3). Jej budowę ukończono w 1883r. Pra- uprzednim przymusowym złożeniu oświadcze- nia o … dobrowolnym opuszczeniu stron ro- wszedł w skład Księstwa Warszawskiego, cami kierował Henryk Stifelman. Budynek, w powiecie przasnyskim, nadal w departamen- zbroczony krwią ponad 50 Żydów, bestialsko dzinnych. Dalsze wojenne losy zawiodły nie- których w różne zakątki świata. Nie powrócili cie płockim. W czasach Królestwa Polskiego zamordowanych w 1939 r., przetrwał do na- (od 1816r.), w wyniku reformy administracyj- szych czasów. Z pogromu ocalało 6 lub 7 osób do swego sztetl. Większość, niestety, zapłaciła cenę najwyższą. Podczas wojny uległ dewasta- nej, Krasnosielc trafił do obwodu przasnyskie- ciężko rannych. Wyleczeni w niemieckim szpi- go, w województwie płockim (województwa talu wojskowym w Olsztynie, przeżyli wojnę. cji również żydowski cmentarz, na którym ostatni pochówek odbył się w 1940 r. podzielone na obwody zajęły miejsce dotych- Sprawcy zbrodni stanęli przed sądem i zostali czasowych departamentów i powiatów; powia- skazani, co jest wydarzeniem precedensowym Niektórzy z mieszkańców Krasnosielca, po- chodzenia żydowskiego, wpisali się w jego hi- ty przywrócono po 26 latach, w 1842r.). z czasów II wojny światowej. W 1866r., wskutek kolejnej reformy, znalazł Grozę ostatnich godzin przed zbrodnią, storię złotymi zgłoskami. W Krasnosielcu uro- dził się Beniamin Warner (1857), z zawodu się w powiecie makowskim, w guberni łom- przedstawia M. Bondarczuk we wstrząsających żyńskiej. W latach 1919-39, należał do pow. relacjach świadków dramatu. „Piątego dnia szewc, oraz trzej jego synowie - Harry (1881), Albert (1884) i Sam (1888) - współzałożyciele makowskiego, w woj. warszawskim. Podczas wojny (we wtorek 5 września) - wspomina Ic- okupacji, pod nazwą Rotenburg, został włą- chak Galant - Niemcy zorganizowali rano Ży- wytwórni filmowej Warner Bros (il.5) (1923), obecnie jednej z największych na świecie. Z czony do Rejencji Ciechanowskiej stanowiącej dów do uporządkowania mostu rozbitego przez część III Rzeszy Niemieckiej. wycofujące się wojska polskie”. Fakt ten po- kolei Żyd Moszko Lejman podzielił tragiczne twierdza i rozwija kolejny świadek, E. Zieliń- losy polskich powstańców styczniowych. Za ski, stwierdzając, że wówczas „Niemcy za- czynny udział w walce przeciw caratowi, został strzelili dwóch lub trzech Żydów, w podeszłym skazany na karę śmierci przez powieszenie. Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 1 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 1/34, styczeń 2010 roku strona 3 Miasto Krasnosielc. Epizody powstańcze

W 1824 r. osada Krasnosielc otrzymała prawa miejskie oraz herb: na czerwonym tle złoty jeleń w biegu, a nad nim takiż półksiężyc. Pewne przesłanki wskazują nawet na odzyskanie tychże praw. Niestety, brak dokumen- tów, uniemożliwia udowodnienie powyższej tezy, że Krasnosielc już wcześniej był mia- stem. Na wszystkie dziedziny życia, spokojnego miasteczka, rzutowały w XIX w. skutki po- wstań narodowych: listopadowego (1830) i - szczególnie - styczniowego (1863). Jedną, z dwóch potyczek, stoczono w drążdżewskim folwarku (11 lub 12 III 1863, według różnych źródeł), a drugą na tzw. Polskiej Kępie (26-29 VI 1863), nieopodal Drążdżewa Nowego. W pierwszej poległo ok. 50 powstańców, w tym m.in. ppłk Edward Rolski, komisarz po- wstańczy na woj. płockie. Kilku ocalałych, zbiegłych powstańców kozacy powiesili w pobliżu Raków, w miejscu znanym pod lokal- il.7. Płyta nagrobna na Polskiej Kępie upamiętniająca bitwę powstańców styczniowych z woj- ną nazwą „Szubienica”. W drugim przypadku, skiem carskim 26-29 VI 1863 r. Zdjęcie wykonane podczas pieszego rajdu młodzieży gimna- ok. 200-osobowy oddział pod dowództwem zjalnej śladami historii 11.09.2009r., fot. S. Rutkowski. kpt. Józefa Trąmpczyńskiego, odparł ataki wojsk carskich i bezpiecznie wycofał się z za- Godnym uwagi jest znaczący epizod z okre- ści oraz felczerzy i akuszerki. Bogaty zestaw grożonego terenu. Miejsca walk, straceń i po- su I wojny światowej dotyczący przerwania medykamentów oferowała miejscowa apteka. chówku powstańców upamiętniają: w Drąż- przez ofensywę niemiecką (12 Armia gen. dżewie kamienny pomnik wystawiony w Maxa von Gallwitza) rosyjskiej linii obrony 1928r. na placu przykościelnym (il.6), nato- przebiegającej m.in. przez Drążdżewo i Kra- miast na Polskiej Kępie (il.7) i w Rakach płyty snosielc. Najpierw 14 VII 1915r. Rosjanie wy- Aktywność społeczna cofali się w kierunku Ostrołęki, a po tygodniu (20/21 VII) zostali zmuszeni do prze- Aktywną działalność, z chwilą powstania, kroczenia Narwi. Tym samym nastąpił przejawiało Kółko Rolnicze (1905) i Ochotni- przełom w zmaganiach na froncie cza Straż Ogniowa (1906). Wpływ na podjęcie wschodnim. decyzji o powstaniu straży ogniowej miał nie- wątpliwie pożar z 1904r., który strawił 15 bu- Rozwój dynków w południowo-zachodniej części Kra- gospodarczy snosielca. Przypomnieć należy, że znacznie tragiczniejszym był pożar z 1821r., kiedy pa- Krasnosielc, z racji dogodnego poło- stwą ognia padła niemal połowa osady. Preze- żenia nad Orzycem, na szlaku Warsza- sem straży pożarnej został, inicjator jej powo- wa-Królewiec i Ciechanów-Ostrołęka, łania, miejscowy proboszcz, ks. Adolf Biało- był prężnym ośrodkiem handlu i rze- koz, a funkcję naczelnika objął Stanisław Gu- miosła. W kronikach z 1567 r. odnoto- rawski, właściciel folwarku. Zaangażowani w wano tu młyn, 2 gorzelnie, 3 kuźnie i 4 rozwój jednostki byli ówcześni wójtowie gmi- karczmy. Kolejny zapis, pochodzący z ny - Jan Skrobecki i Tomasz Zduniak. 1824r., wymienia 56 rzemieślników W 1907r. powstała strażacka orkiestra dęta pod zrzeszonych w cechach. Są to m.in. batutą kapelmistrza Wincentego Jastrzębskie- bednarze, czapnicy, garncarze, kowale, go. W 1922r. wybudowano murowaną remizę krawcy, kuśnierze i szewcy. W 1860r., strażacką, która przez dziesięciolecia pełniła Karol Krasiński, właściciel Krasnosiel- rolę ośrodka życia kulturalnego. Aktywność ca, uruchomił w nim fabrykę sukna, mieszkańców przejawiała się praktycznie we produkującą - przy 34-osobowej obsa- wszystkich dziedzinach życia społecznego. dzie - do 5 tys. arszynów (ok. 4 tys. m) Przykładem może być, np. wybrukowanie ryn- materiału rocznie. Ponadto w branży ku (1933), czy ufundowanie pomnika Tadeusza sukienniczej działało 10 małych zakła- Kościuszki (1934; il.8). Należy przy okazji Il.6. Drążdżewo, pomnik wzniesiony w 1928r. ku dów. W latach 80. XIX w. prężnie dzia- nadmienić, że przez Krasnosielc wiodła (12 III czci powstańców styczniowych 1863r., fot. S. Rut- łała garbarnia Frajmana Motela. Sukce- 1794r.) trasa 1200 kawalerzystów, pod do- kowski, 2010r. sywnie powstawały, także kolejne za- wództwem brygadiera Antoniego Madalińskie- kłady rzemieślnicze, prowadzone przez go, przyszłych uczestników insurekcji ko- nagrobne. W 1869 r., wyniku reperkusji popo- protestantów narodowości niemieckiej. Prak- ściuszkowskiej, zdążających z Ostrołęki w kie- wstańczych, za pomoc i sprzyjanie powstań- tycznie zaginęły ślady ich bytności w Krasno- runku Krakowa. W okresie międzywojennym com, Krasnosielc utracił prawa miejskie, wra- sielcu, poza miejscem po nieistniejących gro- Krasnosielc był siedzibą sądu pokoju. Nato- cając do statusu osady. Niezmiennym pozostał bach, w sąsiedztwie cmentarza parafialnego. miast w strukturach parafii działały liczne brac- typowo miejski charakter zabudowy, co pod- W początkach XX w. w Krasnosielcu działa- twa i stowarzyszenia, jak np. Katolickie Stowa- kreśla siatka ulic wychodzących z centralnie ły m.in. cegielnia, folusz, huta szkła, młyn rzyszenie Młodzieży prowadzące szeroką dzia- położonego rynku. W rok później (1870), wodny, olejarnia, piec wapienniczy, smolarnia łalność religijną, kulturalno-oświatową, spo- zmarł bezpotomnie, w wieku 58 lat, Karol Kra- i tartak oraz inne drobne zakłady przemysłowe. łeczno-patriotyczną i charytatywną. siński. Nowym właścicielem Krasnosielca zo- Znaczny wpływ na rozwój handlu miały liczne stał Betel Henry Strousberg, który nabyte wło- sklepy i hurtownie. Opiekę medyczną zapew- ści przekazał, Wandzie Rumockiej, swej sio- niali mieszkańcom lekarze różnych specjalno- strze rezydującej w Drążdżewie. Nie była to jeszcze ostatnia zmiana właściciela. strona 4 Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 1 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 1/34, styczeń 2010 roku Oświata

Początki szkolnictwa w Krasnosielcu się- gają 1811 roku. Pierwsza, jednooddziałowa szkoła działała, z przerwami, przez kilkana- ście lat. Próby jej reaktywowania w latach 40. XIX w. nie powiodły się - jak podaje M.M. Grzybowski - z „powodu ubogiej kla- sy ludu”, zaś nauczyciel, który „utrzymać się nie mógł, nie mając żadnego funduszu” - opuścił miejscowość. Ponowne uruchomie- nie szkoły (tym razem trzyoddziałowej), z jednoosobową obsadą i rosyjskim językiem nauczania, nastąpiło dopiero w 1868r. Ko- lejnymi nauczycielami, do wybuchu I wojny światowej, byli: Emilian Budny (1868-70), Jan Moczulski (1870-72), Antoni Nowicki (1872-73), Anastazy Kwiesielewicz (1873- 76), Mikołaj Wasilewski (1876-77), Norbert Tymiński (1877-78), Aleksander Gołaszew- ski (1878-81), Hipolit Rykowski (1881-86), Bolesław Woronowicz (1886-94), Bartło- miej Palewicz (1895-1900), Paweł Dachow- ski (1901-03), Franciszek Kruszewski (1905-14). Również od 1868 r. istniała szko- il.9. Krasnosielc, budynek szkoły, fot. T. Bielawski 2010r. a w Drążdżewie, w której - do 1914 r. - ł Nowicki, Ludwik Łukaszewicz, Włodzimierz przemarsze obcych wojsk oraz skutki nieuro- pracowali następujący nauczyciele: Antoni Saltrukowski, Norbert Tymiński, Maria Bałta- dzaju powodowały pauperyzację społeczeń- łowska, Jan Mikołajtis, Kazimierz Tyr- stwa. Jego ubóstwo i biedę, odczuli dotkliwie bach, Zdzisław Rydzyński, Waleria Biało- żołnierze armii napoleońskiej stacjonujący tu skurska, Juliusz Jaraszus, Jan Czerniew- zimą 1806/7. Ludność, nie mogąc sprostać ski, Franciszek Kruszewski, Wacław Par- wymogom aprowizacji, kryła się z dobytkiem czewski. Trzej z nich - A. Nowicki, N. po lasach, co skrupulatnie odnotowywali w ra- Tymiński i F. Kruszewski - przeszli na- portach oficerowie francuscy. stępnie do pracy w Krasnosielcu. W latach Dane statystyczne pochodzące z 1827r., 1919-26 w Krasnosielcu działały dwie (w trzy lata po otrzymaniu praw miejskich) po- szkoły: jedna, pięciooddziałowa, dla dają 629 osób zamieszkujących w 53 domach. uczniów wyznania rzymskokatolickiego i W 1860r. liczba ludności wzrosła do 997, druga - dla uczniów wyznania mojżeszo- a domów do 72, w tym jeden murowany. Po 23 wego. Od roku szkolnego 1926/27, z po- latach, tj. w 1883r., zanotowano 1720 miesz- łączenia obu placówek, powstała siedmio- kańców i 108 domów. Liczba ludności syste- oddziałowa szkoła powszechna, zatrudnia- matycznie wzrastała, do 2782 osób w 1910r. jąca 9 nauczycieli. Nowy budynek szkol- Ponadto statystyki za 1883r. notują w Krasno- ny oddany został do użytku w 1938 roku sielcu następujące obiekty i instytucje: kościół, (il.9). synagogę, szkołę początkową, urząd gminy oraz sąd gminny II okręgu. Znaczny spadek ludności i olbrzymie straty materialne przynio- Dane ludnościowe sły wojny światowe; po pierwszej Krasnosielc liczył 1842 mieszkańców, a po drugiej – tylko W 1567 r., ówczesny Sielc, będący w 1820 (ok. 46%) z ogólnej liczby 3960 osób posiadaniu kasztelanki wyszogrodzkiej, zamieszkujących osadę w 1939 r. Zniszczeniu Elżbiety Cierniewskiej, liczył ok. 300 uległo 33% domów. mieszkańców. Była to więc duża, zamoż- Tadeusz Kruk il.8. Krasnosielc, pomnik Tadeusza na wieś. Niestety liczne, niszczycielskie Kościuszki, fot. T. Bielawski 2010r.

