Powiat Pułtuski

TRADYCJA MAZOWSZA powiat pułtuski

Przewodnik subiektywny

Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki Agencja Wydawnicza „Egros” Warszawa 2012

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 1 22012-08-07012-08-07 08:43:1308:43:13 Autor: Adam Dylewski

T³umaczenie na jêzyk angielski: Katarzyna Lindner (MCKiS)

Redaktor serii: Alicja Jankiewicz (MCKiS)

Redakcja: Ma³gorzata Gucman

Redakcja techniczna: Tomasz Grochowski

Zdjêcia: Adam Dylewski, Krzysztof Gucman

Recenzja: dr Rados³aw Lolo

W ksi¹¿ce wykorzystano zdjêcia ze zbiorów Urzêdu Miejskiego w Pu³tusku, Urzêdu Gminy Pokrzywnica, Muzeum Regionalnego w Pu³tusku, Miejskiego Centrum Kultury i Sztuki w Pu³- tusku, Olgi Che³stowskiej oraz pocztówki ze zbiorów Jacka Emila Szczepañskiego

Opracowanie graﬁ czne serii: Studio Komar, www.komar.com.pl

ISBN 978-83-60623-99-2 ISBN 978-83-89986-93-1

Wydawcy: Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki ul. Elektoralna 12 00-139 Warszawa www.mckis.waw.pl

Agencja Wydawnicza „Egros” s.c. ul. Skar¿yñskiego 6 A 02-377 Warszawa tel. 22 823 48 78 fax 22 659 43 14 e-mail: [email protected] www.egros.pl

2 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 2 22012-08-07012-08-07 08:43:1508:43:15 Spis treści

Od Wydawcy ...... 5

Wybrane informacje o powiecie pu³tuskim ...... 7 Pu³tusk i kolej ...... 8 Wy¿sza Szko³a Humanistyczna – Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora ...... 10

Środowisko geograﬁ czne ...... 11

Walory przyrodnicze regionu ...... 12 Puszcza Bia³a ...... 14 Narew ...... 20

Dziedzictwo kulturowe regionu ...... 24 Puszcza Bia³a jako region etnograﬁ czny ...... 24 Twórczośæ ludowa ...... 25 Strój ludowy ...... 28 Gwara ...... 29 Obrzêdy i zwyczaje ...... 30 Folklor muzyczny i taneczny ...... 32 Bajki pu³tuskie ...... 33 Pu³tusk w kulturze...... 34 Kultura materialna ...... 35 Wartości niematerialne ...... 37 Toponimia ...... 37 Herby ...... 39

Dzieje historyczne ...... 40 Dzieje najdawniejsze ...... 40 Średniowiecze ...... 40 Wiek XVII – XVIII ...... 43 Wiek XIX ...... 44 Wiek XX ...... 46 Wiek XXI ...... 49

Wybrane zas³u¿one postacie zwi¹zane z powiatem ...... 50

Przewodnik subiektywny po powiecie pu³tuskim ...... 54 Bartodzieje ...... 54 Dzier¿enin...... 56 G¹siorowo ...... 59 G³adczyn ...... 62 Gol¹dkowo ...... 64 Gostkowo ...... 67 Gzy ...... 69

Powiat putuski 3

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 3 22012-08-07012-08-07 08:43:1508:43:15 Holendry ...... 72 Kacice ...... 74 Kleszewo ...... 77 Klukowo ...... 79 Kowalewice W³ościañskie ...... 82 Obryte ...... 83 Pniewo ...... 87 Pokrzywnica ...... 90 Ponikiew ...... 94 Prusinowice ...... 96 Przewodowo ...... 97 Pu³tusk ...... 100 Dzieje miasta ...... 101 Zabytki Pu³tuska...... 112 Sadykierz ...... 138 Soko³owo W³ościañskie ...... 140 Strzegocin ...... 143 Szyszki ...... 148 Świercze ...... 150 Winnica ...... 153 Zambski Kościelne ...... 156 Zatory ...... 159 Pozosta³e miejscowości ...... 164

Oferta kulturalna i turystyczna ...... 167 Informacja turystyczna ...... 167 Muzea i kolekcje muzealne ...... 168 Trasy wycieczkowe ...... 171 Spacerem po Pu³tusku ...... 171 Trasa samochodowa ...... 172 Trasy rowerowe ...... 177 Ście¿ka przyrodniczo-dydaktyczna „Nasz las” ...... 177 Trasa wodna – szlak Narwi ...... 178 Imprezy ...... 180 Gospodarstwa agroturystyczne ...... 182 Kuchnia kurpiowska w Puszczy Bia³ej ...... 183 Pu³tusk od kuchni ...... 183 Regionalne potrawy ...... 184

Welcome to Pultusk County ...... 187 Illustrations ...... 189 Indeks geografi czny...... 198 Defi nicje ...... 201 Bibliografi a ...... 206

4 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 4 22012-08-07012-08-07 08:43:1508:43:15 Od Wydawcy

d 2004 r. Mazowieckie Centrum Kultu- ni Czytelnicy bez trudu rozszerz¹ swoj¹ wie- Ory i Sztuki publikuje kolejne tomy z serii dzê w tym zakresie, siêgaj¹c do publikacji, „Tradycja Mazowsza”. S¹ to monografi czne których tytu³y autorzy zamieszczaj¹ w biblio- opracowania, w których prezentowane s¹ wa- grafi i. Ksi¹¿ka zawiera te¿ indeks geografi cz- lory historyczne i etnografi czne powiatów wony, a na koñcu Defi nicje – określenia pojêæ jewództwa mazowieckiego. Cel jest ambit- dotycz¹cych dziedzictwa kulturowego; s³owa, ny, a przy tym trudny – nie tylko ze wzglêdu które wymagaj¹ zdefi niowania oznaczamy na liczbê tomów, jak¹ chcemy wydawaæ w ca- w tekście gwiazdk¹ (*). ³ym cyklu, ale przede wszystkim ze wzglêdu W tym miejscu konieczne s¹ uściślenia na za³o¿enia merytoryczne. określeñ u¿ytych w tytule serii „Tradycja Ma- Docelowo planujemy wydanie 38 tomów, zowsza. Przewodnik subiektywny”. odpowiadaj¹cych liczbie powiatów w woje- Mówi¹c o tradycji*, trzeba uwzglêdniæ wiele wództwie mazowieckim. Nie wykluczamy elementów – wzorce spo³eczne, obyczaje, kul- te¿ publikowania w ramach serii „Tradycja turê duchow¹, charakterystyczne wytwory kul- Mazowsza” dodatkowych okazjonalnych lub tury materialnej – wszystko, co ukszta³towane tematycznych tomów, w których bêdziemy w przesz³ości, trwa do dziś. Kultywowanie nawi¹zywaæ do obchodzonych rocznic, przy- tradycji polega na przekazywaniu z pokolenia pominaæ sylwetki znanych i cenionych osób na pokolenie istotnych dla danej zbiorowości zwi¹zanych poprzez urodzenie lub dzia³alnośæ wartości kulturowych. z Mazowszem, omawiaæ w sposób przekrojo- Sam tytu³ serii „Tradycja Mazowsza” rów- wy lub systematyczny pewne zagadnienia cha- nie¿ traktujemy umownie, trzeba bowiem rakterystyczne dla regionu. pamiêtaæ, ¿e granice administracyjne zwy- W publikacjach z serii „Tradycja Mazow- kle nie pokrywaj¹ siê idealnie z historycznie sza” Czytelnicy odnajd¹ opisy najwartościow- ukszta³towanymi krainami Polski. W kolej- szych elementów dziedzictwa kulturowego, nych tomach serii prezentowane s¹ powiaty przypomnienie wydarzeñ historycznych, po³o¿one w województwie mazowieckim, uwagi dotycz¹ce wspó³czesnych walorów da- które obejmuje – poza Mazowszem – rów- nego obszaru. W ka¿dym tomie zamieszcza- nie¿ ziemie innych regionów: czêśæ Podlasia my „Przewodnik subiektywny” – prezentacjê oraz ziemiê radomsk¹. Z kolei pewne obszary miejscowości wybranych przez autora, a tak¿e historycznie mazowieckie znalaz³y siê poza czêśæ zatytu³owan¹ „Oferta kulturalna i tu- granicami naszego województwa, np. ziemia rystyczna” – z propozycjami tras wycieczko- ³om¿yñska. wych po powiecie, opisami potraw regional- Podtytu³ serii „Przewodnik subiektywny” nych itp. Równie¿ zagraniczni turyści powinni określa przyjêty przez nas indywidualny spo- byæ usatysfakcjonowani informacjami w jêzy- sób prezentowania regionu. Ca³ośæ prac doku- ku angielskim: wyczerpuj¹cym streszczeniem mentacyjnych i wydawniczych przewidywana z wiedz¹ niezbêdn¹ do pe³nej prezentacji po- jest na kilka lat, za³o¿yliśmy wiêc, ¿e ró¿ni wiatu, ofert¹ kulturaln¹ i turystyczn¹, t³uma- autorzy wyeksponuj¹ inne elementy tradycji. czeniem podpisów ilustracji. Tê ró¿norodnośæ i subiektywizm opisu w po- Zdajemy sobie sprawê, ¿e nie jesteśmy szczególnych tomach serii traktujemy jako w stanie omówiæ wszystkich zagadnieñ histo- jej dodatkowy walor. rycznych, spo³ecznych i kulturowych, prze- Du¿ym atutem serii jest aktualnośæ danych sz³ości i wspó³czesności regionu oraz dziejów na temat „kondycji tradycji” w danym powie- poszczególnych miejscowości. Zainteresowa- cie. Cykl wydawniczy nie jest d³ugi, wiêc ob-

Powiat putuski 5

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 5 22012-08-07012-08-07 08:43:1508:43:15 serwacje, opisy i wnioski autora Czytelnik po- bra kultury*, nazewnictwo, tradycyjne umie- znaje ju¿ po kilku miesi¹cach. jêtności, gin¹ce zawody. Zadaniem autorów Zamiarem omawianej serii wydawniczej jest opisanie tych elementów dziedzictwa kul- jest ukazywanie ró¿norodności i bogactwa turowego, które w sposób szczególnie wyraźny dziedzictwa kulturowego* województwa ma- świadcz¹ o przesz³ości tych ziem i które maj¹ zowieckiego. By to osi¹gn¹æ, trzeba zaprezen- znaczenie dla dzisiejszej świadomości histo- towaæ przesz³ośæ obecn¹ we wspó³czesności, rycznej spo³eczeñstwa. a wiêc przede wszystkim zabytki architektury, zdobnictwo ludowe, pewne niematerialne do- Wydawca

Różan Maków Mazowiecki

r e w N a Ciechanów Sokołowo WłoŚciańskie Gostkowo

618 Zambski 57 61 KoŚcielne Gzy Kleszewo Szyszki Skaszewo Przewodowo Ponikiew WłoŚciańskie Obryte 618 Gródek Rządowy

620 Sadykierz Gąsiorowo Lipniki Bartodzieje

Pułtusk Strzegocin Kacice Prusinowice Płońsk Świercze Gładczyn Klukowo Gołądkowo 618

Kowalewice Pniewo WłoŚciańskie Winnica Wyszków

571 Nowe Miasto 632 Pokrzywnica Gzowo Nasielsk Zatory 61 Holendry Nasielsk

Dzierżenin

Warszawa

1 Mapa powiatu pułtuskiego

6 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 6 22012-08-07012-08-07 08:43:1508:43:15 Wybrane informacje o powiecie pułtuskim

2 Siedziba Starostwa Powiatowego w Pułtusku

erytorium powiatu wynosi 828,63 km2, sto³ów Piotra i Paw³a w Pniewie, św. Rocha Ta liczba mieszkañców siêga 51 tys. w Przewodowie, św. Józefa w Pu³tusku, św. Jest tu jedno miasto, dlatego stopieñ urbani- Mateusza w Pu³tusku, św. Stanis³awa Kostki zacji jest niski – 37,5%. Dzieli siê na 7 gmin: w Pu³tusku, Mi³osierdzia Bo¿ego w Pu³tusku- Gzy, Obryte, Pokrzywnica, Pu³tusk, Świercze, Pop³awach, Niepokalanego Poczêcia Najświêt- Winnica, Zatory. Odleg³ośæ Pu³tuska od War- szej Marii Panny w Soko³owie W³ościañskim, szawy to 61 km. św. Bart³omieja w Szyszkach oraz św. Woj- Poza administracj¹ publiczn¹ na terenie ciecha w Zambskach Kościelnych. Po³udnio- powiatu funkcjonuje tak¿e sieæ parafi i, pod wo-zachodnia czêśæ powiatu nale¿y jednak wzglêdem historycznym maj¹ca zasadnicze do dekanatu nasielskiego diecezji p³ockiej. S¹ znaczenie dla rozwoju tego terytorium. Wiêk- to parafi e: św. Stanis³awa Biskupa Mêczenni- sz¹ czêśæ powiatu obejmuje dekanat pu³tuski ka w Klukowie, Matki Boskiej Szkaplerznej diecezji p³ockiej, licz¹cy 11 parafi i, ok. 25 ka- w Strzegocinie i Matki Boskiej Pocieszycielki p³anów i ponad 35 tys. wiernych. W jego sk³ad Strapionych w Winnicy. Z kolei do dekanatu wchodz¹ parafi e pw.: św. Walentego w Gzach, serockiego nale¿¹ 3 parafi e na po³udniowych św. Jana Chrzciciela w Obrytem, św. św. Apo- krañcach powiatu: św. Tomasza Aposto³a

Powiat putuski 7

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 7 22012-08-07012-08-07 08:43:1608:43:16 w Dzier¿eninie, św. Józefa w Pokrzywnicy i św. (wedle niektórych źróde³ status wojewódzki tej Ma³gorzaty w Zatorach. drogi zosta³ uchylony) oraz nr 620 Nowe Mia- Pod wzglêdem komunikacyjnym najwa¿- sto–Świercze–Przewodowo. Ewenementem niejsz¹ arteriê stanowi droga krajowa nr 61, jest nieobecnośæ niemal na ca³ym obszarze ³¹cz¹ca Warszawê z Augustowem, a na terenie powiatu linii kolejowych. Z dobrodziejstw po- powiatu przebiegaj¹ca na osi Serock–Dzier¿e- ci¹gów korzysta bezpośrednio jedynie gmina nin–Pu³tusk–Baby–Ró¿an, przez ca³¹ d³ugośæ Świercze, maj¹ca przystanek osobowy na linii wzd³u¿ prawego brzegu Narwi. Trasa ta w³aś- Warszawa–Gdañsk (poci¹gi Kolei Mazowie- ciwie bez zmian powtarza przebieg dawnego ckich relacji Warszawa Wola–M³awa), a tak¿e traktu warszawsko-petersburskiego. Drug¹ w pośredni sposób gminy Winnica i Gzy, s¹- drog¹ krajow¹ na terenie powiatu jest droga siaduj¹ce ze stacjami odpowiednio w Nasiel- nr 57 Pu³tusk–Bartoszyce, maj¹ca tu tylko sku i G¹socinie. Pozosta³e miejscowości b¹dź krótki odcinek na pó³noc od Pu³tuska, w kie- nigdy nie by³y obs³ugiwane przez kolej, b¹dź runku Kleszewa i Makowa Mazowieckiego. utraci³y mo¿liwośæ takiego po³¹czenia, reali- Jakkolwiek droga krajowa nr 61 stanowi krê- zowan¹ w latach 1950–2001 przez liniê w¹- gos³up transportowy powiatu, to sieæ po³¹czeñ skotorow¹ Nasielsk–Pu³tusk (rozebrana osta- miêdzy miejscowościami zapewniaj¹ przede tecznie w 2011 r.). Chocia¿ Narew przecina wszystkim drogi wojewódzkie i powiatowe. powiat na ca³ej szerokości, jest tu tylko jedna Do najwa¿niejszych nale¿¹: nr 618 Wyszków– przeprawa mostowa – w Pu³tusku, na drodze Pu³tusk–Go³ymin; nr 619 Pu³tusk–Nasielsk nr 618. Pułtusk i kolej

rak po³¹czenia kolejowego do tak istotne- wane przez nich linie kolejowe s³u¿y³y g³ównie Bgo ośrodka pó³nocnego Mazowsza to wy- potrzebom wojska, w szczególności prowadze- nik przynajmniej trzykrotnego zaniechania, niu przez nie rabunkowej gospodarki na zajê- nieukoñczenia lub niew³aściwego wykonania tych terenach zaboru rosyjskiego. odpowiednich inwestycji. W okresie II RP wreszcie powa¿nie zajêto Jako pierwsi swoj¹ cegie³kê do komunikacyj- siê „pustyni¹ komunikacyjn¹” w środku Pol- nej dezintegracji miasta z reszt¹ Polski do³o¿y- ski, buduj¹c kilka nowych linii, m.in. miêdzy li Rosjanie. By³ to efekt osobliwego powi¹zania Warszaw¹ i Legionowem przez nowy most polityki transportowej z doktryn¹ militarn¹, na Narwi (zniszczony w 1939 r.) oraz miêdzy zak³adaj¹c¹ oddzielenie siê od agresywnego Nasielskiem, Sierpcem, P³ockiem, Toruniem niemieckiego s¹siada pasem nadgranicznym i Brodnic¹. Powiat pu³tuski doczeka³ siê jed- o ograniczonej liczbie dróg, kolei i mostów. Ni- nak tylko planów po³¹czenia kolejowego Pu³- ska przepustowośæ terytorium mia³a umo¿li- tuska z Nasielskiem przez Winnicê. wiæ przygotowanie obrony w jego g³êbi, w tym Nastêpne podejście do uruchomienia ko- przypadku na linii twierdz nadgranicznych lei w Pu³tusku by³o znów dzie³em Niemców. Modlin–Ostro³êka–Osowiec. Jedyne po³¹cze- Planuj¹c urz¹dzenie tzw. Ostenburga (patrz nie kolejowe, jakie wybudowano w okolicy, historia w haśle przewodnika „Pu³tusk”), stanowi¹ce czêśæ tzw. Nadwiślañskiej Drogi hitlerowcy przyst¹pili w sierpniu 1940 r. ¯elaznej, a ³¹cz¹ce Warszawê i M³awê przez do pierwszych prac budowlanych na odcinku Ciechanów mia³o tak¿e charakter militarny, G¹socin–Ślubowo–Pu³tusk. Nie wiadomo dla- bowiem ³¹czy³o pograniczne garnizony z wiel- czego za punkt wyjścia przyjêto stacjê w G¹- k¹ twierdz¹ w Kowlu. socinie, a nie wêze³ w Nasielsku. Od paździer- B³êdy Rosjan starali siê naprawiæ Niemcy nika 1940 r. do kwietnia 1942 r. szykowano w okresie I wojny światowej. Niestety, budo- plant pod kolej normalnotorow¹, zmuszaj¹c

8 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 8 22012-08-07012-08-07 08:43:1608:43:16 3 4

3 Świercze – jedyna stacja kolejowa w powiecie 4 Pozostałości po linii kolei wąskotorowej Nasielsk−Pułtusk w Golądkowie

do pracy przy nim mieszkañców okolicznych na stacjê w Nasielsku, gdzie mieli przesiadaæ miejscowości, zw³aszcza Prusinowic (gmina siê na liniê Warszawa–Gdañsk, oraz dostarcza- Świercze). Wiosn¹ 1942 r. prace jednak prze- nia wêgla do uruchomionej w³aśnie elektrowni rwano, a robotników przymusowych wywie- w Pu³tusku. W miarê rozwoju komunikacji ziono do Rzeszy. Jedynymi pozosta³ościami PKS pierwsze z nich przesta³o byæ realizowane, po tym przedsiêwziêciu s¹ 2 do dziś istniej¹- bowiem pasa¿erowie woleli jeździæ autobusem ce nastawnie w g³owicach stacji G¹socin oraz bezpośrednio do stolicy. Ju¿ 5 lutego 1986 r., – byæ mo¿e – widoczny na zdjêciach satelitar- czyli jeszcze na d³ugo przed restrukturyzacj¹ nych charakterystyczny ³uk nasypu na po³u- PKP, og³oszono zaprzestanie przewozów pa- dniowy zachód od Ślubowa. sa¿erskich. Wagony z wêglem, a ściślej wa- Zrealizowanym po³¹czeniem kolejowym gony-transportery, na które wstawiano nor- Pu³tuska okaza³a siê wreszcie w¹skotoro- malnotorowe wêglarki, kursowa³y natomiast wa Nasielska Kolej Dojazdowa, uruchomio- do Pu³tuska do sierpnia 2001 r. na w 1950 r. na trasie, jak¹ zaproponowano Na pocz¹tku 2006 r. PKP rozpoczê³y de- jeszcze przed wojn¹. Pomimo pó³wiecznego monta¿ torów. Po zlikwidowaniu ok. 1,5 km funkcjonowania, oceniæ j¹ trzeba dziś jako szlaku na teren rozbiórki wkroczy³ konserwa- najwiêksz¹ zmarnowan¹ szansê na budowê tor zabytków, który nakaza³ natychmiastowe niezbyt kosztownego, bo przecie¿ tylko 25- wstrzymanie prac. Ostatecznie w 2011 r. tory kilometrowego, odcinka normalnotorowego, zosta³y ca³kowicie zdemontowane. Nie prze- który po ewentualnej elektryﬁ kacji móg³by trwa³y do dziś ani stacja w Pu³tusku (na jej te- w nieporównanie lepszy ni¿ obecnie sposób renie stoj¹ teraz pawilony supermarketów), ani scaliæ Pu³tusk z Warszaw¹. Wybrano niestety stacja w Winnicy, ani nawet jakikolwiek ci¹- wariant zupe³nie nieperspektywiczny – kolejkê g³y fragment torów z podk³adami i podsypk¹, o rozstawie kó³ 750 mm, przeznaczon¹ jedy- z wyj¹tkiem odcinków szyn tkwi¹cych w asfal- nie do dwóch zadañ: przewo¿enia pasa¿erów cie na przejazdach.

