TRADYCJA MAZOWSZA powiat makowski

Przewodnik subiektywny

Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki Agencja Wydawnicza „Egros” Warszawa 2012

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 1 22012-11-27012-11-27 113:01:423:01:42 Autor: Bernard Kielak

T³umaczenie na jêzyk angielski: Marta W¹sowska

Redaktor serii: Alicja Jankiewicz (MCKiS)

Redakcja: Ma³gorzata Gucman

Redakcja techniczna: Tomasz Grochowski

Zdjêcia: Krzysztof Gucman, Bernard Kielak

W ksi¹¿ce wykorzystano zdjêcia ze zbiorów Starostwa Powiatowego w Makowie Mazowieckim, Urzêdu Miejskiego w Makowie Mazowieckim, Urzêdu Gminy Karniewo, Urzêdu Gminy Krasnosielc, Urzêdu Gminy M³ynarze, Urzêdu Gminy w Ró¿anie, Urzêdu Gminy Rzewnie, Urzêdu Gminy Szelków, Towarzystwa Mi³ośników Ziemi Makowskiej, Teatru Tañca z Ogniem MANTRA

Opracowanie grafi czne serii: Studio Komar, www.komar.com.pl

ISBN 978-83-63427-20-7 ISBN 978-83-89986-97-9

© Copyright by Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki and authors

Wydawcy: Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki ul. Elektoralna 12 00-139 Warszawa www.mckis.waw.pl

Agencja Wydawnicza „Egros” s.c. ul. Korotyñskiego 23 lok. 56 02-123 Warszawa tel. 22 823 48 78 fax 22 659 43 14 e-mail: [email protected] www.egros.pl

2 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 2 22012-11-27012-11-27 113:01:473:01:47 Spis treści

Od Wydawcy ...... 5

Od Autora ...... 7

Środowisko geografi czne ...... 9

Walory przyrodnicze regionu ...... 11

Podzia³y administracyjne ...... 17

Dzieje historyczne ...... 21 Dzieje najdawniejsze ...... 21 Średniowiecze ...... 22 Wiek XVI – XVIII ...... 24 Wiek XIX – XX ...... 27

Wartości kulturowe ...... 40 Obiekty zabytkowe ...... 40 Budownictwo wiejskie ...... 42 Krzy¿e i kapliczki ...... 44 Sztuka ludowa, folklor i dzia³alnośæ artystyczna ...... 46

Wartości niematerialne ...... 49 Nazewnictwo ...... 49 Herby ...... 51

Kilka s³ów o ochronie dziedzictwa kulturowego ...... 55

Wybrane zas³u¿one postacie zwi¹zane z powiatem makowskim ...... 56

Przewodnik subiektywny po powiecie makowskim ...... 63 Brzuze Du¿e ...... 63 Chodkowo Wielkie ...... 64 Czerwonka ...... 65 Dr¹¿d¿ewo ...... 67 G¹sewo ...... 70 Jaci¹¿ek ...... 72 Karniewo ...... 75 Krasnosielc ...... 78 Krzy¿ewo Borowe ...... 82 £ukowo ...... 83 Maków Mazowiecki ...... 85 Mamino ...... 92 M³ynarze ...... 93 Ogony ...... 96

Powiat makowski 3

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 3 22012-11-27012-11-27 113:01:483:01:48 P³oniawy-Bramura ...... 97 Podoś ...... 100 Raki ...... 102 Ró¿an...... 103 Rzewnie ...... 108 Sieluñ ...... 110 Stare Glinki...... 113 Suche ...... 115 Sypniewo ...... 116 Szczuki ...... 119 Szelków ...... 121 Świêta Rozalia ...... 124 Wêgrzynowo ...... 126

Oferta kulturalna i turystyczna ...... 129 Informacja turystyczna ...... 129 Muzea i kolekcje ...... 130 Imprezy ...... 131 Trasy i imprezy turystyczne ...... 136 Gospodarstwa agroturystyczne ...... 139 K¹cik kulinarny ...... 139

Welcome to Makow County ...... 142

Monuments of architecture...... 145

Folk art ...... 146

Illustrations ...... 146

Indeks geografi czny...... 152

Defi nicje ...... 156

Bibliografi a ...... 158

4 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 4 22012-11-27012-11-27 113:01:483:01:48 Od Wydawcy

d 2004 r. Mazowieckie Centrum Kultu- wani Czytelnicy bez trudu rozszerz¹ swoj¹ Ory i Sztuki publikuje kolejne tomy z serii wiedzê w tym zakresie, siêgaj¹c do publikacji, „Tradycja Mazowsza”. S¹ to monografi czne których tytu³y autorzy zamieszczaj¹ w biblio- opracowania, w których prezentowane s¹ wa- grafi i. Ksi¹¿ka zawiera te¿ indeks geografi cz- lory historyczne i etnografi czne powiatów wo- ny, a na koñcu defi nicje – określenia pojêæ do- jewództwa mazowieckiego. Cel jest ambit- tycz¹cych dziedzictwa kulturowego; s³owa, ny, a przy tym trudny – nie tylko ze wzglêdu które wymagaj¹ zdefi niowania oznaczamy na liczbê tomów, jak¹ chcemy wydawaæ w ca- w tekście gwiazdk¹ (*). ³ym cyklu, ale przede wszystkim ze wzglêdu W tym miejscu konieczne s¹ uściślenia na za³o¿enia merytoryczne. określeñ u¿ytych w tytule serii „Tradycja Ma- Docelowo planujemy wydanie 38 tomów, zowsza. Przewodnik subiektywny”. odpowiadaj¹cych liczbie powiatów w woje- Mówi¹c o tradycji*, trzeba uwzglêdniæ wie- wództwie mazowieckim. Nie wykluczamy le elementów – wzorce spo³eczne, obyczaje, te¿ publikowania w ramach serii „Tradycja kulturê duchow¹, charakterystyczne wytwo- Mazowsza” dodatkowych okazjonalnych lub ry kultury materialnej – wszystko, co ukszta³- tematycznych tomów, w których bêdziemy towane w przesz³ości, trwa do dziś. Kulty- nawi¹zywaæ do obchodzonych rocznic, przy- wowanie tradycji polega na przekazywaniu pominaæ sylwetki znanych i cenionych osób z pokolenia na pokolenie istotnych dla danej zwi¹zanych poprzez urodzenie lub dzia³al- zbiorowości wartości kulturowych. nośæ z Mazowszem, omawiaæ w sposób prze- Sam tytu³ serii „Tradycja Mazowsza” rów- krojowy lub systematyczny pewne zagadnie- nie¿ traktujemy umownie, trzeba bowiem nia charakterystyczne dla regionu. pamiêtaæ, ¿e granice administracyjne zwy- W publikacjach z serii „Tradycja Mazow- kle nie pokrywaj¹ siê idealnie z historycznie sza” Czytelnicy odnajd¹ opisy najwartościow- ukszta³towanymi krainami Polski. W kolej- szych elementów dziedzictwa kulturowego, nych tomach serii prezentowane s¹ powiaty przypomnienie wydarzeñ historycznych, po³o¿one w województwie mazowieckim, uwagi dotycz¹ce wspó³czesnych walorów które obejmuje – poza Mazowszem – rów- danego obszaru. W ka¿dym tomie zamiesz- nie¿ ziemie innych regionów: czêśæ Podlasia czamy „Przewodnik subiektywny” – prezen- oraz ziemiê radomsk¹. Z kolei pewne obszary tacjê miejscowości wybranych przez autora, historycznie mazowieckie znalaz³y siê poza a tak¿e czêśæ zatytu³owan¹ „Oferta kultu- granicami naszego województwa, np. ziemia ralna i turystyczna” – z propozycjami tras ³om¿yñska. wycieczkowych po powiecie, opisami potraw Podtytu³ serii „Przewodnik subiektyw- regionalnych itp. Równie¿ zagraniczni turyści ny” określa przyjêty przez nas indywidualny powinni byæ usatysfakcjonowani informa- sposób prezentowania regionu. Ca³ośæ prac cjami w jêzyku angielskim: wyczerpuj¹cym dokumentacyjnych i wydawniczych przewi- streszczeniem z wiedz¹ niezbêdn¹ do pe³nej dywana jest na kilka lat, za³o¿yliśmy wiêc, prezentacji powiatu, ofert¹ kulturaln¹ i tury- ¿e ró¿ni autorzy wyeksponuj¹ inne elementy styczn¹, t³umaczeniem podpisów ilustracji. tradycji. Tê ró¿norodnośæ i subiektywizm opi- Zdajemy sobie sprawê, ¿e nie jesteśmy su w poszczególnych tomach serii traktujemy w stanie omówiæ wszystkich zagadnieñ histo- jako jej dodatkowy walor. rycznych, spo³ecznych i kulturowych, prze- Du¿ym atutem serii jest aktualnośæ danych sz³ości i wspó³czesności regionu oraz dziejów na temat „kondycji tradycji” w danym po- poszczególnych miejscowości. Zaintereso- wiecie. Cykl wydawniczy nie jest d³ugi, wiêc

Powiat makowski 5

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 5 22012-11-27012-11-27 113:01:493:01:49 obserwacje, opisy i wnioski autora Czytelnik ne dobra kultury*, nazewnictwo, tradycyjne poznaje ju¿ po kilku miesi¹cach. umiejêtności, gin¹ce zawody. Zadaniem auto- Zamiarem omawianej serii wydawniczej rów jest opisanie tych elementów dziedzictwa jest ukazywanie ró¿norodności i bogactwa kulturowego, które w sposób szczególnie wy- dziedzictwa kulturowego* województwa ma- raźny świadcz¹ o przesz³ości tych ziem i które zowieckiego. By to osi¹gn¹æ, trzeba zaprezen- maj¹ znaczenie dla dzisiejszej świadomości towaæ przesz³ośæ obecn¹ we wspó³czesności, historycznej spo³eczeñstwa. a wiêc przede wszystkim zabytki architektu- ry, zdobnictwo ludowe, pewne niematerial- Wydawca

6 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 6 22012-11-27012-11-27 113:01:493:01:49 Od Autora

akreślony szkic o kolejnym powiecie pó³- Mimo ¿e historia nie zachowa³a na tej zie- Nnocnego Mazowsza, tym razem powiecie mi wielu znacz¹cych zabytków, a po ostatniej nadnarwiañskim i nadorzyckim, dowodzi nie- wojnie w³adza zwana „ludow¹” robi³a wszyst- zbicie, ¿e im bardziej posuwamy siê w kierun- ko, by zatrzeæ ślady przesz³ości, to jednak zna- ku zachodnim w prezentacji tych jednostek leźæ tu mo¿na wiele materialnych dowodów administracyjnych, tym wyraźniej rysuje siê minionych wieków, śladów ludzi i wydarzeñ, proces wcześniejszego osadnictwa, gospodar- które warto poznaæ. Przewodnik ma za zada- ki, budowy obiektów architektury uznanych nie prowadziæ nie tylko wszerz, po terenie, dziś za zabytki. ale i w g³¹b, po dziejach tych ziem. Buduj¹- Choæ ziemie Mazowsza maj¹ wspóln¹, cym jest udzia³ coraz szerszego grona osób, w miarê podobn¹ historiê, to jednak daje siê mieszkañców powiatu, w dodatku m³odych, zauwa¿yæ pewn¹ specyfi kê ziemi makowsko- w zg³êbianiu lokalnej historii i popularyzacji -ró¿añskiej. £atwo dostrzec, ¿e jej mieszkañcy jej we wszystkich mo¿liwych formach, przy- byli od wieków, i pozostaj¹ do dziś, silnie zwi¹- wracaj¹c tym samym do spo³ecznej pamiêci. zani z ziemi¹ – swoj¹ ojcowizn¹ – i jej upra- Temu celowi ma s³u¿yæ tak¿e niniejsze w¹. Niezale¿nie, czy by³a to wieś w³ościañska, opracowanie, nakreślone wed³ug zasad obo- czyli ch³opska, czy te¿ drobnoszlachecka, czyli wi¹zuj¹cych w serii „Tradycja Mazowsza”, zaścianek, rolê uprawiano tu w³asnorêcznie, ujête „subiektywnie”, czyli traktuj¹ce o rze- w trudzie i walce z przeciwnościami miejsco- czach i sprawach, które w pierwszym rzêdzie wych warunków przyrodniczych czy kaprysów narzuci³y siê uwadze autora. pogody. Nieliczne ośrodki miejskie by³y nasta- Nie mog³o jednak powstaæ bez pomocy wione g³ównie na rzemios³o i handel, zw³asz- i wsparcia wielu osób spotykanych przypad- cza na zapotrzebowanie okolicznych wsi. kowo w terenie, którym dziêkujê za wskazów- To przywi¹zanie do ziemi, do rodzinnego ki. W szczególny sposób dziêkujê przedsta- zagonu, do w³asnego zak¹tka, pozwoli³o tutej- wicielom w³adz samorz¹dowych wszystkich szym mieszkañcom przetrwaæ przetaczaj¹cy szczebli, pracownikom instytucji kultury oraz siê wielokrotnie walec ognia i ¿elaza, niena- osobom prywatnym, w tym ca³ej rodzinie pp. wiści i zbrodni i pozostaæ ludźmi pogodnymi Cesarzów. i uczynnymi, znaj¹cymi sw¹ wartośæ, podtrzy- muj¹cymi tradycje rodzinne. Bernard Kielak

Powiat makowski 7

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 7 22012-11-27012-11-27 113:01:493:01:49 8 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 8 22012-11-27012-11-27 113:01:493:01:49 Środowisko geografi czne

1

1 Malownicze tereny gminy Krasnosielc

owiat makowski po³o¿ony jest w pó³noc- Utwory morenowe spotyka siê w zachod- Pnej czêści makroregionu Niziny Mazo- niej i centralnej czêści powiatu, tj. na obszarze wieckiej. Nizinê, która jest rozleg³¹ kotlin¹, nale¿¹cym do po³udniowo-wschodnich tere- ukszta³towa³o zlodowacenie środkowopolskie, nów Wysoczyzny Ciechanowskiej. Przyjmu- wp³ywaj¹c na powstanie ca³ego krajobrazu je siê, ¿e Wysoczyznê zamyka rzeka Orzyc, tego terenu. Powa¿ny udzia³ w jego kszta³to- a na wschód od niej rozpościera siê Równina waniu mia³o ostatnie zlodowacenie. W jego Kurpiowska. Jest to obszar wielkiego sandru, wyniku powsta³y charakterystyczne moreny, czyli tereny piaszczyste, p³askie, o monoton- przede wszystkim moreny denne, sk³adaj¹ce nym krajobrazie. Trzeci¹, niewielk¹ w powie- siê z ró¿norodnych piasków, glin piaszczy- cie czêśæ na po³udniowym wschodzie zajmuje stych i zwa³owych wraz z g³azami. mikroregion Doliny Dolnej Narwi. Obok tego typu moren, na terenie powiatu Zarówno zachodni¹, jak i wschodni¹ czêśæ s¹ te¿ moreny czo³owe, zwi¹zane z roztapia- powiatu cechuj¹ stosunkowo dobre ziemie, niem siê mas l¹dolodu, z³o¿one z piasków, przewa¿aj¹ gleby III i IV klasy bonitacyjnej, ¿wirów i glin. Moreny te, w wiêkszości w for- gleby typu bielicowego i pseudobielicowego. mie wyd³u¿onych wzniesieñ o kierunku rów- Jednocześnie prezentowane tereny znajduj¹ nole¿nikowym, charakteryzuj¹ siê zwykle siê w obszarze wschodniej dzielnicy rolniczo- znaczn¹ wysokości¹. -klimatycznej. Wystêpuj¹ tu m.in. znaczne

Powiat makowski 9

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 9 22012-11-27012-11-27 113:01:513:01:51 2 3

4

2 Pola w okolicach wsi Pienice 3 Góra Krzyżewska 4 Rzeka Węgierka w Młodzianowie

amplitudy temperatur miêdzy średnimi wyni- Powiat makowski jest powiatem typowo kami miesiêcznymi stycznia i lipca, wczesne rolniczym, jednocześnie wyró¿niaj¹ go lasy nadejście d³ugiej zimy (90–100 dni). Średnie i grunty leśne, które zajmuj¹ ok. 26% jego ob- roczne opady kszta³tuj¹ siê na poziomie 500– szaru. 550 mm, a liczba dni pogodnych jest mniejsza Z pó³nocy na po³udnie i po³udniowy wschód od średniej krajowej i wynosi ok. 50. p³yn¹ najwa¿niejsze rzeki powiatu: Narew Przedstawione warunki geografi czno-fi zycz- i jej prawobrze¿ne dop³ywy – Orzyc, Wêgierka, ne wystêpuj¹ na obszarze powiatu, który liczy Pe³ta, Ró¿, Ró¿anica. 1065 km 2, a zamieszkuje go ponad 50 tys. Powiat s¹siaduje: na pó³nocnym wscho- osób. Sk³ada siê on z 10 gmin. dzie i na wschodzie z powiatem ostro³êckim, Miasto powiatowe oddalone jest od stolicy na po³udniu z powiatem wyszkowskim i pu³- kraju o 86 km, przez tereny powiatu przebiega- tuskim, na zachodzie z powiatem ciechanow- j¹ 2 drogi krajowe: Warszawa–Pojezierze Ma- skim i przasnyskim – wszystkie w wojewódz- zurskie i Bia³ystok–Bydgoszcz. Na terenach twie mazowieckim. tych nie ma komunikacji kolejowej, oprócz szlaku kolejki w¹skotorowej.

10 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 1100 22012-11-27012-11-27 113:01:523:01:52 Walory przyrodnicze regionu

5

5 Meandry Orzyca na terenie gminy Płoniawy-Bramura

aszkicowane warunki fi zjografi czne bez- go rodzaju okupantów, traktuj¹cych zasoby Nsprzecznie wywar³y wp³yw na kszta³t puszcz nadnarwiañskich jak bezp³atne źród³o przyrody ziem mazowieckich. Po ust¹pie- drewna. niu lodowca, a później po zmianach klima- Mimo tych wszystkich dzia³añ, pozosta³o tycznych (7 tysi¹clecie p.n.e.) obszary Ni¿u do dziś jeszcze wiele terenów leśnych, któ- Polskiego, w tym tak¿e tereny mazowieckie, re maj¹ wp³yw nie tylko na klimat, miejsco- opanowa³y lasy. Dominowa³a w nich sosna, wy świat zwierzêcy czy kuchniê (runo leśne), ale wystêpowa³a tak¿e brzoza, olcha, wierzba, ale równie¿ s¹ istotnym elementem krajobra- a w tym kszta³cie − gêstych borów − pozosta- zowym, miejscem wypoczynku czy rekreacji. wa³y przez kilka tysiêcy lat, do momentu poja- Powiat makowski jest w tym szczêśliwym wienia siê na tych ziemiach cz³owieka i podjê- po³o¿eniu, ¿e zachowa³o siê tu wiele komplek- cia przez niego eksploatacji puszczy. sów leśnych zajmuj¹cych ponad ¼ obszaru po- Na eksploatacjê tê sk³ada³o siê kilka przy- wiatu. Tereny i grunty leśne wystêpuj¹ w czê- czyn. Najwcześniejsz¹ i najpopularniejsz¹ ści środkowej i wschodniej powiatu, zajmuj¹c by³a chêæ pozyskania terenów pod gospodar- 26% jego powierzchni (Czerwonka – 40%, Ró- stwa rolne na stosunkowo dobrych, o czym ¿an – 29,5%, Krasnosielc – 29,3%, najmniej wspominano wy¿ej, terenach. Inna przyczyna gm. Karniewo – 7,1%). to handel drewnem i jego sp³aw Narwi¹ i Wi- Wśród znajduj¹cych siê w Makowskiem te- s³¹ nad Ba³tyk. Kolejnym powodem uszczu- renów leśnych na szczególn¹ uwagê zas³uguje plania tutejszych borów by³a polityka ró¿ne- rezerwat „Zwierzyniec”.

Powiat makowski 11

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 1111 22012-11-27012-11-27 113:01:553:01:55 Rezerwat „Zwierzyniec” to skupisko leś- s¹siedztwa, dlatego te¿ ten wydzielony frag- ne licz¹ce 40,4 ha powierzchni. Znajduje siê ment Puszczy Zielonej ma doskona³e warunki ok. 2,5 km od wsi £azy (gm. Krasnosielc), do zachowania swego pierwotnego charakteru. na terenie nadleśnictwa Parciaki. Po³o¿one Obszary leśne wystêpuj¹ prawie na ca³ym jest na najdalej wysuniêtej na po³udniowy za- terenie powiatu makowskiego, a jako przyk³ad chód czêści Kurpiowskiej Puszczy Zielonej. mo¿na wymieniæ: kompleks leśny „P³onia- „Zwierzyniec” powsta³ w 1949 r. i no- wy” w gminie o tej¿e nazwie, po³o¿ony miê- si³ pocz¹tkowo nazwê „Suche”. Utworzono dzy P³oniawami a Wêgrzynowem; nienazwany go w celu ochrony stanowiska boru mieszane- kompleks leśny na pó³nocy gminy przechodz¹- go świe¿ego, naturalnego pochodzenia. Godny cy swym zasiêgiem na tereny gm. Krasnosielc; podkreślenia jest fakt, ¿e nigdzie (w tej czêści zwarte obszary leśne w pó³nocno-wschodniej Mazowsza) nie wystêpuje drzewostan o tak czêści gm. Sypniewo, w ca³ej po³udniowej znakomitej wysokości i grubości. Jest to g³ów- czêści gm. Czerwonka, w okolicach Ró¿ana, nie bór sosnowy i sosnowo-świerkowy, wystê- Szelkowa, M³ynarzy. Lasy tworz¹ w g³ównej puj¹ tu tak¿e drzewa liściaste – olcha, brzoza, mierze drzewa sosnowe, ale s¹ równie¿ drzewa d¹b, osika, grab, buk. Drzewostan świerkowy liściaste – brzoza, d¹b. (120–140 lat) osi¹ga wysokośæ do 37 m, a sos- Interesuj¹cym kompleksem jest las „Grzan- nowy (180–200 lat) jest niewiele ni¿szy. War- ka”, po³o¿ony w pobli¿u Makowa. Zajmuje on to zaznaczyæ, ¿e świerki w rezerwacie rosn¹ 70 ha i jest miejscem spacerów i wypoczynku ju¿ poza granicami swego naturalnego wystê- mieszkañców grodu nad Orzycem. powania. Przez środek rezerwatu, ze wschodu Skupiska leśne maj¹ swych sta³ych miesz- na zachód, biegnie rów odwadniaj¹cy, a wokó³ kañców. S¹ nimi najczêściej jelenie, sarny, niego ci¹gnie siê pas olsu o glebie bagiennej. dziki, lisy, borsuki, kuny leśne, zaj¹ce, czasa- Podszyt stanowi¹ m.in. świerk, brzoza, lesz- mi – wilki. Na terenach podmok³ych mo¿na czyna, kruszyna, jarzêbina, ja³owiec. spotkaæ takie zwierzêta, jak bobry, pi¿maki, W bogatym runie leśnym mo¿na znaleźæ bo- wydry. Do ptactwa leśnego tych terenów trze- rówkê czarn¹ i brusznicê, pszeniec leśny, kon- ba zaliczyæ ziêby, sójki, dziêcio³y, kuku³ki, waliê majow¹, konwaliê dwulistn¹. sikorki, dzikie go³êbie. Na terenie rezerwa- Dodaæ trzeba, ¿e rezerwat „Zwierzyniec” tu „Zwierzyniec” mo¿na spotkaæ bociana znajduje siê w otoczeniu innych zespo³ów leś- czarnego. nych, a w pobli¿u nie wystêpuje ¿aden zak³ad Warto te¿ wspomnieæ o wystêpuj¹cych przemys³owy, nie ma te¿ autostrad, linii kole- tu p³azach i gadach, zw³aszcza gatunkach jowych czy podobnych obiektów tzw. trudnego chronionych, takich jak: salamandra plami-

6 7

6 Tablice informacyjne w rezerwacie „Zwierzyniec” 7 W rezerwacie „Zwierzyniec” chronione są m.in. wiekowe sosny i świerki

12 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 1122 22012-11-27012-11-27 113:01:563:01:56 8 9

10 11

8 Orzyc w okolicach Szelkowa 9 Sztuczne jezioro w miejscowości Brzóze Duże 10 Narew w Różanie 11 Starorzecze Narwi we wsi Sielc Stary

sta, traszka, rzekotka drzewna, jaszczurka, pnia najwiêkszego liczy 5 m, jego wiek ocenia padalec, ¿mija zygzakowata. siê na 150 lat, czy te¿ 4 drzewa pomniki przy- Prawie w ka¿dym z tych skupisk leśnych rody na terenie gm. P³oniawy-Bramura (jesion znajduje siê pewna liczba okaza³ych i wieko- wynios³y, wi¹z polny, d¹b, ja³owiec pospolity). wych drzew bêd¹cych pomnikami przyrody. Podobnie jak tereny powiatu znajduj¹ siê Powiat makowski mo¿e poszczyciæ siê 82 w 3 mezoregionach, tak tutejszymi terenami pomnikami przyrody, którymi s¹ g³ównie dêby leśnymi zawiaduj¹ 3 nadleśnictwa: Przasnysz, szypu³kowe, ale mo¿na te¿ spotkaæ pomniko- Parciaki i Ostro³êka. we sosny zwyczajne, lipy, jesiony. Jako ¿e trud- Obok zwartych kompleksów leśnych i po- no wymieniæ wszystkie pomniki przyrody, mników przyrody walory przyrodnicze posze- warto dla przyk³adu podaæ grupê 44 (wg in- rzaj¹ za³o¿enia parkowe, tak istniej¹ce parki, nych danych – 43) dêbów w uroczysku Świêta jak te¿ pozosta³ości dawnych, przewa¿nie Rozalia w gm. Rzewnie, wśród których spoty- XIX-wiecznych za³o¿eñ. Wśród wa¿niejszych ka siê okazy o obwodach pnia 5–6 m, wysoko- parków czy ich pozosta³ości nale¿y wymieniæ: ści 25–30 m i wieku szacowanym na 400–500 Ciepielewo, Jaci¹¿ek, Karniewo, Magnuszew lat; 11 drzew pomnikowych w gm. Krasno- Ma³y, M³odzianowo, Stare Glinki, Suche, sielc, z czego 6 rośnie w samej miejscowości Szczuki. gminnej (3 jesiony, 2 lipy, 1 d¹b szypu³kowy); Przez tereny leśne, a tak¿e ³¹ki i pola prze- 3 wielkie dêby rosn¹ce na skraju lasu „Grzan- mierzaj¹ niespiesznie, jak to na obszarze rów- ka”, z których 2 s¹ zrośniête pniami, a obwód ninnym, rzeki i ma³e cieki wodne, tworz¹c

Powiat makowski 13

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 1133 22012-11-27012-11-27 113:01:583:01:58 12 13

12 Na terenie całego powiatu spotkać można wiele bocianów – pola pod Krasnosielcem 13 Zbierające się do odlotu żurawie w pobliżu grodziska w Sypniewie

niegdyś rozleg³e zabagnione po³acie lub ró¿nej − A niech ciê diabli wezm¹, a niech ciê pio- wielkości jeziorka. Jedn¹ z rzek tworz¹cych run trzaśnie! – klê³a rozz³oszczona, nie patrz¹c znaczne rozlewiska i mokrad³a by³a rzeka o co siê potknê³a. Wtem niebo pociemnia³o, Orzyc. Nad ni¹ w³aśnie, w okolicach Krasno- zerwa³ siê silny wiatr, a pioruny raz po raz ude- sielca, znajdowa³o siê bagno Sulicha, po któ- rza³y w rzekê i kopki siana na ³¹kach. Rozdzwo- rym dziś pozosta³y tylko ³¹ki, ale te¿ wi¹¿¹ca ni³y siê pod ziemi¹ dzwony i dzwoni³y d³ugo siê z tym miejscem ciekawa legenda. U oko- i ¿a³ośnie, a g³os ich by³ coraz dalszy i smut- licznych mieszkañców istnia³o przekonanie, niejszy, a¿ w koñcu umilk³ zupe³nie. Wystaj¹- ¿e w tym bagnie jest zatopione miasto. Sk¹d cy z ziemi krzy¿ zapad³ siê z powrotem, gdy¿ wziê³o siê takie przekonanie – nie wiadomo, jeszcze nie nadszed³ czas – z³o i kl¹twa panuj¹ jednak¿e w nieprzebyte miejscami bagno na świecie, a miasto mo¿e uwolniæ siê z bagna zapuszczali siê tylko nieliczni śmia³kowie. dopiero wtedy, gdy dobro zapanuje nad z³em. W po³udnie ta cicha kotlina nagle o¿ywa³a, (za: U. Dembicka – Krasnosielc w historii i le- woda zaczyna³a siê burzyæ, a spod ziemi od- gendzie) zywa³y siê dźwiêki dzwonów. Na bagnach by³o Tajemnic takich nie maj¹ zapewne bagna pod dostatkiem torfu, który po wysuszeniu znajduj¹ce siê do chwili obecnej w miejsco- s³u¿y³ mieszkañcom okolicznych wsi jako wości £ukowo w gm. Karniewo, obejmuj¹ce opa³. Przy okazji kopania torfu wydobywa- 1,65 ha, bêd¹ce pozosta³ości¹ ekosystemów no gliniane skorupy z ró¿nymi rysunkami, nosz¹cych nazwê u¿ytków ekologicznych. ugruntowuj¹c przekonanie o zatopionym Bagna te spe³niaj¹ bardzo pozytywn¹ rolê mieście. Co roku, gdy w poranek wielkanocny w gospodarce leśnej – reguluj¹ stosunki wod- bij¹ dzwony w krasnosieleckim kościele, mia- ne, s¹ wodopojem dla zwierz¹t i ptaków, a tak- sto jakoby ma podnosiæ siê po trochu do góry, ¿e walorem krajobrazowym. dzwony z zatopionego kościo³a ma byæ s³ychaæ Donios³¹ funkcjê pe³ni¹ te¿ rzeki, zw³asz- coraz wyraźniej, a dźwiêki s¹ coraz weselsze. cza Narew, Orzyc, Wêgierka. Razem ze swymi W jedno bardzo suche lato stara Marcelka dop³ywami tworz¹ „korytarze ekologiczne” z pobliskiej wsi wygna³a krowy na brzeg pod- umo¿liwiaj¹ce przemieszczanie siê w terenie suszonego bagniska i niestety – zdrzemnê³a zwierz¹t, ptaków i roślin, nie dopuszczaj¹c siê. Kiedy siê obudzi³a, zauwa¿y³a z przera¿e- najbardziej wartościowych obiektów przyrod- niem, ¿e krowy zmierzaj¹ ku niebezpieczne- niczych do procesów izolacji. mu miejscu na bagnie, gdzie z³y duch niejedn¹ Na ³¹kach nadrzecznych i bagniskach ¿yj¹ krowê wci¹gn¹³ pod ziemiê. Zerwa³a siê i co si³ liczne gatunki ptactwa wodnego i b³otnego, w nogach pobieg³a zawróciæ stado. Biegn¹c, np. ¿urawie, bociany, ³abêdzie, dzikie kaczki, potknê³a siê o wystaj¹cy krzy¿ i upad³a. cietrzewie, kobuzy, trzmielojady, muchówki

14 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 1144 22012-11-27012-11-27 113:02:023:02:02 ma³e, czajki, rycyki, kszyki, krwawodzioby mieniony wcześniej, doskona³ym miejscem i wiele innych. do k¹pieli, innych rodzajów rekreacji i wy- W wodach Narwi i pozosta³ych rzek powia- poczynku nad wod¹. Nale¿y wspomnieæ te¿ tu mo¿na spotkaæ wiele gatunków ryb: jedyne o zbiornikach typu stawowego, znajduj¹cych w Polsce miejsce wystêpowania jesiotra (w siê w Jaci¹¿ku i w wyrobisku poeksploatacyj- Narwi), a ponadto – szczupaki, p³ocie, leszcze, nym k. Kobylina, gm. P³oniawy-Bramura. brzany i inne. Wielkośæ akwenów wodnych w powiecie Walorem przyrodniczym s¹ tak¿e jeziorka powiêkszy budowany w gm. Ró¿an zbiornik i inne zbiorniki wodne, tworzone zwykle przez retencyjny na rzece Ró¿anicy, który bêdzie siê rzeki, g³ównie na miejscu starego koryta. znajdowaæ k. miejscowości Szygi i Zawady-Po- W powiecie makowskim takie naturalne jezio- nikiew. ra, powsta³e w starorzeczu Narwi, znajduj¹ siê Naszkicowane ró¿norodne walory przy- k. Ogonów, Sadykierza, Sielunia. rodnicze powiatu makowskiego s¹ w sferze W celu powiêkszenia zasobów wodnych zainteresowañ i opieki miejscowych w³adz. powsta³o kilka sztucznych zbiorników i sta- Ju¿ w 1990 r. powsta³ Nasielsko-Karniew- wów. Najwiêkszym z nich jest zbiornik wodny ski Obszar Chronionego Krajobrazu licz¹cy w miejscowości Brzuze Du¿e gm. Rzewnie, 986,9 ha, który wspólnie z rezerwatem „Zwie- znajduj¹cy siê w po¿wirowym wyrobisku. To rzyniec” i u¿ytkami ekologicznymi w £ukowie sztuczne jezioro ma powierzchniê ok. 100 ha tworzy prawnie chroniony teren o powierzch- i dziêki sta³emu po³¹czeniu z Narwi¹ bardzo ni 1029 ha. wysoki stopieñ czystości (ci¹g³a wymiana Czêśæ terenu powiatu zosta³a objêta euro- wody). Inny sztuczny zbiornik powsta³ w sa- pejsk¹ sieci¹ ekologiczn¹ NATURA 2000. mym Makowie na rzece Orzyc (w starorzeczu), Obejmuje ona ochronê przyrody Doliny Dol- ma powierzchniê 17 ha i jest, podobnie jak wy- nej Narwi, a obszarem ochrony s¹ so³ectwa:

14

14 Pagórkowate tereny wsi Łaś

Powiat makowski 15

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 1155 22012-11-27012-11-27 113:02:033:02:03 15

15 Góra Krzyżewska

Ko³aki, Sadykierz, Modzele, Ogony, M³yna- Najwy¿szymi wyniesieniami w powiecie rze, Sieluñ (wszystkie w gm. M³ynarze) oraz makowskim s¹ tzw. Góry Krzy¿ewskie k. miej- czêśæ wsi Stary Strachocin i Przeradowo w gm. scowości Krzy¿ewo Borowe. Stanowi je pas Szelków. malowniczych wzgórz moreny czo³owej, ci¹g- Warto te¿ wiedzieæ, ¿e w planach ochrony n¹cej siê z zachodu na wschód, z których dwa NATURA 2000 funkcjonuje pojêcie: Zachod- osi¹gaj¹: 161 m n.p.m. w gm. P³oniawy-Bra- niokurpiowskie Bory Sasankowe jako specjal- mura i 171 m n.p.m. w gm. Czerwonka. ny obszar ochrony siedliskowej. Ma on s³u¿yæ Innym punktem widokowym s¹ Góry Raw- ochronie „silnej populacji sasanki otwartej” skie (ok. 137,7 m n.p.m.) w gm. Sypniewo, i znajdowaæ siê na terenie gm. Krasnosielc ze swym najwy¿szym szczytem Chocho³ata w Nadleśnictwie Parciaki. W zamierzeniach o wysokości 152,8 m n.p.m. znajduje siê równie¿ powo³anie Kurpiowskiego Du¿e zalesione tereny, czyste rzeki, ekolo- Parku Krajobrazowego, który mia³by obj¹æ gmi- giczne rolnictwo, brak uci¹¿liwego przemys³u ny: Ró¿an, M³ynarze, Sypniewo, Krasnosielc. sprawi³y, ¿e teren powiatu makowskiego zna- Wiadomo, ¿e wszystkie walory przyrodnicze laz³ siê w granicach Zielonych P³uc Polski. powiatu najlepiej ogl¹da siê z dystansu, ma- Jego w³adze s¹ w zwi¹zku z tym obligowane j¹c szerok¹ perspektywê. Choæ wspominano do rozwoju ekologicznego rolnictwa i rozbudo- kilkakrotnie, ¿e teren jest p³aski, równinny, wy jego przetwórstwa na tym terenie, a tak¿e to jednak mo¿na tu znaleźæ kilka wy¿szych rozwoju turystyki i wypoczynku, którego o¿y- miejsc, ze szczytów których widok rozci¹- wiony rozwój (dzia³ki rekreacyjne) daje siê za- ga siê na kilkanaście, a nawet kilkadziesi¹t uwa¿yæ nie tylko nad Narwi¹, ale i pozosta³y- kilometrów. mi rzekami tej czêści pó³nocnego Mazowsza.

16 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 1166 22012-11-27012-11-27 113:02:043:02:04 Podziały administracyjne

16

16 Administracyjna mapa powiatu makowskiego

środkowym biegu rzeki Narew, na pra- Aby pokrótce nakreśliæ sytuacjê administra- W wym jej brzegu, rozci¹ga siê od czasów cyjn¹ tych terenów, wspomnieæ choæby wypa- ksi¹¿êcych obszar, którego równorzêdnymi da, ¿e na terenie Mazowsza, tak jak na innych ośrodkami by³y Maków i Ró¿an. ziemiach Polan, podzia³ terytorialny opiera³ Wschodni¹ i po³udniow¹ granicê tej jednost- siê na opolach. Z chwil¹ zainteresowania siê ki terytorialnej wyznacza³a Narew, na pó³nocy Piastów obszarami mazowieckimi, a nastêp- dolna czêśæ rzeki Omulew do ujścia do Nar- nie kszta³towania siê pañstwa feudalnego, rolê wi, po³udniow¹ – dolny bieg rzeki Pe³ty, te¿ administracyjn¹ opola zaczê³y przejmowaæ do jej ujścia. kasztelanie. Te pierwsze (tzn. opola) funkcjo-

Powiat makowski 17

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 1177 22012-11-27012-11-27 113:02:053:02:05 17

17 Mapa powiatu makowskiego wg Atlasu historycznego Polski Józefa Michała Bazewicza, 1907 r.

18 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 1188 22012-11-27012-11-27 113:02:063:02:06 nowa³y jeszcze za czasów Boles³awa Chrobre- stwa Warszawskiego. Z chwil¹ powstania pod go, lecz uleg³y upadkowi po za³amaniu siê jego ber³em carskim Królestwa Polskiego (1815 r.) monarchii. zachowany zosta³ podzia³ administracyjny, W okresie rozdrobnienia dzielnicowego (po w którym zmieniono jedynie nazwy departa- 1138 r.) wzros³a ranga kasztelanii, a pod koniec mentów na województwa, a po 1837 r. – na gu- XIV w. u¿ywano naprzemiennie nazw „kasz- bernie. telania” i „powiat”. Z kolei przy określaniu Upadek powstania styczniowego poci¹gn¹³ jednostek administracyjnych ni¿szego rzêdu, za sob¹, obok represjonowania uczestników co jest istotne w naszych rozwa¿aniach, u¿ywa- i sankcji gospodarczych, obni¿enie rangi wielu no terminu „prope a” (ko³o, w pobli¿u, obok). miast i ośrodków administracyjnych. W 1866 r. Tereny makowsko-ró¿añskie wchodzi³y przeprowadzono reformê zwiêkszaj¹c¹ liczbê w sk³ad terytorium zakroczymskiego. W po³. guberni i powiatów, przez co automatycznie XIV w. zosta³y przez króla Kazimierza Wiel- traci³y one swe znaczenie. Na bazie tej reformy kiego nadane w lenno ksiêciu Siemowitowi III, z 1 stycznia 1867 r. powsta³ powiat makowski a po śmierci monarchy przesz³y w rêce ksiêcia przy³¹czony do guberni ³om¿yñskiej, w któ- wraz z ca³ym Mazowszem. Ten w 1374 r. po- rym znalaz³y siê miasta Maków, Ró¿an, Kras- dzieli³ dzielnicê mazowieck¹ miêdzy dwóch nosielc oraz gminy Karniewo, Krasnosielc, synów, a czêśæ umownie nazwana wschod- Perzanowo, P³oniawy, Sielec, Sieluñ, Smrock, ni¹ przypad³a ksiêciu Januszowi I (³¹cznie Sypniewo. Warto podkreśliæ, ¿e ówczesny po- z ziemi¹ zakroczymsk¹, w tym z Makowem wiat powierzchniowo i ludnościowo by³ bar- i Ró¿anem). Później rz¹dy sprawowali tu po- dzo zbli¿ony do obecnych wielkości. Wracaj¹c tomkowie ksiêcia, a w 1471 r. Maków i Ró¿an do restrykcji − w jej ramach w 1869 r. zosta³y przypad³y Januszowi II, ksiêciu ciechanowskie- odebrane prawa miejskie ośrodkom w Ró¿anie mu. Od tego prawdopodobnie czasu nastêpuje i Krasnosielcu. zmiana nazwy (a tym samym przynale¿ności) Powiat, w formie, o której mowa, prze- districtus zakroczymski i zaczê³o wystêpowaæ trwa³ do 1914 r., do wybuchu I wojny świato- określenie districtus ciechanowski. Nale¿y za- wej. Od jej rozpoczêcia obszar Królestwa po- znaczyæ, ¿e w nied³ugim czasie poczê³y prze- dzielono na 2 jenera³-gubernatorstwa, a ca³e wa¿aæ określenia dystryktu makowskiego lub Mazowsze znalaz³o siê w jenera³-gubernator- ró¿añskiego. stwie warszawskim pod rz¹dami pruskimi. Z chwil¹ w³¹czenia wszystkich ziem ma- Z chwil¹ odzyskania niepodleg³ości i two- zowieckich do Korony (1526 r.) nast¹pi³ rzenia administracji polskiej, powiat makow- podzia³ tego ksiêstwa na 3 województwa, ski znalaz³ siê w województwie warszawskim. a w województwie mazowieckim znalaz³a siê Sytuacja ta trwa³a do 1939 r. a po zajêciu na- ziemia ró¿añska z powiatami makowskim szego kraju przez Niemców, w październiku i ró¿añskim. By³a to ziemia średniej wielko- 1939 r. obszar powiatu makowskiego w³¹czo- ści, jej powierzchnia wynosi³a 897 km2, a po- no do Rzeszy, konkretnie do rejencji ciecha- wy¿szy uk³ad administracyjny przetrwa³ z nie- nowskiej w Prusach Wschodnich. wielkimi zmianami do czasu rozbiorów. Podczas ofensywy i walk Armii Czerwo- Po III rozbiorze Rzeczpospolitej tereny pó³- nej z Niemcami (1944–1945) na terenach nocnego Mazowsza znalaz³y siê w zaborze powiatu zosta³y poniesione ogromne straty pruskim. Ostateczne określenie granic depar- i najwiêksze zniszczenia w województwie tamentów oraz powiatów Prus Nowowschod- warszawskim, dlatego te¿ w³adze powiatowe nich zawarte zosta³o w cyrkularzu z 9 czerwca mia³y sw¹ czasow¹ siedzibê w Krasnosiel- 1799 r. Wynika³o z niego, ¿e tereny makow- cu. Powrócono jednocześnie do kszta³tu ad- sko-ró¿añskie zosta³y w³¹czone do powiatu ministracyjnego sprzed II wojny światowej, pu³tuskiego, departamentu p³ockiego. ale ju¿ w 1954 r. dokonano zmiany granic W tym uk³adzie administracyjnym (depar- powiatu: do³¹czono gromadê Wêgrzynowo tament p³ocki) pozosta³y po utworzeniu Ksiê- z Krasiñcem z powiatu ciechanowskiego, wy-

Powiat makowski 19

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 1199 22012-11-27012-11-27 113:02:083:02:08 18

18 Tablica z 1950 r. przypomina o dawnych podziałach administracyjnych

³¹czono natomiast z gm. Sypniewo gromadê Obok administracji świeckiej funkcjonuje ad- Nowa Wieś. ministracja kościelna, w tym wypadku kościo³a W trakcie kolejnej zmiany administracyj- rzymskokatolickiego. Ca³ośæ ziem powiatu ma- nej powiat makowski znalaz³ siê w czerwcu kowskiego nale¿a³a przez d³ugie wieki do die- 1975 r. w województwie ostro³êckim. Po pra- cezji p³ockiej. Sytuacja ta trwa³a do 25 marca wie 24 latach ponownie dokonano zmiany po- 1992 r. kiedy postanowieniem Jana Paw³a II dzia³u administracyjnego kraju, z 49 ma³ych zosta³ dokonany nowy podzia³ administracji województw zrobiono 16 du¿ych. Odrodzi³ kościelnej w Polsce. Na mocy tych postano- siê i wróci³ na mapê Mazowsza i kraju powiat wieñ do diecezji ³om¿yñskiej przesz³y z die- makowski w swym historycznie ukszta³to- cezji p³ockiej nastêpuj¹ce parafi e: z dekanatu wanym wymiarze. W sk³ad powiatu wchodzi makowskiego – G¹sewo, Jaci¹¿ek, Krasnosielc, 10 gmin: Czerwonka, Karniewo, Krasnosielc, P³oniawy, Sypniewo, z dekanatu przasnyskiego M³ynarze, P³oniawy-Bramura, Ró¿an, Rzew- – Dr¹¿d¿ewo oraz dekanat ró¿añski. Tak wiêc nie, Szelków, Sypniewo oraz Maków Mazo- przy diecezji p³ockiej pozosta³ jedynie dekanat wiecki. S¹ tu 2 miasta: Maków Mazowiecki makowski z parafi ami w powiecie: Karniewo, i Ró¿an oraz jedna osada typu miejskiego − Maków – parafi a św. Józefa i parafi a św. Brata Krasnosielc. Alberta, Szwelice, Wêgrzynowo.

20 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 2200 22012-11-27012-11-27 113:02:083:02:08 Dzieje historyczne

o³o¿enie Mazowsza w centrum Rzecz- ców danego terenu w celu ukazania im histo- Ppospolitej, a tej¿e – w Europie Środkowej rii najbli¿szej okolicy. Czêsto bowiem bywa, sprawi³o, ¿e przez tereny naszego makroregio- ¿e w szko³ach uczy siê m³odzie¿ o bohaterach nu przetacza³y siê ró¿ne burze dziejowe. Pozo- greckich, królach frankoñskich czy bitwach stawia³y one zwykle ruinê gospodarcz¹ i straty na drugim koñcu świata, nikt za to nie przy- ludnościowe. Nie spotyka siê wiêc na naszym bli¿y historii miejscowego kościo³a, starego terenie starych i cennych zabytków architek- zak³adu przemys³owego czy znacz¹cych, czê- tury czy interesuj¹cych zbiorów i kolekcji. sto dla regionu i kraju, postaci spoczywaj¹cych Ka¿dy jednak fragment ziemi mazowieckiej na najbli¿szym cmentarzu. ma w³asne, czêsto wielowiekowe i bogate, tra- W celu wype³nienia tej luki i zarysowania dycje, z którymi warto siê zapoznaæ. fragmentu dziejów ziem pó³nocnomazowie- Przewodnik po poszczególnych powiatach ckich warto prześledziæ kszta³towanie siê i do- kierowany jest do dwóch g³ównych grup od- robek swej „ma³ej ojczyzny”, gdy¿, jak powie- biorców – turystów pragn¹cych poznaæ naj- dzia³ wybitny badacz i regionalista Zygmunt ciekawsze czy najbardziej charakterystyczne Gloger, obowi¹zkiem cz³owieka jest poznanie wydarzenia, obiekty, ludzi oraz do mieszkañ- „swego”, czyli rodzinnego zak¹tka. Dzieje najdawniejsze

ereny pó³nocnego i pó³nocnowschodnie- wielkości rzekami. By³a to ludnośæ zbieracko- Tgo Mazowsza nie mia³y zbytniego szczêś- -³owiecka wykorzystuj¹ca umiejêtnie środo- cia (poza wyj¹tkami, o czym ni¿ej) do badañ wisko przyrodnicze. archeologicznych, zw³aszcza badañ licznych, Nastêpn¹, znacz¹c¹ dla Europy epokê neo- systematycznych i d³ugoterminowych, dla- litu (kamienia g³adzonego) przynieśli osadni- tego te¿ znaczna czêśæ rekonstrukcji najdaw- cy z Bliskiego Wschodu do Europy Środkowej niejszych dziejów opiera siê na badaniach oko³o 3500 lat p.n.e. Jej przedstawiciele upra- sonda¿owych, przypadkowych znaleziskach wiali rośliny, hodowali zwierzêta, mieli wiêc powierzchniowych lub przy pracach budowla- sta³e siedziby, a wszystko to zosta³o nazwane nych. w nauce „rewolucj¹ neolityczn¹”. Na ziemie Z braku materia³u zabytkowego, s¹dziæ je- polskie, a tym bardziej na tereny mazowiec- dynie mo¿na, ¿e podobnie jak na terenach s¹- kie, nowinki neolityczne dotar³y ze znacznym siednich powiatów, pierwszymi mieszkañca- opóźnieniem. Warto jednak podkreśliæ, ¿e kul- mi ziem Makowskiego byli ³owcy pod¹¿aj¹cy tury neolityczne, jak np. kultura pucharów lej- za stadami reniferów, co mia³o miejsce u schy³- kowatych, kultura amfor kulistych, funkcjo- ku okresu paleolitu (11–9 tys. lat p.n.e.). nowa³y tak¿e na obszarze obecnego powiatu Pierwszymi udokumentowanymi śladami makowskiego (G¹sewo Nowe, Szczyglin, Ma- pobytu cz³owieka na tym terenie s¹ zabytki kowica, Przeradowo, Sieluñ, T³uszcz, Adamo- z koñcowego okresu epoki mezolitu (7 tys. lat wo, Janopol, Napiórki i inne). p.n.e.), konkretnie z kultury janis³awickiej. Tak¿e w nastêpnych okresach, zw³aszcza Ślady tej kultury odkryto w okolicach Ró¿ana, w epoce br¹zu i pocz¹tkowej fazie epoki ¿elaza co potwierdza fakt, ¿e ludnośæ tej kultury sku- nie zabrak³o osadnictwa na omawianym wy- pia³a siê nad Bugiem i Narwi¹ oraz średniej cinku Mazowsza. Zabytki archeologiczne za-

Powiat makowski 21

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 2211 22012-11-27012-11-27 113:02:093:02:09 równo z kultury trzcinieckiej, a tak¿e ró¿nych Wêdrówki te pocz¹tkuj¹ ca³y proces migra- grup i odmian kultury „³u¿yckiej” pochodz¹ cji, równie¿ z terenów Mazowsza, na zachód z Kaszewca, M³ynarzy, Dr¹¿d¿ewa (cmenta- i po³udnie Europy, nazwany później okresem rzysko), Krasnosielca (osada), Ró¿ana. Dzia- wêdrówki ludów. ³alnośæ osadnicza nad środkow¹ Narwi¹ by³a Na tereny mazowieckie, jeśli nie ca³kiem kontynuowana w nastêpnej epoce – ¿elaza, opustosza³e, to bardzo mocno przerzedzo- zw³aszcza w jej 3 pierwszych okresach: hal- ne osadniczo, w VI w. przychodz¹ S³owianie. sztackim, lateñskim i wp³ywów rzymskich. Ich ¿ywio³owy rozrost w ośrodku p³ockim, Rozwijaj¹ce siê osadnictwo nad środkow¹ prawdopodobnie mateczniku mazowieckim Wis³¹, Narwi¹ i Bugiem za³amuje siê w III w. tej spo³eczności, spowodowa³ w krótkim cza- n.e. Fakt ten wi¹zany jest z wêdrówk¹ Gotów sie ekspansjê z ziemi p³ockiej w ró¿nych kie- i Gepidów (kultura wielbarska) z Pomorza runkach, w tym tak¿e na tereny pó³nocnego Gdañskiego na Ukrainê, nad Morze Czarne. i wschodniego Mazowsza. Średniowiecze

19 20

19 Według niektórych źródeł grodzisko w Sypniewie istniało od VII do XIII w. 20 Majdan i wał grodziska w Sypniewie

lady pozostawione przez dawne spo³eczeñ- starsze znaleziska s¹ datowane na X−XI w., Śstwa przekonuj¹ nas, ¿e granice chronolo- kiedy to powstawa³y zal¹¿ki osad, których giczne dotychczas przyjmowane nie spraw- rozwój przypada na XII i XIII w. Opieraj¹c siê dzaj¹ siê, zw³aszcza w stosunku do ziemi jedynie na znajdowanych fragmentach cera- makowsko-ró¿añskiej. miki wiemy, ¿e zamieszka³e by³y np. tereny O pocz¹tkach fal osadniczych wêdruj¹cych dzisiejszych wsi Dyszobaba, Sieluñ, D³ugo³ê- znad środkowej Wis³y w kierunku pó³noc- ka. Stanowiska pochodz¹ce z okresu wczesno- nym i wschodnim świadczyæ mo¿e powstanie średniowiecznego odkryto w Dr¹¿d¿ewie, Ma- punktu osadniczego w Sypniewie, jak nie- kowie (dzielnica Bazar-osada i cmentarzysko), którzy twierdz¹, na prze³omie VII i VIII w., Prycynowie, Ró¿anie, Kobylinie, Sypniewie, na pewno natomiast grodzisko w tym miej- Magnuszewie Ma³ym, Zawadach-Ponikwi, scu budowano lub rozbudowywano w IX–X w. Ponikwi Wielkiej, Lipnikach, Janopolu. (dane dendrologiczne). Ekspansja nastêpowa³a Osadnictwo to wynika³o z dwóch przyczyn. g³ównie wzd³u¿ wiêkszych i średnich rzek (Na- Z jednej strony tereny obecnej ziemi p³ockiej rew, Orzyc, Pe³ta, Wêgierka, Ró¿anica). Naj- stawa³y siê przeludnione, a skromne wówczas

22 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 2222 22012-11-27012-11-27 113:02:093:02:09 tereny rolnicze niewystarczaj¹ce. Z drugiej kle brak jest danych, kiedy te osady powsta³y. strony, w pocz¹tkach X w. ziemie mazowieckie Mówi¹c o powstaniu, problemem do dyskusji wesz³y w sferê zainteresowañ pañstwa Polan, historyków pozostaje kwestia − kiedy w³aś- zw³aszcza w czasach ojca Mieszka I – Ziemo- ciwie 2 wiod¹ce w powiecie miasta Maków mys³a, staj¹c siê dzielnic¹ kolejnych Piastowi- i Ró¿an otrzyma³y po raz pierwszy prawa miej- czów. Ksi¹¿êta mazowieccy popierali zaludnia- skie. Problemu tego nie rozstrzygniemy w tym nie swojej dzielnicy, co niew¹tpliwie dowodzi, opracowaniu, podajemy wiêc przyjête po- ¿e w³¹czanie Mazowsza do pañstwa Polan na- wszechnie daty. Niew¹tpliwym jest to, ¿e oba stêpowa³o na drodze ekspansji demografi cz- miasta mia³y prawo che³miñskie w odmianie no-cywilizacyjnej. Umacnianie tego terenu miejskiej, co oznacza, ¿e oprócz wójta i ³aw- jako sk³adnika pañstwa i obrony jego granic ników funkcjonowali w nich burmistrzowie przed obcymi mia³y spe³niaæ grodziska − roz- i rajcy, poza tym mieszczanie mieli wiele przy- budowa ju¿ istniej¹cych, np. Sypniewo, Nowo- wilejów, jakie dawa³o miasto. gród, b¹dź te¿ wznoszenie nowych – Maków, W XV w. tereny dzisiejszego powiatu musia- Sieluñ, Ró¿an, przy czym wiadomości o tych ³y byæ ju¿ dośæ gêsto zaludnione, skoro pewna 3 ostatnich grodziskach znane s¹ z wcześniej- czêśæ mieszkañców tych ziem pozyskiwa³a szych dokumentów, ale śladów ¿adnego z nich drog¹ darowizn, zamiany lub kupna od ksiêcia nie uda³o siê dotychczas odnaleźæ. tereny w innej czêści Mazowsza. Nie bez znaczenia jest fakt, ¿e ju¿ od XI w. Do osobliwości ziemi makowsko-ró¿añskiej na terenach powiatu pojawia siê osadnictwo nale¿a³o istnienie kompleksu dóbr kościel- rycerskie, w tym zwi¹zane z rzek¹ Ró¿anic¹ nych zwanych później ksiêstwem sieluñskim. oraz rzek¹ Orzyc. Dobra te w koñcu XIV w. znajdowa³y siê w rê- Pierwsza udokumentowana wiadomośæ o te- kach probostwa katedralnego w P³ocku, obej- renie powiatu dotyczy nadania przez ksiêcia muj¹c tereny goworowskie, sieluñskie i g¹sew- Boles³awa Śmia³ego dochodów m.in. z prze- skie i pozostawa³y w tym w³adaniu do czasów prawy przez Orzyc benedyktynom z le¿¹cego rozbiorów Rzeczpospolitej. w Wielkopolsce Mogilna. Wzmianka pochodzi Wraz ze wzrostem osadnictwa rozwija³a jakoby z 1065 r., co mo¿e świadczyæ, ¿e Macov siê gospodarka rolna, realizowana zarówno i miejscowa komora celna znajdowa³y siê przy przez zamo¿n¹ i drobn¹ szlachtê, jak i ch³o- jakimś istotnym szlaku handlowym, prawdo- pów i w pewnym stopniu mieszczan. Odnoś- podobnie z Ciechanowa i Pu³tuska na wschód, nie ch³opów nie spotyka siê w dokumentach w kierunku Ró¿ana. informacji o ich ucisku i wykorzystywaniu, O handlowej roli Mazowsza, w tym terenów nie ma te¿ oznak zatargów czy animozji sta- obecnego powiatu makowskiego, we wczes- nowych. nym średniowieczu mog¹ świadczyæ np. znaj- Pocz¹tki XV w. przynosz¹ zmiany gospodar- dowane podczas prac archeologicznych mo- ki feudalnej, odchodzi siê od danin w naturze, nety: w Bazarze Nowym (obecnie dzielnica zastêpuj¹c j¹ gospodark¹ czynszow¹. Pozwala Makowa) – denar z czasów Boles³awa Krzywo- to w wiêkszym stopniu na rozwój rzemios³a ustego (1102−1139), 5 monet srebrnych Bole- w miastach, ale te¿ i na wsi, co jest zwi¹zane s³awa Mieszkowica z lat 1186–1195, w Sypnie- z wprowadzaniem nowych narzêdzi do orki wie na cmentarzysku denar krzy¿owy z XI w. – p³ugów, a kowal staje siê jednym z najlicz- Zarówno informacje o monetach, jak te¿ o in- niej reprezentowanych zawodów rzemieślni- nych artefaktach wczesnośredniowiecznych czych. mamy dziêki badaniom wykopaliskowym Śmieræ ostatniego ksiêcia mazowieckiego Ja- prowadzonym przez Józefa Marciniaka w po- nusza III w 1526 r. i w³¹czenie pozosta³ej czêści ³owie lat 30. XX w. (Maków-Bazar) i przez Ire- Mazowsza do Korony, symbolicznie jakby za- nê Górsk¹ w latach 60. XX w. (Sypniewo). myka okres średniowiecza na naszym terenie Wiêkszośæ osad z terenu powiatu mo¿emy i wprowadza ziemie nad Orzycem i Narwi¹ poznaæ z dokumentów XV-wiecznych, ale zwy- w erê nowo¿ytn¹ w ich gospodarczym rozwoju.