- Grzybowski M.M., „ Materiały do dziejów szkol- il.3. Krasnosielc, budynek byłej synagogi Bibliografia (wybór) nictwa na Mazowszu”, Płock 2000 il.4. Krasnosielc, tablica na ścianie byłej synagogi, - Jemielity W., „Szkolnictwo w guberni łomżyń- upamiętniająca mord dokonany w 1939r. przez hi- - Bojarski C. „Historia Ochotniczej Straży Pożarnej skiej”, Warszawa 1994 tlerowców na miejscowych Żydach w Krasnosielcu”, „Wieści znad Orzyca”, 2007 nr 6 - Kocot C., „Drążdżewo - kościół drewniany, otocze- il.5. Warner Bros. Logo i 7 nie historyczne”, Drążdżewo 2007 Il.6. Drążdżewo, pomnik wzniesiony w 1928r. na - Bondarczuk M., „Módlcie się do swojego Boga”, - „Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i in- pamiątkę powstańców styczniowych 1863r. „Kurpie” 2004 nr 3 nych krajów słowiańskich”, t. II, Warszawa 1890. il.7. Płyta nagrobna na Polskiej Kępie upamiętniająca - Dziewirski J., „Powstanie Styczniowe w Puszczy - Waleszczak R., „Przasnysz w latach 1795-1866”, bitwę powstańców styczniowych z wojskiem car- Zielonej” [w:] „120 rocznica Powstania Stycznio- Przasnysz 2008 skim 26-29 VI 1863 r. Zdjęcie wykonane podczas wego na ziemiach województwa ostrołęckiego - Waleszczak Radosław, „Ziemia Krasnosielcka pieszego rajdu młodzieży gimnazjalnej śladami 1863-1983”, Warszawa 1984. oczyma historyka” - notatki z prelekcji wygłoszo- historii 11.09.2009r. - Kowalczyk E., „Krasnosielc - najstarszy epizod z nej 10 XII 2009 r. w gimnazjum w Krasnosielcu il.8. Krasnosielc, pomnik Tadeusza Kościuszki dziejów wsi” [w:] Rocznik Mazowiecki, t. il.9. Krasnosielc, budynek szkoły XV/2003 Ilustracje - „Witamy w Gminie Krasnosielc” pod red. U. Dem-

bickiej il.1. Drążdżewo, kapliczka pomorowa - „75 lat Banku Spółdzielczego w Krasnosielcu 1926 il.2. Krasnosielc, kościół parafialny - 2001” pod red. I. Andrychowskiej Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 1 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 1/34, styczeń 2010 roku strona 5 ta dociera do Przasnysza. Tło historyczne Ochronę przepraw przez

Orzyc w Drążdżewie, Kra- W historii Drążdżewa początku XIX wieku snosielcu i Podosiu pełnią zasługuje na uwagę kilka obiektów kultury brygady Schinnera, Fereya materialnej. I tak, na potrzeby Wielkiej Armii i Viviesa z dywizji Levala. Cesarza Francuzów, Napoleona Bonaparte 2 stycznia 1807r. brygada powstał magazyn zaopatrujący armię oraz gen. Schinnera opuściła tzw. ośmiorak, który stanowił kwaterę dla Drążdżewo udając się do przemieszczających się wojsk. Zbudowany też Jastrząbki, Dłutówki i Ba- został podcieniowy zajazd dla podróżnych – ranowa. Utrzymanie bry- karczma. Czas zatarł funkcje tych obiektów; gad wojskowych było dla magazyn etapowy Wielkiej Armii został na- mieszkańców Drążdżewa i zwany spichlerzem dworskim a ośmiorak okolicy uciążliwe i wy- funkcjonał jako siedlisko dla parobków dwor- niszczające. Na mapie z skich. Nie doczekał się w literaturze histo- końca XVIII w. Drążdże- rycznej żadnej wzmianki kurhan mogilny żoł- wo składało się, podobnie nierzy napoleońskich, poległych na północ- jak i dziś z kilku członów nym Mazowszu, zachowany do dziś nieopodal osiedlowych. Rozległy cmentarza grzebalnego w Drążdżewie. konglomerat rolno- Tłem historycznym dla ich wzniesienia była hodowlany był bezradny wojna Napoleona z Rosją carską, Prusami i wobec potrzeby zaopa- Austrią. Mocarstwa te, jako sąsiedzi Polski, trzeniem wojsk w żyw- dokonały jej rozbiorów w latach 1772, 1793, ność i kwatery. 1795 il.1. Północne Mazowsze, w tym Drąż- 31 stycznia 1807r. w dżewo przeszło pod panowanie Prus. Elity pa- kwaterze przasnyskiej Na- triotyczne Polski przystąpiły do sojuszu z Na- poleon liczył dzienne por- poleonem w nadziei na odzyskanie niepodle- cje dla Żołnierzy, i tak głości. „…. w Przasnyszu można Po zwycięstwie Napoleona w bitwie pod przygotować około 15 ty- Jeną i Auerstädt (Morawy) nad armiami Au- sięcy racji dziennych, to strii i Rosji 6 i 14 października 1806r., sztaby jednak za mało. Trzeba wojskowe Polski i Europy spodziewały się, że przysłać tu 500 kwintali armia francuska wkroczy do Polski, aby nadal mąki…. Tych 500 kwintali rozprawiać się tu z Rosją i stąd ruszyć w głąb il.1. Tak zwany Kołacz Królewski; zaborcy zgromadzeni są wo- uczyni około 50 tysięcy jej terytorium. Tak się też stało w końcu kół mapy Polski dzieląc się między sobą jej obszarem, porcji i zabezpieczy na 4-5 1806r. Miejscem rozpraw wojennych stało się ryc. Nilson, 1772 dni potrzeby miejscowej północno–wschodnie Mazowsze; Pułtusk, piekarni”. ziemia ciechanowska z Gołyminem, Ostrołęką dła 26 grudnia 1806r. w drugi dzień świąt Bo- Z Przasnysza Napoleon wyruszył (31 stycz- i Frydland w Prusach Wschodnich. żego Narodzenia. Po niej nastąpiło rozdrobnie- nia 1807r.) przez Chorzele do Wielbarka, aby Dowództwo tej operacji objął marszałek Ni- nie armii, aby mogła się wyżywić i pełnić za- już 1 lutego przystąpić do ofensywy w ramach colas Davout, który dowodził wojskiem fran- dania wojenne. Marszałek Soult zajął kwaterę zimowej kampanii na terenie Prus Wschodnich. cuskim i polskim w Księstwie Warszawskim. w Krasnem. Bitwa z Rosjanami pod Ostrołęką (16 lutego) Nicolas Soult (il.2.) i Jan Lannes – dowodzi- Generał Murat ścigając Rosjan, zajmuje 28 przyniosła przegrupowanie w celach osłono- li na Mazowszu północnym. Wojskami rosyj- grudnia Maków Mazowiecki. Kawaleria Guyo- wych. Dywizjom Wielkiej Armii towarzyszyło skimi dowodził gen. Benningsen, a wojsko Polskie dowodzone pruskimi gen. Estocq. Dwie grupy przez księcia Józefa Ponia- Wielkiej Armii wkraczające do Pol- towskiego, generałów Józefa ski liczyły po 80 tysięcy ludzi. Cię- Zajączka i Jana Henryka Dą- żar wyżywienia żołnierzy i koni browskiego. Losy kampanii spadł na wieś mazowiecką. Nie było na Mazowszu i w Prusach zapasów, panował głód. Generał (1806-1807) rozstrzygnęły Milhaud w raporcie z Krasnosielca 5 się 14 czerwca 1807 pod stycznia 1807r. informował: „Prawie Frydlandem. Zwycięstwo to wszyscy mieszkańcy uciekli i chowali ułatwiło zawarcie porozu- się w lasach razem ze swoim dobyt- mienia Francji z Rosją i Pru- kiem…”. Magazyny zgrupowane sami w Tylży 7 i 9 lipca centralnie w Warszawie i Modlinie 1807r. Porozumienie w Tyl- nie zdołały ponosić ciężaru zaopa- ży zaowocowało utworze- trzenia. Transporty często rabowano. niem Księstwa Warszaw- Mazowsze nie było przygotowane, skiego, nad którym władze aby żywić armię Napoleona. Cofają- objął król saski Fryderyk ce się wojska rosyjskie i pruskie August. przejmowały prowiant, nadto nisz- Obszar Księstwa obejmo- czyły za sobą młyny, mosty, składy wał tylko tereny zabrane zboża i siana. Zmorą armii były przez Prusy w drugim i trze- błotniste gościńce i mroźny, wietrz- cim rozbiorze Polski. To ny klimat. Nie wytrzymywały na rozczarowało wielu Pola- stęchłym sianie i słomie kawaleryj- ków. Odzyskanie niepodle- skie konie arabskie. Oddziały fran- głości dla całego kraju wy- cuskie atakowane były nieustannie magało jednak wojny z Ro- przez watahy kozackie i hordy Basz- Il.2. Marszałek Soult, dowódca wojsk napoleońskich na Mazowszu, sją (przyp.1.). kirów. Bitwa pod Gołyminem wypa- wyd. Spamers, Illustrite Weltgeschichte, Leipzig, 1887, T.IX. strona 6 Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 1 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 1/34, styczeń 2010 roku Ośmiorak w Drążdżewie