Powiat putuski 9

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 9 22012-08-07012-08-07 08:43:1708:43:17 Wyższa Szkoła Humanistyczna – Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora

czelnia, która przywróci³a wspó³czes- nie tytu³u akademii sta³o siê mo¿liwe dziêki Unemu Pu³tuskowi rangê znacz¹cego uprawnieniom do nadawania tytu³ów doktor- ośrodka oświaty w Polsce, powsta³a w 1994 r. skich przynajmniej z dwóch dziedzin: historii z inicjatywy Akademickiego Towarzystwa i nauk politycznych). Ukoñczy³o j¹ blisko 40 Edukacyjno-Naukowego „Atena”. Wpis tys. absolwentów. do rejestru wy¿szych uczelni nast¹pi³ 14 lip- Tak znacz¹ce poszerzenie programu naucza- ca 1994 r., a w roku akademickim 1994/1995 nia dokona³o siê dziêki znacz¹cej rozbudowie uruchomiono pierwsze kierunki studiów: bazy dydaktycznej. Dzisiaj czêśæ wydzia³ów ﬁ lologiê polsk¹, historiê i pedagogikê. Ko- znajduje siê w prawobrze¿nej czêści Pu³tuska, lejne lata przynosi³y znacz¹ce poszerzenie a czêśæ na Pop³awach. Spektakularne osi¹gniê- oferty. W 1996 r. szko³a otrzyma³a upraw- cie stanowi Biblioteka G³ówna im. Andrze- nienia do nadawania tytu³ów magisterskich, ja Bartnickiego (pierwszego rektora WSH). a od 2001 r. – doktorskich. W 2003 r. otwar- Uczelnia ma tak¿e ośrodek zamiejscowy to pierwsze wy¿sze studia zawodowe. Od 22 w Ciechanowie. Do najg³ośniejszych sukce- marca 2002 r. Wy¿sza Szko³a Humanistyczna sów „poza Pu³tuskiem” nale¿y odkrycie grobu nosi imiê Aleksandra Gieysztora, od paździer- Miko³aja Kopernika w katedrze fromborskiej, nika 2006 r. – w brzmieniu Akademia Huma- dokonane przez Miêdzywydzia³owy Instytut nistyczna im. Aleksandra Gieysztora (nada- Antropologii i Archeologii AH.

5 6

5 Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora 6 Nowoczesny budynek Biblioteki Głównej im. Andrzeja Bartnickiego

10 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 1100 22012-08-07012-08-07 08:43:1808:43:18 Środowisko geograﬁ czne

7 8

7 Malowniczy krajobraz Wysoczyzny Ciechanowskiej w Gnatach-Szczerbakach 8 Piaszczyste okolice Sokołowa Włościańskiego

owiat pu³tuski le¿y w centrum pó³nocnej rystyczny szlak wodny z Warszawy na Mazury, Pczêści Mazowsza, niedaleko od Warszawy, tysi¹ce domków letniskowych na brzegach). u ujścia Bugu do Narwi. Ze wszystkich stron Jej najwa¿niejsze dop³ywy docieraj¹ z zacho- otaczaj¹ go inne powiaty województwa mazo- du: Pe³ta, uchodz¹ca pod Kleszewem; Niestê- wieckiego: p³oñski, ciechanowski, makowski, pówka, uchodz¹ca pod £ubienic¹; Pokrzywni- wyszkowski, legionowski oraz nowodworski. ca, uchodz¹ca pod Gzowem; oraz Klusówka, Przeciêty mniej wiêcej w po³owie szerokości uchodz¹ca pod wsi¹ Klusek. przez Narew, dzieli siê na 2 wyraźnie ró¿ni¹ce Pod wzglêdem podzia³u na jednostki fi zycz- siê od siebie czêści: zachodni¹, rolnicz¹, mocno-geografi czne powiat pu³tuski dzieli siê na 3 niej zwi¹zan¹ z Mazowszem ciechanowskim regiony, stanowi¹ce w du¿ej mierze logiczne i m³awskim, oraz wschodni¹, lesist¹, uwa¿an¹ nastêpstwo opisanego uk³adu hydrografi cz- ju¿ po czêści za kurpiowsk¹. nego. S¹ to, patrz¹c od zachodu: Wysoczyzna Powiat pu³tuski zajmuj¹ w³aściwie doliny Ciechanowska (prawy brzeg), nastêpnie Doli- 2 rzek: wspomnianej Narwi oraz Bugu, który na Dolnej Narwi (wzd³u¿ rzeki po obu jej stro- jednak nie wchodzi w jego granice, przep³ywa- nach) oraz Miêdzyrzecze £om¿yñskie (lewy j¹c w bezpośrednim s¹siedztwie pod Wyszko- brzeg). Wysoczyzna Ciechanowska to falista wem i Serockiem. Prawy brzeg Narwi wydaje równina, gdzieniegdzie znaczona ostañcami siê bardziej wynios³y i suchy, a w pobli¿u Na- wzniesieñ morenowych i kemów (do 157 m sielska, le¿¹cego kilka kilometrów od granicy n.p.m.); o charakterze krajobrazu decyduje powiatu, przechodzi wododzia³ miêdzy Narwi¹ na niej absolutna dominacja rolnictwa. Do- i Wkr¹. Lewy brzeg rzeki to p³askowzgórze, lina Dolnej Narwi to w¹skie (miejscami na- którym biegnie niewyraźnie zarysowany dzia³ wet tylko o szerokości 1,5 km!), meandruj¹- wodny miêdzy Narwi¹ i Bugiem. Jest to krai- ce gard³o, którym rzeka przep³ywa najpierw na pokryta lasami Puszczy Bia³ej, o wiele bar- na zachód, a później na po³udniowy zachód. dziej podmok³a ni¿ czêśæ zachodnia; niegdyś Sk³adaj¹ siê na ni¹ 2 tarasy: szeroki zalewowy na pó³nocny wschód od Obrytego znajdowa³o taras ³¹kowy oraz, ponad nim, zalesiony taras siê ogromne bagno Pulwy, obecnie w g³ów- piaszczysty. Wreszcie Miêdzyrzecze £om¿yñ- nej mierze ju¿ zmeliorowane. Najwa¿niejsz¹ skie − na terenie powiatu zajête praktycznie drog¹ wodn¹ powiatu jest oczywiście Narew, w ca³ości przez Puszczê Bia³¹ (której poświê- maj¹ca niegdyś powa¿ne znaczenie transpor- ciliśmy odrêbny tekst) lub przez u¿ytkowane towe, dziś przede wszystkim rekreacyjne (tu- rolniczo polany leśne na jej obszarze.

Powiat putuski 11

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 1111 22012-08-07012-08-07 08:43:2008:43:20 Walory przyrodnicze regionu

10 11

9 Narew w okolicach Dzierżenina 10 Szeroko rozlane wiosenne wody Narwi w Gostkowie 11 Bobry nie oszczędzają nawet potężnych drzew – Narew w Kacicach

ak pamiêtamy, powiat dzieli siê na 2 zasad- -wydmowym, urozmaicony przez liczne bagna, Jnicze czêści: prawobrze¿n¹ − rolnicz¹ − torfowiska i stawy, stanowi¹ce ³¹cznie a¿ 9% oraz lewobrze¿n¹ − leśn¹. Si³¹ rzeczy o wiele ogólnej powierzchni. Wystêpuje w nich przede wiêksz¹ wartośæ przyrodnicz¹ ma strefa leśna, wszystkim sosna, a drzewostany przynajmniej roz³o¿ona na tarasach pradoliny Narwi. Sta- trzygatunkowe zajmuj¹ 24% ich powierzch- nowi ona obszar o charakterze piaszczysto- ni. Zanik lasów mieszanych wraz ze zmian¹

12 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 1122 22012-08-07012-08-07 08:43:2108:43:21 12 13

14 15

16 17

12 Przez powiat pułtuski przepływa wiele malowniczych rzeczek, strumieni i strug – Pełta w Przemiarowie 13 Barwne łąki Puszczy Białej w okolicach Zatorów 14 Lasy nadleśnictwa Pułtusk są dobrym miejscem do turystyki pieszej i rowerowej 15 Czasami przyroda zaskakuje nas swoim bogactwem – pajęczyna w rezerwacie „Stawinoga” 16 Pomnikowy dąb w Stawinodze 17 W całym powiecie jest bardzo wiele bocianich gniazd – Budy Obrębskie

Powiat putuski 13

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 1133 22012-08-07012-08-07 08:43:2408:43:24 18 19

18 Grądy dostarczają więcej ściółki niż lasy iglaste – okolice Stawinogi 19 Szkoda, że zdjęcia nie mogą przenieść wiosennych zapachów – okolice Kleszewa

drzewostanu na jednorodny to w g³ównej mie- suche, wylesione siedliska z wrzosowiskami, rze efekt dzia³alności cz³owieka i rabunkowej porośniête jedynie pojedynczymi sosnami, gospodarki leśnej w XIX w. Dopiero pod ko- kêpami ja³owca rozchodnika, bylin i tarniny. niec tego stulecia pomyślano o ochronie lasów Tak¿e te tereny od XVII w. stopniowo zale- i zaczêto sadziæ sosny. Do uszczuplenia drze- siano, g³ównie sosn¹. Obecnie na tym terenie wostanu przyczyni³y siê tak¿e trudne warunki dominuj¹ zatem bory sosnowe, tworz¹ce naj- naturalne − niskie opady i d³ugotrwa³e przy- bardziej charakterystyczny krajobraz Puszczy mrozki. Warto jednak pamiêtaæ, ¿e na inte- Bia³ej. Nieco ciekawiej jest tylko w dolinach resuj¹cym nas obszarze wystêpowa³y w śred- rzek, gdzie wystêpuj¹ lasy mieszane, olsy i olsy niowieczu tak¿e inne formacje roślinne, m.in. jesionowe. Puszcza Biała

schodni¹, zanarwiañsk¹ czêśæ powia- rasta g³ównie sosna (90%), za ni¹ plasuj¹ Wtu uto¿samia siê dziś czêsto z zasiê- siê olsza (4%), brzoza (2,4%) oraz d¹b (2%); giem Puszczy Bia³ej, choæ miano to pojawi³o ten ostatni wystêpuje nieco liczniej w nad- siê w literaturze dopiero w 1929 r., wprowa- leśnictwie Pu³tusk, gdzie stanowi ok. 11% dzone przez Stanis³awa Poniatowskiego. Jego drzewostanu. objaśnienia s¹ ró¿ne: bia³a kora brzóz (tzw. Wielki kompleks leśny w wid³ach Bugu etymologia ludowa, bo brzozy tu a¿ w takich i Narwi, o charakterystycznym zerodowanym ilościach nie wystêpuj¹); trawiaste pola- pod³o¿u, pe³nym bagien, strumyków i oczek ny pośród borów, zwane przez miejscowych wodnych, stanowi³ do XVIII w. wspania³y bielami; biel jako nazwa we³nianki, rośliny pomnik naturalnej przyrody, z potê¿nymi z rodziny turzycowatych, obﬁ cie porastaj¹cej d¹browami oraz obﬁ tości¹ lipy, modrzewia bagna i podmok³e ³¹ki; wreszcie p³aty bia³e- i cisu. Dopiero wskutek krótkowzrocznej, go piasku, tzw. dziadowskie morza. Ogólna rabunkowej gospodarki leśnej, prowadzonej powierzchnia puszczy wynosi ok. 51 tys. ha, w XIX i XX w., zatraci³ swój dotychczasowy z czego 11 tys. ha, zatem blisko 20%, stano- charakter, staj¹c siê niemal monokultur¹ sos- wi¹ lasy niepañstwowe, pozostaj¹ce jednak ny. Mimo to przetrwanie tak du¿ego obszaru pod nadzorem leśników. Puszczê Bia³¹ po- zalesionego w sercu Mazowsza samo w sobie

14 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 1144 22012-08-07012-08-07 08:43:2808:43:28 20 21

22 23

20 Puszcza Biała w okolicach rezerwatu „Popławy” 21 Leśny staw w pobliżu Psar 22 Kwitnące zawilce 23 Niedaleko rezerwatu „Wielgolas” rośnie dąb „Krzywulec”, pomnik przyrody

jest ewenementem. By³o to mo¿liwe dziêki wami drewna, w sytuacji, gdy wszystkie inne bardzo wczesnemu – nie wiadomo, dokonane- puszcze naoko³o (z wyj¹tkiem Kurpiowskiej) mu w 1203 albo 1235 r. – przekazaniu przez zosta³y ju¿ wyr¹bane, a w przeciwieñstwie ksiêcia miejscowych dóbr biskupom p³ockim. do zbo¿a, na które koniunktura zaczê³a prze- Kośció³ prowadzi³ bardzo ograniczon¹ politykê mijaæ, drewno cieszy³o siê ogromnym popy- osadnicz¹, dziêki czemu przez kilka stuleci tem a¿ do XIX w. Powa¿ne dochody przyno- puszcza nale¿a³a do najs³abiej zaludnionych si³y tak¿e zak³ady przemys³u leśnego: barcie zak¹tków Mazowsza (zaznaczmy jednak, (miód i wosk), smolarnie i pota¿ownie, a tak¿e ¿e czêśæ bli¿sza Pu³tuskowi by³a bardziej za- pozyskiwane p³ody leśne i polowania. Za po- gospodarowana i rozwiniêta, ni¿ czêśæ s¹sia- średnictwem aparatu z³o¿onego z komisarza duj¹ca z Wyszkowem, d³ugo niemal zupe³nie (ekonoma) i s³u¿by leśnej – têpiono nielegalne dzika). Z biegiem czasu okaza³o siê, ¿e wstrze- osadnictwo, k³usownictwo i karczunki. Nie- miêźliwośæ w kolonizacji by³a nies³ychanie zmiennym zaleceniem dla starostów ekono- op³acalna ekonomicznie. Biskupi p³occy dys- mii by³o nie tylko troszczenie siê o lasy, ale te¿ ponowali bowiem nadal ogromnymi rezer- dbanie z „najwiêksz¹ pilności¹ o ich zabezpie-

Powiat putuski 15

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 1155 22012-08-07012-08-07 08:43:3008:43:30 24 25

24 Leśna, przydrożna kapliczka w sąsiedztwie Wielgolasu 25 Ścięta sosna posłużyła do zrobienia niecodziennej kapliczki

czenie”. Taki model funkcjonowa³ przez po- wadzi³o do szybkiego, rabunkowego wyrêbu nad 6 stuleci. niektórych lasów przez wykorzystuj¹cych W 1796 r. dobra kościelne obejmuj¹ce Pusz- sytuacjê urzêdników i wojskowych. Równie czê Bia³¹ zosta³y zsekularyzowane przez w³a- wielkie szkody przynios³o dzier¿awienie smo- dze pruskie. Przejêcie kompleksu przez skarb larñ. W pogoni za zyskiem, wbrew prawu, pañstwa spowodowa³o szybko zmianê spo- do produkcji smo³y wykorzystywano najlepsze sobu gospodarowania na rabunkowy. W³adze drewno. pruskie ustali³y bardzo wysokie etaty rêbne Choæ „urz¹dzanie lasów” przeprowadzono (plan wyrêbu liczby drzew), a bliskośæ Narwi trzykrotnie, w 1807, 1820 i 1852 r., pierwsze sprawi³a, ¿e znacznie wiêksza ni¿ dotychczas realne kroki na rzecz powstrzymania dewasta- ilośæ drewna zosta³a sp³awiana do Gdañ- cji poczyniono dopiero w 1880 r. To, co zosta³o ska. Przyjêta przez Królestwo Polskie ustawa z puszczy, podzielono na 5 nadleśnictw, maj¹- z 31 sierpnia 1828 r. dopuści³a po raz pierwszy cych za zadanie nie tylko prawid³ow¹ gospo- sprzeda¿ lasów, bêd¹cych w³asności¹ pañstwa. darkê leśn¹, ale tak¿e sadzenie nowego drze- Anulowanie aktu w 1832 r. nie powstrzyma- wostanu (zw³aszcza modrzewia). System ten ³o niekorzystnych zmian w puszczy, bowiem za³ama³ siê z kolei w 1915 r., gdy s³u¿ba leśna, 4 października 1835 r. zosta³ wydany ukaz a tak¿e wspomniane majoraty, zosta³y ewaku- carski, umo¿liwiaj¹cy darowanie zas³u¿onym owane do Rosji, a armia niemiecka przyst¹pi³a (zw³aszcza w walce z powstaniem listopado- do kolejnej fazy rabunkowej eksploatacji. Od- wym) czynownikom dotychczasowych dóbr zyskanie niepodleg³ości przez Polskê przynio- rz¹dowych jako tzw. majoratów, co dopro- s³o likwidacjê majoratów de iure. Ich obszary

16 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 1166 22012-08-07012-08-07 08:43:3308:43:33 w³¹czono do zasobów lasów pañstwowych. nie opublikowano szczegó³owych danych, jak Dzisiejsze granice i formy organizacyjne lasy du¿a jest „pu³tuska” czêśæ parku oraz czym Puszczy Bia³ej uzyska³y po II wojnie świato- konkretnie siê charakteryzuje, natomiast wej, gdy dosz³o do upañstwowienia maj¹tków przypuszczaæ nale¿y, ¿e ustawodawca uzna³, leśnych w ramach reformy rolnej. ¿e ma ona podobne walory co pozosta³e frag- Wspó³cześnie powiat pu³tuski objêty zo- menty: naturalnie zachowan¹, meandruj¹c¹ sta³ kompleksowymi programami ochrony rzekê, liczne starorzecza i kêpy, kompleksy przyrody, takimi jak unijna NATURA 2000 leśne – pozosta³ości dawnych puszcz, ³¹ki czy ogólnokrajowe „Zielone P³uca Polski”. zalewowe, rzadkie rośliny i zwierzêta (przede Utworzono tu tak¿e wiele jednostek o charak- wszystkim ptactwo) oraz zachowane zabytki terze lokalnym, których istnienie podpowiada kultury (drewniana zabudowa, ślady za³o¿eñ zwiedzaj¹cemu, gdzie zachowa³y siê najbar- dworskich, kapliczki, krzy¿e, brogi itd.). dziej wartościowe pomniki przyrody i obszary krajobrazowe: Rezerwat „Bartnia” – utworzony w 1977 r. na terenie gminy Obryte, na obszarze uroczy- Nadbu¿añski Park Krajobrazowy. Zu- pe³nie „wbrew” nazwie, a tak¿e z pozoru bez zwi¹zku z powiatem pu³tuskim, przez który, jak wiemy, Bug nie przep³ywa, fragment doliny dolnej Narwi w okolicach Pu³tuska w³¹czony zosta³ do Nadbu¿añskiego Parku Krajobrazo- wego, zajmuj¹cego spor¹ po³aæ wschodniego Mazowsza (³¹cznie 741,36 km2). Niestety,

28 W rezerwacie „Bartnia” jest chroniony starodrzew sosnowy

ska Pop³awy, o powierzchni 14,6 ha. Powsta³ w celu ochrony kolonii lêgowej czapli siwej (st¹d lokalna nazwa „Czapliniec”), obecnie 26 chroni siê tu starodrzew sosnowy z nawet 180-letnimi drzewami. Na falistych wydmach mo¿na znaleźæ przebogate runo, które tworz¹ m.in. konwalia majowa, kostrzewa owcza, pszeniec zwyczajny, borówka brusznica, wrzos. Rosn¹ te¿ kobierce mchów. Świat zwierzêcy reprezentuj¹ g³ównie ptaki: dziêcio³ czarny, kowalik, turkawka, sikora oraz najcenniejszy pośród nich bocian czarny. Z innych pojawiaj¹ siê m.in. borsuk, padalec, ¿mija zygzakowa- ta, zaskroniec. Same czaple siwe przenios³y 27 siê natomiast nad Narew w okolice wsi Paw- 26 Starorzecze Narwi w Stawinodze ³ówek. We wschodniej czêści rezerwatu pośród 27 Piękno krajobrazu w Holendrach jest objęte starych drzew odnaleźæ mo¿na dawne sosny ochroną Nadbużańskiego Parku Krajobrazowego bartne.

Powiat putuski 17

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 1177 22012-08-07012-08-07 08:43:3508:43:35 29

30 31

29 Rezerwat „Dzierżenińska Kępa” obejmuje wyspę na Narwi, położoną na wysokości Dzierżenina 30 Cisza i spokój okolic rezerwatu służy relaksowi – widok z dzierżenińskiego brzegu w stronę Pułtuska 31 W rezerwacie można zobaczyć wiele gatunków ptaków

Rezerwat „Dzier¿eniñska Kêpa” − utwo- „biwaki” obojêtnych na dobrostan przyrody rzony w 1991 r., obejmuje wyspê na Narwi turystów. o powierzchni 1,2 ha, po³o¿on¹ na wysoko- ści wsi Dzier¿enin (gmina Pokrzywnica). Rezerwat „Pop³awy” − istnieje od 1977 r., Przedmiotem ochrony s¹ kolonie lêgowe o powierzchni 6,28 ha, le¿y na terenie gminy rybitwy zwyczajnej (jedna z najwiêkszych Obryte, na wschód od granic Pu³tuska. Obej- w kraju), mewy śmieszki, brodźca krwawo- muje fragment boru sosnowego z charaktery- dziobego, kilku gatunków kaczek i innych. stycznym runem. Licznie wystêpuj¹ tu wid³a- Zagro¿enie dla rezerwatu stanowi¹ nocne ki, konwalia majowa i borówki.