Powiat makowski 23

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 2233 22012-11-27012-11-27 113:02:113:02:11 Wiek XVI – XVIII

21 22

21 Budowę kościoła w Karniewie rozpoczęto w końcu XVI w. 22 Zabytkowa chrzcielnica w karniewskiej świątyni

imo wielu zastrze¿eñ i z³ych przeczuæ ¿êce sta³y siê miastami królewskimi, co sprzy- Mmieszkañców dzielnicy mazowieckiej, ja³o ich sta³emu rozwojowi. Nie bez znaczenia sytuacja polityczna i gospodarcza okaza³a siê jest fakt, ¿e od 1545 r. do wyjazdu z Polski, dla tutejszej szlachty bardzo korzystna. Zosta- Mazowsze by³o istotn¹ czêści¹ oprawy wdo- ³y zmniejszone podatki, za to zwiêkszy³a siê wiej królowej Bony, a ona, jak wskazuj¹ do- rola tego stanu, gdy przeniesiono do Warszawy kumenty, bardzo dba³a o te tereny – tworzy³a posiedzenia sejmów elekcyjnych, w których nowe ośrodki i wspiera³a rozwój ju¿ istniej¹- w³aśnie szlachta mazowiecka poczê³a zaj- cych miast na Mazowszu. Wed³ug podañ mia- mowaæ czo³owe miejsce przy wyborze króla. ³a odbudowaæ zniszczony zamek w Ró¿anie, Wzrastaj¹ca aktywnośæ, a przy tym równie¿ którego śladów nie uda³o siê do dziś odnaleźæ. dochody tego stanu sprawia³y, ¿e – jak twierdzi Okres XVI i 1. po³. XVII w. by³ najlepszym Józef Kazimierski – rodzi³y poczucie bezkarno- okresem dla ośrodków miejskich, w których ści, a z ni¹ separatyzmu mazowieckiego, który dzia³ali rzemieślnicy o ró¿nych, czasami uni- mia³ jakoby przetrwaæ do czasów zaborów. katowych (np. pusznik – rodzaj rusznikarza) Ziemia ró¿añska wesz³a w nowy uk³ad pañ- profesjach. Na rozwój miast mia³y wp³yw dwa stwowy dobrze zasiedlona, dawne miasta ksi¹- czynniki – po³o¿enie nad rzekami i mo¿liwośæ

24 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 2244 22012-11-27012-11-27 113:02:113:02:11 handlu (sp³aw towarów) na dalsze odleg³ości pów zamieszkiwa³a drobna szlachta. By³a ona (np. zbo¿a przez Ró¿an) oraz wype³nianie po- zobowi¹zana do takich samych świadczeñ, jak trzeb rynku wewnêtrznego (jarmarki, targi) ch³opi, a czêsto dramatyczne egzekwowanie i wymiany p³odów rolnych i leśnych, a tak¿e tych zobowi¹zañ sta³o siê przedmiotem kilku- wyrobów rzemieślniczych itp. wiekowej walki szlachty sieluñskiej, petycji, Obok roli gospodarczej miasta spe³nia³y odwo³añ i monitów do króla i sejmu. Dobra wa¿ne funkcje administracyjne. O istnieniu sieluñskie przynosi³y proboszczom p³ockim samorz¹du w Makowie mówi przywilej na c³o znaczne dochody i nie chcieli oni zrezygnowaæ mostowe w tym mieście z 1553 r., w Ró¿anie ze swych uprawnieñ. O stosunku w³aścicie- samorz¹d wprowadzi³ nadane w 1378 r. prawo li do tego terenu J. Kazimierski pisze: Sieluñ, miejskie, oba miasta by³y te¿ siedzibami sta- stolica ksiêstwa, by³ nêdzn¹ wiosk¹, w któ- rostw. Wielkośæ tych miast w po³owie XVI w. rej nie by³o nawet targów. W dokumentach charakteryzuj¹ dane: Ró¿an – 330 domów, z koñca XVIII w. stwierdza siê, ¿e stan ten by³ 4 m³yny, do miasta nale¿a³y 4 wsie; Maków wynikiem rz¹dów dzier¿awców niezaintere- – 200 domów, ³aźnia, postrzygalnia, murowa- sowanych ¿adnymi inwestycjami a jedynie ny kośció³, 2 m³yny, do miasta nale¿a³y 4 wsie. eksploatacj¹. Opisuj¹cy Mazowsze Jêdrzej Świêcicki w po- Dopiero w listopadzie 1791 r. sejm zniós³ cz¹tkach XVII w. podaje, ¿e Ró¿an jest mia- poddañstwo szlachty sieluñskiej i zwróci³ stem o „du¿ym zaludnieniu”. jej wolnośæ. Ksiêstwo sieluñskie zlikwidowa- Mówi¹c o zaludnieniu, nale¿y przypomnieæ, li Prusacy po III rozbiorze Rzeczpospolitej, ¿e podobnie jak miasto, ludne by³y tereny zie- sekularyzuj¹c dobra kościelne i przejmuj¹c mi ró¿añskiej, zamieszka³e przez ró¿ne stany. je na skarb pañstwa pruskiego. W oparciu o ksiêgi poboru podatków z 2. po³. Wracaj¹c do chronologii, dynamiczny rozwój XVI w. na omawianym terenie by³o: 10 wsi – miast, koniunktura gospodarcza z XVI i po- w³asnośæ ksi¹¿êca (potem królewska), 21 wsi cz¹tków XVII w. zaczê³y siê w po³owie wieku – wiêksza w³asnośæ rycerska, 15 wsi – w³as- powoli za³amywaæ. Hamulców, jak siê okaza- nośæ ró¿nych instytucji kościelnych, 72 wsie ³o, by³o kilka. Pierwszy to wydarzenia losowe – średnio- i drobnoszlacheckie, 18 wsi – w³as- – po¿ary i epidemie. Zaraza dotknê³a ca³e pó³- nośæ biskupów p³ockich. nocne Mazowsze w latach 1565, 1571, 1580, W³aśnie w stosunku do tej ostatniej w³as- 1607, 1624–1625, 1629–1630, 1650, 1652. ności bywaj¹ podzielone opinie historyków, Do tego dochodzi³y groźne w skutkach po¿ary, jednak¿e czêśæ z nich nazywa tzw. ksiêstwo zarówno na wsi, jak i w miastach. O skutkach sieluñskie curiosum nie tylko mazowieckim takiego po¿aru w Makowie w 1624 r. czytamy czy polskim, ale nawet środkowoeuropejskim. w źród³ach: mieszczanie makowscy przez pla- W XIII w. ziemie przynale¿ne do biskupstwa gê ogniow¹ od Pana Boga pokarani do nêdzy p³ockiego na omawianym tu terenie zosta- wielkiej i ubóstwa przyszli. ³y podzielone. Biskup p³ocki otrzyma³ póź- Drug¹ grup¹ czynników, co wydaje siê absur- niejsz¹ Puszczê Bia³¹, czyli powiat pu³tuski, dalne, by³ rozwój gospodarki folwarcznej. Szyb- proboszcz katedralny – dobra sieluñskie. Ten kie bogacenie siê szlachty sz³o w parze z wyzy- zwarty zespó³ dóbr znajdowa³ siê w parafi ach skiem ch³opów, a to z kolei hamowa³o rozwój Sieluñ, G¹sewo oraz za Narwi¹, w parafi i go- rynku wewnêtrznego. Prowadzi³o to do upadku worowskiej. Sieluñ by³ centrum administra- rzemios³a i miast, których zreszt¹ uprawnienia cyjnym dóbr proboszczów p³ockich, istnia³ systematycznie ogranicza³a szlachta. tam jakoby zamek (wzmiankowany po raz W 1. po³. XVII w. dosz³o wiêc do powa¿ne- pierwszy w 1491 r.), którego śladów trudno go kryzysu gospodarczego, a lustracja z 1630 r. siê dziś doszukaæ, odbywa³y siê tam równie¿ wyraźnie podkreśla upadek miast królew- s¹dy dla mieszkañców „ksiêstwa”. W tere- skich, w tym zwiêkszaj¹c¹ siê liczbê domów nie znajdowa³o siê 29 wsi (z tego zapewne 11 nie odbudowywanych po po¿arach czy nisz- ju¿ w ziemi ³om¿yñskiej), w których obok ch³o- czej¹ce obiekty miejskie (np. ³aźnie).

Powiat makowski 25

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 2255 22012-11-27012-11-27 113:02:133:02:13 23

23 Tablica fundacyjna z 1792 r. nad wejściem do kościoła w Krasnosielcu

Na domiar nieszczêśæ Rzeczpospolitej i kry- Makowa, starszy rajca Antoni Grzankowski. zysu na³o¿y³ siê jeszcze najazd szwedzki zwa- Wojna w obronie Konstytucji 3 Maja zosta³a, ny potopem, z walkami, grabie¿ami, po¿arami niestety, przegrana, a wojska carskie bez wal- i kontrybucjami. O skali zniszczeñ i wylud- ki zajê³y Mazowsze. W zwo³anym w 1793 r. nienia świadcz¹ np. liczby w³ók ornych, któ- posiedzeniu Sejmu w Grodnie uczestniczy³o rych w starostwach makowskim i ró¿añskim 3 pos³ów z pó³nocnego Mazowsza, w tym An- przed 1655 r. by³o 82,5 a po 1657 r. ju¿ tylko drzej Ciemniewski – pose³ ró¿añski, którzy 9,5. Przemarsze wojsk i zwi¹zane z nimi efek- g³ośno protestowali przeciwko zatwierdzeniu ty da³o siê zauwa¿yæ na Mazowszu zarówno II rozbioru kraju. w 1708 r., jak i w 1733 r. W rok później wybuch³o powstanie koś- Symptomy pewnego o¿ywienia gospodar- ciuszkowskie, którego upadek poci¹gn¹³ czego pojawi³y siê w 2. po³. XVIII w. W mia- za sob¹ III rozbiór Polski. Tereny obecnego stach wzrasta³a liczba ludności i rzemieślni- powiatu makowskiego znalaz³y siê w zaborze ków, ros³y te¿ bud¿ety miejskie. Podejmowane pruskim, w tzw. Prusach Nowowschodnich, by³y próby odbudowy miast oraz ich porz¹dko- z wszystkimi konsekwencjami rz¹dów pru- wanie. Wraz ze wzrostem gospodarczym ros³a skich, m.in. przejêciem dóbr królewskich równie¿ aktywnośæ mieszczan w wydarze- i kościelnych przez pañstwo, poborem rekru- niach politycznych koñca XVIII w., zarówno ta, cenzur¹, eksploatacj¹ gospodarcz¹ przy³¹- w konfederacji barskiej, jak i obradach Sejmu czonych ziem, odbiorem uprawnieñ politycz- Czteroletniego. W pracach tego ostatniego nych szlachcie. uczestniczyli obaj pos³owie tej ziemi – Mi- Rz¹dy pruskie trwa³y do 1806 r., do wej- ko³aj Glinka, starosta makowski oraz Fabian ścia armii napoleoñskiej na Mazowsze, która Cholewski, a w tzw. Czarnej Procesji – delegat to data praktycznie otwiera XIX w.

26 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 2266 22012-11-27012-11-27 113:02:133:02:13 Wiek XIX − XX

24

25 26

24 Kurhan z krzyżem w Drążdżewie poświęcony żołnierzom poległym w wojnach napoleońskich 25 Pomnik poległym w walce o niepodległość w latach 1914–1920, Maków Mazowiecki 26 Grób 9 powstańców styczniowych w Płoniawach

ocz¹tek wieku, mimo szumnych hase³ li opór, albo te¿ uciekali i kryli siê w lasach. Pi zapowiedzi, nie by³ dla mieszkañców O stosunku miejscowej ludności pisa³ skiero- powiatu szczêśliwy. Po bitwie pod Ostro³êk¹ wany do wojsk francuskich polski por. Jakub (1807 r.) wojska francuskie cofnê³y siê w kie- F. Kierzkowski: Skar¿yli siê na postêpowanie runku zachodnim i rozlokowa³y na pó³noc- barbarzyñskie Francuzów, ¿e co dzieñ ich na- nym Mazowszu (m.in. w Makowie i Ró¿anie), chodz¹ i rabuj¹, kobiety gwa³c¹, gorzej ni¿ co by³o spowodowane wzglêdami aprowiza- nieprzyjaciel najwiêkszy… cyjnymi. By³ to teren ju¿ dośæ ubogi, bo jak Po raz kolejny mieszkañcy regionu gościli twierdzi³ dowódca francuski: Wszystkie wio- Francuzów podczas ich marszu na Moskwê ski, a w ka¿dym razie te, które widzia³em, w 1812 r., a potem po ich tragicznym odwrocie. od Czerwonki po Perzanowo, Ró¿an do Dr¹¿- Po upadku Napoleona tereny Ksiêstwa War- d¿ewa s¹ ca³kowicie ograbione [przez Rosjan szawskiego zosta³y w³¹czone do Królestwa – B. K.]. W pocz¹tkowej fazie ludnośæ tych Polskiego w zaborze rosyjskim. Po burzliwym terenów wita³a i przyjmowa³a Francuzów bar- prze³omie wieków i pocz¹tku XIX w. lata 1815– dzo ¿yczliwie, jednak¿e po pewnym czasie, 1830 charakteryzowa³y siê próbami odbudowy gdy zaczê³y nasilaæ siê ich grabie¿e i przemoc, i rozwoju ziem polskich: porz¹dkowano stan nastroje zmieni³y siê diametralnie. Miesz- prawny miast, ich wygl¹d, stan ulic i dróg, kañcy wiosek chowali zapasy i albo stawia- rozwijano rzemios³o, handel, powstawa³y za-

Powiat makowski 27

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 2277 22012-11-27012-11-27 113:02:143:02:14 cz¹tki zak³adów przemys³owych. W tym te¿ w Pu³tusku rozkaz pp³k. I. Kruszewskiemu, czasie sporz¹dzono wiele opartych na pomia- dowódcy 5. Pu³ku U³anów Zamoyskich, likwi- rach planów miast, w tym plan Makowa, jak dacji tego oddzia³u. Pp³k Kruszewski po zdo- te¿ pierwsze szczegó³owe opisy miast i staty- byciu 14 lipca 1831 r. Makowa, pomaszerowa³ stykê okolicznych terenów. Wszystko to mia³o w nastêpnym dniu do M³ynarzy, gdzie w bra- w perspektywie s³u¿yæ planom porz¹dkowania wurowej szar¿y zaatakowa³ oddzia³y rosyjskie. i uprzemys³owienia kraju. Niestety, wszystkie Jak sam wspomina: (…) bez zatrzymania siê te zamierzenia pokrzy¿owa³ wybuch powsta- uderzyliśmy na środek szwadronów nieprzy- nia listopadowego i wojna polsko-rosyjska jacielskich. W jednej chwili ca³y front by³ 1830−1831 r. zmieszany. Moskale ty³ podali i po ca³ym polu W trakcie dzia³añ wojennych przewidywa- rozpierzchli siê w ucieczce (…). Starcie pod no, ¿e wojska carskie bêd¹ sz³y na Warszawê M³ynarzami nie mia³o istotnego znaczenia traktem petersburskim – £om¿a, Ostro³êka, militarnego, jedynie wymiar moralny i pod- Ró¿an, Pu³tusk, dlatego te¿ Ignacy Pr¹dzyñ- nosi³o Polaków na duchu (jeñcy carscy na uli- ski przygotowa³ plan dzia³añ partyzanckich cach Warszawy!), jednak¿e nie wystarczy³o na Mazowszu, szczególnie w okolicach trasy to do pokonania Rosjan w ca³ej wojnie, a po- przemarszu. Armia rosyjska wybra³a inn¹ dro- wstanie upad³o. gê ku Wiśle, pozostawiaj¹c w niektórych miej- W ramach carskich represji zosta³a zlikwi- scowościach niewielkie oddzia³y ubezpiecze- dowana autonomia Królestwa Polskiego, wpro- niowe. Jeden z nich by³ w M³ynarzach i mia³ wadzono jêzyk rosyjski jako jêzyk urzêdowy, za zadanie ochronê Ostro³êki oraz przeprawy wa¿niejsze stanowiska zajêli urzêdnicy carscy. na Narwi. Dowiedziawszy siê o tym carskim Z ograniczeniami tymi nie mog³o pogodziæ siê oddziale gen. Ambro¿y Skar¿yñski wyda³ polskie spo³eczeñstwo, zw³aszcza m³ode poko-

27

27 Po cmentarzu ewangelickim w Krasnosielcu pozostała tylko jedna mogiła

28 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 2288 22012-11-27012-11-27 113:02:173:02:17 lenie zastêpuj¹ce bohaterów spod Grochowa, przez oddzia³ Jakuba Jasiñskiego, zostali zmu- Igañ i Ostro³êki. W 1862 r. powsta³o tajne sto- szeni do odwrotu. warzyszenie maj¹ce na celu walkê z caratem, Oddzia³ kpt. Tr¹mpczyñskiego, udaj¹cy a w nastêpnym roku, w wyniku gwa³towanej siê do Ró¿ana na zgrupowanie „partii” po- reakcji Moskali, wybuch³o powstanie, nazwa- wstañczych, zosta³ zaatakowany 16 lipca pod ne później powstaniem styczniowym. miejscowości¹ Szygi k. Ró¿ana, gdzie dosz³o Rozpatruj¹c wydarzenia, które mia³y miej- do wiêkszej bitwy z wojskami Wa³ujewa, któ- sce na terenach obecnego powiatu makow- ry zada³ powstañcom znaczne straty. Tr¹mp- skiego, nale¿y stwierdziæ, ¿e mimo ogromne- czyñski zosta³ ciê¿ko ranny podczas bitwy, go zaanga¿owania i bohaterstwa powstañców, a nastêpnie pope³ni³ samobójstwo. ich dzia³ania zbrojne nie przynosi³y oczekiwa- Walkê na tym terenie kontynuowa³ jeszcze nych rezultatów. odbudowany oddzia³ Jakuba Jasiñskiego, który Pierwszym zadaniem powstañczym na tym 16 sierpnia stoczy³ zaciêt¹ walkê w Magnusze- terenie by³o opanowanie Makowa, później po- wie, przy nieudanej przeprawie przez Narew. wstañcy dowodzeni przez dzier¿awcê wsi Bol- Praktyczna likwidacja oddzia³u powstañczego ki, Wac³awa Steinkellera, przedstawiciela za- nast¹pi³a 21 sierpnia 1863 r. pod Ró¿anem. s³u¿onej dla przemys³u polskiego i bankowości Tak jak upad³y dzia³ania powstañcze na zie- rodziny pochodzenia niemieckiego, znaleźli mi makowsko-ró¿añskiej, tak równie¿ upad³o siê w okolicach Karniewa. Tu oddzia³ zosta³ ca³e powstanie na terenach polskich. Repre- 6 lutego 1863 r. niespodziewanie zaatakowany sje w³adz carskich by³y bardziej surowe ni¿ przez Rosjan i rozproszony. Czêśæ powstañ- po powstaniu listopadowym: wiêzienia, zsy³ki ców zgromadzi³a siê ponownie w lasach pod na Sybir, konfi skaty maj¹tków uczestników Podosiem pod dowództwem Tytusa Steinkelle- powstania, zaostrzony kurs rusyfi kacji Przy- ra, ale grupê tê rozbi³ Wa³ujew 8 lutego 1863 r. wiślañskiego Kraju sta³y siê codzienności¹. W wyniku bitwy poleg³o 23 powstañców, Jedn¹ z form restrykcji by³o odebranie w tym dowódca grupy. wielu miastom praw miejskich oraz stwo- Miesi¹c później, 12 marca, w miejscowości rzenie wiêkszej liczby ma³ych ośrodków ad- Dr¹¿d¿ewo stan¹³ na odpoczynek (po bitwie ministracyjnych (gubernie, powiaty). Na tej myszynieckiej) oddzia³ Zygmunta Padlewskie- bazie w 1867 r. powsta³a gubernia ³om¿yñska, go. Odpoczywaj¹cy zostali zaatakowani przez a w niej powiat makowski, do którego wcho- wojsko carskie, wycofuj¹c siê w nie³adzie po- dzi³y miasta Ró¿an i Krasnosielc (w 1869 r. nieśli du¿e straty. Odwrót oddzia³u Padlew- oba utraci³y prawa miejskie), a tak¿e gminy: skiego os³ania³a grupa jego adiutanta, cz³onka Karniewo, Krasnosielc, Perzanowo (obecnie Komitetu Centralnego Narodowego, komisa- Czerwonka), P³oniawy, Sielec (obecnie Rzew- rza wojskowego województwa p³ockiego – p³k. nie), Sieluñ, Smrock (obecnie Szelków) i Syp- Edwarda Rolskiego. Rolski, wraz z liczn¹ grup¹ niewo. powstañców, poleg³ w tym starciu, jest pocho- Praktycznie rok później, po utworzeniu po- wany na cmentarzu w Dr¹¿d¿ewie, a jego imiê wiatu, sta³ siê on miejscem znanym nie tylko nosi miejscowa szko³a. w kraju, ale i daleko poza jego granicami. Spra- W historii powstania styczniowego Dr¹¿- wi³o to zjawisko astronomiczne zwane me- d¿ewo zaistnia³o ponownie − tym razem teorytem Pu³tusk, który 30 stycznia 1868 r. jako miejsce bazy na pobliskiej tzw. P³askiej w godzinach wieczornych wszed³ w atmosferê Górze, wśród rozlewisk rzeki Orzyc. Bazê ziemsk¹, rozgrza³ siê w wyniku tarcia i rozpad³ tê zorganizowa³ kpt. Józef Tr¹mpczyñski, na, jak siê szacuje, 68 780 kawa³ków (waga który razem z Palemonem Nowickim utwo- szacunkowa 8 863 kg). Znalezione fragmenty rzy³ oddzia³ licz¹cy ok. 240 ludzi. Rosjanie meteorytu maj¹ od kilku kilogramów do kilku starali siê zdobyæ j¹ przez 3 dni (27–29 czerw- gramów, przez co zjawisko to otrzyma³o na- ca), ale utraciwszy ponad 100 ¿o³nierzy oraz zwê deszczu lub grochu pu³tuskiego. Obszar w wyniku pomocy udzielonej powstañcom rozrzutu znajdowa³ siê na terenie obecnych

Powiat makowski 29

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 2299 22012-11-27012-11-27 113:02:193:02:19 28

28 Członkowie Ochotniczej Straży Pożarnej w Rupinie, zdjęcie wykonane przed 1939 r.

3 powiatów, najwiêkszy pu³tuskiego (st¹d na- ach (np. w Muzeum Regionalnym w Pu³tu- zwa), potem makowskiego i wyszkowskiego sku) i w rodzimych prywatnych kolekcjach. (gm. Rz¹śnik), ³¹cznie 127 km2. Ognist¹ kulê Ponad 9000 trafi ³o do muzeów ca³ego świata rozgrzanego aerolitu, pod¹¿aj¹cego z po³u- i licznych kolekcjonerów. Jednak przewa¿a- dniowego zachodu na pó³nocny wschód, wi- j¹ca ich czêśæ – blisko 60 000 − spoczywa daæ by³o w du¿ej czêści Europy, od Wiednia na ³¹kach, polach, starorzeczach i w korycie po Kowno, od Pragi po Królewiec, od Berlina Narwi. Jeśli ktoś z Czytelników bêdzie chcia³ po Kraków i Lwów. mieæ pami¹tkê z kosmosu, musi wybraæ siê Na wspomnianym wy¿ej terenie liczne na opisane tereny, a przy odrobinie szczêścia od³amki znacznej wielkości spad³y w okoli- na pewno coś znajdzie. cach wsi Sielec i uroczyska Świêta Rozalia, Mimo nieoczekiwanej popularności, wrêcz a ich waga waha³a siê od 1 do 6 kg. Najwiêk- s³awy, powiat nie mia³ najlepszego okresu w 2. sze okazy spad³y w okolicach wiosek Rzew- po³. XIX w. By³ to teren o zapóźnieniu gospo- nie, S³ojki i £aś i wa¿y³y średnio od 4 do 7 kg. darczym, ma³ej dynamice rozwoju, tradycyj- Najwiêkszy fragment meteorytu, jaki zo- nym modelu gospodarki rolnej (trójpolówka) sta³ dotychczas znaleziony, spad³ w okoli- w licznych, ale niewielkich gospodarstwach, cach miejscowości Rzewnie, wa¿y 9,095 kg bez wiêkszych zak³adów przemys³owych i znajduje siê w Muzeum Historii Naturalnej (najwiêkszy – cukrownia w £ukowem gm. w Londynie. Podobnej wielkości fragmenty Karniewo). By³ to jednocześnie powiat, w któ- (ponad 8 kg) s¹ w zbiorach Muzeum Ziemi rym zamieszkiwa³ najwiêkszy procent ludno- w Warszawie i w zbiorach muzealnych w Ber- ści pochodzenia szlacheckiego (33,6% ogó³u linie. 700 fragmentów z ok. 10 000 dotychczas mieszkañców powiatu) skupionych g³ównie znalezionych znajduje siê w polskich muze- w gminach Sieluñ, Perzanowo, Sielc; ludnośæ

30 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 3300 22012-11-27012-11-27 113:02:193:02:19 ch³opska dominowa³a w gminach Krasnosielc, w Ró¿anie systemu fortecznego i koszar woj- Karniewo, P³oniawy. skowych. Plany te zaakceptowa³ do realizacji Obok stosunkowo niewielkich gospodarstw minister wojny gen. Aleksy M. Kuropatkin. rolnych, funkcjonowa³y na tym terenie rozleg³e Budowê fortów rozpoczêto w 1902 r. (fort dobra rodziny Krasiñskich, w tym na obszarze IV), pozosta³e (forty I−III) powsta³y w latach powiatu cukrownia wystawiona przez Ludwi- 1905–1910. Spe³ni³y one swe zadanie, ale na- ka Krasiñskiego w miejscowości Krasiniec, le¿y na wstêpie stwierdziæ, ¿e z chwil¹ wybu- oraz ziemie Karola Krasiñskiego sk³adaj¹ce siê chu I wojny światowej i w nastêpnych latach z 7 folwarków (Krasnosielc, Dr¹¿d¿ewo, Ba- Maków i du¿a czêśæ powiatu znalaz³a siê jakby gienice, Niesu³ów, Karolin, Kucieje, Amelin). na uboczu dramatycznego teatru wojennego. By³ to najwiêkszy maj¹tek na pó³nocnym Ma- Co prawda miasto i teren nie uniknê³y grabie- zowszu, który przetrwa³ do 1870 r., do śmierci ¿y i zniszczeñ przez przechodz¹ce têdy woj- w³aściciela, a potem przeszed³ w inne rêce. ska carskie, a potem, po bitwie przasnyskiej, Choæ ¿ycie kulturalne opiera³o siê przez cofaj¹ce siê za Narew, jednak¿e by³y to straty ostatnie dziesiêciolecia XIX w. prawie wy³¹cz- mniejsze ni¿ w innych ośrodkach pó³nocnego nie na dzia³aniach organizowanych przez stra¿ Mazowsza. Wspomniane forty wytrzyma³y po¿arn¹, to pod koniec wieku da³o siê zauwa- liczne ataki niemieckie, ale Rosjanie musieli ¿yæ istotne próby poprawy tej sytuacji. Zaliczyæ siê z nich wycofaæ, bo Niemcy przekroczyli do nich trzeba ¿ywio³owy rozwój bibliotek. Narew w innym miejscu i zagra¿ali okr¹¿e- W 1897 r. powsta³y biblioteki w Szelkowie, po- niem Ró¿ana. tem w Makowie, Krasnosielcu, Ró¿anie, które Okupacja niemiecka charakteryzowa³a siê cieszy³y siê ogromnym powodzeniem wśród drastyczn¹ polityk¹ gospodarcz¹, w wyniku mieszkañców. W tym samym roku powsta³o czego w krótkim czasie zacz¹³ panowaæ w po- w Szelkowie pierwsze w guberni ³om¿yñskiej wiecie g³ód. niewielkie muzeum o charakterze etnografi cz- W latach wojny, szczególnie w jej koñcowej no-rolniczym. fazie, uaktywni³y siê partie i struktury poli- Zapewne rozwój czytelnictwa, jak i koniecz- tyczne, a obok dominuj¹cego wp³ywu endecji nośæ nauki w jêzyku rosyjskim sprawi³y, ¿e wy- do g³osu dochodzi³y PPS i PSL. darzenia 1905 r. mia³y równie¿ na terenie po- 11 listopada 1918 r. zakoñczy³y siê rz¹dy nie- wiatu makowskiego swój burzliwy przebieg. mieckie, Polska odzyska³a niepodleg³ośæ, zacz¹³ Ju¿ w styczniu 1905 r. wyp³ynê³y pierwsze ¿¹- siê te¿ ruch emigracyjny, który rozpocz¹³ siê dania wprowadzenia jêzyka polskiego w urzê- przed wybuchem I wojny światowej. Do opusz- dach gmin (P³oniawy, Sypniewo, Smrock), czaj¹cych te tereny nale¿eli zarówno Rosjanie, nastêpnie rozpoczê³y siê strajki szkolne jak i Niemcy, ale w najwiêkszym stopniu by³a o wprowadzenie jêzyka polskiego w szko³ach. to ludnośæ ¿ydowska. Mówi¹c o ¯ydach prze- Walka o jêzyk ojczysty w szko³ach i urzêdach śledziæ nale¿y ich miejsce i rolê w miastach przybra³a na sile w listopadzie i grudniu 1905 r. i wioskach powiatu makowskiego. oraz w styczniu 1906 r. Uaktywni³y siê tak¿e Pocz¹tki obecności ¯ydów w Makowie siê- ówczesne partie polityczne, a ostatnim aktem gaj¹ XVI w. W po³owie tego wieku istnia³a rewolucji w Makowskiem by³ du¿y strajk ro- ju¿ gmina ¿ydowska, a dzielnica z ³aźni¹ rytu- botników rolnych. aln¹, synagog¹* i domem starców znajdowa³a Zarówno w celu zabezpieczenia i umocnie- siê w pó³nocnej czêści miasta. Kirkut, czyli nia zachodnich granic imperium, kontroli cmentarz ¿ydowski, po³o¿ony by³ za miastem, przeprawy przez Narew, jak i trzymania w ry- na lewym brzegu rzeki Orzyc. zach niepokornych mieszkañców Mazowsza, W tradycji ludności wyznania moj¿eszowe- w³adze carskie ju¿ od 2. po³. XIX w. planowa- go XVII w. zapisa³ siê czarnymi zg³oskami jako ³y wzmocnienie wojskowe środkowego biegu okres prześladowañ ¯ydów (a to za rzekom¹ Narwi. Z tych wzglêdów na prze³omie wie- wspó³pracê z najeźdźc¹ szwedzkim, a to przez ków rozpoczêto dzia³ania nad wzniesieniem nietolerancjê religijn¹). Mimo to spo³ecznośæ

Powiat makowski 31

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 3311 22012-11-27012-11-27 113:02:203:02:20 29 30

29 Mogiła nieznanego żołnierza poległego 5 września 1939 r., cmentarz w Węgrzynowie 30 Tablica w kościele w Różanie upamiętniająca nauczycieli prowadzących w okresie okupacji tajne nauczanie

¿ydowska w pocz¹tkach XVIII w. rozwija³a towarami, prowadziæ wyszynk, zajmowaæ siê siê intensywnie, zarówno w Makowie, jak rzemios³em. Wśród tych ostatnich na terenie i innych miastach tego terenu, np. w Ró¿a- ca³ego obecnego powiatu makowskiego do- nie, do którego przybyli w XVII w., a w po³. minowali krawcy, kuśnierze, sukiennicy, po- XVIII w. zaczêli osiedlaæ siê w Krasnosielcu. tem – piekarze i szewcy. Oprócz wytwórstwa, Administracyjnie gmina makowska nale¿a³a czêśæ zajmowa³a siê handlem, zw³aszcza suk- do kaha³u* w Ciechanowie, ale w po³. XVIII w. nem i p³ótnem, mieszkaj¹cy na wsi handlo- usamodzielni³a siê, od niej zaś w tym¿e wie- wali zbo¿em (zw³aszcza w Ró¿anie) oraz we³- ku odseparowali siê ¯ydzi ró¿añscy, potem n¹. Wbrew potocznym opiniom, du¿a czêśæ krasnosieleccy. Po³owa omawianego wieku ¯ydów mieszka³a na wsi, zajmuj¹c siê prac¹ (Maków – 1750, Ró¿an – 1766) by³a czasem w tamtejszych karczmach i browarach, b¹dź porozumieñ i umów miêdzy wyznawcami te¿ pracuj¹c po prostu na roli. religii katolickiej a ludności¹ ¿ydowsk¹, re- Jak twierdz¹ znawcy przedmiotu, stosun- guluj¹cych ich status, zakres dzia³añ gospo- ki ludności ¿ydowskiej z w³adzami poszcze- darczych, a tak¿e zobowi¹zañ, jakie winni gólnych miast i osad w ziemi makowsko-ró- wype³niaæ. Umowy te czy przywileje zatwier- ¿añskiej uk³ada³y siê poprawnie, by³y one dza³ panuj¹cy ówcześnie król (August III Sas, w pewnym sensie nawet wzorcowe, jeśli cho- Stanis³aw August Poniatowski). Wed³ug usta- dzi o stosunki gminy ¿ydowskiej z kościo³em leñ ¯ydzi mogli prowadziæ handel ró¿nymi katolickim (np. w Makowie).

32 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 3322 22012-11-27012-11-27 113:02:203:02:20 Zmiany w wielu dziedzinach przyniós³ rewolucyjnym. W³aśnie sprzyjanie ideom ko- XIX w. W³adze pruskie w 1802 r. zezwoli³y ¯y- munistycznym przez pewn¹ czêśæ spo³eczno- dom osiedlaæ siê we wszystkich miastach, za- ści ¿ydowskiej, zw³aszcza ludzi m³odych, da³a k³adaæ fabryki, prowadziæ karczmy, zajmowaæ o sobie znaæ w niespe³na 2 lata po odzyskaniu siê handlem i rzemios³em. Od tego te¿ czasu przez Polskê niepodleg³ości. szybko wzrasta liczba ¿ydowskich mieszkañ- Walka o utrwalenie granic odrodzonego ców Makowa, Ró¿ana, później, od otrzymania pañstwa polskiego, a z drugiej strony próba przez Krasnosielc praw miejskich, równie¿ niesienia zarzewia rewolucji socjalnej na za- w tym ośrodku. W Makowie w 1813 r. powsta³ chód Europy przez bolszewików, doprowadzi³y rewir ¿ydowski w pó³nocnej czêści miasta, do znanego ju¿ dziś powszechnie przebiegu w Krasnosielcu ¯ydzi te¿ mieli określony te- wojny polsko-bolszewickiej 1920 r. W wyniku ren nie tyle zamieszkania, ile posiadania pla- ofensywy armii sowieckiej du¿a czêśæ naszego ców czy domów. kraju znalaz³a siê pod okupacj¹ Rosjan. Pró- Ca³a ta sytuacja wzrostu i umacniania siê bom wprowadzenia nowego ³adu politycznego gospodarczego spo³eczności ¿ydowskiej spra- w Polsce by³a przychylna czêśæ spo³eczności wi³a, ¿e „idylliczna” wspó³praca obu spo³ecz- ¿ydowskiej, o czym świadcz¹ fakty, ¿e czêsto ności zaczê³a siê powoli psuæ, a do zatargów szefami „rewkomów” stawali siê miejscowi zaczê³o dochodziæ w czasie powstania listopa- ¯ydzi, a w sk³ad tzw. milicji ludowej wchodzili dowego (np. w Ró¿anie). wy³¹cznie ¯ydzi. XIX w. cechuje szybki wzrost zak³adów prze- Dzia³ania wojenne na terenie powiatu ma- mys³owych i rzemieślniczych zak³adanych kowskiego obejmowa³y Maków i Szelków. przez ¯ydów, w tym zak³adów tkackich, gar- Po walkach pod Makowem (9 sierpnia 1920 r.) barskich, farbiarskich, jak równie¿ m³ynów, tartaków, cegielni. W 2. po³. XIX w. powstaj¹ tak¿e znacz¹ce, murowane synagogi (Maków, Ró¿an, Krasnosielc), a ponadto niezbêdne sta- rozakonnym ³aźnie rytualne (mykwy), domy kahalne. Obiekty te stawa³y siê konieczne, gdy¿ wzrost mieszkañców pochodzenia ¿ydowskie- go w miastach na tym terenie by³ znaczny. Aby nie mêczyæ Czytelników statystyk¹, wystarczy kilka liczb: w Krasnosielcu w 1860 r. na 997 mieszkañców by³o 622 ¯ydów, w Makowie w 1865 r. – ponad 80% (ale w 1897 – 66%, a w 1908 – 62%) stanowi³a ludnośæ ¿ydowska, pod koniec wieku w Krasnosielcu by³o 63% ¯ydów, a w Ró¿anie – 50%. Daj¹cy siê zauwa¿yæ powolny, ale jednak spadek wyznawców religii moj¿eszowej, bra³ siê z wyraźnego przeludnienia ziem pó³noc- nomazowieckich, s³abej gospodarki rolnej, braku przemys³u i perspektyw rozwoju. Du¿a wiêc czêśæ ludności ¿ydowskiej (choæ nie tyl- ko jej) wyje¿d¿a³a do USA, na zachód Europy lub do Palestyny. Pamiêtaæ trzeba, ¿e w koñcu XIX i na pocz¹tku XX w. pojawili siê w Ma- 31 kowskiem dzia³acze ruchu syjonistycznego, ze swym programem budowy pañstwa izrael- 31 Kamień poświęcony pomordowanym 5 lutego skiego oraz dzia³acze lewicowi z programem 1945 r. w okolicy wsi Ułask i Jankowa

Powiat makowski 33

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 3333 22012-11-27012-11-27 113:02:223:02:22 i zaciêtych walkach w Szelkowie, wojsko pol- naczelnego dowództwa i fatalnej ich interpre- skie z du¿ymi stratami musia³o wycofaæ siê tacji, braku jednolitego systemu dowodzenia do Pu³tuska. Po Bitwie Warszawskiej i kontr- na tym terenie, dosz³o do – jak uj¹³ to R. Jusz- ofensywie polskiej, w tym 5. Armii gen. W. Si- kiewicz – klêski nad Narwi¹ bez wydania nie- korskiego, 20 sierpnia Polacy wkroczyli do Ma- przyjacielowi walnej bitwy. Obronê Ró¿ana kowa, a potem do pozosta³ych miast i na teren i walki nad Narwi¹ przedstawi³ Wojciech ¯u- powiatu. Wraz z uciekaj¹cymi bolszewikami krowski w swej ksi¹¿ce Dni klêski. pod¹¿y³a na wschód znaczna czêśæ miejsco- Po zakoñczeniu walk wrześniowych powiat wych zwolenników krótkich, na szczêście, makowski, podobnie jak inne powiaty pó³- „rz¹dów rewolucyjnych”. nocnego Mazowsza, zosta³ w³¹czony do Prus Nie wyjechali jednak wszyscy, zarówno ¯y- Po³udniowo-Wschodnich w Regencji Cie- dzi, jak i Polacy stanêli do odbudowy miasta chanowskiej. Fakt ten mia³ swe daleko id¹ce i powiatu, poprawiania jego wygl¹du, do elek- konsekwencje, poniewa¿ przepisy dla ludno- tryfi kacji, rozwoju zak³adów rzemieślniczych. ści polskiej zamieszkuj¹cej tereny przysz³ych Ambitne plany i zamierzenia hamowa³ kryzys Wielkich Niemiec by³y bardziej zaostrzone ni¿ gospodarczy koñca lat 20. XX w., a Maków by³, na innych obszarach. mimo trudności, ośrodkiem o rozwiniêtym O stosunku okupanta do miejscowej ludno- handlu, mazowieckim miastem stanowi¹cym ści mo¿na siê by³o przekonaæ ju¿ podczas walk zaplecze dla rolniczego terenu. wrześniowych. 5 września 1939 r. w zajêtym Na dźwigaj¹ce siê powoli pañstwo polskie przez dywizjê pancern¹ SS „Kempf” Krasno- spad³o wkrótce nowe nieszczêście – wybuch sielcu Niemcy, po pracy przy odbudowie miej- II wojny światowej. Po zaciêtych walkach gra- scowego mostu, Polaków odes³ali do domów, nicznych prowadzonych przez Mazowieck¹ a ¯ydów zamknêli w synagodze, a nastêpnie Brygadê Kawalerii i 7. pu³k u³anów w powie- w świetle wojskowych refl ektorów wymordo- cie przasnyskim, zmagania wojenne przenio- wali, strzelaj¹c z karabinów maszynowych. s³y siê na pogranicze powiatów przasnyskiego W masakrze zginê³o ponad 70 osób, zosta³a i makowskiego (Szczuki, Wêgrzynowo). Sytua- ona przerwana na skutek interwencji innych cja militarna powodowa³a, ¿e oddzia³y polskie ¿o³nierzy (ofi cerów?) niemieckich. wycofywa³y siê, g³ównie w kierunku Pu³tuska, By³ to chyba pierwszy akt eksterminacji lud- czêśæ w kierunku Ró¿ana. Si³y polskie zgru- ności ¿ydowskiej na terenie powiatu, ale nie je- powane w fortach ró¿añskich prowadzi³y od 5 dyny. Jako dowody mog¹ s³u¿yæ: rozstrzelanie września zaciêt¹ obronê przejścia przez Narew. 8 września 1939 r. w Krasnosielcu Leśnym 41 Jednak¿e na skutek rozbicia przez nieprzyja- ¯ydów, 14 czerwca 1942 r. w Makowie obok ciela polskiej ³¹czności, b³êdnych rozkazów synagogi powieszenie 20 ¯ydów. Prześladowania nie dotyczy³y wy³¹cznie ludności ¿ydowskiej. Ju¿ od pierwszych dni września 1939 r. z r¹k hitlerowców ginêli mieszkañcy wsi: Ochenki, Gl¹ck, Rupin, G³a- ¿ewo Świ¹tki (6 września), Sieluñ, M³ynarze (7 września) i wielu innych, a przecie¿ byli to cywile, nie uczestnicz¹cy w ¿adnych akcjach zbrojnych. Jednak¿e przywo³uj¹c zdanie wspo- minanego tu R. Juszkiewicza: „Przewinienia- mi”, za które Polacy i ¯ydzi najczêściej osa- dzani byli w obozach pracy przymusowej by³y: „wstrêt do pracy”, zabicie wieprza, handel miê- 32 sem, przejazd z gminy do gminy bez przepust- 32 Tablica upamiętniająca żołnierzy drugiej konspi- ki, mielenie ziarna w ¿arnach, nie dośæ szybkie racji, kościół w Krasnosielcu zdjêcie czapki na powitanie Niemca itp.