Ze Stegny pod Jednorożcem, wzdłuż rowu kujawskiego, prowadził do Drążdżewa gości- niec. Trakt ten rozwidlał się w pobliżu obecnego domu K. Rutkowskiego, aby przez część obecnego Drążdżewa Małego zwanego po- tocznie Gierówką oraz Grądy i Chodkowo dobiec do Przasnysza. Odcinek północny tego gościńca, czyli obecny wygon przy b. gospo- darstwie Mariana Wójcickiego wiązał się przed domem Tubisów ze starym szlakiem Pułtusk, Maków, Chorzele, Królewiec. Należy nadmienić, że szlak pułtusko-chorzelski biegł w stronę Krasnosielcka, od granitowej figurki, skrajem skarpy orzyckiej, na tyłach obór il.3. Zestaw fotograficzny według projektu N. Ledoux z 1779r., przypomina Ośmiorak Flanczewskich i Olendrów do folwarku, prze- w Drążdżewie cinając wąwóz rowu kujawskiego. Przy tym oto rozjeździe gościńców przed domem Tubi- sów istniała pierwsza krzyżówka drążdżewska; kiem miały Bagienice. cja 1987, str. 1026). stąd droga do Przasnysza, do Chorzel i do Kra- Pomysł na taką strukturę, przydatną celom Budynek kwatermistrzowski wojsk napole- snosielca. Tu też pozostał do dziś zjazd prze- wojskowym, wprowadził francuski architekt ońskich w Drążdżewie uzyskał po czasie miano prawy przez Orzyc do Baranowa. To miejsce Nicolas Durand (1739–1830). Wędrował on „ośmioraka dla parobków dworskich”. skrzyżowań wybrał kwatermistrz wojsk francu- jako intendent z armią napoleońską po Europie W czasie wznoszenia budynku ok. 1807r. skich na budowę kwater, lub jak mówiono też, i upowszechniał przy pomocy wzorów graficz- gospodarka feudalna traciła siłę trwania. Nie stancji dla wojska. Budynek miał pełnić funk- nych (sztychów) swoje projekty. Zapewne można przyjąć więc, aby folwark drążdżewski cję praktyczną bez elementów ozdobnych i drążdżewski cieśla i zdun dysponowali podob- wianował odchodzący w przeszłość system znamion reprezentacji, którą stwarzają porząd- nym wzorem, il.3. N. Durand nie był pierw- pańszczyźniany, budując jednoizbowe wnętrza ki architektoniczne. Miał być wzniesiony z ta- szym w pomyśle wznoszenia „ośmioraków”. dla wieloosobowych rodzin. nich materiałów budowlanych pozyskanych na Przejął wzory od innego architekta francuskie- Napoleon wyzwolił chłopów z feudalnego miejscu, a więc drewna, gliny, słomy lub trzci- go, Claude Nicolas Ledoux (1736–1806). Le- poddaństwa, pozyskując ich masowo do wojo- ny używanej na strzechy. Oprócz kwater mie- doux zaprojektował w owym charakterze osie- wania. Wcześniej zaś, w 1789r. uchwalony zo- ścił kuchnię, łaźnię i niekiedy lazaret (izbę dla dle w miejscowości Chaux w 1779r, il.4, stał wiekopomny akt prawny rewolucji francu- chorych). Podobny budynek zwany ośmiora- (przyp.2) (zob. Encyklopedia Britannica, edy- skiej - Deklaracja Praw Człowieka i Obywate- la. Chłopi pozyskiwali z czasem, cho- ciaż nie od razu, możliwość wykupy- wania działów rolnych lub przyjmo- wali formę czynszu, to jest dzierżawę gruntu za roczną opłatą. Nie na czasie było inwestowanie folwarku w bieda- chaty dla służb dworskich. Ośmiorak, tak w Drążdżewie, jak i w Bagieni- cach wznosił kwatermistrz napoleoń- ski dla wojska. Wielu mieszkańców Drążdżewa pamięta go do dziś. Mieszkanka tego budynku, Janina z Płócienników Ko- walczykowa opowiada; „Posiadał wy- soki dach słomiany. Niskie ściany przebite małymi oknami. Okna sięgały niemal podwalin”. Izby tej podłużnej, trzytraktowej budowli (o trzech sie- niach z każdej strony) po ustaniu wojny w 1815r. zasiedlali gospodarze i rzemieślnicy (przed drugą wojną światową mieszkali tu rolnicy Stani- sław Wójcicki, Bolesław i Stanisław Płóciennikowie, rybak Boruch, szewc Kowalczyk, wyrobnik Daliga oraz pracownicy tartaku Wieczorek i Śmie- ciński). Historia ośmioraka w Drąż- dżewie zakończyła się w 1946r. Pro- paganda PRL odczytała w nim relikt uciemiężenia polskiego chłopa. Budy- nek z takim piętnem został rozebrany (na jednej ósmej jego części byli jego mieszkańcy M. Wójcicki i St. Płó- ciennik postawili oddzielne domki, dziś istniejące).

Il.4. Claude Nicolais Ledoux (1736-1806). Wizja osiedla leśnego w Chaux, 1779.

Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 1 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 1/34, styczeń 2010 roku strona 7 Magazyn etapowy armii napoleońskiej

Wzniesienie murowanego magazynu w Drążdżewie wiązało się z potrzebami Wielkiej Armii Cesarza Francuzów, il.5. Był to pierwszy budynek murowany i to tak dużej skali. Zdumiewa w nim para lochów podłużnych, sklepionych trudną techniką kolebki. To nie są zwykłe piwnice, ale kazamaty. Nie muro- wał ich okoliczny murarz, ale zastosowano inżynierię wojskową. Lochy piwnic magazynu w Drążdżewie przypominają w przekroju podziemia twierdz francuskich na przełomie XVIII i XIX wieku, il.6, (przyp. 6. Zbliżone jest również rozwiązanie klatek schodowych, które są umieszczone w narożach obu budowli. Literatura historyczna nie wniosła dotąd opracowań na temat tego obiektu. Pominął go też Katalog Zabytków sztuki w Polsce, pow. il.5. Magazyn etapowy armii napoleońskiej Drążdżewie, fot. C. Kocot 2008r. Maków Maz. wyd. 1982r. Nie można wiązać budynku z potrzebami magazynów wojskowych, i nie tylko. Publiko- sprzyjało funkcjom magazynowym – załadun- folwarku w Drążdżewie, poza tym, że mieścił wany przez Ryszarda Bochenka rysunek pod- ku do piwnic, do komór ze zbożem, mąką, się w bloku jego obszaru rolnego. Mapy Rizzi ziemi fortyfikacji francuskich z przełomu wódką na całym parterze oraz amfiladowym Zanoniego w 1772 oraz Karola de Perthesse z ciągu przejść do bok- 1790 roku nie zaznaczają budynku magazynu. sów szpitalnych na pię- Mapa Karte des Westlichen Rusland w skali trze i poddaszu. Amfi- 1:100 000 podaje obszerną zakreskowaną par- ladowy układ wnętrza celę, il.7 nie ujawniając co na niej się mieści sprzyjał celom maga- (Parcela pokrywa się z dzisiejszym podwó- zynowym (wnętrza rzem i zabudowaniami Z. Pichały). Geograf mieszkalne zaś grupo- Daniel Friedrich Sotzmann odnotował w wały się w traktach 1808r. plan budynku o dwudzielnej piwnicy, przy sieni, po obu jej il.8. Bryła budynku, wprawdzie pierwszego stronach). Wejście murowanego w Drążdżewie i w pobliskiej środkowe od obecnej okolicy, nie rzucała się w oczy niczym szcze- drogi w kierunku Kra- gólnym. Żadnych wież obronnych, ani strzel- snosielca to przeróbka z niczych krenelaży lub wojennych panoplii tu późniejszej adaptacji nie widać. Odsunięty od starego gościńca bie- Il.6. Projekt działobitni z fortyfikacji francuskich na przełomie budynku dla celów gnącego brzegiem Orzyca, zamaskowany XVIII i XIX w., przekrój poprzeczny z widokiem pary kazamat szkolnych, il.9. resztą puszczy, nie identyfikowany na mapie, sklepionych kolebkowo. Podobne lochy posiada budynek w Drąż- Napoleon przekonał mylił uwagę grasujących watah kozackich i dżewie, zob. Ryszard Bochenek, Twierdza Modlin, Warszawa 2003. się, że sieć magazynów stawała się bardziej rabusiów. Nie mniej grube mury ścian, któ- XVIII/XIX wieku, jako żywo przypomina piw- przydatna niż doraźne zakupy lub rekwizycje rych szerokość na parterze wynosi prawie 1 m niczne lochy budynku w Drążdżewie. Budynek na ogołoconym z żywności Mazowszu. Wzno- oraz jeszcze grubsze na kondygnacji lochów mieścił także, liczący się w hierarchii potrzeb szono, zatem magazyny etapowe pierwszej, piwnicznych obliczone były na zabezpieczenie wojennych lazaret (szpital). Wejście z naroża

strona 8 Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 1 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 1/34, styczeń 2010 roku drugiej i trzeciej grupy. W grupie pierwszej pozostawały dotychczasowe magazyny cen- tralne w Modlinie, Warszawie, Bydgoszczy, Poznaniu. W pierwszej dekadzie XIX w. zintensyfi- kowany został przemysł w Drążdżewie. Zapo- ra wodna zlokalizowana w poprzek dwóch ko- ryt Orzyca umożliwiła pracę młyna zbożowe- go, tartaku i zespołu foluszy (maszyny służące do spilśniania sukna). Pracowały też wcześniej kuźnia żelaza i gisernia (odlewnia metalu). Budowa magazynu etapowego w Drążdże- wie wpisana została w sieć inwestycji wojskowo-budowlanych. Już zimą 1806/7 z roz- kazu Napoleona rozpoczęto pracę przy twierdzy Modlin. Do robót wydzielono oddziały 3 korpusu generała Davout w okresie 10 grudnia 1806 do września 1808 (przyp. 