18 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 1188 22012-08-07012-08-07 08:43:3708:43:37 32 33

32 Do rezerwatu „Popławy” można dotrzeć żółtym lub czerwonym szlakiem 33 Chronione są wiekowe sosny

Rezerwat „Stawinoga” − utworzony wierzchni 146,51 ha wchodzi: 31,24 ha lasu, w 1981 r. na terenie gminy Zatory, wyró¿nia 112,27 ha zbiorników wodnych oraz 3 ha ³¹k. siê wielkości¹ − 146,51 ha, atrakcyjnym po³o- Rezerwat ma charakter faunistyczny, zabez- ¿eniem w dolinie Narwi, a tak¿e krajobrazem. piecza miejsca lêgowe licznych gatunków pta- W sk³ad obszaru chronionego o ³¹cznej po- ków zwi¹zanych ze środowiskiem wodno-ba-

34 35

34 Rezerwat „Stawinoga” ma ponad 140 ha powierzchni i jest największy w powiecie 35 Stawy na terenie rezerwatu stanowią miejsce lęgowe i azyl dla wielu gatunków ptaków 36 Część dawnych stawów rybnych zarasta gęstą zielenią

Powiat putuski 19

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 1199 22012-08-07012-08-07 08:43:4008:43:40 giennym oraz ¿erowiska ptaków przelotnych. b³otny, czerniec gronkowy oraz gruszyczkê Powsta³ na terenie dawnych stawów rybnych, okr¹g³olistn¹. które dzisiaj zaros³y sitowiem i zmieni³y siê w ostojê dzikiej przyrody. Wystêpuj¹ tu tak Rezerwat „Wielgolas” − utworzony w 1981 r. rzadkie ptaki, jak orze³ bielik, rybo³ów, bocian w gminie Zatory, o powierzchni 6,73 ha. Obej- czarny, ¿uraw, derkacz, bekas, batalion. Wyli- muje ponad 120-letni drzewostan sosnowy czono, ¿e na terenie rezerwatu gniazduj¹ a¿ 43 o cechach zespo³u naturalnego, z du¿ym udzia- chronione gatunki ptaków, a ponadto pojawia- ³em gatunków liściastych (m.in. lipy i grabu). j¹ siê ³oś, dzik, jeleñ, borsuk, pi¿mak i tchórz. Wystêpuje tu a¿ 5 ró¿nych gatunków dziêcio³a Spośród rzadko wystêpuj¹cych roślin mo¿na (czarny, du¿y, dziêcio³ek, pstry, zielony), a tak¿e tu znaleźæ m.in. listerê jajowat¹, pierwiosnkê inne rzadkie ptaki, m.in. krêtog³ów, pe³zacz leś- lekarsk¹, narecznicê grzebieniast¹, groszek ny, kowalik, mysikrólik oraz puszczyk.

37 38

37 Pomnikowe sosny są otoczone drzewami liściastymi 38 Ustawione przez leśników tablice wyznaczają granice rezerwatu

Narew

arwi rzeko. Tum w najpierwszej / Nie- lownicza, o niespokojnym biegu, rozlewaj¹ca Nmowlêctwa wyśpiewywa³ porze / Tum siê miêdzy kêpami i w starorzeczach, a przede najrañsz¹ sw¹ piosenkê / Na wi¹zowej wyry³ wszystkim – nieoczekiwanie szeroka, co nie- korze / Póki jeszcze nie zaros³a / Kora rylcem raz zaskakuje nieświadomych jej wielkości. zadraśniêta / Niech siê pieśni mej wyucz¹ / Przed uregulowaniem stanowi³a wyj¹tkowy I dziewice i ch³opiêta… – pisa³ wielki poeta w Polsce przypadek rzeki anastomozuj¹cej, polsko-³aciñski pierwszej po³owy XVII w., wy- czyli p³yn¹cej wieloma korytami, ³¹cz¹cymi chowanek szkó³ pu³tuskich Maciej Kazimierz i rozdzielaj¹cymi; do dziś zachowa³a taki cha- Sarbiewski (Do Narwi; t³umaczenie W³ady- rakter na wielu odcinkach. Uwagê zwraca te¿ s³awa Syrokomli). Narew stanowi bodaj naj- wyj¹tkowa czystośæ jej wód. wa¿niejszy element krajobrazowy zarówno Co niespotykane na polskich rzekach, w se- Pu³tuska, jak i jego okolic. Jest niezwykle ma- zonie Narew pe³na jest rozmaitych jednostek

20 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 2200 22012-08-07012-08-07 08:43:4308:43:43 39

39 Port rzeczny w Pułtusku w 1924 r. (NAC) 40 Widok Narwi z mostu w Pułtusku 41 Zimowe klimaty Narwi w okolicach Dzierżenina

p³ywaj¹cych. S¹ to ¿aglówki i motorówki, na Narwi i od niej zale¿a³o. Rzeka stanowi³a zmierzaj¹ce z Jeziora Zegrzyñskiego na Mazu- tak¿e bogate źród³o ¿ywności w postaci ryb, ry i z powrotem, ³odzie nale¿¹ce do w³aścicieli które wy³awiano na najrozmaitsze sposoby, domków rekreacyjnych w ró¿nych miejsco- zreszt¹ czêściowo praktykowane do dziś: wier- wościach w okolicy, a tak¿e ³ódki (czêsto tzw. sz¹, ości¹, niewodem, ¿akami, siatkami, wêd- pychówki) wêdkarzy i mieszkañców Pu³tuska. k¹ itp. Od pocz¹tku XVII w. dzia³a³ w Pu³tusku Niegdyś rola transportowa rzeki by³a jeszcze odrêbny cech rybaków. Pozosta³a pami¹tka wiêksza – funkcjonowa³y na niej zarówno po ich osadzie w postaci nazwy ulicy, a tak¿e przewozy pasa¿erskie, jak i towarowe. nadnarwiañskiej czêści miasta – Rybitew. Pierwsze wzmianki o Narwi pocho- W rzece hodowano tak¿e bobry. W XIII w. dz¹ ze średniowiecza. Nazwa odnotowana zarejestrowano tu 252 Nigricionosca stores, w 1251 r. jako „Narow” jest byæ mo¿e pocho- czyli bobrów czarniawych, które podlega³y dzenia ba³tyckiego (litewskie nerti – zanu- okresowej selekcji, prowadzonej przez specjal- rzaæ), choæ istniej¹ tak¿e hipotezy o jej rodo- nych ksi¹¿êcych „urzêdników bobrowych”. wodzie s³owiañskim, germañskim, a nawet Zaskakuje dziś, jak szeroki u¿ytek czynio- iliryjskim. Rola rzeki w tej czêści Mazowsza no z bobrów. Pozyskiwano przede wszystkim by³a wówczas nie do przecenienia, bowiem do- ich skórki, wysy³aj¹c je na eksport do dalekich stêpnośæ do arterii wodnej warunkowa³a roz- krajów. Podró¿nik z X w. Ibn Haukal twierdzi³, wój nowo zak³adanych osad, a tak¿e ich pozy- ¿e bobrze futra w Hiszpanii pochodzi³y z rzek cjê ekonomiczn¹, daj¹c perspektywê wywozu s³owiañskich. Jednym z zadañ „urzêdników nadwy¿ek pozyskiwanego z puszczy drewna, bobrowych” by³o eliminowanie z hodowli zwie- smo³y, pota¿u, wêgla drzewnego, a z biegiem rz¹t odstaj¹cych pod wzglêdem umaszczenia czasu tak¿e produktów rolnych. W du¿ej od po¿¹danej jednolitej ciemnej barwy. Pro- mierze ¿ycie gospodarcze regionu toczy³o siê dukcja skórek by³a na tyle dochodowa, ¿e sta-

Powiat putuski 21

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 2211 22012-08-07012-08-07 08:43:4508:43:45 nowi³a monopol ksi¹¿êcy, rozci¹gaj¹cy siê za- rubie¿y Wo³ynia, a¿ na koniec – zasilony równo na hodowlê, jak i oprawianie. Ok³ady rzekami Rat¹ i Muchawcem – skrêca na za- ze skórek uwa¿ano za przydatne w leczeniu chód i przemierza okolicê polesk¹; na swym podagry i parali¿u. Chorych smarowano tak- szlaku mija miasta Rusi, a wiêc Busk, Gró- ¿e bobrzym sad³em. Wytwarzano castoreum dek, Horod³o, Luboml, nastêpnie miasta Po- – proszek otrzymywany z wysuszenia pi¿ma, lesia, mianowicie Brześæ, Janów i Drohiczyn, stanowi¹cy sk³adnik pachnide³, a nawet… i wreszcie Kamieniec, miasteczko na Ma- przyprawê do potraw. Z substancji znajduj¹cej zowszu, po czym w pobli¿u osady Serock, siê u bobra w 2 pêcherzykach produkowano pod 43° d³ugości i 52°40’ szerokości, ³¹czy siê lepk¹ maśæ lecznicz¹, tzw. strój bobrowy, sto- z Narwi¹, rzek¹ p³yn¹c¹ od pó³nocy i letniego sowany jeszcze w XIX w. Mo¿na by³o wreszcie wschodu s³oñca, z terytorium Litwy; zreszt¹ przygotowywaæ potrawy z bobra, m.in. ogony, ³¹czy siê nie³atwo, zachowuj¹c dośæ d³ugo kie³baski postne, ka³dunki. czerñ swojej toni; niewiele dalej w dó³ bie- Z badañ Romana Grodeckiego i Henryka gu rzeki, pod miastem Nowy Dwór, równie¿ Samsonowicza wiemy, ¿e ju¿ w XII w. istnia³ i zwyciêska Narew wpada do Wis³y. Sama zaś transport soli na Bugu i Narwi. W pobliskim Narew tym siê szczególnie odznacza, ¿e jak Serocku funkcjonowa³a komora celna (po³owa spostrzeg³ to i D³ugosz, nie znosi ona jadowi- dochodów sp³ywa³a do klasztoru w Mogilnie). tych stworów, i to tak dalece, ¿e ¿mije, które Wzmiankê o Pu³tusku w kontekście Narwi by przylgnê³y do niesionych z pr¹dem Bugu znajdujemy w tekście „Latopisu Wo³yñskie- tratew, z g³ośnym sykiem umykaj¹ do ty³u, go” z 1297 r.: Podczas g³odu panuj¹cego u Ja- skoro tylko dotkn¹ siê jej wody (przek³ad dźwingów, W³odzimierz, ksi¹¿ê ruski, pos³a³ S. Kozikowskiego). im z Brześcia zbo¿e na ³odziach drog¹ wodn¹ W historii Pu³tuska (patrz opis miasta) zaj- Bugiem, a nastêpnie Narwi¹. Mieszkañcy Pu³- mujemy siê dośæ szeroko kwesti¹ tutejszego tuska ludzi jego rozbili, ¿yto zabrali, a ³odzie kupiectwa i wywozu towarów do Gdañska. potopili. Wzmo¿enie ¿eglugi na Narwi nast¹- Tu skupmy siê na środkach, z pomoc¹ któ- pi³o w XIV w., z tym, ¿e zyska³a ona w tym rych realizowano przez wieki te dochodowe okresie charakter bardziej komunikacyjny przedsiêwziêcia. Pierwotne, bardzo prymi- ni¿ transportowy. W 1379 r. ko³o Pu³tuska tywne statki wodne, najczêściej w postaci przep³yn¹³ wielki mistrz krzy¿acki Winrich wydr¹¿onych pni, wykonywano od staro¿yt- von Kniprode, który w trakcie podró¿y ³odzi¹ ności do lat 30. XX w. (egzemplarz zachowany Pis¹, Narwi¹ i Wis³¹ osobiście przeprowadza³ w pu³tuskim Muzeum Regionalnym powsta³ rekonesans w sprawie mo¿liwości prowadze- w 1930 r.), ale obok nich szybko pojawi³y siê nia têdy sp³awu z Prus. Z Narwi skorzysta³ znacznie bardziej zaawansowane konstrukcje. te¿ w 1410 r. W³adys³aw Jagie³³o, gdy kaza³ Mo¿na wyró¿niæ 3 okresy dominacji typów najpierw przeprowadziæ wielkie polowanie statków w ¿egludze narwiañskiej. Do XV w. w Puszczy Bia³owieskiej, a nastêpnie uzy- by³y to korabie, z masztem i ¿aglem, mog¹ce skane miêso zasoliæ w beczkach i przewieźæ pe³niæ zarówno funkcje militarne, jak i prze- pod P³ock. By³ to prowiant armii, udaj¹cej siê wozowe (³adownośæ ok. 5 wozów soli). Na- na wojnê z Zakonem Krzy¿ackim. stêpnie zast¹pi³y je o wiele wiêksze i bardziej Narew by³a uwa¿ana za jedn¹ z najwa¿- wytrzyma³e szkuty, o napêdzie wios³owo- niejszych rzek polskich. Jej zajmuj¹cy opis, ¿aglowym, maj¹ce na ruﬁ e budê szypersk¹ wraz z opisem Bugu, znalaz³ siê w Polonii… z kuchni¹. Za³oga szkuty liczy³a 16–20 osób, Marcina Kromera, wydanej po raz pierwszy w tym 7–10 wioślarzy, a wo¿ono ni¹ przede w 1577 r.: Na Rusi ma swe źród³a równie¿ wszystkim zbo¿e − najwiêksze z nich zabie- i Bug, wyp³ywaj¹cy nieopodal miasta Ole- ra³y 60 ³asztów ³adunku (131 t ¿yta albo 144 t ska, pod 46° d³ugości i 49° szerokości; d¹¿¹c pszenicy). W tym okresie funkcjonowa³y tak¿e zrazu na zachód przybiera niebawem kieru- statki mniejsze, ¿aglowe i bez¿aglowe: pó³sz- nek pó³nocny i p³ynie wzd³u¿ zachodnich kutki, dubasy, kozy, komiêgi, komi¹¿ki i ko-

22 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 2222 22012-08-07012-08-07 08:43:4708:43:47 42

42 Nastrojowy poranek w Kacicach

mi¹zeczki, na których transportowano m.in. przez Kurpiów śrykami (od XIX w. opatrzo- rudy metali i artyku³y leśne. Odrêbne miej- ne m.in. czerwono-bia³o-czarnymi ﬂ agami sce zajmowa³y tratwy, pomimo swej prostoty sygnalizacyjnymi, bia³ymi latarniami oraz popularne jako środek przewozu towarów, metalow¹ tablic¹ z informacjami o ﬂ isakach którym nie szkodzi³o zamoczenie, m.in. śli- i towarze). W publikacji Turystyczne szlaki wek, galmanu i beczek wina. Wreszcie trzeci, wodne Polski z 1960 r. brak ju¿ informacji ostatni okres wielkiego transportu rzecznego o jakimkolwiek gospodarczym ruchu na rze- na Narwi wyznacza pojawienie siê berlinek ce, s¹ natomiast ciekawe wzmianki o istnie- w XIX w. Berlinka mog³a rozmiarami nawet j¹cej wówczas infrastrukturze turystycznej: przewy¿szaæ szkutê, a wyró¿nia³ j¹ rozbudo- stanicach samoobs³ugowych PTTK w Zamb- wany uk³ad ¿agli; wg Glogera w odpowied- skach Kościelnych i Strzy¿ach oraz zimowi- nich warunkach za³adowana berlinka p³yn¹ca sku statków w Pu³tusku. Przystañ rzeczna na ¿aglach w górê Wis³y porusza³a siê szybciej poni¿ej zamku funkcjonuje zreszt¹ do dziś. ni¿ koñ biegn¹cy k³usem. Spragnieni wodnej wycieczki Narwi¹ mog¹ Zanik ¿eglugi na Narwi nast¹pi³ w okre- tu w sezonie odbyæ rejs jedn¹ z obszernych, sie II wojny światowej. Paradoksalnie, jako zadaszonych, p³askodennych „gondol”, jakie ostatnie odp³ynê³y archaiczne tratwy, zwane cumuj¹ przy nabrze¿u.

Powiat putuski 23

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 2233 22012-08-07012-08-07 08:43:4708:43:47 Dziedzictwo kulturowe regionu Puszcza Biała jako region etnograﬁ czny

43 Podział regionu etnograﬁ cznego Puszczy Białej na dwie grupy: pułtuską i ostrowską

egion etnografi czny Puszczy Bia³ej rozci¹- scowości, stanowi¹cy podstawowy element Rga siê na wyci¹gniêtym równole¿nikowo pewnej określonej ca³ości zdeterminowanej obszarze pomiêdzy Bugiem (odcinek Lubiel warunkami fi zjografi cznymi i wspóln¹ dro- Stary – ujście), Narwi¹ (odcinek Ma³kinia Gór- g¹ historyczn¹. Ich wyodrêbnienie stanowi³o na – Serock) oraz lini¹ Lubiel Stary – Ostrów nastêpstwo d³ugotrwa³ej izolacji przez ota- Mazowiecka – Ma³kinia Górna. Dzieli siê przy czaj¹ce bory. Z danych historycznych wynika tym na dwie grupy kulturowe: ostrowsk¹, ulo- przy tym, ¿e śródpuszczañski obszar w wid- kowan¹ na obszarze na wschód od linii kolejo- ³ach Bugu i Narwi kandydowaæ mo¿e nawet wej Wyszków–Ostro³êka oraz szczególnie nas do miana najstarszego, obok £owickiego, re- tu interesuj¹c¹ pu³tusk¹, obejmuj¹c¹ m.in. gionu historyczno-etnografi cznego Mazowsza, wsie: Bartodzieje, Cieñsza, Drwa³y, G³adczyn, wyprzedzaj¹cego znacznie choæby s¹siedni¹ Gródek, Komorowo, Lemany, Lutobrok, Obry- Puszczê Kurpiowsk¹ (Zielon¹). te, P³usy, Pniewo, Psary, Wiel¹tki, Wielgolas, Badania nad walorami etnografi cznymi Wypychy, Zambski i Zatory. Jak podaje Boni- Puszczy Bia³ej trwaj¹ od XIX w. (Oskar Kolberg, facy Koz³owski, wsie te tworz¹ zespó³ miej- Mazowsze, t. 27 Dzie³ Wszystkich), aczkol-

24 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 2244 22012-08-07012-08-07 08:43:4808:43:48 wiek szczególne nasilenie osi¹gnê³y w 2. po³. Bartnictwo w Puszczy Bia³ej (1989, w tomie XX w. Trzeba tu wymieniæ szczególnie publika- Brok i Puszcza Bia³a. Przesz³ośæ – środowisko cje: Marii ¯ywirskiej Zarys tradycyjnej kultury geograﬁ czne, kulturowe i przyrodnicze); To- ludowej regionu pu³tuskiego i jej wspó³czesne masza Czerwiñskiego Puszcza Bia³a i jej kul- przeobra¿enia (wraz z Ann¹ Kutrzeb¹-Pojna- tura (1995); Bernarda Kielaka Zwyczaje do- row¹, 1969, w tomie Pu³tusk. Studia z dzie- roczne Puszczy Bia³ej (2003) i Budowa domu jów miasta i regionu, t. I) oraz Puszcza Bia³a. w Puszczy Bia³ej (2004), obie w „Roczniku Jej dzieje i kultura (1973); Marii Ehrenkreutz- Mazowieckim”; oraz wspomnianego Boniface- -Jasiñskiej Puszcza Bia³a, charakterystyka rego Koz³owskiego Folklor muzyczny i taneczny gionu i jego kultury (1982); Krzysztofa Brauna Puszczy Bia³ej (2004). Twórczość ludowa

lementem dorobku kulturalnego regionu proste, niebarwione tkaniny lniane, jak rów- Eetnograﬁ cznego Puszczy Bia³ej, z jakim nie¿ barwne pasiaki lniano-we³niane (kracia- naj³atwiej mo¿e zetkn¹æ siê zwiedzaj¹cy te ki, szmaciaki, wzorzyste obrusy, tkaniny dwu- okolice turysta, s¹ produkty rêkodzie³a lu- osnowowe i wspomniane dywany). dowego. Mo¿na napotkaæ je w sklepach z pami¹tkami, a tak¿e na jarmarku, czêsto organi- zowanym na pu³tuskim rynku. Tkactwo

Jest szczególnie rozwiniête, bowiem ju¿ w XIX w. mia³o charakter zarobkowy, co sprzyja³o zarówno doskonaleniu poszcze- gólnych technik, jak te¿ poszerzaniu gamy oferowanych produktów. Tradycyjnie w po³o- wie lutego rozstawiano krosna (warsztat tka- 44 45 cki) i u¿ytkowano je intensywnie a¿ do pocz¹t-

ku wiosennych robót w polu. Do 1990 r. dla 44 Warsztat tkacki w Kuźni Kurpiowskiej w Pniewie Spó³dzielni CPLiA „Twórczośæ Kurpiowska” 45 Ekspozycja włóczek i wyrobów Kurpiów Puszczy w Pu³tusku pracowa³y jeszcze dziesi¹tki tka- Białej czek, m.in. niezwykle zas³u¿ona dla miejscowego wzornictwa Ma³gorzata Kuczyñska z Pniewa. Najbardziej skomplikowane dzie³o Haft tkackie stanowi³ dwuosnowowy dywan, bêd¹- cy symbolem zamo¿ności, a u¿ytkowany je- Hafciarstwo dope³nia w pewnym sensie dynie w czasie chrztu (zawijano weñ dziecko) tkactwo, bogato zdobi¹c tkaniny p³ócienne, albo ślubu (nakrywano nim siedzenie na wo- zw³aszcza stroje: ko³nierze, mankiety i przy- zie). Szczególn¹ s³awê zdoby³ w tym zakresie ramki. Spośród dwóch g³ównych grup kultu- warsztat rodzinny Sk³adanowskich z Tuman- rowych Puszczy Bia³ej szczególnie rozwiniêty ka k. Wyszkowa, szczyc¹cy siê ponad stuletni¹ haft prezentowa³a w³aśnie grupa pu³tuska, tradycj¹. Jeszcze dziś w regionie Puszczy Bia³ej z wieloma skomplikowanymi motywami. zachowa³y siê w³aściwie wszystkie podstawo- By³y to ko³a, pi³y, wiatraczki i zielka wyko- we techniki tkactwa z we³ny i lnu, a pośród nywane bia³¹ b¹dź czerwon¹ bawe³n¹ i pod- miejscowych wyrobów znajdujemy zarówno kreślone czarn¹ nici¹. Ogromn¹ rolê w za-