34 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 3344 22012-11-27012-11-27 113:02:233:02:23 Obok ludności wiejskiej okupant rozpocz¹³ Gdy od pocz¹tku okupacji zaczê³y siê prze- likwidacjê „przywódczego elementu” na Ma- śladowania, zacz¹³ siê te¿ opór mieszkañców zowszu pod kryptonimem Tannenberg, czyli powiatu. Tworzy³y siê ró¿ne, niewielkie gru- „Akcja inteligencja”. Aresztowani i osadzani py ruchu oporu: Komenda Obroñców Polski w wiêzieniach byli nie tylko nauczyciele, ksiê- (1939 r.), Obroñcy Wolności, Obroñcy Wol- ¿a, urzêdnicy, ale te¿ robotnicy i ch³opi, jeśli ności „Wilki”, Tajna Armia Polska, Polska byli prezesami, sekretarzami, skarbnikami Organizacja Narodowo-Syndykalistyczna stowarzyszeñ i zwi¹zków. (1940 r.). Inicjatorami powstawania tych grup Wystarczy wspomnieæ, ¿e na prze³omie byli generalnie podofi cerowie i ofi cerowie 13. listopada i grudnia 1939 r. w okolicznych la- pu³ku piechoty stacjonuj¹cego w Ró¿anie, sach rozstrzelano proboszczów i kierowników a tak¿e miejscowi nauczyciele. Pewn¹ czêśæ szkó³ z Wêgrzynowa, Krasiñca i Krasnego. cz³onków „rozpracowali” Niemcy i areszto- Perfi dnym wybiegiem Niemców sta³ siê na- wali, pozostali weszli w sk³ad Zwi¹zku Walki kaz rejestracji osób ciê¿ko chorych, kalekich Zbrojnej (ZWZ) przemianowanej w 1942 r. i upośledzonych, które mia³y byæ darmowo le- na Armiê Krajow¹ (AK). ZWZ powsta³ w po- czone. W określonym dniu (w grudniu 1939 r.) wiecie makowskim pod koniec 1940 r., jego zgromadzono zarejestrowanych, wsadzono pierwszym komendantem zosta³ Aleksander do samochodów i wywieziono do miejsca W¹- Piaseczny („Makary”, „Mikado”), chor¹¿y 13. ski Las k. Sewerynowa, a tam rozstrzelano. pu³ku piechoty, zastêpc¹ – kolega pu³kowy, W ten podstêpny sposób zginê³o ok. 500 osób, sier¿. W³adys³aw Jab³oñski („Burza”). Rozwój Polaków i ¯ydów, a ślady tej zbrodni zatarli organizacyjny i liczbowy AK zahamowa³ jesie- hitlerowcy w 1944 r. ni¹ 1942 r. roz³am spowodowany przez pp³k. Przed wybuchem wojny i krótko po jej roz- Stanis³awa Nakoniecznikowa („Kmicica”). poczêciu czêśæ ludności ¿ydowskiej uciek³a W wyniku jego dzia³añ powa¿na czêśæ cz³on- z miejsc zamieszkania, czêśæ zosta³a zmuszo- ków AK przesz³a do Narodowych Si³ Zbroj- na do wyjazdu, a dla pozostaj¹cych na miej- nych (NSZ), w tym znaczna czêśæ struktury scu organizowano getta – wydzielone kwarta³y organizacyjnej Aleksandra Piasecznego. czy ulice, gdzie mogli mieszkaæ. Takie getto Nie mo¿na te¿ pomin¹æ powsta³ego wiosn¹ zosta³o za³o¿one w Makowie w koñcu 1940 r. 1940 r. kierownictwa ruchu ludowego „Roch”, − przewinê³o siê przez nie ok. 12 000 ludzi. którego si³y zbrojne – Bataliony Ch³opskie Obok miejscowych ¯ydów znaleźli siê tu wy- (BCh) – zosta³y zorganizowane jesieni¹ tego¿ siedleni z miast i miasteczek powiatów ma- roku. kowskiego i pu³tuskiego, a sytuacja pogorszy³a Ze wzglêdu na brak odpowiednich warun- siê w grudniu 1941 r., kiedy dosiedlono ¯y- ków terenowych, stosowan¹ przez Niemców dów z Chorzel, Przasnysza i M³awy. Ogrom- odpowiedzialnośæ zbiorow¹, brak broni, silne ny ścisk sprzyja³ powstawaniu i rozszerzaniu oddzia³y ¿andarmerii na granicy z GG, na te- siê epidemii, do tego doszed³ g³ód, a wszystko renie powiatu makowskiego nie by³o sta³ego, to dziesi¹tkowa³o mieszkañców getta. Jego li- zbrojnego oddzia³u partyzanckiego. kwidacja nast¹pi³a w listopadzie 1942 r.; pod- Walkê konspiracyjn¹ z okupantem pro- czas wysiedlenia 5500 osób do getta w M³awie wadzono na zasadach sabota¿u i dywersji zabito 50 osób, z M³awy ¯ydów kierowano w urzêdach (niszczenie lub zamiana akt), transportami prosto do Oświêcimia. gospodarce (zatruwanie np. ziarna, psucie Razem z zamkniêtymi z czasem terenami maszyn). Znaczne osi¹gniêcia mia³o podzie- getta, funkcjonowa³y równie¿ obozy pracy przy- mie makowskie w wywiadzie i kontrwywia- musowej, w których przetrzymywano zarówno dzie (obiekty wojskowe, informacje o aresz- Polaków, jak i ¯ydów. Obozy takie znajdowa³y towaniach, planowanych wywózkach itp.), siê m.in. w Chodkowie Wielkim (gm. P³onia- ogromn¹ te¿ rolê odegra³a Tajna Organizacja wy), Jaci¹¿ku (gm. P³oniawy), Nowej Wsi (gm. Nauczycielska, w której uczestniczy³o ok. 80 Sypniewo), Makowie, Ró¿anie (teren fortów). osób, prowadz¹c wytrwale (choæ w niebezpie-

Powiat makowski 35

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 3355 22012-11-27012-11-27 113:02:243:02:24 czeñstwie) walkê o jêzyk polski i zachowanie roboty przymusowe, rozstrzeliwania), uleg³a to¿samości narodowej. zag³adzie zdecydowana wiêkszośæ ¯ydów za- Inn¹ form¹ walki z wrogiem by³a pomoc mieszkuj¹cych powiat (a by³o ich przed wybu- niesiona przez mieszkañców powiatu licz- chem wojny ok. 6000). nym jeñcom radzieckim, udzielanie pomocy Przed nowymi w³adzami powiatowymi, po- i przechowywanie ¯ydów, a tak¿e wspieranie wsta³ymi w styczniu i lutym 1945 r., stanê³y oddzia³ów sowieckich podczas ich walki o te- ogromne trudności zapewnienia choæby pod- reny makowskie. stawowych warunków egzystencji i tak bardzo Walki te by³y d³ugie i krwawe. 48. Armia II ograniczonej liczbie mieszkañców. Starano Frontu Bia³oruskiego w pocz¹tkach września siê je stworzyæ ró¿nymi sposobami, mia³y 1944 r. odrzuci³a Niemców za Narew i zdoby³a w tym pomóc reforma rolna, akcja przesied- na prawym brzegu rzeki przyczó³ek od Ró¿ana lania zubo¿a³ych rodzin na Ziemie Zachodnie do Kleszewa. Oparcie siê frontu na Narwi po- i Pó³nocne (z pow. makowskiego kierowano ci¹gnê³o za sob¹ koniecznośæ wysiedlenia du- g³ównie do pow. Szczytno, ale w sumie akcja ¿ej czêści mieszkañców strefy przyfrontowej, ta nie przynios³a zamierzonych rezultatów), ustawiczny ostrza³ (i zniszczenia) z obu stron, z pomoc¹ przysz³a te¿ dzia³alnośæ charytatyw- a później, w czasie ofensywy styczniowej, za- na. Przybyli w 2. po³. 1946 r. przedstawiciele ciête walki o poszczególne tereny powiatu. Duñskiego Czerwonego Krzy¿a s³u¿yli miesz- Tym sposobem Niemcy zostali wyparci z Ma- kañcom miasta i powiatu g³ównie pomoc¹ kowa 15 stycznia, z Krasnosielca 18 stycznia, medyczn¹, zaopatrzeniem w lekarstwa i inne a z Dr¹¿d¿ewa 19 stycznia 1945 r. W walkach środki, do¿ywianiem dzieci i starców. Dzia- o ziemiê makowsko-ró¿añsk¹ poleg³o 14 tys. ³ania te by³y prowadzone przez Duñczyków ofi cerów i ¿o³nierzy Armii Czerwonej, pocho- do 1948 r. wani s¹ na cmentarzu wojskowym w Makowie. Nowa, „ludowa” w³adza nie wszystkim Pewna czêśæ ¿o³nierzy polskich i sowieckich jednak przypad³a do gustu. Nie mog³o byæ zginê³a równie¿ podczas usuwania min z mia- inaczej, skoro ta nowa w³adza dawa³a o so- sta i powiatu, gdy¿ teren ten, jako przedmo- bie znaæ w najgorszy z mo¿liwych sposobów. ście Prus Wschodnich, by³ silnie zaminowany Ju¿ w pierwszych dniach po wyzwoleniu i równie silnie broniony przez zmotoryzowan¹ NKWD, a potem tworz¹cy siê UB, aresztowa³y dywizjê „Grossdeutschland”. cz³onków AK i innych organizacji podziem- Po przejściu frontu obraz powiatu by³ prze- nych, a tzw. wspó³dzia³anie oddzia³ów leśnych ra¿aj¹cy, zniszczenia siêga³y 90% w Ró¿anie z armi¹ sowieck¹ koñczy³o siê rozbrajaniem i Makowie, na wsiach dochodzi³y do 50% i by³ tych pierwszych, aresztowaniami, czêsto wy- to najbardziej zniszczony powiat w wojewódz- wózk¹ na Syberiê. Polityka „ludowej” w³adzy twie warszawskim, określany jako „pustynia powodowa³a powrót wielu ludzi do struktur bez śladu budynków”. podziemnych i opór w stosunku do nowych Z chwil¹ wypêdzenia hitlerowców koñ- rz¹dów, tzw. drug¹ konspiracjê. czy³ siê ofi cjalny okres konspiracji i w stycz- Jednym z pierwszych dzia³añ podziemia niu mia³a zostaæ zlikwidowana struktura AK by³a akcja odbicia wiêźniów z aresztu w Kras- (co te¿ zosta³o wykonane), BCh rozwi¹zano nosielcu. Ośrodek ten pe³ni³ wówczas funkcjê w marcu 1945 r., choæ proces ten ci¹gn¹³ siê stolicy powiatu (Maków by³ bardzo zniszczo- do sierpnia 1945 r. ny) i siedziby w³adz powiatowych, w tym UB. Podsumowuj¹c okres wojny i okupacji na te- 1 maja 1945 r. po³¹czone oddzia³y por. Czes³a- renie powiatu makowskiego, stwierdziæ nale¿y, wa Czaplickiego „Rysia” i por. Romana Dzie- ¿e w dzia³alności konspiracyjnej uczestniczy³o mieszkiewicza „Pogody”, przeprowadzi³y atak ok. 3500 osób, z czego ok. 350 ¿o³nierzy po- na miejscow¹ siedzibê UB i uwolni³y z aresztu leg³o (w pracy politycznej i wojskowej). Oko³o 52 osoby (wg innych danych – 42), g³ównie 6300 osób ponios³o śmieræ w innych okolicz- zwi¹zane z dzia³alności¹ niepodleg³ościo- nościach (obozy koncentracyjne i obozy pracy, w¹. W udanej akcji zgin¹³ jednak dowodz¹-

36 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 3366 22012-11-27012-11-27 113:02:243:02:24 33

33 Ulotka wyborcza z 1998 r.

cy ca³ości¹ Julian Pszczó³kowski. W 1997 r. torat „Mazowiecki” ROAK sk³ada³ siê z obwo- ods³oniêto w Krasnosielcu tablicê pami¹t- dów, w tym „Obwodu Maków Mazowiecki”, kow¹ na budynku by³ego UB, imieniem por. kryptonim „ZOO” , którym dowodzi³ Stefan J. Pszczó³kowskiego nazwane zosta³o tak¿e Ko³odziejski „Puma”, do chwili swego ujaw- rondo drogowe w tej miejscowości. nienia siê. Fakt ten spowodowa³ odejście wielu Nale¿y jednocześnie podkreśliæ, ¿e w nowej ¿o³nierzy do powsta³ego w lutym 1945 r. Na- sytuacji (scalenie AK i NSZ, aresztowania, rodowego Zjednoczenia Wojskowego. Latem amnestia) nast¹pi³ pewien chaos organizacyj- 1946 r. nast¹pi³ na terenie „XVI” Obwodu ny. Mimo tego, na „gruzach” pozosta³ych po AK NZW podzia³ na Komendy Powiatów, w tym dzia³a³y ró¿ne lokalne organizacje, a w 2. po³. KP „Marymont” (powiat makowski), którego 1945 r. ruch ten przybra³ nazwê Ruchu Oporu komendantami byli Marian Górecki „Marek”, Armii Krajowej (ROAK). Jako pierwszy w daw- Marian Kraśniewski „Burza” i Witold Borucki nym, okupacyjnym Inspektoracie „BR” dzia- „D¹b”. W powiecie makowskim dzia³a³y 3 ba- ³alnośæ organizacyjn¹ podj¹³ por. Stanis³aw taliony, najwiêcej w ca³ym Okrêgu. Do bardziej Ro¿ek – „Przebój”, „Zych”. Utworzony Inspek- znanych akcji nale¿¹: rozbrojenie posterunku

Powiat makowski 37

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 3377 22012-11-27012-11-27 113:02:243:02:24 MO w Ró¿anie (wrzesieñ 1945), rozbicie KP mieszkañców wsi Kominki w powiecie bisku- MO w Makowie (luty 1946), później ponow- pieckim, wspó³pracuj¹cych z UB. ne opanowanie Ró¿ana i rozbicie posterunku Mimo podejmowanych jeszcze przez M. MO, a tak¿e akcje na posterunki MO w Szel- Dziemieszkiewicza „Roja” prób odbudowy kowie, M³ynarzach i Sypniewie (luty 1946), struktur NZW, zbrojna dzia³alnośæ niepod- w P³oniawach (maj 1946) i na cukrowniê „Kra- leg³ościowa na terenie pó³nocnego Mazowsza siniec” (wrzesieñ 1946). zosta³a zamkniêta. Rozbicie przez UB Komendy „XVI” NZW Mieszkañcy ziemi makowskiej nie zapo- w czerwcu 1948 r. spowodowa³o ju¿ w lipcu tego mnieli o walcz¹cych o wolnośæ i gin¹cych roku jego odrodzenie pod now¹ komend¹ – W. w zmaganiach, zarówno z okupantem hitle- Boruckiego, który zmieni³ pseudonim na „Babi- rowskim, jak te¿ z „wyzwolicielami” i twór- nicz”, a nazwê Okrêgu na „Têcza”. Utworzony cami „nowego ³adu”. Zarówno w Makowie, te¿ zosta³ nowy Powiat NZW „B³êkit”(pó³nocna jak i innych miejscowościach powiatu, gdzie czêśæ powiatu makowskiego, zachodnia i pó³- znajduj¹ siê ofi ary totalitaryzmów, utrwalo- nocno-zachodnia czêśæ powiatu pu³tuskiego), na zosta³a pamiêæ o ludziach i faktach, które a jego komendantem zosta³ mianowany Stani- tworzyli. Jako przyk³ady mog¹ s³u¿yæ tablice s³aw Sucho³biak „Szary”. pami¹tkowe, pomniki, nazwy patronackie. Koniec dzia³alności „B³êkitu” nast¹pi³ I tak w kościele parafi alnym w Makowie znaj- po rozbiciu oddzia³u „Szarego” w walkach duj¹ siê tablice poświêcone Komendantowi 31 maja i 4 czerwca 1949 r. pod Maminem Obwodu AK por. Wenantemu Wiszowatemu, i Wólk¹ Rakowsk¹ w powiecie makowskim. zastêpcy komendanta Józefowi Grzymkow- Ostatnim etapem by³a likwidacja przez bez- skiemu, 40 osobom zamordowanym w czasie piekê Komendy Okrêgu „Têcza”, jej cz³onko- okupacji i w³adzy ludowej, 6 osobom zamor- wie – Witold Borucki „Babinicz”, Stanis³aw dowanym przez UB w Makowie; pomniki Sucho³biak „Szary” i Tadeusz Milewski „Ciê- – Komendantowi Obwodu AK por. A. Piasecz- ty” – zostali 19 sierpnia 1949 r. skrytobójczo nemu, nauczycielom tajnego nauczania pod- zamordowani przez agentów w okolicach wsi czas okupacji – oba na tzw. starym cmentarzu Amelin. w Makowie (Park Pamiêci Narodowej), ¿o³nie- Omawiaj¹c struktury powiatów i okrêgów rzom AK, NSZ i innych organizacji, poleg³ym wspomnieæ wypada o niewielkich oddzia³ach i pomordowanym podczas wojny i tu¿ po niej, i pojedynczych ludziach. Jednym z nich by³ na cmentarzach w G¹sewie, P³oniawach, ryn- Tadeusz Krupka „Longin”, „¯bik”. Z podzie- ku w Ró¿anie. miem zwi¹za³ siê w ramach NSZ, po styczniu Inn¹ form¹ pamiêci jest nadawanie imion 1945 r. w nim pozosta³. Uczestniczy³ w ak- instytucjom, g³ównie szko³om, np. Zespó³ cji na wiêzienie w Krasnosielcu, nale¿a³ do Szkó³ Zawodowych w Makowie nosi imiê ¯o³- oddzia³u Mariana Kraśniewskiego „Burzy”, nierzy Armii Krajowej, Publiczna Szko³a Pod- z którym bra³ udzia³ w akcjach na Maków stawowa w Rzewniach równie¿ jako patrona i Ró¿an. Pierwsza z nich mia³a miejsce w lu- ma Armiê Krajow¹, co w sumie winno utrwa- tym 1946 r., kiedy to oddzia³ „Burzy” rozbi³ laæ w m³odym pokoleniu pamiêæ o patrioty- Komendê Powiatow¹ MO w Makowie, wkrót- zmie i bohaterstwie poprzedników. ce ten sam oddzia³ opanowa³ Ró¿an, rozbroi³ Rozprawiwszy siê z opozycj¹, w³adze pañ- posterunek MO i dokona³ rewizji w instytu- stwowe, w tym tak¿e powiatu, rozpoczê³y cjach gospodarczych. tworzenie gospodarki socjalistycznej. Jako Aresztowany kilkakrotnie przez UB ucieka³ ¿e tereny makowskie by³y obszarami typowo i ponownie wstêpowa³ do oddzia³ów „leśnych”. rolniczymi, usi³owano uspó³dzielczaæ rolni- W latach 1948–1950 dowodzi³ trzyosobowym ctwo, jednak¿e w oparciu o tradycje drobno- oddzia³em na terenie powiatu makowskiego. szlacheckich i ch³opskich gospodarstw indy- W grudniu 1950 r. zosta³ zastrzelony przez widualnych, nie znalaz³o ono w Makowskiem

38 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 3388 22012-11-27012-11-27 113:02:253:02:25 „zrozumienia”, a stworzone spó³dzielnie pro- NSZZ. Dla przyk³adu warto podaæ, ¿e w UNI- dukcyjne zosta³y rozwi¹zane po 1956 r. TRZE by³o 300 cz³onków zwi¹zku na 500 W celu uprzemys³owienia rolniczego tere- pracowników. Trudno wymieniæ wszystkie nu zaczêto w 2. po³. lat 60. XX w. budowaæ komisje zak³adowe, ale warto wspomnieæ fi lie przemys³owych zak³adów centralnych, o aktywności w tej dziedzinie pracowników np. Zak³adów Remontu Maszyn Budowla- ZREMB-u, WAREL-u, Spó³dzielni Mieszka- nych ZREMB (Maków), Zak³adów im. R. niowej „Jubilatka”, PSS „Jutrzenka”, POM-u Luksemburg, Zak³adów Wytwórczych Urz¹- i wielu innych. Cz³onkowie Zarz¹du brali dzeñ Pomiarowych „Era” (Ró¿an). Dzia³a³y czynny udzia³ w pracach zwi¹zkowych re- Zak³ady Przemys³u Elektronicznego „Warel”, gionu i kraju (Zjazd Delegatów w Gdañsku), Okrêgowa Spó³dzielnia Mleczarska w G¹se- a na miejscu przyczynili siê m.in. do szybkie- wie i wielu innych, a apologeci ustroju pod- go wykonania sztandaru makowskiej „Soli- kreślali z dum¹, ¿e szybki rozwój przemys³u darności” (październik 1981 r.). Aktywnośæ i przeobra¿enia w gospodarce powiatu pro- spo³eczna zosta³a przerwana w noc grudnio- wadz¹ do liczbowego wzrostu klasy robotni- w¹, a przemiany w kraju zahamowane i prak- czej. tycznie od³o¿one na 8 lat. Klasa ta okaza³a siê w³aśnie motorem prze- Znacz¹ce zmiany zasz³y w mieście i okolicy obra¿eñ w czasie tzw. „gor¹cej jesieni” 1980 r. po 1990 r. Wiele zak³adów przekszta³ci³o siê Podobnie jak w ca³ym kraju, tak i w Ma- w spó³ki, czêśæ uleg³a prywatyzacji lub likwida- kowie na wieśæ o strajkach w Gdañsku, za- cji. Podkreśliæ jednak nale¿y, ¿e nast¹pi³a de- czê³y tworzyæ siê w zak³adach pracy zak³ado- mokratyzacja ¿ycia, pluralizm, transformacja we i miêdzyzak³adowe komitety strajkowe. ustrojowa i gospodarcza oraz samorz¹dnośæ, Po podpisaniu porozumieñ sierpniowych i po- tê zaś ostatni¹ zwiêkszy³a w 1998 r. kolejna wstaniu „Solidarności” mieszkañcy Makowa reforma administracyjna, likwidacja ma³ych i okolic masowo zapisywali siê do zwi¹zku, województw i powrót powiatu makowskiego tak ¿e ju¿ we wrześniu 1980 r. powsta³ Oddzia³ na mapê kraju.

Powiat makowski 39

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 3399 22012-11-27012-11-27 113:02:253:02:25 Wartości kulturowe i etnografi czne Obiekty zabytkowe

34 35

34 Kościół w Różanie zachował charak- terystyczne dla średniowiecznych tech- nik budowlanych otwory w zewnętrz- nej elewacji służące do mocowania rusztowań 35 Jedyna na terenie powiatu ma- kowskiego zabytkowa drewniana świątynia w Węgrzynowie 36 Dwór w Suchem z 1. poł. XIX w

36

aprezentowane wy¿ej dzieje ziem pó³- Przyjêta w 2003 r. ustawa o ochronie zabyt- Znocnego Mazowsza jawi¹ siê nam jako ków i opiece nad zabytkami zobowi¹zuje w³a- pasmo ustawicznych przemarszów, g³ównie dze samorz¹dowe do prowadzenia ewidencji obcych wojsk, zwi¹zanych z tym rekwizycji zabytków na swoim terenie. Pe³ne rozeznanie i grabie¿y, nastêpnie walk zbrojnych i znisz- w³asnych zasobów w tym zakresie jest pod- czeñ wojennych, a tak¿e innych burzliwych staw¹ do sporz¹dzania programów opieki nad wydarzeñ. Wszystkie one sprawi³y, ¿e tereny zabytkami. te nie nale¿¹ si³¹ rzeczy do zasobnych w licz¹- Specjaln¹ uchwa³¹ (XXXII/210/10) makow- ce siê na terenie kraju zabytki, interesuj¹ce ska Rada Powiatu przyjê³a w lutym 2010 r. kolekcje i zbiory. Dotyczy to znacznej czêści „Program opieki nad zabytkami powiatu ma- powiatu makowskiego. Pomimo wspomnianej kowskiego na lata 2010–2013” (Dz. Urz. Wo- sytuacji, na obszarach ka¿dej z gmin powiatu jewództwa Mazowieckiego Nr 74, poz. 1140). mo¿na znaleźæ niepospolite i interesuj¹ce śla- Zagadnienie to jest o tyle wa¿ne, ¿e choæ dy dokumentuj¹ce ¿ycie i dzie³a poprzednich nie ma w tej czêści Mazowsza zabytków bar- pokoleñ. dzo wysokiej klasy, to jednak te istniej¹ce ce-

40 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 4400 22012-11-27012-11-27 113:02:253:02:25 chuje znaczna ró¿norodnośæ, choæ czêsto nie- niana, jest równie¿ świ¹tynia w Wêgrzynowie wielka ju¿ liczba. gm. P³oniawy-Bramura, zrêbowa, oszalowa- W serii wydawniczej „Tradycja Mazowsza”, na, z dwuspadowym dachem. Kośció³ ten bêd¹cej przecie¿ swoistym przewodnikiem jest jedynym w tej chwili drewnianym kościo- po powiatach, w pierwszym rzêdzie nale¿y ³em na terenie powiatu, gdy¿ piêkna drewnia- zwróciæ uwagê na obiekty ³atwo dostrzegalne na świ¹tynia (XVIII w.) w G¹sewie spali³a siê, w terenie, w tym wypadku zabytki architektury. podobnie kośció³ek na uroczysku Świêta Ro- W Makowskiem listê zabytków nale¿y roz- zalia (pocz. XVIII w.), a kośció³ek z Dr¹¿d¿ewa pocz¹æ od specyfi cznego obiektu architekto- zosta³ przeniesiony do skansenu w Sierpcu. nicznego, a na pewno najstarszego, widoczne- Burzliwe dzieje tych terenów sprawia³y, go w terenie, czyli grodziska w Sypniewie (gm. ¿e wznoszone po wielekroæ kościo³y i kapli- loco). ce niszczy³ ogieñ, ponadto brak by³o środków Grodzisko po³o¿one jest na lewym brze- na wznoszenie obiektów z trwalszych mate- gu rzeczki Ró¿, prawym dop³ywie Narwi, ma ria³ów, dlatego te¿ wśród późniejszych, zacho- kszta³t pierścieniowy i, jak siê przyjmuje, za- wanych sakralnych zabytkowych obiektów mieszka³e by³o od VII do XI w. Przy grodzisku warto jeszcze poleciæ do zwiedzania kaplicê fi - powsta³a osada podgrodowa (X–XI w.) i cmenta- lialn¹ w Podosiu (1. po³. XIX w.), kośció³ w Sie- rzysko (XI–XIII w.). Grodzisko znajduje siê ok. luniu (1805 r., przebudowa w 1913 r.), kośció³ 2 km na zachód od miejscowości Sypniewo. w Czerwonce (lata 1901–1906). Warto dodaæ, Nastêpn¹, najliczniejsz¹ grupê zabytkowych ¿e wraz z kościo³ami ochron¹ i opiek¹ kon- obiektów w powiecie tworz¹ zabytki sakral- serwatorsk¹ objête s¹ m.in. ich wyposa¿enie, ne. Najstarszymi s¹ obiekty gotyckie, w tym stoj¹ce nieopodal dzwonnice, teren dooko³a wypadku murowane kościo³y. W najlepszym kościo³ów – dawne cmentarze przykościelne, stanie, mimo wielorakich przeróbek, zacho- czêsto znajduj¹cy siê tam starodrzew, bramy, wa³ siê kośció³ w Makowie, nieczêsty na Ma- ponadto plebanie itp. Mówi¹c o cmentarzach, zowszu przyk³ad trójnawowej bazyliki z wy- najstarsze czêści kilku z nich znajduj¹ siê rów- dzielonym prezbiterium, zamkniêtym prosto. nie¿ w rejestrze zabytków powiatu makow- Nastêpnym kościo³em, tym razem gotycko- skiego: Krasnosielca, Wêgrzynowa, Ró¿ana, -renesansowym, jest świ¹tynia w Karniewie. G¹sewa, Szelkowa. Obok ewidencjonowania Murowany z ceg³y, otynkowany obiekt, pseu- i ochrony ca³ych kwarta³ów cmentarzy, szcze- dohalowy, trójnawowy, o prostok¹tnym prez- gólnej opiece podlegaj¹ znajduj¹ce siê tam ka- biterium szerokości nawy g³ównej i skośnie plice cmentarne, tak przedpogrzebowe, jak i ro- ściêtymi naro¿nikami bry³y nawowej. Star- dzinne. Warto wymieniæ takie w³aśnie obiekty szym od karniewskiego, ale z zachowanymi na cmentarzach w P³oniawach (Domaradzcy), jedynie we fragmentach elementami gotycki- Ró¿anie (Kossakowscy), w G¹sewie. mi, jest kośció³ w Ró¿anie. Remont tej świ¹- Przechodz¹c od obiektów kultu religijnego tyni przyniós³ niespotykany efekt – na skutek i spraw zwi¹zanych z przysz³ości¹ ku spra- ogromnych zniszczeñ g³ówna bry³a kościo³a wom bardziej doczesnym, nale¿y wymieniæ, zosta³a „obrócona” o 90°, a gotyckie prezbite- mo¿e nieliczn¹, ale znacz¹c¹ grupê obiektów rium i kruchta* sta³y siê po przeróbce kaplica- zabytkowych dworkowo-pa³acowych. Najw- mi bocznymi. cześniejszym zachowanym zespo³em dwor- Kolejn¹ grupê sakralnych obiektów murowa- skim jest dwór w Suchem z 1. po³. XIX w., na- nych tworz¹ kościo³y w stylu klasycystycznym. stêpnie zespó³ w Karniewie (dwór 1830–1840, Wymieniæ tu mo¿na kościo³y w Krasnosielcu park, gródek-stra¿nica), dwór drewniany z po³. (fundacji rodu Krasiñskich) i w P³oniawach XIX w. w Magnuszewie i dwór w Szczukach (fundacji Józefa M³odzianowskiego), pierwszy (ok.1870 r.) z parkiem. Zwykle w³aśnie par- z koñca XVIII w., drugi – z pocz¹tków XIX w. ki okala³y obiekty dworskie i towarzysz¹ce, XVIII-wiecznego (a mo¿e i wcześniejszego?) zak³adane wraz z wystawieniem dworu (czy pochodzenia, choæ nie murowana tylko drew- nawet wcześniej) maj¹ nie tylko wartośæ przy-

Powiat makowski 41

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 4411 22012-11-27012-11-27 113:02:293:02:29 rodnicz¹, ale równie¿ artystyczn¹. W Ma- Nie pominiêto równie¿ budynków nale¿¹- kowskiem pod ochron¹ prawn¹ znajduj¹ siê cych niegdyś do makowskiej spo³eczności ¿y- parki w Karniewie, Jaci¹¿ku, M³odzianowie, dowskiej – pod ochron¹ znajduj¹ siê: bo¿nica, Suchem, Glinkach Starych, Magnuszewie. dom kahalny, mykwa (³aźnia). Wśród innych obiektów podlegaj¹cych Na zakoñczenie prezentacji zabytków mia- ochronie, z którymi warto siê zapoznaæ, znaj- sta i powiatu nale¿y wymieniæ najwiêkszy duj¹ siê wystawiony przez Rosjan w pocz¹t- przestrzennie zabytek – uk³ad urbanistyczny kach XX w. w Ró¿anie zespó³ fortów ziemnych Starego Miasta w Makowie wraz z jego nawar- maj¹cych broniæ linii Narwi, obiekty prze- stwieniami kulturowymi. Podobnym rygorom mys³owe i u¿yteczności publicznej – wiatrak podlega uk³ad przestrzenny M³awskiej Kolei w Maminie, turbina wodna z przedwojenn¹ Dojazdowej w Makowie, tzn. uk³ad fragmen- elektrowni¹ i ³aźnia miejska (1922 r.) w Mako- tu torowiska, choæ wydaje siê, ¿e obok samej wie, Dom Ludowy (stra¿aka, kultury, 1927 r.) ochrony mo¿na w tym zakresie zrobiæ wiêcej w G¹sewie. ku zadowoleniu turystów. Budownictwo wiejskie

37 38

37 Drewniany dom kryty strzechą z charakterystycznymi dla Kurpiowszczyzny śparogami, Wólka Drążdżewska 38 Drewniana, kryta strzechą stodoła w Wólce Drążdżewskiej

ak wspomniano w czêści historycznej, te- Cech¹ charakterystyczn¹ osadnictwa drob- Jreny powiatu makowskiego, podobnie jak noszlacheckiego by³ zespó³ przysió³ków zwi¹- powiatów s¹siednich, by³y w znacznym stop- zanych terytorialnie i maj¹cych wspólne ele- niu zasiedlone przez szlachtê (ponad 30% menty nazewnictwa. Drobnoszlacheckie wsie mieszkañców), w tym najczêściej przez drob- mia³y luźn¹ i chaotyczn¹ zabudowê i by³y nie- n¹ szlachtê. wielkie (do 10 gospodarstw), przy czym sama Wielowiekowe s¹siedztwo obu grup spo³ecz- zagroda by³a wiêksza ni¿ ch³opska, sk³ada³a nych, drobnej szlachty i ch³opów, w du¿ej mie- siê z wiêkszej liczby budynków gospodarskich, rze upodobni³o do siebie obie grupy, zarówno wiêkszy te¿ by³ ogród czy sad owocowy. w dziedzinie kultury materialnej, jak i ducho- Osady ch³opskie tak¿e by³y niewielkie, do 15 wej. Niwelowanie istniej¹cych jeszcze ró¿nic gospodarstw. Zagroda przybiera³a najczêściej przynios³y przemiany spo³eczne i gospodar- kszta³t prostok¹ta, cha³upa sta³a szczytem cze, jakie nast¹pi³y w XIX w. do ulicy, stodo³a na drugim krañcu podwórza

42 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 4422 22012-11-27012-11-27 113:02:293:02:29 równolegle do drogi, pozosta³e budynki gospo- Nale¿y te¿ podkreśliæ, ¿e w okresie po uw³asz- darcze po obu bokach siedliska, tworz¹c jakby czeniu w zagrodach ch³opów wzrasta³a liczba czworok¹tn¹ obudowê placu. i rodzaj budynków gospodarskich, co wi¹za³o Na prze³omie XIX i XX w. rozpowszechni³ siê z podejmowaniem przez tê warstwê wielo- siê zwyczaj stawiania cha³up frontem do ulicy, kierunkowej gospodarki rolnej i wielogatunko- g³ównie cha³up dwutraktowych o symetrycz- wej hodowli. Wymaga³o to nowych budynków nym uk³adzie. Powszechnymi do niedawna i zró¿nicowanych pomieszczeñ do przechowy- by³y cha³upy szerokofrontowe z dwutrakto- wania produktów. wym asymetrycznym i symetrycznym uk³a- Mówi¹c o przechowywaniu, warto zazna- dem pomieszczeñ − oba te typy wystêpowa³y czyæ, ¿e u drobnej szlachty i zamo¿niejszego jednocześnie obok siebie. W³aśnie dwutrak- ch³opstwa pod koniec XIX w. wznoszono du¿e, towy, asymetryczny uk³ad mia³a np. XVIII- murowane z ceg³y i kamienia piwnice z cegla- wieczna plebania w Szelkowie, z kolei pleba- nymi sklepieniami, zamykane na drewniane nia z po³. XIX w. z G¹sewa (obecnie biblioteka drzwi na zawiasach. Murowane piwnice by³y gminna w Sypniewie) ma uk³ad symetryczny. sytuowane blisko domu i w nich przechowy- Wspomniane typy budynków, ³¹cznie wano m.in. mleko i wyroby mleczne. z ich rozplanowaniem, wystêpowa³y w obu Budynki mieszkalne wznoszono w syste- grupach ludności tych terenów, tak drobno- mie wieñcowym* lub sumikowo-³¹tkowym* szlacheckiej, jak i w³ościañskiej. z drewna sosnowego, podwaliny i legary – z dê-

40

39 41

39 Przykład ciesielskiego kunsztu we wsi Ogony 40 Murowana piwnica w Jaciążku 41 Młyn, który do 1997 r. znajdował się we wsi Gierwaty

Powiat makowski 43

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 4433 22012-11-27012-11-27 113:02:313:02:31 bowego. Wzrastaj¹ce koszty drewna budowla- racje okien − nadokienniki i podokienniki, nego sprawia³y, ¿e ubo¿sza ludnośæ budowa³a zdobiono równie¿ drzwi, na co niew¹tpliwie domy gliniane. Stawiali je tak¿e mieszkañcy mia³o wp³yw zdobnictwo powszechne w Kur- spalonych w czasie wojen wiosek, wlewaj¹c piowskiej Puszczy Zielonej. do szalunku z desek glinê zmieszan¹ z pociêt¹ Jak ju¿ wspominano, dzia³ania wojenne s³om¹, ga³êziami ja³owca, czasem przek³ada- zniszczy³y ca³¹ substancjê architektoniczn¹ n¹ kawa³kami drewna. Gliniane domy budo- z minionych wieków, jednak¿e odbudowa osad wano jeszcze w latach 50. XX w., a najwiêksze i wsi odbywa³a siê w oparciu o dawne, kulty- ich skupisko po ostatniej wojnie by³o m.in. wowane przez starsze pokolenie wzory, dlatego w okolicach Makowa i Pu³tuska, co by³o zwi¹- mamy jeszcze dziś wiele obiektów drewniane- zane z ogromnymi zniszczeniami tego nad- go budownictwa wiejskiego, które pozwalaj¹ narwiañskiego terenu. Dachy drewnianych nam spojrzeæ w tym zakresie w przesz³ośæ. domów by³y dwuspadowe i w 2. po³. XIX w. Wiele mieszkalnych domów i budynków go- stanowi³y na opisywanym terenie formê do- spodarskich, choæ s¹ to ju¿ pojedyncze obiek- minuj¹c¹. W wielu wypadkach, zw³aszcza ty, mo¿na jeszcze spotkaæ m.in. w Sadykierzu, w budownictwie domów ch³opskich, miejsce Rupinie, Strzmiecznem, Oleksach, Magnu- miêdzy po³aciami dachu, czyli szczyty, deko- szewie Du¿ym i Ma³ym, Starym Strachoci- rowano poprzez uk³adanie deseczek w formy nie, Przeradowie, Bobinie-Grzybkach czy in- jode³ki, rombu; znaleźæ te¿ mo¿na by³o deko- nych wsiach powiatu. Krzyże i kapliczki

Drogi wêdrowcze! – w swych zajêæ wirze w miejscach centralnych we wsi, przy skrzy- Stañ pod kapliczk¹, zdro¿onym krzy¿em, ¿owaniach polnych dróg, przy mostkach nad Popatrz na świ¹tka, nie pytaj o nic – rzeczkami, w miejscach czyjejś gwa³townej S³uchaj jak cisza modlitw¹ dzwoni… śmierci, w zagrodach fundatora, na miejscach wa¿nych wydarzeñ (np. bitwy, straceñ), oczy- ragment wiersza Tadeusza Kruka z Dr¹¿- wiście na cmentarzach, przy kościo³ach itp. Fd¿ewa przypomina nam, jak wa¿nym ele- Jak z tego wynika by³y one wotami dziêkczyn- mentem krajobrazu wiejskiego s¹ od wieków nymi, b³agalno-proszalnymi, spe³nia³y te¿ przydro¿ne krzy¿e i kapliczki. Mo¿e bardziej funkcjê pomników patriotyczno-religijnych, ni¿ w innych krajach wyra¿aj¹ one wiarê naro- czasami dokumentacji, rzadziej – intencji du i przywi¹zanie Polaków do symboli chrześ- pokutnych. By³y wyznacznikiem granic przy- cijañskich. jaznego i nieprzyjaznego, obcego świata, sym- Nie wnikaj¹c, kiedy pojawi³y siê one bolicznie chroni³y granice wsi przed niebez- u nas, stwierdziæ trzeba, ¿e ich szczególny pieczeñstwami. rozkwit nast¹pi³ w okresie kontrreformacji. Na terenie powiatu makowskiego istnieje Na wielu XVIII-wiecznych planach wsi, ma- wiele rodzajów przydro¿nych krzy¿y i kapli- pach gruntów zaznaczone s¹ te przejawy kul- czek. Wśród wzorów wyró¿niaj¹ siê drewnia- tu, trzeba jednak podkreśliæ, ¿e wystêpowa³y ne krzy¿e o znacznej wysokości, z prostymi wtedy zwykle poza wsi¹, natomiast w XIX w. lub lekko zdobionymi na koñcach ramionami. znajdujemy je ju¿ w samej wsi, co ma, jak siê Przewa¿aj¹ one na terenach poza wioskami, okazuje, swe uzasadnienie. w polu, pod lasem, niekiedy taki pojedynczy Krzy¿e i kapliczki by³y sytuowane w ró¿nych krzy¿ mo¿na spotkaæ w środku wsi, a tak¿e miejscach, ró¿norodne te¿ intencje przyświe- w pobli¿u kościo³a jako pami¹tkê Misji Świê- ca³y ich wystawianiu. Najczêściej obie grupy tej. Do tej grupy nale¿y zaliczyæ równie¿ krzy- obiektów spotkaæ mo¿na na krañcach wsi, ¿e karawakowe*, czyli choleryczne, z podwój-

44 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 4444 22012-11-27012-11-27 113:02:343:02:34 42 43

44 45

42 Murowana kapliczka we wsi Bogatowo 43 Pięknie odnowiona kapliczka z 1912 r. nad Orzycem przy drodze Przytuły–Raki 44 Żelazny krzyż osadzony w kamieniu we wsi Chrzczony 45 Karawaka – drewniany krzyż morowy we wsi Krzyżewo Borowe

Powiat makowski 45

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 4455 22012-11-27012-11-27 113:02:343:02:34 nymi ramionami, maj¹ce chroniæ wieś przed ce, Przeradowo, Szczuki), rzeźba zaś otrzymy- epidemi¹ zarazy. Choæ od wielu dziesiêcioleci wa³a daszek na 4 wspornikach lub kapliczkê nie ma u nas tego typu chorób, na miejscach otwart¹ z 3 stron (S³awkowo, S³oniawy, cmen- dawnych, zniszczonych ju¿ drewnianych krzy- tarz w P³oniawach). ¿y wystawia siê obecnie nowe, równie wysokie Kolejnym etapem by³y kapliczki ceglane, krzy¿e metalowe lub z mocnego drewna (d¹b). czworoboczne, maj¹ce symbolizowaæ 4 rzeczy Innym rodzajem, bardzo licznym w terenie, ostateczne: śmieræ, S¹d Bo¿y, czyściec i piek³o, zarówno we wsiach, jak i poza nimi, s¹ ¿ela- daszek zaś przedstawia³ niebo. We wnêce lub zne krzy¿e. Rozpowszechni³y siê one w 2. po³. wnêkach (dwupoziomowe) umieszczano fi gu- XIX w., po pierwsze − wraz z rozwojem ko- ry świêtych, g³ównie Matki Boskiej, św. Jana walstwa, po drugie – jako wyraz dziêkczynie- Nepomucena, św. Rocha, czasami św. Jana nia, na co zwróci³a uwagê p. Danuta Sztych. Chrzciciela, św. Rozalii, św. Floriana. Od tego czasu nast¹pi³o zjawisko masowego Murowane kapliczki stawiali w wiêkszości fundowania przydro¿nych krzy¿y i kapliczek w³aściciele maj¹tków i bogatsi gospodarze, przez ch³opów. Poza innymi funkcjami …by³y w mniej zamo¿nej okolicy na kapliczkê sk³a- tak¿e pomnikiem upamiêtniaj¹cym dobro- da³a siê ca³a wieś. dziejstwo w³asności ziemi, ale te¿ znakiem Przydro¿ne kapliczki i krzy¿e spe³nia³y, istnienia poszczególnych rodzin ch³opskich. oprócz intencji znanych tylko fundatorowi, Krzy¿e kowalskie by³y osadzane w du¿ych ró¿norakie funkcje, wa¿ne dla miejscowej spo- kamieniach, ociosywanych na kszta³t obelisku, ³eczności. Przy wybranych i przystrojonych w rzucie kwadratu lub prostok¹ta, zwê¿aj¹ce siê na specjalne okazje krzy¿ach i kapliczkach stopniowo ku górze. Na szczycie obelisku wku- w maju i w czerwcu gromadzili siê ludzie wano krzy¿, a na jego stronie licowej umiesz- na wspóln¹ modlitwê. Modlitwy w tych miej- czano napis lub tabliczkê z napisem intencyj- scach odbywa³y siê tak¿e podczas dorocznego nym i czêsto nazwiskiem wystawiaj¹cego. świêcenia pól, podczas procesji Bo¿ego Cia³a, Jedna z najpiêkniejszych kolekcji ¿elaznych do granicznej kapliczki by³ niesiony zmar³y, krzy¿y, nie tylko w powiecie, ale i daleko poza aby od tego miejsca drogê na wieczny spoczy- nim, znajduje siê na cmentarzu parafi alnym nek odbywaæ na furmance, tutaj te¿ ¿egnano w Krasnosielcu, ośrodku kowalstwa ludowego poborowych udaj¹cych siê do wojska. i artystycznego. Jak wspomniano, wiele z tych kapliczek Do starszych rodzajów kapliczek, zwanych i krzy¿y istnieje do dziś na terenie powiatu. czêsto „fi gurami”, nale¿y zaliczyæ drewniany Świadcz¹ one o wierze, ale i zwyczajach miej- s³up z ustawion¹ na jego szczycie świêt¹ fi gur¹ scowej ludności, a tak¿e o uzdolnieniach arty- (np. w Krasnosielcu), później drewno zast¹pi³a stycznych cieśli, kowali czy rzeźbiarzy pó³noc- ceg³a, a kolumna bywa³a otynkowana (Szweli- nego Mazowsza. Sztuka ludowa, folklor i działalność artystyczna

kulturze wsi makowskiej nie mo¿na na- skiego obu grup spo³ecznych, nie mówi¹c O wet mówiæ, ¿e jest pojêciem historycz- ju¿ o plastyce regionalnej. nym, poniewa¿ nie mia³a swego kronikarza, Wśród materialnych przejawów tej plastyki jak np. Puszcza Zielona A. Chêtnika, czy F. warto zasygnalizowaæ stan obecny, bardziej S. Zieliñskiego lub S. Che³chowskiego ziemia rêkodzie³o na wsi, a nie wiejskie, bo o takim przasnyska. Kilkanaście pieśni z Makowskie- brak jest przekazów. go podanych przez O. Kolberga czy szcz¹tkowe Do najstarszej obecnie dziedziny rêko- dane o garncarstwie w Ró¿anie nie pozwalaj¹ dzie³a wiejskiego nale¿y kowalstwo, skupio- nakreśliæ jakiegokolwiek obrazu ¿ycia wiej- ne wy³¹cznie w Krasnosielcu. Ośrodek ten

46 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 4466 22012-11-27012-11-27 113:02:373:02:37 46 47

48 49

46 Dożynkowy wieniec pod drewnianym krzyżem we wsi Pomaski 47 Warsztat kowalski w Krasnosielcu 48 Wojciech Kaszuba 49 Wyroby kowalskie Krzysztofa Kuplickiego

jest swoistym „zag³êbiem” kowalstwa na pó³- z oddzia³ów Kościuszki. Podobnie aktywnie nocnym Mazowszu, nie tylko poprzez 3 dzia- pomagali jego nastêpcy powstañcom stycznio- ³aj¹ce tu zak³ady, ale równie¿ przez odleg³¹ wym, za co zostali zmuszeni do opuszczenia tradycjê. Krakowa i znaleźli sw¹ przystañ w Krasnosiel- Do kontynuatorów XVIII-wiecznej tradycji cu. Tu ju¿ ósme pokolenie zajmuje siê kowal- nale¿y rodzina Kuplickich (obie ga³êzie tej stwem artystycznym i u¿ytkowym, wykonuj¹c rodziny). Ród wywodzi siê z Krakowa, gdzie zewnêtrzne i wewnêtrzne balustrady, bramy, Marcin Kuplicki w 1786 r. mia³ kuźniê i jak furtki, kraty i in., a tak¿e drobne przedmioty g³osi rodzinna opowieśæ, ku³ kosy dla ch³opów – lampy, świeczniki, metalowe okucia, akceso-

Powiat makowski 47

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 4477 22012-11-27012-11-27 113:02:373:02:37 ria kominkowe, choæ podobno na te mniejsze tyczy to zarówno zwyczajów i obrzêdów, jak wyroby jest coraz mniejsze zapotrzebowanie. te¿ dawnych wierzeñ czy literatury ludowej Podobny asortyment wyrobów kowalskich – legend, bajek, humoresek, czêsto bêd¹cych jest dzie³em Piotra Goliaszewskiego, kowala wyt³umaczeniem nazwy miejscowości, jej wy- artystycznego z Krasnosielca. Tak jak rodzina branych faktów czy opisem osób. Kuplickich, on równie¿ kontynuuje tradycje Jeśli niektóre zwyczaje zanik³y, w obecnych rodzinne, odziedziczone jeszcze po pradziad- czasach przywraca siê je ze zdwojon¹ si³¹. ku, a jego wyroby znaleźæ mo¿na zarówno St¹d np. tak du¿a popularnośæ i wzrost liczby w Krasnosielcu, jak i innych miejscowościach zespo³ów zapustnych, nawet w miastach (2 ca³ego powiatu i Mazowsza. zespo³y przy MDK w Makowie). Nie mo¿na Kolejna rodzina w powiecie, prowadz¹ca inte- siê temu dziwiæ, bo zwyczaje zapustne nale¿¹ resuj¹c¹ dzia³alnośæ rêkodzielnicz¹ i artystycz- do najbarwniejszych i najweselszych w ca³ym n¹, to pañstwo Elena i Wojciech Kaszubowie. roku. Ostatnie 3 dni karnawa³u (zwykle ko- Pani Elena urodzi³a siê w Witebsku na Bia³o- niec lutego, czasem pocz¹tek marca) s¹ fi na- rusi, pan Wojciech pochodzi z Sielca Nowego, ³em zabaw karnawa³owych, koñcem tañców gdzie oboje mieszkaj¹. Szko³a artystyczna, któ- i weso³ości, swoistym „przewracaniem” świa- r¹ ukoñczy³a pani Elena, pozwoli³a jej na zajê- ta na opak. St¹d te¿ przebierañcy zapustni: cie siê wykonywaniem wyrobów artystycznych, mê¿czyźni przebrani za baby, kobiety odwrot- g³ównie ze s³omy. Jest autork¹ kwiatów, bombek nie – za mê¿czyzn, spokojni ludzie – za diab³y, choinkowych, koszyczków, pude³ek, obrazków śmieræ i wiele innych postaci, o tyle barwnych i innych. W pracy pomaga jej m¹¿, a ich dzie- co weso³ych. Szczytem zabawy jest wtorek za- ³a podziwiali mieszkañcy wielu okolicznych pustny i wêdrówki grup przebierañców po wsi, miast, ponadto znalaz³y siê w kilku krajach za- odwiedzanie gospodarstw z ¿yczeniami dla chodniej Europy. W ostatnich latach poszerzyli domowników i wci¹ganiem ich do zabawy swój asortyment o inne wyroby, np. oklejane i hulanek. ¯yczeniom towarzysz¹ kuplety i bogato zdobione pisanki. i przyśpiewki, st¹d tworzenie wci¹¿ nowych Do grona wykonawców rêkodzie³a o trady- tekstów, dla których inspiracj¹ jest te¿ udzia³ cjach miejscowych nale¿y Stanis³aw Myszka, w przegl¹dach grup obrzêdowych organizowa- zamieszka³y w Karniewie, zajmuj¹cy siê tka- nych przez Muzeum w Ciechanowie. Pracê ctwem. Warsztatem s¹ krosna rêczne, na któ- w oparciu o regionalne tradycje (miejscowa rych wykonuje chodniczki ze ścinków bawe³- kuchnia, palmy, pisanki, pieśni ludowe i reli- nianych, serwetki i ma³e obrusy na stoliki gijne) podejmuj¹ coraz czêściej aktywizuj¹ce i ³awy. siê Ko³a Gospodyñ Wiejskich. O ile dawna kultura materialna nie nale¿y Celowym wiêc jest udzia³ Czytelników na tym terenie do obfi tych (mo¿e przez brak w proponowanych tu niektórych imprezach dokumentacji?), to sfera kultury duchowej powiatu makowskiego, by poznaæ aktualny i folkloru* zaskakuje swym bogactwem. Do- stan kultury wiejskiej jego mieszkañców.