4). Po 1807r. wybudowano w Serocku twierdzę, która wraz z Modlinem i warszawską Pragą stanowiła trójkąt twierdz manewrowych. Drążdżewo należało do krasnosielckiego klucza dóbr Krasińskich. Majątek wysunięty był daleko w północne i wschodnie rubieże Mazowsza, w strefy nadgraniczne Prus i Rosji. il.9. Magazyn etapowy armii napoleońskiej w Drążdżewie, fot. z albumu rodzinnego Włady- Budowa ok. 1807r. w Drążdżewie magazynu sława Kocota. wojskowego i obszernego lazaretu uzyskuje swoją zasadność po uwzględnieniu pomocy in- zimierz Krasiński nie doczekał się wejścia ar- jenną i Izbę Administracji Publicznej oraz Izbę żynieryjnej z Serocka. Tu 27 marca 1807r. mii napoleońskiej do Polski, zmarł w 1802 ro- Najwyższą Sprawiedliwości. Działania Izb obejmuje dowodzenie nad piechotą Izydor ku, ale plan zaopatrzenia wojskowego zapewne uprawomocnił dekret cesarski 14 stycznia Krasiński, generał major Wojsk Koronnych, przygotował wspólnie z kuzynem Izydorem, 1807r. Dekret powołał Komisję Rządzącą, jako mianowany na to stanowisko 23.V.1794r., il.10 obaj pełnili wysokie urzędy w strukturze polski rząd tymczasowy z prezesem Stanisła- (przyp. 5). Budowie magazynu wojskowego w Wojsk Koronnych. Po śmierci Oboźnego oso- wem Małachowskim na czele. bliwą aktywność na rzecz Drążdżewa okaza- ła wdowa po nim, Anna z Ossolińskich, il.12. Rosło znaczenie Drążdżewa. Około 1804 roku Ossolińska podejmuje decyzje przeniesienia tu z Krasnosielca kościoła drewnianego, który zastąpiony został w Krasnosielcu przez nowy, murowany. Kościół drewniany, po przeniesieniu do Drążdżewa utracił wezwanie św. Piotra i Pawła, jakie miał w Krasnosielcu a przyjął nowe wezwanie św. Izydora. Odczytać tu na- leży promocyjny gest Ossolińskiej w stronę Izydora Krasińskiego. Patron imienny gene- rała miał sprzyjać niełatwym jego misjom. Kościół w Drążdżewie parokrotnie jako kaplica dworska Krasińskich, podjął ciężar mobilizowania ludności puszczańskiej do wojska lub na usługi inżynierii wojskowej, do robót przy fortyfikacjach w Serocku. Izydor Krasiński potrzebował ochotników zarówno do prac fortyfikacyjnych jak i do wojowania, dowodził przecież piechotą (aneks 1, przyp. 6). Patrioci polscy, w tym rodzina Krasińskich il. 11. Portret, Kazimierz Krasiński, Oboźny herbu Ślepowron działali w przekonaniu, że Wielki Koronny, zbiory Muzeum zaborcom można przeciwstawić się tylko Romantyzmu w Opinogórze, Il.10. Portret, Generał Izydor Krasiński, zbrojnie, niestety część elit okazywała loja- obraz olejny na płótnie. lizm i bliskie stosunki z władzami zaborczy- zbiory Muzeum Wojska Polskiego, Od 26 stycznia 1807r. organizowano Izby obraz olejny na płótnie. mi. W kaplicy dworskiej Drążdżewo, dużo uwagi zwracano na promowanie misji cywil- Powiatowe Wykonawcze. Pomimo działań wo- Drążdżewie sprzyja pomoc inżynieryjna wzno- no-wojskowych; więcej niż można było uzy- jennych organizacja administracji polskiej i szonych w Serocku i Modlinie fortyfikacji, skać w kościele parafialnym lub zakonnym. mianowania urzędników następowały w tempie przychylność generała Izydora Krasińskiego, Zapewne posługa ta należała do kapelana dynamicznym. Decyzję podejmował Napoleon komendanta twierdzy w Serocku oraz myśl dworskiego (aneks 2). osobiście, zwłaszcza przy organizacji departa- kwatermistrzowska Kazimierza Krasińskiego, Jeszcze przed porozumieniem Napoleona mentu płockiego, który stanowił tak pole bi- wcześniejszego właściciela dóbr Drążdżewo, w Tylży w lipcu 1807r. z Rosją i Prusami twy, jak i teren zaopatrzenia. Dekrety, memo- il.11. i przed utworzeniem Księstwa Warszawskiego, riały i zalecenia wdrażano bezzwłocznie. I tak Kazimierz Krasiński piastował od 1763 roku zaczęła działać polska administracja cywilna. np. memoriał z 9 stycznia 1807r. ograniczał Urząd Oboźnego Wielkiego Koronnego. W pocz. grudnia 1806 powołano Komisję samowolę wojsk francuskich, innym zleceniem Oboźny miał pieczę nad organizacją obozów Żywnościową z zadaniem zorganizowania zawracano uwagę, aby „nie wszystkie młyny wojskowych, zaopatrzenia i ruchu taboru. Ka- aprowizacji. Utworzono Izbę Najwyższa Wo- zajęły zboże na mlewo, aby część zostawić na Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 1 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 1/34, styczeń 2010 roku strona 9 produkcję wódki”. Izba Najwyższa Admini- stracji zobowiązuje Komisje Powiatowe „…pod odpowiedzialnością władzy wojskowej francuskiej zabezpieczyć transporty żywności eskortą uzbrojoną w kosy, siekiery i strzelby…” (zob. A. Kociszewski, Mazowsze w epoce wojen napoleońskich. Ciechanów 1974, 1979, Warszawa 2001). Organizacje zaopatrzenia w departamencie płockim Napoleon osobiście zlecił Józefowi Wybickiemu w drugiej połowie grudnia (przy- p. 9). Wybicki przybył do Płocka 25 grudnia 1806r. aby zakładać magazyny w różnych miejscowościach. W grudniu też 1806r. ogło- szona została Instrukcja Izby Wojenno- Ekonomicznej dla Komisji Powiatowych w Płocku. Powiaty zostały obciążone obowiąz- kiem zapewnienia kwater, żywności i furażu na rzecz armii francuskiej, 10). Do obowiąz- ków komisji należało również zakładanie laza- retów, zapewnienie obsługi medycznej i do- starczenie lekarstw, które wynagradzane będą ze skarbu cesarskiego, 11). Mazowszanie odgrywali pewną rolę w organizacji cywilnej. Generalnym intendentem il. 13. Drążdżewo, mogiła żołnierzy napoleońskich 1812-13, stan sprzed 1970r. został prefekt departamentu płockiego Raj- Fotografia archiwalna z Kroniki Parafii Drążdżewo. mund Rembieliński (19 stycz. 1808 do 1813r.). Rembielińskiego poprzedzał na tym 12), il.5, 9. Był masywny i obszerny. Mieścił ją powojenny krajobraz Drążdżewa. stanowisku (do 20 grudnia 1807) Joachim Mo- lazaret na poziomie pierwszego piętra i podda- Po upadku wojen napoleońskich (1813r.), a szyński. Na głównych kontrolerów skarbowych sza. Magazyny i lazarety, jako pomieszczenia zapewne w czasach Królestwa Kongresowego departamentu płockiego powołano w maju użyteczności wojskowej budowane były łącz- (po 1815r.) budynek magazynu włączony zo- 1807 Antoniego Zielińskiego i Edmunda Za- nie, jak wzmiankuje literatura historyczna. błockiego. Skarbnikami powiatu przasnyskie- Na istnienie lazaretu w Drążdżewie dla ran- go, do którego należało Drążdżewo zostali po- nych, chorych na tyfus i szkorbut dowiezio- wołani Aleksy Ostrowski i Tomasz Bączkow- nych tu z pól bitwy, a zwłaszcza z traktów ski. Wymienione nazwiska tworzą krąg posta- smoleńskich, wskazuje jakże przejmujący i pe- ci, które wpływały z Urzędu na przemysłowy łen żałoby dowód. Jest nim monumentalna rozwój Drążdżewa w pierwszej ćwierci dzie- mogiła ziemna położona ok. 400 m od lazaretu, więtnastego wieku. Zwłaszcza w okresie wojen w pobliżu Kościoła. Tylko badania archeolo- napoleońskich. giczne zdolne są ujawnić co kryje w swoim po- Magazyn w Drążdżewie należał do grupy sadowieniu il.13. magazynów etapowych, jak te w Ostrołęce, Po pół wieku magazyn-lazaret w Drążdże- Różanie, Makowie Mazowieckim i Przasnyszu, wie był świadkiem historycznego, równie dra- matycznego zdarzenia. W czasie powstania styczniowego 1863 przybyli tu po bitwie pod Myszyńcem, na krótki odpoczynek, powstańcy pod dowódz- twem Zygmunta Padlewskiego. Pod osłoną nocy, z 10 na 11 marca, napa- dła na powstańców carska piechota generała Tolla. Zginęło wielu po- wstańców, zginął Edward Rolski, adiutant dowódcy. W ręce nieprzyjaciela wpadła kancelaria sztabu. Ofiary po- grzebane zostały na przykościelnym cmentarzu od strony prezbiterium. W roku 1928 nastąpiła ich ekshumacja i złożenie pod kamiennym kurhanem obok kościoła, il.14. (aneks 2). il.12. Portret, Anna z Ossolińskich Krasińska, Na przełomie 1944 i 1945 roku lot- zbiory Muzeum Romantyzmu nictwo sowieckie niszczyło niektóre w Opinogórze, obraz olejny na płótnie. obiekty w Drążdżewie. Był to most na stał do inwentarza folwarku Krasińskich w rzece Orzyc i właśnie magazyn. Nale- Drążdżewie, stąd przyjęła się nazwa „spichlerz ży sądzić, że operację lotniczą wspo- dworski”. Przed drugą wojną światową należał magał stary plan i dobre rozeznanie do Rafała Szejmana, zwanego przez mieszkań- wojskowo-historyczne budynku, jako ców Fułką. Po wojnie mieściła się tu szkoła ewentualnego punkt oporu niemiec- powszechna, przedszkole, biblioteka. W czasie kiego. Zrzucona niecelnie bomba du- drugiej wojny światowej dzierżawcą z nadania żego kalibru wyrwała potężny lej ok. administracji niemieckiej był Henryk Hass, 150 metrów od północnego naroża przybyły tu z Torunia. Obecnie w niewielkiej magazynu. Inny, mniejszy ładunek części budynku mieści się punkt apteczny. uszkodził elewację południową. Autor il.14. Kurhan kamienny powstańców stycznia 1863r., niniejszego opracowania oraz jego ró- wzniesiony w 1928r. wieśnik, Mirosław Szewczak, pamięta- strona 10 Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 1 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 1/34, styczeń 2010 roku Karczma w Drążdżewie