Powiat putuski 25

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 2255 22012-08-07012-08-07 08:43:4908:43:49 rzy) oraz w wiejskich warsztatach, które zanik³y jeszcze przed I wojn¹ światow¹, co by³o wynikiem konkurencji wyrobów fabrycznych. Do g³ównych produktów ceramicznych nale¿a³y: donice, miski, dzie¿e, kuﬂ e, doniczki, dzbanki, dwojaki. Miski mia³y polewê br¹zow¹ albo kremow¹ (nigdy zielon¹), dzbanki i dwojaki – zielon¹ na zewn¹trz oraz br¹zow¹ w środ- ku. Niektóre naczynia malowano i rytowano, 46 nanosz¹c motywy kwiatu tulipana, ga³¹zki, ptaka, ukośnej kratki itd. W obrêbie Puszczy Bia³ej zaznaczy³y siê ró¿nice miêdzy wytwora- mi grupy pu³tuskiej i ostrowskiej − ceramika pu³tuska mia³a z regu³y ³agodniej zaznaczon¹ granicê pomiêdzy brzuścem i szyj¹ dzbana. Miejscowe garncarstwo funkcjonowa³o jeszcze w okresie istnienia „Twórczości Kurpiow- skiej”, m.in. w warsztatach braci Piotrowskich 47 w Pu³tusku i Wyszkowie. W 2004 r. Bonifacy Koz³owski odnotowa³ tylko jednego tradycyjne- 46 Julianna Puławska z Pniewa-Kolonii przy pracy go garncarza – Jerzego Plagowskiego. 47 Pięknie haftowana poszewka na poduszkę w Kuźni Kurpiowskiej w Pniewie

chowaniu miejscowego hafciarstwa odegra³a w miêdzywojniu Wanda Modzelewska (patrz G³adczyn), która zaproponowa³a zastosowanie 48 tradycyjnych wzorów do zdobienia lnianych obrusów i serwet. Ideê tê rozwiniêto po II woj- 48 Gliniaki z kurpiowskiej kuchni nie światowej w spó³dzielni „Twórczośæ Kur- piowska”, z któr¹ do 1990 r. wspó³pracowa³o a¿ 400 hafciarek, m.in. s³awna Maria Pog³ód Rzeźba z Lutobroku. Haft pu³tuski uzyska³ w tym okresie ogólnopolskie uznanie. Rzeźba ludowa grupy pu³tuskiej znalaz³a Niejako równoleg³ym nurtem tej dziedzi- siê obecnie w niemal ca³kowitym zaniku, ny rêkodzie³a jest haft na tiulu, wykonywany a wiedzê o niej czerpiemy g³ównie z zabytków bia³¹ nici¹ w technice przewlekanej, z moty- muzealnych albo zachowanych w niewielkiej wami gwiazdek, zielek i zygzaków. Zdobi³ on liczbie świ¹tków w kapliczkach, kościo³ach, pierwotnie czepki, stanowi¹ce nakrycie g³owy na plebaniach i cmentarzach. Nale¿y wymie- zamê¿nych kobiet, ale jeszcze w miêdzywoj- niæ tu tak¿e zachowane rzeźbione elementy niu pojawi³ siê na serwetkach. Do najbardziej architektoniczne, np. okiennice i naro¿niki znanych twórczyñ nale¿a³y: Marianna Kamiñ- domów. Wspó³cześnie oryginalny przejaw tej ska z Lutobroku oraz Zoﬁ a Kisiel i Marianna formy twórczości stanowi¹ rzeźby ptaków d³u- Szczerba z Cieñszy. ta Zygmunta Jagielskiego. Ceramika Wycinankarstwo

By³a produkowana przez rzemieślników Rozwój wycinanek wi¹za³ siê z dawnym zwy- z Pu³tuska (od 1455 r. istnia³ tu cech garnca- czajem przystrajania mieszkañ wiosn¹ i jesie-

26 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 2266 22012-08-07012-08-07 08:43:5008:43:50 49 50

51 52

49 Chrystus frasobliwy ze zbiorów Kuźni Kurpiowskiej 50 Figura ukrzyżowanego Chrystusa przed kościołem w Sadykrzu 51, 52 Kurpiowskie wycinanki w Kuźni Kurpiowskiej w Pniewie

ni¹. Sprzyja³o mu swoiste coroczne wspó³za- dwie zasadnicze grupy wycinanek: jednobar- wodnictwo pomiêdzy twórczyniami, prowadz¹c wne o charakterze graﬁ cznym (g³ówn¹ rolê od- do wzbogacania technik i mno¿enia odmian. grywa³ nie kolor, a uk³ad p³aszczyzn) oraz wielo- Bardzo zaawansowana formalnie wycinanka barwne o charakterze malarskim, wykonywane pu³tuska zdoby³a spory rozg³os na pocz¹tku poprzez nalepianie kolorowego papieru. Jedne XX w., a jej charakterystyczne wytwory zachwy- i drugie tworzy³y wstêgi, zielka (stylizowane ca³y publicznośæ wystaw Polskiej Sztuki Stoso- papierowe drzewka, wstawiane do wazonika) wanej w Krakowie i we Lwowie. Wyró¿niono oraz z³o¿one kompozycje ﬁ guralne. Pomimo

Powiat putuski 27

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 2277 22012-08-07012-08-07 08:43:5308:43:53 rozg³osu, jeszcze w okresie miêdzywojnia wy- nowi zdobienie jaj. Stosuje siê kilka technik. cinankarstwo pu³tuskie znalaz³o siê w zaniku, Najczêściej spotykane jest pisanie po jaju wo- a jego odnowa by³a dopiero zas³ug¹ mecenatu skiem za pomoc¹ szpilki albo okucia sznuro- pañstwa poprzez spó³dzielniê „Twórczośæ Kur- wad³a, a nastêpnie farbowanie go na określony piowska”. Od lat 50. XX w. wycinanka zyska³a kolor. Efekt stanowi popularna pisanka, bêd¹- zastosowanie przede wszystkim jako ozdoba ca przyk³adem bardzo starej tradycji ludowej. ścienna. Miejscami jej wytwórczości by³y m.in. Dla odmiany, rysanka powstaje poprzez naj- Lutobrok, Pniewo i Zatory. pierw zafarbowanie jaja, a nastêpnie wydrapa- nie na nim rysikiem odpowiedniego rysunku. Pisanki, rysanki, wydmuszki Wreszcie wydmuszka, wytwarzana np. w Pnie- wie, uzyskuje ostateczn¹ postaæ poprzez okle- Jeszcze jedn¹ bardzo charakterystyczn¹ for- jenie skorupki rdzeniem z sitowia po³¹czonym mê twórczości ludowej w Puszczy Bia³ej sta- z kolorow¹ w³óczk¹.

53 Charakterystyczne dla Pniewa wydmuszki jajka zdobione sitowiem i włóczką – wykonała Julianna Puławska, Pniewo-Kolonia

Strój ludowy

trój ludowy grupy pu³tuskiej Puszczy Bia- jówk¹” (niekiedy tak¿e popielata rogatywka); S³ej zacz¹³ zanikaæ jeszcze w okresie miê- p³ócienna koszula z wyk³adanym, haftowa- dzywojennym. Obecnie spotyka siê go jedynym ko³nierzykiem; spodnie, tzw. „w bronzki”, nie przy szczególnie uroczystych okazjach z tkaniny bawe³niano-we³nianej o uk³adzie bar- (np. procesja) albo w formie rekonstruowanej wnym pionowych pasków: bia³y – ¿ó³ty – czer- na potrzeby zespo³ów ludowych. wony − czarny; kamizele z ciemnego materia³u Na strój mêski sk³adaj¹ siê: granatowa, su- z podszewk¹, jedno- lub dwurzêdowe, z czer- kienna czapka, zwana „capk¹” albo „macie- wonymi wy³ogami; sukman (nie sukmana!)

28 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 2288 22012-08-07012-08-07 08:43:5508:43:55 54 55 56

54 Dożynki powiatowe w Szkole Rolniczej w Golądkowie w okresie międzywojennym. Koło Młodzieży z Porządzia w strojach regionalnych (NAC) 55, 56 Kobiecy i męski strój kurpiowski − członkowie Zespołu Pieśni i Tańca „Nad Narwią” działającego przy Zespole Szkół im. Bolesława Prusa w Pułtusku

z siwego samodzia³u albo bia³y (tzw. pu³tuski), ¿e uk³ad barw fartucha by³ bardzo podobny dwojga typów („z chlapkami” i „z potrzebami”), do spódnicy, ale zarazem do niej „poprzeczny”. albo letniak – marynarka z czarnego lub gra- Do tego kilka sznurów korali, chustka na w³o- natowego materia³u z czerwonymi wy³ogami, sy (najczêściej czerwona) oraz czarne, skórza- zapinana na b³yszcz¹ce guziki. Do tego zawsze ne trzewiki na wysokim obcasie. W ch³odne buty z cholewami koloru czarnego. dni tak¿e we³niany kaftan, noszony jako ubiór Strój kobiecy sk³ada³ siê z kolei z: bielonej, wierzchni. Mê¿atki mog³y nakrywaæ g³owê samodzia³owej koszuli do kolan, ozdobionej czepkiem („cypek”), maj¹cym w okolicy Pu³tu- haftem, a niekiedy tak¿e szyde³kow¹ koronk¹, ska formê „cypka z kacurem” (kacur to skrzyd- na ko³nierzu i mankietach; we³nianej spódni- ³a czepka po bokach g³owy). cy ze stanikiem, czyli tzw. „kiecki z kabatem”, Zdjêcia wszystkich opisanych tu elementów d³u¿szej od koszuli, ale nie dochodz¹cej do ko- stroju, a tak¿e dalsze, czêstokroæ skompliko- stek, utrzymanej w tonacji czerwonej, czêsto wane szczegó³y, znajdzie Czytelnik w pracy zdobionej kratk¹; we³nianego fartucha wi¹za- Bonifacego Koz³owskiego Folklor taneczny nego równo ze spódnic¹. Charakterystyczne, i muzyczny Puszczy Bia³ej. Gwara

o najbardziej charakterystycznych cech jako „rzadko”. Mazurzenie „z” podlega nadto Dgwary ludowej Puszczy Bia³ej nale¿¹: ziakaniu (patrz ni¿ej); ● mazurzenie. Wymawianie „cz”, „sz” i „¿” ● ciakanie. Wymawia siê „æ” zamiast odpowiednio jako „c”, „s” i „z”: „capka” za- „cz”: „ætery” zamiast „cztery”, „æort” zamiast miast „czapka”, „syja” zamiast „szyja”, „zyto” „czort”; zamiast ¿yto. Mazurzeniu jednak nie podlega ● siakanie. Wymawia siê „ś” zamiast „sz”: wymowa „¿” w tych wyrazach, w których pi- „kośula” zamiast „koszula”, „śpulka” zamiast szemy je jako „rz”: „rzadko” pozostaje zatem „szpulka”, „świagier” zamiast „szwagier”. Do-

Powiat putuski 29

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 2299 22012-08-07012-08-07 08:43:5608:43:56 tyczy to szczególnie wyrazów pochodzenia ● forma z koncówk¹ –oziu albo –oju jako obcego; celownik liczby pojedynczej rzeczowników ● ziakanie. Wymawia siê „ź” zamiast za- rodzaju mêskiego: „dzieciakoju” zamiast mazurzonego „z”: „źniwa” w miejsce „¿niwa” „dzieciakowi”, „ch³opoju” zamiast „ch³opu” (a nie „zniwa”, jakby wynika³o z mazurzenia); itp.; „ziaba” (a nie „zaba”), zamiast „¿aba”; „ziela- ● forma z koñcówk¹ –amy w narzêdniku zo” (a nie „zelazo”), zamiast „¿elazo”; liczby mnogiej: „rêkamy” zamiast „rêkami”, ● specyfi czny sposób wymowy spó³g³osek „nogamy” zamiast „nogami” itp.; wargowych miêkkich b, f, m, p, w: np. bja³y ● forma z koñcówk¹ –m w pierwszej oso- (bia³y), chigura (fi gura), c³ojek (cz³owiek) albo bie liczby mnogiej: „przejdziem” zamiast w zdaniu Ziater zieje w same zierzeje (Wiatr „przejdziemy”, „wróciem” zamiast „wrócimy” wieje w same wierzeje); itp.; ● specyfi czny sposób wymowy p, b, ● forma z koñcówk¹ –wa w pierwszej w na koñcu wyrazu, przez co brzmi¹ bardzo osobie liczby mnogiej: „chodźwa” zamiast miêkko (go³¹b’ zamiast go³¹b) albo asynchro- „chodźmy”, „tañcujewa” zamiast „tañcujemy” nicznie (Kurpś zamiast Kurp); itp.; ● ró¿nice w odmianie, np. „zawo³aj gospo- ● forma z koñcówk¹ –ta w drugiej osobie dyni¹” zamiast „zawo³aj gospodyniê”, „podaj liczby mnogiej: „krêcita siê” zamiast „krêcicie patelni¹” zamiast „podaj patelniê”; siê”; „zbierajta siê” zamiast „zbierajcie siê”. ● forma z koñcówk¹ –a jako dope³niacz liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju Przy zapisie gwary wprowadzono dwa do- mêskiego: „Zlecia³ ze sto³a”, „z brzega”, „do datkowe znaki fonetyczne, stosowane w tran- p³ota” itp.; skrypcji tekstów s³ownych pieśni. Obrzędy i zwyczaje

a doroczny cykl ¿ycia ludności Puszczy je do zabiegów magicznych, np. przy leczeniu NBia³ej sk³ada siê wiele tradycyjnych za- chorób krów. chowañ, wywodz¹cych siê z regu³y z obrzê- ● Herody. Tradycyjne widowisko bo¿onaro- dów*, dziś zredukowanych najczêściej do roli dzeniowe, wywodz¹ce siê ze średniowiecznych zwyczajów*. W kolejności chronologicznej misteriów religijnych o Narodzeniu Pañskim, wymieniæ trzeba: z udzia³em Króla Heroda, jego marsza³ka, ¿o³- ● Bo¿e Narodzenie zwane niegdyś Goda- nierzy, ¯yda, ¯ydówki, Śmierci itd. Koñczy³o mi. Ju¿ Oskar Kolberg podkreśla³ niezwy- siê kolêd¹ (zbiórk¹ pieniê¿n¹) oraz poczêstun- kle uroczysty charakter wigilii świêta m.in. kiem. Podobno Herody odbywaj¹ siê jeszcze w okolicach Pniewa: A gdy poka¿¹ siê w niebie w kilku wioskach Puszczy Bia³ej, m.in. Drwa- gwiazdy, zasiadaj¹ oni do „pośnika”, czyli wie- ³ach i Pniewie, najczêściej w wykonaniu dzieci. czerzy pośnej [postnej] zastawionej na sianie ● Zapusty, inaczej Ostatki. Uroczyste za- pod obrusem. Po wieczerzy zaraz udawano siê koñczenie karnawa³u we wtorek przed Popiel- na pasterkê, aby jak najszybciej stan¹æ przed cem, świêtowane poprzez przemarsz przez wieś kościo³em. Kto bowiem stanie pierwszy, temu orszaku przebierañców, z Niedźwiedziem, Bo- siê najlepiej zbo¿e urodzi, kto zaś przybêdzie cianem, Koz¹ i Turoniem. Zapustnicy otrzy- ostatni, ten zupe³ny mieæ bêdzie nieurodzaj. mywali od gospodyni „wykup”, uiszczany czê- Innym obyczajem okresu bo¿onarodzenio- sto jako poczêstunek wódk¹ w karczmie. Pod wo-noworocznego by³o wypiekanie ﬁ gurek koniec zabawy wnoszono do izby miskê post- zwanych „nowolatkami”. Wykorzystywano nego ¿uru na znak, ¿e czas koñczyæ tañce.

30 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 3300 22012-08-07012-08-07 08:43:5808:43:58 57

58 59

57 Wieńce dożynkowe w kościele w Pokrzywnicy – dożynki gminno-powiatowe w 2011 r. w Pokrzywnicy 58 Tradycyjne kosze dożynkowe pełne pokarmów – dożynki w 2010 r. w Pokrzywnicy 59 Palmy wielkanocne na pułtuskim targu

● Marzanka. Po¿egnanie zimy i powitanie ● Kogucik. Zwyczaj wielkanocny zwi¹zany wiosny. Odbywa³o siê poprzez przejście przez z oblejem. Tu¿ po obleju po wsi chodzili mali wieś dziewcz¹t, nios¹cych od chaty do chaty ch³opcy z glinianym kogucikiem, przybranym wielk¹ s³omian¹, przystrojon¹ kuk³ê, umiesz- zieleni¹. Mieli koszyczki, do których gospody- czon¹ na wysokim kiju. Procesja dociera³a nie wk³ada³y poczêstunek, zwany „wykupem”. do rzeki lub stawu, gdzie Marzankê najpierw Dzieci rewan¿owa³y siê śpiewem. rozbierano, a potem rzucano do wody. ● Zielone Świ¹tki. Niegdyś w ten dzieñ od- ● Gaik. Zwyczaj zwi¹zany z witaniem wios- bywa³o siê majenie domów, zw³aszcza przez ny. Dziewczêta obchodzi³y wieś dzier¿¹c gaik ustawianie przed wejściem m³odych brzózek. – zielon¹, przystrojon¹ ga³¹zkê, oplecion¹ Obecnie praktykuje siê raczej przynoszenie wst¹¿kami i ozdobami. W zamian za pieśni do domów ga³êzi brzóz lub tataraku, który tnie o gaiku otrzymywa³y poczêstunek. Zwyczaj siê a nastêpnie rozrzuca po obejściu (m.in. przetrwa³ do naszych czasów m.in. w Obry- w Drwa³ach). Do tradycji zielonoświ¹tkowej tem i Pniewie. nale¿y tak¿e strojenie kwiatami i liśæmi przy- ● Oblej. Zwyczaj wielkanocny, zwany gdzie dro¿nych krzy¿y i kapliczek. indziej śmigus-dyngus, praktykowany po- ● Ognie. Zwyczaj świêtojañski, polegaj¹cy wszechnie w drugim dniu świêta w ca³ej Pusz- na rozpalaniu wieczorem 23 czerwca ognisk czy Bia³ej. Utrzyma³ siê do dziś. na wzgórzach i polanach. Warto zwróciæ uwa-

Powiat putuski 31

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 3311 22012-08-07012-08-07 08:43:5808:43:58 gê na robienie po domach w przeddzieñ św. ¿e ostatnia garśæ ¿yta, u¿êta przez przodowni- Jana tzw. „równianek”, czyli bukietów, ma- cê, pozostawa³a na polu. ¯niwiarki podk³ada- j¹cych „zabezpieczyæ ode z³ego”. W noc so- ³y pod ni¹ kamieñ i skórkê chleba. Nastêpnie bótkow¹ „równianki” spalano w ogniskach, parobkowie brali jedn¹ z dziewczyn – jeden ju¿ po tradycyjnych skokach mê¿czyzn przez za jedn¹ nogê, drugi za drug¹ nog¹, a trzeci ogieñ i tañcach dziewcz¹t. za g³owê – aby „oboraæ” ni¹ przystrojon¹ garśæ ● Wianki. Drugi zwyczaj świêtojañski, od- ¿yta. Inny popularny zwyczaj do¿ynkowy po- prawiany noc¹ nad wod¹. Dziewczêta rzucaj¹ lega³ na robieniu bukietów ze zbo¿a i kwiatów, wianki w toñ, a ch³opcy przy świetle ³uczyw a nastêpnie niesieniu ich do domu gospodarzy, staraj¹ siê je pochwyciæ za pomoc¹ d³ugich którzy zapraszali na poczêstunek. tyk. Zarówno ognie, jak wianki, praktykuje siê ● Andrzejki. Cykl doroczny zamyka³y wró¿- jeszcze w miejscowościach nadnarwiañskich, by w noc wigilijn¹ dnia św. Andrzeja. Poza m.in. samym Pu³tusku. znanym po dziś dzieñ laniem wosku na wodê, ● Do¿ynki. Jeden z g³ównych obrzêdów wró¿ono tak¿e ze snów. Dziewczyna pości- dorocznych, zwi¹zanych ze sprz¹taniem zbo- ³a przez ca³y dzieñ, a wieczorem wk³ada³a ¿a z pól. Poza wprowadzon¹ przez Kośció³ mêskie spodnie pod poduszkê; we śnie poja- uroczyst¹ msz¹, zachowa³y jeszcze elementy wia³ siê (albo nie) przeznaczony jej ch³opiec. o charakterze magicznym. Nale¿a³o do nich To samo praktykowali ch³opcy, podk³adaj¹c tzw. oboranie przepiórki. Polega³o ono na tym, pod poduszkê spódnicê. Folklor muzyczny i taneczny

60 Występ Zespołu Pieśni i Tańca „Nad Narwią” działającego przy Zespole Szkół im. Bolesława Prusa w Pułtusku

eszcze jeden aspekt bogatej kultury ludowej Tradycyjny repertuar taneczny stanowi³y JPuszczy Bia³ej stanowi³ folklor muzyczny przede wszystkim oberek i polka, a tak¿e pol- i taneczny, na który sk³ada³y siê pieśni, tañce ka-galopka, polka-trzêsionka, polka-mazur, i sama muzyka. Pieśni mia³y charakter wy- walczyk, chodzony i kontro (taniec wywodz¹cy ³¹cznie jednog³osowy, a ich melodie mia³y naj- siê ze środowisk drobnoszlacheckich). Odrêb- czêściej tonacje minorowe. n¹ grupê tworzy³y tañce weselne i powi¹zane

32 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 3322 22012-08-07012-08-07 08:44:0108:44:01 z nimi zabawy towarzyskie przy muzyce. Ten Bonifacego Koz³owskiego pt. Folklor muzycz- bardzo obszerny temat zosta³ szeroko zapre- ny i taneczny Puszczy Bia³ej. zentowany w wydanej niedawno monograﬁ i Bajki pułtuskie

„Legenda pułtuska” nianych budowli tak nieszczêśliwie, ¿e ogieñ zaraz rozprzestrzeni³ siê na pozosta³e za- Jedyny syn biednej pu³tuskiej rodziny ru- budowania. Pomimo rozpaczliwych wysi³- szy³ wraz z wojskami królewskimi na wojnê. ków mieszkañców, Tusk zgorza³ ca³kowicie. Niestety, przepad³ jak kamieñ w wodê, s³uch Co gorsza, zdo³ano go odbudowaæ tylko w po- o nim zagin¹³, a bliscy nie mogli oprzeæ siê naj- ³owie, co znalaz³o odzwierciedlenie w nazwie, gorszym przeczuciom. Któregoś dnia do domu brzmi¹cej odt¹d – Pu³tusk. jego rodziców zawita³ wieczorem nieoczekiwany gośæ, prosz¹c o nocleg i strawê. Podczas „Dlaczego na Rybitwach stoi krzyż?” kolacji jêzyk mu siê rozwi¹za³ i zacz¹³ kwieci- ście opowiadaæ o dalekich krajach, egzotycz- Dawno, dawno temu w dolinie Narwi sta- nych podró¿ach, a tak¿e z³ocie, które w trakcie ³o wielkie i bogate miasto. Ludzie ¿yli w nim nich zdoby³. Wizja bogactw, znajduj¹cych siê szczêśliwie, czerpi¹c dochody z o¿ywionego dos³ownie w zasiêgu rêki, zaślepi³a biedaków. handlu rzecznego, trudni¹c siê rzemios³em, Zg³adzili przybysza, wbijaj¹c mu zdradziecko rybo³ówstwem i rolnictwem. D³ugi b³ogostan nó¿ w plecy. Jednak zanim gośæ zamkn¹³ oczy prysn¹³ pewnego dnia, gdy nadesz³a niespo- na zawsze, zd¹¿y³ wykrztusiæ: „Jestem waszym dziewana, wielka burza. Zerwa³ siê straszliwy synem!”. Zdruzgotani swoim postêpkiem ro- wicher, niebo sczernia³o, wszystko pogr¹¿y³o dzice sami udali siê przed oblicze sêdziów. Ska- w ciemnościach. Z potê¿nych chmur runê³y zano ich na śmieræ przez rozszarpanie koñmi. rzêsiste strugi deszczu, zaczê³y biæ pioruny. Po niezw³ocznym wykonaniu wyroku, cia³a Huragan wywraca³ drzewa, zrywa³ dachy, za- zabójców pochowano na rozstaju dróg wiod¹- wala³ domostwa. Straszliwe zjawiska nie usta- cych do miasta. Na mogi³ach postawiono piêæ wa³y przez kilka dni, a¿ w koñcu dolina Narwi, kamiennych s³upów pokutnych, które mia³y tak dot¹d spokojnej i leniwej, ca³kiem nape³- byæ równocześnie drogowskazami. Takie s³u- ni³a siê wod¹. Gdy nawa³nica wreszcie usta³a, py, stoj¹ce u wjazdu do Pu³tuska, mo¿na obej- oczom ocala³ych ukaza³ siê przera¿aj¹cy wi- rzeæ jeszcze na dawnych rycinach. dok. Zaciszna dolina, czy to zalana, czy za- (Wed³ug historyków ta ponura historia sta- s³ana resztkami domów, sta³a siê grobem dla nowi uproszczony opis autentycznej zbrodni, wielu mieszczan. Nawet dla tych, którzy prze- do której dosz³o w maju 1618 r. Do jej popula- ¿yli, dotychczasowe siedziby nie nadawa³y siê ryzacji przyczyni³o siê przedstawienie, odgry- ju¿ do ¿ycia, podtopione, zasypane zwa³ami wane przez pu³tuski teatr konwiktowy). naniesionego piasku. Choæ miasto odrodzi- ³o siê gdzie indziej, to duchy zmar³ych d³ugo „Miasto Tusk” jeszcze nie zazna³y spokoju. B³¹dz¹cy noc¹ po b³oniach Rybitew s³yszeli jêki i dochodz¹ce Oprócz „uczonej” etymologii wywodz¹cej z podziemia bicie dzwonu. Aby ul¿yæ cierpie- nazwê Pu³tuska od p³yn¹cej w s¹siedztwie niom potêpionych ustawiono stoj¹cy do dnia rzeki Pe³ty, istnieje tak¿e tradycja g³osz¹ca, dzisiejszego krzy¿. ¿e we wczesnym średniowieczu istnia³ w tym (Rybitwy czy te¿ Rybitew to nadnarwiañskie miejscu wielki i ludny gród Tusk. Niestety, przedmieście starówki pu³tuskiej na wschód pewnego dnia piorun uderzy³ w jedn¹ z drew- od rynku).