48 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 4488 22012-11-27012-11-27 113:02:413:02:41 Wartości niematerialne Nazewnictwo

50 51

50 Orzyc w okolicach miejscowości Przytuły. Nazwa rzeki pochodzenia bałtyjskiego należy do najstarszych 51 Krzyżewo Borowe – nazwa związana z cechami topografi cznymi terenu

szerokim gronie niematerialnych dóbr przez powa¿n¹ sw¹ czêśæ wyznacznikiem W kultury istotne miejsce zajmuje nazew- granic powiatu, czyli Narwi, ponadto drugiej nictwo, czyli toponomastyka. co do wielkości na ziemi makowskiej rzeki Przygl¹daj¹c siê miejscowym nazwom w³as- – Orzyc. Obie te nazwy (podobnie jak w s¹- nym, istniej¹cym czêstokroæ od wielu wieków, siednich powiatach Omulew i Orz) maj¹ po- mo¿na na ich podstawie odtworzyæ zarówno siadaæ pochodzenie ba³tyjskie, czyli pochodz¹ dawne środowisko geografi czne, poznaæ pierw- z czasów, gdy w okresie tzw. „wêdrówki ludów” szych osadników danych ziem, jak te¿ dzieje opustosza³a znaczna czêśæ Mazowsza, a jego historyczne konkretnego terenu, istniej¹ce pó³nocne tereny penetrowa³y i eksploatowa- niegdyś uk³ady i procesy spo³eczne oraz go- ³y plemiona z terenów na po³udnie od Mo- spodarcze, dorobek kulturowy i wiele innych rza Ba³tyckiego – Galindowie, Jaæwingowie, zjawisk. Prusowie. Choæ Polanie, a później Krzy¿acy, O ró¿norodności tak środowiska, jak te¿ odepchnêli wspomniane plemiona na pó³noc osadnictwa, świadczyæ mo¿e wiele nazw wy- i pó³nocny wschód, to jednak nadane przez stêpuj¹cych na obszarach powiatu makow- nich nazwy dróg wodnych (a mo¿e i innych skiego. Nie sposób zaprezentowaæ pochodzenia nazw geografi cznych?) pozosta³y do dziś. czy znaczenia wszystkich nazw wspó³cześ- O dawnym, bogatym środowisku przyrodni- nie istniej¹cych ośrodków osadniczych, poza czym tutejszego terenu świadcz¹ w wiêkszości tym nie jest to celem tego opracowania, warto nazwy nadawane przez pierwszych za³o¿ycieli jednak ukazaæ najbardziej charakterystyczne i osadników wiosek. Nazwy te s¹ zrozumia³e grupy toponomastyczne w ich szerokim zró¿- same przez siê: D¹browa, D¹brówka, Grabowo, nicowaniu. Laski, Leśniewo, Lipniki, Krzy¿ewo Borowe, W środowisku naukowym istnieje przekona- Zalesie – wszystkie wi¹¿¹ce siê z szat¹ roślin- nie, ¿e najstarszymi nazwami prezentowanego n¹, ponadto wystêpuj¹ nazwy określaj¹ce dan¹ terenu s¹ nazwy rzek – jednej z najwiêkszych okolicê: £achy, £êgi (³¹ki), Ponikiew (ciek pod- rzek mazowieckich, jednocześnie bêd¹cej ziemny), Suche, Stare Zacisze, Zamoście, dalej

Powiat makowski 49

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 4499 22012-11-27012-11-27 113:02:413:02:41 52 53

54

52 Chodkowo Wielkie – przykład miejscowości o nazwie związanej z rozdrobnieniem mazowieckiej szlachty 53 Smrock Dwór – pensjonat Bobrowy Dwór 54 Krasnosielc – patronimiczna nazwa pochodząca od rodu Krasińskich

– zmagania z borami: £azy, Zarêby; dawne zajê- wioski, jak i ich nazwy wywodz¹ siê z jednego cia: Bindu¿ka (miejsce do gromadzenia drewna pnia – imienia czy nazwiska osadnika, który na sp³aw), Kuchny (Kuchary), M³ynarze. otrzyma³ ziemiê, a poprzez podzia³y rodzinne Osobn¹ grupê tworz¹ nazwy w³asne wio- i spadki powsta³o wiele osobnych wsi. Wioski sek, bardzo charakterystyczne dla Mazowsza te utrzyma³y g³ówn¹ nazwê rodzinn¹ (podob- i jego rozrodzonej drobnej szlachty. Zarówno nie jak herb), jednocześnie dla odró¿nienia

50 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 5500 22012-11-27012-11-27 113:02:433:02:43 przyjmowa³y dodatkowe określenie maj¹tku strony wystêpuj¹: Cieciórki W³ościañskie, czy osady. by³a niegdyś nazwa Czerwonka W³ościañska, Jako przyk³ady takiego procesu osadniczego istnieje Ch³opia £¹ka, £achy W³ościañskie, mog¹ s³u¿yæ nazwy ca³ej grupy wiosek, np.: Wola W³ościañska. • gm. Karniewo: Che³chy I³owo, Che³chy W grupie znacznych maj¹tków ziem- Kmiece, Che³chy-Chabdzyno, Che³chy-Ja- skich powstawa³y osady nazywane imionami kusy; osób bliskich ich w³aścicieli, np. Amelin, El- • gm. P³oniawy-Bramura: Chodkowo Wielkie, ¿biecin, Karolewo, zreszt¹ sam Krasnosielc, Chodkowo Biernaty, Chodkowo Kuchny, wcześniej – Sielc, przyj¹³ nazwê od rodziny Chodkowo Za³ogi; w³aścicieli – Krasiñskich. • gm. Ró¿an: Za³ê¿e Wielkie, Za³ê¿e Eliasze, Niezmiernie interesuj¹cym jest zachowanie Za³ê¿e Gatki, Za³ê¿e S¹dziêta. siê nazw miejscowości stanowi¹cych niegdyś Przyk³ady takich procesów osadniczych w³asnośæ kościeln¹, o czym świadcz¹ nazwy mo¿na znaleźæ prawie w ka¿dej gminie Ma- G¹sewo Poduchowne i Szczeglin Poduchowny. kowskiego, dotykamy tu jednak innej wa¿nej Jak widaæ w oparciu o przytoczone przy- kwestii − wyraźnego podzia³u w nazwach k³ady, dzieje ziemi makowskiej nad Narwi¹ grup spo³ecznych czy dawnych praw w³asnoś- i Orzycem mo¿na równie¿ śledziæ w oparciu ciowych. Dowodem mog¹ staæ siê wystêpuj¹ce o wartości niematerialne, nazwy miejscowo- w powiecie makowskim nazwy z jednej strony: ści, a nazwy te nale¿y ze wszech miar chroniæ Cieciórki Szlacheckie, Bagienice Szlacheckie, dla przysz³ych pokoleñ, gdy¿ s¹ one dowo- Bagienice Folwark, Czerwonka Szlachecka, dami tradycji i jak inne dziedziny – dobrami Smrock Dwór, Zawady Dworskie, z drugiej kultury. Herby

ostatnich dziesiêcioleciach daje siê za- Pierwszy rodzaj oznaki rodowej – herby ry- W uwa¿yæ niespotykan¹ wcześniej eks- cerskie − pojawi³y siê w Europie Zachodniej plozjê zainteresowania i stosowania znaków w XII w., wymuszone przez rozwój techni- herbowych, zarówno w dziedzinie prywatnej, ki wojennej i rodzaj uzbrojenia, a co za tym jak równie¿ na wszystkich poziomach admi- idzie − koniecznośæ rozpoznawania zakutych nistracyjnych czy terytorialnych. w pancerze jeźdźców. Proces nawi¹zywania do dawnych zna- W XIII w. moda na herby z Europy Zachod- ków, jakimi by³y herby, wynika byæ mo¿e niej przez Czechy i Śl¹sk trafi ³a na ziemie cen- z jednej strony z odreagowywania na zwal- tralnej Polski, w tym na Mazowsze. Do istnie- czanie i zamazywanie tradycji szlacheckich j¹cych ju¿ wcześniej znaków na chor¹gwiach i herbowych w okresie po ostatniej wojnie bojowych i zawo³añ bojowych danego rodu światowej, z drugiej strony, przy wspó³czes- zaczêto dodawaæ znaki grafi czne, zw³aszcza nym ogromnym nat³oku informacji odgry- stosowaæ je na tarczach. wa rolê swoistego logo – znaku identyfika- Przywo³uj¹c sprawê tarcz i herbów, warto cyjnego, rozpoznawczego, sygnalizuj¹cego poruszyæ kwestiê strony heraldycznej. Przyjê- dany teren w regionie, kraju a tak¿e czêsto te jest, ¿e opis herbu podawany jest jakby przez poza nim. trzymaj¹cego tarczê, czyli stoj¹cego za ni¹, Herb ma bardzo odleg³e tradycje, nazwa z ty³u, krótko mówi¹c – strona lewa i prawa ta określa dziedziczn¹ oznakê konkretnego s¹ traktowane odwrotnie ni¿ widzi patrz¹cy rodu. Obok oznaki rodowej istniej¹ równie¿ na znak herbowy z przodu. herby ziemskie (terytorialne), kościelne, god³a Przypomniawszy tê kwestiê mo¿na teraz stowarzyszeñ czy instytucji. przejśæ do prezentacji specyfi cznych znaków

Powiat makowski 51

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 5511 22012-11-27012-11-27 113:02:463:02:46 55 56

55 Kartusz nad wejściem do kościoła w Krasnosielcu. Herby „Ślepowron” i „Topór” 56 Herby na grobie rodziny Zielińskich w Szelkowie

to¿samości terytorialnej wystêpuj¹cych w po- le zmian. Pocz¹tkowo (1. po³. wiecie makowskim. Najwa¿niejszym znakiem XVI w.) przedstawia³ g³owê herbowym jest w tym miejscu herb powiatu m³odzieñca z bujnymi w³osa- makowskiego. mi, który pod szyj¹ mia³ ko³- nierz wyciêty w 3 zêby. W 2. Herb powiatu Maków Mazowiecki po³. XVI w. herb zmieni³ for- mê – przedstawia³ g³owê m³o- Przedstawia on tar- dego cz³owieka, ale ujêt¹ z profi lu, a na g³owie czê dwudzieln¹ w s³up. kapelusz z szerokim rondem (np. w dokumen- W polu prawym umieszczo- tach z 1582 r., 1749 r.). W XIX w. podjêto próby na jest prawa po³owa ma- wprowadzenia do herbu bociana, ale w 1918 r. zowieckiego Or³a Bia³ego powrócono do wcześniejszej wersji. Tu proble- na czerwonym polu. W polu my nie skoñczy³y siê, bo herb by³ traktowany lewym, na ¿ó³tym (z³otym) dowolnie – g³owa raz by³a zwrócona w lewo, raz tle znajduj¹ siê 3 czerwone polne maki. Herb w prawo, twarz w jednym wypadku by³a g³adko symbolizuje przynale¿nośæ do regionu mazo- wygolona, w innym mia³a niewielk¹ bródkê. wieckiego, maki zwi¹zane s¹ z nazw¹ stolicy Aby wprowadziæ ³ad w tym zakresie, Rada Miej- powiatu. ska w Makowie Mazowieckim ustali³a obowi¹- Herb jako znak ca³ego powiatu zosta³ przyjê- zuj¹cy wzór herbu Uchwa³¹ Nr XXIX/173/2005 ty Uchwa³¹ Rady Powiatu Maków Mazowiecki z 15 grudnia 2005 r. Nr 38/187/2002 z 28 czerwca 2002 r. Herb przedstawia: na czerwonym polu g³o- wa m³odego mê¿czyzny z jasnymi (¿ó³tymi) Herb miasta Makowa rozpuszczonymi w³osami, zwrócona w praw¹ (heraldycznie) stronê, na g³owie czarny kape- Herb grodu makowskiego, w przeciwieñstwie lusz z wypuk³ym denkiem i z niezbyt szero- do innych herbów tego terenu, przechodzi³ wie- kim rondem.

52 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 5522 22012-11-27012-11-27 113:02:463:02:46 Herb miasta Ró¿ana polu trzy stylizowane m³yñskie ko³a wodne z ³opatkami, ca³ośæ w kolorze bia³ym (srebr- Herbem miasta jest ró¿a nym), umieszczone w rozstawie dwa nad jed- nawi¹zuj¹ca do nazwy ośrod- nym. Pomiêdzy ko³ami, w środku tarczy, ko- ka. Najstarszy wizerunek rona ¿ó³ta (z³ota) o czterech kwiatonach, nad herbu znajduje siê przy do- ni¹ gwiazda ¿ó³ta (z³ota) z sześcioma ramiona- kumencie z 1436 r. Nastêp- mi. Herb symbolizuje z jednej strony kapitu³ê na pieczêæ z XVI w. przedsta- p³ock¹ i w³adzê prepozytów* na terenie gmi- wia rozetê sześciop³atkow¹, ny, bêd¹cej niegdyś „stolic¹” ksiêstwa sieluñ- a w nastêpnym wieku fi guruje ju¿ ró¿a o 5 skiego (korona, gwiazda), a z drugiej – nazwê p³atkach. Ta forma utrzyma³a siê przez kolej- miejscowości gminnej i zajêcia okolicznych ne wieki i obowi¹zuje do dziś. Herb Ró¿ana mieszkañców, tzn. funkcjonowanie od XVII w. jest bardzo zbli¿ony do rycerskiego herbu 3 m³ynów na rzece Ró¿ (M³ynarze, Gierwaty, „Poraj”. Sieluñ). Przedstawia on: na czerwonym tle bardzo Pochodn¹ herbu jest fl aga gminy. Ma ona rozwiniêta stylizowana rozeta w kolorze bia- kszta³t prostok¹tny, który w 5/8 zajmuje p³at ³ym (srebrnym) maj¹ca 5 p³atków, miêdzy czerwony z god³em, pozosta³a czêśæ to piêæ poszczególnymi p³atkami zielone w¹skie poziomych pasów: z³oty, czerwony, srebrny, listki. Jako symbol miasta i gminy w swym czerwony, z³oty. Projekt herbu i fl agi opra- tradycyjnym kszta³cie funkcjonuje do chwili cowali Robert Fidura i Kamil Wójcikowski, obecnej. a ca³ośæ zosta³a przyjêta Uchwa³¹ Rady Gmi- ny Nr XIV/68/2012 z 30 marca 2012 r. Herb gminy Krasnosielc Herb gminy P³oniawy-Bramura Pochodzenie symbolu tej miejscowości nie jest zna- Herb gminy P³oniawy-Bra- ne, nie wiadomo te¿ od- mura nale¿y do m³odszych k¹d istnieje, w niektórych znaków to¿samości lokalnej opiniach funkcjonuje od w powiecie. Przedstawia on: 1824 r., wraz z otrzyma- w b³êkitnym polu srebrna niem praw miejskich. Wi¹- podkowa w s³up, na jej bar- ¿e siê zapewne z faun¹ pobliskiego skraju ku (najbardziej zaokr¹glona Puszczy Zielonej. czêśæ podkowy) zaæwieczony ¿ó³ty (z³oty) krzy¿ Herb przedstawia: na czerwonym polu bieg- kawalerski, przy ocelach (rodzaj haków, czasem n¹cy w lewo jeleñ, nad jeleniem pó³ksiê¿yc. śrub w podkowie lub hakowato zgiête koñce Zarówno jeleñ, jak i ksiê¿yc w kolorze ¿ó³tym podków, co w sumie zapobiega ślizganiu siê ko- (z³otym). nia) zaæwieczone ukośnie dwa takie same krzy¿e Herb jako god³o gminy w podanym kszta³cie w kolorze ¿ó³tym (z³otym). Znak ten jest bardzo istnieje do dziś. zbli¿ony do rycerskiego herbu D¹browa. W środku podkowy brama na 2 murowa- Herb gminy M³ynarze nych, otynkowanych s³upach (kolor bia³y) przykrytych dachówk¹ (kolor czerwony); s³up- Najm³odszym znakiem ki podtrzymuj¹ skrzyd³a wrót o metalowych to¿samości terytorialnej lub drewnianych pionowych, cienkich prêtach. w powiecie jest herb gminy Herb przyjêty Uchwa³¹ nr 152/XXXIII/94 M³ynarze. Po ró¿norodnych Rady Gminy z 28 kwietnia 1994 r. zaprojek- wersjach projektu i konsul- towa³ Kazimierz Bia³obrzeski w konsultacji tacjach herb przybra³ osta- i w porozumieniu z prof. Tomaszem Strzem- teczn¹ formê: na czerwonym boszem.

Powiat makowski 53

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 5533 22012-11-27012-11-27 113:02:493:02:49 Znak gminy symbolizuje zarówno najd³u¿ej po 2 na obu bokach maj¹ zarz¹dzaj¹cych tymi ziemiami, czyli rodzi- zwisaj¹ce ku do³owi k³osy nê M³odzianowskich herbu D¹browa, jak te¿ z ziarnami, dolne pole w ko- gościnnośæ gminy, w tym nawi¹zanie do czê- lorze ¿ó³tym. ści nazwy, czyli bramê wejściow¹ na jej teren. K³osy zbo¿a maj¹ sym- W pierwotnym projekcie brama by³a otwarta, bolizowaæ rolniczy charak- ostatecznie jednak uleg³a „zamkniêciu”. ter gminy, niebieskie niebo – czyste, nieska¿one powie- Herb gminy Sypniewo trze, ¿ó³ty kolor (mia³ byæ rudo-br¹zowy) − ¿yzn¹ tutejsz¹ glebê. Pole tarczy herbowej podzielone w pas na 2 Herb zaprojektowa³a Regina D³ugo³êcka czêści. W czêści górnej, na niebieskim tle pio- z Sypniewa, a jako znak gminy obowi¹zuje nowo ustawione źdźb³a zbo¿a (5 szt.), z czego od 1991 r.

54 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 5544 22012-11-27012-11-27 113:02:513:02:51 Kilka słów o ochronie dziedzictwa kulturowego

ziedzictwem kulturowym, w którym A przecie¿ parki, za³o¿enia ogrodowe czy ale- Dkszta³tuje siê cz³owiek, praktycznie je tworzone by³y przez d³ugi czas, a na efekty od chwili przyjścia na świat, jest – jak ³atwo trzeba by³o czekaæ nawet kilka dziesiêcioleci. siê domyśleæ – dorobek minionych pokoleñ, Z drugiej strony tworzone w koñcu XVIII w. którego najlepsze wartości przyjmuj¹ do wy- i 1. po³. XIX w. powstawa³y wed³ug wcześniej korzystania kolejne pokolenia. opracowanych i artystycznych za³o¿eñ, przy- Dorobek ten jest bardzo czêsto traktowany gotowanych czêsto przez wybitnych architek- (przyjmowany) jako dobro kultury czy jeszcze tów zieleni z roślin, sadzonek, materia³ów wiêcej – jako zabytek. sprowadzanych nierzadko z odleg³ych krajów, Mówi¹c o tym ostatnim, w potocznej opi- czasem – z innych kontynentów. Kolejnym nii uto¿samiany jest zwykle z bardzo starym walorem obiektów parkowych jest fakt, ¿e to- lub wysokiej klasy obiektem, czasem dzie³em warzyszy³y czy otacza³y dworek lub pa³acyk, sztuki, w tym rzemios³a artystycznego, cenn¹ po którym dziś zazwyczaj nie pozosta³ nawet monet¹ czy starodrukiem. ślad, parku jednak nie uda³o siê tak szybko Rzadko za dobro kultury uznaje siê (a tym i bezproblemowo zniszczyæ; pozosta³ wiêc samym i chroni) to, co jest tu¿ przed ocza- jako jedyny, niemy świadek wa¿nych wyda- mi, co jest powszechne, spotykane codzien- rzeñ historycznych danej okolicy. Pozosta- nie, a jednocześnie bêd¹ce świadkiem dni wione same sobie powoli ale systematycznie wspania³ych, istotnych wydarzeñ, dzia³añ zatracaj¹ swe walory artystyczne, staj¹c siê interesuj¹cych i wartościowych ludzi. Mowa jedynie spl¹tan¹ gêstwin¹ zieleni. tu o zabytkowych parkach, za³o¿eniach ogro- Powiat makowski mo¿e poszczyciæ siê licz- dowych i alejach, w stosunku do których b¹ 7 zabytkowych parków podworskich, z cze- panuje zadziwiaj¹ca niefrasobliwośæ i brak go wszystkie s¹ chronione prawem. Ponadto zrozumienia. Przewa¿aj¹ca wiêkszośæ tych zabytkowy drzewostan mo¿na spotkaæ na tzw. obiektów jest powszechnie poczytywana cmentarzach przykościelnych oraz na cmen- za tereny pozbawione jakichkolwiek cech tarzach parafi alnych. Wszystkie te fakty obli- zabytkowych i w opinii miejscowego spo³e- guj¹ w³aścicieli lub zarz¹dzaj¹cych do dba³o- czeñstwa nadaj¹cych siê jedynie do wypasu ści i ochrony prezentowanej sfery dziedzictwa byd³a lub jako darmowe miejsce sk³adowa- kulturowego, a spo³eczeñstwo – do wp³ywania nia śmieci i pozyskiwania drewna na opa³. na decydentów do dzia³añ w tym dziele.

Powiat makowski 55

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 5555 22012-11-27012-11-27 113:02:513:02:51 Wybrane zasłużone postacie związane z powiatem makowskim

d kilku ju¿ dziesiêcioleci trwaj¹ dyskusje sytetu im. S. Batorego w Wilnie. Po uzyskaniu Ona temat postaw i zachowañ m³odzie- dyplomu i s³u¿bie wojskowej (Ciechanów) ¿y. Podkreśla siê przy tym jakoby brak by³o pracowa³ jako lekarz w Bia³ymstoku, Grudzi¹- wzorców osobowych dla m³odego pokolenia, dzu, Wysokim Mazowieckim. Podczas kam- z drugiej strony – daje siê zauwa¿yæ nik³e zain- panii wrześniowej s³u¿y³ w szpitalu polowym, teresowanie m³odych sw¹ najbli¿sz¹ okolic¹, z którym dosta³ siê do niewoli sowieckiej jej dziejami i postaciami je kszta³tuj¹cymi. w okolicach Wo³kowyska. Z obozów przej- Wszystko to sk³ania do podejmowania w mia- ściowych trafi ³ do Kozielska, z którego uda³o rê prostych, ale d³ugofalowych i ró¿norodnych mu siê cudem uratowaæ. Po radzieckiej „amne- zabiegów, maj¹cych przeciwdzia³aæ wspo- stii” wst¹pi³ do Armii Polskiej tworzonej przez mnianym zjawiskom. Celowi temu s³u¿y gen. W. Andersa i z ni¹ przewêdrowa³ Środko- równie¿ poni¿szy wykaz postaci, które w ró¿- wy i Bliski Wschód, a¿ pod Monte Cassino. nym stopniu zwi¹zane s¹ z ziemi¹ makow- Za udzia³ w tej bitwie otrzyma³ Krzy¿ Walecz- sko-ró¿añsk¹: miejscem urodzenia lub miej- nych. Po wojnie pozosta³ w Anglii, a w 1947 r. scami nauki, pracy, dzia³alności spo³ecznej. powróci³ do kraju. Jako by³y ¿o³nierz Andersa Jeśli nawet tereny nad dolnym Orzycem by³y nie móg³ pracowaæ w Warszawie, zapropono- dla wielu jedynie miejscem przyjścia na świat, wano mu m.in. Maków, gdzie w 1948 r. zosta³ w który nastêpnie ruszali, to jednak populary- dyrektorem szpitala utworzonego przez Mi- zowali, czêsto po ca³ym świecie, tutejsze mia- sjê Duñskiego Czerwonego Krzy¿a. Funkcjê sta, osady i wioski, a wiêc rozs³awiali tê czêśæ tê pe³ni³ do 1965 r. przyczyniaj¹c siê do istotne- Mazowsza, jego jêzyk, zwyczaje, kulturê. Wy- go rozwoju instytucji, za co zosta³ odznaczony starczy jedynie poznaæ sylwetki ludzi, którzy Krzy¿em Kawalerskim OOP. Mimo zaszczy- w ró¿ny sposób i w ró¿nych dziedzinach zas³u- tów, z tzw. wzglêdów formalnych, zosta³ odwo- ¿yli siê, wybijaj¹c ponad przeciêtnośæ; wybór ³any ze stanowiska i przez kolejne 4 lata, czyli ich zosta³ tu co prawda dokonany „subiektyw- do śmierci, pracowa³ jako ordynator oddzia³u nie” przez autora, ale mo¿e staæ siê podstaw¹ chirurgicznego. Pochowany jest na cmentarzu do w³asnych poszukiwañ postaci znacz¹cych pow¹zkowskim w Warszawie. z najbli¿szej okolicy, poznania ich dokonañ (za: K. Olzacka) i czerpania st¹d wzorców, do czego namawia- my wszystkich Czytelników. Arciszewski Eugeniusz ur. w 1884 r. w P³o- niawach, zm. w 1915 r. w Warszawie, malarz. Abramski Jan ur. w 1905 r. Uczêszcza³ do szko³y malarstwa K. Górskiego w Ostro³êce, zm. w 1969 r. w Warszawie. Pocz¹tkowo poświêci³ siê stu- w Warszawie, lekarz, wiêzieñ diowaniu architektury i budownictwa, później Kozielska, ¿o³nierz armii gen. przeniós³ siê do ASP w Krakowie, studiuj¹c Andersa, d³ugoletni dyrektor malarstwo u T. Axentowicza i J. Mehoffera makowskiego szpitala. Gniaz- (1905–1908). Skupi³ siê g³ównie na malowaniu dem rodzinnym doktora by³o pejza¿y oraz tematyki zwi¹zanej z wsi¹ i prac¹ Perzanowo w pow. makowskim. Po ukoñcze- wiejsk¹ (np. Folwark, M³ocka). Swe prace wy- niu renomowanego gimnazjum warszawskie- stawia³ w Salonie Towarzystwa Zachêty Sztuk go studiowa³ na Wydziale Lekarskim Uniwer- Piêknych w Warszawie. Jest autorem obrazu

56 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 5566 22012-11-27012-11-27 113:02:513:02:51 Matki Boskiej w kościele w P³oniawach, gdzie zmar³ w Warszawie w 1942 r., po wojnie jego na sta³e mieszka³. zw³oki sprowadzono do P³oniaw, gdzie wraz z ¿on¹ spoczywa na miejscowym cmentarzu. Artyfi kiewicz Stanis³aw ur. w 1855 r. w Makowie, tu te¿ Grabowski Wac³aw ur. ?, zm. w 1945 r. zm. w 1939 r. Z zawodu by³ w Warszawie, dzia³acz ruchu ludowego. Po- rzeźnikiem, posiada³ − jak chodzi³ z Sielca k. miejscowości Krasnosielc. na tamte czasy − nowoczesny By³ prezesem ko³a PSL „Wyzwolenie” w Siel- zak³ad masarski, by³ te¿ w³aś- cu w 1923 r., a w 1931 r., po zjednoczeniu cicielem jedynej na prze³omie stronnictw ludowych, zosta³ sekretarzem Za- XIX i XX w. cegielni w Makowie, pe³ni³ funk- rz¹du Powiatowego SL w Makowie, później cjê Starszego Cechu Rzemieślników, nale¿a³ jego prezesem. By³ przeciwnikiem roz³amów do wspó³za³o¿ycieli pierwszego w historii w Stronnictwie w 1935 r. Podczas II wojny miasta (1904 r.) banku pod nazw¹ „Towarzy- światowej pe³ni³ funkcjê przewodnicz¹cego stwo Dobrego Kredytu”, a tak¿e wspó³organi- trójki „Rocha” w Krasnosielcu (struktury ró¿- zatorów Spó³dzielni Spo¿ywców „Jutrzenka”. nych szczebli − wojewódzkich, powiatowych, Z chwil¹ odzyskania przez Polskê niepodle- gminnych, gromadzkich – utworzone w celu g³ości wszed³ do rady miejskiej i zosta³ pierw- sprawowania zwierzchnictwa nad oddzia³ami szym burmistrzem Makowa (1919–1920). Jego Batalionów Ch³opskich, zbrojnej organizacji imiê nosi jedna z pierzei rynkowych w Mako- Stronnictwa Ludowego „Roch”). Po wojnie by³ wie (na jego dawnym domu). przewodnicz¹cym Powiatowej Rady Narodo- wej w Makowie oraz cz³onkiem Wojewódzkiej Domaradzki Stanis³aw ur. Rady Narodowej w Warszawie. w 1863 r., zm. w 1942 r. w War- szawie. W³aściciel maj¹tku Kocot W³adys³aw ur. Jaci¹¿ek. W pierwszych dzie- w 1900 r. w Szczeglinie Po- siêcioleciach XX w. przebywa³ duchownym gm. Sypniewo, na terenie Rosji, gdzie pracowa³ zm. w 2000 r. w Dr¹¿d¿ewie. w hucie. Tam te¿ dorobi³ siê znacznego maj¹t- Nauczyciel, kronikarz, doku- ku, o¿eni³ siê, a po odzyskaniu przez nasz kraj mentalista, dzia³acz spo³eczny. niepodleg³ości wróci³ do Polski. Na licytacji Naukê w seminarium nauczy- naby³ ponad 300-hektarowy maj¹tek w Jaci¹¿- cielskim w Pu³tusku przerwa³a wojna 1920 r., ku (gm. P³oniawy.), w którym urz¹dzi³ stawy na któr¹ poszed³ jako ochotnik, po wojnie rybne, wystawi³ kilka budynków gospodar- dokoñczy³ naukê zawodu nauczycielskiego. czych, poszerzy³ park wokó³ dworku, teren W 1923 r. zosta³ kierownikiem szko³y w miej- ogrodzi³ (¿elazne elementy sprowadzi³ z huty, scowości Za³ogi, w latach 1928–1939 praco- w której niegdyś pracowa³). Wybudowa³ szko³ê wa³ w szkole w Dr¹¿d¿ewie, gdzie przeniós³ siê podstawow¹ w tej miejscowości, a plan budo- na sta³e. Obok pracy zawodowej organizowa³ wy szpitala przerwa³a II wojna światowa. W po- ¿ycie kulturalno-spo³eczne wsi, w tym groma- ³owie lat 20. XX w., po zapoznaniu siê z prac¹ dzi³ fundusze na budowê remiz OSP w Za³o- i dzia³alności¹ szko³y salezjañskiej w Warsza- gach i Dr¹¿d¿ewie. W walkach wrześniowych wie, postanowi³ zorganizowaæ podobn¹ szko³ê 1939 r. broni³ twierdzy Modlin. Jako pod- w Jaci¹¿ku, a zak³ad zacz¹³ budowaæ w 1925 r. chor¹¿y by³ wiêziony w obozach w Dzia³do- Nie maj¹c spadkobierców, ma³¿eñstwo Do- wie, Prenzlau, Kluczborku i Murnau. W tym maradzkich w 1928 r. przekaza³o ca³y swój ostatnim przebywa³ do koñca wojny, prowa- maj¹tek (343 ha) zakonowi Salezjanów pro- dz¹c korespondencjê z rodzin¹. Zachowane wadz¹cemu szko³ê rzemieślnicz¹ w Jaci¹¿ku, w przewa¿aj¹cej wiêkszości kartki i listy (427 wyposa¿y³o te¿ warsztaty szkolne w narzêdzia sztuk) stanowi¹ prawdopodobnie najwiêkszy stolarskie i ślusarskie. Stanis³aw Domaradzki na świecie zbiór korespondencji jeñca wojen-

Powiat makowski 57

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 5577 22012-11-27012-11-27 113:02:533:02:53 nego niemieckiego ofl agu z okresu II wojny Maciej z Ró¿ana ur. w 1420 r. w Ró¿anie, światowej. Da³ siê jednocześnie poznaæ jako zm. w 1467 r., kanclerz ksiêcia mazowieckiego pamiêtnikarz (spisywanie wspomnieñ rozpo- Boles³awa IV. Piastowa³ wiele stanowisk, tak cz¹³ w 1920, rozwin¹³ od 1939 r.), kronikarz duchownych, jak i świeckich, w 1442 r. by³ pi- (szko³y, OSP) i dokumentalista korzeni ro- sarzem skarbu ksiêcia Boles³awa, który nada³ dzinnych (900 osób w Polsce, 170 w USA) w 7 mu wiele przywilejów oraz ziemie w Ró¿anie pokoleniach. Po przejściu na emeryturê pro- i w £om¿yñskiem, by³ te¿ plebanem makow- wadzi³ dalej dzia³alnośæ spo³eczn¹ (ZHP, PKO, skim, czerskim, kanonikiem warszawskim ZNP, organizacje kombatanckie). Odznaczo- i p³ockim. Z jego inicjatywy sporz¹dzono t³u- ny zosta³ m.in. Krzy¿em Kawalerskim Orderu maczenie na jêzyk polski statutów koronnych Odrodzenia Polski. Spoczywa na cmentarzu (1449 r.), a najbardziej znany jest jako autor w P³oniawach. przek³adu na jêzyk polski statutów ksi¹¿¹t mazowieckich Prawa ksi¹¿¹t mazowieckich Krasiñski Jan Ambro¿y h. Ślepowron ur. (1450 r.). W 1452 r. zosta³ kanclerzem ksiêcia w 1550 r. w Szczukach, zm. w 1612 r. w Kra- Boles³awa IV. kowie. Historyk, kanonik gnieźnieñski i kra- kowski, sekretarz królewski. Autor dzie³a Po- Piaseczny Aleksander ps. „Makary” ur. ?, lonia, wydanego w Bolonii w 1574 r. „wyborn¹ zm. w 1944 r., chor¹¿y Wojska Polskiego, napisane ³acin¹”, gdzie ukazuje jako jeden w konspiracji ZWZ/AK/ NSZ ps. „Makary”, z pierwszych w Europie obraz polityczny XVI- „Mikado”. W okresie miêdzywojennym s³u- wiecznej Polski. Opracowanie dedykowane ¿y³ w wojsku jako podofi cer zawodowy 13. Henrykowi Walezemu sk³ada siê z 2 czêści: pp. w Pu³tusku. We wrześniu 1939 r. walczy³ I – wielkośæ Królestwa Polskiego w ró¿nych w obronie Modlina, podczas okupacji niemie- jego aspektach, cz. II – prezentuje Litwê i po- ckiej czynnie dzia³a³ w ZWZ/AK na terenie zosta³e ksiêstwa (Ksiêstwo Ruskie, Mazowie- Makowa. Od października 1940 r. by³ organi- ckie, ¯mudzkie, Pruskie, Infl anty), wysuwaj¹c zatorem i komendantem obwodu ZWZ/AK na plan pierwszy prawa przynale¿ności tych Maków, którym dowodzi³ do września 1942 r. ksiêstw do Korony. Wtedy z pp³k. S. Nakoniecznikowem przeszed³ By³ ogromnym mi³ośnikiem ksi¹¿ek, zgro- do NSZ, gdzie pe³ni³ funkcjê komendanta po- madzi³ ich znacz¹ce zbiory, których powa¿n¹ wiatowego NSZ Maków. 4 grudnia 1943 r. aresz- czêśæ przekaza³ kościo³owi w Krasnem. towany w Szelkowie przez Niemców, w nocy z 4 na 5 grudnia zosta³ odbity z posterunku £empicki Jan ¿y³ w 2. po³. XVIII w., starosta przez grupê NSZ pod dowództwem T. Ró¿añ- ró¿añski i makowski, pose³ na sejm. Z ziemi za- skiego. Poszukiwany przez gestapo ukrywa³ siê kroczymskiej przeniós³ siê do Ró¿ana. Pos³owa³ w lokalach konspiracyjnych, m.in. w Szweli- z ziemi ró¿añskiej na sejm rozbiorowy 1773– cach. 22 lutego 1944 r. kryjówka zosta³a oto- 1775. W 1774 r. znalaz³ siê grupie, która mia³a czona przez Niemców, w trakcie walki z ¿andar- pertraktowaæ z Rosjanami w sprawie przyśpie- mami A. Piaseczny zgin¹³. W konspiracji NSZ szenia ewakuacji wojsk rosyjskich. W interesu- zosta³ awansowany do stopnia porucznika. j¹cym druku z 1775 r. pt. ¯¹dania Urodzonego £empickiego, starosty ró¿añskiego zaprezento- P³oski Edmund ur. w 1859 r. wana jest zainicjowana przez £empickiego akcja w Turowie k. Ciechanowa, zasiedlania „pustych miejsc” w starostwie ró- zm. w 1942 r. w Makowie ¿añskim „ludźmi wszelkiego stanu”. Odznaczo- Mazowieckim, prawnik, dzia- ny Orderem Św. Stanis³awa (1781 r.), w 1786 r. ³acz „Proletariatu”. Pochodzi³ po raz ostatni pos³owa³ na sejm. W wyniku za- z rodziny ziemiañskiej, szko³ê targu, a nastêpnie buntu miejscowych ch³opów, koñczy³ w P³ocku, studia praw- £empicki opuści³ Ró¿an. nicze w Petersburgu. Tam od 1880 r. dzia³a³ (za: E. Zieliñska, Wpisani w historiê) w Gminie Socjalistów Polskich. Po powrocie

58 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 5588 22012-11-27012-11-27 113:02:543:02:54 do Warszawy uczestniczy³ w dyskusjach nad Pszczó³kowski Julian ps. „Myśli- programem partii I Proletariat. Obok Waryñ- wiec” ur. prawdopodobnie w 1923 r., zm. skiego, Kunickiego i Dêbskiego by³ cz³onkiem w 1945 r. w Krasnosielcu, ¿o³nierz konspi- Komitetu Centralnego „Proletariatu”, zaj- racyjnego podziemia. Komendant Okrêgu II mowa³ siê propagowaniem programu partii Mazowsze-Pó³noc Narodowych Si³ Zbroj- i gromadzeniem środków na jej dzia³alnośæ. nych, zorganizowanego przez pp³k. S. Nako- W 1883 r. zosta³ aresztowany, a później skaza- niecznikowa ps. „Gryf”. Julian zosta³ komen- ny na 13 lat katorgi na Sachalinie. Od 1894 r. dantem po śmierci poprzednika, a zarazem katorgê zamieniono na zes³anie, w 1906 r. brata – Zdzis³awa Pszczó³kowskiego, który opuści³ Syberiê i przez Japoniê dotar³ do Kra- aresztowany i torturowany przez Niemców kowa. Po 1918 r. przeniós³ siê do W³oc³aw- zmar³ po wypuszczeniu na wolnośæ. Julian ka, gdzie by³ prezesem S¹du Okrêgowego, by³ jednym z dowódców akcji odbicia 1 maja po przejściu na emeryturê by³ notariuszem 1945 r. z wiêzienia w Krasnosielcu 52 ¿o³nie- w M³awie, potem w Makowie Mazowieckim. rzy NSZ i innych organizacji podziemnych By³ cz³onkiem honorowym komitetu budowy aresztowanych przez bezpiekê. W czasie akcji pomnika „Poleg³ym w Walkach o Niepod- zgin¹³, jego imiê nosi od maja 2008 r. rondo leg³ośæ Rzeczypospolitej Polskiej w latach drogowe w Krasnosielcu. 1914 – 1920”. Zmar³ w 1942 r. w Makowie i jest pochowany na miejscowym cmentarzu. Rickover Hyman ur. w 1900 r. Jego imieniem jest nazwana jedna z pierzei w Makowie, zm. w 1986 r. rynku w mieście. w Arlington, Wirginia, USA, admira³ marynarki wojen- Pomaski W³adys³aw ur. nej USA. Pochodzi³ z rodziny w 1895 r. w Pomaskach Wiel- ¿ydowskiej, Maków opuści³ kich, zm. w 1981 r. w Londy- z matk¹ i siostr¹ w 1906 r., wy- nie, nauczyciel, porucznik je¿d¿aj¹c do USA, gdzie wcześniej emigrowa³ Wojska Polskiego, mistrz ojciec. W 1918 r. wst¹pi³ do Akademii Mary- sportu balonowego. Ukoñczy³ narki Wojennej, któr¹ ukoñczy³ w 1922 r., szko³ê w Krasnem, potem a studia in¿ynierskie w 1929 r. W 1937 r. zo- w Warszawie, uczestniczy³ w wojnie bolszewi- sta³ komandorem podporucznikiem, w 1942 r. ckiej w 1920 r. Nabór do lotnictwa i kurs lotni- – komandorem, w nastêpnych latach kontr- czy w Legionowie zwi¹za³y go na sta³e z balo- admira³em, wiceadmira³em i w 1973 r. – ad- niarstwem i tym ośrodkiem. W 1930 r. po raz mira³em. Nazywany jest „ojcem marynarki pierwszy wzi¹³ udzia³ w krajowych zawodach atomowej”, gdy¿ do 1983 r. kierowa³ ca³ości¹ balonowych i od razu zaj¹³ I miejsce, podobny amerykañskiego programu napêdu j¹drowego sukces odniós³ w roku nastêpnym. Mistrzo- na statkach. Nale¿a³ do najd³u¿ej pozosta- stwa krajowe sprawi³y, ¿e zosta³ wytypowa- j¹cych w s³u¿bie czynnej ofi cerów w historii ny (wraz z innymi baloniarzami) w 1932 r. US Navy. do udzia³u w XX Miêdzynarodowych Zawo- dach Balonowych im. Gordona Benetta. W Ba- Sk³odowska Maria ur. zylei zaj¹³ 4 miejsce, w nastêpnych latach sta³ w 1867 r. w Warszawie, zm. siê zwyciêzc¹ tych zawodów. Po klêsce wrześ- w 1934 r. w Pary¿u, nauczyciel- niowej 1939 r. ewakuowa³ siê do Rumunii, ka, uczona, profesor Sorbony, później do Francji i Anglii, gdzie znalaz³ za- dwukrotna laureatka Nagrody trudnienie w ró¿nych zak³adach zwi¹zanych Nobla. Pochodzi³a z rodziny z lotnictwem i balonami. Po wojnie pozosta³ nauczycielskiej, po ukoñcze- w Wielkiej Brytanii, pochowany jest w grobie niu szkó³ w Warszawie podjê³a pracê m.in. rodzinnym w Szwelicach. w maj¹tku ¯órawskich w Szczukach jako na- (za: K. Olzacka) uczycielka domowa, gdzie pracowa³a w latach

Powiat makowski 59

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 5599 22012-11-27012-11-27 113:02:543:02:54 1886–1889. Obok pracy w rodzinie chlebodaw- w Armii gen. Hallera, uczestniczy³ w wojnie cy zajmowa³a siê opiek¹ i tajnym nauczaniem polsko-bolszewickiej. Dowódca piechoty dy- okolicznych dzieci ch³opskich. W 1891 r. wy- wizyjnej 28 DP w Warszawie (od 1925 r.), jecha³a do Pary¿a, gdzie jako pierwsza kobie- 8 DP w Modlinie (od 1928 r.), w 1929 r. ta w historii uczelni zda³a egzamin wstêpny awansowa³ do stopnia genera³a. We wrześniu na Sorbonê, później – równie¿ jako pierwsza 1939 r. dowodzi³ Armi¹ „Kraków”, która mia³a kobieta – uzyska³a doktorat z fi zyki. Pracowa- broniæ przemys³u Górnego Śl¹ska i po³udnio- ³a naukowo razem z mê¿em, Pierrem Curie, wego skrzyd³a polskiego frontu. Po klêsce pod co zaowocowa³o odkryciem przez nich pier- Tomaszowem Lubelskim dosta³ siê ze swy- wiastka promieniotwórczego polonu (Nagro- mi ¿o³nierzami do niewoli. Przebywa³ w obo- da Nobla 1903), a nastêpnie radu (Nagroda zie jenieckim w Murnau, po zakoñczeniu Nobla dla Sk³odowskiej w 1911 r.). Po tragicz- wojny mieszka³ we Francji, Wielkiej Brytanii, nej śmierci mê¿a objê³a, znów jako pierwsza a nastêpnie w Kanadzie, gdzie zmar³ w Mont- kobieta, profesurê na Sorbonie. Zmar³a na bia- realu. Odznaczony Orderem Virtuti Militari ³aczkê w 1934 r. 4 i 5 klasy, Orderem Odrodzenia Polski 3 i 4 Na dworku w Szczukach znajduje siê tablica klasy, trzykrotnie Krzy¿em Walecznych. upamiêtniaj¹ca pracê M. Sk³odowskiej w tym miejscu, jest ona tak¿e patronk¹ Liceum Ogól- Śledziñski Teodor ur. w 1862 r. w Makowie, nokszta³c¹cego w Makowie. zm. w 1939 r. w Warszawie, pianista, dyrygent. Rok 2011 parlament polski og³osi³ rokiem W latach 1876–1882 kszta³ci³ siê w grze na for- Marii Sk³odowskiej-Curie w zwi¹zku z setn¹ tepianie w Instytucie Muzycznym w Warsza- rocznic¹ otrzymania przez ni¹, jako pierwsz¹ wie. Jako dyrygent debiutowa³ w 1878 r., kobietê noblistkê, powtórnej Nagrody Nobla. przez pewien okres gra³ na tr¹bie w orkiestrze Teatru Ma³ego i Rozmaitości w Warszawie. Szweykowski Wojciech ur. w 1773 r. w Ma- Od 1890 r. by³ dyrygentem rosyjskich orkiestr kowie, zm. w 1838 r. w Warszawie, pedagog, wojskowych (¯ytomierz, Saratów). W 1902 r. jêzykoznawca, teolog. Uczy³ siê u pijarów podj¹³ pracê korepetytorsk¹ i akompaniator- w £om¿y, w 1789 r. wst¹pi³ do ich zgromadze- sk¹ solistów operowych w Teatrze Wielkim nia. Od 1797 r. by³ nauczycielem w £om¿y, w Warszawie. W tym teatrze pracowa³ æwieræ P³ocku, Sejnach. W 1804 r. porzuci³ zakon. wieku, zajmuj¹c ró¿ne stanowiska: zastêp- By³ cz³onkiem Warszawskiego Towarzystwa cy dyrygenta i dyrygenta (1910–1911 i 1915– Przyjació³ Nauk oraz Towarzystwa Naukowe- 1917). Przygotowa³ w tym czasie m.in. Strasz- go Krajowego. Nale¿a³ do wspó³organizatorów ny dwór Moniuszki i Jadwigê Kurpiñskiego. Uniwersytetu Warszawskiego, którego zosta³ Po przejściu na emeryturê (1923 r.) poświêci³ pierwszym rektorem w 1818 r., uzyska³ te¿ siê ca³kowicie dzia³alności pedagogicznej. doktorat z teologii na Uniwersytecie Jagielloñ- skim. Za swe patriotyczne kazania wydalono Warner − bracia go z Warszawy do P³ocka w 1837 r. Hirsch (Harry) 1881–1958, Aaron (Albert) Nale¿a³ do najwybitniejszych dzia³aczy 1884–1967, Samuel (Sam) 1888 – 1927, Izaak oświatowych Królestwa Polskiego. (Jack) 1892–1978 – za³o¿yciele jednej z naj- wiêkszych wytwórni fi lmowych Warner Bros. Szylling Antoni ur. w 1884 r. w P³oniawach, w Hollywood. zm. w 1971 r. w Montrealu, genera³ Wojska Pierwsi trzej bracia urodzili siê w Krasno- Polskiego, dowódca Armii „Kraków”. Uczy³ sielcu, czwarty w USA. W 1890 r. szewska siê i studiowa³ w Warszawie, dzia³a³ w bojów- rodzina krasnosieleckich ¯ydów o nazwisku kach PPS, za co by³ kilkakrotnie aresztowa- Wrona (lub Wonsal, podobno u¿ywali te¿ pa- ny. W 1914 r. zosta³ zmobilizowany do armii nieñskiego nazwiska matki − Eichelbaum) rosyjskiej, gdzie zakoñczy³ s³u¿bê w stop- postanowi³a wyjechaæ do Ameryki, najpierw niu kapitana. Od 1918 r. w wojsku polskim, osiedli w Kanadzie, a nastêpnie w USA.

60 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 6600 22012-11-27012-11-27 113:02:543:02:54 Ze skromnych środków w 1903 r. bracia za³o- ny narodowej. By³ wydawc¹ periodyku dla ¿yli teatrzyk „Cascade”, który wkrótce zamie- dzieci „Nasze pisemko”, w którym w dwóch nili w salê kinow¹. Odnieśli w tym zakresie jêzykach − polskim i ¿ydowskim − przybli¿a³ ogromny sukces i ju¿ w 1907 r. byli w³aściciela- kulturê i tradycje ¿ydowskie. mi 15 kin. Pozwoli³o im to rozpocz¹æ w 1912 r. Jego imiê nosi jedna z pierzei rynku w Ma- produkcjê fi lmów i w kilka lat później poja- kowie (pó³nocna). wiæ siê w Hollywood. Tam za³o¿yli studio, a w 1923 r. wytwórniê Warner Brothers, jed- Zaremba Jan ur. w 1873 r., n¹ z trzech pierwszych wytwórni fi lmowych ksi¹dz dziekan, dzia³acz spo- w „mieście snów”. Innym sukcesem braci by³o ³eczny. Do p³ockiego Semi- udźwiêkowienie taśmy fi lmowej i rozpoczêcie narium Duchownego wst¹pi³ nowego etapu w historii kina. Z wytwórni¹ w 1890 r., 5 lat później otrzy- wspó³pracowali najwybitniejsi ówcześni re- ma³ świêcenia kap³añskie. Jako ¿yserzy i aktorzy, wyprodukowano tu blisko wikariusz pracowa³ w kilku pa- 7 tys. fi lmów, z tego ok. 1500 rysunkowych, rafi ach, w latach 1921–1928 by³ proboszczem w tym najwiêksze przeboje kina: Przeminê³o w Raci¹¿u, od 1928 r. pe³ni³ tê funkcjê w parafi i z wiatrem, Casablanca, My Fair Lady, cykle makowskiej. Obok pos³ugi kap³añskiej da³ siê Batman, Harry Potter i rysunkowe z królikiem poznaæ jako wytrwa³y dzia³acz spo³eczny, or- Bugsem czy Kaczorem Duffym. ganizowa³ wiele akcji charytatywnych, oświa- towych i kulturalnych, m.in. by³ wspó³funda- Weso³ek Izaak ur. ?, zgin¹³ torem (razem z Ko³em Peowiaków) pomnika wraz z likwidacj¹ getta w Ma- ku czci poleg³ych w walce o wolnośæ stoj¹cego kowie w 1942 r. Nauczyciel, w pobli¿u kościo³a. Pe³ni³ te¿ spo³eczn¹ funk- dzia³acz spo³eczny, kierownik cjê prezesa powiatowego oddzia³u Polskiego powszechnej szko³y ¿ydow- Czerwonego Krzy¿a. Zmar³ w 1943 r., zo- skiej w Makowie, inicjowa³ sta³ pochowany na makowskim cmentarzu, wiele dzia³añ, np. powstanie jego miano nosi wschodnia pierzeja rynkowa w 1927 r. samoistnej placówki kulturalno- w Makowie. oświatowej p.n. „Towarzystwo Uniwersytetu Ludowego”, którego zosta³ przewodnicz¹cym ¯ebrowski Aleksander ur. w 1875 r. w Ogo- (zlikwidowane w 1936 r.), pe³ni³ funkcjê wice- nach gm. M³ynarze, zm. ?, rolnik, dzia³acz przewodnicz¹cego Rady Nadzorczej powsta- spo³eczny i polityczny. Ukoñczy³ szko³ê ludo- ³ego w 1926 r. ¯ydowskiego Banku Spó³dziel- w¹, prowadzi³ gospodarstwo rolne. Od 1903 r. czego, prezesowa³ Towarzystwu Niesienia uczestniczy³ w ruchu niepodleg³ościowym Pomocy Biednym Chorym ¯ydom „Linas w tajnej organizacji demokratyczno-narodo- Hacedek” (powsta³o w 1935 r.) oraz za³o¿one- wej. Organizowa³ kó³ka samokszta³ceniowe, mu z jego inicjatywy rok później Towarzystwu kolportowa³ nielegalne pismo ludowe „Po- Szerzenia Pracy Zawodowej i Rolnej wśród ¯y- lak” w środowisku wiejskim. Za³o¿y³ kó³ko dów „Ort”, organizuj¹cemu wieczorowe kursy rolnicze w Sieluniu, dzia³a³ w Polskiej Ma- dokszta³caj¹ce. Najbardziej jest znany jako cierzy Szkolnej, by³ cz³onkiem rady gminnej. autor wydanej w 1938 r. Monografi i miasta W 1905 r. aktywnie wspiera³ uchwa³y gmin- Makowa, pierwszego i rzetelnego opracowania ne w sprawie przywrócenia jêzyka polskiego poświêconego dziejom i obrazowi wspó³czes- do szkó³ i urzêdów. Dwukrotnie by³ pos³em nego miasta nad Orzycem. Przy ca³kowitym z ramienia Zwi¹zku Ludowo-Narodowego zniszczeniu Makowa w czasie II wojny świato- do sejmu (1919, 1922 r.). wej praca Weso³ka jest kopalni¹ wiedzy o mie- (za: E. Zieliñska Wpisani w historiê) ście, zawiera dane, których nie mo¿na w wielu wypadkach dziś odtworzyæ. Dochody ze sprze- ¯órawski Kazimierz ur. w 1866 r. da¿y tej ksi¹¿ki przeznaczy³ na fundusz obro- w Szczukach, zm. w 1953 r. w Warszawie, ma-

Powiat makowski 61

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 6611 22012-11-27012-11-27 113:02:553:02:55 tematyk. Pochodzi³ z rodziny Jagielloñskim. W 1919 r. powróci³ do Warsza- w³aścicieli Szczuk. Studia ma- wy, prowadzi³ zajêcia na uniwersytecie i poli- tematyczne odby³ na Uniwer- technice, w 1936 r. przeszed³ na emeryturê. sytecie Warszawskim, potem Wyda³ oko³o 70 prac obejmuj¹cych jego doro- na uniwersytetach w Lipsku bek naukowy, który jest ogromnym wk³adem i Getyndze. Pracê na Politech- w matematykê światow¹. By³ cz³onkiem wie- nice we Lwowie rozpocz¹³ lu stowarzyszeñ naukowych, w tym Polskiej w 1892 r. jako docent, w 1895 r. zosta³ pro- Akademii Umiejêtności, od 1951 r. – Polskiej fesorem nadzwyczajnym na Uniwersytecie Akademii Nauk.

62 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 6622 22012-11-27012-11-27 113:02:553:02:55 Przewodnik subiektywny po powiecie makowskim

Brzuze (pisane też Brzóze) Duże (gmina Rzewnie)

57 58

57 Przy jednej z piaszczystych plaż bojami wyznaczono kąpielisko 58 Piaskarka na sztucznym jeziorze

ieś po³o¿ona nad Narwi¹, 16 km od dro- ilośæ ryb. Nad brzegiem jest wiele piaszczy- Wgi krajowej nr 61 (skrêt w miejscowości stych pla¿, a okolice zbiornika porastaj¹ lasy £aś). W obrêbie tej miejscowości znajduje siê pe³ne grzybów. sztuczne jezioro o powierzchni prawie 100 ha, O walorach wypoczynkowych i rekreacyj- powsta³e z wód Narwi, które nape³ni³y wyro- nych tego terenu świadczy wiele prywatnych bisko po¿wirowe. Dziêki po³¹czeniu z rzek¹, domków letniskowych oraz rzesze przybywa- woda w sztucznym jeziorze ma wysoki sto- j¹cych tu wêdkarzy. pieñ czystości i znajduje siê w niej znaczna

Powiat makowski 63

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 6633 22012-11-27012-11-27 113:02:553:02:55 Chodkowo Wielkie (gmina Płoniawy-Bramura)

59

60 61

59 Kamień upamiętniający zjazd rodów Chodkowskich 60 Od 1940 r. w chodkowskiej szkole Niemcy zorganizowali obóz karny 61 Przydrożna kapliczka w Chodkowie Wielkim

ieś o korzeniach szlacheckich, po³o- światowej, jak te¿ w³adze komunistyczne W¿ona w pó³nocnej czêści gminy, w pa- po wojnie. rafi i P³oniawy. Osada musia³a powstaæ przed Powrót do korzeni nast¹pi³ po przemia- 1377 r., kiedy to jest po raz pierwszy wymie- nach ustrojowych i gospodarczych. Z inicja- niona, a jej za³o¿ycielem – jak przypuszcza ba- tywy Jana Krzysztofa Chodkowskiego-Mar- dacz tych terenów A. Pszczó³kowski − bli¿ej celaka od 2000 r. odbywaj¹ siê zjazdy rodów nieznany Chodek lub Chodko. Na prze³omie Chodkowskich z ca³ej Polski, w 2011 r. odby³ XIV i XV w. dobra nale¿a³y prawdopodobnie siê V zjazd. do Ders³awa II z Podosia (pisany te¿ Dziers³aw) Warto wybraæ siê do Chodkowa Wielkiego, – chor¹¿ego zakroczymskiego. W XV w. zaczê- by obejrzeæ kamieñ-pomnik upamiêtniaj¹cy ³a osiedlaæ siê tu drobna szlachta, której szybki I zjazd rodów, z napisami i 4 herbami rozga³ê- rozrost sprawi³, ¿e w pocz¹tkach XVI w. z ro- zionej rodziny: Jastrzêbiec, Kościesza, Ostoja, dzinnego gniazda poczê³y wy³aniaæ siê przy- Sas, rzadko utrwalan¹ formê poczucia wspól- sió³ki – Chodkowo Stare (potem – Wielkie), noty i korzeni sporej rzeszy ludzi. Nova, Za³ogi, Kuchny (wcześniej Kuchary). W Chodkowie warto te¿ zobaczyæ szko³ê Tradycje szlacheckie ograniczali pocz¹t- podstawow¹, od 1940 r. miejsce hitlerowskie- kowo zaborcy, a bezpardonow¹ walkê pro- go karnego obozu pracy i eksterminacji ludno- wadzili zarówno Niemcy podczas II wojny ści polskiej.