Budowa Karczmy w Drążdżewie, il.15, przypada na okres, kiedy wieś wzmogła roz- wój swojego uprzemysłowienia na przełomie XVIII i XIX w., ożywił się ruch drogowy. Gościńce wypełnione zostały podróżnymi z towarami oraz taborem wojskowym. Ruchowi podróżnych sprzyjała bliskość granic z Pru- sami i Rosją. Tu, na Mazowszu północnym Napoleon wyznaczył place boju, aby rozpra- wić się z armiami Rosji i Prus. Karczma w Drążdżewie nie zachowała się; spłonęła w pocz. 1945 r. wraz ze środkową częścią wsi, w czasie natarcia sił sowieckich na cofającą się armię hitlerowską. Bliskość granicy z Prusami determinowała u cofają- cych się wojsk zaciętość oporu i zniszczenia. Karczma wzniesiona została przy trakcie Pułtusk-Maków-Chorzele, biegnącym dalej do Królewca. Około 150 m. naprzeciw karczmy od jej płn.-wsch. strony, zaczęto sypać groble w poprzek doliny Orzyca. Rzeka na tym od- cinku płynęła w dwóch korytach, tym obec- nym u podnóża skarpy, wzdłuż wsi oraz kory- w. pito wódki dość dużo. Na ziemiach ukraiń- praw rzecznych. Karczma wyróżniała się bryłą tem wzdłuż skarpy Wólki i Zwierzyńca. W roz- skich Białorusi w XVII i XVIII w. wódka nie- architektoniczną spośród miejskiej i wiejskiej ległej dolinie Orzyca powstał potężny zbiornik mal zupełnie wyparła piwo i stała się po- zabudowy. Jej sylwetkę charakteryzował wy- wody, który sięgał zalewem po Budy i Nakieł, wszechnie spożywanym trunkiem. soki, łamany dach, il.17 i obszerny podcień. il.16. Taka masa wody starczyła do pracy mły- Karczmy od najdawniejszych czasów były Przysłowie ludowe głosiło „Karczma bez pod- na zbożowego, tartaku i zespołu foluszy nawet nieodłącznym elementem życia polskich wio- cienia, człowiek bez sumienia”. w czasie letniej posuchy. Pracujące urządzenia sek i miast. Karczma zastępowała giełdę, była Karczma w Drążdżewie ustawiona była przemysłowe gromadziły obsługę oraz dostaw- miejscem towarzyskich spotkań. Kształtowały przez dwór Krasińskich. Właścicielem klucza ców i odbiorców towaru. Drzewo do tartaku się tu opinie i obradowały sejmiki. Karczma krasnosielskich dóbr, do którego należało dostarczano wodą tratwami z puszczy orzyc- służyła gościną utrudzonym podróżnym. Drążdżewo był wówczas Józef Wawrzyniec, kiej w okolicach Jednorożca i Bud. (Budy do Karczmy podlegały miejscowemu dworowi. syn Kazimierza, Oboźnego Wielkiego Koron- dziś pozostają zagłębiem drzewnym). Wznosiła je głównie szlachta, ta bogatsza, po- nego. Zbudowanie karczmy zależało od pro- Słowo Karczma ma dawne, słowiańskie po- siadająca majątki a zwłaszcza gorzelnie i bro- dukcji gorzelniczej i browarnej dworu, lub ze- chodzenie od wyrazu dzban - niemieckie wary. Składały się one z budynku mieszkalne- społu majątków, do którego należały Bagieni- „krug”. Karczmy istnieją tak długo jak państwo go, niekiedy ze stajnią i oficyną dla służby i ce, Chłopia Łąka i Tryłoga. Pośród mieszkań- polskie. Statut Kazimierza Wielkiego z roku woźniców. Budynek karczmy wyróżniał się ców Drążdżewa zachowała się pamięć o istnie- 1347 zapowiadał, „aby karczmarzom nikt spośród małomiasteczkowej i wiejskiej zabu- niu tu gorzelni (informację przekazał mi Jan gwałtu czynić nie śmiał”, 13). W małych spo- dowy. Zlokalizowany był w miejscach uczęsz- Jóźwiak). Budynek karczmy drążdżewskiej łecznościach wsi zachowali oni miejsce czanych; w pobliżu Kościoł, na rozstajach go- miał wymagany zwyczajem podcień, który uprzywilejowane – nie podlegali pańszczyźnie ścińców, u wylotu z miast lub w pobliżu prze- tworzyły słupy o trzonach skromnie profilowa- i byli zwolnieni od wielu ciężarów. Żydzi nych i za- arendarze, tak charakterystyczni w licznych strzały two- wspomnieniach i opisach podróży, pojawiają rzące ma- się w karczmie późno, w końcu XVII wieku. lowniczą W średniowiecznej Karczmie nie występowa- arkaturę ły przedziały klasowe. Przy jednym stole za- (łuki). siadali duchowni, szlachta, mieszczanie i Dach pier- chłopi. Wspólnie popijali piwo, wspólnie wotnie był gwarzyli, 14). „W zielonej puszczy kurpiow- łamany, na- skiej, w Myszyńcu, w drugiej połowie XVII stępnie wieku i pierwszej XVIII toczyła się ostra ry- przebudo- walizacja miedzy karczmą starosty a karczmą wany na duchowną, która należała do misji jezuickiej. połać jed- Posłańcy starosty nakładali kary pieniężne nospadową. oraz batożyli chłopów, którzy z despektem dla W przebu- jaśnie wielmożnego pana starosty gardzili dowanej dworskim piwem a chodzili do karczmy du- połaci wy- chownej. Jezuici natomiast nie godzili się różnia się udzielać sakramentów tym, którzy zamiast pi- jednak od- wa z karczmy duchownej pili trunek z karczmy mienny starosty, wszak trunek starosty nie posiadał gont a wartości „duchowych”, 15). brzeg poła- Na ziemiach polskich, niemal do począt- ci od strony ków XIX wieku produkcja i spożycie wódki lewej jest były dość niskie. Szczególnie na ziemiach za- znacząco chodnich, niemal wyłącznie zadawalano się wygięty w piwem. Znacznie większa rolę odgrywało spo- miejscu życie wódki na wschodnim Mazowszu, Podla- Il.16. Mapa, zalew wodny z tamą na Orzycu w Drążdżewie, początek XIX w. pierwotne- siu i Lubelszczyźnie. Tam zwłaszcza w XVII go uskoku Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 1 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 1/34, styczeń 2010 roku strona 11 dachu (zob. fotografię archiwalną, il.15). istnienia figurki słupowej z rzeźbą św. Jana lewskim kwaterowała w folwarku, gdzie zaata- Wnętrze karczmy było jednotraktowe, co zna- czyło, że z sieni na przestrzał, wchodziło się do pomieszczeń. W. Łada wspomina, ze karczma była duża łącznie z „zajazdem”. Wła- ścicielem jej był ok. 1916r. Josek Szlajfer, 16). Około 1915 roku budynek został zmniej- szony. Jego północną część okrojono o jedną– trzecią długości, aby uregulować bieg utwar- dzonego szutrem kamiennym gościńca Prza- snysz–Baranowo. Gościniec ten, odnotowany przez mapy z początku XIX wieku funkcjo- nował, ale z ograniczeniem. Odbywał się tu ruch lokalny, gdyż przejazd przez groblę na Orzycu utrudniały prace młyna zbożowego i tartaku. Groble przecinały jazy wodne zwią- zane z pracą tych obiektów. Na miejscu karczmy wznosi się dziś dom Aliny Kacprzyńskiej. Karczmy przeważnie nie cieszyły się dobrą opinią, jako miejsce towarzyskiej rozrywki i spędzania czasu. W stanie zamroczenia alko- holowego pobudliwość chłopa była dużo większa niż zwykle. Nierzadko wiec docho- dziło do karczemnych burd i awantur, jak to z pewnym dystansem odnotował Adam Mic- kiewicz: „jedzą, piją, lulki palą, tańce, hulan- ka swawola; ledwie karczmy nie rozwalą…”. Z pejoratywnych określeń tego przybytku często i swawoli narodziły się przezwiska karczmy jak „Wilcza jama”, „Utrata”, „Mi- tręga”, „Piekło”, „Piekiełko”. Ksiądz Serafin Gomulski w swoim wierszowanym utworze z pierwszej poł. XVIII wieku wprowadził roz- działy – pamflety, które odnoszą się do Karcz- my: „Gogułka bezbożna”, „Wódka gorsza niż diabeł” lub „Lepsi diabeł niż wódka” itp. Podkrasnosielska osada „Piekło” (obecnie zwyczajowo – „Piekiełko”), dziś stanowiąca il.26. Fragment mapy Prus Nowowschodnich wydanej 1806-1808, część Nowego Krasnosielca, to historyczny Textor-Soltzmann dowód na istnienie karczmy w sąsiedztwie przeprawy rzecznej przez Orzyc (naprzeciw Nepomucena. kowana została nocą 10/11 marca przez pie- Kościoła i gimnazjum). Nadmienić tu wypada, W czasie powstania styczniowego 1863r. chotę carską gen. Tolla. że skrupulatny geograf z początku XIX wieku część oddziału zajmowała karczmę i pobliski nie omieszkał zaznaczyć nieopodal karczmy młyn. Część zaś z dowódcą Zygmuntem Pad-

il.17. Charakterystyczny dach łamany karczmy polskiej. Drzeworyt według obrazu W. Szernera. (zob. B. Baranowski, Karczmy Polskie, il.6).