Powiat putuski 33

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 3333 22012-08-07012-08-07 08:44:0108:44:01 skiego bo¿ka, pozostawiona na pami¹tkê zwy- „Ludzka głowa w kolegiacie” ciêstwa chrystianizacji. Istnieje te¿ podanie o z³odzieju, który obrabowawszy świ¹tyniê, We frontowej ścianie pu³tuskiej kolegiaty* usi³owa³ zbiec wraz z ³upem. Ju¿ mia³ czmych- tkwi kamieñ przypominaj¹cy kszta³tem ludz- n¹æ, gdy zosta³ przytrzaśniêty przez mury, k¹ g³owê. Wedle jednej wersji to g³owa pogañ- a ów kamieñ to ponoæ jego g³owa. Pułtusk w kulturze

„Wspomnienia niebieskiego mundurka” go by³o te¿ rozpoznaæ w Sztosie Olafa Luba- szenki (1997) oraz Handlarzu cudów Jaros³awa Malowniczy, historyczny, a zarazem po³o¿o- Szody i Boles³awa Pawicy (2009), a tak¿e w se- ny niedaleko wielkiego ośrodka kulturalnego rialach Dom (IV seria, 2000), Ekipa (2007) oraz jakim jest Warszawa, Pu³tusk niejednokrot- 39 i pó³ (2008). Z Pu³tuska wywodzi³ siê s³ynny nie trafi a³ na stronice ksi¹¿ek i kadry fi lmów. dozorca z serialu Alternatywy 4 Stanis³awa Ba- Miasto pojawi³o siê w Potopie Henryka Sien- rei (1983) − Stanis³aw Anio³. kiewicza i Kuzynkach Andrzeja Pilipiuka, sta- Nawet na tym bogatym tle wyj¹tkowe zja- nowi³o trop poszukiwaczy skarbów w Klubie wisko stanowi¹ Wspomnienia niebieskiego w³óczykijów Edmunda Niziurskiego. W fi lmie mundurka Wiktora Gomulickiego. Autor uro- Planeta Krawiec w re¿yserii Jerzego Domaradz- dzi³ siê w 1848 r. w Ostro³êce, ale dzieciñstwo kiego (1984) Pu³tusk zagra³ Szczecinek, mo¿na i lata szkolne spêdzi³ w Pu³tusku (lata 1856–

61 62

61 „Ludzka głowa” we frontowej ścianie pułtuskiej kolegiaty 62 Pomnik Wiktora Gomulickiego w pobliżu Domu Rzemiosła w parku im. Gomulickiego

34 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 3344 22012-08-07012-08-07 08:44:0108:44:01 1866), po czym wyjecha³ na sta³e do Warszawy, z gniewem i niecierpliwości¹; to znów ciszej, gdzie zmar³ w 1919 r. Swoje wra¿enia z okresu nawet zupe³nie cicho, jakby mu si³ brak³o lub pu³tuskiego spisa³ po pó³wieczu w s³ynnych sam w drzemkê zapada³... Wspomnieniach niebieskiego mundurka W szarym świetle poranku przebiegaj¹ (1906). Popularna ksi¹¿ka wymieniana jest za- w ró¿nych kierunkach, z koszykami i bez ko- zwyczaj w kanonie klasyki polskiej literatury szyków, boso i w przydeptanych pantoﬂ ach, dla m³odzie¿y, ale wydaje siê, ¿e jej znaczenie rozczochrane, na pó³ senne s³u¿¹ce. jest w istocie wiêksze. To miejscami po prostu − Kasiu! czy to ju drugi raz dzwonili? znakomita, choæ ukryta w prostych z pozoru, − Nie, dopiru pierwszy. przystêpnych formach, poruszaj¹ca literatura − Nie gadaj! (rozdzia³ Zabacu³!), która powinna znaleźæ siê − Tociem na w³asne uszy s³ysza³a... pośród lektur ka¿dego kulturalnego cz³owie- − S³ysza³aś, ale segnaturkê u Refermatów. ka. Popatrzmy zreszt¹, w jaki sposób Gomu- − Spieszajta! paniczowi bu³ków na gwa³t licki pokazuje budzenie siê Pu³tuska w jeden trzeba! z jesiennych poranków 1856 r. (s³u¿¹ce roz- − Ojoj! wielka rzecz! Mo¿e zaczekaæ. I tak mawiaj¹ ze sob¹ lokaln¹ gwar¹!): Judkowa jeszcze nie upiek³a. − Dendele!... Dendele!... − Upiek³a. Leæta duchem do ¯ydówki. Miasteczko śpi jeszcze, nakryte mg³¹ jak − Na jednej nodze! pierzyn¹. Godzina zaledwie siódma. W koñcu − Jak bocion! października nie wszyscy o tej porze wstaj¹ Kilka dziewuch pêdzi w stronê w¹skiej do pracy, czyni¹ to tylko ci, co musz¹: rze- uliczki, zamieszka³ej przez ¯ydów [dzisiejszej mieślnicy, s³ugi, uczniowie. ul. Kotlarskiej?]. Jest tam jeden ma³y, krzywy, G³os dzwonka z trudności¹ przedziera siê w ziemiê zasuniêty domek, nad którym za- przez mg³ê. Jednak dolatuje, gdzie trzeba. Świad- wsze o tej porze unosi siê to prosta jak obe- cz¹ o tym migaj¹ce tu i owdzie w oknach blade lisk, to maczugowato u góry rozszerzaj¹ca siê, p³omyki świec − ³ojowych. Stearyny oszczêdni to rozpryśniêta jak fontanna, to spiralnie skrê- obywatele u¿ywaj¹ tylko „od wielkiego dzwo- cona, to wreszcie jakby prze³amana i w dó³ nu”: szkoda jej dla dzieciaków, które w tej chwili spadaj¹ca kolumna burego dymu. W tym do- z pośpiechem nadzwyczajnym parz¹ sobie usta mku mieszka Judkowa, g³ówna karmicielka gor¹c¹ kaw¹, wpychaj¹ do tek ksi¹¿ki, jab³ka, studentów, których nazywa „skubentami”, kajety i obwarzanki, „przepowiadaj¹c” jedno- najpierwsza na ca³e miasteczko obwarzan- cześnie na ca³y g³os: katechizm, gramatykê pol- karka, przez nikogo nieprześcigniêta, twórczy- sk¹, deklamacjê ³aciñsk¹ i geograﬁ ê. ni obwarzanków „groszowych”, „plecionych”, − Dendele!... dendele!... dendele!... „jajecznych” oraz „cha³”, „makagig” i s³odkich Dzwonek odzywa siê to g³ośniej, bardzo „mac”, cynamonem osypywanych… g³ośno nawet, jakby krzycza³ na opiesza³ych − Dendele!... dendele!... dendele!... Kultura materialna

radycyjne budownictwo drewniane Pusz- menty zdobnicze stanowi¹ m.in. rogale (śpa- Tczy Bia³ej omawia siê z regu³y w ramach rogi) na szczytach dachów, ganki, szczytowe kurpiowskiego. Do jego charakterystycznych belki pu³apowe widoczne z ulicy, nadokienniki, cech nale¿¹: usytuowanie chat szczytem do dro- drzwi, ozdobne a¿urowe, nawet koronkowe, gi, ich oddzielenie od szlaku komunikacyjnego listwy. Czêsty element krajobrazu stanowi¹ ogródkiem, pierścieniowy uk³ad zagrody oraz drewniane krzy¿e oraz murowane przydro¿ne bogato rozwiniête zdobnictwo. Typowe ele- kapliczki. Kultura materialna to tak¿e ludo-

Powiat putuski 35

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 3355 22012-08-07012-08-07 08:44:0308:44:03 63 64 65

63 Stodoła z charakterystycznymi śparogami w Topolnicy 64 Pozbawiony śmigów wiatrak koźlak w Topolnicy 65 W miejscu ponad stuletniego krzyża w Starych Lipnikach w 2004 r. ustawiono nowy 66 Zrębowy dom kurpiowski kryty strzechą w Cieńszy

we meblarstwo: kredensy, szafy, sto³y, krzes³a, a w nocy ³ó¿ka) oraz ozdoby mieszkañ: paj¹ki, szlabany (meble pe³ni¹ce w dzieñ rolê ³awy, wycinanki, papierowe kwiaty i ﬁ ranki.

36 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 3366 22012-08-07012-08-07 08:44:0308:44:03 Wartości niematerialne

Toponimia za ka¿dym razem wiele lokacji nowych miej- scowości, opatrywanych oczywiście odpowied- Toponimia (nazewnictwo geograﬁ czne) te- nimi nazwami. renów wchodz¹cych w sk³ad wspó³czesnego O pierwszej ekspansji wiemy ze źróde³ ar- powiatu pu³tuskiego stanowi efekt wielu czyn- cheologicznych. Jej ślady w nazewnictwie ników. Pośród nich najwa¿niejsze by³y 3 eks- miejscowym stanowi¹ przede wszystkim for- pansje osadnicze: przedhistoryczna, wczes- macje hydronimiczne i od nich pochodz¹ce nohistoryczna (XI−XIII w.) oraz szczególnie nazwy toponimiczne (odrzeczne), charakte- o¿ywiona trzecia w XIV−XVI w., przynosz¹ce rystyczne dla najdawniejszego ba³to-s³owiañ-

67 68

67 Nazwa Narwi należy do najstarszych w regionie – rzeka w Zambskach Kościelnych 68 Bartodzieje to typowa nazwa służebna 69 Panorama Gładczyna Rządowego – nazwa wskazuje na dawną przynależność wsi do dóbr skarbowych

Powiat putuski 37

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 3377 22012-08-07012-08-07 08:44:0508:44:05 skiego styku jêzykowego. Przyk³adami takich konieczne ze wzglêdu na wspóln¹, wymagaj¹c¹ nazw s¹ m.in. Narew i Pe³tew (obecnie Pe³ta). du¿ego wysi³ku pracê przy karczowaniu pusz- Śladów przedhistorycznej ekspansji osadni- czy oraz obronê. Toponimiczn¹ pozosta³ości¹ czej mo¿na doszukiwaæ siê tak¿e w nazwach trzeciej ekspansji s¹ przede wszystkim nazwy topografi cznych utworzonych od wyrazów po- rodowe, tak typowe dla dalszego Mazowsza spolitych oraz nazw kulturowych, mog¹cych (np. Ostaszewo), dowodz¹ce sk¹din¹d, ¿e w tej mieæ zwi¹zek z kultem religijnym. Jednak¿e dzielnicy organizacja rodowa by³a silniejsza zasiêg tej ekspansji na ziemiach obecnego ni¿ gdzie indziej. Odmian¹ nazw rodowych, powiatu pu³tuskiego by³ bardzo ograniczony; zwi¹zan¹ z istnieniem rodowych zwi¹zków przypuszcza siê, ¿e osadnictwo sz³o od Czer- orê¿nych s¹ nazwy herbowe (np. £ady). ska i jego okolic, zatrzymuj¹c siê na obecnej Kolonizacja Mazowsza zakoñczy³a siê linii Ciechanów–M³awa. Zaludnione zosta³y w g³ównej mierze w XVI w. Choæ późniejszy wówczas okolice rzek, w tym dolina Pe³ty. rozwój osadnictwa by³ ju¿ minimalny i wywar³ Druga ekspansja by³a o tyle podobna nieznaczny wp³yw na oblicze toponomastycz- do pierwszej, ¿e nie powiêkszy³o siê teryto- ne obszaru, to za charakterystyczne mo¿na rium osadnicze; jej widocznym efektem by³o tu uznaæ nazwy koñcz¹ce siê na -izna (typ natomiast zagêszczenie zaludnienia. Z epoki nie wystêpuj¹cy w powiecie pu³tuskim) oraz wczesnośredniowiecznej pochodzi nazew- nazwy miejscowe utworzone od imion ¿eñ- nictwo charakterystyczne dla przypuszczal- skich (np. Malwinowo). Pojawi³ siê te¿ nowy nego j¹dra plemiennego Mazowszan, odpo- typ nazw patronimicznych, koñcz¹cy siê wiadaj¹cego w przybli¿eniu późniejszemu na -êta (typ nie wystêpuj¹cy w powiecie pu³tu- ksiêstwu p³ockiemu, na którym skupione skim), zdaniem naukowców odzwierciadlaj¹- by³y stare grody identycznego typu s³owo- cy specyfi kê stosunków spo³eczno-gospodar- twórczego na -osk, wspólnego z pó³nocnoru- czych w tej czêści Mazowsza, gdzie najpierw skimi: P³ock, Czerwiñsk, P³oñsk, Nasielsk, ludnośæ trudni³a siê pasterstwem, ³owiectwem Szreñsk i oczywiście Pe³towsk, czyli Pu³tusk. i bartnictwem, a nie upraw¹ ziemi. Wyst¹pi³ W okresie drugiej ekspansji, wczesnohisto- on zw³aszcza w XVI−XVII w. podczas koloni- rycznej (XI−XIII w.) P³ock sta³ siê siedzib¹ zacji terenów puszczañskich. ksiêcia i biskupa. Panuj¹cy i duchowieñstwo Od XVI w. trwa³o tak¿e rozdrobnienie ma- stanowili g³ówne si³y spo³eczne oddzia³ywu- j¹tków, bêd¹ce wynikiem podzia³ów dóbr j¹ce na kszta³towanie siê ¿ycia politycznego, pomiêdzy cz³onków rozrośniêtych rodów spo³ecznego i kulturalnego, a w konsekwencji szlacheckich. Zjawisko to znalaz³o oddźwiêk – tak¿e na nazewnictwo. W toponimii wyrazi- w charakterystycznych podwójnych nazwach ³o siê to m.in. w pojawieniu siê nazw s³u¿eb- okolic szlacheckich typu Borza-Strumiany, nych (np. Bartodzieje, Psary). Równocześnie gdzie pierwszy cz³on oznacza pierwotnego rozwija³o siê rozproszone osadnictwo indy- w³aściciela maj¹tku, a drugi – imiê nowego widualne, co odbi³o siê w licznych nazwach w³aściciela albo cechê topografi czn¹ terenu. dzier¿awczych (np. Olbrachcice); aczkolwiek W powiecie pu³tuskim spotykamy je licznie, nazwy dzier¿awcze pojawiaj¹ siê w³aściwie a¿ np. w gminie Gzy: Grochy-Imbrzyki, Grochy- do czasów wspó³czesnych. -Serwatki, Gzy-Wisnowa, Ostaszewo-Pañki, Szczególne znaczenie dla osadnictwa w re- Ostaszewo-W³uski, ¯ebry-Falbogi, ¯ebry- gionie pu³tuskim mia³a trzecia fala osadnicza -Wiatraki itd. − po unii polsko-litewskiej, która zapewni³a Ostatni¹ grupê nazw stanowi¹ te bêd¹ce odpowiednie warunki bezpieczeñstwa sprzyja- spuścizn¹ po dzia³alności nazewniczej urzêd- j¹ce kolonizacji. Tym razem posunê³a siê ona ników administracyjnych, np. powsta³e w wy- daleko na pó³noc i wschód poza dotychczaso- niku sekularyzacji dóbr kościelnych (Przewo- wy zasiêg i przybra³a charakter masowy. Ca³e dowo Poduchowne, Przewodowo-Majorat, rody osiedla³y siê na nowych terenach, co by³o Przewodowo-Parcele).

38 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 3388 22012-08-07012-08-07 08:44:0808:44:08 zwyk³¹ i uroczyst¹. Herby Flaga zwyk³a sk³ada siê z trzech pasów tka- Herb miasta i gminy Pu³tusk niny w barwach: bia³y, niebieski i ¿ó³ty, a fl a- Ma jeszcze XIV-wieczne ko- ga uroczysta sk³ada siê z dwóch pasów tka- rzenie, a wywodzi siê z atry- niny w barwach bia³ej, niebieskiej z ¿ó³tym butów w³adzy biskupów p³o- krzy¿em i pastora³em o kolorystyce zgodnej ckich. Ukazuje ¿ó³ty krzy¿ z herbem gminy (§ 3 pkt. 3-4 statutu gminy i pastora³ na niebieskim polu Pu³tusk z 21 lutego 2003 r.). Uk³ad obu fl ag (§ 3 pkt. 1 statutu gminy jest poziomy. Pu³tusk z 21 lutego 2003 r.). Przedstawienie to mo¿emy obejrzeæ ju¿ na pieczêci miejskiej, Herb powiatu pu³tuskiego wprowadzonej w pocz¹tku XVI w., a odbitej na dokumentach z 1503 r. i 1516 r. Oba g³ów- Herb powiatu zosta³ usta- ne elementy – symbolizuj¹ce odpowiednio nowiony uchwa³¹ Rady Po- biskupi¹ w³asnośæ miasta oraz jego patronat – wiatu z 27 lutego 2002 r. Jego choæ poddawane stylistycznym modyfi kacjom ofi cjalny opis brzmi: w polu w duchu kolejnych epok, przetrwa³y w herbie czerwonym orze³ srebrny, pod Pu³tuska a¿ do koñca XVIII w. W okresie zabo- którym trzy k³osy z³ote miê- rów obce w³adze narzuci³y miastu znak or³a, dzy pastora³em srebrnym a takim¿ krzy¿em ale tradycyjny herb przywrócono w okresie w skos. miêdzywojennym. Na pocz¹tku XXI w. ustalono tak¿e wygl¹d Pozosta³e gminy nie ustali³y swoich herbów fl agi miejskiej. Gmina Pu³tusk posiada fl agê i fl ag.

Powiat putuski 39

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 3399 22012-08-07012-08-07 08:44:0808:44:08 Dzieje historyczne Dzieje najdawniejsze

ereny wspó³czesnego powiatu pu³tuskiego p.n.e. – I w. n.e. Nieco m³odsze, drugie cmenta- Tby³y zamieszkane od czasów zamierzch- rzysko cia³opalne, ogromnych rozmiarów, po- ³ych, staro¿ytnych, choæ wyraźna ekspansja ³o¿one jest tak¿e w bezpośrednim s¹siedztwie osadnicza na tym terenie nast¹pi³a w okresie Pu³tuska, w Kleszewie i pochodzi z II w. p.n.e. wczesnego średniowiecza. W Kacicach zloka- – III w. n.e. Przedmioty wykopane przez arche- lizowano du¿e cmentarzysko cia³opalne, dato- ologów na obu stanowiskach obejrzeæ mo¿na wane na okres halsztacko-lateñski, tj. VII w. w pu³tuskim Muzeum Regionalnym.