64 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 6644 22012-11-27012-11-27 113:02:573:02:57 Czerwonka (siedziba gminy)

62 63

64 65

62 Urząd Gminy w Czerwonce 63 Publiczne Gimnazjum im. Jana Pawła II 64 Plac zabaw przed budynkiem szkoły podstawowej 65 Staw przy skwerze w Czerwonce

mina po³o¿ona jest w centrum powia- gminy i da³o pocz¹tek bardzo wielu obecnym Gtu makowskiego, na pó³nocny wschód wsiom. od Makowa Mazowieckiego. Wieś Czerwonka jest po raz pierwszy Sporadyczne ślady osadnictwa na tym te- wzmiankowana w 1402 r. Parafi a w tej miej- renie dotycz¹ epoki kamienia, ślady pobytu scowości powsta³a w 1676 r., a kośció³ p.w. cz³owieka pochodz¹ te¿ z epoki br¹zu, a tak¿e św. Marii Magdaleny konsekrowano w 1680 r. prze³omu br¹zu i ¿elaza. Od ok. 600 r. p.n.e. Drewniana świ¹tynia zosta³a rozbudowana ok. nast¹pi³a tu ca³kowita pustka osadnicza, 1780 r. przez J. A. Ciemniewskiego, sêdziego a jego odrodzenie daje siê zauwa¿yæ w okresie ziemi ró¿añskiej. Obecny murowany kośció³ wczesnopiastowskim. Osadnictwo XI–XIII w. pw. Matki Boskiej Nieustaj¹cej Pomocy, sto- by³o pochodzenia rycerskiego i skupia³o siê j¹cy na miejscu drewnianego, zosta³ wzniesio- g³ównie nad rzek¹ Ró¿anic¹, na terenach ny w latach 1901–1906 w stylu neogotyckim, na pó³noc od Makowa oraz nad rzek¹ Orzyc. jest trójnawowy, halowy, od strony zachodniej O¿ywione osadnictwo szlacheckie z zachod- ma nieukoñczon¹ wie¿ê. niej czy nadwiślañskiej czêści Mazowsza da- Na pocz¹tku XX w., podczas wydarzeñ re- tuj¹ce siê na XV w. dociera³o na tereny obecnej wolucyjnych 1905 r. Czerwonka wyró¿ni³a

Powiat makowski 65

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 6655 22012-11-27012-11-27 113:03:003:03:00 66 67

68 69 70

66 Kościół pw. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy 67 Neogotyckie wnętrze świątyni 68 Sklepienie kościoła zdobią polichromie 69 XIX-wieczny nagrobek Jana Prawdzic Ciemniewskiego 70 Obok plebanii można podziwiać wspaniałą rzeźbę Chrystusa Frasobliwego 71 Tablica poświęcona zamordowanemu w Katyniu księdzu Mikołajowi Cichowiczowi

71

siê jako miejsce wyst¹pieñ i strajku szkolnego którym jest kamienny, prostok¹tny filar w obronie jêzyka polskiego. z kamienn¹ figur¹ św. Franciszka z Asy¿u. Na przykościelnym cmentarzu w Czer- Nad inskrypcj¹ zosta³a umieszczona p³asko- wonce warto obejrzeæ nagrobek Jana Praw- rzeźbiona tarcza z herbem Prawdzic (obecnie dzic Ciemniewskiego, zmar³ego w 1845 r., ma³o czytelna).

66 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 6666 22012-11-27012-11-27 113:03:043:03:04 Drążdżewo (gmina Krasnosielc)

72 73

74 75

72 Orzyc w Drążdżewie 73 Przy wjeździe z Baranowa droga biegnie groblą rozdzielającą stawy. Nad jednym z nich zorganizowano tereny rekreacyjne 74 W tym budynku pierwotnie mieścił się magazyn wojsk napoleońskich 75 XVIII-wieczny kościół z Drążdżewa przeniesiony w 2007 r. do Muzeum Wsi Mazowieckiej w Sierpcu

ieś nad Orzycem, na skrzy¿owaniu dróg powym dla wojsk francuskich, które wznios³y Wlokalnych Baranowo–Przasnysz i Kras- tu budynek na magazyn dla wojska (pierw- nosielc–Chorzele, której nazwa wywodzi siê szy murowany obiekt w Dr¹¿d¿ewie), który ze staropolskiego określenia drz¹¿d¿ – na- by³ potem spichrzem dworskim, a po ostat- niesione przez wysok¹ wodê ga³êzie, chwasty niej wojnie kolejno siedzib¹ szko³y, przed- i inne odpadki, osadzone na brzegach rzeki, szkola, biblioteki, obecnie apteki. Z czasami co zapewne mia³o tu miejsce na Orzycu. napoleoñskimi zwi¹zany jest tak¿e kurhan Pierwsza wzmianka o miejscowości datuje z krzy¿em, pod którym prawdopodobnie po- siê na 1386 r. i pochodzi z aktu erekcyjnego pa- chowani s¹ polegli podkomendni W. Krasiñ- rafi i w Sielcu (obecnie Krasnosielc). W XVII w. skiego. Pomnik zosta³ ufundowany ok. 1815 r. dzia³a³a tu kuźnia ¿elaza z okolicznej rudy przez rodzinê Krasiñskich, do której nale¿a³a darniowej. Na szerszym forum Dr¹¿d¿ewo miejscowośæ. Oni te¿ przenieśli ok. 1800 r. zaistnia³o w okresie napoleoñskim, le¿¹c z Krasnosielca do Dr¹¿d¿ewa drewniany koś- na skrzy¿owaniu dróg Baranowo–Przasnysz ció³ek (wzniesiony w latach 1730–1749), który i Krasnosielc–Chorzele sta³o siê miejscem eta- s³u¿y³ jako kaplica myśliwska Krasiñskich,

Powiat makowski 67

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 6677 22012-11-27012-11-27 113:03:093:03:09 od 1911 do 1997 r. by³ kościo³em parafi alnym, Mniej szczêścia mia³ oddzia³ powstañczy a w 2007 r. zosta³ przeniesiony do Muzeum Zygmunta Padlewskiego, odpoczywaj¹cy w tu- Wsi Mazowieckiej w Sierpcu. W pobli¿u (50– tejszych zabudowaniach dworskich, który zo- 70 m) dotychczasowego kościo³a wzniesio- sta³ zaatakowany przez wojska carskie 12 mar- no w latach 1993–1997 murowan¹ świ¹tyniê ca 1863 r. Dosz³o do zaciêtej bitwy, w wyniku pw. Najświêtszego Serca Jezusowego, charak- której oddzia³ zosta³ rozbity, 50 powstañców teryzuj¹c¹ siê bardzo nowoczesn¹ form¹. War- zginê³o, a reszta z Padlewskim przedar³a siê to dodaæ, ¿e w nowym kościele znalaz³y siê przez Orzyc i wycofa³a w okoliczne lasy, utra- obrazy bêd¹ce wyposa¿eniem dawnej drew- cono te¿ kancelariê sztabow¹ i wiele sprzêtu nianej świ¹tyni – w Sierpcu mo¿emy zobaczyæ wojskowego. jedynie ich kopie. W trzy miesi¹ce później by³y ofi cer carski Do starszych obiektów tej miejscowości J. Tr¹mpczyñski utworzy³ w Dr¹¿d¿ewie od- nale¿y okr¹g³a kapliczka przydro¿na, tzw. „po- dzia³ powstañczy i ufortyfi kowa³ siê z nim morowa”, wystawiona jako dziêkczynienie wśród nadrzecznych rozlewisk i bagien na tzw. mieszkañców wsi za ocalenie od szalej¹cej P³askiej Górze. Tu 27–28 czerwca 1863 r. sto- w 1831 r. epidemii cholery. czy³ bitwê z Moskalami, którzy tym razem

76 77

78 79

76 W dawnym miejscu posadowienia świątyni postawiono pamiątkową kapliczkę 77 Warto wiedzieć, że we współczesnym kościele znajdują się oryginalne obrazy z dawnej świątyni 78 Kapliczka „pomorowa” z 1831 r. 79 Kopiec Tysiąclecia

68 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 6688 22012-11-27012-11-27 113:03:133:03:13 79

80 Plac zabaw przy szkole w Drążdżewie

nie zdobyli obozu polskiego, ponieśli du¿e Innym miejscem upamiêtnienia jest straty i musieli siê wycofaæ. Kopiec Tysi¹clecia. Projekt powsta³ Obie te bitwy zosta³y upamiêtnione pomni- ju¿ w 1946 r., rozpoczê³a siê zwózka ziemi, kami: w 165. rocznicê wybuchu powstania a ca³ośæ (kurhan, krzy¿, tablica, ogrodzenie) przy kościele wybudowano pomnik ku czci ukoñczono w 1966 r. Pomnik poświêcony poleg³ych w marcu 1863 r. powstañców, a pod jest poleg³ym, zamordowanym i zaginionym pomnikiem z³o¿ono zw³oki ekshumowanych podczas II wojny światowej mieszkañcom z kościo³a i przykościelnego cmentarza; parafi i Dr¹¿d¿ewo. w 1963 r. na P³askiej Górze, zwanej potocznie Wizyta w Dr¹¿d¿ewie pozwoli na przypo- Kêp¹ Polsk¹, zosta³a umieszczona pami¹tko- mnienie lub poznanie historii nie tylko tej wa p³yta poświêcona oddzia³owi Tr¹mpczyñ- miejscowości, ale du¿ej czêści pó³nocnego skiego, a w 2010 r. pamiêci powstañców wy- Mazowsza. stawiono g³az z tablic¹ oraz nowy krzy¿.

Powiat makowski 69

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 6699 22012-11-27012-11-27 113:03:163:03:16 Gąsewo (gmina Sypniewo)

81 82 83

84 85

81 Ośmioboczna kaplica z 1832 r. 82 Murowana dzwonnica z 1. poł. XIX w. 83 Pomnik pomordowanych w okresie okupacji i drugiej konspiracji żołnierzy podziemia 84 Przydrożna kapliczka 85 Pamiątkowy głaz przed szkołą w Gąsewie

ieś le¿¹ca przy drodze publicznej podobnie by³a tu erygowana* parafi a, wspo- Wnr 626 Maków–Sypniewo–Ostro³êka, mniana po raz pierwszy w 1440 r. Drewniany powsta³a prawdopodobnie w XIII lub na po- kośció³ sp³on¹³ w czasie potopu szwedzkiego, cz¹tku XIV w. i wchodzi³a w sk³ad sieluñskich a świ¹tynia wystawiona w 1792 r. sp³onê³a dóbr prepozytów p³ockich. W XIV w. prawdo- w 1979 r. Miejscowośæ by³a siedzib¹ jednego

70 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 7700 22012-11-27012-11-27 113:03:173:03:17 86

86 Wybudowany w latach 1925–1927 Dom Ludowy

z 5 „kluczy” sieluñskich w³ości kościelnych, ckich w stylu neogotyckim, nagrobek ¿eliwny sk¹d wziê³a siê późniejsza nazwa G¹sewo Po- w formie a¿urowego krzy¿a na grobie Marian- duchowne. ny Grabowskiej (1886 r.). W G¹sewie na uwagê zas³uguje cmentarz, Do obiektów godnych obejrzenia nale¿y a na nim kaplica powsta³a w 1832 r. staraniem Dom Ludowy wybudowany w latach 1925– bp. Wawrzyñca Gutowskiego, murowana, 1927 przez spo³eczeñstwo wsi na potrzeby otynkowana, na planie ośmioboku z w¹skim, tego środowiska. W uroczystościach otwarcia prostym prezbiterium, z gankiem kolumno- bra³ udzia³ Prezydent II RP Ignacy Mościcki, wym, przykryta dachem namiotowym, repre- w 1945 r. budynek powa¿nie uszkodzony, od- zentuje styl klasycystyczny, ponadto dzwonni- budowany w koñcu lat 50. XX w., murowany ca z 1. po³. XIX w., murowana, otynkowana, z ceg³y, otynkowany, piêtrowy, korpus ma wy- na planie kwadratu, przykryta dachem namio- datny ryzalit, nad wejściem potrójne okno, towym, nagrobek ¿eliwny rodziny Biedrzy- dwuspadowy dach kryty blach¹.

Powiat makowski 71

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 7711 22012-11-27012-11-27 113:03:223:03:22 Jaciążek (gmina Płoniawy-Bramura)

87 88

89 90

87 Dawny zakład salezjański w Jaciążku 88 Wizytacja władz warszawskich i powiatowych w ośrodku salezjańskim w Jaciążku, 1934 r. W środku siedzi ks. Jan Zaremba, po jego prawej stronie Stanisław Domaradzki, po lewej Zofi a Domaradzka 89 Grota z fi gurą Matki Bożej 90 Dworek Domaradzkich z 1905 r.

ieś po³o¿ona nad rzeczk¹ Jaci¹¿nic¹, do- go. Po nim w³aścicielem by³ syn – Ders³aw II, Wp³ywem Wêgierki, ok. 2 km na po³udnie a po jego śmierci w 1467 r. maj¹tek podzie- od miejscowości gminnej. Nazwa wywodzi siê lono, syn Junosza otrzyma³ £azy, Suche i Jaæ- prawdopodobnie od pierwszych mieszkañców wi¹sk. Junoszowie rz¹dzili tu do 1624 r., kiedy – Jaæwingów, którzy trafi li tu jako jeñcy w wal- sprzedali wieś Janowi V Podoskiemu. Po pó³- kach zbrojnych z Mazowszanami albo te¿ jako wieczu Jaci¹¿ek i S¹trzask nale¿a³y do Miko- uciekinierzy na Mazowsze (co by³o dośæ po- ³aja Krasiñskiego, pisarza ziemi ciechanow- wszechne) przed mieczem i niewol¹ krzy¿ack¹. skiej. W kolejnych dziesiêcioleciach wieś by³a O takiej interpretacji świadczy najwcześniej- w³asności¹ m.in. Duczymiñskich, Krajew- sza nazwa „Jaæwi¹sk”, u¿ywana wielokrotnie skich, Damiêckich, Kuszkowskich, a¿ prze- w XIV- i XV-wiecznych dokumentach. sz³a w rêce Stanis³awa i Zofi i Domaradzkich. Trudno dociec pocz¹tków tej miejscowo- W³aściciel maj¹tku wybudowa³ w Jaci¹¿ku ści, wiadomo jedynie, ¿e pod koniec XIV w. gmach szko³y podstawowej, rozpocz¹³ budo- nale¿a³a do rozleg³ych dóbr podoskich Dzier- wê zak³adu wychowawczego dla ch³opców. s³awa (Ders³awa) – chor¹¿ego zakroczymskie- W 1928 r. ma³¿onkowie przekazali maj¹tek

72 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 7722 22012-11-27012-11-27 113:03:233:03:23 91 92

93 94

91 Malowniczy staw to dobre miejsce do odpoczynku 92 Kapliczka z 1898 r. 93 Krzyż upamiętniający ofi ary II wojny światowej 94 Dzwon Maryja

(ponad 300 ha) zakonowi Salezjanów, którzy przestrzenna nawa, w której 2 boczne o³tarze znaleźli siê w Jaci¹¿ku w celu prowadzenia rze- po³¹czone s¹ ³ukiem têczowym i wydzielaj¹ mieślniczej szko³y zawodowej. Po kilku latach w ten sposób prezbiterium z o³tarzem g³ównym. szko³a ta s³ynê³a w okolicy z wyrobu bryczek W świ¹tyni nale¿y zwróciæ uwagê na obrazy: konnych, które cieszy³y siê uznaniem u oko- Matki Boskiej Czêstochowskiej z licznymi wo- licznych w³aścicieli ziemskich. tami oraz Matki Boskiej Wspomo¿enia Wier- Obok szko³y zawodowej i warsztatów w latach nych, w sposób szczególny adorowanej przez sa- 1928−1931 wzniesiono murowany kośció³ pw. lezjanów. Oba obrazy pochodz¹ z prze³omu XIX św. Stanis³awa Kostki. Obiekt ma kszta³t wy- i XX w. Co prawda późne, powojenne, ale cieka- d³u¿onego prostok¹ta, przykryty jest dachem we jest malarstwo ścian kościo³a, zwane malar- dwuspadowym, w środku znajduje siê jedno- stwem iluzjonistycznym.

Powiat makowski 73

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 7733 22012-11-27012-11-27 113:03:263:03:26 95

95 Niezwykły ogród w Jaciążku stanowi jego ozdobę

Do po³udniowo-zachodniej bocznej ściany ju¿ zdewastowany), park podworski z XIX w., przylega arkada umo¿liwiaj¹ca przejście z za- kilka kapliczek i krzy¿y, m.in. krzy¿ naprze- k³adu do świ¹tyni. ciwko szko³y, wsparty na ³uskach artyleryj- Zak³ad salezjañski w czasie ostatniej wojny skich, poświêcony ofi arom II wojny świato- wykorzystywali Niemcy, po wojnie mieści³ siê wej, w tym ofi arom ciê¿kiego obozu pracy tu Dom Dziecka (do 1992 r.), potem dzier¿awi- w Jaci¹¿ku, ponadto warto zobaczyæ „grotê” ³y go Ochotnicze Hufce Pracy, obecnie obiekt Matki Boskiej w lasku za kościo³em i budyn- jest poddawany gruntownemu remontowi. kami dawnego zak³adu. Podczas wizyty w Jaci¹¿ku warto zobaczyæ dworek Domaradzkich z 1905 r. (choæ mocno

74 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 7744 22012-11-27012-11-27 113:03:303:03:30 Karniewo (siedziba gminy)

96 97

98 99

96 Kościół pw. Najświętszego Serca Jezusa 97 Trójnawowe wnętrze świątyni 98 Członkowie ochotniczych straży pożarnych podczas uroczystości kościelnych 99 Znajdujący się w polu głównym ołtarza obraz Matki Bożej

ieś gminna nad rzek¹ Pe³t¹, dop³ywem Stanis³aw by³ fundatorem w 1376 r. parafii WNarwi, po³o¿ona na po³udniowy wschód karniewskiej. Warto wiedzieæ, ¿e prawdopo- od Makowa, przy drodze krajowej nr 60. dobnie syn Stanis³awa – Urban z Karniewa Pierwsze pisemne informacje o Karniewie w 1441 r. by³ w posiadaniu miejscowości pochodz¹ z ok. 1239 r., kiedy to ksi¹¿ê Kon- P³oniawy, daj¹c jednocześnie pocz¹tek linii rad Mazowiecki nada³ miejscowośæ (³¹cz- M³odzianowskich w tych w³aśnie majêtnoś- nie z Szwelicami i Czarnostowem) bisku- ciach. pom p³ockim. Z kolei ksi¹¿ê Janusz I wyda³ Karniewscy mieli gniazdo rodzinne w swych w 1384 r. Stanis³awowi – podsêdkowi cie- rêkach do XIX w. Oni te¿ zapewne byli funda- chanowskiemu − przywilej na Karniewo torami obecnego kościo³a budowanego od koñ- (tzn. prawo che³miñskie dla wsi). Ten¿e ca XVI w., a konsekrowanego w 1620 r.

Powiat makowski 75

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 7755 22012-11-27012-11-27 113:03:313:03:31 Świ¹tynia jest wystawiona w stylu gotycko- Obok zabytków Karniewo zas³ynê³o jedn¹ -renesansowym, murowana z ceg³y, otynko- z pierwszych w tym miejscu potyczek od- wana, trójnawowa pw. Najświêtszego Serca dzia³u powstañczego Wac³awa Steinkellera Jezusa. Oko³o 1630 r. dobudowano kaplicê z wojskami carskimi (6 lutego 1863 r.), a tak¿e pw. św. Anny, w której znajduje siê sklepie- rozbiciem 3 października tego roku oddzia- nie kolebkowo-krzy¿owe. Kośció³ przykryty ³u Ziembiñskiego pod Czarnostowem, który jest dachem dwuspadowym, na kalenicy – to akt koñczy³ dzia³alnośæ powstañcz¹ na te- ma³a wie¿yczka z sygnaturk¹. Obok walorów renie powiatu makowskiego. architektonicznych kośció³ kryje interesuj¹- Na obszarze gminy, w £ukowie, dzia³a³ jeden ce obiekty z XVII–XIX w. (o³tarze, ambona, z najwiêkszych zak³adów przemys³owych ów- chrzcielnica, feretrony). czesnej ziemi makowskiej, za³o¿ona w 1845 r. W Karniewie warto te¿ zwiedziæ zespó³ cukrownia, która w swym szczytowym okre- dworski sk³adaj¹cy siê z murowanego dwo- sie zatrudnia³a do 400 osób. ru wzniesionego w latach 1830–1840, parku Wspomniany wcześniej niepokorny duch podworskiego z ok. 1840 r., w którym nad nie upad³ wraz z powstaniem, da³ o sobie znaæ rzek¹ oraz wykopan¹ niegdyś fos¹, na powsta- podczas rewolucji 1905–1906 r., tak w obronie ³ej w ten sposób wysepce, znajduj¹ siê ślady jêzyka polskiego, jak i spraw socjalnych. gródka, stra¿nicy rycerskiej z prze³omu XIV Poznaj¹c historiê i zabytki po³udniowej i XV w. czêści powiatu, warto zwróciæ uwagê, ¿e te-

100 101

102 103

100 XIX-wieczny dwór w Karniewie jest własnością prywatną 101 Park dworski 102 Przed budynkiem poczty ustawiono drewniane rzeźby 103 Członkowie szkolnego zespołu folklorystycznego „Mali Karniewiacy” działającego przy Zespole Szkolno-Przedszkolnym im. Oskara Kolberga w Karniewie

76 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 7766 22012-11-27012-11-27 113:03:353:03:35 104 105

106

104 Zimowy Festyn Zapustny 105 Otwarcie Gminnego Ośrodka Zdrowia 106 Uroczyste otwarcie imprezy Nasza Wiejska Chata

ren gminy jako typowo rolniczy, wyró¿nia siê znaczono strefy ochrony, co by³o postulowane szczególnymi walorami środowiska przyrodni- przez autora „Przewodnika” w dziale „Kilka czego i krajobrazowego. Wa¿nymi elementami s³ów o ochronie dziedzictwa kulturowego”. tego ostatniego s¹ parki dworskie i folwarczne Warto wiêc zobaczyæ parki w Czarnostowie aleje, które sta³y siê za³o¿eniem zieleni u¿yt- (wraz z alej¹ lipow¹), Krzemieniu, £ukowie, kowej i dekoracyjnej. Wokó³ tych terenów wy- Szwelicach (przykościelny), Karniewie.

Powiat makowski 77

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 7777 22012-11-27012-11-27 113:03:393:03:39 Krasnosielc (siedziba gminy)

107

107 Krasnosielc z lotu ptaka

sada typu miejskiego, po³o¿ona nad do Królewca, zwanym ju¿ w 1351 r. „star¹ drog¹ OOrzycem i na skrzy¿owaniu dróg wojenn¹”. Po³o¿enie mia³o tu kapitalne znacze- Warszawa−Mazury oraz Ostro³êka–Ciecha- nie handlowe, z drugiej strony − miejscowośæ nów. graniczy³a z terenami zwartych puszcz z ich bo- Pierwsza wzmianka o Krasnosielcu pisanym gactwami i mo¿liwości¹ zajêæ leśnych. jako Szedlecz (1386 r.), Szedlyecz (1530 r.), W wyniku spadków i podzia³ów maj¹tku, Sielcz (1567 r.), Sielc zwi¹zana jest z erygowa- czêśæ sieleck¹ przejêli Prawdzice z Ciemnie- niem w tym miejscu parafi i i pochodzi z 1386 wa, nosz¹cy później nazwisko Ciemniew- r. Wspomnieæ w tym miejscu nale¿y, ¿e niejaki skich. W posiadaniu tego rodu Sielc znajdowa³ Pawe³ (Paszko, Paszka), chor¹¿y warszawski, siê do 1701 r., kiedy zosta³ darowany Janowi towarzyszy³ ksiêciu Januszowi I w zjeździe gra- Bonawenturze in Krasne Krasiñskiemu, woje- nicznym i w rozmowach z Krzy¿akami w 1374 r. wodzie p³ockiemu i staroście przasnyskiemu. Musia³y one byæ owocne, skoro ksi¹¿ê ofi arowa³ Jednym z kolejnych w³aścicieli Sielca (1756 r.) mu wsie w Ciechanowskiem i okolicach No- by³ Kazimierz Krasiñski, późniejszy oboźny wogrodu, a później Krasnosielc. W roku erekcji wielki koronny, który nada³ sobie tytu³ „hrabia parafi i Pawe³ h. Prawdzic by³ ju¿ w³aścicielem na Krasnosielcu”, zmieniaj¹c nazwê wsi. Sielca i choæ ziemie te by³y ma³o urodzajne, Osada, bêd¹c w posiadaniu Krasiñskich, to miejscowośæ znajdowa³a siê przy szlaku uzyska³a od króla przywileje na 4 (potem – 8)

78 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 7788 22012-11-27012-11-27 113:03:423:03:42 jarmarki rocznie, cotygodniowy dzieñ targo- kryty dachem dwuspadowym z wie¿yczk¹ wy, rozwija³y siê rzemios³o i handel. W 1824 r. i sygnaturk¹. W wyposa¿eniu warto zwróciæ Krasnosielc otrzyma³ prawa miejskie oraz uwagê na ambonê i chrzcielnicê w stylu klasy- herb, który jest aktualny do dziś. Krasiñskim cystycznym, obrazy z koñca XVIII i z XIX w., zawdziêcza siê najstarszy obecnie obiekt w tym przypisywane Franciszkowi Smuglewi- – kośció³ pw. św. Jana Kantego wzniesiony czowi. Na cmentarzu przykościelnym znajdu- w 1792 r. dziêki Janowi Kantemu Krasiñskie- j¹ siê: kostnica i dzwonnica, obie murowane mu, sufraganowi che³mskiemu (konsekrowa- z ceg³y, otynkowane, na planie kwadratów, re- ny w 1799 r.) oraz kuzynowi Kazimierzowi prezentuj¹ce styl klasycystyczny. i jego ¿onie Annie. Nale¿y te¿ dodaæ, ¿e przy moście na Orzy- Kośció³ jest w stylu klasycystycznym, orien- cu znajduje siê kapliczka przydro¿na z po³. towany, murowany z ceg³y i otynkowany, przy- XIX w. w formie s³upa z rzeźbion¹ g³owic¹,

108 109

110 111

108 Elewacja frontowa kościoła pw. św. Jana Kantego 109 Wnętrze klasycystycznej świątyni 110 Orzyc w Krasnosielcu 111 Słupowa kapliczka z fi gurą św. Jana Nepomucena przy moście na Orzycu

Powiat makowski 79

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 7799 22012-11-27012-11-27 113:03:443:03:44 112 113

114 115

112 Na rynku znajduje się niezwykłej urody niewielki park 113 Dawna bożnica 114 W Krasnosielcu można podziwiać wiele wytworów miejscowych warszta- tów kowalskich 115 Napis nad bramą cmentarną 116 Tablice pamięci żołnierzy AK i NSZ na dawnej siedzibie Urzędu Bezpie- czeństwa i więzienia NKWD – obec- nie Ośrodek Zdrowia w Krasnosielcu

116

a na niej fi gura św. Jana Nepomucena (obecnie W tym¿e roku Krasiñski uruchomi³ tu fabrykê wspó³czesna kopia). grubego sukna, w mieście dzia³a³y te¿ domo- Obok ¿ycia duchowego rozwija³o siê ¿ycie we warsztaty tkackie i inni rzemieślnicy, któ- gospodarcze, zw³aszcza handel i rzemios³o. rych by³o ³¹cznie 56. W ich gronie znalaz³ siê Jego rozwój w du¿ej mierze zawdziêczamy spo- urodzony w 1857 r. w Krasnosielcu szewc Be- ³eczności ¿ydowskiej, która w 2. po³. XVIII w. niamin, którego 3 synowie wyemigrowawszy pojawi³a siê w Sielcu, a ju¿ w 1844 r. sta³a siê do Ameryki stali siê za³o¿ycielami wytwórni ju¿ samodzieln¹ gmin¹ ¿ydowsk¹. Nap³ywowi fi lmowej Warner Bros. ¯ydów sprzyja³o przyznanie ośrodkowi praw Zahamowanie rozwoju miasta nast¹pi³o miejskich, co w sumie sprawi³o, ¿e w 1860 r. w 1869 r., wraz z odebraniem praw miejskich stanowili oni 62% mieszkañców miasta. (jako restrykcje popowstaniowe). W rok póź-

80 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 8800 22012-11-27012-11-27 113:03:483:03:48 niej zmar³ Karol Krasiñski, jego w³aściciel, Okupacja niemiecka dla tych terenów skoñ- a dobra naby³ Betel H. Strousberg, znany czy³a siê w styczniu 1945 r., choæ wyparcie w Europie bogacz, „król” kolei europejskich. Niemców by³o zadaniem bardzo trudnym, Posiada³ je do 1876 r., a po jego bankructwie gdy¿ Krasnosielc i okolice sta³y siê g³ównym w³aścicielem tych ziem sta³ siê Wilhelm Rau. punktem oporu zmechanizowanej dywizji Pod koniec XIX w. do Krasnosielca przyby³o „Grossdeutschland”, która blokowa³a marsz wiele rodzin pochodzenia niemieckiego, które Rosjan na Szczytno i Olsztyn. zdominowa³y rzemios³o w osadzie nad Orzy- Mimo tej sytuacji Krasnosielc by³ mniej cem. Cmentarz tej narodowości znajdowa³ siê zniszczony ni¿ Maków i w³aśnie tu zosta³y obok cmentarza katolickiego, obecnie jest tam czasowo przeniesione w³adze powiatu ma- pusty plac z jedn¹, jakby symboliczn¹, mogi³¹. kowskiego. Przedstawiciele nowych w³adz Mimo wielonarodowościowego charakteru rozpoczêli „polowanie” i aresztowania cz³on- ośrodka, Polacy nadawali mu ton, walcz¹c w po- ków AK, WiN, NSZ, co doprowadzi³o 1 maja cz¹tkach XX w. z caratem o przywrócenie jêzy- 1945 r. do akcji podziemia na wiêzienie UB ka polskiego w urzêdach i o sprawiedliwośæ. w Krasnosielcu, a potem do bratobójczych Wybuch II wojny światowej by³ tragiczny, walk, zakoñczonych dopiero w 1952 r. O akcji tak dla mieszkañców „stetl Silc”, jak i dla Po- w Krasnosielcu przypomina tablica pami¹t- laków. 5 września 1939 r. mia³a miejsce pierw- kowa na obecnym budynku ośrodka zdro- sza na tak¹ skalê na ziemiach polskich zbrod- wia, a o d³ugoletnich walkach świadcz¹ mo- nia na ludności ¿ydowskiej, o czym informuj¹ gi³y cz³onków obu stron na krasnosieleckim tablice pami¹tkowe na krasnosieleckiej syna- cmentarzu. godze. Po ca³odziennej pracy przy naprawie Mówi¹c o cmentarzu warto wspomnieæ, mostu na Orzycu Niemcy pracuj¹cych Pola- ¿e jest on du¿ym skupiskiem piêknych krzy¿y ków odes³ali do domów, a ¯ydów zgromadzili kowalskiej roboty, m.in. z miejscowego war- w synagodze, gdzie kazali im siê modliæ. Po- sztatu pp. Kuplickich, rodziny o tradycjach tem, po zapaleniu wojskowych refl ektorów, rzemios³a kowalskiego siêgaj¹cych czasów po- do modl¹cych siê zaczêto strzelaæ z broni ma- wstania kościuszkowskiego. Ich prace widaæ szynowej. W masakrze zginê³o ok. 50 ¯ydów nie tylko na cmentarzu, ale i w ca³ej miejsco- (wg innych danych – 70). wości, wystarczy zwróciæ uwagê na bramy, bal- Rozpoczê³a siê tak¿e eksterminacja lud- kony, kraty w oknach i inne wyroby. ności polskiej, rozstrzeliwania (Pienice, Gra- Warto te¿ obejrzeæ pochodz¹cy z 1934 r. bowo, Krasnosielc Leśny), wysiedlenia (275 pomnik T. Kościuszki na rynku, uszkodzo- rodzin ch³opskich), obozy, ³apanki na roboty ny w czasie wojny, ukryty przed Niemcami, do Niemiec. ale odrestaurowany i ods³oniêty w 1966 r.

Powiat makowski 81

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 8811 22012-11-27012-11-27 113:03:523:03:52 Krzyżewo Borowe (gmina Płoniawy-Bramura)

117

118 119

117 Góra Krzyżewska od strony Krzyżewa Borowego 118 Do świątyni prowadzi piaszczysta leśna droga 119 Kościół fi lialny pw. św. Jadwigi Królowej

obrêbie wsi Krzy¿ewo Borowe, le¿¹cej wi³ „murowany kośció³ z trzema o³tarzami”. W ok. 2 km od drogi publicznej nr 626 Kaplicê z kamienia wysadzili w powietrze (skrêt we wsi Jurki), znajduje siê najwy¿sze w 1944 r. wycofuj¹cy siê Niemcy. Na jej miej- wzniesienie pasma gór morenowych o wyso- scu pobudowano kośció³ fi lialny pw. św. Jadwi- kości 170,8 m – Góra Krzy¿ewska. gi Królowej, ze strzelist¹ wie¿¹, bêd¹c¹ dosko- Wieś istnia³a ju¿ w XVI w., w 1554 r. król na³ym miejscem obserwacyjnym. Obecnie Zygmunt August nada³ j¹ w posiadanie Felik- kośció³ w dniu św. Floriana jest miejscem sowi Szreñskiemu z Soko³owa – wojewodzie spotkañ i modlitw stra¿aków z ca³ej gminy p³ockiemu. p³oniawskiej. Na wzniesieniu Góry Krzy¿ewskiej w 1774 r. Góry Krzy¿ewskie, le¿¹ce na granicy gmin zosta³ zbudowany przez rodzinê Krasiñskich P³oniawy-Bramura i Czerwonka, pokryte s¹ la- kośció³, który pe³ni³ funkcjê kaplicy myśliw- sami, a ca³ośæ tego terenu ma staæ siê parkiem skiej. W 1883 r. Walerian Moszczyñski wysta- krajobrazowym doliny Orzyca.

82 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 8822 22012-11-27012-11-27 113:03:533:03:53 Łukowo (gmina Karniewo)

120 121 122

123 124

120 Figura w pobliżu rzeki Pełty 121 Przydrożna kapliczka z 1873 r. 122 Bruk na wjeździe do dawnego folwarku 123 XIX-wieczny spichrz 124 Po nieistniejącej cukrowani pozostały obecnie jedynie stawy

ieś po³o¿ona nad rzek¹ Pe³t¹. W po³. ma³a cukrownia, po wejściu w spó³kê £ubieñ- WXIX w. stanowi³a w³asnośæ Stanis³a- skiego z A. Schurrem zosta³a przebudowana wa £ubieñskiego, który za³o¿y³ w 1845 r. cu- (1883–1884), potem jeszcze rozbudowana, krowniê, z czasem najwiêkszy zak³ad prze- tak ¿e w 1896 r. okresowo zatrudniono w niej mys³owy powiatu makowskiego. Pocz¹tkowo do 400 pracowników.

Powiat makowski 83

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 8833 22012-11-27012-11-27 113:03:553:03:55 125

125 Bagniste łąki w Łukowie

Równie¿ w po³. XIX w. musia³ powstaæ ze- • fragment parku podworskiego (2,78 ha), spó³ dworski, z którego pozosta³y do dziś: w którym zachowa³y siê okazy starodrzewu, • spichrz murowany z ceg³y, na kamiennym w tym jesiony i wi¹zy. fundamencie, wzniesiony w 1873 r. przez £u- Na wprost od wjazdu do folwarku stoi ka- bieñskiego w stylu neogotyckim; spichrz ma pliczka z 1873 r., któr¹ wznieśæ mia³ jako- kszta³t prostok¹tny, jest piêtrowy, z dachem by Stanis³aw £ubieñski jako formê pokuty dwuspadowym krytym blach¹; przy szczyto- za oszukanie i sprzeniewierzenie pieniêdzy wej ścianie znajduje siê murowana, piêcio- swojej matki. kondygnacyjna wie¿a o 4 bokach i ściêtych W £ukowie warto te¿ zobaczyæ objête ochro- naro¿ach, zwieñczona blankowaniem*; n¹ bagna o powierzchni 1,65 ha bêd¹ce pozo- • budynek dawnej kuchni dworskiej, pobudo- sta³ości¹ „unikatowych typów środowiska”. wany ok. 1900 r.;

84 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 8844 22012-11-27012-11-27 113:04:013:04:01 Maków Mazowiecki (siedziba powiatu)

126 127

128 129

126 Starostwo Powiatowe w Makowie Mazowieckim 127 Współczesny rynek to miejsce wypoczynku mieszkańców i turystów 128 Pamiątkowy kamień przypomina o odległej przeszłości miasta 129 Archiwalne zdjęcie drewnianej zabudowy Makowa

aków, le¿¹cy na wschodnich krañcach Makowa zaczê³y siê na lewym, wysokim brze- MWysoczyzny Ciechanowskiej, nad gu rzeki, gdzie od XI w. funkcjonowa³a osada, rzek¹ Orzyc, oddalony na pó³noc od Warsza- a tak¿e pochodz¹ce z tego okresu cmentarzy- wy o 86 km, nale¿y do jednego z najstarszych sko szkieletowe. punktów osadniczych Mazowsza. Świadcz¹ Na lewym brzegu Orzyca, w s¹siedztwie Ma- o tym pierwsze pisane wzmianki odnosz¹- kowicy, wznosi³ siê gród – zapewne drewnia- ce siê do 1065 r., z których dowiadujemy siê no-ziemne umocnienie, a w nim drewniany, o przekazywaniu dochodów z przeprawy przez obszerny dwór ksi¹¿êcy, gdzie czêsto przebywa³ Orzyc w Makowie benedyktynom mogilañ- ksi¹¿ê Janusz I. Dwór uleg³ zniszczeniu, póź- skim z Wielkopolski. Ponadto ślady archeo- niej na jego miejscu znajdowa³ siê dwór sta- logiczne z wykopalisk dowodz¹, ¿e pocz¹tki rościañski. Z kolei na podgrodziu wystawiono

Powiat makowski 85

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 8855 22012-11-27012-11-27 113:04:023:04:02 drewniany kośció³ pw. św. Bart³omieja, pe³ni¹- W centralnej czêści miasta powsta³ prosto- cy byæ mo¿e funkcjê kaplicy grodowej, który ro- k¹tny rynek z d³u¿szym bokiem równoleg³ym zebrano „ze starości” w latach 70. XVIII w. do rzeki, z ulicami wychodz¹cymi z jego na- Tak jak na lewym brzegu by³o centrum ro¿y, który to średniowieczny uk³ad zachowa³ administracyjne, tak na prawym brzegu siê do dziś. Orzyca tworzy³a siê osada targowa. Osadnic- Oko³o 1490 r. za po³udniow¹ pierzej¹ rynku two musia³o postêpowaæ bardzo sprawnie, zaczêto budowaæ murowany kośció³ pw. Bo- bo ju¿ w 1200 r. na prawym brzegu istnia³ koś- ¿ego Cia³a. Od 1526 r. Maków by³ miastem ció³ parafi alny, a w 1390 r. erygowano parafi ê królewskim, powiatowym w ziemi ró¿añskiej, pw. Bo¿ego Cia³a i drewnian¹ świ¹tyniê. miastem rzemieślniczym, w którym w 2. po³. Rozwój osadnictwa przerwa³ w 1369 r. na- XVI w. pojawi³a siê ludnośæ ¿ydowska. jazd Litwinów na pó³nocne Mazowsze i znisz- XVI w. by³ okresem najwiêkszego rozkwitu czenie Pu³tuska, Makowa i innych ośrodków. miasta, nie bez znaczenia by³ fakt, ¿e od 1545 r. Po unii z Litw¹ nast¹pi³ czas spokoju i od- do wyjazdu królowej Bony z Polski stanowi³ budowy, a Maków sta³ siê wa¿nym ośrodkiem jej mazowieck¹ oprawê. W po³. XVI w. dzia- tranzytowym pośrednicz¹cym w handlu oraz ³a³o tu ok. 40 rzemieślników i funkcjonowa³y ośrodkiem przetwórstwa zbo¿a. W tutejszej ko- 3 m³yny wodne. morze celnej pobierano op³aty za przewóz na za- Rozwój ten trwa³ do lat 70. XVI w., później chód g³ównie futer, skór, miodu, a na wschód nastêpowa³o powolne, potem coraz szybsze – tkanin, klejnotów, wina, handlowano te¿ zbo- wyhamowywanie gospodarki. Z³o¿y³y siê ¿em, drewnem, p³odami leśnymi. na to ró¿ne przyczyny − w 1620 r. wybuch³ Jak mo¿na siê domyślaæ, przywilej lokacyj- ogromny po¿ar, który strawi³ miasto, w po³o- ny z 1421 r. nie by³ pierwszym nadaniem praw wie wieku nast¹pi³ potop szwedzki z grabie¿a- miejskich, ale je ugruntowa³. mi, kontrybucjami, czego pewnym dowodem

130 131

132 133

86 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 8866 22012-11-27012-11-27 113:04:063:04:06 jest wykopany w Makowie w 1955 r. „skarb” − Po powstaniu Królestwa Polskiego Maków monety (do 1646 r.) ukryte zapewne w czasie nale¿a³ do województwa p³ockiego, a po 1866 r. tego najazdu. Nie bez znaczenia by³y te¿ epi- do guberni ³om¿yñskiej jako siedziba powiatu. demie i kolejny po¿ar w 1789 r., który unice- Szybki nap³yw ludności ¿ydowskiej do mia- stwi³ miasto, w tym zniszczy³ kośció³ pw. Bo- sta sprawi³, ¿e w po³. XIX w. stanowi³a ona ¿ego Cia³a. 90% wszystkich mieszkañców Makowa. Podnoszenie siê z upadku postêpowa³o po- Na prze³omie XIX i XX w. sytuacja ekono- woli, a niema³y w tym udzia³ mia³a ludnośæ miczna zmusi³a wielu ¯ydów do emigracji ¿ydowska, której liczba w Makowie systema- i szukania szczêścia w Ameryce Pó³nocnej, tycznie wzrasta³a. Decyzj¹ Komisji Dobrego Po³udniowej i w Palestynie. Warto zaznaczyæ, Porz¹dku wprowadzono rewir ¿ydowski, któ- ¿e kaha³ makowski by³ jedn¹ z najwiêkszych rym zosta³ kwarta³ w pó³nocnej czêści miasta, gmin ¿ydowskich na Mazowszu, a w mieście czêśæ po³udniow¹ zajmowali chrześcijanie. istnia³a znana w ca³ym kraju jesziwa, czyli ¯ydzi zajmowali siê g³ównie rzemios³em (kra- wy¿sza szko³a religijna. Tu te¿ dzia³a³a syna- wiectwo, szewstwo, zw³aszcza cholewkar- goga, jedna z nielicznych w kraju wzniesiona stwo), dalej – wyszynkiem i handlem. w stylu bizantyjskim (pochodz¹ca z XVIII w.). Pocz¹tek XIX w. przyniós³ wojny napoleoñ- Fala wyjazdów nasili³a siê w 1904 r. w zwi¹z- skie, stacjonowanie wojsk francuskich i kolej- ku z wojn¹ rosyjsko-japoñsk¹ i poborem ne zniszczenia, w tym pog³êbienie zniszczeñ do wojska. kościo³a pw. Bo¿ego Cia³a. Świ¹tynia w latach Podczas I wojny światowej Maków znaj- 1806–1837 by³a nieczynna z powodu bardzo dowa³ siê zasadniczo na uboczu dzia³añ wo- z³ego stanu. Od 1839 r. trwa³y w niej ustawicz- jennych i nie zosta³ zniszczony jak np. bliski ne prace remontowe zakoñczone ostatecznie Przasnysz, jednak¿e w 1915 r. wycofuj¹cy siê w 1886 r. Rosjanie spalili wszystkie domy po wschod-

134

130 Klimat dawnego miasta można odnaleźć na ul. Gra- bowej 131 Dom nawiązujący do drewnianej architektury Andriol- lego zwanej świdermajerami 132 Archiwalne zdjęcie młyna 133 Młyn współcześnie 134 Wnętrze świątyni podczas niedzielnego nabożeństwa 135 Otwory po drewnianych rusztowaniach w elewacji frontowej kościoła pw. Bożego Ciała dowodzą jego średniowiecznego rodowodu 135

Powiat makowski 87

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 8877 22012-11-27012-11-27 113:04:103:04:10 136 137

138 139 140

141 142

136 Jeden z budynków pozostałych po gminie żydowskiej 137 Lapidarium − pomnik Pamięci makowskich Żydów zbudowany z fragmentów płyt nagrobnych na terenie dawnego cmentarza żydowskiego 138 Murowana kapliczka na ul. Grabowej 139 Pomnik ku czci pomordowanych w latach 1939–1945 140 Jeden z pomnikowych dębów na drodze do lasu „Grzanka” 141 Park Pamięci Narodowej 142 Pomnik poświęcony por. Aleksandrowi Piasecznemu, komendantowi Obwodu Makowskiego ZWZ/AK i NSZ

88 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 8888 22012-11-27012-11-27 113:04:123:04:12 143 144

145 146

143 Mogiła na cmentarzu parafi alnym żołnierzy poległych na ziemi makowskiej w wojnie 1920 r. 144 Korzystając z ustawionych plansz, bez trudu można poznać najciekawsze miejsca Makowa 145 Łagodny nurt Orzyca 146 Zalew na Orzycu jest miejscem zawodów wędkarskich

niej stronie rynku. Okupacja niemiecka Wśród miejsc pamiêci narodowej zwi¹za- oprócz g³odu i epidemii da³a miastu zacz¹tki nych z okresem II wojny światowej nale¿y wy- elektryfi kacji i budowê kolejki w¹skotorowej. mieniæ: W okresie miêdzywojennym Maków pozo- − Pomnik ku czci pomordowanych w latach stawa³ miastem bez du¿ego przemys³u, domi- 1939–1945 autorstwa artysty plastyka Tade- nowa³y drobne zak³ady rzemieślnicze dzia³aj¹- usza Wyrzykowskiego, ods³oniêty w 1968 r. ce na rzecz wsi, w dalszym ci¹gu postêpowa³a przy ul. Moniuszki, obok Miejskiego Domu emigracja ¯ydów do obu Ameryk i do Palesty- Kultury; ny. Nasilenie wyjazdów nast¹pi³o w obliczu − pomnik W ho³dzie nauczycielom pole- zbli¿aj¹cej siê wojny. g³ym w obronie mowy polskiej wystawiony Maków zosta³ zajêty przez wojska hitlerow- w 2006 r. z okazji 100-lecia ZNP w Parku Pa- skie 5 września 1939 r., wkrótce jako Mackein miêci Narodowej; znalaz³ siê w granicach III Rzeszy. − lapidarium − pomnik Pamiêci makow- O eksterminacyjnej polityce okupantów wo- skich ¯ydów zbudowany z fragmentów p³yt bec ludności polskiej i ¿ydowskiej tego miasta nagrobnych na terenie dawnego cmentarza świadcz¹ pomniki i tablice, zbiorowe mogi³y ¿ydowskiego, obecnie dworca autobusowego. i obiekty pozbawione dawnych wyznawców Inicjatorem by³o Towarzystwo Mi³ośników i w³aścicieli. Ziemi Makowskiej, projektantem – Woj-

Powiat makowski 89

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 8899 22012-11-27012-11-27 113:04:193:04:19 147 148

149 150

147 Cmentarz żołnierzy radzieckich 148 Miejski Dom Kultury 149 Dożynki Województwa Mazowieckiego, Diecezji Płockiej i Powiatu Makowskiego w 2007 r. 150 Start do jednego z etapów Międzynarodowego Wyścigu Kolarskiego Dookoła Mazowsza

ciech Henrykowski, ods³oniêcie nast¹pi³o A tak¿e: w 1986 r.; − mogi³a powstañców styczniowych 1863 r., − Cmentarz Wojenny ¯o³nierzy Armii Czer- mogi³a ¿o³nierzy poleg³ych w 1920 r., kwatera wonej. Na skraju lasu Grzanka w 1950 r. po- ¿o³nierzy niemieckich z 1914 r. − wszystkie wsta³ jeden z najwiêkszych cmentarzy wojen- w Parku Pamiêci Narodowej; nych w Polsce. Mieści prochy 17,5 tys. ¿o³nierzy − pomnik poleg³ym w walce o niepodleg³ośæ poleg³ych przy wyzwalaniu tych terenów; w latach 1914–1920 – obok kościo³a pw. Bo¿e- − pomnik Chwa³a Poleg³ym Saperom, któ- go Cia³a; ry znajduje siê w podmiejskim Parku Sapera, − pomnik 550-lecia istnienia miasta Mako- ufundowany z okazji 60. rocznicy rozminowa- wa i jego praw miejskich – rynek. nia ziemi makowskiej. Stanowi wyraz pamiêci Oprócz wymienionych za pomoc¹ pomni- o polskich ¿o³nierzach, którzy zginêli podczas ków strat w ludziach, nieobliczalne straty rozminowywania silnych umocnieñ pozosta- poniós³ Maków (i powiat) w tzw. substancji wionych przez okupanta; materialnej. Po dojściu w październiku 1944 r. − pomnik-obelisk poświêcony por. Aleksan- wojsk radzieckich do Narwi i Makowicy roz- drowi Piasecznemu, komendantowi Obwodu pocz¹³ siê kilkumiesiêczny, obustronny ostrza³ Makowskiego ZWZ/AK i NSZ zlokalizowany artyleryjski, który doprowadzi³ do zniszczenia w Parku Pamiêci Narodowej jako pierwsza re- Makowa w 90%. alizacja po przekszta³ceniu tego terenu w miej- Dziêki pomocy w³adz centralnych i wojewódz- sce pamiêci narodowej (1993 r.). kich, pomocy Duñskiego Czerwonego Krzy¿a,

90 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 9900 22012-11-27012-11-27 113:04:233:04:23 151

151 Publikacje książkowe powiatu makowskiego

najbardziej zniszczone miasto i powiat w woje- Wspomniany kośció³ parafi alny jest punk- wództwie warszawskim dźwiga³y siê z ruiny. tem wyjścia opracowanej ście¿ki ekologicz- Choæ miasto zosta³o prawie zrównane z zie- nej po najatrakcyjniejszych terenach miasta mi¹ zachowa³ siê, mimo znacznych zniszczeñ i okolic. Od kościo³a trasa prowadzi do elek- w 1944 r., najwiêkszy zabytek Makowa − goty- trowni wodnej zbudowanej w 1928 r., a zwanej cki kośció³ parafi alny pw. Bo¿ego Cia³a. Późno- przez mieszkañców „Turbin¹”, dalej do Parku gotycka świ¹tynia, murowana z ceg³y w uk³a- Sapera (5,5 ha) i Przystanku III – Zakola rzeki dzie gotyckim, jest orientowana, trójnawowa, Orzyc. Kolejnym punktem jest cmentarz ¿o³- bazylikowa. Oko³o 1630 r. dobudowano do niej nierzy radzieckich, jeden z najwiêkszych tego kaplicê pw. św. Anny. Zainteresowanie budzi typu w kraju, nastêpnym − las „Grzanka”. sklepienie kolebkowo-krzy¿owe w kruchcie Na skraju lasu znajduj¹ siê 3 dêby, pomniki i wysokie, arkadowe wnêki w ścianach bocz- przyrody, opisane w czêści pocz¹tkowej „Prze- nych, na zewn¹trz – szczyty ze sterczynami. wodnika”. Ca³a wêdrówka koñczy siê przy gro- Do niew¹tpliwych zabytków w tym kościele bie 20 rozstrzelanych przez Niemców Polaków nale¿y manierystyczny nagrobek Jêdrzeja Nos- (Park XX-lecia). kowskiego (1591 r.) – postaæ le¿¹cego zmar³ego Na szczêście uda³o siê unikn¹æ usytuowania w zbroi: warto te¿ zwróciæ uwagê na baroko- w Makowie uci¹¿liwego przemys³u i pozosta³o we o³tarze oraz na star¹ granitow¹ kropielnicê ono jednym z najbardziej czystych przyrodni- wmurowan¹ w ścianê przy kruchcie. czo rejonów kraju. Wspomniane warunki po- Wytrawnego turystê zainteresuj¹ tak¿e za- zwoli³y mu znaleźæ siê w ramach Zielonych chowane (na szczêście) drewniane domy przy P³uc Polski, a tym samym realizowaæ rolni- ul. Grabowej (na pó³noc od rynku), a przy jed- ctwo ekologiczne, specjalistyczn¹ turystykê nym z nich stara, dwukondygnacyjna, tynko- i agroturystykê. wana kapliczka.