strona 12 Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 1 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 1/34, styczeń 2010 roku kwatery, magazyny i szpitale dla Kurhan wielotysięcznych korpusów. Napo- żołnierzy napoleońskich leon powołał administrację podpo- rządkowaną wojsku. W drugiej po- Mogiła żołnierzy napoleońskich nie uzyskała łowie XVIII wieku Drążdżewo na- dotąd opracowania w literaturze historycznej. leżało do Kazimierza Krasińskie- Pominął ją Katalog Zabytków Sztuki, wyd. w go, który od 1763r. piastował 1982 roku. Budzi niepokój to, że obiekt histo- Urząd Oboźnego Wielkiego Ko- ryczny nie został wpisany do rejestru przez ronnego. Oboźny zakładał obozy Konserwatora Zabytków. Czy znane jest też wojskowe, organizował przemar- miejsce mogiły w ewidencji Rady Pomników sze wojsk i taboru dbał o zaopa- Walki i Męczeństwa? Pod nazwą „Kopiec” trzenie i opiekę lekarską. Dzięki wymienia mogiłę ks. S. Morko w Kronice Pa- Oboźnemu, Drążdżewo odegrało rafii Drążdżewo. W kronice zachowały się pewną rolę w rozwoju gospodar- cenne fotografie archiwalne mogiły, jej kształt czym na przełomie XVIII i XIX w, pierwotny, il. 13 i 18. Jest to stożkowo usypany a była to wyniszczająca koniunktu- Il.20. Drążdżewo, dawna zapora wodna na Orzycu, ra wojenna, 22). Pod okiem Oboź- obecnie grobla drogi Przasnysz-Baranowo, nego usypano zaporę wodną w do- fot. S. Rutkowski, 2007r. linie Orzyca, il.20. Oboźny nie snosielskich w tym i Drążdżewa dobitnie po- doczekał się wejścia Wielkiej Armii na Ma- świadcza potrzebę upamiętniania przez niego zowsze. Zmarł w 1802r. ofiar wojen napoleońskich. Wawrzyniec w Inicjatywę po nim przejął generał Wojsk stopniu majora przeżył traumatyczny szok w Koronnych, Izydor Krasiński, wspierany przez czasie odwrotu wojsk napoleońskich w 1812r. wdowę po Kazimierzu, Annę z Ossolińskich Osobiście wspomagał generałów Zajączka i Krasińską. W Drążdżewie wzniesiony zostaje Dąbrowskiego, poważnie kontuzjowanych murowany budynek magazynu etapowego ar- podczas zimowej przeprawy przez Berezynę, mii. Magazyny wojskowe najczę- ściej mieściły się wspólnie z lazaretem. Literatura historyczna, wzmiankując o budowie maga- zynów wojskowych wskazuje też i lazaret. Duża była potrzeba za- kładania szpitali wojskowych. W czerwcu 1812r. wyruszyła spod Drezna na podbój imperium ro- syjskiego 700 tysięczna armia Napoleona i jego sojuszników. Po klęsce pod Smoleńskiem i Be- rezyną powróciło niespełna 50 tysięcy żołnierzy. W roku na- stępnym pod Lipskiem – Rosja, Austria i Prusy zadają następną klęskę Napoleonowi. Pod Lip- skiem ginie Książe Józef Ponia- kopiec ziemny, zwieńczony parcelą w ogro- towski, naczelny dowódca Woj- dzeniu z plota żeliwnego i żeliwny, wyniosły ska Polskiego. krzyż. Do roku 1940/41 na krzyżu jaśniała bla- Na gościńcach owego czasu nie skiem figura Chrystusa Ukrzyżowanego, wy- wznoszono tryumfalnych bram, il.19. Drążdżewo, płot żeliwny na mogile żołnierzy na- konana w brązie złoconym, 17). Zapisy Kroni- sypano mogiły. Jedna z nich, a poleońskich, 93x111x106 cm. fot. C. Kocot 2007r. ki nadmieniają, że kopiec „może pochodzi jesz- może i jedyna, jaka zachowała się cze z czasów napoleońskich” lub „jest to kopiec w Europie, to ta w Drążdżewie, w ku czci powstańców 1863 roku”. dobrach Wawrzyńca Krasińskie- Na fotograficznej planszy z okazji pięćdzie- go, uczestnika wyprawy pod sięciolecia parafii w Drążdżewie w roku 1961 Smoleńsk, syna i spadkobiercy odnotowano „Kopiec na grobie powstańca Kazimierza. W wyprawie smo- 1863”. Żeliwny płot objęty został ewidencją leńskiej uczestniczył również gen. zabytków sporządzoną w 1985r, 18). Plastyka Izydor Krasiński i jego brat, arty- płotu zachowuje elementy stylowe empir z lerzysta, późniejszy komendant pierwszej dekady XIX w. Występuje tu prero- twierdzy Modlin. Obaj wojskowi mantyczny motyw ostrołukowej arkady neogo- oraz Wawrzyniec uzyskali fran- tyckiej z motywem frędzli oraz groty lanc bo- cuską Legię Honorową i Krzyże jowych, 19), il.19. Groty lanc jako panoplia, Virtuti Militarni. określają, czyje prochy kryje ta mogiła lub na Kurhan żołnierzy napoleoń- czyją chwałę ją usypano, 20). Identyczne mo- skich Drążdżewie to pełne smut- dele krat przechowały się do dziś w najstarszej ku i głębokiego żalu potwierdze- części cmentarza na Powązkach w Warszawie. nie istnienia tu dużego lazaretu. W roku 1790 Melchior Korwin Szymanowski Należy przyjąć z pewną dumą, że przekazał część swojej posiadłości na założenie mogiła w Drążdżewie należy do tu cmentarza publicznego, 21). wspólnej Kultury Pamięci i sta- W listopadzie 1806r. do rozebranej przez są- nowi wspólną bazę europejskich siadów Polski, wkracza Wielka Armia Cesarza wartości niepodległego bytu na- Francuzów, Napoleona Bonaparte. Na pola rodów. Lektura Pamiętnika, któ- rozpraw z armiami rosyjską i pruską wyznaczył rego autorem był Wawrzyniec Jó- Napoleon Mazowsze Północne. Tu wnoszono zef Krasiński właściciel dóbr Kra- Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 1 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 1/34, styczeń 2010 roku strona 13 30) listu odnotowany Piramidalnie spiętrzona forma monumental- został w folderze nej mogiły w Drążdżewie posiada historyczny „Zabytki Drąż- wzór. Zygmunt Bogiel ok. 1795r. sporządził dżewa” (il.22): rysunek „Kordegardy piramidalnej” w zespole „Czy pamiętasz pałacowym Łazienek Królewskich w Warsza- Konstanty Drąż- wie (il.25), drążdżewski kurhan nawiązuje do dżewo, te kaczeń- niej. Stożkowe formy obu ziemnych piramid ce; Czy pamiętasz przypominają obiekty pomnikowe i stanowią Konstanty?” 23). symbol wieczności, 31). Nie ulega wątpliwo- Kronika Parafii ści, że autorem pomysłu wzniesienia ziemnej Drążdżewo poda- piramidy w Drążdżewie, podobnie jak i auto- je podobny frag- rem „Pamiętnika … 1790-1831” był Józef ment listu, ale tre- Wawrzyniec Krasiński, któremu były bliskie ściowo wzboga- idee myślicieli Oświecenia, w tym i samego cony; „Czy pamię- monarchy. tasz Konstanty, W przestrzeni pomiędzy lazaretem a Kurha- Drążdżewo, te ka- nem ziemnym (ok. 400 m.) znajdowała się czeńce; Czy pa- dworska Kaplica pod wezw. Św. Izydora, il.21. miętasz łączkę i Kaplica nie stała się jeszcze w tym czasie świą- rów za Kościołem tynią parafialną; Drążdżewo nadal należało do pełne niezapomi- Il.21. Drążdżewo, kościół drewniany, przeniesiony z Krasnosielca ok. parafii Krasnosielc. Raz w roku sprawowano tu najek, Czy pamię- 1804r dla ogółu mieszkańców wielkanocne nabożeń- tasz Konstanty?”. jest jednako rozważana, tak u podnóża wspa- stwo. Podczas rezurekcji, w pobliżu mogiły Zygmunt Krasiński zapewne pielgrzymował niałej fasady Maderny w Watykanie, 27) jak i żołnierzy napoleońskich rozpamiętywano głę- do Drążdżewa. Poeta był zaprzyjaźniony ze w procesjach o porannym brzasku wschodzą- boko chrześcijańskie misterium Zmartwych- Stanisławem Krasińskim, właścicielem wsi, cego słońca, wokół drewnianych kościółków wstania Pańskiego. Do dziś w tzw. trzeci dzień swoim rówieśnikiem i dalszym swoim krew- ziemi mazowieckiej. Świąt zachował się tu zwyczaj lokalnego odpu- nym (1811–1849), 24). Wielkanocne pielgrzymki poety od Opino- stu. Mapa kwatermistrzowska z lat 1826–30 Celem pobytu w Drążdżewie było odwie- góry i Drążdżewa w czasie, gdy wiosna budzi dzenie mogiły żołnierzy wojen napoleońskich i notuje znakiem ☼ (stary kopiec) istnienie w naturę do nowego życia i złoci łąki kaczeńca- wrażliwe przyjęcie obyczaju rezurekcji, którą mi, stanowiły inspiracje poetycką romantyka i Drążdżewie mogiły obok kaplicy. Podobnie w sposób ogólnie dostępny raz w roku cele- zachowały znaczące miejsce w jego korespon- zauważyć można jej znak na mapie Richtera z browała Kaplica dworska, dla okolicznych dencji. 1839r. mieszkańców. Śledzącego historię Drążdżewa ogarnia za- Kurhan poległych w Drążdżewie miał dużą Po wielu latach od wyjazdu z kraju, poeta duma, nad tym, jak dalece utraciła swoją toż- siłę, zwłaszcza w wymiarze patriotycznym, pisząc do K. Gaszyńskiego z Rzymu, opisuje samość ziemna mogiła żołnierzy napoleoń- przyciągania uwagi wiernych. Pielgrzymowali miasto watykańskie i wyraża stan swojego du- skich. Krótkotrwała pamięć o mogile miała tu towarzysze broni i rodziny poległych. cha w liście „W samą Wielkanoc 1840”. (aneks swoją przyczynę w biegu historii. Po upadku W pamięci mieszkańców zachował się zwy- 3).W treści listu pojawia się i inne kojarze- czaj polowań, kaplica zaś nosiła miano „my- nie Wielkanocy. Poeta wspomina ją z cza- śliwskiej”, wspomina Antoni Pukas z Gościńca. sów lat dziecinnych w otoczeniu drewnia- Uczestnicy memoratywnych nabożeństw, za- nego kościółka, pośród łąki zielonej, rowu pewne przywykli do strzelby, lubiący polować, pełnego niezabudek, wśród pokrzyw i ol- jednakże kaplicę i pobliską mogiłę traktowali szyny rozsypanej po bagnie, 25). Powraca jako miejsca patriotycznej pamięci i refleksji. pamięcią do rodzinnej ziemi ciechanow- Przez 200 lat wokół kaplicy i mogiły w pobliżu sko–przasnyskiej; gniazda rodu z herbem znaczącej przeprawy przez Orzyc, nie powstało Ślepowron w tarczy. „A później, koło tego i nie rozbudowało się osiedle mieszkalno– kościółka, nieraz polowałem, zda mi się z handlowe. Ceniono tu powagę i spokój. Tobą nawet pod Ciechanowem, w bok od Zygmunt Krasiński, kierowany romantyczną Opinogóry …”, 26). To również podobny wizją przeszłości, przed wyjazdem z kraju obraz gajów olszynowych puszczy nado- (1829r.) odwiedził Drążdżewo wraz z przyja- rzyckiej i Drążdżewa z drewnianym ko- cielem Konstantym Gaszyńskim. Po wielu la- ściółkiem, łąką z kaczeńcami w majątku tach w liście do niego, kreślił poetycki obraz Stanisława Krasińskiego. il.25. Z. Vogel, Widok