Średniowiecze

ó³nocno-wschodnia czêśæ Mazowsza, Litwy, Prus i Rusi, têdy sz³y drogi najazdów, Pgdzie znajduje siê tak¿e Pu³tusk, od wczes- a w okresach pokoju – szlaki kupieckie. Te- nego średniowiecza stanowi³a obszar „styku”, rytoria rolnicze przechodzi³y w obszary leśne, czy jak chc¹ inni – „³¹cznika”, miêdzy ró¿ny- a ziemie nieźle zagospodarowane – w zupe³nie mi obszarami cywilizacyjnymi, a zwa¿ywszy dzikie, czekaj¹ce jeszcze na gospodarza. Nic na ówczesn¹ niewielk¹ mobilnośæ ludności – dziwnego, ¿e w³aśnie na tej rubie¿y ju¿ od X w. niemal pomiêdzy ró¿nymi światami. Zbiega³y starano siê zbudowaæ ³añcuch grodów, od- siê tu zasiêgi oddzia³ywañ politycznych Polski, dzielaj¹cych dwie jak¿e ró¿ne przestrzenie;

70 71

70 Dolną, kwadratową część wieży ratuszowej w Pułtusku zbudowano na przełomie XV i XVI w. 71 Gotycka świątynia w Winnicy powstała w latach 1484−1514

40 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 4400 22012-08-07012-08-07 08:44:0808:44:08 tym bardziej, ¿e z biegiem czasu okaza³o siê, -wschodnim Mazowszu: Wizna, £om¿a, Se- ¿e grody te mog¹ zapewniæ ochronê docho- rock, Nasielsk, Zakroczym, a tak¿e Pu³tusk. dowym szlakom kupieckim ³¹cz¹cym szybko Miejsce na gród pu³tuski wybrano na sztucz- rosn¹ce, wielkie ośrodki polityczne i handlo- nie usypanym wzgórzu. we: drodze wodnej na Narwi oraz drogom W XIII w. teren obecnego powiatu pu³tuskie- l¹dowym Kraków−Wilno, Gdañsk−Lwów, go przeszed³ pod w³adzê Kościo³a jako kaszte- Kraków−Gdañsk. W ten sposób powsta³ ³añ- lania maj¹tkowa. Gdy zniszczone zosta³y gro- cuch grodów kasztelañskich na pó³nocno- dy w Nasielsku i Serocku, ich ziemie w³¹czono

72 73

72 Fragment ekspozycji XII-wiecznych wyrobów z rogu w Muzeum Regionalnym w Pułtusku 73 Kubki i puchary z 1. poł. XVI w. – Muzeum Regionalne w Pułtusku 74 XVI-wieczna dekoracja malarska w kaplicy grobowej bpa Noskowskiego wykonana przez Wojciecha z Warszawy

Powiat putuski 41

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 4411 22012-08-07012-08-07 08:44:1008:44:10 do kasztelanii zakroczymskiej. Pu³tusk jako wy³¹cznie w Pu³tusku (ale tak¿e w Winnicy). jedyny utrzyma³ dawn¹ pozycjê. W XIV w. Czynnikiem zaburzaj¹cym rozwój by³y jednak dawn¹ kasztelaniê pu³tusk¹ podzielono miê- czêste najazdy ba³tyjskich s¹siadów: Prusów, dzy powiaty: makowski ziemi ró¿añskiej, no- Jadźwingów i Litwinów. We znaki dawali siê womiejski ziemi zakroczymskiej oraz kamie- d³ugo zw³aszcza ci ostatni, co spowodowa³o niecki ziemi nurskiej. Po w³¹czeniu w 1526 r. zapóźnienie pó³nocnego Mazowsza w stosun- Mazowsza do Korony i ustanowieniu na jego ku do innych ziem polskich. Groźbê najazdów terenie województwa mazowieckiego, utwo- litewskich usunê³o dopiero zawarcie unii. rzono jeszcze czwarty powiat – serocki. Podzia³ Spośród zdarzeñ sprzyjaj¹cych rozwojowi ten przetrwa³ a¿ do 1795 r. (w okresie I RP po- regionu wymieniæ trzeba faktyczne przepro- wiatu pu³tuskiego jako takiego nie by³o). wadzenie siê do Pu³tuska biskupów p³ockich, O kierunkach rozwoju decydowa³a przyna- które nast¹pi³o po wybudowaniu zamku, po- le¿nośæ ziemi pu³tuskiej do dóbr biskupów cz¹wszy od czasów bpa Floriana Laskiariosa p³ockich. Zasiedlanie terytorium odbywa³o (1318–1334). Du¿¹ rolê odegra³o te¿ erygo- siê w oparciu o sieæ parafi aln¹, a mieszkañ- wanie kapitu³y kolegiackiej w Pu³tusku oraz cami byli g³ównie Mazowszanie nap³ywaj¹cy archidiakonatu jako jednostki podzia³u ad- z po³udniowej czêści regionu. Pierwsze para- ministracji kościelnej. Erekcji dokona³ bp Pa- fi e powsta³y w XII w. w Pu³tusku, byæ mo¿e we³ Gi¿ycki aktem z 5 lutego 1449 r. W sk³ad w Zambskach oraz w Nasielsku (ta ostatnia, kapitu³y kolegiackiej w Pu³tusku, trzeciej obejmuj¹ca tak¿e czêśæ terenu dzisiejszego w diecezji (po dwóch w P³ocku), wesz³y 3 pra- powiatu, zosta³a w 1514 r. inkorporowana ³atury: prepozyt, archidiakon, dziekan oraz do klasztoru w Czerwiñsku i pozostawa³a jego 10 kanonii. Pierwszym prepozytem zosta³ Pa- prepozytur¹* a¿ do 1819 r.). Wczesnośrednio- we³ z Chociszewa, archidiakonem – Tomasz wieczn¹ sieæ parafi aln¹ uzupe³ni³y fundacje z Ksi¹¿a. Funkcja dziekana przypada³a ka¿do- kościo³ów w Dzier¿eninie, Winnicy i Zamb- razowemu proboszczowi pu³tuskiemu. Prepo- skach Kościelnych, przy czym ten ostatni zytura istnia³a do 1819 r. Po trwaj¹cej pó³tora w po³owie XIII w. przekazano z kolei klasz- wieku przerwie przywróci³ j¹ w 1967 r. prymas torowi benedyktynów w P³ocku. W koñcu Polski kardyna³ Stefan Wyszyñski. XIV w. utworzono nastêpne parafi e: w G¹- W³¹czenie Mazowsza do Korony przynios³o siorowie (istnia³a do 1847 r.), Gzach, Kluko- ziemi pu³tuskiej niespotykan¹ dot¹d prosperi- wie, Obrytem i Pokrzywnicy, a w XV w. tak¿e ty, jak dot¹d najwiêksz¹ w ca³ej historii regio- w Pniewie, Przewodowie, Szyszkach i Zato- nu. Znalaz³a siê ona nagle w centrum pañstwa rach. Rozwojowi sieci parafi alnej towarzyszy- polsko-litewskiego, a jeden z jego g³ównych ³o powstanie nowych miejscowości, zreszt¹ ośrodków, pobliska Warszawa, zosta³ stolic¹ czêsto funkcjonalnie powi¹zanych z kościo- Rzeczpospolitej. Produkowane w Pu³tuskiem ³ami jako uposa¿enia parafi i, klasztorów itp. zbo¿e i drewno wywo¿ono w wielkich iloś- Najstarszy inwentarz biskupstwa p³ockiego ciach Narwi¹ do Gdañska, sprowadzaj¹c w za- z prze³omu XII i XIII w. wymienia takie miej- mian luksusowe towary. Sukces gospodarczy scowości, jak Dzier¿enin, Gol¹dkowo, Kacice, nie spowodowa³ co prawda szerszego rozwoju Moszyn, Obryte, Pniewo, Przewodowo, Szysz- sieci miejskiej, która w regionie nadal sprowa- ki, Winnica i Zambski. Wiemy te¿ o istnieniu dza³a siê w³aściwie tylko do jednego powa¿ne- P³ocochowa, które stanowi³o uposa¿enie pu³- go centrum – Pu³tuska, aczkolwiek nie mo¿- tuskiego kościo³a św. Marii Magdaleny. Przy na zapominaæ o lokacji Zambsk w 1428 r., dominacji w³asności kościelnej nie mo¿na za- a w nieco dalszej okolicy – tak¿e Kamieñczyka pominaæ te¿ o w³aścicielach świeckich, choæ- (1428) i Ostrowi Mazowieckiej (1434). Tym by rycerzach z rodu Junoszów (Gzy, Pokrzyw- niemniej, nienotowana prosperity przynios³a nica, Smogorzewo, Soko³owo). Budownictwo wiele innych inwestycji, w szczególności z za- tego okresu by³o w g³ównej mierze drewnia- kresu zagêszczania sieci osadniczej regionu ne, a obiekty murowane powstawa³y niemal i rozwijania ¿ycia gospodarczego.

42 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 4422 22012-08-07012-08-07 08:44:1208:44:12 Wiek XVII – XVIII

d po³owy XVII w. Mazowsze, a wraz barokowy zespó³ klasztorny w Strzegocinie. Oz nim Pu³tusk i okolice, ogarn¹³ g³êbo- Z XVIII w. pochodzi rdzeñ pa³acu Szyd³ow- ki regres, spowodowany wojnami, wyludnie- skich w Zatorach (ale jego wspó³czesna niem, epidemiami. Na rynku zbo¿a nast¹pi³ postaæ stanowi nastêpstwo przebudowy krach, a tradycyjne wysy³anie towarów w dó³ z 1897 r.). W 1792 r. powsta³ równie¿ najwa¿- Wis³y odbywa³o siê pod coraz silniejszym na- niejszy zabytek budownictwa drewnianego ciskiem Prus. W czêści ziemi pu³tuskiej zdo- w ca³ym regionie – późnobarokowy kośció³ minowanej przez rolnictwo obok w³asności w G¹siorowie, pod wzglêdem formalnym drobnoszlacheckiej (tzw. okolice szlacheckie) dok³adnie naśladuj¹cy architekturê murowa- i kościelnej pojawi³y siê maj¹tki znaczniej- n¹. W czêści lesistej, nale¿¹cej do biskupów, szych rodzin (Bieliñskich, Wo³³owiczów i We- kontynuowano akcjê kolonizacyjn¹, sprowa- sslów), rozwinê³a siê gospodarka folwarczna dzaj¹c do s³u¿by leśnej rodziny z s¹siedniej oparta na pañszczyźnie. Magnateria ufundo- Puszczy Zielonej (1699–1790). Spowodowa³o wa³a zachowane do dzisiaj: kośció³ i klasz- to wci¹gniêcie miejscowej kultury ludowej tor Reformatów w Pu³tusku oraz znakomity pod silny wp³yw kurpiowski.

75 76

75 Dzisiejszy kształt dzwonnica kolegiaty zawdzięcza przebudowie w latach 1786−1787 76 XVIII-wieczny drewniany kościół w Gąsiorowie, fasada frontowa. Naroża korpusu stanowiły kiedyś podstawę wież

Powiat putuski 43

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 4433 22012-08-07012-08-07 08:44:1208:44:12 78

77 79

77 Główne elementy późnobarokowego wystroju kościoła w Strzegocinie pochodzą z 1789 r. 78 Jedna z tablic epitaﬁ jnych w kościele w Strzegocinie 79 XVII-wieczny talerz cynowy ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Pułtusku

Wiek XIX

³¹czenie pó³nocnego Mazowsza tys. osób, a przynale¿a³o a¿ 7 miast (Pu³tusk, Wdo zaboru pruskiego przynios³o ogrom- Maków, Nasielsk, Nowe Miasto, Ró¿an, Se- ne zmiany ustrojowe i administracyjne. Prze- rock, Wyszków). de wszystkim w³adze pruskie przeprowadzi³y Powiat istnia³ w niezmienionej formie w 1796 r. sekularyzacjê dóbr biskupich, likwi- w okresie Ksiêstwa Warszawskiego, a nastêp- duj¹c dominuj¹c¹ od wieków w³asnośæ koś- nie w Królestwie Kongresowym (pod nazw¹ cieln¹. Pu³tusk zyska³ nieoczekiwanie wysok¹ obwodu pu³tuskiego). W 1837 r. województwo rangê, bowiem umieszczono w nim stolicê III p³ockie przekszta³cono w guberniê, a w 1842 r. G³ównego Okrêgu, któremu podlega³y m.in. obwód pu³tuski ponownie przemianowano Ciechanów, Przasnysz i P³oñsk. Nie trwa³o na powiat. W 1856 r. osi¹gn¹³ rekordowe chy- to d³ugo, bowiem ju¿ w 1797 r. zosta³ utwo- ba rozmiary w ca³ej swojej historii ok. 50 mil rzony departament p³ocki, a w nim – po raz kwadratowych oraz 105 tys. mieszkañców. pierwszy w historii! – powiat pu³tuski, obej- Jednak w ramach reform administracyjnych muj¹cy z pocz¹tku ziemie a¿ 5 powiatów by³ej w 1867 r. zosta³ ju¿ nie tylko przeniesiony ju¿ Rzeczypospolitej: kamieñczykowskiego, do guberni ³om¿yñskiej, ale te¿ okrojony makowskiego, nowomiejskiego, ró¿añskiego o prawie po³owê; pozosta³y tylko 2 miasta i serockiego. Mieszka³o w nim wówczas ok. 50 (Pu³tusk, Nasielsk) i 11 gmin (Go³êbie, Gzo-

44 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 4444 22012-08-07012-08-07 08:44:1408:44:14 wo, Kleszewo, Koz³owo, Obryte, Nasielsk, So- nia 1806 r. i 16 maja 1807 r.), a 15 maja 1809 r., mianka, Winnica, Wyszków, Zatory, Zegrze). gdy Warszawa zosta³a zajêta przez wojska au- W 1886 r. mieszka³o w nim ponad 85 tys. lu- striackie, na zamku pu³tuskim odby³a siê se- dzi. Ludnośæ miejska stanowi³a 17,3% ogó³u sja Rady Stanu Ksiêstwa Warszawskiego. Tak- (obecnie 37%). Pod wzglêdem wyznaniowym ¿e w 1831 r. Pu³tuskie sta³o siê terenem walk (w Rosji prowadzono w³aśnie takie statysty- wojny polsko-rosyjskiej, która wybuch³a w na- ki zamiast narodowościowych) dominowali stêpstwie powstania listopadowego, i zosta³o katolicy (83,2%) przed wyznawcami judai- znacznie wyeksploatowane gospodarczo jako zmu (15,1%), ewangelikami (1,4%) i prawo- zaplecze ¿ywnościowe polskiej armii (m.in. s³awnymi (0,01%). W miastach wyznawców têdy przechodzi³y wojska gen. Skrzyneckiego, judaizmu by³o jednak wiêcej ni¿ katolików, przed i po bitwie pod Ostro³êk¹). natomiast ludnośæ protestancka w niebaga- Do potyczek dosz³o tak¿e w latach 1863– telnej liczbie 1,4 tys. zamieszkiwa³a niemal 1864. Sytuacja powstania styczniowego wy³¹cznie na wsi. W 1893 r. powiat pu³tuski w Pu³tusku i okolicach by³a od pocz¹tku przeniesiono do guberni warszawskiej, podob- trudna. W mieście stacjonowa³a bardzo mocno ze wzglêdów strategicznych. na za³oga w sile 1,1 tys. ¿o³nierzy, g³ównie W latach 1806–1813 przez region kilkakrot- z ni¿egorodzkiego pu³ku piechoty oraz pu³ku nie przechodzi³y wojska napoleoñskie i rosyj- kozaków doñskich. Na noc 22/23 stycznia skie, nios¹c spustoszenia, rekwizycje, gwa³ty, 1863 r. powstañczy naczelnik powiatu pu³tu- zniszczenie; dośæ powiedzieæ, ¿e liczba miesz- skiego W³adys³aw Michniewicz zaplanowa³ kañców powiatu spad³a z 49 tys. w 1799 r. co prawda atak na miasto, ale nie doszed³ on do 33 tys. w niespe³na 10 lat później. Dosz³o do skutku z powodu niestawienia siê na czas do 2 du¿ych bitew pod Pu³tuskiem (26 grud- czêści powstañców (m.in. tysiêcznego oddzia-

80 81

80 Pamiątkowa tablica w kaplicy zamku pułtuskiego 81 Broń francuska z czasów Napoleona. Na pierwszym planie pistolet kawale- ryjski AN XIII – Muzeum Regionalne w Pułtusku 82 Tabliczka na mogile powstańców styczniowych pod Sokołowem Włościań- skim

Powiat putuski 45

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 4455 22012-08-07012-08-07 08:44:1608:44:16 ³u „dzieci warszawskich” Roberta Skowroñ- Tichomirowa i Rynarzewskiego. By³a to jedna skiego, sformowanego z m³odzie¿y uciekaj¹cej z najwiêkszych powstañczych wiktorii, za któ- przed og³oszon¹ przez Rosjan brank¹). Aby r¹ Rz¹d Narodowy nada³ Mystkowskiemu unikn¹æ spowodowanego tym spóźnieniem stopieñ podpu³kownika. Niestety, nastêpne „wstydu i hañby”, Michniewicz zdecydowa³ starcie − w Kietlance (13 maja 1863 r.) − gdy siê poprowadziæ ludzi i wozy na Maków Mazo- oddzia³ zaatakowa³ rosyjski eszelon z ¿o³nie- wiecki, gdzie jednak do ataku tak¿e nie dosz³o rzami gen. Tolla, zakoñczy³o siê zupe³n¹ klê- – z tych samych powodów. Wkrótce na czo³o sk¹. Wskutek b³êdów taktycznych, Rosjanie si³ powstañczych wysun¹³ siê oddzia³ Zyg- nie tylko przetrwali natarcie Mystkowskiego, munta Padlewskiego, cz³onka Centralnego ale zdo³ali ści¹gn¹æ posi³ki, które osaczy³y Komitetu Narodowego, powstañczego naczel- powstañców. Zgin¹³ naczelny dowódca oraz nika miasta Warszawy i guberni p³ockiej. Si³y wszyscy dowódcy batalionów. Niedobitki pod Padlewskiego, wzmocnione przez przyby³ych wodz¹ p³k. Karola Frycze wycofa³y siê do lasów z Warszawy ochotników pod wodz¹ Ignacego k. D³ugosiod³a, gdzie ju¿ 23 maja zosta³y roz- Mystkowskiego, skoncentrowa³y siê w Pusz- bite. Obliczono, ¿e z ok. tysi¹ca bitew, potyczek czy Bia³ej, sk¹d miano przeprowadzaæ ataki i staræ powstania styczniowego na pó³nocnym w celu przeciêcia komunikacji pomiêdzy Pe- Mazowszu stoczono a¿ 135. tersburgiem i Warszaw¹ (nieopodal przebiega- Wszystko to nie sprzyja³o stabilizacji lud- ³y trakt petersburski i droga ¿elazna petersbur- nościowej i rozwojowi gospodarczemu. Nie- sko-warszawska). Dostrzeg³szy zagro¿enie, wielki postêp odnotowano pod tym wzglêdem Rosjanie pos³ali na spotkanie powstañców dopiero w ostatnich dziesiêcioleciach XIX w., oddzia³ stacjonuj¹cy w Pu³tusku. Do starcia ale by³ nieporównanie mniejszy ni¿ w innych dosz³o 28 lutego 1863 r. pod Przetycz¹. Zakoñ- zak¹tkach Królestwa Polskiego. Zapóźnienie czy³o siê ono zwyciêstwem Polaków, ale zara- wynika³o z traktowania przez Rosjan pó³- zem sk³oni³o zaborcê do rzucenia do walki nocnego Mazowsza jako swoistego przedpola o wiele wiêkszych si³, m.in. pu³ku kolejowego imperium, nie wartego inwestowania wobec z Ostrowi Mazowieckiej. Dosz³o do dalszych groźby konﬂ iktu z Niemcami. Niedoinwesto- walk. Wydzielony z g³ównych si³ Padlewskiego wanie spowodowa³o m.in. brak budowy sieci (które uda³y siê tymczasem na tereny Puszczy kolejowej, stanowi¹cej wówczas podstawowy Kurpiowskiej), licz¹cy ju¿ 1,2 tys. ludzi od- czynnik rozwoju cywilizacyjnego. Zniesienie dzia³ dowodzony przez Ignacego Mystkow- w³asności kościelnej, a nastêpnie czêściowa skiego i Bronis³awa Deskura stoczy³ zwyciêsk¹ parcelacja dóbr skarbowych, przynios³y na- bitwê pod Stokiem (4–5 maja 1863 r.), rozbi- tomiast znacz¹cy rozwój prywatnych maj¹t- jaj¹c wziêt¹ w zasadzkê rosyjsk¹ kolumnê ków. Wiek XX

1915 r. okupacyjne w³adze niemieckie bezpośrednio do Rzeszy (rejencja ciechanow- W znios³y podzia³ na gubernie, podporz¹d- ska prowincji Prusy Po³udniowo-Wschodnie). kowuj¹c powiat pu³tuski bezpośrednio genera³- W II RP powiat liczy³ 1526 km2, 32 tys. miesz- gubernatorstwu warszawskiemu. Jednostka kañców, 4 miasta (Pu³tusk, Nasielsk, Serock, zosta³a przy tym powiêkszona przez w³¹cze- Wyszków) oraz 11 gmin wiejskich (Go³êbie, nie ca³ego powiatu makowskiego. W 1919 r., Gzowo, Kleszewo, Koz³owo, Nasielsk, Obry- ju¿ w zmienionych po raz kolejny granicach, te, Somianka, Winnica, Wyszków, Zatory, w³¹czono go do województwa warszawskiego, Zegrze). Starostami pu³tuskimi byli kolejno: do którego nale¿a³ a¿ do 1975 r., z przerw¹ Kazimierz Morawski (1918–1926), Jan Ga- na lata 1939–1945, gdy przynale¿a³ z kolei domski (1926–1929), W³odzimierz Dwora-

46 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 4466 22012-08-07012-08-07 08:44:1808:44:18 83 84