Powiat makowski 91

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 9911 22012-11-27012-11-27 113:04:273:04:27 Mamino (gmina Sypniewo)

152 153

152 Drewniany wiatrak z 2. poł. XIX w. 153 Krzyż postawiony w 1920 r. w intencji odzyskania niepodległości

iejscowośæ po³o¿ona niedaleko drogi pub- 1949 r. jednego z ostatnich oddzia³ów NZW, Mlicznej nr 626, ok. 3 km od Sypniewa. dowodzonego przez „Szarego” – S. Sucho³biaka. Wieś o tradycjach szlacheckich, mo¿na We wsi warto zobaczyæ ostatni chyba w po- przypuszczaæ, ¿e jak ca³a parafi a g¹sewska wiecie drewniany wiatrak pobudowany w 2. wchodzi³a w sk³ad dóbr sieluñskich. Sk³ada³a po³. XIX w., na obecne miejsce przeniesiony siê z 3 przysió³ków – Mamino Wyszki, Śred- w 1922 r. Obiekt jest drewniany, u podstawy niaki i Lipniki, w 1827 r. ³¹cznie mieszka³o kwadratowy, szalowany deskami pionowo i po- tu 257 osób w 43 domach. ziomo (czêśæ przyziemia zabezpieczona bla- W czasach wspó³czesnych Mamino by³o ch¹), nakryty dachem dwuspadowym z dranic. miejscem rozbicia przez wojsko i UB 31 maja Korpus pozbawiony skrzyde³ (śmigów).

92 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 9922 22012-11-27012-11-27 113:04:283:04:28 Młynarze (siedziba gminy)

155 154

156 157

154 Urząd Gminy w Młynarzach 155 Aż do lat 70. XX w. można było podziwiać w Młynarzach ten piękny młyn 156 Uczniowie przed szkołą w Młynarzach, 1952 r. 157 Przy budowie domów częstym materiałem jest miejscowy kamień przyniesiony w odległych czasach przez lodowiec

ieś w pobli¿u Narwi przy drodze krajo- starszy dokument, w którym jest mowa o wsi, Wwej nr 61 Warszawa–Ostro³êka. O daw- pochodzi z 1609 r. Wymieniona jest ona wśród nym zasiedleniu tych terenów świadcz¹ za- nale¿¹cych do parafi i Sieluñ. bytki reprezentuj¹ce kulturê amfor kulistych W burzliwych dziejach Mazowsza i kraju (3 tys. lat p.n.e.), a tak¿e z okresu wp³ywów M³ynarze zaistnia³y podczas powstania listo- rzymskich (pocz. n.e. – V w. n.e.). padowego. Po bitwie ostro³êckiej wojska car- Nazwa M³ynarze mo¿e pochodziæ od wznie- skie pod¹¿a³y na zachód, zostawiaj¹c w niektó- sionych i pracuj¹cych w XVII w. m³ynów rych miejscowościach, w tym w M³ynarzach, w okolicznych wsiach i samej miejscowości oddzia³y zabezpieczaj¹ce. (nad rzek¹ Ró¿). Dowiedziawszy siê o nieprzyjacielu gen. Trudno ustaliæ pocz¹tki wsi, choæ miejsco- Skar¿yñski wyda³ w Pu³tusku pp³k. Ignacemu wa legenda g³osi, ¿e za³o¿ycielem by³ rycerz Kruszewskiemu, dowódcy 5. Pu³ku U³anów Grzyma³a h. Ogoñczyk, który dosta³ te tereny Zamoyskich, rozkaz rozbicia si³ rosyjskich. w nagrodê za wojenne zas³ugi. Jednak¿e naj- Szwadrony ruszy³y 15 lipca rano i po po³udniu

Powiat makowski 93

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 9933 22012-11-27012-11-27 113:04:303:04:30 158 159

160 161

158 Figura upamiętniająca rozstrzelanych 5 września 1939 r. mieszkańców Młynarzy: Rozalię i Mariana Ogo- nowskich, Feliksa Milewskiego oraz Stanisława Samsla 159 Pomnik upamiętniający bitwę pod Młynarzami 160 Przez Młynarze przepływa urokliwa rzeczka Róż 161 Głaz z wierszem

znalaz³y siê w M³ynarzach. Nie zwlekaj¹c, Kossak na ekspresyjnym obrazie namalowa- prawie z marszu zaatakowali Rosjan i rozbili nym w 1890 r. pt. Bitwa pod M³ynarzami. ich oddzia³y, które posz³y w rozsypkê. Po wal- W 1996 r., w 165 rocznicê bitwy, przed szko- ce i zdobyciu jeñców oraz ró¿nego sprzêtu ³¹ w M³ynarzach kombatanci AK wystawili wojskowego u³ani udali siê przez Szelków pomnik upamiêtniaj¹cy to wydarzenie. do Pu³tuska, a później do Warszawy. Potyczka II wojna światowa od samego pocz¹tku pod M³ynarzami nie mia³a istotnego znacze- zapisa³a siê krwawo dla mieszkañców gmi- nia wojskowego, podnosi³a jednak moralnie ny − ju¿ 4 września Niemcy rozstrzelali 39 tak wojsko, jak i spo³eczeñstwo, wzbudzaj¹c mieszkañców okolicznych wsi, w kolejnych entuzjazm ludności Warszawy ogl¹daj¹cych dniach ginêli mieszkañcy Rupina, M³ynarzy, jeñców moskiewskich. Sielunia. Potyczkê pod M³ynarzami, nie ustrzegaj¹c Po ostatniej wojnie M³ynarze nale¿a³y siê drobnych b³êdów, przedstawi³ Wojciech do gminy Sieluñ, choæ administracja gmin-

94 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 9944 22012-11-27012-11-27 113:04:343:04:34 162 163

162 17 czerwca 2012 r. podczas obchodów 20-lecia gminy Młynarzom nadano insygnia: herb, fl agę i pieczęć 163 Młynarze z lotu ptaka

na znajdowa³a siê w M³ynarzach. Po 1954 r. czony, z wierszem nakreślonym z³otymi zg³o- by³a wsi¹ gromadzk¹. W 1972 r. ca³y teren skami: ziemi sieluñskiej wszed³ w sk³ad gminy Ró- Usta Twoje siê snuj¹ ¿an, a w 1975 r. znalaz³ siê w województwie Usta Twe siê wodz¹ ostro³êckim. Od pocz¹tku 1992 r. powo³ana Jak dwa ptaki ró¿owe zosta³a do ¿ycia gmina M³ynarze, najmniejsza Po mnie lekko chodz¹ gmina w ówczesnym województwie. Po 7 la- Jak dwa świat³a natchnione tach gminne M³ynarze znalaz³y siê w powiecie Oczu dotykaj¹ makowskim województwa mazowieckiego. Usta Twe mnie zabra³y Mówi¹c o tej miejscowości warto przedsta- Usta Twe mnie maj¹. wiæ ciekawostkê znajduj¹c¹ siê 3 km za M³y- narzami, w kierunku i przy drodze do Ostro- G³az z wierszem zosta³ postawiony w 2005 r. ³êki (nr 61), przy skrêcie w prawo, w leśn¹ na pami¹tkê jakiegoś wielkiego uczucia, warto drogê do wsi Modzele. Znajduje siê tam du¿y wiêc zatrzymaæ siê przy kamieniu i zadumaæ kamieñ (g³az narzutowy), specjalnie umiesz- nad si³¹ mi³ości, która porusza ska³y.

Powiat makowski 95

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 9955 22012-11-27012-11-27 113:04:383:04:38 Ogony (gmina Młynarze)

164 165

166 167

164 Uczniowie przed szkołą w Ogonach, lata 1935–1936 165 Interesujący drewniany dom pod nr. 40 166 Jezioro Ogonowskie 167 Narew w pobliżu Ogonów

ieś w pobli¿u Narwi, nad jeziorem W pocz¹tkach XX w. miejscowośæ da³a siê WOgonowskim, pozosta³ości¹ jej staro- poznaæ ze strajku, który wybuch³ tu w marcu rzecza. Nazwa mo¿e pochodziæ od potomków 1905 r. jako drugi w powiecie makowskim, na po³y legendarnego rycerza Grzyma³y h. co w sumie mia³o wp³yw na powrót jêzyka Ogoñczyk, w³aściciela okolicznych ziem. polskiego do urzêdów i szkó³. W swej historii by³a wsi¹ szlacheck¹, le- W Ogonach warto zobaczyæ zarówno jezioro ¿¹c¹ w dobrach sieluñskich (Ogonowo), by³a Ogonowskie, poblisk¹ Narew, jak i pomniki przystankiem (karczma) na dawnym trakcie przyrody − dêby na posesji pani Niesiobêdz- napoleoñskim, miejscem urodzenia Alek- kiej. Warto dodaæ, ¿e w gminie funkcjonuj¹ sandra ¯ebrowskiego – rolnika, dzia³acza gospodarstwa ekologiczne, które w omawianej spo³ecznego i politycznego prze³omu XIX miejscowości stanowi¹ prawie 100% wszyst- i XX w. kich gospodarstw.

96 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 9966 22012-11-27012-11-27 113:04:403:04:40 Płoniawy-Bramura (siedziba gminy)

168 169 170

171 172

168 Jedna z tablic witająca przekraczających granice gminy Płoniawy-Bramura 169 Kościół pw. Przemienienia Pańskiego 170 Ołtarz główny – tuż po gruntownym remoncie świątyni 171 Panorama wsi 172 Ściany kościoła zdobią polichromie

ieś gminna po³o¿ona na pó³noc od Ma- morzego zakroczymskiego, który by³ w 1376 r. Wkowa i na po³udnie od drogi publicznej fundatorem kościo³a parafi alnego w P³onia- nr 544 Przasnysz–Krasnosielc–Ostro³êka. wach, erygowanego rok później. Fakty te świad- Nazwa wywodzi siê od wyrazów – p³oñ, p³o- cz¹, ¿e miejscowośæ musia³a istnieæ wcześniej niawa, oznaczaj¹ce ziemiê p³on¹, czyli nieuro- i mieæ rozwiniête w okolicy osadnictwo. dzajn¹, miejsce nieefektywne, zawodne (po- P³oniawy musia³y dośæ wcześnie wyjśæ równaj – p³onne nadzieje, B. K.); drugi cz³on z dóbr Junoszów, gdy¿ w 1441 r. ich w³aścicie- nazwy pochodzi od rzeczki Bramury, dop³ywu lem by³ ju¿ Urban z Karniewa z rodu D¹bro- Orzyca. wów – skarbnik ciechanowski. Poświadcze- Jak wynika z najstarszych danych, okolicz- nie wójtostwa P³oniaw zachowa³o siê dopiero ne tereny by³y w posiadaniu Junoszy – podko- z 1477 r., a w tym¿e roku ich posiadaczem by³

Powiat makowski 97

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 9977 22012-11-27012-11-27 113:04:443:04:44 173 174

175 176 177

173 Jeden z dwu ocalałych z okresu międzywojnia murowanych z cegły budynków, dawna piekarnia 174 Pomnik Pamięci Pomordowanych przez Urząd Bezpieczeństwa w latach 1945–1952 175 Kaplica grobowa małżeństwa Zofi i i Stanisława Domaradzkich, właścicieli Jaciążka 176 Nagrobek z 1860 r. Teodora Kuszkowskiego 177 Mogiła z żeliwnym ażurowym krzyżem i ogrodzeniem Władysława P. Jakubowicza, zmarłego w 1873 r.

Jan z M³odzianowa h. D¹browa. Jego potom- lat później kolejny w³aściciel wsi, Józef M³o- kiem by³ Miko³aj M³odzianowski – podstoli dzianowski, uzyska³ zgodê na powrót parafi i, ciechanowski w latach 1500–1531, uznawany w 1828 r. ufundowa³ murowany kośció³, pleba- za protoplastê M³odzianowskich h. D¹browa. niê, zabudowania gospodarcze, a stary, drew- Warto wspomnieæ, ¿e w³aściciel Podosia niany rozebrano w 1846 r. Dziers³aw II w latach 20. XV w. sprowadzi³ W 1876 r. dotychczasowi w³aściciele sprze- do parafi i P³oniawy drobn¹ szlachtê, zagospo- dali maj¹tek P³oniawy, a nowym zosta³ Alek- darowuj¹c w ten sposób znaczny teren, jed- sander Szylling, któremu tu w 1881 r. urodzi³ nocześnie w 1459 r. przeniós³ siedzibê parafi i siê syn Antoni, późniejszy genera³ dywizji. z dotychczasowego miejsca do Podosia. W 1905 r. P³oniawy by³y miejscem wyst¹- Ród M³odzianowskich mia³ swych rêkach pieñ w obronie jêzyka polskiego i spraw byto- P³oniawy do XIX w., w 1720 r. Aleksander wych, w 1915 r. wycofuj¹ce siê wojska rosyj- M³odzianowski wzniós³ tu kośció³, ponad 100 skie podpali³y P³oniawy.

98 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 9988 22012-11-27012-11-27 113:04:493:04:49 178

178 Konie na łąkach w Pniewach-Bramurze

Do zabytków tej miejscowości nale¿y kaplica grobowa ma³¿eñstwa Zofi i i Stanis³a- w pierwszym rzêdzie kośció³ pw. Przemie- wa Domaradzkich, w³aścicieli Jaci¹¿ka; nagro- nienia Pañskiego pobudowany w stylu kla- bek Teodora Kuszkowskiego, w³aściciela ma- sycystycznym, murowany, jednonawowy, j¹tku w Jaci¹¿ku, zmar³ego w 1860 r.; bardzo z wê¿szym, prostok¹tnym prezbiterium, przy- interesuj¹ca mogi³a z ¿eliwnym a¿urowym kryty dachem dwuspadowym, rozbudowany krzy¿em i ogrodzeniem W³adys³awa P. Jakubo- w 1876 r., spalony podczas I wojny światowej, wicza, zmar³ego w 1873 r. potomka wytwórcy po wojnie odbudowany. Obok kościo³a wysta- szlacheckich pasów kontuszowych; nagrobek wiona jest murowana i otynkowana dzwon- na rodzinnym grobie Olszewskich z S¹trzaska nica z XIX w., na planie kwadratu, z dachem i Suchego; godnymi uwagi s¹ równie¿ nagrob- namiotowym krytym blach¹. ki i mogi³y: Grób Nieznanego ¯o³nierza z cia- Zabytkowy jest te¿ cmentarz parafi alny za³o- ³ami 9 powstañców styczniowych i napisem ¿ony w 1828 r., a na nim kilka interesuj¹cych Braciom Poleg³ym za Wolnośæ 1863 rok Roda- kaplic i nagrobków. Nale¿¹ do nich np. pocho- cy, a tak¿e mogi³a-pomnik z napisem Pamiêci dz¹ca z 1846 r. kapliczka w formie kolumny Pomordowanych przez Urz¹d Bezpieczeñ- na cokole, z a¿urow¹ kapliczk¹ w zwieñcze- stwa w latach 1945–1952 i wymienionymi 13 niu, a w niej rzeźba Chrystusa Frasobliwego; nazwiskami ofi ar.

Powiat makowski 99

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 9999 22012-11-27012-11-27 113:04:543:04:54 Podoś (gmina Płoniawy-Bramura)

179 180

181 182

179 Podoś – 45 km szlaku kajakowego rzeki Orzyc 180 XIX-wieczny kościół pw. Krzyża Świętego 181 Pomnik-kamień powstańców styczniowych 182 Podoś to wyjątkowo malownicza wieś

ieś nad rzek¹ Orzyc. Miejscowośæ ma Dziers³awa – sêdziego makowskiego i ró¿añ- Wbardzo d³ug¹ historiê, gdy¿ wystêpu- skiego, potem jego syna Dziers³awa II, który je ju¿ w 2. po³. XIV w. Tereny te otrzyma³ rozbudowa³ do tego stopnia centrum w³ości, od Janusza I ksiêcia mazowieckiego Junosza ¿e otrzyma³ od ksiêcia W³adys³awa przywi- – podkomorzy zakroczymski, który w 1376 r. lej na Podoś podnosz¹cy go do rangi miasta, ufundowa³ kośció³ w Podosiu. Dokumenty nazywanego m.in. w 1452 r. oppidum. Mo¿e fundacyjne wsi nie zachowa³y siê, ale wiado- miastem w pe³ni to Podoś nie by³, ale by³ mo, ¿e wójt by³ tu ju¿ w 1430 r. Podoś znaj- na tyle znacz¹cy, zbli¿ony wygl¹dem i funk- dowa³ siê w rêkach potomków Junoszy, w tym cjami do ośrodka miejskiego, ¿e jego w³aś-

100 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 110000 22012-11-27012-11-27 113:04:553:04:55 183 184

183 Kapliczka nad Orzycem 184 W pobliskim lesie znajduje się mogiła powstańców styczniowych

ciciel w 1459 r. przeniós³ parafi ê z P³oniaw mi toskañskimi przy wejściu, ostro³ukowymi do Podosia i wybudowa³ tu nowy kośció³. zakoñczeniami okien, w środku warto zwróciæ Podoscy h. Junosza byli w posiadaniu tej uwagê na krzy¿ o³tarzowy z XVIII w. i epita- miejscowości do 1676 r., kiedy to przejêli fi a w³aścicieli dóbr, przed kościo³em znajduje go Duczymiñscy, w 1773 r. z powrotem kupili siê pomnik-kamieñ z napisem, poświêcony Podoscy, a w 1. po³. XIX w. znalaz³ siê w po- powstañcom styczniowym, w tym zw³aszcza siadaniu Pobóg-Grabowskich, potem £ysiñ- poleg³ym w bitwie oddzia³u Tytusa Steinkel- skich. lera z wojskami carskimi w pobliskim lesie W okresie I wojny światowej ludnośæ zosta- 8 lutego 1863 r., warto równie¿ zobaczyæ ka- ³a wysiedlona, po zakoñczeniu wojny, w latach pliczkê murowan¹, nietynkowan¹, z wnêk¹ 20. XX w. maj¹tek rozparcelowano i sprzeda- na fi gurê, stoj¹c¹ nad Orzycem, w pobli¿u no; w 1940 r. znów nast¹pi³o wysiedlenie lud- mostu. We wsi zachowa³o siê kilka przyk³a- ności, z czego czêśæ trafi ³a do obozów (w tym dów drewnianego budownictwa ludowego, za- w Dzia³dowie). równo mieszkalnego o tradycyjnym kszta³cie W Podosiu w pierwszym rzêdzie godnym i zdobieniach partii szczytowych oraz okien, zobaczenia jest kośció³ pw. Krzy¿a Świêtego, jak i gospodarskich o dwuspadowych dachach wzniesiony w 1853 r., ufundowany przez Alek- krytych w niektórych przypadkach s³om¹. sandra i Walentynê z Grabowskich £ysiñskich, Warto równie¿ zwróciæ uwagê na metalowe w³aścicieli dóbr podoskich, murowany z ceg³y, przydro¿ne krzy¿e. Po wêdrówce po miejsco- otynkowany, z dachem dwuspadowym krytym wości i okolicznych, grzybnych lasach mo¿na blach¹, reprezentuj¹cy styl klasycystyczny odpocz¹æ w tutejszym agroturystycznym „Go- z domieszk¹ neogotyckiego, z 2 pó³kolumna- spodarstwie Gościnnym”.

Powiat makowski 101

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 110101 22012-11-27012-11-27 113:04:593:04:59 Raki (gmina Krasnosielc)

185 186

187 188

185 Panorama wsi 186 We wsi znajduje się wiele interesujących drewnianych domów 187 Mogiła powstańców styczniowych 188 Święto Kapusty w Rakach

ieś nad Orzycem w gminie i parafi i nieopodal wsi, znajduje siê pami¹tkowa WKrasnosielc. Miejscowośæ by³a w ca³o- tablica. ści wsi¹ ch³opsk¹ i mo¿na s¹dziæ, ¿e jak ca³y Mieszkañcy Raków kontynuuj¹ dawne, miej- ten teren, nale¿a³a najpierw do Ciemniew- scowe tradycje, dzia³a tu zespó³ obrzêdowego skich, a później do dóbr Krasiñskich. teatru wiejskiego, czyli grupa zapustna pre- W pobli¿e wsi wycofa³a siê grupa powstañ- zentuj¹ca obrzêdy zapustne zarówno w swojej ców po bitwie pod Dr¹¿d¿ewem (12 marca gminie, np. na corocznych Krasnosieleckich 1863 r.), których odkryli Kozacy i na miej- Zapustach w Rakach (ostatnia niedziela stycz- scu powiesili. W miejscu stracenia, w lasku nia), jak i na przegl¹dach ogólnomazowieckich.

102 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 110202 22012-11-27012-11-27 113:05:013:05:01 Różan (siedziba gminy)

189 190

191

192

189 Malowniczo położony na wysokiej skarpie Różan serdecznie zaprasza! 190 Narew w pobliżu mostu 191 Pocztówka ukazująca zniszczenia Różana po I wojnie światowej 192 Nieistniejąca już cerkiew – zdjęcie sprzed I wojny światowej

iasto po³o¿one na wysokiej skarpie, nośæ w XI w. osady przy przeprawie przez Mobmywanej przez wody rzeki Narew Orzyc w Makowie, a droga przecie¿ musia³a i jej dop³ywu − rzeki Ró¿anicy, przy drodze biec dalej, do nastêpnej przeprawy – przez Na- krajowej nr 61 Warszawa–£om¿a. O wyko- rew w Ró¿anie (lub te¿ w Ostro³êce). O prê¿- rzystywaniu tych terenów w bardzo odleg³ych nym rozwoju osady przy przeprawie przez czasach świadcz¹ zabytki mezolitycznej kul- Narew decydowa³o w³aśnie po³o¿enie, z jednej tury janis³awickiej oraz z epoki br¹zu (ok. strony przy sp³awnym szlaku wodnym, z dru- 1000 p.n.e.). giej – na skrzy¿owaniu dróg Pu³tusk–Ostro- Jak uwa¿aj¹ jêzykoznawcy, za³o¿yciela- ³êka i dalej na Litwê lub do Królewca z drog¹ mi Ró¿ana mogli byæ Jaæwingowie, gdy¿ jego Toruñ–Grodno. nazwa jest pochodzenia ba³tyjskiego. Mu- Do rozwoju Ró¿ana przyczynili siê ksi¹¿ê- sieli oni zostaæ wyparci st¹d dośæ wcześnie, ta mazowieccy: Siemowit III, a zw³aszcza jego bo ju¿ we wczesnym średniowieczu, jak wyni- syn Janusz I Stary, kontynuator dzie³a, co po- ka z późniejszych dokumentów, na tutejszym zwoli³o na nadanie ośrodkowi praw miejskich grodzisku (lub podgrodziu; X–XI w.) istnia³ w 1378 r., które Janusz rozszerzy³ jeszcze kośció³. Dodatkowym dowodem jest obec- w 1403 r. Do 1471 r. Ró¿an nale¿a³ admini-

Powiat makowski 103

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 110303 22012-11-27012-11-27 113:05:053:05:05 stracyjnie do ziemi zakroczymskiej, potem Nie mo¿na te¿ zapomnieæ o ośrodku reli- funkcjonowa³a ziemia ró¿añska z powiatami gijnym, jakim by³ Ró¿an. Akt erekcyjny para- makowskim i ró¿añskim. fi i co prawda nie zachowa³ siê, ale drewniany Handlowa rola Ró¿ana rozpoczê³a siê kośció³ pw. św. Jana móg³ byæ na podgrodziu, we wczesnym średniowieczu i trwa³a przez a jak pisze Maria Barbasiewicz, sta³ jeszcze kolejne wieki. Pocz¹tkowo by³ to handel (odbudowany czy wyremontowany) w 1789 r. drewnem i „po¿ytkami lasu” – smo³¹, popio- Autorka podaje, ¿e drewniany kośció³ para- ³em, skórami zwierz¹t, miodem, woskiem, fi alny pw. Najświêtszej Marii Panny zosta³ a w XVI w. g³ównie zbo¿em. By³ to jednocześ- zbudowany prawdopodobnie w koñcu XIV w., nie wa¿ny punkt przeprawowy, przed 1495 r. a gdy w po³. XVI w. wzniesiono murowan¹ zosta³ pobudowany most przez Narew, a 30 lat świ¹tyniê pw. św. Anny, tam przeniesiono pa- później ksiê¿na Anna wyda³a miastu przywi- rafi ê, a kośció³ NMP przesta³ byæ potrzebny lej na most (czyli prawo pobierania op³aty). i popad³ w ruinê. Funkcje handlowe uzupe³nia³a dzia³alnośæ Po w³¹czeniu Mazowsza do Korony Ró¿an rzemieślnicza. By³y tu cechy m.in. tkacki, su- sta³ siê miastem królewskim i starostwem kienniczy, krawiecki, szewski, by³o te¿ bractwo grodowym w województwie mazowieckim. rolne, co świadczy, ¿e pewna czêśæ mieszczan Po okresie prosperity zaczê³y siê dziesiê- zajmowa³a siê upraw¹ ziemi; w XVI w. istnia³ ciolecia mniej korzystne – epidemie, zarazy, te¿ sk³ad soli a miasto by³o wa¿nym ośrod- a zw³aszcza w pocz¹tkach XVII w. nieszczêście kiem jej handlu. Obie te dziedziny gospodarki dwuletniego „morowego powietrza”, z kolei wzbogaca³y mieszkañców miasta i okolic, któ- w 1608 r. miasto zniszczy³ po¿ar. Na domiar rzy byli w stanie wysy³aæ swoje dzieci na na- z³ego zmieni³a siê na niekorzyśæ dla miejsco- uki, o czym świadcz¹ wykazy studentów kra- wej szlachty i mieszczañstwa sytuacja w han- kowskiej akademii. dlu zbo¿em.

194

193 195

104 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 110404 22012-11-27012-11-27 113:05:093:05:09 Na ten splot nieszczêśæ na³o¿y³ siê najazd ³ów powstañczych, czêśæ wspiera³a ich pomo- szwedzki z ca³¹ okropności¹ wojny – prze- c¹. Linia Narwi by³a bardzo istotna dla Rosjan, marszami wojsk, grabie¿ami, rabunkami, dlatego te¿ ich wojska bezustannie j¹ kontro- podpaleniami itp., co mia³o miejsce zarówno lowa³y, a dla powstañców Ró¿an i okolice sta- w mieście, jak i na jego zapleczu. Próby po- ³y siê punktem zbornym resztek oddzia³ów. mocy (np. czasowe zwolnienia z podatków) Kapitan Józef Tr¹mpczyñski po opuszczeniu przyczyni³y siê do odrodzenia i wzrostu osad- Dr¹¿d¿ewa szed³ tu z pomoc¹ oddzia³owi nictwa w ziemi ró¿añskiej. Niema³¹ rolê ode- „Wawra” Ramotowskiego, ale wcześniej dosz³o grali tu ¯ydzi. do bitwy (16 lipca 1863 r.) pod Szygami, gdzie Osadnictwo cz³onków wyznania moj¿eszo- Tr¹mpczyñski zosta³ ciê¿ko ranny a oddzia³ wego siêga w Ró¿anie XVII w. W XVIII w. mieli rozbity. Zebrany po raz kolejny oddzia³ Jaku- ju¿ samodzielny, od³¹czony od Makowa kaha³, ba Jasiñskiego te¿ uleg³ rozbiciu po ciê¿kiej w tym te¿ wieku pobudowano w mieście syna- walce z Moskalami pod Magnuszewem, a 21 gogê. Po III rozbiorze Polski miasto znalaz³o sierpnia ca³kowicie rozproszony pod Ró¿a- siê w nowo utworzonym powiecie pu³tuskim nem. Wymienione klêski partii powstañczych departamentu p³ockiego. Prze³om wieków by³y ostatnim akordem powstania w tej czêści charakteryzowa³ siê ustawicznymi rekwizy- Mazowsza. Nie usta³y jednocześnie represje cjami albo wojsk rosyjskich, albo wojsk fran- w³adz carskich, wielu mieszkañców miasta cuskich. Po okresie napoleoñskim, w czasach i okolic zosta³o skazanych w najlepszym ra- Królestwa Polskiego, Ró¿an dźwiga³ siê z ruiny zie na wieloletni¹ katorgê lub zsy³kê na Sybir. i zapaści gospodarczej. W ramach tych represji Ró¿an w 1859 r. utra- Poderwa³a siê te¿ miejscowa ludnośæ przeciw ci³ prawa miejskie i jako osada zosta³ wcielony caratowi po wybuchu powstania styczniowego, do gminy Sieluñ. Mimo to pozostawa³ ośrod- czêśæ bra³a czynny udzia³ w walkach oddzia- kiem wymiany lokalnego handlu i rzemios³a.

196 197 198

193 Również synagoga nie dotrwała do naszych czasów – zdjęcie sprzed I wojny światowej 194 Położony przy rynku budynek Urzędu Gminy 195 Na rynku można odpocząć na zielonym skwerze 196 Najbardziej charakterystyczny w Różanie pomnik z wkomponowanym czołgiem 197 Kościół parafi alny pw. św. Anny 198 Neogotyckie wnętrze świątyni 199 XIX-wieczna plebania

199

Powiat makowski 105

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 110505 22012-11-27012-11-27 113:05:123:05:12 200 201

202 203

200 Kaplica grobowa rodziny Kossakowskich na cmentarzu parafi alnym 201 Pozostałości fortu I 202 Nowoczesny budynek Gminnego Ośrodka Upowszechniania Kultury 203 Zespół „Evil Music Dealers” – Dni Różana 2012 r.

Obie dziedziny by³y zdominowane przez ¯y- z wody ma³ego ¯ydziaka w mycce i cha³acie, dów, którzy stanowili po³owê mieszkañców który mamrota³ coś po ¿ydowsku. W pewnej Ró¿ana. Prowadzili m.in. zak³ady tkackie, chwili energicznym ruchem rozerwa³ sieci garbarnie, m³yny, farbiarnie, tartak, cegielniê i skoczy³ do wody. Pozosta³ po nim silny za- w Dyszobabie. W po³. XIX w. by³a tu drewnia- pach piekielnej siarki. (za B. Baranowskim). na bo¿nica, a na prze³omie XIX i XX w. wybu- W XIX w. przeniesiono za miasto równie¿ dowano now¹, murowan¹ synagogê. W 2. po³. parafi alny cmentarz katolicki, który funkcjo- XIX w. powsta³ na zboczu wzgórza nad Narwi¹ nuje tam do chwili obecnej. kirkut, czyli cmentarz ¿ydowski. Koniec XIX w. (lata 90.) by³ okresem budowy Choæ stosunki Polaków i ¯ydów regulowa- w Ró¿anie 4 fortów pod nadzorem gen. Alek- ³a umowa z 1766 r., zatwierdzona przez króla sieja Kuropatkina, rozbudowanych w latach Stanis³awa Augusta Poniatowskiego, by³y one 1900–1910 w celu obrony zachodnich granic ró¿ne w zale¿ności od ośrodka. W wiêkszości imperium. Umocnienia niewiele da³y w cza- przypisywano ¯ydom wszystkie mo¿liwe z³e sie I wojny światowej, bo Rosjanie dośæ szybko cechy, weszli te¿ do literatury ludowej, w tym zostali wyparci za Narew i dalej w g³¹b cesar- do demonologii wiejskiej, jako uosobienie stwa, ale trudno te¿ mówiæ o niewielkich stra- samych z³ych mocy. Świadczyæ o tym mo¿e tach nad Narwi¹, kiedy patrzy siê na ówczesne np. miejscowe podanie ludowe: W Ró¿anie nad zdjêcia Ró¿ana i na las ceglanych kominów, Narwi¹ pewien rybak mia³ jakoby wy³owiæ pozosta³ośæ po drewnianych domach.

106 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 110606 22012-11-27012-11-27 113:05:163:05:16 Po odzyskaniu niepodleg³ości, w 1919 r. Ró¿an odzyska³ prawa miejskie i w³¹czono go do powiatu makowskiego. Pozostawa³ na- dal ośrodkiem handlowym i rzemieślniczym, stawa³ siê przy tym coraz bardziej murowany, brukowany i porz¹dkowany jak inne miasta. Tragicznie zapisa³ siê w dziejach Ró¿ana okres II wojny i okupacji. Najpierw ciê¿kie boje o przedmoście w Ró¿anie, potem chaos organizacyjny i ewakuacja w stronê Ostrowi. Nastêpnie lata okupacji z licznymi zbrodnia-

mi na mieszkañcach miasta i okolic, z jed- 204 noczesn¹ eksterminacj¹ ludności ¿ydowskiej i niszczeniem wszelkich śladów ich wielowie- 204 Wyścig kolarski „Legia MTB Maraton” – Dni Różana 2012 r. kowego pobytu w grodzie nad Narwi¹. Kolejne zniszczenia tych terenów przynio- s³y walki wrześniowe 1944 r. W pocz¹tkach „dwóch wrześni Ró¿ana” (1939, 1944 r.). Re- września oddzia³y Armii Czerwonej opano- prezentuje styl neogotycki (z gotyck¹ kaplic¹ wa³y lewy brzeg Narwi pod Ró¿anem, 10 paź- wschodni¹), jest murowany z ceg³y, czêściowo dziernika rozpoczê³o siê natarcie na wzgórze otynkowany (obie kaplice boczne), trójnawo- ró¿añskie i po zaciek³ych walkach 12 paź- wy, halowy z wie¿¹, na zewn¹trz ma szkarpy dziernika oddzia³y sowieckie wesz³y do mia- uskokowe, okna s¹ zamkniête ostro³ukowo, sta, choæ nie sposób nawet mówiæ o „mieście”, dach dwuspadowy kryty blach¹. które w 95% le¿a³o w gruzach. W świ¹tyni warto zobaczyæ sklepienie Walkom tym i ich uczestnikom wystawiony gwiaździste z 1. po³. XVI w. w kaplicy wschod- zosta³ pomnik z wkomponowanym czo³giem niej, gotyck¹ kropielnicê, tablice poświêco- stoj¹cy przy szosie warszawskiej, obroñcom ne ¿o³nierzom i ofi cerom 115. pp walcz¹cych ojczyzny w 1939 r. poświêcone s¹ 2 pomniki w obronie Ró¿ana. na rynku, równie¿ tam wystawiony jest trze- Obok kościo³a znajduje siê plebania z XIX w. ci pomnik ku pamiêci ¿o³nierzy walcz¹cych Zarówno świ¹tynia, jak i plebania oraz ich oto- z okupacj¹ hitlerowsk¹ i stalinowsk¹, ze szcze- czenie zosta³y w ostatnich latach wysi³kiem gólnym uwzglêdnieniem ¿o³nierzy AK, NSZ ks. proboszcza, parafi an, samorz¹du i in. pod- i Narodowego Zjednoczenia Wojskowego. dane pracom konserwatorskim. Za sprawne Niedaleko rynku znajduje siê kośció³ parafi al- i szeroko zakrojone prace ks. kanonik Ryszard ny pw. św. Anny, który nale¿y zwiedziæ w pierw- K³osiñski w 2011 r. otrzyma³ od Ministra Kul- szym rzêdzie. Kośció³ ten zosta³ pobudowany tury i Dziedzictwa Narodowego z³ot¹ odznakê w 1. po³. XVI w., kilkakrotnie remontowany, zo- „Za opiekê nad zabytkami”. sta³ poddany ca³kowitej przebudowie w latach Niedaleko kościo³a znajduje siê cmentarz 1907–1913 wg projektu Stefana Szyllera. Prze- parafi alny, na którym warto zobaczyæ zabyt- róbka polega³a na rozebraniu czêści środkowej kowe nagrobki, w tym rodziny Gromadzkich kościo³a, pobudowaniu nowego, prostopad³ego z 1895 r. przedstawiaj¹cy postaæ anio³a, kapli- do wcześniejszej osi świ¹tyni, w wyniku cze- cê grobow¹ rodziny Kossakowskich (1880 r.), go jakby „obróci³a” siê ona o 90o, prezbiterium pochyliæ siê nad zbiorowymi mogi³ami ofi ar i czêśæ zachodnia, wejściowa, sta³y siê boczny- wojny. mi kaplicami, tworz¹cymi wraz z czêści¹ nawy Wśród wspomnianych wcześniej 4 fortów g³ównej rodzaj transeptu. rosyjskich najlepiej zachowa³ siê fort I, wiele Nowo wzniesiony kośció³ w czasie I wojny lat wykorzystywany jako warsztaty szkolne światowej uleg³ powa¿nemu uszkodzeniu, ZSZ, obecnie planuje siê tu zorganizowanie ucierpia³ te¿ podczas walk frontowych tzw. muzeum powiatu makowskiego.

Powiat makowski 107

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 110707 22012-11-27012-11-27 113:05:203:05:20 Rzewnie (siedziba gminy)

205 206

207 208

205 Panorama Rzewni 206 Fragment meteorytu pułtuskiego 207 Urząd Gminy 208 Publiczna Szkoła Podstawowa im. Armii Krajowej w Rzewniu 209 Plac zabaw dla najmłodszych

209

iejscowośæ le¿y ok. 8 km od drogi kra- Nazwa Rzewnie pochodzi od du¿ego kom- Mjowej nr 61 Warszawa−Ostro³êka (zjazd pleksu leśnego Rzwieñ, a pierwsze informa- w miejscowości £aś), teren gminy znajduje siê cje o tym terenie pochodz¹ z XV w. W XIX w. na po³udniowy wschód od Makowa, w zako- wspomina siê o wsi i folwarku, administra- lu Narwi, która ogranicza gminê od wschodu cyjnie nale¿¹cych do gminy Sielc, a do cieka- i od po³udnia. wostek nale¿y fakt, ¿e w okolicach Rzewnia

108 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 110808 22012-11-27012-11-27 113:05:213:05:21 210 211

212 213 214

210 Festyn gminny 211 Kościół parafi alny pw. św. św. Apostołów Piotra i Pawła 212 Wnętrze świątyni 213, 214 Przydrożne krzyże

spad³y najwiêksze okazy meteorytu pu³tu- W Rzewniu znajduje siê kośció³ parafi alny skiego. pw. św. św. Ap. Piotra i Paw³a (parafi a powsta³a Bogactwem naturalnym gminy s¹ jej z³o¿a w 1958 r.), drewniany, szalowany, z dwuspado- kruszywa, bogactwem gospodarczym – dobre wym dachem krytym blach¹, na kalenicy wie- grunty rolne pozwalaj¹ce na uprawê ziemi ¿yczka z sygnaturk¹. Przy wejściu do kościo³a i na hodowlê, bogactwem terenu – nieska- znajduje siê czworoboczna wie¿a, zwê¿aj¹ca ¿one środowisko i dobre warunki do wypo- siê uskokiem, z czterospadowym daszkiem czynku i rekreacji (np. zbiornik w Brzuzem zakoñczonym cebulowym he³mem. Świ¹tynia Du¿ym). zosta³a wybudowana w latach 1958–1960.

Powiat makowski 109

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 110909 22012-11-27012-11-27 113:05:263:05:26 Sieluń (gmina Młynarze)

215 216

215 Zdjęcie kościoła w Sieluniu z lat 1913−1931 216 Kościół pw. św. Stanisława Biskupa Męczennika współcześnie

ieś przy drodze nr 61 Warszawa–Os- powtórna erekcja parafi i, która musia³a ist- Wtro³êka, nad rzek¹ Ró¿, w pobli¿u jego nieæ ju¿ w pocz¹tkach XIII w., a w niewiele ujścia do Narwi. Nazwa Sieluñ, jak twierdz¹ lat później (1393 r.) osada otrzyma³a prawa jêzykoznawcy, jest pochodzenia pruskiego che³miñskie. W celu ochrony miejscowego i wywodzi siê od nazwy osobowej Selune. proboszcza wzniesiono miêdzy Ró¿em a je- Pierwsze udokumentowane dane o Sieluniu ziorem Sieluñskim warown¹ siedzibê zwan¹ pochodz¹ z 1387 r., choæ wed³ug ks. Grzy- od 1410 r. fortalicj¹ czy zamkiem. Do dziś bowskiego miejscowośæ ta mog³a istnieæ z tego „zamku” pozosta³y resztki fundamen- ju¿ w XIII w., a na pewno wtedy w³aśnie do- tów na ornym polu. bra sieluñskie zosta³y przekazane przez ksiê- Dobra sieluñskie sk³ada³y siê z 5 zespo³ów cia mazowieckiego biskupstwu p³ockiemu, maj¹tkowych zwanych kluczami. By³o tu wie- a w centrum tych dóbr wystawiono kośció³. le wiosek i siedzib szlacheckich. Rosn¹ce przez Rozwój osadnictwa w tej czêści Mazow- dziesiêciolecia uprawnienia zarz¹dzaj¹cych sza zahamowa³y najazdy Prusów i Litwinów, dobrami sprawi³y, ¿e szlachta spod jurysdykcji ogromne zniszczenia i grabie¿e dotknê³y rów- ksi¹¿êcej przesz³a ca³kowicie pod jurysdykcjê nie¿ Sieluñ. St¹d w³aśnie w 1387 r. nast¹pi³a biskupi¹ i pe³n¹ zale¿nośæ. Szlachta sieluñska

110 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 111010 22012-11-27012-11-27 113:05:313:05:31 217

218 219

217 Pogrzeb ks. proboszcza Aleksandra Brzózego, 15 maja 1950 r. Warto zwrócić uwagę na stopień zniszczenia kościoła 218 Wnętrze świątyni 219 Pomnik rozstrzelanych we wrześniu 1939 r.

stara³a siê, szczególnie od XVII w., wyzwoliæ Wiek XIX rozpocz¹³ siê budow¹ murowa- z poddañstwa od „ksi¹¿¹t sieluñskich”. Wy- nego kościo³a, gdy¿ drewniana świ¹tynia zwolenie szlacheckich mieszkañców dóbr z 1691 r. spali³a siê. Z biegiem czasu kośció³ spod w³adzy prepozytów nast¹pi³o dopiero sta³ siê zbyt ma³y i w latach 1913–1919 zosta³ w 1791 r., a samo ksiêstwo sieluñskie zlikwi- powiêkszony i przebudowany wg projektu Ste- dowali Prusacy po III rozbiorze Polski. fana Szyllera.

Powiat makowski 111

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 111111 22012-11-27012-11-27 113:05:333:05:33 220

220 Mogiła załogi polskiego samolotu „Karaś” zestrzelonego w wojnie obronnej 1939 r.

Nie dane mu by³o d³ugo postaæ, w 1944 r. Nie mo¿na te¿ omin¹æ pobliskiego cmen- zosta³ zburzony, jednak wysi³kiem parafi an tarza parafi alnego z mogi³ami lotników pol- szybko odbudowany i funkcjonuje do dziś pw. skich zestrzelonych w pobliskiej wsi Modzele św. Stanis³awa Biskupa Mêczennika. we wrześniu 1939 r. oraz wspóln¹ mogi³ê roz- Warto zobaczyæ ten remontowany w ostat- strzelanych w tym samym czasie na tzw. Wy- nim okresie kośció³ parafi alny, a w nim m.in. sokim Dziale (przy drodze do Chorzel) miesz- krzy¿ o³tarzowy z pocz¹tków XIX w. oraz kañców okolicznych wsi (na miejscu zbrodni XVIII-wieczn¹ granitow¹ kropielnicê. równie¿ znajduje siê tablica pami¹tkowa).

112 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 111212 22012-11-27012-11-27 113:05:363:05:36 Stare Glinki (gmina Sypniewo)

221 222

223 224

221 Pozostałości parku dworskiego 222 Szpaler grabów 223 Kurhan z fi gurą Matki Bożej i tablicą poświęconą żołnierzom powstania listopadowego 224 Kapliczka słupowa z 1. poł. XIX w.

ieś jeszcze w 1817 r. by³a czêści¹ dóbr Pa³ac zosta³ zniszczony w 1920 r., jego po- Wprzyby³ej z Pomorza rodziny Gostom- zosta³ości rozebrano w 1945 r., modrzewio- skich h. Na³êcz. Po ślubie córki Paw³a Go- w¹ kaplicê zniszczyli Niemcy w 1944 r. (na stomskiego – Anieli – z ksiêciem Kalikstem jej miejscu stoi nowa, murowana), zniszczyli Woronieckim maj¹tek przeszed³ w posiadanie te¿ kaplicê z kryptami, w miejscu której znaj- ksi¹¿¹t Woronieckich. By³ to dośæ znaczny duje siê obecnie betonowy sarkofag kryj¹cy maj¹tek, w którym oprócz ziemi znajdowa- prochy Kaliksta Woronieckiego i cz³onków ³y siê m.in. m³yn, cegielnia, gorzelnia. Park jego rodziny. i kaplica znajduj¹ siê ok. 5 km na pó³nocny Mimo tych zniszczeñ warto wybraæ siê wschód od Sypniewa. do Glinek, zwiedziæ park licz¹cy 7,84 ha Gniazdem rodzinnym by³ pa³acyk po³o¿o- z zachowanym szpalerem grabów. Interesuj¹- ny w parku powsta³ym na prze³omie XVIII ca jest te¿ kapliczka s³upowa z 1. po³. XIX w., i XIX w. Rówieśniczk¹ parku by³a wystawiona murowana z ceg³y, z 3 wnêczkami, przykryta w 1792 r. modrzewiowa kapliczka pw. św. Jana daszkiem. Kantego, ok. 1856 r. powsta³a w pobli¿u muro- W czasie powstania listopadowego w maj¹t- wana kaplica z krypt¹ grobow¹. ku by³ punkt opatrunkowy rannych, nie wszyst-

Powiat makowski 113

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 111313 22012-11-27012-11-27 113:05:373:05:37 225

225 Kaplica w Starych Glinkach

kich udawa³o siê uratowaæ, 9 z nich (przekaz Oddali ¿ycie/aby Polska/by³a Polsk¹/9 – ciu g³osi, ¿e uczestników bitwy pod M³ynarza- nieznanym/ ¿o³nierzom/ powstania listopa- mi) pochowano na miejscu, nad nimi usypano dowego/tu spoczywaj¹cym/Czciciele Matki kurhan, na którym obecnie znajduje siê du¿a Bo¿ej/w Glinkach/8 IX 1981 fi gura Matki Boskiej i kamieñ z napisem:

114 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 111414 22012-11-27012-11-27 113:05:433:05:43 Suche (gmina Płoniawy-Bramura)

226 227

228 229

226 XIX-wieczny dworek 227 Park dworski 228 Kapliczka słupowa z fi gurą św. Jana Nepomucena 229 Malowniczy ogród jednego z gospodarstw we wsi

ieś nad Orzycem, 2 km na pó³noc skiej zosta³ mu zabrany, powtórnie generalnie Wod miejscowości gminnej, a jednocześ- przebudowany i s³u¿y³ jako domek myśliwski nie na pograniczu kompleksu leśnego S³awki. gauleiterowi Erichowi Kochowi. Po wojnie Nazwa pochodzi prawdopodobnie od topogra- dwór wróci³ do w³aścicieli, obecnie mieszkaj¹ fi i – miejsca suchego wśród okolicznych ba- tam potomkowie pp. Olszewskich. gien i mokrade³. Dworek jest parterowy, drewniany, otyn- Tutejszy maj¹tek wchodzi³ w sk³ad dóbr po- kowany, przykryty czterospadowym dachem, bliskiej wsi Krasne, a ca³ośæ by³a w posiadaniu nad g³ównym wejściem pobudowano balkon rodziny Krasiñskich. Dla nich zapewne wybu- wsparty dwoma s³upami. dowano w 1. po³. XIX w. dworek, który w 1926 r. Wokó³ dworku rozci¹ga siê park za³o¿ony sta³ siê w³asności¹ Zygmunta Olszewskiego, równocześnie z budowanym obiektem, w któ- ziemianina z s¹siedniego S¹trzaska, sêdziego, rym zachowa³o siê wiele okazów starodrze- porucznika u³anów. W³aściciel przerobi³ wnê- wu; na osi dworku znajduje siê staw, a ca³ośæ trza dworku, który podczas okupacji hitlerow- utrzymana jest we wzorowym stanie.

Powiat makowski 115

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 111515 22012-11-27012-11-27 113:05:443:05:44 Sypniewo (siedziba gminy)

230 231

232 233

230 Wczesnośredniowieczne grodzisko 231 Kościół pw. bł. Maksymiliana Kolbego 232 Plebania z 1924 r. 233 Murowana kapliczka ufundowana przez Aleksandrę i Antoniego Kochanowiczów

ieś w pobli¿u rzeki Ró¿, maj¹ca bar- dziêki badaniom archeologicznym stwierdzo- Wdzo stare tradycje osadnicze. Zespó³ no istnienie pozosta³ości zabudowañ miesz- osadniczy po³o¿ony jest ok. 2 km na zachód kalnych, gospodarczych, palenisk itp. Rozleg³a od obecnej wsi Sypniewo, le¿y na lewym osada funkcjonowa³a do XI w., a mieszkañcy brzegu rzeczki, sk³ada siê z grodziska, osady, zajmowali siê g³ównie upraw¹ roli, ale tak- cmentarzyska. Grodzisko typu pierścienio- ¿e rybo³ówstwem i ró¿nymi zajêciami typu wego jest datowane na VIII w., zlokalizowane rzemieślniczego (np. bednarstwem, garncar- by³o w dolinie zabagnionej wylewami Ró¿a stwem, szewstwem). (dodatkowy element obrony) i zamieszka³e Wśród okolicznych mieszkañców funkcjo- do XI w., kiedy uleg³o spaleniu. Obok wielu nuj¹ trzy nazwy grodziska: „Okopy”, „Szwedz- przedmiotów codziennego u¿ytku, na terenie ki Rogal” i „Gród” grodziska znaleziono monetê – denar Ottona Grodzisko jest bardzo dobrze widoczne w te- i Adelajdy wybity w 991 r., co mo¿e świadczyæ renie, dotrzeæ do niego mo¿na jad¹c ul. Gro- o ówczesnych kontaktach i wymianie towa- dzisk. Przez wiele lat prowadzone tam by³y ba- rowej. Od X w. istnia³a tu osada podgrodowa, dania wykopaliskowe, które przynios³y liczne

116 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 111616 22012-11-27012-11-27 113:05:483:05:48 zabytki. Obecnie znajduj¹ siê one w zbiorach W pobli¿u tego zespo³u powsta³a wieś, któ- Pañstwowego Muzeum Archeologicznego ra musia³a istnieæ ju¿ w XIV w., bo wchodzi³a w Warszawie i Muzeum Kultury Kurpiowskiej w sk³ad klucza g¹sewskiego ksiêstwa sieluñ- w Ostro³êce (niestety, w obu przypadkach skiego prepozytów katedry p³ockiej. Do 1440 r. – w magazynach). Sypniewo i okoliczne tereny nale¿a³y do para- Od XI w. datuj¹ siê pochówki na przyleg³ym fi i w Sieluniu, a nastêpnie do parafi i w G¹se- do osady cmentarzysku, o tyle interesuj¹ce, wie. W pobli¿u grodziska, ok. 200 m od nie- ¿e s¹ to pochówki szkieletowe, rzêdowe i wie- go, w miejscu zwanym Porytka, mia³ jakoby lowarstwowe, orientowane g³owami na wschód istnieæ kośció³ pw. św. Laurentego (Wawrzyñ- i na zachód, a co ciekawe, tylko niektóre ca), o którym mówi protokó³ wizytacji parafi i w trumnach. Cmentarzysko funkcjonowa³o g¹sewskiej z 1695 r., powo³uj¹c siê przy tym do XVIII w., czyli do przypuszczalnego koñca na „du¿o wcześniejsze zapiski z poprzednich grzebalnej funkcji cmentarza, kryje 2000 po- wizytacji”. Szkoda jednak, ¿e ten fakt nie ma chówków i jest najwiêkszym tego typu nie tyl- umocowania w czasie, brak jest fundatorów ko w Polsce, ale i w tej czêści Europy. świ¹tyni, losów obiektu itd. A mo¿e ktoś

234 235

236 237

234 Przeniesiona z Gąsewa plebania z 1862 r. 235 Budynek Ochotniczej Straży Pożarnej oraz Gminnego Ośrodka Kultury 236 Mogiła sypniewskich księży 237 Pomnik Józefy Chełmińskiej zmarłej 4 kwietnia 1918 r.