Kordegardy, ok. 1795r. miejsc, zapewne oglądany od mogiły; fragment Porównanie posągowego Rzymu, stolicy Wiecznego Miasta z siel- Napoleona, wojsko carskie w 1813 roku zaj- skim krajobrazem wsi ma- muje Księstwo Warszawskie. W 1815 – Kon- zowieckiej, to skojarzenie gres Wiedeński likwidując Księstwo, ustana- zaskakujące. Nie da się ich wia Królestwo Kongresowe poddane caratowi. porównać ze sobą bez głę- Policyjno–represyjna polityka Rosji niszczyła boko chrześcijańskich pamięć o zrywie narodowym, stosowała cenzu- rozważań w wymiarze rę. eschatologii i transcenden- Tak, więc magazyn wojskowy z lazaretem i cji, kiedy rozpamiętuje się mogiła ofiar wojen napoleońskich zostały pod- losy pośmiertne człowieka dane procesowi na rzecz wykluczenia z pamię- i świata. Doczesne różnice ci historycznej. Po 157 latach, nie odczytana pomiędzy ludźmi niwelują historycznie i zaniedbana mogiła włączona zo- się w tym dniu. stała do obchodów pamięci Edwarda Rolskie- W myśleniu religijno– go. filozoficznym lat 1840/44, Nowowzniesiona szkoła podstawowa w zwłaszcza romantyków, Drążdżewie przyjęła imię patrona. Został nim pojawia się myśl równości właśnie Edward Rolski, poległy w Drążdżewie, wobec śmierci (transcen- Powstaniec Stycznia 1863 roku. Już przed il.22. Folder „Zabytki Drążdżewa”, udostępnił Zenon Pochoda. dencja). Śmierć człowieka 1968r. trwały w szkole konsultacje historyczne strona 14 Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 1 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 1/34, styczeń 2010 roku stępca Zbigniew Jaworski. Od nym historycznie roku 1973 stanowisko dyrek- kurhanie. Tu docie- tora szkoły objęła Kamila Ku- rały pochody szkol- rowska kontynuując przyjęte ne. Mogiła ziemna zobowiązania. została obudowana Dzień święta Szkoły i jej betonem, il.23 i za- Patrona rozpoczynał się ape- opatrzona w tablicę lem w szkole. Następnie w ko- poświęconą Rol- lumnie czwórkowej z flagą skiemu, il.24. Państwa i Sztandarem Szkoły W roku 1993 z młodzież, wychowawcy, Ko- inicjatywy ks. Pro- mitet Rodzicielski ustawili się boszcza Andrzeja w przeszło kilometrowym po- Groblewskiego, od- chodzie w kierunku Kościoła. żyła potrzeba usu- W Kościele nie odbyła się tra- nięcia tablicy z mo- il.23. Drążdżewo, mogiła ziemna żołnierzy napole- dycyjna msza święta, podob- giły przycmentarnej ońskich, stan po zabetonowaniu kopca po 1970r. i nie jak w latach 1928–1939. i przeniesienia ob- odnowieniu murarskim w 2008r. fot. C. Kocot Pomijano też Kurhan kamien- chodów pod kurhan ny u podnóża kościoła, w któ- kamienny obok ko- na temat Powstania Styczniowego 1863r. Ob- rym złożone są prochy Powstańców ścioła, gdzie spo- szerne informacje przekazał w swoim wykła- il.24. Drążdżewo, płyta me- Stycznia 1863r, a więc i E, Rolskiego. czywają prochy dzie znawca przedmiotu prof. Ryszard Jusz- moratywna poświęcona Celem pochodu był ziemny Kurhan, Powstańców Stycz- kiewicz z Mławy, autor książki „Powstanie E. Rolskiemu, położona w oddalony od Kościoła, historycznie nienia. Styczniowe na Północnym Mazowszu”. Przy- sposób nieuprawniony na związany z Rolskim i od 1970 roku Obetonowana bliżenie postaci E. Rolskiego referował na- mogile żołnierzy napoleoń- ozdobiony w sposób nieuprawniony, mogiła, która po- uczyciel Władysław Kocot. Ustalenie patrona skich, usunięta w 2008r. płytą poświeconą E. Rolskiemu, il.24.). winna być kopcem szkoły przyjęte zostało z aplauzem przez całe fot. Muzeum Wsi Mazo- Ciało pedagogiczne, odtąd jedno- ziemnym, została grono miejscowych pedagogów. Wniosek Ra- wieckiej w Sierpcu. myślne, podzielone zostało w części ob- pod nadzorem Wój- dy Pedagogicznej zatwierdziło Kuratorium chodów, która dotyczyła miejsca spoczynku E. ta gminy Krasnosielc w 2008r. przebudowana. Oświaty w Warszawie pismem z dnia Rolskiego. Należy przypomnieć, że ceremonie Wylano betonową opaskę wzmacniającą pod- 24.11.1969r. W dniu 7 czerwca 1970r. wręczo- kościelne, zwłaszcza te o patriotyczno- stawę kopca oraz uzupełniono ubytki betonu na ny został Sztandar Szkoły Dyrektorowi Maria- narodowej tradycji były zakazywane w PRL. jego szczycie. Wylano także z betonu mostek nowi Białczakowi. Obchody dnia Patrona, po- Pomijano je i przy tej okazji. Inicjatywę ob- przez rów prowadzący do schodków (il.23). łączone ze Świętem Szkoły ustalono na dzień chodów pamięci Patrona Szkoły przed ziemną Zdjęto wcześniejszą płytę (il.24) a na jej miej- 12 marca każdego roku (data śmierci E. Rol- mogiłą, koło cmentarza grzebalnego, podtrzy- sce położono nową, granitowa z napisem: skiego przypada 11 marca 1863r.) Wybór mał Wacław Łada, uczestnik Powstań Śląskich, Edwarda Rolskiego, jako Patrona Szkoły, przez autor pamiętnika z 1970r. pt. „Jak naprawdę „W HOŁDZIE ŻOŁNIERZOM POLEGŁYM / Radę Pedagogiczną należy uznać za historycz- zginął… Edward Rolski”, 7). W. Łada z dużą W WOJNACH NAPOLEOŃSKICH nie trafny. Była to decyzja jednomyślna. Patro- dowolnością ustalił miejsce spoczynku E. Rol- DRĄŻDŻEWO 2008”, 29). nowali jej z Urzędu dyr. M. Białczak i jego za- skiego w ziemnym, zaniedbanym i nieodczyta- 15. B. Baranowski, op. cit. str. 13. lowany pokryty blachą, uzyskał dwie wieżyczki Przypisy: 16. W. Łada, op. cit. sygnaturek, zob. Cezary Kocot, Drążdżewo, Ko- 17. Figura Chrystusa Ukrzyżowanego wykonana ściół drewniany … Drążdżewo 2007. 1. - Marian Kukiel, Dzieje Wojska Polskiego w była w trudnej technice brązu złoconego w ogniu. Cytowany fragment listu Z. Krasińskiego do K. Ga- dobie napoleońskiej 1795–1815, Lwów 1918. Zrabowana w roku 1940/41 w ramach rekwizycji szyńskiego, należy sądzić, mógł być zdeponowany - Marian Kukiel, Dzieje Polski w latach 1795–1815, na rzecz przemysłu zbrojeniowego armii niemiec- w Drążdżewie wraz z relikwią św. Stanisława Warszawa 1929. kiej. Autor niniejszego opracowania pamięta figurę Kostki przez Jadwigę Radziwiłłową, jako „klejno- - Marian Kukiel, Wojna 1812, Kraków 1937. i poruszenie mieszkańców po jej rabunku z krzyża. ty” pamięci rodzinnej. Relikwia jest nadal tu pielę- - Andrzej Szwarc., Pod Obcą Władzą, 1795-1864, 18. Inwentaryzację sporządził mgr Cezary Kocot. gnowana. List natomiast znany jest w przekazach wyd. Bellona, Warszawa 1997. 19. Lance lub piki nosiły nazwę „Królowej Broni”, foldera i kroniki parafialnej. - Aleksander Kociszewski, Mazowsze w epoce wo- zob. Piotr Aigner, Budownictwo wieyskie …, w Prof. Z. Sudolski przypisał bez wahania, brzmienie jen napoleońskich, Warszawa 2001. Warszawie roku 1791. listu Zygmuntowi Krasińskiemu (rozmowa telefo- - Radosław Waleszczak, Przasnysz w latach 1795– 20. Wymagane jest zbadanie archeologiczne posa- niczna z p. Profesorem). 1866, Przasnysz 2008. dowienia Kurhanu. Z uwagi na wymienioną w liście nazwę wsi Drąż- 2. Encyklopedia Britannica, edycja 1987, str. 1026. 21. Władysław Wójcicki, Cmentarz Powązkowski, dżewo (Drondzewo) list lub jego fragment mógł 3. Ryszard Bochenek, Twierdza Modlin, Warsza- druk S. Orgelbranda, Warszawa 1855. trafić do rąk Jadwigi Radziwiłłowej od J.I. Kra- wa 2003, str. 63. 22. Danuta Rzepniewska, Gospodarka folwarczna szewskiego. Ceniony pisarz powieści historycz- 4. Ryszard Bochenek, op. cit., str. 479, 480. na Mazowszu 1795–1806, PWN, Warszawa 1968. nych, zebrał listy po Zygmuncie i dokonał ich se- 5. Polski Słownik Biograficzny, T.XV, str.176. 23. Folder informacyjny pt. „Zabytki Drążdżewa” lekcji przed wydaniem w r. 1882. W słowie wstęp- 6. Aleksander Kociszewski, op. cit., Ciechanów udostępnił uprzejmie pan Zenon Pochoda, miesz- nym Kraszewski pisał: 1976, 1994, str. 64. kaniec Drążdżewa, zbieracz monet i przedmiotów „Kładziemy szczególny nacisk na to, że wolą Zyg- 7. Wacław Łada, Pamiętnik, 1970, archiwum szko- historycznych. munta było, aby listy pozostałe po nim, tylko ogół ły w Drążdżewie.(Jak naprawdę zginął…Edward 24. Zygmunt Krasiński, Listy, Wybór, oprac. Zbi- obchodzić mogące, ogłoszone zostały, … z wszyst- Rolski). gniew Sudolski, Ossolineum 1997, str.44: kich zaś innych zamieszczono jedynie główne 8. A. Kociszewski op. cit., str. 195. „Stanisław Krasiński (1811–1849), syn Józefa Waw- ustępy stanowiące pewną całość artystyczną …”, 9. Józef Wybicki był autorem słów „Jeszcze Polska rzyńca i Anny z Ossolińskich, dalszy krewny po- zob. przypis 25. nie umarła, kiedy my żyjemy…” utrwalone następ- ety, właściciel Zegrza, (w tym klucza Krasnosiel- 25. Listy Zygmunta Krasińskiego do Konstantego nie w polskim hymnie narodowym. skiego i Drążdżewa) oficer wojsk polskich, uczest- Gaszyńskiego z przedmową J.I. Kraszewskiego, 10. Furaż, od słowa furmanka, załadowany wóz nik powstania Listopadowego, adiutant gen. Toma- Lwów 1882 „Roma, w samą Wielkanoc 1840” konny. sza Łubieńskiego, żonaty z Dorotą Jabłonowską (aneks 3). 11. Janusz Szczepański, Mazowsze Północne w XIX …” ojciec Jadwigi Radziwiłłowej. 26. Krasiński, Listy do Konstantego Gaszyńskiego, i XX wieku. Materiały źródłowe 1795–1956, War- Córka Stanisława, Jadwiga (1842–1913), zamężna za Oprac. Zbiegniew Sudolski, PIW, 1971, przypis str. szawa – Pułtusk, 1997. Michałem Radziwiłłem z Połoneczki, wyposażyła 212. „Chodzi tu o wieś Przedwojewo nad rzeką 12. A. Kociszewski op. cit., str. 195. kościół w Drążdżewie przed erygowaniem parafii Soną w powiecie ciechanowskim z istniejącym tam 13. Tadeusz Chrzanowski, Karczmy i zajazdy pol- (1911r.) fundując trzy ołtarze. Na zmówienie Ra- do dziś starym, drewnianym kościółkiem”. skie, Warszawa 1959. dziwiłłowej pracował dla Kościoła artysta malarz i 14. Bohdan Baranowski, Polskie Karczmy, Ossoli- rzeźbiarz Leopold Jankowski. Kościół został osza- neum, 1979. Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 1 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 1/34, styczeń 2010 roku strona 15 27. Carlo Maderna (1556–1629), architekt wczesne- b: Cezary Kocot, Powstanie Styczniowe 1863 roku w 29. Granit szary, 57x100,5 cm, napis kuty, czernio- go baroku, twórca monumentalnej fasady Bazyliki Drążdżewie, Warszawa – Drążdżewo, 18 sierpnia ny. św. Piotra w Rzymie. 2008. Tekst skierowany został na ręce prof. An- 30. Józef Krasiński, Pamiętniki Józefa hr. Krasiń- 28. a: Cezary Kocot, Edward Rolski, Powstaniec drzeja Szwarca w Katedrze Historii XIX wieku na skiego od 1790 do 1831, Poznań, 1877. Stycznia, w dniu 11 marca 1863 roku w Drążdże- Uniwersytecie Warszawskim. Maszynopis u autora. 31. zob. M. Kwiatkowski, Wielka Księga Łazienek. wie, zob. „Wieści znad Orzyca”, nr 12, 2008r. c: Prof. Andrzej Szwarc., Recenzja wym. Powyżej opracowania, 15 września 2008r. pewnik spostrzeżenie w/w W. Łady, to akt grzebania Piszę to z rana, przy odgłosie dzwonów grzmiących Aneksy kapłana wraz z przedmiotami ofiary mszalnej nie od kościoła świętego Piotra, wołających na mszę wskazuje na praktykę kościoła katolickiego. Zacho- Zmartwychwstania Pańskiego. Za dwie godziny pa- aneks 1: próby mobilizowania Kurpiów miały tu od- dziłoby uzasadnione podejrzenie na sprawców inno- pież wyjdzie na ganek Bazyliki i stutysięcznemu po- ległą tradycję. Pojawiły się w potrzebie konfederacji wierczych, którzy nie uznają sakramentów chrztu i błogosławi ludowi dwoma słowy: urbi et orbi! Z barskiej (1768). Jej orędownikiem był biskup Ka- komunii świętej jako darców łaski, odrzucają role okna mego, nad samym Tybrem sterczącego, widać mieniecki Adam Krasiński, który wspólnie z genera- kapłana, jako pośrednika. Religie protestanckie po- wielką przestrzeń zielonych na tamtym brzegu rzeki łem francuskim Dumouriez, zabiegał o pomoc Kazi- zostają w kolizji z wiara katolicką; odrzucają kult ogrodów, a za niemi zamek świętego Anioła, a dalej mierza Krasińskiego. Marii, kult relikwii świętych, odpustów i celibatu. na wzgórzu Watykan i Święty Piotr. Widzę białą ob- Ochotnicy puszczańscy znaleźli też uznanie w pu- Drążdżewo w okresie wojen napoleońskich było słonę, chrześcijańskie velarium, zarzucone w kształ- blicystyce historycznej Karola Ursyna Niemcewicza, terenu rozpraw bojowych z księstwem Prus i carską cie baldachimu od szczytów ganku do połowy pery- który pisał: „zadziałał pułk strzelców konnych, zło- Rosją, było pod zaborem pruskim. Zaborcy narzucali stylu kościoła. Dzień pogody błękitnej lecz nie rażą- żony z leśnych…. Zwanych pospolicie Kurpiami. Na swoją wiarę w myśl zasady „cuius regio, eius reli- cej, bo niebo tak cienką warstwą wyziewów przesło- małych koniach, w kurtkach lub żupanach, z długimi gio”. Zapewne drążdżewskie pochówki należy wyja- nione, jak dźwięk w głosie kontraltowym. Bazylika szablami, dzidą lub sztucerem…. trafnym strzela- śnić konfliktem wiary. Osoba duchownego pocho- wieków stoi mi przed oczyma, choć z daleka; mogę niem, Kurp był straszny w boju…” (przypis 6). wanego w szacie liturgicznej z hostią i opłatkami sta- rozeznać każdą kolumnę, każdą framugę, posąg każ- nowi potwierdzenie tego konfliktu. dy, tylko ludu na dziedzińcu nie widzę, tylko gwa- aneks 2: Wacław Łada wspomina w pamiętnikach Lata chłopięce W. Łady przypadały w okresie rów jego nie słyszę; za daleko, ale tem lepiej. Sam (przyp. 7), że jako chłopiec był świadkiem ekshuma- przygotowań kaplicy do ustanowienia parafii (1906- jeden wśród pustyni widnokręgu wznosi się przede cji zwłok spod podłogi w północnej nawie bocznej, 1911), Ekshumowane zwłoki kapłana spoczęły wów- mną ten posąg granitowy Boga, ten świat kamienny obok ściany tęczowej, w kościele drewnianym w czas po południowej stronie cmentarza kościelnego, zwany kościołem Piotra! I czuje, jak wszystko na Drążdżewie. Przy szkieletach wyróżniał się liturgicz- w mogile, która następnie rozbudowana, przyjęła in- okół gotuje się i garnie ku chwili Zmartwychwstania ny ornat oraz hostia i opłatki mszalne. Pochowana tu ne, ekshumowane w 1928r, zwłoki powstańców Pańskiego. Lecz dziwnem myśli wysnuciem, co została osoba duchowna. Zapewne kapłan był świad- stycznia 1863 roku. W tym zwłoki Edwarda Rolskie- chwila inny obraz staje między mojemu oczyma a kiem działań wojennych czasów napoleońskich, go. Nad mogiłą wznosi się do dziś obeliskowy kur- Świętym Piotrem: obraz łąki zielonej, rowu pełnego związany, jako kapelan z nowo wzniesioną kaplicą i han kamienny, il.14. niezabudek rosnących wśród pokrzyw, olszyny roz- istniejącym w Drążdżewie lazaretem. Pochowanie Ponadto, dalej od Kościoła, inna mogiła, monu- sypanej po bagnie za rowem, i drewnianego kościół- wraz ze zmarłym kapłanem hostii i opłatków mszal- mentalna. Kurhan ziemny, stanowi przejmujący do- ka, w którym przed laty wyśniła się Wielkanoc, mnie nych należy uznać za akt obrazoburczy. Religia kato- kument dramatycznych dziejów Mazowsza północ- dziecku. A później koło kościółka nieraz polowałem, licka w przeciwieństwie do wyznań ewangelicko- no-wschodniego u schyłku Księstwa Warszawskiego zda mi się, że z tobą nawet, pod Ciechanowem, w protestanckich i luterańskich przyjmuje kult sakra- (ok. 1813), il.13. bok od Opinogóry. Tam dziś także pełno ludzi, tam mentu komunii świętej jako daru łaski uświęcającej. dziś skowronek śpiewa, słońce wiosenne świeci nad Kolisty, kruchy opłatek z mąki pszennej jest przed- aneks 3: Zygmunt Krasiński, List „Roma. W samą równiną wielką! miotem ofiary mszalnej, w której następuje mistycz- Wielkanoc 1840”. ne przeistoczenie w ciało Chrystusa. Jeśli przyjąć za il. 9. Magazyn etapowy armii napoleońskiej w Drąż- il. 20. Drążdżewo, dawna zapora wodna na Orzycu, Ilustracje dżewie, fot. z albumu rodzinnego Władysława obecnie grobla drogi Przasnysz–Baranowo, fot. Kocota S. Rutkowski, 2007r. il. 1. Tak zwany Kołacz Królewski; zaborcy zgroma- il. 10. Portret, Generał Izydor Krasiński, zbiory Mu- il. 21. Drążdżewo, Kościół drewniany, przeniesiony z dzeni są wokół mapy Polski dzieląc się między zeum Wojska Polskiego, obraz olejny na płótnie. Krasnosielca ok. 1804r. , Fot. Archiwalne z Kro- sobą jej obszarem, ryt. Nilson, 1772. il. 11. Portret Kazimierz Krasiński, Oboźny Wielki niki Parafii Drążdżewo. il. 2. Marszałek Soult, dowódca wojsk na Mazowszu Koronny, zbiory Muzeum Romantyzmu w Opino- il. 22. Folder „Zabytki Drążdżewa”, udostępnił Ze- wyd. Spamers, Illustrite Weltgeschichte, Leipzig, górze, obraz olejny na płótnie. non Pochoda. 1887, T.IX. il.12. Portret, Anna z Ossolińskich Krasińska, zbiory il. 23. Drążdżewo, mogiła ziemna żołnierzy napole- il. 3. Zestaw fotograficzny według projektu N. Le- muzeum Romantyzmu w Opinogórze, obraz olej- ońskich, stan po zabetonowaniu kopca po 1970r. i doux z 1779r. przypomina Ośmiorak w Drążdże- ny na płótnie. odnowieniu murarskim w roku 2008. Fot. C. Ko- wie. il.13. Kurhan ziemny żołnierzy wojen napoleońskich, cot 2008r. il. 4. Claude Nicolas Ledoux (1736–1806). Wizja ok. 1813r., nieopodal cmentarza grzebalnego w il. 24 Drążdżewo, płyta memoratywna poświęcona E. osiedla leśnego w Chaux, 1779. Drążdżewie. Rolskiemu, położona w sposób nieuprawniony na il. 5. Magazyn etapowy armii napoleońskiej w Drąż- il. 14.Kurhan kamienny powstańców stycznia 1863 mogile żołnierzy napoleońskich, usunięta w r. dżewie fot. C. Kocot, 2008. r., wzniesiony w 1928r. 2008. Fot. Muzeum Wsi Mazowieckiej w Sierpcu. il. 6. Projekt działobitni z fortyfikacji francuskich na il. 15. Karczma w Drążdżewie spłonęła w 1945, fot. przełomie XVIII i XIX wieku, przekrój poprzecz- ze zbiorów Instytutu Sztuk PAN Korespondencja odnośnie kurhanu żołnierzy ny z widokiem pary kazamat sklepionych koleb- il. 16.Mapa, zalew wodny z tamą na Orzycu w Drąż- napoleońskich: kowo. Podobne lochy posiada budynek Drążdże- dżewie, pocz. XIX wieku. wie, zob. Ryszard Bochenek, Twierdza Modlin, il. 17. Charakterystyczny dach łamany karczmy pol- - Cezary Kocot do Andrzeja Czarneckiego, Wójta Warszawa 2003. skiej. Drzeworyt według obrazu W. Szernera. Gminy Krasnosielc il. 7. Karte des Westlichen Ruslands; zakreskowana (zob. B. Baranowski, Karczmy Polskie, il. 6) - opracowania zamieszczone w miesięczniku Towa- parcela magazynu napoleońskiego Drążdżewie. il. 18. Drążdżewo, mogiła żołnierzy napoleońskich rzystwa Miłośników Ziemi Krasnosielckiej „Wieści il. 8. Mapa Księstwa Warszawskiego, D. F. Sot- 1812 13, stan sprzed 1970r. Fotografie archiwalne znad Orzyca” nr 8 - 2008, nr 12, 2008. zmann, 1808, Berlin. Na mapie są odnotowane z Kroniki Parafii Drążdżewo, własność parafii. piwnice budynku. Il. 19. Drążdżewo, płot żeliwny na mogile żołnierzy napoleońskich, 93x111x106cm, fot. C. Kocot, 2007r. Wydawca: Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Krasnosielckiej, 06-212 Krasnosielc, ul. Rynek 39a, tel. 29 71 75 205 Krasnosielcki Nr konta TPZK: 29 8917 0001 0000 1544 2000 0010 Bank Spółdzielczy w Krasnosielcu Zespół redakcyjny: Sławomir Rutkowski kom. 727 253 751 [email protected] Zeszyt Tomasz Bielawski kom. 604 645 355 oraz Małgorzata Bielawska kom. 692 781 745 [email protected] Historyczny Maria Kowalczyk 29 71 75 503 [email protected] Ewa Zbrzeska-Zając 602 717 942 [email protected] Zbigniew Żebrowski 600 415 814 [email protected] dodatek specjalny Zespół redakcyjny zastrzega sobie prawo do skracania i adiustacji publikowanych tekstów, a także opatrywania ich własnymi do społecznego miesięcznika tytułami. Poglądy wyrażane w artykułach są poglądami ich autorów, a nie wydawcy. „Wieści znad Orzyca”, TPZK Nakład: 1 000 egz. Druk: Drukarnia J.J. Maciejewscy, Przasnysz ul. Gdańska 1

strona 16 Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 1 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 1/34, styczeń 2010 roku