83 Pomnik ku czczi żołnierzy polskich poległych w wojnie bolszewickiej 1920 r. – cmentarz paraﬁ alny w Pułtusku 84 Polski bunkier w Kacicach zbudowany w sierpniu 1939 r. jako element obrony przedmościa Pułtuska 85 Ćwiczenia międzydywizyjne w okolicach Golądkowa w 1928 r. Prezydent RP Ignacy Mościcki w otoczeniu oﬁ ce- rów (NAC)

kowski (1931–1932) i Bohdan Kaczorowski Stronnictwo Narodowe – 14,8% oraz BBWR (1932–1939). – 7%. Odzyska³ natomiast Pu³tusk rangê wa¿- Odrodzenie pañstwa polskiego nie przy- nego ośrodka oświatowego na pó³nocnym Ma- nios³o niestety nowej szansy dla ziemi pu³tu- zowszu. Wielu chêtnych przyci¹ga³y cenione skiej. Najpierw nast¹pi³y ogromne zniszcze- szko³y: Pañstwowe Gimnazjum Mêskie im. nia wskutek zaciêtych walk z bolszewikami Piotra Skargi oraz Pañstwowe Gimnazjum w 1920 r., a później okaza³o siê, ¿e liczne in- ¯eñskie im. Klaudyny Potockiej. Czynnikiem westycje w przemys³ i rozwój ośrodków miej- aktywizuj¹cym by³a tak¿e obecnośæ garnizo- skich skupi³y siê przede wszystkim w regionie nu wojskowego − stacjonuj¹cego w mieście podwarszawskim. W Pu³tuskiem niezmien- 13. pu³ku piechoty. nie dominowa³o rolnictwo, przemys³ by³ s³abo W okresie okupacji hitlerowskiej powiat rozwiniêty, podobnie jak drobna wytwórczośæ pu³tuski zosta³ w ramach tzw. rejencji cie- i rzemios³o. Kszta³t ¿ycia spo³ecznego przek³a- chanowskiej w³¹czony czêściowo bezpośred- da³ siê na sympatie polityczne. W wyborach nio do Niemiec; granica miêdzy Generalnym powszechnych w 1928 r. PSL „Wyzwolenie” Gubernatorstwem i Rzesz¹ bieg³a przez Pnie- otrzyma³o w powiecie 52,4%, PPS – 16,9%, wo. Oznacza³o to niezwykle trudne warunki

Powiat putuski 47

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 4477 22012-08-07012-08-07 08:44:1808:44:18 86

87 88 89

86 Niemiecki, wojskowy most pontonowy na Narwi w okolicach Pułtuska, 1939 r., wyd. Fritz Krauskopf, Królewiec 87 Mogiła polskich żołnierzy poległych we wrześniu 1939 r. – cmentarz paraﬁ alny w Zambskach Kościelnych 88 Symboliczna mogiła żołnierzy polskiego podziemia na cmentarzu w Pułtusku 89 Kamień stojący przy drodze z Klukowa do Kałęczyna, upamiętniający rodzinę Wyrzykowskich herbu Lubicz

dzia³ania dla miejscowego ruchu oporu, jak ¿¹ce i dziś do powiatu pu³tuskiego) w³¹czone równie¿ dodatkowe zadanie dla podziemia − do Generalnego Gubernatorstwa, zosta³y pod- organizacjê nielegalnego przekraczania grani- porz¹dkowane Podokrêgowi „Wschodniemu” cy. Wiêksza czêśæ powiatu, le¿¹ca na terenach Obszaru Warszawskiego ZWZ-AK, w sk³adzie wcielonych bezpośrednio do Rzeszy, wesz³a Obwodu AK Radzymin. Na terenie powiatu w sk³ad Podokrêgu „Pó³nocnego” AK Obszaru pu³tuskiego istnia³y te¿ inne ni¿ AK konspi- Warszawskiego ZWZ-AK, tworz¹c struktu- racyjne organizacje niepodleg³ościowe: Naro- rê organizacyjn¹ pod nazw¹ Obwód AK Pu³- dowe Si³y Zbrojne, Bataliony Ch³opskie, Taj- tusk. Natomiast miasto Wyszków oraz gminy na Armia Polska, Polska Organizacja Zbrojna, Wyszków i Somianka, a tak¿e Pniewo (nale- Ch³opska Organizacja Wolności „Rac³awice”.

48 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 4488 22012-08-07012-08-07 08:44:2008:44:20 Funkcjonowa³a te¿ marginalna z pocz¹tku wa³y siê w nim 4 miasta (Pu³tusk, Nasielsk, konspiracja komunistyczna, bêd¹ca zara- Serock, Wyszków) oraz 11 gmin (Go³êbie, zem agentur¹, która rozwinê³a siê dopiero Gzowo, Kleszewo, Koz³owo, Nasielsk, Obry- w 1944 r., w miarê zbli¿ania siê natarcia Armii te, Somianka, Winnica, Wyszków, Zatory, Czerwonej. Ostatnim komendantem Obwodu Zegrze). Pod koniec 1955 r. utworzono nowy AK Pu³tusk by³ podporucznik Wiktor Kar³o- powiat wyszkowski, zmniejszaj¹c obszar pu³- wicz ps. „Kruk”, „£ata”. tuskiego do 1012 km2. W 1956 r. przeniesiono Okres odbudowy po II wojnie światowej Serock do powiatu Nowy Dwór Mazowiecki. trwa³ a¿ do 1956 r., a sytuacja by³a d³ugo nie- Reforma administracyjna z 1975 r. zlikwido- spokojna, tak¿e wskutek tocz¹cych siê jeszcze wa³a powiat pu³tuski, dziel¹c go na dodatek na pocz¹tku lat 50. walk z oddzia³ami antyko- miêdzy 2 nowe województwa: ciechanowskie munistycznego podziemia (m.in. Jan Kmio- (8 gmin) i ostro³êckie (2 gminy). Reforma ³ek, ps. „Wir”). Tym niemniej, Pu³tusk i okoli- ta stanowi³a ostatni etap przemian na ni¿szych ca doczeka³y siê wreszcie znacz¹cego nap³ywu szczeblach rozpoczêtych jeszcze pod koniec lat środków, najpierw w postaci budowy w¹skoto- 50., gdy przyst¹piono do reorganizacji s³abych rowego po³¹czenia kolejowego z Nasielskiem jednostek najni¿szego stopnia: gromad i osied- (1950), a nastêpnie – co by³o szczególnie doli, w silniejsze ludnościowo, ekonomicznie nios³e – wskutek podjêtej w 1958 r. decyzji i infrastrukturalnie gromady (powsta³o 14 no- o deglomeracji Warszawy i przeniesieniu tutaj wych gromad zamiast 34 starych), które z kolei czêści sto³ecznego przemys³u. W granicach w 1973 r. zast¹piono reaktywowan¹ instytucj¹ z 1948 r. powiat mia³ powierzchniê 1527 km2, gmin (nie wystêpuj¹c¹ dot¹d w PRL; jedna gmi- a liczba ludności wynosi³a 93,1 tys. Znajdo- na zastêpowa³a mniej wiêcej 2 gromady). Wiek XXI

rzywrócenie powiatu pu³tuskiego nast¹pi- któr¹ przeniesiono do powiatu nowodworskie- P³o jeszcze pod koniec XX w. − 1 stycznia go. Funkcje starostów pe³nili jak dot¹d: Tade- 1999 r., w ramach ogólnopolskiej reformy ad- usz Nalewajk (1999–2007), Andrzej Dolecki ministracyjnej. Jednak¿e w sk³ad reaktywowa- (2007–2010) i Edward Marek Wroniewski (od nej jednostki nie wesz³a ju¿ gmina Nasielsk, 2010).

90 Ze względu na swój klimat i architekturę Pułtusk jest miejscem inspiracji dla ﬁ lmowców. Tym razem u zbiegu ul. Staszica i alei Polonii powstaje ﬁ lm reklamowy

Powiat putuski 49

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 4499 22012-08-07012-08-07 08:44:2408:44:24 Wybrane zasłużone postacie związane z powiatem

Andrzej Batory (1563– ten okres w ksi¹¿ce Wspomnienia niebieskie- 1599). Ksi¹¿ê siedmio- go mundurka. grodzki, bp warmiñski, kardyna³. Bratanek Ste- Bogdan Jañski (1807–1840). Ekonomista, fana Batorego, po jego za³o¿yciel Zgromadzenia Zmartwychwsta- śmierci nie maj¹cy szans nia Pañskiego, kandydat na o³tarze. W 1822 r. kandydat na króla Pol- ukoñczy³ ówczesn¹ Szko³ê Wojewódzk¹ Oj- ski. Jedna z najbardziej ców Benedyktynów w Pu³tusku, potem przez utytu³owanych i wysoko rok pracowa³ w mieście jako nauczyciel mate- urodzonych person, jakie matyki i jêzyków obcych. W 1825 r. uda³ siê przewinê³y siê przez dzieje Pu³tuska, choæ jego na studia do Warszawy, a ju¿ w 1828 r. (!) wygra³ zwi¹zek z miastem sprowadza siê do odbytych konkurs na profesora Politechniki Warszaw- w latach 1578–1583 studiów teologicznych skiej. Wyjechawszy jednak na stypendium w Kolegium Jezuitów. Uczy³ siê tu jêzyka pol- do Pary¿a, zwi¹za³ siê z utopijnymi socjalista- skiego, wykazywa³ te¿ wielkie zdolności w nami spod znaku de Saint-Simona. W okresie uce ³aciny. W³aśnie w Pu³tusku zdecydowa³ powstania listopadowego i po nim pozosta³ siê wst¹piæ na drogê duchown¹, przyjmuj¹c na emigracji, zaprzyjaźni³ siê z Mickiewi- za zgod¹ króla w 1581 r. ni¿sze świêcenia ka- czem. W latach 1832–1834 zerwa³ w saint- p³añskie. simonizmem i powróci³ do Kościo³a katolickiego. Za³o¿y³ kilka stowarzyszeñ, maj¹cych Pawe³ Gi¿ycki (ok. 1400–1463). Bp p³ocki, za cel wprowadzenie zasad chrześcijañskich fundator kolegiaty pu³tuskiej. Syn sêdziego w ¿yciu publicznym i prywatnym. Da³y one sochaczewskiego Wiêc³awa, dziedzica Gi¿yc. pocz¹tek zatwierdzonemu ju¿ po jego śmierci Studiowa³ w Pradze. Zgromadzi³ wiele godno- (1842) zgromadzeniu zmartwychwstañców. ści kościelnych (kanonik p³ocki, krakowski, W 2006 r. w diecezji p³ockiej zainaugurowano gnieźnieñski, poznañski), pe³ni³ te¿ wa¿ne proces beatyﬁ kacyjny. funkcje w ¿yciu świeckim (m.in. regent ksiê- stwa p³ockiego). Sprzeciwia³ siê wcieleniu Krzysztof Klenczon (1942–1981). Urodzony Mazowsza do Korony. Dokona³ podzia³u ar- w Pu³tusku kompozytor, wokalista i gitarzysta chidiakonatu p³ockiego na p³ocki i pu³tuski, rockowy. Gra³ w zespo³ach Niebiesko-Czarni, a w 1444 r. ustali³ granice pomiêdzy diecezja- Piêciolinie, Trzy Korony i przede wszystkim mi p³ock¹ i w³oc³awsk¹. Pochowany w kolegia- – w Czerwonych Gitarach, dla których skom- cie w Pu³tusku. ponowa³ najwiêksze przeboje: Historia jednej znajomości, Nikt na świecie nie wie, Bia³y Wiktor Gomulicki (1848– krzy¿, Wróæmy na jeziora, Kwiaty we w³osach, 1919). Poeta, powieścio- Powiedz stary gdzieś ty by³ i wiele innych. pisarz, varsavianista, ko- lekcjoner. Choæ urodzo- Rafa³ Krajewski (1834–1864). Urodzony w £ê- ny w Ostro³êce, spêdzi³ picach, wsi po³o¿onej 12 km na zachód od Pu³- w Pu³tusku dzieciñstwo tuska. Jeden najbardziej znanych synów ziemi i lata szkolne; po kilku pu³tuskiej, dyrektor powstañczego Wydzia³u dziesiêcioleciach opisa³ Spraw Wewnêtrznych, stracony wraz z Romu-

50 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 5500 22012-08-07012-08-07 08:44:2408:44:24 aldem Trauguttem na stokach warszawskiej na wieśæ o aresztowaniu Traugutta, wedle in- Cytadeli. Po pocz¹tkowej edukacji w szko³ach nych wobec obci¹¿aj¹cych zeznañ kilkunastu pu³tuskich i ukoñczeniu gimnazjum w £om¿y, osób – przyzna³ siê do swej roli we w³adzach jako siedemnastolatek wyjecha³ do Warszawy, powstania, tym samym wydaj¹c na siebie wy- gdzie wst¹pi³ na Wydzia³ Architektury ASP. rok śmierci. ¯y³ podówczas w nastroju na pó³ Pomimo borykania siê z codziennym niedo- mistycznej egzaltacji, której dawa³ wyraz statkiem oraz dodatkowymi ciê¿kimi obowi¹z- w pisanych wierszach i w listach po¿egnal- kami, m.in. opiek¹ nad m³odszymi siostrami, nych do rodzeñstwa. Wyra¿a³ w nich przeko- 4 lata później ukoñczy³ uczelniê z wynikiem nanie, ¿e po uw³aszczeniu ch³opów «ju¿ siê celuj¹cym, a w 1857 r. uzyska³ patent budow- ta milionowa masa nie zatrzyma w pêdzie. niczego II klasy. Po praktykach odbytych u wy- Program Kościuszki wype³ni siê» (Polski S³ow- bitnego architekta epoki, Juliana Ankiewicza, nik Biografi czny). Zosta³ stracony przez powie- zaprojektowa³ wiele warszawskich kamienic, szenie 5 sierpnia 1864 r. wraz z Romualdem a nastêpnie kierowa³ ich budow¹ (mia³ wów- Trauguttem, Józefem Toczyskim, Romanem czas 23 lata!). Do jego najbardziej znanych ¯uliñskim i Janem Jeziorañskim. Nie ukoñ- realizacji nale¿a³y: dom Fajansa na Krakow- czy³ 30 lat, nie zdo³a³ za³o¿yæ rodziny. skim Przedmieściu oraz odbudowa sto³ecznego ratusza (oba dziś nie istniej¹). Publikowa³ Teofi l Kwiatkowski (1809–1891). Romantycz- w „Gazecie Rolniczo-Przemys³owej”, „Tygo- ny malarz, rodem z Pu³tuska. Uczestnik po- dniku Ilustrowanym”, „Gazecie Codziennej”; wstania listopadowego, po jego upadku na emi- nale¿a³ do redakcji „Dziennika Politechnicz- gracji we Francji, gdzie zrobi³ o wiele wiêksz¹ nego”. Mia³ ambicje literackie, bywa³ w salo- karierê ni¿ w ojczyźnie. Utrzymywa³ przyjaźnie nach cyganerii warszawskiej, zaprzyjaźni³ siê z Mickiewiczem i zw³aszcza z Chopinem (zna- z Narcyz¹ ¯michowsk¹; napisa³ nawet kilka ny obraz Ostatnie chwile Chopina). nieopublikowanych powieści. Grywa³ tak¿e w teatrzykach amatorskich. Z czasem zaan- Stanis³aw £a³owski (Stan Lalowski) (1953– ga¿owa³ siê w dzia³alnośæ polityczn¹, wi¹¿¹c 2008). Pianista, absolwent i profesor Konser- ze środowiskiem tzw. millenerów, skupionych watorium Wiedeñskiego. Wykonywa³ zarów- wokó³ Edwarda Jurgensa; wspó³organizowa³ no utwory jazzowe, jak i klasyczne (Chopina, pó³legalne Towarzystwo Naukowej Pomocy. Liszta czy Beethovena), wystêpowa³ z Mile- W grudniu 1862 r. wyjecha³ za granicê w taj- sem Davisem i Aznavourem. Pod koniec ¿ycia nej misji politycznej. Odwiedzi³ Lipsk, Mona- mieszka³ w Nowym Przewodowie, daj¹c wiele chium, Heidelberg, Pary¿ i Wiedeñ – do dziś koncertów w okolicznych kościo³ach, ośrod- nie zdo³ano wyjaśniæ kogo reprezentowa³, kach kultury i Domu Polonii. a tak¿e z kim i w jakim celu rozmawia³. W po- ³owie lutego 1863 r. powróci³ do kraju, gdzie W³adys³aw Mrozowski (1896–1968). Po- trwa³o ju¿ powstanie. Wszed³ od razu w sk³ad chodz¹cy z podkrakowskich Bilczyc starszy sformowanej przez Stefana Bobrowskiego Ko- sier¿ant Wojska Polskiego pojawi³ siê w Pu³- misji Wykonawczej, a nastêpnie do centralnej tusku i okolicach w okresie II wojny świato- administracji rz¹du powstañczego. Romuald wej. Podczas kampanii wrześniowej walczy³ Traugutt mianowa³ go dyrektorem Wydzia³u w obronie twierdzy Modlin, trafi ³ na przesz³o Spraw Wewnêtrznych; pe³ni³ tak¿e obowi¹z- rok do niewoli. Po wyjściu ze stalagu podj¹³ siê ki referenta spraw województw krakowskie- obowi¹zków kwatermistrza Obwodu Pu³tusk go i sandomierskiego. Aresztowany 10 mar- ZWZ, a później AK. Schwytany przez gestapo ca 1864 r. przez Rosjan, zosta³ uwiêziony we wrześniu 1942 r. zosta³ osadzony w pu³- w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. Dopie- tuskim wiêzieniu, ale mimo tortur nie wyda³ ro 22 kwietnia, po d³ugotrwa³ych przes³ucha- nikogo. Później w obozach Auschwitz-Birke- niach, g³odzeniu, torturach, przetrzymywa- nau i Sachsenhausen, po wyzwoleniu wróci³ niu przez 3 tygodnie w lochu – wedle jednych do Bilczyc.

Powiat putuski 51

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 5511 22012-08-07012-08-07 08:44:2608:44:26 Andrzej Noskowski Obrazków z ¿ycia znakomitych Polaków i Po- (1492–1567). Bp p³o- lek (1916). cki, kanclerz ostatnich ksi¹¿¹t mazowieckich, Henryk Purzycki (1908–1989). Lekarz z za- wybitny mecenas epoki wodu, ale dla mi³ośników Pu³tuska interesu- Odrodzenia. Choæ po- j¹cy mo¿e bardziej jako autor powieści Trzecie chodzi³ z nieodleg³ego pokolenie, w której opisa³ lata szkolne spêdzo- od Pu³tuska Noskowa ne w ówczesnym Filologicznym Gimnazjum Ma³ego k. Zakroczy- Mêskim im. ks. Piotra Skargi. Dzie³o to, wyda- mia, to jego losy splot- ne dopiero w 2007 r., d³ugo po śmierci autora, ³y siê silniej z miastem nawi¹zuje świadomie do wzmiankowanych dopiero po 1539 r., gdy Wspomnieñ niebieskiego mundurka Gomu- zyska³ stanowisko ka- lickiego. nonika kapitu³y pu³tuskiej. W 1546 r. dziêki Atanazy Rutkowski (1908–1995). Ksi¹dz kato- królewskiemu poparciu licki, publicysta. Przeszed³szy skomplikowan¹ zosta³ bpem p³ockim. drogê ¿yciow¹ (m.in. z rol¹ kierownika Dusz- Rezyduj¹c w Pu³tusku, pasterstwa Katolickiego dla polskich ¿o³nierzy w wielkiej mierze przy- internowanych na Wêgrzech), osiad³ w 1959 r. czyni³ siê do rozwoju miasta, m.in. uzyska³ po- w Pu³tusku, gdzie blisko przez æwieræwiecze twierdzenie przywilejów, sprowadzi³ jezuitów, piastowa³ funkcjê dziekana. By³ tak¿e kolejno którzy za³o¿yli kolegium, rozbudowa³ zamek. kanonikiem honorowym kapitu³y kolegiackiej Swoisty pomnik jego dokonañ stanowi rene- (1957), kanonikiem gremialnym tej¿e kapitu- sansowa przebudowa kolegiaty pu³tuskiej. ³y (1959) oraz infu³atem-prepozytem kapitu³y pu³tuskiej (1968). W 1957 r. odznaczony god- Alojzy Nowak (1894–1939). Rodem z Pozna- ności¹ szambelana papieskiego. nia, oﬁ cer Wojska Polskiego, podpu³kownik piechoty. 18 listopada 1938 r. obj¹³ dowódz- Maciej Kazimierz Sar- two 13. pu³ku piechoty w Pu³tusku, odpowia- biewski (1595–1640). Wiel- da³ za umocnienie przedmościa pu³tuskiego. ki polski poeta ³aciñski, Na czele pu³ku walczy³ w kampanii wrześnio- jezuita, nadworny kazno- wej, m.in. pod Zaborowem i Borzêcinem oraz dzieja króla W³adys³awa IV. w obronie Modlina. Poleg³ 24 września 1939 r. Najbardziej popularny i naj- pod £omn¹. Piêæ dni później dowódca Armii czêściej wydawany za grani- „Warszawa” odznaczy³ go pośmiertnie Krzy¿em c¹ polski autor przed Henrykiem Sienkiewi- Z³otym Orderu Virtuti Militari. Od 1985 r. ma czem. Z Pu³tuskiem zwi¹za³ siê w latach nauki w Pu³tusku ulicê swego imienia. i m³odości, gdy w 1607 r. wst¹pi³ do tutejszego kolegium jezuickiego. Z tym okresem wi¹¿e Teresa Jadwiga Papi (1843−1906). Urodzona siê m. in. jego piêkny wiersz Do Narwi. i wychowana w Strzegocinie. Pisarka pozytywistyczna, nauczycielka i dzia³aczka oświatowa, Pawe³ Simplicjan (ok. 1577–1646). Ksi¹dz, te- podpisuj¹ca swe dzie³a jako „Teresa Jadwiga”. olog, poeta. Rodem z Przasnysza, po epizodzie Wyda³a wiele ksi¹¿ek adresowanych do m³o- krakowskim osiad³ w Pu³tusku, gdzie zosta³ dzie¿y, nierzadko osnutych na motywach hi- spowiednikiem zakonnic oraz altaryst¹ w ko- storycznych, m.in. Kopciuszka (1886), Krwa- legiacie. Napisa³ wiele utworów z charaktery- we chwile (1892), Moj¹ pieszczotkê (1892), stycznymi motywami agonii, śmierci i rozk³a- Po ciernistej drodze (1896), Odnowiciela du. Najwa¿niejsze dzie³a: Szafarnia obroków (1899), Braci (1900), Wojnê domow¹ (1902), duchownych (ok. 1599), Manelle Duchowne… Klementynê (1905) oraz pośmiertnie 2 tomy (1601), O dobrej i szczêśliwej śmierci (1608),