Powiat makowski 117

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 111717 22012-11-27012-11-27 113:05:523:05:52 238 239

238 Zielony zakątek przy jednej z posesji 239 Stadion w Sypniewie

z m³odych badaczy podejmie siê trudu wyjaś- Kolbe. W kościele warto zobaczyæ Stacje Mêki nienia istnienia byæ mo¿e najstarszego mazo- Pañskiej pochodz¹ce z 1918 r. oraz z tego¿ cza- wieckiego przybytku sakralnego? su obraz Chrzest Chrystusa. Po raz pierwszy Sypniewo zosta³o wymie- Po ostatniej wojnie Sypniewo uniknê³o tak nione w XV w. (Zyppnow), napis prawid³owy popularnego wyludnienia wsi, przeciwnie Sypniewo pochodzi z 1513 r. i jest wyprowa- – rozbudowa³o siê, do czego przyczyni³o siê dzane od nazwiska Sypieñ. z jednej strony dobre zaopatrzenie, z drugiej Mimo wczesnego zasiedlania tych ziem, stworzone dogodne warunki osiedlania siê dobrej jakości tutejszych gleb, osady i wioski na miejscu. Znika³y drewniane cha³upy, wzno- by³y rozrzucone wśród lasów, nara¿one na dzi- szono nowe, murowane, ale znaleźæ mo¿na k¹ zwierzynê. Świadczyæ o tym mo¿e fragment równie¿ obiekty zabytkowe. opisu Sypniewa z XVI w. prezentowany przez Do zabytkowych obiektów drewnianych A. Pawiñskiego: Sipniewo – wieś otoczona w Sypniewie zaliczyæ nale¿y pobudowan¹ drewnian¹ palisad¹, której bramy zamykano w 1862 r. plebaniê w G¹sewie, uszkodzon¹ na noc, aby nie dostawa³y siê do zagród wilki. w czasie ostatniej wojny, remontowan¹ w la- W nocy czuwa³ stró¿. tach 60. XX w. Przeniesiona do Sypniewa zo- Mimo znacznego zalesienia okolicy, by³a sta³a ponownie z³o¿ona i wyremontowana to wieś w³ościañska, a podstawê gospodarki w pocz¹tkach lat 90. ubieg³ego wieku. Budy- stanowi³a uprawa ziemi, która musia³a wp³y- nek jest zrêbowy, oszalowany, dwutraktowy waæ na rozwój miejscowości, bo w 1827 r. by³a z niewielk¹ wnêk¹ przy wejściu, przykryty da- wsi¹ gminn¹, a teren gminy obejmowa³ a¿ 36 chem dwuspadowym, naczó³kowym, blasza- wiosek, po miejscowości Chudek, Przystañ, nym. W obecnej chwili mieści siê tu biblioteka Now¹ Wieś pod Ostro³êk¹. gminna. Drewno jednak d³ugo pozosta³o podstawo- Innym obiektem o charakterze zabytko- wym budulcem i z niego wraz z powo³aniem wym, tym razem murowanym, jest plebania tu parafi i wzniesiono w Sypniewie w 1914 r. kościo³a parafi alnego w Sypniewie. Wybudo- kaplicê, rozebran¹ w 1944 r. Po II wojnie świa- wana zosta³a w 1924 r., w czasie ostatniej woj- towej wzniesiono drewniany, tymczasowy koś- ny zniszczona (1942 r.), odbudowê rozpoczêto ció³, a w latach 1971–1974 zosta³a wybudowa- po 1945 r., doprowadzaj¹c jedynie do po³owy, na murowana świ¹tynia pw. b³. Maksymiliana dokoñczenie prac nast¹pi³o w 1980 r.

118 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 111818 22012-11-27012-11-27 113:05:563:05:56 Szczuki (gmina Płoniawy-Bramura)

240 241 242

243 244

240 Dworek z 1870 r. 241 Tablica upamiętniająca pobyt w Szczukach Marii Skłodowskiej 242 Krzyż z 1895 r. 243 Jeden z zachowanych budynków folwarku 244 Pozostałości po cukrowni „Krasiniec”

ieś po³o¿ona nad Wêgierk¹, a nazwa Zapewne dla zarz¹dzaj¹cych maj¹tkiem Wmo¿e pochodziæ od bogactwa ³owionych Krasiñskich – rodziny ¯órawskich − wznie- niegdyś w tej rzece ryb. siono ok. 1870 r. dworek. Budynek jest muro- Szczuki mia³y byæ ju¿ w XIV w. w posiada- wany z ceg³y, otynkowany, parterowy z piêtro- niu rodziny Krasiñskich z Krasnego, odleg³ego w¹ wystawk¹, do budynku przylega drewniany st¹d o 3 km, st¹d w³aśnie pochodzi³ urodzony ganek, obiekt przykryty jest blaszanym, dwu- w XVI w. Jan Krasiñski – kanonik gnieźnieñski spadowym dachem, obecnie w bardzo z³ym i krakowski, historyk, autor dzie³a Polonia. stanie. Na terenie wsi hr. Ludwik Krasiñski pobu- W maj¹tku tym w styczniu 1886 r. rozpoczê- dowa³ w latach 1886–1887 cukrowniê, jeden ³a pracê jako guwernantka dzieci ¯órawskich – z najwiêkszych zak³adów przemys³owych tej Maria Sk³odowska. Poza swymi obowi¹zkami, czêści Mazowsza, a ca³y okoliczny teren roz- jak sama pisze: …utworzy³am ma³¹ klasê dla budowuj¹cego siê zak³adu fabrycznego przyj¹³ wiejskich dzieci, które za rz¹dów rosyjskich nazwê „Krasiniec”. nie mia³y siê gdzie uczyæ (…). Puszcza³yśmy

Powiat makowski 119

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 111919 22012-11-27012-11-27 113:05:583:05:58 245 246

245 Figura Matki Bożej z 1895 r. 246 Tablica upamiętniająca pomordowanych w okresie okupacji

te¿ w obieg ksi¹¿ki polskie (…) praca oświa- ¿a na studia i poświêci³a siê pracy naukowej, towa by³a niebezpieczna (…) grozi³a wiêzie- staj¹c siê wkrótce nie tylko jedn¹ z najwybit- niem lub deportacj¹ na Sybir. niejszych Polek, ale zajmuj¹c bardzo wysok¹ W Szczukach przysz³a dwukrotna noblist- pozycjê światow¹ w dziedzinie osi¹gniêæ na- ka prze¿y³a sw¹ pierwsz¹ mi³ośæ, pokochali ukowych. siê z najstarszym synem ¯órawskich – Kazi- Pobyt i pracê Sk³odowskiej w Szczukach mierzem, ale jego rodzice nie chcieli s³yszeæ upamiêtnia³a tablica na dworku umieszczo- o ich ma³¿eñstwie. na w 1967 r., zamieniona na now¹, bardziej W czerwcu 1889 r. Sk³odowska zakoñczy³a czyteln¹, któr¹ ods³oniêto w 2008 r. pracê w maj¹tku, potem wyjecha³a do Pary-

120 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 112020 22012-11-27012-11-27 113:06:023:06:02 Szelków (siedziba gminy)

247 248

249 250

247 Orzyc w Szelkowie 248 Jeden z zachowanych budynków pocztowych 249 Kościół pw. św. św. Szymona i Judy Tadeusza 250 Pięknie wyremontowany budynek z 1924 r.

ieś nad Orzycem, na pograniczu Wyso- ków Szelkowa by³o tu 6 kolejnych kościo³ów. Wczyzny Ciechanowskiej i Równiny Kur- Wiêkszośæ z nich by³a obiektami drewnia- piowskiej, przy drodze krajowej nr 61. nymi ulegaj¹cymi po¿arom, niektóre trawi³ Od 1247 r. (pierwsza pisemna wzmian- czas, a kośció³ wzniesiony w pocz¹tkach XX w. ka o folwarku) stanowi³a w³asnośæ biskup- (konsekracja 1907 r.) zosta³ wysadzony w po- stwa p³ockiego, w 1449 r. zosta³a przekazana wietrze przez Niemców w 1944 r. Zgodê na bu- przez bp. Paw³a Gi¿yckiego na prepozyturê dowê nowego kościo³a parafi a uzyska³a dopie- kolegiaty pu³tuskiej (dochody ze wsi i folwar- ro w 1975 r., a poświêcenie obecnej świ¹tyni ku przypada³y wy³¹cznie kanonikom w Pu³- pw. św. św. Szymona i Judy Tadeusza nast¹pi- tusku). W nied³ugim czasie (1462) wróci³a ³o ju¿ w 1978 r. W tej sytuacji parafi a nie ma do dóbr biskupich, a od XVII w. do 1773 r. by³a znacz¹cych zabytków, a jedynym obiektem w³asności¹ kolegium pu³tuskiego znajduj¹ce- pod ochron¹ konserwatorsk¹ jest obraz Ecce go siê w gestii zakonu jezuitów. Homo znajduj¹cy siê na plebanii. Parafi a powsta³a w 1402 r. i przyznano jej 10 Szelków w historii zaznaczy³ siê kilkoma wiosek. Jak siê popularnie mówi, na 6 wie- faktami. Le¿a³ na trasie petersburskiej, wiêc

Powiat makowski 121

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 112121 22012-11-27012-11-27 113:06:053:06:05 251 Pomnik rodziny Zielińskich, właścicieli majątku Ciepielewo 252 Grób rodziny Rzechowskich 253 Mogiła żołnierzy Wojska Pol- skiego poległych w walkach 1920 i 1939 r.

251 252

253

na prze³omie XVIII i XIX w. by³a tu stacja Wa¿nym i nowoczesnym przedsiêwziêciem pocztowa, której budynki wzniesione ok. sta³o siê zorganizowanie w Szelkowie placów- 1800 r. istniej¹ do chwili obecnej i repre- ki muzealnej. Muzeum powsta³o w 1897 r. zentuj¹ styl klasycystyczny. S¹ to: budynek i mia³o charakter etnografi czny i rolniczy, by³o stacji i budynek stajni z pokojami dla pocz- pierwszym w guberni ³om¿yñskiej i jednym tylionów, niestety, ten ostatni jest obecnie z pierwszych muzeów wiejskich w Królestwie w bardzo z³ym stanie technicznym i wymaga Polskim. Muzeum istnia³o do I wojny świato- remontu. wej, podczas której uleg³o zniszczeniu.

122 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 112222 22012-11-27012-11-27 113:06:093:06:09 254 255

256

254 Pomnik żołnierzy wojny bolszewickiej 1920 r. 255 Grupa zapustna przed Gminnym Ośrodkiem Kultury 256 Start do I Półmaratonu

Opieraj¹c siê na tak odleg³ej i wspania³ej tra- na 2 wspania³e nagrobki piaskowcowe: rodziny dycji warto by do tej idei wróciæ i zorganizowaæ Zieliñskich, w³aścicieli maj¹tku Ciepielewo placówkê, w której gromadzone by³yby zbiory i budowniczych tamtejszego pa³acu, oraz ro- np. w wyremontowanych pomieszczeniach dziny Z. i W. Rzechowskich, eklektyczny, z ok. dawnej poczty. 1866 r., przedstawiaj¹cy klêcz¹ce dzieci i mê¿- Gor¹cym okresem w dziejach tej osady by³ czyznê oraz krzy¿ opleciony bluszczem. 1905 r., kiedy to dosz³o do manifestacji i straj- Do chwalebnych kart historii Szelkowa pod- ków szkolnych w obronie jêzyka polskiego. czas II wojny światowej nale¿y brawurowa Sprawa obrony nie tylko jêzyka, ale i ca³ej na- akcja odbicia z miejscowego posterunku ko- szej pañstwowości powróci³a w 1920 r., kiedy mendanta obwodu AK Maków – Aleksandra to w Szelkowie trwa³y za¿arte zmagania wojska Piasecznego. polskiego, zw³aszcza 101. lidzkiego pp z armi¹ W czasach nam najbli¿szych lokalne tra- bolszewick¹. Pomnik bohaterom tych walk dycje dorocznych obrzêdów i zwyczajów kon- znajduje siê w centrum Szelkowa, przy skrzy¿o- tynuuje zespó³ zapustny Klubu Seniora, tak waniu dróg, mogi³ê ¿o³nierzy tej wojny i II woj- w formie prezentacji tego zwyczaju, jak te¿ ny światowej mo¿na zobaczyæ na miejscowym w innych dziedzinach, np. uczestnicz¹c w prze- cmentarzu. Tam równie¿ warto zwróciæ uwagê gl¹dach dawnej miejscowej kuchni.

Powiat makowski 123

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 112323 22012-11-27012-11-27 113:06:123:06:12 Święta Rozalia (gmina Rzewnie)

257 258

259 260

257 Kaplica pw. św. Rozalii 258 Dożynki Powiatowe w Świętej Rozalii – występ „Klubu Stokrotka” działającego przy Gminnym Ośrodku Kultury w Szelkowie 259 Przedstawiciele poszczególnych gmin wraz z wieńcami dożynkowymi 260 Pomnikowy dąb w pobliżu kaplicy

roczysko leśne oddalone ok. 3 km od wsi obraz św. Rozalii – patronki chroni¹cej przed US³ojki (ok. 2 km od drogi nr 61, skrêt zaraz¹ i pomorem. Pozostawiony w tym miej- w miejscowości £aś), na skraju lasów magnu- scu obraz zas³yn¹³ wkrótce ró¿nymi ³askami, szewskich. Na polanie wśród starych dêbów co zrodzi³o kult św. Rozalii, a to z kolei wp³y- i lip, bêd¹cych pomnikami przyrody, znajduje nê³o na budowê w 1709 r. (wg innych wersji siê kaplica murowana z ceg³y pw. św. Rozalii, – w 1707 r.) modrzewiowego kośció³ka. bêd¹ca fi li¹ kościo³a parafi alnego w Szelkowie, O pocz¹tkach pobytu świêtej w tym miejscu pobudowana w latach 1991–1995. mówi lokalna legenda, któr¹ przytaczam za R. Tereny tutejszych wielkich lasów nale- Markowskim: po ucieczce ze swego ksi¹¿ê- ¿a³y do rodu Krasiñskich i przypuszcza siê, cego domu na Sycylii (czyli w XII w.) Świêta ¿e to oni w³aśnie przywieźli ze sob¹ z W³och Rozalia razem ze Świêtym Rochem przywê-

124 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 112424 22012-11-27012-11-27 113:06:153:06:15 261

261 Teren przy kaplicy

drowali na pewien czas w te w³aśnie odludne dzie – kamiennego deszczu. Udzieli³a w ten strony i tu na leśnej polanie, pośród starych sposób ludziom jakiejś powa¿nej przestrogi, lip i dêbów, sama za³o¿y³a swoj¹ skromn¹ nie czyni¹c przy tym nikomu jakiejkolwiek pustelniê. Świêty Roch poszed³ jeszcze tro- krzywdy. chê dalej i swoj¹ pustelniê za³o¿y³ po drugiej Wspomniany kośció³ek z pocz¹tków stronie Narwi tj. w Sadykrzu. Zanim tu dosz³a XVIII w. przetrwa³ do jesieni 1944 r., kie- owa Świêta Dziewica spotka³a w okolicznym dy to ¿o³nierze radzieccy zburzyli świ¹tyniê lesie wielki kamieñ, przy którym postanowi- i wykorzystali na opa³, przetrwa³ na szczêś- ³a trochê odpocz¹æ. Na tym w³aśnie kamie- cie ukryty przez ksiêdza obraz świêtej, dzie- niu pozostawi³a na pami¹tkê – wyraźny ślad ³o datowane na XVIII w. W 1946 r. powsta³ swojej boskiej stopy. Przetrwa³ on wiele wie- nowy, drewniany kośció³, który funkcjono- ków, a¿ do ostatniej wojny, kiedy to Niemcy wa³ do 1995 r. Staraniem ksiêdza proboszcza rozbili czêśæ owego kamienia… Wed³ug tu- z Szelkowa sprowadzone zosta³y do nowej tejszej tradycji Świêta Rozalia zawita³a w te kaplicy relikwie św. Rozalii, powróci³ i zwie- strony i to wcale nie tak dawno, bo w roku lokrotni³ siê ruch pielgrzymkowy. Odpust 1868. Zjawi³a siê (…) w wielobarwnej ilumi- w tym miejscu odbywa siê 3 i 4 września, nacji jasnego świat³a i przy g³ośnej kanona- w imieniny Rozalii.

Powiat makowski 125

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 112525 22012-11-27012-11-27 113:06:193:06:19 Węgrzynowo (gmina Płoniawy-Bramura)

262 263

264 265

262, 263 Plebania i kościół w Węgrzynowie na zdjęciach archiwalnych 264 Ambona przed pracami konserwatorskimi kościoła 265 Kościół pw. św. Ducha współcześnie

ieś nad rzek¹ Wêgierk¹, od której praw- w 1694 r. wzniesiono po po¿arze poprzednie- Wdopodobnie wziê³a sw¹ nazwê. go (1692). Kośció³ ten by³ kilkakrotnie prze- Parafi a zosta³a erygowana w 1398 r. przez Ja- rabiany w XVIII i XIX w., poddany generalnej kuba z Korzwi, bpa p³ockiego z fundacji Rogali konserwacji w 1972 r. Świ¹tynia jest kon- – podskarbiego warszawskiego. Jeszcze w po³. strukcji zrêbowej, oszalowana od zewn¹trz. XV w. wieś nale¿a³a do synów fundatora, Jana Prostok¹tny obiekt z wê¿szym prezbiterium – wojewody mazowieckiego i Rogali – kasz- ma 3 nawy, w wyposa¿eniu – 3 o³tarze, w du¿ej telana zakroczymskiego, później znalaz³a siê czêści barokowe, a uwagê zwracaj¹ artystycz- w dobrach rodu Krasiñskich. nie wykonane uszaki w o³tarzu g³ównym oraz W parafi alnym Wêgrzynowie, nale¿¹- XVIII-wieczna barokowa chrzcielnica. Ca³ośæ cym od 1506 r. do dekanatu przasnyskiego, przykryta jest wysokim dachem dwuspado- by³o kilka kolejnych kościo³ów drewnia- wym krytym blach¹, na którym znajduje siê nych, a obecny pw. św. Ducha wybudowany wie¿yczka z sygnaturk¹.

126 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 112626 22012-11-27012-11-27 113:06:203:06:20 266 267

269

268 270

266, 267 Pozostałości po murowanej świątyni 268 Pomnik na grobie proboszcza parafi i Węgrzynowo ks. Władysława Kozłowskiego 269 Czworaki cegielni w Węgrzynowie 270 Most na Węgierce

Przy kościele postawiona jest dzwonni- Nieopodal kościo³a rozpoczêto po I wojnie ca, prawdopodobnie z XVIII w., drewniana, światowej budowê nowej, murowanej świ¹- konstrukcji s³upowej, oszalowana, na planie tyni, ale ze wzglêdu na ograniczone środki kwadratu, przykryta dachem namiotowym. nie dokoñczono jej do wybuchu II wojny Obiekt zosta³ poddany gruntownej renowacji światowej. Podczas okupacji, w 1942 r. Niem- w 1972 r. cy rozebrali kośció³, a jego zarysy i fragmenty

Powiat makowski 127

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 112727 22012-11-27012-11-27 113:06:253:06:25 271

271 Malownicza Węgierka

zdobieñ mieszkañcy zachowali do dzisiejsze- W Wêgrzynowie warto te¿ zajśæ na miejscowy go dnia. cmentarz i w najstarszej czêści obejrzeæ interesu- Do obecnej chwili stoi równie¿ d¹b, z któ- j¹ce pomniki nagrobne, np. proboszcza Wêgrzy- rym wi¹¿¹ siê miejscowe legendy. Pierwsza nowa ks. W³. Koz³owskiego (1912 r.), w³aściciel- z nich mówi, ¿e za tym d¹bkiem, na pola- ki maj¹tku Szlasy-£azino G. Grodzkiej (1927 r.) nie sta³ kośció³, który zapad³ siê pod ziemiê, czy nowsze pomniki np. rodziny M³ynarskich, a na jego miejscu powsta³o bagno. Inna opo- w³aścicieli maj¹tku w M³odzianowie. wieśæ idzie dalej – dziedziczka tych dóbr bu- W pierwszych latach XX w. na polecenie dowa³a drogê i w tym celu wycinano las. Jeden Marii Ludwiki Czartoryskiej (córka Ludwika z okolicznych mieszkañców szed³ na rezu- Krasiñskiego) zbudowano w Wêgrzynowie ce- rekcjê do Wêgrzynowa, a przechodz¹c ko³o gielniê, a nieopodal czworaki − mieszkania „Gliniaka”, us³ysza³ dzwony kościelne. Prze- dla pracowników cegielni. Po 1945 r. i upañ- ra¿ony powiesi³ na d¹bku krzy¿yk, potem za- stwowieniu dalej mieszkali tam pracownicy p³aci³ za drzewko, by go nie ścinano. D¹b stoi cegielni a potem pracownicy leśni. Zarówno do dziś, a na nim wisi krzy¿yk i nikt przez cegielnia, jak i czworaki przetrwa³y i mo¿na 200 lat nie próbowa³ go usun¹æ. (za Ryszar- je zobaczyæ, udaj¹c siê do pobliskiego lasu dem Kujawskim). za rzek¹ Wêgierk¹.

128 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 112828 22012-11-27012-11-27 113:06:303:06:30 Oferta kulturalna i turystyczna Informacja turystyczna

rzedstawione z konieczności w skrócie walory historyczne i przyrodnicze ziemi makowskiej Pwszyscy chêtni mog¹ pog³êbiæ, uzupe³niæ lub dopiero poznaæ w oparciu o prezentowan¹ ofertê. W³adze samorz¹dowe, instytucje i organizacje spo³eczne czyni¹ wszystko, by zainteresowaæ przy- by³ych walorami tych terenów, ofert¹ zró¿nicowan¹ i ciekaw¹ dla ró¿nych grup wiekowych, grup zainteresowañ i ich mo¿liwości , o czym mog¹ przekonaæ siê Czytelnicy z poni¿szych propozycji.

Starostwo Powiatowe w Makowie Urz¹d Gminy M³ynarze Mazowieckim 06-231 M³ynarze, ul. Ostro³êcka 7 06-200 Maków Mazowiecki tel./fax 29 768 00 62 ul. Rynek 1 e-mail: [email protected] tel. 29 717 36 60, fax 29 717 36 64 www.gminamlynarze.pl e-mail: [email protected] www.powiat-makowski.pl Urz¹d Gminy P³oniawy-Bramura 06-210 P³oniawy-Bramura Urz¹d Miejski w Makowie tel. 29 717 80 61, fax 29 717 80 43 Mazowieckim e-mail: urz¹[email protected] 06-200 Maków Mazowiecki www.ploniawy-bramura.pl ul. Moniuszki 1 tel. 29 717 10 02, fax 29 717 15 07 Urz¹d Gminy w Ró¿anie e-mail: [email protected] 06-230 Ró¿an, pl. Obroñców Ró¿ana 4 www.makowmazowiecki.pl tel. 29 767 91 20, fax 29 767 91 21 e-mail: [email protected] Urz¹d Gminy Czerwonka www.rozan.eur.pl 06-232 Czerwonka, 38 tel. 29 717 95 05, fax 29 717 95 17 Urz¹d Gminy Rzewnie e-mail: [email protected] 06-225 Rzewnie, 19 www.czerwonka.pl tel. 29 761 34 09, fax 29 761 34 45 e-mail: [email protected] Urz¹d Gminy Karniewo http://ugrzewnie.pl 06-425 Karniewo ul. Pu³tuska 3 Urz¹d Gminy Sypniewo tel. 29 691 10 13, fax 29 691 10 73 06-216 Sypniewo, ul. Ostro³êcka 27 e-mail: [email protected] tel. 29 717 77 83, fax 29 717 78 16 www.karniewo.pl e-mail: [email protected] www.sypniewo.pl Urz¹d Gminy Krasnosielc 06-212 Krasnosielc Urz¹d Gminy Szelków ul. Rynek 40 06 – 220 Stary Szelków, 39 tel./fax 29 717 50 74 tel. 29 717 60 01, fax 29 717 60 04 e-mail: ugkrasnosielc@ post.pl e-mail: [email protected] www.gminakrasnosielc.pl www.szelkow.pl

Powiat makowski 129

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 112929 22012-11-27012-11-27 113:06:313:06:31 Muzea i kolekcje muzealne

a terenie powiatu makowskiego nie uda³o cach Krasnosielca, nios¹c pomoc, jak siê dziś Nsiê do chwili obecnej nawi¹zaæ do wspa- mówi – naszym mniejszym braciom (czyli nia³ych, ponad stuletnich tradycji muzeum zwierzêtom). Jednocześnie od ponad 30 lat szelkowskiego. Nie znaczy to, ¿e nie s¹ podej- kolekcjonuje stare i nowe aparaty do zdjêæ mowane dzia³ania, prowadzi siê prace organi- 3D (ma ich ponad 120), stereoskopy, dawne zacyjne nad utworzeniem placówki muzealnej i wspó³czesne fotografi e stereoskopowe (ok. w Ró¿anie, która spe³nia³aby funkcje groma- 5 tys.), gromadzi wszystko, co wi¹¿e siê z fo- dzenia i ochrony zabytków ruchomych ca³ego tografi ¹ trójwymiarow¹. Pasjê kolekcjonersk¹ powiatu – oby organizatorom starczy³o wy- ³¹czy z popularyzacj¹ tej ga³êzi fotografi i. trwa³ości i „dobrego klimatu”! Jest cz³onkiem Polskiego Klubu Stereosko- powego (PKS) i Miêdzynarodowego Zwi¹zku Kolekcja Tomasza Bielawskiego Stereoskopowego (ISU), uczestniczy w plene- Nowy Sielc rach fotografi cznych i fi lmowych oraz w war- 06-212 Krasnosielc sztatach, na których prowadzi wyk³ady, pre- +48 604 645 355 lekcje i pokazy. W 2007 r. prowadzony przez e-mail: [email protected] niego blog (o tematyce obrazowania stereo- www. fotomplastikon.pl skopowego) zosta³ uhonorowany tytu³em Bloga Roku w kategorii „Moje zainteresowa- Tomasz Bielawski – lekarz weterynarii, ko- nia i pasje”. Dotychczasow¹ „wypraw¹ ¿ycia” lekcjoner, pasjonat fotografi i stereoskopowej. p. Tomasza by³a w 2011 r. egzotyczna wê- Po ukoñczeniu studiów w SGGW, opuści³ drówka konna śladami podró¿nika Kazimie- rodzinn¹ Warszawê i zamieszka³ w okoli- rza Nowaka (1931–1936 – samotna podró¿

273

272

272 Tomasz Bielawski – lekarz weterynarii, kolekcjo- ner, pasjonat fotografi i stereoskopowej 273 Aparaty do fotografi i stereoskopowej 274 Część zbiorów Tomasza Bielawskiego 274

130 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 113030 22012-11-27012-11-27 113:06:313:06:31 po Afryce) po Namibii, a plon fotografi czny do miejscowych czasopism i teksty dla zespo- tej wyprawy mo¿na by³o ogl¹daæ w warszaw- ³ów, jednym s³owem nale¿y do niezast¹pio- skim Fotoplastikonie. nych wspó³organizatorów ¿ycia kulturalnego Równolegle z licznymi funkcjami w zawo- gminy. Od lutego 2011 r. pe³ni funkcjê so³tysa dowych zwi¹zkach lekarsko-weterynaryjnych wsi Nowy Sielc. i z zajêciami w „trójwymiarze”, jest aktyw- Kolekcjê mo¿na obejrzeæ po uzgodnie- nym dzia³aczem spo³ecznym, pisze artyku³y niu z jej w³aścicielem Imprezy

a terenie powiatu makowskiego, podob- Nnie jak w s¹siednich powiatach, odbywa- j¹ siê liczne imprezy, z jednej strony ukazuj¹ce osi¹gniêcia, g³ównie kulturalne i promuj¹ce najbli¿szy teren, z drugiej – stanowi¹ce formê relaksu i wypoczynku dla mieszkañców po- wiatu i turystów. Z wielu ró¿norodnych imprez odbywaj¹cych siê w powiecie, których kalendarz na kolejne 276 lata mo¿na znaleźæ w Internecie, proponujemy nastêpuj¹ce: Dni Makowa, Konkurs Poetycki 276 Jeden z koncertów uświetniających Dni Makowa „O wstêgê Orzyca”, Dni Ró¿ana, Dni Krasno- Mazowieckiego sielca, Wojewódzki Przegl¹d Kabaretów Wiej- skich STOPA w Karniewie i Przegl¹d Pieśni bogaty – ods³oniêcie kamienia pami¹tkowego Wielkopostnych w Amelinie. na Rynku, sesja popularno-naukowa, wystawa, korowód w strojach historycznych, wystêpy Dni Makowa itp., w nastêpnym roku prym wiod³y zespo³y muzyczne i sportowe, w 1992 r. ods³oniêto przy Impreza zosta³a zorganizowana po raz kościele parafi alnym odremontowany pomnik pierwszy w 1971 r. dla uczczenia 550 rocznicy poleg³ych w walkach o niepodleg³¹ Polskê, otrzymania praw miejskich. G³ównym organi- w 2001 r. pierzeje rynkowe otrzyma³y nazwy zatorem by³o Towarzystwo Mi³ośników Zie- (wraz z tablicami) zas³u¿onych Makowian. mi Makowskiej. Program tych dni by³ bardzo Od 2007 r. odbywaj¹ siê na Zalewie wyści- gi „Smoczych £odzi”, wystêpy gwiazd estrady, a w tym kalejdoskopie zmian i wzbogacania imprezy nie zmienia siê jednak g³ówna idea Dni – kultura, rozrywka, integracja, wypoczy- nek… i oby tak zosta³o! Dni Makowa odbywaj¹ siê w czerwcu (zwy- kle w pierwszej po³owie miesi¹ca), o dok³adnej dacie mo¿na dowiedzieæ siê na stronie: www.makowmazowiecki.pl.

Konkurs Poetycki „O wstêgê Orzyca” 275

275 Przygotowująca się do pokazu grupa rekonstruk- Konkurs zosta³ og³oszony po raz pierwszy cyjna w 1996 r. jako konkurs miejski. Corocznie zy-

Powiat makowski 131

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 113131 22012-11-27012-11-27 113:06:353:06:35 W programie czêsto znajduj¹ siê wiersze i legendy regionalne, dotycz¹ce okolic zwi¹za- nych z autorami. Bli¿szych informacji mo¿na zaczerpn¹æ na stronie: www.makowmazowiecki.pl.

Dni Ró¿ana

Od 1991 r. odbywaj¹ siê w Ró¿anie dni tego 277 miasta. Trudno wymieniæ wszystkie propo- zycje − dla dzieci jest np. „podró¿ na Dziki Zachód”, dla m³odych wystêpy miejscowych i okolicznych kapel muzycznych, wystêpy gwiazd estrady (uczestniczyli np. M. Rodo- wicz, Urszula, K. Krawczyk, zespó³ Big Cyc), ró¿norodne zawody sportowe, sta³ym punk- tem programu jest turniej si³owy, a ostatnio – zlot amerykañskich aut i motocykli. Ka¿dy wiêc wybrawszy siê w pierwszy weekend sierp-

279

278

277, 278 Laureaci Konkursu Poetyckiego „O wstęgę Orzyca”

skiwa³ oprócz liczby uczestników, coraz wy¿- sz¹ rangê i szerszy zasiêg, staj¹c siê w koñcu Miêdzynarodowym Konkursem Poetyckim. Odbywa siê on w 3 kategoriach: dla uczniów 280 szkó³ podstawowych, dla gimnazjalistów 279 Występy z okazji Dni Różana gromadzą licznych i uczniów szkó³ średnich oraz dla pozosta³ych mieszkańców autorów. Ostatnio dosz³a czwarta kategoria 280 Na jednej z ulic nieoczekiwanie powstała plaża – dla osób niepe³nosprawnych.

132 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 113232 22012-11-27012-11-27 113:06:373:06:37 nia do Ró¿ana znajdzie coś interesuj¹cego dla siebie.

Dni Krasnosielca

W 1999 r. mieszkañcy Krasnosielca i gminy mogli po raz pierwszy uczestniczyæ w wiod¹- cej, jak siê później okaza³o, imprezie kultu- ralno-sportowej. Organizowana w po³owie sierpnia przez Wójta Gminy i Dyrektora GOK 282 impreza umo¿liwia zaprezentowanie na fe- stynie dzieciêcym grup śpiewaczych i tanecz- 282 Występy artystyczne stanowią stały element Dni Krasnosielca nych, m³odzie¿y umo¿liwia uczestniczenie w turnieju pi³ki no¿nej, zmaganie siê w zawo- dach wêdkarskich, wys³uchanie ulubionych miejscowych przegl¹dów (np. Naj³adniejszy zespo³ów muzycznych. W ostatnim czasie im- Ogród), dlatego te¿ w sierpniu Krasnosielc prezê wzbogaca zlot motocyklowy czy wystêpy prze¿ywa wielkie „Dni”, w których warto znanych z telewizji zespo³ów, np. The Post- uczestniczyæ. man czy Marca Bocchino, wokalisty i kompo- zytora. Wojewódzki Przegl¹d Kabaretów Wiejskich Mi³ym akcentem jest równie¿ wrêczanie STOPA w Karniewie w trakcie trwania imprezy nagród laureatom O potêdze satyry mówi³ ju¿ Ignacy Krasicki, przekonuje nas te¿ o tym „awans” jaki przesz³y spotkania w Karniewie, które z niewielkiej imprezy zapustnej przekszta³ci³y siê z cza- sem w du¿y wojewódzki przegl¹d, a nawet po- nadwojewódzki – ca³ego Mazowsza i Podlasia. Pierwsze spotkanie mia³o miejsce w 1996 r., od 2000 r. nosi miano wojewódzkiego, skupia- j¹c na scenie najlepsze zespo³y z programami satyrycznymi. Przegl¹d adresowany jest do ze- spo³ów nieprofesjonalnych, mog¹ te¿ wystê- powaæ na nim wiejscy satyrycy, a na scenie za-

281 283

281 Puszczane nocą barwne balony zawsze wzbudza- 283 Występujący artyści to prawdziwi amatorzy ją wiele entuzjazmu

Powiat makowski 133

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 113333 22012-11-27012-11-27 113:06:413:06:41 284 286

284 XVI Wojewódzki Przegląd Kabaretów Wiejskich 286 Uczniowie podczas występu STOPA w Karniewie, 2011 r.

zwyczaj s¹ prezentowane teksty kabaretowe, w których znajduje odbicie sytuacja panuj¹ca refl eksyjnych i wzruszaj¹cych pieśni religij- na wsi i nastroje jej mieszkañców. Choæ po- nych w Amelinie. Organizatorami s¹: parafi a ziom artystyczny i styl wykonania jest ró¿ny, pw. Nawiedzenia NMP w Amelinie, Gminny licznie gromadz¹ca siê publicznośæ bawi siê Ośrodek Kultury w Krasnosielcu oraz miejsco- doskonale, dopinguj¹c „swoich”. wa szko³a podstawowa. Odbywa siê on zawsze Obok wystêpów scenicznych mo¿na bawiæ w pi¹t¹ niedzielê Wielkiego Postu, a uczestni- siê równie¿ w weso³ym miasteczku, na kier- cy wystêpuj¹ w kilku kategoriach: uczniowie maszach, przy wielu grach sprawnościowych, szkó³ podstawowych, gimnazjów, szkó³ śred- a wieczorem pobawiæ siê przy muzyce. nich oraz osoby doros³e. Wśród wykonawców Karniewo czeka na gości w pierwsz¹ niedzie- znajduj¹ siê soliści, zespo³y, chóry, schole (z lê lipca. ³ac. − rodzaj chóru m³odzie¿owego, dzia³aj¹- cego zwykle przy kościo³ach i szko³ach ró¿ne- Przegl¹d Pieśni Wielkopostnych w Amelinie go stopnia), wszyscy otrzymuj¹ pami¹tkowe gm. Krasnosielc dyplomy i drobne upominki, choæ najbardziej liczy siê sam udzia³ w tym spotkaniu muzyki Od 2005 r. mo¿na byæ widzem i s³ucha- religijnej. czem niecodziennego przegl¹du, pe³nego Przegl¹d, który zacz¹³ siê jako miêdzyg- minny, dawno przekroczy³ zainteresowaniem i uczestnictwem m³odzie¿y granice powiatu, a nawet województwa mazowieckiego. Wystêpom wokalnym towarzyszy (w szko- le) wystawa rêkodzie³a ludowego zwi¹zanego z Wielkanoc¹ i degustacja wyrobów kuchni re- gionalnej. Zainteresowanym polecamy wizytê w Ame- linie, gdzie zostan¹ gościnnie przyjêci. Przedstawione imprezy nie wyczerpuj¹ 285 oczywiście listy prezentacji kulturalnych po- 285 Organizatorami imprezy są: parafi a pw. Na- wiatu makowskiego. Wśród wydarzeñ regio- wiedzenia NMP w Amelinie, Gminny Ośrodek nalnych mo¿na wymieniæ jeszcze przegl¹dy Kultury w Krasnosielcu oraz miejscowa szkoła zespo³ów zapustnych w Rakach, Karniewie, podstawowa Sypniewie, Świêto Kapusty w Dr¹¿d¿ewie,

134 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 113434 22012-11-27012-11-27 113:06:443:06:44 Świêto Pieczonego Ziemniaka w Niesu³owie dośæ krótkiego okresu dzia³ania, wystêpowali i wiele innych. w wielu miejscowościach Polski, na krajowych Warto w tym miejscu podkreśliæ, ¿e na kilku i miêdzynarodowych przegl¹dach. imprezach, zw³aszcza na tzw. Dniach mo¿na zobaczyæ niepowtarzalne w tej czêści Ma- Teatr Tañca VIRTUS zowsza (a mo¿e i na ca³ym?) grupy taneczne MANTRA i VIRTUS. Teatr powsta³ w 2008 r. i dzia³a przy Miej- skim Domu Kultury w Makowie, kierowni- Teatr Tañca z Ogniem MANTRA kiem zespo³u jest Katarzyna Wojnarowska. Zespó³ skupia m³odzie¿ z Makowa, w wieku Teatr pocz¹tkowo nazywa³ siê Alter Ego, od 12 do 26 lat, zafascynowanych ³¹czeniem w 2007 r. zmieni³ nazwê na obecn¹, cz³onkami ognia, tañca i teatru. Swe umiejêtności pre- zespo³u s¹ uczniowie makowskich szkó³ gim- zentowali na wielu przegl¹dach, uzyskali nazjalnych i średnich. Za³o¿ycielem i menad- m.in. I miejsce na XVIII Podlaskiej Jesieni Te- ¿erem zespo³u jest Grzegorz £uniewski. Wy- atralnej w 2009 r. stêpy odbywaj¹ siê przy muzyce elektronicznej, Obie grupy pragn¹ pokazaæ, ¿e ogieñ bywa dopasowanej do uk³adów scenicznych, a taniec nie tylko ¿ywio³em, ale mo¿e staæ siê równie¿ z ogniem prezentowany jest w uk³adach solo- form¹ sztuki, sztuki rzadko pokazywanej, wym, w duetach oraz 4- lub 5-sobowych. Mimo a przy tym niepowtarzalnej.

287 289

288 290

287, 288 Teatr Tańca z Ogniem MANTRA 289, 290 Teatr Tańca VIRTUS

Powiat makowski 135

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 113535 22012-11-27012-11-27 113:06:483:06:48 Trasy i imprezy turystyczne

owiat makowski nie ma na swym terenie (z późniejszymi przeróbkami), zabytkowe bu- Pściśle wytyczonych i oznakowanych tras dynki po zamieszkuj¹cej tu niegdyś ludności turystycznych, choæ niew¹tpliwie jest godny ¿ydowskiej, jeden z najwiêkszych w Polsce zwiedzania, a szczególnie predestynowany cmentarzy ¿o³nierzy radzieckich, park z kil- do organizowania tu d³u¿szego wypoczynku. koma pomnikami pamiêci narodowej, zalew Wśród istniej¹cych ju¿ opracowanych tras na Orzycu. Z Makowa droga wiedzie w kie- turystycznych warto poleciæ nastêpuj¹ce: runku Przasnysza przez M³odzianowo, gdzie jedno z gospodarstw oferuje sp³ywy ³odziami „Panorama Pó³nocnego Mazowsza” canoe. Z M³odzianowa mo¿na odbiæ od trasy w kierunku Jaci¹¿ka, gdzie godnymi zoba- Trasa rozpoczyna siê w Makowie Mazowie- czenia s¹ obiekty dawnego domu zakonu Sa- ckim, powiatowym mieście po³o¿onym nad lezjanów, szko³y i warsztatów dla m³odzie¿y Orzycem, grodzie o ponad 590-letniej trady- (obecnie w remoncie), ca³ości ufundowanej cji. W mieście warto zwiedziæ rynek o średnio- w 1929 r. przez ma³¿eñstwo Z. i S. Domaradz- wiecznym uk³adzie, gotycki kośció³ z XVI w. kich. Z Jaci¹¿ka warto udaæ siê do P³oniaw-Bra-

291 292

293 294

291 Panorama Makowa Mazowieckiego od strony zalewu na Orzycu 292 W Młodzianowie można skorzystać ze spływu łodziami canoe 293 XIX-wieczny kościółek w Podosiu 294 Kościół zbudowany na wzniesieniu Góry Krzyżewskiej

136 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 113636 22012-11-27012-11-27 113:06:523:06:52 mury, by zwiedziæ klasycystyczny kośció³ z lat 20. XIX w., z tego¿ wieku cmentarz z intere- suj¹cymi artystycznie nagrobkami miejsco- wych w³aścicieli ziemskich i ludzi znacz¹cych dla tej okolicy. Z P³oniaw przez Podoś, gdzie jest XIX-wieczny kośció³ek, a przed nim po- mnik poświêcony powstañcom styczniowym i bitwie pod Podosiem, doje¿d¿amy do szosy makowskiej i po skrêceniu w prawo, po kilku kilometrach, z lewej strony zobaczymy pasmo Gór Krzy¿ewskich z ich najwy¿szym szczytem 296 (170 m n.p.m.). Nie najlepiej oznakowana dro- ga doprowadzi nas do ³adnego kościo³a, posta- wionego na miejscu wcześniejszego, zburzone- go przez Niemów w 1944 r. Nasyciwszy oczy rozleg³ym widokiem nale¿y wróciæ na trasê „przasnysk¹” przez Podoś i P³oniawy, aby za- trzymaæ siê w Wêgrzynowie i zwiedziæ drewnia- ny kośció³ z koñca XVII w., ostatni drewniany kośció³ w powiecie. Z Wêgrzynowa udajemy siê do Szczuk, mijaj¹c po drodze nieczynn¹ ju¿ cukrowniê Krasiniec, niegdyś najwiêkszy zak³ad przemys³owy pó³nocnego Mazowsza. 297

W Szczukach nale¿y zobaczyæ XIX-wieczny 296 Orzyc w Drążdżewie dworek ¯urawskich, miejsce ponad dwuletniej 297 Meandry Orzyca w okolicy Łęgu pracy przysz³ej noblistki – Marii Sk³odowskiej. St¹d droga prowadzi do miejscowości Krasne, rodowej siedziby Krasiñskich, znajduj¹cej siê swym biegu ma dogodne warunki do uprawia- ju¿ na terenie powiatu przasnyskiego. nia turystyki kajakowej. Źród³a swe bierze z bagien Niemyje Sp³yw kajakowy rzek¹ Orzyc na wschód od M³awy, a po 71 km wp³ywa na tereny powiatu makowskiego w pobli¿u G³ówna rzeka powiatu (nie licz¹c Narwi), rezerwatu „Zwierzyniec”. Nieodleg³e Dr¹¿- czyli Orzyc, p³yn¹ca tu przez 74 km, w dolnym d¿ewo, od którego rzeka by³a zawsze trakto- wana jako sp³awna, mo¿e byæ punktem startu wyprawy kajakowej. Po 10 km mo¿na zatrzy- maæ siê przy moście w Krasnosielcu, obejrzeæ kośció³ klasycystyczny, ryneczek by³ego mia- sta Krasiñskich, zobaczyæ budynek synago- gi, a po dalszych 6 km sp³ywu zatrzymaæ siê na odpoczynek w miejscu zwanym Sulicha lub po dalszych 4 km − w miejscowości Podoś. Znajduje siê tu kośció³ek z XIX w., pomnik powstañców styczniowych, znaleźæ mo¿na przyk³ady budownictwa drewnianego. 295 Dalsza droga odbywa siê przez £êg, Krzy¿e- 295 Cała trasa spływu kajakowego Orzycem jest bar- wo Nadrzeczne, Ob³udzin do Makowa Mazo- dzo dobrze oznakowana – okolice miejscowości wieckiego, gdzie s¹ dogodne warunki do d³u¿- Przytuły i Raki szego postoju.

Powiat makowski 137

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 113737 22012-11-27012-11-27 113:06:563:06:56 Kolejny etap prowadzi z Makowa przez Ma ona kilka celów, m.in.: jest ho³dem dla Ciepielewo, Smrock, Szelków, Magnuszew ¿o³nierzy 48. Armii II Frontu Bia³oruskiego, do Przeradowa, odleg³ego o 3 km od ujścia którzy wyzwalali spod okupacji niemieckiej Orzyca do Narwi. W Przeradowie w³aśnie tereny Makowskiego, zostawiaj¹c tu mogi³y lub ju¿ na Narwi mo¿na zakoñczyæ sp³yw, ponad 15 tys. swych kolegów, oraz ¿o³nierzy pokonuj¹c w sumie z Dr¹¿d¿ewa ok. 65 km, polskich – saperów, którzy rozminowywa- na co trzeba przeznaczyæ w bardzo turystycz- li ziemie powiatu (ok. 10 tys. min na km2) nym tempie 3 dni. Rzeka jest oznakowana, i wszystkich pozosta³ych mieszkañców po- na prezentowanym odcinku znajduje siê 5 wiatu poleg³ych w wyniku eksterminacji przenosek*. Choæ rzeka p³ynie w dośæ natu- okupacyjnej; popularyzacjê kolarstwa MTB ralnych warunkach, nie sprawiaj¹c powa¿niej- – górskiego i turystyki rowerowej, jako zdro- szych utrudnieñ, jest ma³o uczêszczana przez wego sposobu na ¿ycie; promocjê i zwiêksze- kajakarzy, a szkoda! nie atrakcyjności turystycznej miasta i po- wiatu. Zimowy Maraton MTB pt. „Chwa³a Trasa maratonu wynosi 43 km (2 okr¹¿enia) Poleg³ym” lub 22 km (jedno okr¹¿enie) i bierze w nim udzia³ od 70 do 100 osób z ca³ej Polski, chwal¹c Impreza organizowana od 2006 r. przez sobie rozpoczynanie w Makowie, ka¿dego roku Makowski Klub Kolarski OLSH TEAM, w styczniu, krajowego sezonu rowerowego. Urz¹d Miejski w Makowie, przy wspó³pracy Dok³adny termin imprezy i inne informa- Starostwa Powiatowego oraz pomocy spon- cje zainteresowani uzyskaj¹ pod adresem: sorów. [email protected].

298 299

298 Przygotowania do startu 299 Na udział w wyścigu w warunkach zimowych mogą sobie pozwolić jedynie prawdziwi twardziele

138 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 113838 22012-11-27012-11-27 113:06:593:06:59 Gospodarstwa agroturystyczne

Gospodarstwo Agroturystyczne „Relax” Gospodarstwo Agroturystyczne Danuta Kluczek Zofi a Dudek 06-232 Czerwonka, Perzanowo 25, 06-210 P³oniawy, Suche 48 tel. 29 766 95 37 www.kluczek.republika.pl Gospodarstwo Agroturystyczne e-mail: [email protected] Bo¿ena i Stanis³aw Grzeszczak 06-210 P³oniawy, Podoś Stary tel. 29 717 82 99, 29 752 54 53 Gospodarstwo Agroturystyczne Dorota i Tomasz Kacprzakowie Gospodarstwo Agroturystyczne 06-212 Krasnosielc, Niesu³owo 2 „Agrobobry” – Krystyna i Hubert Pora 06-230 Ró¿an, Che³sty tel. 601 254 453, 605 379 499 Gospodarstwo Agroturystyczne www.republika.pl/agrobobry z Hodowl¹ Koni e-mail: [email protected] Maria, Andrzej i Marcin Adamscy 06-200 Maków Maz., Makowica 28 Gospodarstwo Agroturystyczne „Bindu¿ka” tel. 605 037 472 Teresa i Pawe³ Olejnik tel. 605 092 935 06-225 Rzewnie, Bindu¿ka 52, www.makowica.nwi.pl tel. 22 654 67 97, 502 033 816 e-mail: [email protected] www.olejnik.kom.pl e-mail: galeriaolejnik@ neostrada.pl

Gospodarstwo Agroturystyczne „Bodyniówka” Gospodarstwo Agroturystyczne Robert Bodyñ Dorota i Janusz D³ugo³êccy 06-210 P³oniawy, Krzy¿ewo Nadrzeczne 06-212 Sypniewo, ul. Witosa 21 tel. 29 592 01 13 tel. 29 717 76 26 Kącik kulinarny

radycyjna kuchnia regionalna powiatu 15 dag s³oniny Tmakowskiego jest kuchni¹ typowo mazo- 2 cebule wieck¹. Niew¹tpliwym jej walorem s¹ produk- 1 jajko ty naturalne, pochodz¹ce z w³asnego gospodar- 1 ma³a bu³eczka stwa, poszerzane w ostatnich latach o produkty sól, pieprz ogólnodostêpne. Potrawy regionalne mog¹ tu- ryści poznaæ w miejscowych restauracjach, go- 1 kg ziemniaków obraæ i ugotowaæ, przekrê- spodarstwach agroturystycznych i specjalnych ciæ przez maszynkê lub przecisn¹æ przez pra- stoiskach podczas regionalnych imprez. skê. Pozostawiæ do wystygniêcia. 2 kg ziemniaków obraæ, zetrzeæ na tarce Kluski ziemniaczane z miêsem o drobnych oczkach, wlaæ na sitko, a nastêp- nie dok³adnie odcisn¹æ przez lnian¹ ścierecz- 3 kg ziemniaków kê. Po³¹czyæ z ugotowanymi ziemniakami, 1/2 kg miêsa wieprzowego doprawiæ do smaku sol¹ i pieprzem.

Powiat makowski 139

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 113939 22012-11-27012-11-27 113:07:013:07:01 Miêso zemleæ w maszynce, dodaæ prze- ni przesma¿yæ pokrojon¹ cebulê, korzonki sma¿on¹ cebulê, jajko i bu³eczkê (wcześniej pieczarek, dodaæ pietruszkê, doprawiæ sol¹, namoczon¹ w mleku). Doprawiæ sol¹ i pie- pieprzem i weget¹. Farszem tym nape³niaæ przem. kapelusze pieczarek, posypaæ m¹k¹, obtoczyæ Z ciasta ziemniaczanego formowaæ klus- w jajku i bu³ce tartej i usma¿yæ na patelni. ki o pod³u¿nym kszta³cie, do środka wk³adaæ farsz miêsny, wrzucaæ do wrz¹cej i posolonej Bu³eczki z kapust¹ i grzybami wody, gotowaæ ok. 10 min. od wyp³yniêcia. S³oninê pokroiæ w kostkê, usma¿yæ na pa- 1 kg m¹ki telni (mo¿e byæ z cebul¹), posoliæ. Polaæ kluski 1 kostka mas³a u³o¿one na pó³misku. 5 jajek 1 szklanka mleka Kasza zapiekana 8 dag dro¿d¿y 1/2 ³y¿eczki soli 1 szklanka suchej kaszy per³owej 1/2 kg kiszonej kapusty 5 kapeluszy suszonych borowików 5 dag suszonych grzybów 1 pierś z kurczaka 1 cebula 1 cebula ¿ó³ty ser lub kminek do posypania 1 szklanka mleka 1 szklanka wody M¹kê posiekaæ z kostk¹ mas³a, dodaæ dro¿- 1 szklanka śmietany d¿e rozpuszczone w niewielkiej ilości mleka, sól, pieprz 4 jajka, resztê mleka, sól. Wyrobiæ i zostawiæ natka pietruszki na ok. 20 min. t³uszcz i tarta bu³ka do wysmarowania i posy- Kapustê przep³ukaæ, dusiæ ok. 1/2 godz., pania formy odcedziæ i drobno posiekaæ razem z ugotowa- nymi suszonymi grzybami. Cebulê drobno po- Grzyby namoczyæ w mleku z wod¹ przez 30 kroiæ i razem z kapust¹ i grzybami przesma¿yæ min., a nastêpnie gotowaæ je do miêkkości. na niewielkiej ilości oleju. Odcedziæ. Wywar z grzybów uzupe³niæ wod¹ Uformowaæ bu³eczki z nadzieniem kapuś- do objêtości 3 szklanek, wsypaæ kaszê i goto- ciano-grzybowym i zostawiæ do wyrośniêcia. waæ, czêsto mieszaj¹c, a¿ ca³y p³yn zostanie Posmarowaæ roztrzepanym jajkiem, posypaæ wch³oniêty. Grzyby pokroiæ w cienkie paseczki. startym ¿ó³tym serem lub kminkiem i upiec Pierś kurczaka pokroiæ i podsma¿yæ z cebul¹. na z³oty kolor. Bu³eczki s¹ wyśmienite na go- Kaszê po³¹czyæ z grzybami i miêsem, doprawiæ r¹co i na zimno. do smaku, dodaæ pokrojon¹ natkê i prze³o¿yæ do przygotowanej formy. Wszystko zalaæ lekko Domowe wino owocowe „Uśmiech lata” spienion¹ śmietan¹ i wstawiæ do nagrzanego do temperatury 180°C piekarnika na 20 min. Owoce miêkkie z sadu: maliny, truskawki, porzeczki, wiśnie bez pestek, agrest wsypaæ Pieczarki faszerowane do butli i zasypaæ 1 kg cukru. Zostawiæ w cie- ple na 3−4 tygodnie. Potem zlaæ sok, a tyle ile 2 kg średniej wielkości pieczarek soku zosta³o zlane, tyle wody (z rozpuszczo- 5 średniej wielkości cebul nym 1 kg cukru) wlewaæ ponownie do owoców. 2 ³y¿ki zielonej pietruszki Nastêpnego dnia zlaæ sok i po³¹czyæ z uprzed- sól, pieprz, wegeta nio ju¿ zlanym. Wlaæ wszystko do balonu m¹ka, jajka, bu³ka tarta z rurk¹. Nie dodawaæ dro¿d¿y! Po miesi¹cu wzmocniæ fermentacjê, wle- Pieczarki umyæ, wykrêciæ korzonki, któ- waj¹c ciep³y kompot z 2 kg jab³ek i 1 kg cu- re nastêpnie drobniutko pokroiæ. Na patel- kru. Wino powinno staæ do jesieni. Nazywa

140 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 114040 22012-11-27012-11-27 113:07:023:07:02 siê „Uśmiech lata”, bo zaczynamy go robiæ szewsk¹ z Nowego Sielca, Danutê Kochano- w czerwcu, a koñczymy we wrześniu, po do- wicz z Sypniewa, Teresê Mizerek z Niesu³owa daniu kompotu z jab³ek. Przepis ma ponad i Czes³awê Modzelewsk¹ z Ko³aków. 100 lat! Wiêkszośæ z prezentowanych potraw by³a prezentowana na dorocznej imprezie „Wiêcej Przepisy te opracowane zosta³y przez Panie: ¿ycia w ¿yciu. Tradycje kulinarne seniorów” Reginê D³ugo³êck¹ z Sypniewa, Urszulê K³y- w Goworowie.

Powiat makowski 141

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 114141 22012-11-27012-11-27 113:07:023:07:02 Welcome to Maków County

t the end of the glacial period and after defence, they restored the old and built new Athe climate change, the Polish Lowland gords (Maków, Sieluñ, Ró¿an). The fortifi ed area, including the lands of today’s Maków settlements protected the settlers only County, was occupied by forests. These were partially, and the lands by the Narew River predominantly pine, but also birch, alder and were plundered by the Baltic tribes. When other types of forests that covered most of the the Balts’ forces were annihilated, peace and area before the fi rst human occupation. Maków settlement growth were restored in the land. County is among the ones that retained many In the 14th and 15th centuries towns were of those ancient forest complexes, which still founded in the area (Maków in 1421, Ró¿an cover over 25% of its surface; they are present in 1378). They played an important role as mostly in the central and eastern part of the trade and craft centres. Both towns enjoyed county. Other interesting forest complexes a favourable location, by the waterways, water are the “Zwierzyniec” nature reserve in the transport routes carrying (mainly) wood, as commune of Krasnosielc, “P³oniawy” forest well as at the intersections of routes of national complex in the commune under the same importance: Toruñ-Grodno and Warsaw name, the “Grzanka” woodland near Maków, – Königsberg. In addition to their economic a place of recreation for the town’s residents, role, both towns were the houses of starostwo and many others scattered throughout the (“eldership”), and Ró¿an became the centre of county. the Ró¿an land in the 15th century. The fi rst traces of man’s occupation in this An interesting fact about this locality area date back to Mesolithic (7,000 – 4,500 was the functioning, from about the 14th years BC), to the period of Janis³awicka century, of the so-called Sieluñski Duchy, Culture, and can be found in Ró¿an. Quite which comprised 29 villages bestowed to the numerous are the traces of Neolithic cultures, bishops of P³ock by the dukes of Mazovia. The just like the relics from the Bronze Age and villages were inhabited by both peasants and the early Iron Age (Kaszewiec, M³ynarze, petty noblemen who needed to assume the Dr¹¿d¿ewo, Krasnosielc, Ró¿an). same duties as the peasant population. The The settlement in the terrains by the middle clashes between the nobility and the cathedral course of the Vistula and the Narew rivers bishops continued almost until the end of collapsed in the 3rd century AD. After the the 18th century, Another distinctive feature “migration of peoples”, the abandoned areas of the Maków–Ró¿an land was the fact that were subsequently occupied by the Slavs in it was inhabited by a considerable number of the 6th century. Their vigorous enlargement petty noblemen. They were so impoverished in the P³ock area soon prompted expansion that could not afford servants or subjects and in different directions, including the north- worked in the fi eld themselves, but maintained eastern Mazovia. This early beginning is a sense of relationship with knighthood they marked by the establishment of a settlement in descended from. Sypniewo (late 7th and 8th centuries), extended The dynamic growth of towns and the in the 9th and 10th centuries. In the early 10th entire area in the 15th and 16th centuries century, Mazovia was incorporated in the was hampered in the early 17th century sphere of interests of the State of the Polans. by numerous plagues, frequent fi res, as well Ziemomys³ (father of Mieszko I) and his as wars and invasions that swept across the successors were engaged in the repopulation land. The economic downturn, the collapse of the district, and in order to improve the of the royal towns, looting, fi res persisted

142 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 114242 22012-11-27012-11-27 113:07:023:07:02 almost through the entire 18th century, with County was the most damaged area in the an upturn at the end of the century, under the Warsaw province. The war infl icted property reign of House of Wettin. The end of the 18th damage and heavy casualties on the local century is characterised by the infl ux of Jewish population. The Jewish population perished population to the northern Mazovia, who completely, and several thousand Poles lost settled mostly in smaller and bigger towns their lives in executions, concentration camps and villages of the region. and labor camps, working as forced labourers The last decade of the 18th century was fateful in Germany. to Poland: at the beginning the Kościuszko The area of the county was practically Uprising broke out against the partitioning liberated from Nazi occupation in January powers. The fall of the uprising prompted 1945, and the communist government took the third partition of Poland after which the over the rule here already in January and country disappeared from the map. February of the same year. Not everyone Originally Maków land came under the supported the new authorities, and the Prussian rule, and after 1815 – was incorporated independence underground units operated in into the Russian partition. the county until 1952. Subsequent national uprisings (November Under the communist regime in Poland, an Uprising, 1830–1831, and January initiative aimed to industrialise the county was Uprising, 1863–1864) have not led to material undertaken. Fortunately, only small plants for losses, but the latter caused heavy loss of life, the use in agriculture were established. and resulted in Tsarist reprisals. Maków County has remained an agricultural It was the aftermath of World War I that region. Its large percentage of forests, clean brought huge devastations, accounting for waters, and fresh air makes it a perfect place a 30% loss in the area. Much worse destruction, for the visitors to relax and to explore the local reaching 94%, was left by World War II: Maków sights in their free time.

Powiat makowski 143

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 114343 22012-11-27012-11-27 113:07:023:07:02 Monuments of architecture

s mentioned above, for centuries the areas timbered, has a log structure and a gable roof Aof northern Mazovia experienced myriads covered with sheet metal. As such, it is now of fi res, invasions, and destruction. However, the only wooden temple in the county. in spite of those tragic events, the county It is worth visiting the branch chapel in retained several interesting historic sites. Podosie (P³oniawy Commune) of the 1st The fi rst place on the monuments’ list half of the 19th century, the church in Sieluñ of Maków County should be given to the (constructed in 1805, rebuilt in 1913), and the oldest, easily distinguishable object in the church in Czerwonka (erected between 1901 area, namely the early medieval gord (fortifi ed and 1906). settlement) in Sypniewo. It is located by the Along with the protection of the churches Ró¿ River, a tributary of Narew. The gord is themselves, the church facilities and ring-shaped and was inhabited from the 7th surroundings are also conserved: belfries and (or 8th) to the 11th century. A village (10th – 11th bell towers, terrains of old church cemeteries, century) and burial grounds (11th – 13th century) chapels, senescent trees, gates, vicarages, etc. were established by the gord. As for cemeteries, some of them, The complex is located approximately 2 particularly their oldest parts, are also under kilometres west of Sypniewo. special protection and conservation order, The largest group of monuments are among others the cemeteries in Krasnosielc, monuments of sacred architecture. The oldest Wêgrzynów, Ró¿an, G¹sewo, and Szelkowo. ones were built in the Gothic period, with the On the secular architecture’s side, it is church in Maków being the best preserved important to mention the small but signifi cant religious monument in the county. The group of manor houses and mansions. Among church is a three-aisled basilica with a separate the oldest ones, the wooden manor house in chancel, a rare example of such architecture Suche (P³oniawy Commune) of the 1st half in Mazovia. The next church, built in Gothic of the 19th century, manor house complex and Renaissance style, is a brick, pseudo- in Karniewo (manor house constructed hall, three-aisled church in Karniewo, with between 1830 and 1840, park, and a sentry a chancel of the same width than the nave. An point), wooden manor house built in the mid- older example, but only with a few remaining 19th century in Magnuszewo, and a manor Gothic features (chancel, vestibule), is the house in Szczuki (built in about 1870) with church in Ró¿an. a park. To conserve their environmental Another group of objects of religious and artistic value, the parks in Karniewo, architecture is formed by the Classicist Jaci¹¿ek, M³odzianowo, Suche, Glinki Stare, churches. Examples worthy a note are the and Magnuszew are legally protected by the church in Krasnosielc (founded by the Krasiñski county. family) built in the 18th century and the one The conservation policy also protects in P³oniawy (founded by J. M³odzianowski) buildings that once belonged to the Jewish erected in the early 19th century. Among the community, such as the synagogue, kahal wooden churches, the one worth special house, and mikvah (bath). These objects are attention is the church Wêgrzynów (P³oniawy not the only souvenir of past times and human Commune), built at the end of the 17th century. activities, but may well initiate new research Remodelled several times, the church is in this fi eld.

144 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 114444 22012-11-27012-11-27 113:07:023:07:02 Folk art

he tempestuous history of the Ró¿an – & Mr Elena and Wojciech Kaszuba), and TMaków land have put in the past all forms woven products made on a handloom by Ms. of traditional rural life, both those observed S. Myszka from Karniewo. by the petty noblemen and by peasantry. The broadest area of the Maków Among the current activities that remain countryside’s culture is its folklore, with the a living link with the ancient culture of this customs observed until this day (worship at area, artistic forging is especially worth shrines, blessing of fi elds, blessing of palms a mention. This traditional craft is practiced on Palm Sunday, and others). It is worth in Krasnosielc by two Kuplicki families mentioning the recent revival of carnival and in the blacksmith shop of Mr. Piotr traditions and a rapid increase of carol singing Goliaszewski. The objects produced in these and carnival groups, performing country workshops can be noticed in Krasnosielc: theatre plays. Moreover, numerous examples these are gates, balconies, bars, as well as of local legends, fables and beliefs have been roadside and cemetery crosses. Other types retained in the county, recorded by Bogdan of handicraft include straw ornaments (Mrs Baranowski and Urszula Dembicka.

Powiat makowski 145

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 114545 22012-11-27012-11-27 113:07:023:07:02 Illustrations Titles

1. Picturesque land of the Kranosielsk 24. Mound beneath the cross in Dr¹¿d¿ewo Commune in honour of the soldiers who died in the 2. Fields in the vicinity of the village of Pienice Napoleonic Wars 3. Góra Krzy¿ewska (Krzy¿ewska Hill) 25. Memorial to those who died in the 4. The Wêgierka River in M³odzianów independence struggle in the years 5. Meanders of the Orzyc River in the terrains 1914−1920, Maków Mazowiecki of the P³oniawy-Bramura Commune 26. Tomb of 9 January Uprising insurgents in 6. Information boards in the “Zwierzyniec” P³oniawy Nature Reserve 27. The sole remaining grave is the last vestige 7. “Zwierzyniec” Nature Reserve is home of the evangelical cemetery in Krasnosielc to protected ancient pine and spruce 28. Members of the Volunteer Fire Department trees in Rupin in a photograph taken before 8. The Orzyc River in the vicinity of Szelkowo 1939 9. Artifi cial lake in the village of Brzóze Du¿e 29. Grave of an unknown soldier killed on 5 10. The Narew River in Ró¿an September 1939, cemetery in Wêgrzynowo 11. The Narew River oxbow lake in the village 30. Commemorative plaque in the church in of Sielc Stary Ró¿an dedicated to teachers that conducted 12. Storks are a common view throughout underground teaching activities during the the county – fi elds in the vicinity of occupation Krasnosielc 31. Boulder in memory of the victims killed on 13. Cranes getting ready to migrate near a gord 5 February 1945 near the villages of U³ask (medieval settlement) in Sypniewo and Janków 14. Hilly terrains in the village of £aś 32. Plaque in honour of the soldiers of the 15. Góra Krzy¿ewska (Krzy¿ewska Hill) anti-communist conspiracy, church in 16. Maków County administrative map Krasnosielc 17. Maków County according to The Historical 33. Election fl yer of 1998 Atlas of Poland by Józef Micha³ Baziewicz, 34. The church in Ró¿an has preserved holes 1907 in the outer facade used for setting up the 18. The plaque of 1950 recalls former scaffolding, characteristic for medieval administrative divisions construction techniques 19. According to some historical sources the 35. Wooden church in Wêgrzynowo, sole fortifi ed settlement in Sypniewo existed historic monument of this kind in the from the 7th until the 13th century Maków County 20. Ward and walls of the medieval settlement 36. Mansion in Suche dated from the early 19th in Sypniewo century 21. The construction of the church in Karniewo 37. Thatched wooden house with śparogi, began in the late 16th century decorative gable fi nial that is peculiar 22. Historic baptismal font in the church in to the ethnic region of Kurpie, Wólka Karniewo Dr¹¿d¿ewska 23. Foundation plaque of 1792 above the 38. Wooden, thatched barn in Wólka entrance to the church in Krasnosielc Dr¹¿d¿ewska

146 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 114646 22012-11-27012-11-27 113:07:023:07:02 39. Example of carpenter craftsmanship in the 65. Pond in the square in Czerwonka village of Ogony 66. Our Lady of Perpetual Help Church 40. Brick cellar in Jaci¹¿ek 67. Neo-Gothic interior of the church 41. Mill, located until 1997 in the village of 68. The vault of the church is decorated with Gierwaty polychrome 42. Brick shrine in the village of Bogatowo 69. Nineteenth-century tombstone of Jan 43. Beautifully restored chapel of 1912 by the Prawdzic Ciemniewski Orzyc River near the Przytu³y-Raki road 70. The remarkable sculpture of Sorrowful 44. Iron cross embedded in a stone in the Christ stands next to the rectory village of Chrzczony 71. Plaque in memory of Fr. Miko³aj Cichowicz 45. The Cross of Caravaca – characteristic murdered in the Katyñ massacre wooden cross that was believed to protect 72. The Orzyc River in Dr¹¿d¿ewo against diseases and plagues in the village 73. At the exit from Baranów the road runs on of Krzy¿ewo Borowe a causeway separating ponds. One of them 46. Harvest wreath beneath a wooden cross in offers recreation areas. the village of Pomaski 74. The building originally housed a warehouse 47. Blacksmith’s workshop in Krasnosielc of the Napoleonic army 48. Wojciech Kaszuba 75. This eighteenth-century church was moved 49. Blacksmith artwork by Krzysztof Kuplicki in 2007 from Dr¹¿dzewo to the Museum 50. The Orzyc River in the vicinity of the of the Mazovian Countryside in Sierpc. village of Przytu³y. The name of the river, 76. A memorial shrine was built in the place of which is of Baltic origin, is among the the old church’s foundations oldest greographic names in the county. 77. It is worthy a note that the modern church 51. Krzy¿ewo Borowe − name associated with houses original paintings from the old the topographic features of the locality temple 52. Chodkowo Du¿e – name referring to the 78. Shrine in memory of the cholera victims fragmentation period experienced by the dated of 1831 noblemen of Mazovia 79. Millennium Mound 53. Smrock-Dwór − “Borowy Dwór” Guest 80. Playground next to a school in Dr¹¿d¿ewo House 81. Octagonal chapel dated 1832 54. Krasnosielc - patronymic name derived 82. Brick bell tower of the early 19th century from the Krasiñski family 83. Memorial to the soldiers of the Polish 55. Ornamental cartouche above the entrance underground murdered during the to the church in Krasnosielc. “Ślepowron” occupation and the anti-communist (Black Raven) and “Topór” (Axe) coat of arms resistance 56. Coats of arms on a tomb of the Zieliñski 84. Roadside shrine family in Szelków 85. Commemorative boulder in front of a 57. Buoys mark the swimming area by one of school in G¹sewo the sandy beaches 86. Dom Ludowy (The People’s House) built 58. Sand truck by the artifi cial lake between 1925 and 1927 59. Boulder commemorating a reunion of the 87. Former Salesian Institute in Jaci¹¿ek Chodkowski families 88. Visit of the Warsaw and county authorities 60. In 1940 the Nazis organized a penal camp in the Salesian Institute in Jaci¹¿ek in 1934. in the Chodkowo school In the middle, sitting: Fr. Jan Zaremba, on 61. Roadside chapel in Chodkowo Wielkie his right side: Stanis³aw Domaradzki, on 62. Commune Offi ce in Czerwonka the left: Zofi a Domaradzka 63. John Paul II Public Gymnasium (lower 89. Grotto with a statue of Our Lady secondary school) 90. Manor house of the Domaradzki family of 64. Playground in front of the primary school 1905

Powiat makowski 147

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 114747 22012-11-27012-11-27 113:07:033:07:03 91. The scenic pond offers an excellent place 117. Góra Krzy¿ewska as seen from Krzy¿ewo to rest Borowe 92. Shrine of 1898 118. A sandy forest road leads to the church 93. Cross commemorating the victims of 119. St Hedwig Queen of Poland Branch World War II Church 94. Maryja (Virgin Mary) Bell 120. Statue by the Pe³ta River 95. The remarkable garden is the pride of 121. Roadside shrine of 1873 Jaci¹¿ek 122. Pavement at the entrance to the old manor 96. Sacred Heart of Jesus Church farm 97. Three-nave church interior 123. Nineteenth-century granary 98. Members of volunteer fi re brigades at a 124. Ponds are all that remained after an old church ceremony sugar factory 99. Grand opening of the “Nasza Wiejska 125. Marshy meadows in £uków Chata” (Our Country Cottage) event 126. Starost (County Administrator) Offi ce in 100. Nineteenth-century manor in Karniewo Maków Mazowiecki is now a private property 127. The modern market square is a place to 101. Manor park rest and relax for the local residents and 102. Wooden sculptures in front of the post tourists offi ce 128. Memorial boulder recalls the town’s 103. Members of the “Mali Karniewiacy” distant past school folk band performing at the Oskar 129. Archive photo of Maków’s wooden Kolberg School and Preschool Complex architecture in Karniewo 130. Old town ambience can be felt in the 104. Winter Carnival festivities Grabowa Street 105. Opening of the Communal Health 131. House refl ecting the style of the wooden Centre architecture of Andrioli also referred to as 106. Performances at the opening of the świdermajery “Nasza Wiejska Chata” (Our Country 132. Archive photo of the mill Cottage) Scene 133. The mill at present 107. Krasnosielc from a bird’s eye view 134. Interior of the church during Sunday 108. Façade of the St. John Cantius Church service 109. Interior of the classical temple 135. The holes after the wooden scaffolding in 110. The Orzyc River in Krasnosielc the façade of the Corpus Christi Church 111. Pillar shrine with a statue of St. John of are a proof of its medieval lineage Nepomuk on the Orzyc River bridge 136. This building is one of the vestiges of the 112. The market square boasts a small scenic Jewish commune park 137. Lapidary – Pamiêci makowskich ¯ydów 113. Former synagogue (in memory of Maków Jews) Memorial is 114. Numerous products of the local built from fragments of Jewish tombstones blacksmith’s workshops can be found in in the old Jewish cemetery Krasnosielc 138. Brick chapel in Grabowa Street 115. Inscription above the cemetery gate 139. Memorial in honour of those murdered 116. Plaques in memory of the murdered in the years 1939−1945 Home Army (AK) and National Armed 140. One of the monument-of-nature oak trees Forces (NSZ) soldiers on the building on the way to the “Grzanka” forest that housed the headquarters of the 141. National Memorial Park Security Office and an an NKVD 142. Memorial to Lt. Aleksander Piaseczny, prison – present-day Health Centre in commander of the Maków District of Krasnosielc ZWZ/AK (Union of Armed Struggle/

148 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 114848 22012-11-27012-11-27 113:07:033:07:03 Home Army) and NSZ (National Armed 166. Ogonów Lake Forces) 167. The Narew River near Ogony 143. Grave of the soldiers fallen in the Maków 168. One of the boards welcoming travellers region during the war of 1920, parish passing the borders of the P³oniawy- cemetery Bramura Commune 144. With the help of the information boards, 169. Transfi guration of the Christ Church one can easily get to know the most 170. Main altar shortly after a complete interesting places in Maków renovation of the temple 145. Gentle stream of the Orzyc River 171. Panorama of the village 146. The artifi cial lake on the Orzyc River 172. The walls of the church are decorated hosts fi shing competitions with polychrome 147. Cemetery of Soviet soldiers 173. Old bakery, one of the two brick buildings 148. Communal Cultural Centre – vestiges of the interwar period 149. Harvest Festival of the Mazovian 174. Memorial in honour of the victims Voivodeship, the Diocese of Plock and the murdered by the Security Offi ce (UB) in Maków County in 2007 the years 1945−1952 150. Start of one of the stages of the 175. Tomb of Zofi a and Stanis³aw Domaradzki, Dooko³a Mazowsza (Around Mazovia) owners of the Jaci¹¿ek estate International Cycling Race 176. Tombstone of Teodor Kuszkowski of 151. Book publications of the Maków County 1860 152. Wooden windmill of the 2nd half of the 177. Grave of W³adys³aw P. Jakubowicz (d. 19th century 1873) with an iron openwork cross and 153. Cross erected in 1920 in the intention for fence the restoration of independence 178. Horses in the P³oniawy-Bramura 154. Commune Offi ce in M³ynarze meadows 155. Until the 1970s this beautiful mill was 179. Podoś – 45-kilometre kayaking trail on the pride of M³ynarze the Orzyc River 156. Students outside the school in M³ynarze, 180. Nineteenth-century Holy Cross Church 1952 181. January Uprising boulder memorial 157. The stone brought in distant times by 182. Podoś is a remarkably scenic village the glacier is frequently used as building 183. Shrine by the Orzyc River material for house construction 184. Grave of the January Uprising insurgents 158. Statue in memory of the residents of in the nearby forest M³ynarze, Rozalia and Marian Ogonowski, 185. Panorama of the village Feliks Milewski and Stanislaw Samsl, 186. The village boasts a number of noteworthy shot on 5 September 1939 wooden houses 159. Memorial in remembrance of the Battle 187. Grave of the January Uprising insurgents of M³ynarze 188. Cabbage Festival in Raki 160. A charming small river runs through 189. Ró¿an, beautifully located on a high river M³ynarze bank, invites visitors 161. Boulder with a poem 190. The Narew River near a bridge 162. On 17 June 2012, during the celebrations 191. A postcard illustrating the destruction of of the 20th anniversary of the Commune, Ró¿an in the aftermath of World War I M³ynarze was granted the insignia: a coat 192. No-longer-existing Orthodox church − of arms, a fl ag, and a seal photo taken before World War I 163. M³ynarze from a bird’s eye view 193. Also the synagogue did not stand the test 164. Students outside the school in Ogony, of time − photo taken before WWI years 1935−1936 194. Seat of the Commune Offi ce situated near 165. Noteworthy wooden house at no. 40 the market square

Powiat makowski 149

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 114949 22012-11-27012-11-27 113:07:033:07:03 195. The market square green offers a great 225. Chapel in Stare Glinki place to relax 226. Nineteenth-century manor house 196. The most characteristic landmark of 227. Manor park Ró¿an with an embedded tank 228. Pole shrine with a statue of St. John of 197. St. Anne Parish Church Nepomuk 198. Gothic interior of the church 229. Scenic garden belonging to one of the 199. Nineteenth-century rectory farms in the village 200. The Kossakowski family burial chapel in 230. Early medieval settlement the parish cemetery 231. Blessed Maximilian Kolbe Church 201. Remains of Fort I 232. Rectory of 1924 202. Modern building of the Communal 233. Brick chapel founded by Aleksandra and Centre for the Dissemination of Culture Antoni Kochanowicz 203. “Evil Music Dealers” band – Ró¿an Days 234. Rectory of 1862 moved from G¹sewo 2012 235. Building of the Volunteer Fire Department 204. “Legia MTB Marathon” Cycling Race − and the Communal Cultural Centre Ró¿an Days 2012 236. Grave of Sypniewo priests 205. Panorama of Rzewnie 237. Tombstone of Józefa Che³miñska died on 206. Fragment of a Pu³tusk meteorite 4 April 1918 207. Commune Offi ce 238. Green corner in one of the properties 208. Home Army Public Primary School in 239. Stadium in Sypniewo Rzewnie 240. Manor house of 1870 209. Childrens’ playground 241. Plaque in remembrance of the stay of 210. Municipal festival Maria Sk³odowska-Curie in Szczuki 211. Sts. Peter and Paul the Apostles Parish 242. Cross of 1895 Church. 243. One of the remaining manor farm 212. Interior of the church buildings 213. Roadside crosses 244. Remains of the “Krasiniec” sugar plant 214. Roadside crosses 245. Statue of Our Lady of 1895 215. Photo depicting the church in Sieluñ in 246. Plaque commemorating those killed the years 1913−1931 during the occupation 216. St. Stanislaus Bishop and Martyr 247. The Orzyc River in Szelków Church 248. One of the remaining buildings of the 217. Funeral of Reverend Aleksander Brzózy, post offi ce 15 May 1950. It is worth noting the degree 249. Sts. Simon and Jude the Apostle Church of destruction of the church as seen in the 250. Beautifully restored building of 1924 picture. 251. Tombstone of the Zieliñski family, owners 218. Interior of the church of the Ciêpielewo estate 219. Memorial to the victims executed in 252. Tomb of the Rzechowski family September 1939 253. Grave of the Polish Army soldiers killed 220. Grave of the crew of the Polish aircraft in the fi ghts in 1920 and 1939 “Karaś” shot down in a defensive war of 254. Memorial to the soldiers fallen in the 1939 Soviet War of 1920 221. Remains of the manor park 255. Shrovetide group in front of the 222. Avenue of hornbeam trees Communal Cultural Centre 223. Mound with a statue of Virgin Mary 256. Start of the 1st Half-marathon and plaque in memory of the November 257. St. Rosalia Chapel. Uprising soldiers 258. County Harvest Festival in Świêta Rozalia 224. Pillar shrine of the 1st half of the 19th − performance of “Klub Stokrotki” from century the Communal Cultural Centre in Szelków

150 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 115050 22012-11-27012-11-27 113:07:033:07:03 259. Representatives of different communes 280. Unexpectedly, the visitors could fi nd a with their harvest wreaths beach in one of the streets 260. Monument-of-nature oak tree near the 281. The custom of letting go colourful balloons chapel at night always arouses enthusiasm 261. Area near the chapel 282. Artistic performances are a regular feature 262. Rectory and church in Wêgrzynowo in of Krasnosielc Days archive pictures 283. The performing artists appearing are 263. Rectory and church in Wêgrzynowo in keen amateurs archive pictures 284. 16th STOPA County Country Cabaret 264. Church pulpit before the restoration Festival in Karniewo, 2011 works 285. The organizers of the event are: Visitation 265. St. Spirit Church at present Parish in Amelin, Communal Cultural 266. Remains of the brick church Centre in Krasnosielc and the local 267. Remains of the brick church primary school 268. Tombstone on the grave of the parish 286. Students during the performance priest of Wêgrzynowo Parish, Reverend 287. MANTRA Fire Dance Theatre W³adys³aw Koz³owski 288. MANTRA Fire Dance Theatre 269. Former labourers’ quarters of the old 289. VIRTUS Dance Theatre brickyard in Wêgrzynowo 290. VIRTUS Dance Theatre 270. Bridge on the Wêgierka River 291. Panorama of Maków Mazowiecki as 271. Picturesque Wêgierka River seen from the artifi cial lake on the Orzyc 272. Tomasz Bielawski – veterinary surgeon, River collector, stereoscopic photography 292. M³odzianów offers canoeing trips enthusiast 293. Nineteenth-century church in Podoś 273. Apparatuses for stereoscopic photography 294. Church built on the hill of Góra 274. Part of Tomasz Bielawski’s collection Krzy¿ewska 275. Reconstruction group before the 295. The entire Orzyc canoeing trail is very performance well marked – the vicinity of the villages 276. One of the concerts during Maków of Przytu³y and Raki Mazowiecki Days 296. The Orzyc River in Dr¹¿d¿ewo 277. Winners of the Orzyc Ribbon Poetry 297. Orzyc meanders around £êg Competition 298. Preparations for the start of the race 278. Winners of the Orzyc Ribbon Poetry 299. Only real strongmen can allow Competition themselves to take part in the race in 279. Performances on the occasion of Ró¿an winter conditions Day bring together numerous residents

Powiat makowski 151

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 115151 22012-11-27012-11-27 113:07:033:07:03 Indeks geografi czny

indeksie nie uwzglêdniono województw, powiatów, gmin, rejencji, diecezji, dekanatów, W ziem oraz hase³: Maków Mazowiecki, Mazowsze, Narew, Orzyc, Ró¿an.

Adamowo 21 Dr¹¿d¿ewo 20, 22, 27, 29, 31, 36, 41, 44, 57, Afryka 131 67, 68, 69, 102, 105, 134, 137, 138 Amelin 31, 38, 51, 131, 134 Dyszobaba 22, 138 Ameryka Po³udniowa 89 Dzia³dowo 57, 101 Ameryka Pó³nocna 60, 80, 89 Arlington 59 El¿biecin 51 Europa 21, 22, 30, 33, 58, 81, 117, 148 Bagienice 31, 51 Europa Środkowa 21 Ba³tyk 11 Europa Zachodnia 48, 51 Baranowo 67 Berlin 30 Francja 59, 60 Bia³oruś 48 Bia³ystok 10, 56 G¹sewo 20, 21, 25, 38, 39, 41, 42, 43, 70, 71, Bindu¿ka 50, 139 117 , 118 Bliski Wschód 21, 56 G¹sewo Poduchowne 51, 71 Bobino-Grzybki 44 Gdañsk 39 Bolki 29 Getynga 62 Bolonia 58 Gl¹ck 34 Bramura rzeka 97 G³a¿ewo Świ¹tki 34 Brzuze Du¿e 15, 63, 109 Góry Krzy¿ewskie 16, 82, 137 Bug rzeka 21, 22 Góry Rawskie 16 Bydgoszcz 10 Grabowo 49, 81 Grochów 29 Che³chy 51 Grodno 26, 103 Che³sty 139 „Grzanka” las 12, 13, 90, 91 Chocho³ata 16 Chodkowo Wielkie 35, 51, 64 Hollywood 60, 61 Chorzele 35, 51, 64 Chudek 118 Iganie 29 Ciechanów 23, 32, 48, 56, 78 Infl anty 58 Ciemniewo 78 Ciepielewo 13, 123, 138 Jaci¹¿ek 13, 15, 20, 35, 42, 57, 72, 73, 74, 99, Czarnostów 75, 76, 77 136 Czechy 51 Jaci¹¿nica rzeka 72 Czerwonka 27, 51, 65, 66, 129, 139 Janopol 21, 22 Japonia 59 D¹browa 49 D¹brówka 49 Kanada 60 D³ugo³êka 22 Karniewo 13, 20, 29, 30, 41, 42, 48, 75, 76, Dolina Dolnej Narwi 9, 15 77, 97, 129, 131, 133, 134

152 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 115252 22012-11-27012-11-27 113:07:033:07:03 Karolewo 51 £om¿a 28, 60, 103 Karolin 31 £om¿yñskie 58 Kaszewiec 142 £ukowo 14, 83, 84 Kêpa Polska 69 Kleszewo 36 Magnuszew Du¿y 22, 29, 41, 42, 44, 105, Kluczbork 57 138 Kobylin 15 Magnuszew Ma³y 13, 44 Ko³aki 22 Mamino 92 Kominki 38 Mamino Wyszki, Średniaki, Lipniki 92 Korona 19, 23, 58, 104 Makowica 21, 85, 90, 139 Korzwia 126 M³awa 35 Kowno 30 M³odzianowo 13, 42, 98, 128, 136 Kraków 30, 47, 56, 58, 59 M³ynarze 12, 16, 22, 28, 34, 38, 50, 93, 94, Krasiniec 19, 31, 35 95, 114, 129 Krasne 35, 58, 59, 115, 119, 137 Modlin 57, 58, 60 Krasnosielc 14, 19, 20, 22, 29, 31, 32, 33, 34, Modzele 16, 95, 112 36, 37, 38, 41, 46, 47, 48, 51, 57, 59, 60, Mogilno 23 67, 78, 79, 80, 81, 97, 102, 129, 130, 133, Montreal 60 134, 137, 139 Morze Ba³tyckie 49 Krasnosielc Leśny 34, 81 Morze Czarne 22 Królestwo Polskie 19, 27, 28 Moskwa 27 Królewiec 30 Murnau 57, 60 Krzemieñ 77 Krzy¿ewo Borowe 16, 49, 82 Namibia 131 Krzy¿ewo Nadrzeczne 137, 139 Napiórki 21 ksiêstwo Mazowieckie 58 Nasielsko-Karniewski Obszar Chronionego ksiêstwo sieluñskie 23, 25, 53, 111, 117 Krajobrazu 15 Ksiêstwo Pruskie 58 Niemcy 31, 135, 141 Ksiêstwo Ruskie 58 Niesu³ów 31, 135, 141 Ksiêstwo ¯mudzkie 58 Nizina Mazowiecka 9 Ksiêstwo Warszawskie 19, 27 Ni¿ Polski 11 Kuchary 50 Nowa Wieś 20 Kuchny 50, 51, 64 Nowogród 27, 78 Kucieje 31 Kurpiowska Puszcza Zielona 12, 44 Ochenki 34 Kurpiowski Park Krajobrazowy 16 Ogony 15, 16, 61, 96 Oleksy 44 Laski 49 Olsztyn 81 Leśniewo 49 Omulew rzeka 17, 49 Lipniki 49 Ostro³êka 13, 27, 28, 29, 56, 70, 78, 93, 95, Lipsk 62 95, 97, 103, 108, 110, 117, 118 Litwa 58, 86, 103 Londyn 30, 59 Palestyna 33, 87, 89 Lwów 30, 62 Parciaki 12, 13 Pary¿ 59, 60, 120 £achy 49, 51 Pe³ta rzeka 10, 17, 22, 75, 83 £aś 30, 63 Perzanowo 19, 27, 29, 30, 56, 139 £azy 12, 50, 72 Petersburg 58 £êgi 49 Pienice 81

Powiat makowski 153

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 115353 22012-11-27012-11-27 113:07:033:07:03 P³aska Góra 29, 68, 69 Sierpc 41, 68 P³ock 23, 58, 60 S³awkowo 46 P³oniawy-Bramura 13, 19, 38, 41, 45, 57, 58, S³ojki 30, 124 60, 75, 97, 98, 99, 129, 137, 139 S³oniawy 46 Podlasie 5, 133 Smrock 19, 29, 31, 51, 138 Podoś 29, 41, 64, 98, 100, 101, 137 Stare Glinki 13, 42, 113, 114 Podoś Stary 139 Stare Zacisze 49 Pojezierze Mazurskie 10 Stary Strachocin 16, 44 Pomorze 22, 113 Strzemieczne 44 Pomorze Gdañskie 22 Suche 13, 41, 42, 49, 72, 99, 115, 139 Ponikiew Wielka 22, 49 Sulicha 14, 137 Porytka 117 Syberia (Sybir) 29, 36, 59, 105, 120 Praga 30 Sypniewo 19, 20, 22, 23, 29, 38, 41, 54, 70, Prenzlau 57 92, 113, 116, 117, 118, 129, 134, 139, 141 Prusy Nowowschodnie 19, 26 Szczuki 13, 34, 41, 46, 58, 59, 60, 61, 62, 119, Prusy Po³udniowo-Wschodnie 34 120, 137 Prusy Wschodnie 19, 36 Szczyglin Poduchowny 21, 51, 57 Prycynowo 22 Szczytno 81 Przasnysz 35, 67, 87, 97, 136 Szelków 12, 31, 33, 34, 38, 41, 43, 58, 94, Przeradowo 16, 21, 44, 46, 138 121, 122, 123, 124, 125, 129, 138 Przystañ 118 Szlasy-£ozino 128 Przywiślañski Kraj 29 Szwelice 20, 46, 58, 59, 75, 77 Pu³tusk 23, 28, 29, 30, 34, 44, 57, 58, 86, 93, Szygi 15, 29, 105 94, 103, 121 Puszcza Bia³a 25 Śl¹sk 51 Puszcza Zielona 12, 44, 46, 53 Świêta Rozalia 13, 30, 41, 124, 125

T³uszcz 21 Raci¹¿ 61 Tomaszów Lubelski 60 Raki 102, 134 Toruñ 103 rezerwat „Zwierzyniec” 11, 12, 15, 137 Rosja 57 Ukraina 22 Równina Kurpiowska 9, 121 USA 33, 58, 59, 60 Ró¿ rzeka 10, 53 Ró¿anica rzeka 10, 22 Warszawa 10, 24, 28, 30, 56, 57, 59, 60, 61, Rupin 34, 44, 94 78, 85, 93, 94, 103, 108, 110, 117, 130 Rzewnie 29, 30, 38, 108, 109, 129, 139 W¹ski Las 35 Wêgierka rzeka 10, 14, 22, 72, 119, 126, 128 Sachalin 59 Wêgrzynowo 12, 20, 34, 35, 41, 126, 127, 128, Sadykierz 15, 16, 44 137 Saratów 60 Wiedeñ 30 S¹trzask 72, 99, 115 Wielka Brytania 59, 60 Sewerynowo 35 Wielkopolska 85 Sejny 60 Wirginia 30 Sielc 19, 29, 30, 51, 57, 67, 78, 80 Wis³a rzeka 11, 22, 28 Sielc Nowy (Nowy Sielc) 48, 130, 131, 140 Witebsk 48 Sieluñ 15, 16, 19, 21, 22, 23, 25, 29, 30, 34, W³ochy 124 41, 53, 61, 93, 94, 110, 111, 112 W³oc³awek 59 Sieluñskie jezioro 110 Wólka Rakowska 38

154 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 115454 22012-11-27012-11-27 113:07:033:07:03 Wysoczyzna Ciechanowska 9, 85, 121 Zarêby 50 Wysokie Mazowieckie 56 Zawady Dworskie 51 Zawady-Ponikiew 15, 22 Zalesie 49 Za³ogi 57, 64 ¯ytomierz 60 Zamoście 49

Powiat makowski 155

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 115555 22012-11-27012-11-27 113:07:043:07:04 Defi nicje (podręczny słowniczek niektórych pojęć)

Blanka zwê otrzyma³ od miasta Caravaca w Hiszpanii. Element architektoniczny – jeden z zêbatych Podczas licznych epidemii zarazy dotar³ do Eu- wystêpów stosowany w zwieñczeniu murów ropy Wschodniej, w tym do Polski, gdzie by³ obronnych i baszt. System tych zêbów zwie siê bardzo popularny od prze³omu XVIII i XIX w. blankowaniem lub krenela¿em. Wystêpowa³y a¿ do XX w. Krzy¿ ma pionowy pieñ i dwie po- g³ównie w okresie średniowiecza, a nastêpnie przeczne belki, z czego belka górna ma trochê w architekturze nawi¹zuj¹cej do tej epoki, krótsze ramiona od dolnej. Krzy¿ wystawiano np. w neogotyku. w środku lub na krañcach wsi w celu ochro- ny jej mieszkañców przed epidemi¹, zaraz¹ Dziedzictwo kulturowe czy pomorem. O dotychczasowym funkcjono- Ogó³ dorobku spo³eczeñstw w zakresie nauki, waniu tego przekonania dowodz¹ wystawiane sztuki, architektury, oświaty, techniki, wy- krzy¿e karawakowe z rurek metalowych. tworzonego w trakcie historycznego rozwoju i przekazywanego z pokolenia na pokolenie. Kruchta Mo¿e mieæ charakter materialny albo niema- Dawniej określana babiñcem – czêśæ kościo- terialny. ³a, przedsionek znajduj¹cy siê przed g³ównym wejściem, czasami przed wejściem do bocz- Erygowanie nych naw lub nawet zakrystii. Niegdyś ist- Za³o¿enie, ufundowanie, powo³anie do dzia³a- nia³a zasada, ¿e ludzie nieochrzczeni albo nia kaplicy, kościo³a, klasztoru, parafi i, do cze- odbywaj¹cy pokutê mogli wchodziæ wy³¹cznie go potrzebny jest uroczysty dekret biskupa. do tej czêści kościo³a.

Folklor Materialne dobra kultury Termin powsta³ w pocz¹tkach XIX w. w An- Przedmioty maj¹ce znaczenie dla dziedzictwa glii, który oznacza³ wiedzê ludu, co praktycz- i rozwoju kulturalnego ze wzglêdu na ich war- nie mog³o dotyczyæ ca³ości kultury wiejskiej. tośæ historyczn¹, naukow¹ i artystyczn¹. Bar- W Polsce termin ten odniós³ siê tylko do tzw. dzo czêsto tê kategoriê określa siê w jêzyku kultury duchowej, czyli literatury wsi (baśnie, potocznym mianem zabytków. legendy, piosenki itp.), muzyki, tañca, obrzê- dów, zwyczajów. Obecnie znów tym pojêciem Niematerialne dobra kultury obejmuje siê coraz wiêcej dziedzin, zw³aszcza Nazwy (geografi czne, historyczne, fi zjogra- w prasie, np. strój ludowy. fi czne, imiona i nazwiska, a tak¿e przydomki i przezwiska), hymn, god³o kraju, umiejêtno- Kaha³ ści i technologie, a tak¿e takie elementy kultu- Zgromadzenie, gmina – forma organizacji ry, jak folklor, obyczaje, wierzenia religijne itp. spo³eczności ¿ydowskiej, s³owo u¿ywane dla Prepozyt określenia zarówno skupiska ludzi zorgani- W kościele rzymskokatolickim przewodnicz¹- zowanych, jak te¿ grupy w³adzy w zgromadze- cy kapitu³y kanoników, czêsto w randze pra- niu. ³ata lub infu³ata. Reprezentowa³ on kapitu³ê na zewn¹trz, troszczy³ siê o jej maj¹tek i sam Karawaka dysponowa³ najwiêkszymi dobrami. Stanowi- Krzy¿ zwany równie¿ cholerycznym czy moro- sko to by³o czêsto pocz¹tkiem kariery kościel- wym, pochodzi z prze³omu XVI i XVII w. a na- nej, do stanowiska prymasa w³¹cznie.

156 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 115656 22012-11-27012-11-27 113:07:043:07:04 Przenoska (obnoska) Tradycja Miejsce na rzece, w którym nie mo¿na prze- 1. Przekazywane z pokolenia na pokolenie p³yn¹æ, teren trudny lub nawet niebezpiecz- obyczaje, przekonania, zasady wierzenia, spo- ny (np. wodospad), nale¿y wówczas wysi¹śæ soby myślenia, postêpowania itp., wyró¿nio- np. z kajaka i przenieśæ go brzegiem przez nie- ne przez dan¹ zbiorowośæ jako wa¿ne treści sp³awny teren. Zwykle „przenoski” sygnalizo- kulturowe. Istotny czynnik samookreślania wane s¹ na rzekach przez oznakowanie. siê grup spo³ecznych i narodów. Tak¿e proces przekazywania i przyswajania tych treści przez Sumikowo-³¹tkowa konstrukcja aktualn¹ świadomośæ spo³eczn¹. 2. Przeka- Konstrukcja ścian obiektu, w której stosowane zywane opisy wydarzeñ z przesz³ości trak- s¹: pionowe s³upy (³¹tki), zwykle na naro¿ach, towane jako historia (choæ niesprawdzalne). ale i przy otworach (okna, drzwi i in.) maj¹ce 3. Umiejêtności artystyczne albo rzemieślni- pod³u¿ne wy¿³obienia: sumiki – poziome belki cze, w których wykonawca wykorzystuje do- zacinane na koñcach, które to zaciêcia wsuwa- świadczenie mistrzów, dawne technologie lub ne s¹ w wy¿³obienia ³¹tek. Typ ten by³ stoso- sposoby dzia³ania. wany od prze³. XIX i XX w. w zwi¹zku z coraz mniejsz¹ mo¿liwości¹ zdobywania drewna, Wieñcowa konstrukcja zw³aszcza d³ugich, pe³nych pni. Konstrukcja obiektu, w którym ściany sk³a- daj¹ siê z wieñców − po³o¿onych poziomo Synagoga jedna na drugiej belek, ³¹czonych na naro¿ach Bo¿nica, bó¿nica (od greckiego synagoga (wêg³ach) na „zamek”. Belki le¿¹ce na sobie – zgromadzenie, miejsce zebrañ). Budynek, ³¹cz¹ ma³e, zwykle dêbowe, ko³eczki, by belki w którym spotykaj¹ siê ludzie dla odprawiania nie przesuwa³y siê. Na Mazowszu by³o zwykle obrzêdów religijnych – s³owo u¿ywane g³ów- 9–11 wieñców (czyli b elek w ka¿dej ścianie). nie w judaizmie. W jêzyku polskim u¿ywa siê Ściany wznoszono na fundamentach z polne- zwykle s³owa bo¿nica (bó¿nica): miejsce po- go kamienia lub z ceg³y. świêcone Bogu, dom modlitwy, czêsto stoso- wane jest na określenie szko³y ¿ydowskiej.

Powiat makowski 157

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 115757 22012-11-27012-11-27 113:07:043:07:04 Bibliografi a

Albrycht D., Wykopaliska monet z XVII w. Grynberg M., ¯ydzi w rejencji ciechanowskiej z Makowa Mazowieckiego, „Wiadomości 1939 –1942, Warszawa 1984. Numizmatyczne” 1957, z.1, s. 8–10. Grzybowski M. ks., Ziemia Makowska, P³ock Baranowski B., W krêgu upiorów i wilko³a- 1991. ków, £ódź 1981. Grzybowski M. ks., Wojna polsko-rosyjska Barbasiewicz M., Kubiak J., Maków Mazowie- 1920 r. w P³ocku i na Mazowszu, P³ock cki woj. ostro³êckie. Studium historyczno- 1990. -urbanistyczne opracowane na zlec. Woj. Kaczorowska T., Córka mazowieckich równin Konserwatora Zabytków w Ostro³êce, War- czyli Maria Sk³odowska- Curie z Mazowsza, szawa 1979. Ciechanów 2007. Barbasiewicz M., Kubiak J., Ró¿an woj. ostro- Kacprzak K., AK – ROAK – W i N w powiecie ³êckie. Studium historyczno-urbanistyczne pu³tuskim (1945–1947), [w:] Pu³tusk. Stu- opracowane na zlec. Woj. Konserwatora Za- dia i materia³y….. t. VI, Pu³tusk 2005. bytków w Ostro³êce. Warszawa 1980. Kasprzycka L., Bibliografi a Makowa Mazowie- Bondarczuk M., Pi¹tego dnia. Rzecz o ¿yciu ckiego i powiatu makowskiego, Maków Ma- i zag³adzie ¯ydów krasnosieleckich, Przas- zowiecki 1970. nysz, brw. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. T. X. Daw- Brenda W., Jestem cz³owiekiem prawdziwym ne województwo warszawskie, pod red. I. dla Boga i Ojczyzny (…) „Debata” nr 12 (15), Galickiej i H. Sygietyñskiej, z. 7 – Maków 2008, s. 28–29 [Tadeusz Krupka „Longin”]. Mazowiecki i okolice, Warszawa 1982. Czerwiñski T., Osadnictwo i budownictwo Kazimierski J., Dzieje pó³nocno-wschodniego ludowe na Mazowszu pó³nocno-zachod- Mazowsza 1525 –1864, [w:] Dzieje ziem wo- nim w XIX i na pocz¹tku XX wieku, Sanok jewództwa ostro³êckiego, Warszawa 1984. 1995. Kielak B., Korsak J., Znaleziska monet na ob- Dembicka U., Krasnosielc, Zeszyty Naukowe szarze województwa ostro³êckiego, Ostro- OTN, Ostro³êka 1994, z. VIII, s. 71–87. ³êka 1987. Dembicka U., Rutkowska-Wiśniewska B., Le- Kocot W., Pamiêtniki i korespondencja z lat gendy znad Orzyca, Krasnosielc 2001. 1920, 1939 –1945, Pu³tusk 2009. Dembicka U., Rutkowska-Wiśniewska B., Kolberg O., Mazowsze, cz. IV, DWOK t. 27, O duszy zaklêtej w psa i inne opowieści Wroc³aw – Poznañ 1964. z okolic Krasnosielca, Ostro³êka 1989. Kowalik M., Zabytki sepulkralne na terenie Dymek B., Walka o spo³eczne i narodowe wy- województwa ostro³êckiego, Ostro³êka zwolenie oraz rozwój regionu (1864 – 1975), 1988. [w:] Dzieje ziem województwa ostro³êckie- Krajewski K., £abuszewski T., „XVI” Okrêg go, Warszawa 1984. Narodowego Zjednoczenia Wojskowego Gawarecki W. H., Opis miasta Ró¿ana i wia- (kryptonim „Mazowsze”, „Orze³”, „Têcza”), domości o jego elekcyjnym przywileju, Pa- Warszawa–Ostro³êka−Kadzid³o 2008. miêtnik Historyczny P³ocki, II, Warszawa £ysiak W., Historia Krasnosielca, „Expres Ma- 1830 . kowski”, 1991, marzec, kwiecieñ. Górska I., Wczesnośredniowieczny zespó³ Majka M., Ziemia ostro³êcka od czasów naj- osadniczy w Sypniewie pow. Maków Ma- dawniejszych do XVI w., [w:] Dzieje ziem zowiecki, [w:] Szkice z najdawniejszej prze- województwa ostro³êckiego, Warszawa sz³ości Mazowsza, 1968. 1984.

158 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 115858 22012-11-27012-11-27 113:07:043:07:04 Marciniak J., Cmentarzysko i osada wczesno- Smoleñski W., Mazowiecka szlachta w pod- średniowieczna w Makowie Mazowieckim, dañstwie proboszczów p³ockich, Warszawa „Z Otch³ani Wieków” t. XII, z. 4–5, 1937. 1951. Marciniak J., Wczesnośredniowieczny zespó³ Sobol B., Zarys podstawowych zmian podzia- osadniczy z miejscowości Bazar Nowy pow. ³ów terytorialnych i administracyjnych Maków Mazowiecki, „Materia³y Wczesno- w dziejach Mazowsza, „Ziemia Mazowie- średniowieczne” t. V, 1960. cka” 1959, nr 4, s. 7–17. Makowski R., Z rodzinnego gniazda. Krajo- Sypkowie A. i R., Zamki i warownie ziemi znawcza gawêda o £asi, Świêtej Rozalii, mazowieckiej, Warszawa 2009. pu³tuskim meteorycie i wielu innych atrak- Szczepañski J., Dzieje spo³eczności ¿ydow- cjach pogranicza Kurpiowszczyzny, Ostro- skiej powiatów Pu³tusk i Maków Mazowie- ³êka 2008. cki, Warszawa 1993. Paw³owska W. (red.), Zamierzch³a przesz³ośæ Szczepañski J., Spo³ecznośæ ¿ydowska Ma- ziemi makowskiej w przydro¿nych ka- zowsza w XIX –XX w., Pu³tusk 2005. pliczkach, fi gurkach i krzy¿ach do roku Szczepañski J., Wojna 1920 roku w Ostro- 1939, Maków Mazowiecki 2011. ³êckiem, Warszawa−Ostro³êka–Pu³tusk Pazyra S., Geneza i rozwój miast mazowie- 1997. ckich, Warszawa 1959. Weso³ek I., Monografi a miasta Makowa, Ma- Piskunowicz H., Dzia³alnośæ na Pó³nocnym ków 1938. Mazowszu – podokrêg pó³nocny „Tuchola”, Woyda S., Bibliografi a archeologiczna Mazow- [w:] Tradycje niepodleg³ościowe na Pó³noc- sza, t. I, Warszawa 1970. nym Mazowszu, 1994. Wyj¹tki z pamiêtników powstañca, „Dziennik Przytocka M., Ecclesia Ploniaviensis. Dzieje Warszawski” 1865, nr 112, s. 1147–1148. parafi i i kościo³ów w P³oniawach i Podosiu, Zduñczyk J., Pod Magnuszewem i Porêb¹, „Kro- Ostro³êka 2009. nika Powszechna” 1913, nr 5, s. 80−81. Pszczó³kowski A., Gniazdo i krze. Rodowody Zieliñska E., Wpisani w historiê, Ostro³êka Chodkowskich, Chodkowo Wielkie 2005. 1990. Ratajczak L. (red.), 120 rocznica powstania Zubrzycki T., Oblê¿enie P³askiej Góry (pod styczniowego na ziemiach województwa Dr¹¿d¿ewem), „Praca” 1913, nr 80, s. 335– ostro³êckiego 1863 –1983, Warszawa 1984. 337. S³oniowa A. (red.), Maków Mazowiecki i zie- mia makowska, Warszawa 1984.

Powiat makowski 159

ppowiatowiat mmakowski.inddakowski.indd 115959 22012-11-27012-11-27 113:07:043:07:04