52 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 5522 22012-08-07012-08-07 08:44:2608:44:26 Per³a droga... (1611). W 2011 r. wznowiono jego Jakub Wujek (1541–1597). Ksi¹dz, jezuita, Sztukê umierania. Zmar³ w Pu³tusku. teolog, zapisany przede wszystkim epoko- wym przek³adem Pisma Świêtego na jêzyk Piotr Skarga (1536– polski. Pojawi³ siê w Pu³tusku w 1567 r. 1612). Jedna z posta- jako wyk³adowca kolegium. Tu te¿ zosta³ ci Rzeczypospolitej, wyświêcony rok później na ksiêdza, a tak¿e której idee oddzia³y- rozpocz¹³ intensywn¹ pracê pisarsk¹. Wyje- waj¹ po dziś dzieñ. cha³ ju¿ w 1571 r., aby organizowaæ kolegium Ksi¹dz, jezuita, rek- w Poznaniu. Ks. Wujek jest patronem ulicy tor Akademii Wi- w Pu³tusku. leñskiej, pisarz, kaznodzieja, czo³owy Maria ¯ywirska (1904–1980). Etnografka, przedstawiciel kontrreformacji. Kaznodzieja wybitna badaczka Puszczy Bia³ej. Urodzona nadworny Zygmunta III Wazy. Tak jak inni w Brañszczyku, po studiach pracowa³a w gim- jezuici, ks. Skarga zwi¹zany by³ z dzia³aj¹cym nazjum w Wyszkowie jako nauczycielka histo- w Pu³tusku kolegium; naucza³ tu w latach rii i rysunku. W latach 20., ju¿ jako nastolatka, 1571−1573. Dziś jego imiê nosi miejscowa zajê³a siê opisywaniem lokalnej kultury i ¿ycia szko³a średnia. codziennego mieszkañców Puszczy. Wykorzy- stywa³a przy tym talent plastyczny, umo¿liwia- Karol Skowroñski (1801–1863). Prawnik, na- j¹cy w³asnorêczne dokumentowanie wzorów uczyciel, polonista, upamiêtniony we Wspo- tradycyjnej architektury drewnianej, wygl¹du mnieniach niebieskiego mundurka Gomu- narzêdzi, naczyñ, motywów dekoracyjnych lickiego. W 1838 r. przeniós³ siê do Pu³tuska, itp. Materia³y do zamierzonej monograﬁ i regio- gdzie do koñca ¿ycia pracowa³ jako nauczyciel nalnej by³y gotowe ju¿ w 1939 r. – jednak czêśæ literatury i jêzyka polskiego w Szkole Powiato- przepad³a w okresie wojennej tu³aczki. Prace wej Ogólnej (progimnazjum). badawcze kontynuowa³a po wojnie, doje¿d¿a- j¹c z Sosnowca. Dzia³a³a bez jakiegokolwiek Wojciech Slaski (ok. 1585–1653). Ksi¹dz, wsparcia instytucjonalnego, za wyj¹tkiem po- spowiednik i kapelan króla Jana Kazimierza. mocy ze strony Uniwersytetu Warszawskiego, W Pu³tusku dzia³a³ w latach 1615–1617 jako gdzie wyg³asza³a referaty, prezentuj¹c kolejne profesor teologii moralnej, aczkolwiek szczyty rozdzia³y przygotowywanej pracy (efektem kariery osi¹gn¹³ niew¹tpliwie później, zw³asz- by³a seria artyku³ów tematycznych). Dzie³o cza kieruj¹c w okresie 1635–1638 s³ynnym jej ¿ycia Puszcza Bia³a – jej dzieje i kultura kolegium jezuitów w Po³ocku. ukaza³o siê w 1973 r.

Powiat putuski 53

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 5533 22012-08-07012-08-07 08:44:2708:44:27 Przewodnik subiektywny po powiecie pułtuskim

Bartodzieje (gmina Obryte)

91 Kapliczka w Bartodziejach strzeże skrzyżowania dróg zgodnie z ludowym przekonaniem o występowaniu Złego na rozstajach

laboga, co siê dzieje, za Pu³tuskiem wód. By³a to zapewne osada s³u¿ebna grodu „O Bartodzieje!” – powiada wiekowe lo- pu³tuskiego, której mieszkañcy zajmowali kalne przys³owie, a my zgodnie z jego du- siê bartodziejstwem, czyli wyrabianiem barci chem zaczynamy zwiedzanie malowniczego w drzewach leśnych. Później miejscowośæ by³a nadnarwiañskiego powiatu. Bartodzieje le¿¹ zwyk³¹ wsi¹ w dobrach biskupich, ale mia³a na obszernej polanie pośród lasów Puszczy równie¿ chwilê, gdy wydawa³o siê, ¿e czeka Bia³ej, ci¹gn¹cych siê na wschód od Pu³tuska. j¹ zupe³nie inna przysz³ośæ… Na jej gruntach Odleg³ośæ od miasta wynosi w linii prostej 7 bowiem odkryto źród³o wartościowej wody km, ale drog¹ asfaltow¹ to 9 km. Ze stolicy ¿elazistej, o czym pisa³a „Gazeta Polska” powiatu wyje¿d¿a siê drog¹ nr 618 w kierunku w 1861 r., w nr. 153. Z powo³ania uzdrowiska Wyszkowa, a nastêpnie skrêca w G³adczynie nic jednak nie wysz³o. w kierunku Obrytego i Zambsk (przez Psary). Najciekawszym historycznie obiektem Bartodzieje stanowi¹ siedzibê so³ectwa. jest dwór, o XVI-wiecznych korzeniach, Ich nazwa wskazuje na bardzo dawny rodo- ale bardzo przekszta³cony, a po 1945 r. pe³ni¹cy

54 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 5544 22012-08-07012-08-07 08:44:2808:44:28 92 93

92 Dwór Wiśniewskich w Bartodziejach 93 Pozostałości po parku dworskim 94 Właściciele domków letniskowych próbują nawiązać do architektonicznych tradycji regionu

funkcjê siedziby szko³y. Pocz¹tek da³a mu mu- go z Pu³tuska. W badaniach IPN nad t¹ spraw¹ rowana rezydencja biskupia z kaplic¹ i ³aźni¹, pojawi³a siê teza, ¿e w pu³tuskim UB dzia³a³a stanowi¹ca ośrodek du¿ego kompleksu z fol- swego rodzaju bojówka, morduj¹ca osoby nie- warkiem. Najnowsze dzieje budowli wi¹¿¹ siê wygodne dla budowanej w³aśnie „w³adzy ludo- z dramatyczn¹ „spraw¹ rodziny Wiśniewskich”, wej”. W 2008 r. dwór zosta³ sprzedany w rêce czyli jedn¹ z najg³ośniejszych zbrodni UB w po- prywatne. wiecie pu³tuskim. Przedwojenny w³aściciel ma- Bartodzieje s¹siaduj¹ z 2 rezerwatami leśny- j¹tku Bartodzieje, Szczepan Wiśniewski, jego mi: „Pop³awami” (od po³udniowego zachodu) ¿ona Janina oraz dzieci Henryka i Andrzej po- oraz „Wielgolasem” (od po³udniowego wscho- zostawa³y we dworze tak¿e w pierwszych mie- du), opisanymi powy¿ej w czêści poświêco- si¹cach po wojnie. Trzy z wymienionych osób, nej zasobom naturalnym, co daje sposobnośæ z wyj¹tkiem Andrzeja, wówczas dziecka, który do ciekawych wycieczek, zw³aszcza malowni- sta³ siê świadkiem zbrodni, zosta³y zastrzelone cz¹ drog¹ leśn¹ Pop³awy–Bartodzieje, zaczyna- 26 czerwca 1945 r. przez funkcjonariuszy Po- j¹c¹ siê w Pu³tusku na przed³u¿eniu ul. Barto- wiatowego Urzêdu Bezpieczeñstwa Publiczne- dziejskiej.

Powiat putuski 55

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 5555 22012-08-07012-08-07 08:44:2908:44:29 Dzierżenin (gmina Pokrzywnica)

95 Dzierżenin z lotu ptaka

u¿a wieś nad Narwi¹, po³o¿ona przy dro- Ścibor z Radzymina określi³ granice parafi i, Ddze krajowej nr 61, 16 km na po³udnie a tak¿e uregulowa³ jej uposa¿enie. W 1418 r. od Pu³tuska (zarazem tylko 5 km na pó³noc bp Jakub z Korzkwi uzyska³ u papie¿a odpu- od Serocka). sty. W XV w. istnia³o bractwo parafi alne, któ- Znana ju¿ od prze³omu XII i XIII w., gdy rego uprawnienia zatwierdzi³ w 1462 r. bp Pa- zosta³a wymieniona w najstarszym inwenta- we³ Gi¿ycki. Pierwsza świ¹tynia, o której nic rzu dóbr biskupstwa p³ockiego. W posiadaniu nie wiadomo, poza przypuszczeniem bliskim diecezji p³ockiej pozostawa³a do sekularyzacji pewności, ¿e by³a drewniana, istnia³a do lat dóbr w 1800 r., nastêpnie przesz³a na w³asnośæ 60. XV w., bowiem w 1464 r. konsekrowano rz¹dow¹. W 1827 r. liczy³a 19 domów ze 182 nastêpny kośció³, tak¿e drewniany. Ze źród³a mieszkañcami, co daje niebagateln¹ przeciêt- z 1609 r. wiemy, ¿e znajdowa³ siê on w z³ym n¹ blisko 10 osób w ka¿dym domu. stanie. W 1715 r. bp Ludwik Za³uski ufundo- Najciekawszy obiekt miejscowości, dobrze wa³ trzeci kośció³, tak¿e wzniesiony z drewna. widoczny z drogi krajowej nr 61, to kośció³ pw. W 1872 r. świ¹tynia ta zosta³a rozbudowa- św. Tomasza Aposto³a. Parafi a dzier¿eniñska na i odrestaurowana; sta³a tu¿ obok wspó³- powsta³a prawdopodobnie w 1. po³. XIII w. czesnego kościo³a. Co ciekawe, choæ nie ma Źród³a z 1250 r. wspominaj¹ po raz pierwszy jej ju¿ w Dzier¿eninie, to czêściowo przetrwa- o miejscowym plebanie. W 1388 r. bp p³ocki ³a do dzisiaj, bowiem po rozbiórce w 1927 r.

56 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 5566 22012-08-07012-08-07 08:44:3108:44:31 96 97

98 99

96 Kościół pw. św. Tomasza Apostoła 97 Wmurowany w ścianę kościoła pocisk przypomina o ostrzale i zniszczeniach z okresu I wojny światowej 98 Nagrobek Sędziego Pokoju i ziemianina Juliana Szali, zm. w 1875 r., oraz jego syna Andrzeja Szali, zm. w 1869 r. – cmentarz w Dzierżeninie 99 Pomnik zm. w 1896 r. Jadwigi z Gniazdowskich Dłużewskiej właścicielki dóbr Pobyłkowo – cmentarz w Dzier- żeninie

jej elementy przeniesiono do Porz¹dzia, gdzie Dziekoñskiego z 1903 r. Do wybuchu I wojny Stefan Szyller wykorzysta³ je do budowy tam- światowej prac nie zdo³ano zakoñczyæ, a to, tejszej świ¹tyni, ³¹cz¹cej motywy mazowie- co wzniesiono, zosta³o uszkodzone podczas ckie z podhalañskimi. Obecny kośció³ powsta³ dzia³añ wojennych w 1915 r. W rezultacie, w latach 1910–1925 wg projektu Józefa Piusa w 1917 r. zabrano siê najpierw do odbudowy,

Powiat putuski 57

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 5577 22012-08-07012-08-07 08:44:3208:44:32 100

100 Przepływająca Narew i bliskość rezerwatu „Kępa Dzierżenińska” od lat przyciąga w to miejsce miłośników przyrody

a potem dopiero do ﬁ nalizacji projektu. Konse- niana ciosami* granitowymi; mury s¹ nietyn- kracja kościo³a odby³a siê w 1925 r. W 1944 r. kowane, z wyj¹tkiem blend ostro³ukowych. świ¹tynia zosta³a ponownie powa¿nie uszko- Po tylu przekszta³ceniach i naprawach wnêtrze dzona. W 1947 r. zabezpieczono j¹, a w okresie nie zachowa³o niemal ¿adnych elementów 1959–1964 – odbudowano, aczkolwiek ju¿ bez o charakterze zabytkowym. Najcenniejszymi zwieñczeñ wie¿*. W latach 1972–1974 nast¹- pod wzglêdem artystycznym elementami wnê- pi³ szeroko zakrojony remont, podczas którego trza s¹ malowid³a Tadeusza Drapiewskiego, przekszta³cono szczyty. wykonane w 1974 r. W obecnej postaci kośció³ pw. św. Tomasza Pod Dzier¿eninem mo¿na zapoznaæ siê to orientowana* świ¹tynia neogotycka, jedno- z atrakcjami miejscowej przyrody. Na narwiañ- nawowa z transeptem*, poprzedzona szerszym skiej wyspie na pó³nocny zachód od miejscowo- od nawy* dwuwie¿owym masywem frontowym. ści, po³o¿onej dok³adnie pomiêdzy wioskami Nawa liczy 3 przês³a*, od strony zachodniej ma Pogorzelec (na prawym brzegu) i Kopaniec (na chór* muzyczny, wsparty na 3 arkadach* os- lewym brzegu) znajduje siê rezerwat „Dzier- tro³ukowych. Prezbiterium* jednoprzês³owe, ¿eniñska Kêpa”, utworzony w celu ochrony zamkniête trójbocznie, z przylegaj¹cymi po- miejsc lêgowych ptaków wodnych, zw³aszcza mieszczeniami zakrystii* i skarbczyka. Skle- jednej z najwiêkszych w Polsce kolonii rybitwy pienia* maj¹ charakter krzy¿owo-¿ebrowy, zwyczajnej. Mo¿na tu tak¿e napotkaæ brodźca a w krzy¿u – gwiaździsty. Podstawowym budul- krwawodziobego, brodźca piskliwego i mewê cem kościo³a by³a ceg³a, gdzieniegdzie uzupe³- śmieszkê.

58 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 5588 22012-08-07012-08-07 08:44:3508:44:35 Gąsiorowo (gmina Świercze)

101

102 103

101 Drewniany XVIII-wieczny kościół w Gąsiorowie 102 Piaskowcowy grób rodziny Goździewskich z końca XIX w. 103 XIX-wieczna drewniana, czworoboczna dzwonnica o konstrukcji słupowej

odleg³ości 15 km na zachód od Pu³tu- Mêczennic”. Przez kilka stuleci miejscowośæ W ska, przy drodze wojewódzkiej nr 620, by³a siedzib¹ parafi i, erygowanej w 1385 r. le¿¹ dawne wsie drobnoszlacheckie G¹sioro- przez bpa p³ockiego Ścibora z Radzymina, powo i G¹siorówek (pod koniec XIX w. wyró¿- przez wydzielenie z parafi i w Winnicy. Pierw- niano tak¿e G¹siorowskie Budy), stanowi¹ce szy znany z imienia pleban – Świêtos³aw syn najdalej na wschód wysuniête so³ectwa gminy Fryderyka, w 1394 r. stara³ siê o odpusty. Ok. Świercze. Najstarsz¹ metrykê ma pośród nich 1609 r. świ¹tynia by³a w ruinie. Na jej miej- G¹siorowo, notowane ju¿ w pocz¹tku XV w., scu, w 1636 r. wystawiono nastêpny, byæ mo¿e a ok. 1778 r. stanowi¹ce w³asnośæ Wo³³owi- drugi w kolejności, kośció³ drewniany, który czów. istnia³ do koñca XVIII w. Obecnie istniej¹cy, W³aśnie w G¹siorowie zachowa³ siê bardzo tak¿e z drewna, powsta³ w 1792 r. z inicjatywy cenny, drewniany XVIII-wieczny kośció³ fi lial- bpa p³ockiego Krzysztofa Hilarego Szembeka. ny, w niektórych źród³ach określany jako pw. Prawdopodobnie wygl¹da³ inaczej ni¿ dzisiaj; św. Jana Chrzciciela, chocia¿ w istocie jego poprzedzony by³ dwuwie¿ow¹ fasad¹*, któr¹ pe³ne wezwanie brzmi „Najświêtszej Marii potem usuniêto; w pierwotnej formie widoczne Panny, św. Jana Chrzciciela i Jedenastu Tysiêcy by³o, ¿e pod wzglêdem architektonicznym jego

Powiat putuski 59

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 5599 22012-08-07012-08-07 08:44:3608:44:36 104 105

104 Późnoklasycystyczny pomnik zmarłego w 1858 r. Felicjana Kamińskiego 105 W czasie wizyty w Gąsiorowie warto odwiedzić gospodę mieszczącą się w dawnym gospodarstwie młynarskim

twórca czerpa³ wyraźnie z barokowych form od korpusu; po bokach dostawiono do niego świ¹tyñ murowanych. W 1847 r. bp Franciszek pomieszczenia kruchty* i zakrystii. Wnêtrze Paw³owski zlikwidowa³ paraﬁ ê g¹siorowsk¹ nale¿y do najbogatszych w regionie. W baroko- na rzecz przy³¹czenia do paraﬁ i w Szyszkach; wym o³tarzu* g³ównym z XVII w. umieszczony w 1909 r. za kośció³ zwierzchni uznano świ¹- jest w centralnym polu obraz św. Miko³aja (ok. tyniê w Strzegocinie. Podczas naprawy w 1917 1900 r.). Najciekawszy jego element stanowi r. budowla zosta³a oszalowana*. Po kolejnym jednak XVII-wieczny kartusz*, zwieñczony uszkodzeniu w 1945 r., kośció³ wyremontowa- rzeźbionym god³em Akademii Krakowskiej no w latach 1949–1950. W 1980 r. przeszed³ oraz rzeźb¹ Boga Ojca na globie ziemskim. renowacjê, po³¹czon¹ z wymian¹ gontów*. O³tarze boczne ustawiono w zamkniêciach Wejście do kościo³a prowadzi przez teren naw. W lewym znalaz³ siê barokowy obraz dawnego cmentarza przykościelnego, otoczo- św. Tekli (XVIII w.), a ponad nim – wizerunek nego od frontu kamiennym murem, a z innych św. Franciszka z Asy¿u (wspó³czesny). W pra- stron p³otem. Wśród zachowanych nagrobków wym: w polu g³ównym wizerunek św. Rodziny warto rzuciæ okiem na pomniki Felicjana Ka- (XVIII w.), w zwieñczeniu św. Antoni Padewski miñskiego (1858) i Goździewskich (po 1893) – (tak¿e XVIII w.); mo¿na te¿ rozpoznaæ rzeźby oba z piaskowca. Na pó³nocny zachód od koś- św. Stanis³awa (2. po³. XVII w.) i św. Francisz- cio³a wznosi siê drewniana, czworoboczna ka z Asy¿u (1. æw. XVIII w.) oraz na szczycie dzwonnica o konstrukcji s³upowej, zbudowana – herb W³oszek, umieszczony pod kapeluszem w latach 1887–1889. Tak¿e na niej zachowa³o biskupim. Skrzyd³a prawego o³tarza bocznego siê archaiczne pokrycie dachu gontem. s¹ starsze od niego samego. Wykonane w stylu Kośció³ to budowla orientowana, wznie- późnorenesansowym, prawdopodobnie w la- siona z bali, a nastêpnie oszalowana, o kon- tach 1625–1650, mog¹ pochodziæ z wcześniej- strukcji zrêbowej*, z wêg³ami po³¹czonymi szego o³tarza g³ównego. Znajduj¹ siê na nich na tzw. jaskó³czy ogon. Ma 3 nawy rozdzie- malowane na deskach obrazy św. Micha³a lone arkadami, przekryte stropem*. W naro- Archanio³a i św. Jana Ewangelisty. Z innych ¿ach korpusu* nawowego mo¿na dostrzec 2 elementów wnêtrza warto wspomnieæ o znaj- kondygnacje, stanowi¹ce niegdyś podstawy duj¹cych siê na ścianach 12 malowanych ro- wie¿. Prezbiterium zamkniête prosto, wê¿sze kokowych zacheuszkach* z koñca XVIII w.

60 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 6600 22012-08-07012-08-07 08:44:3808:44:38 (zacheuszek to znak umieszczany w miejscu – Św. Miko³aj Biskup; malowid³o w prawym poświêconym przez bpa w czasie konsekracji jest ju¿ nieczytelne. Bogactwo zabytku dope³- kościo³a). Na belce têczowej* stoi prymityw- niaj¹ liczne sprzêty kościelne. ny, barokowy krucyﬁ ks z XVII w., ﬂ ankowany W kościele znajduj¹ siê równie¿ 2 tabli- przez wyciête w deskach, malowane postacie ce upamiêtniaj¹ce wydarzenia z lat II wojny Matki Boskiej Bolesnej i św. Jana Ewangelisty światowej. Pierwsz¹, poświêcon¹ 3 cz³onkom (obie po 1750 r.). Rokokowe ambona i chrzciel- Komendy Okrêgu II NSZ, poleg³ym w ma- nica pochodz¹ z ostatniej æwierci XVIII w.; sta- j¹tku G¹siorówek w walce z gestapo 6 lutego nowi¹ jakby „komplet”, nakryte identycznymi 1943 r., ods³oniêto w 1993 r., druga z roku baldachimami. Na ścianach naw bocznych* 1994 r. upamiêtnia 4 ¿o³nierzy AK z G¹sioro- znalaz³y siê 2 barokowe panneaux (obramione wa i G¹siorówka zamordowanych w niemie- p³aszczyzny ścienne, wype³nione tkanin¹ de- ckich obozach zag³ady. koracyjn¹, malowid³em lub reliefem) z 2. po³. W 2006 r. kośció³ w G¹siorowie s³u¿y³ XVIII w., ujête iluzjonistycznymi przedsta- za sceneriê serialu realizowanego przez Tade- wieniami tkaniny. W lewym panneau umiesz- usza Tarnasa na podstawie powieści Kornela czono dwudzielny obraz Ucieczka do Egiptu Makuszyñskiego Szatan z siódmej klasy.

106

106 Dom należący do gospodarstwa młynarskiego

Powiat putuski 61

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 6611 22012-08-07012-08-07 08:44:4008:44:40 Gładczyn (gmina Zatory)

107 108

107 Murowany dwór wzniesiony w latach 1897−1900 108 Pozostałości parku dworskiego. Dawny park można rozpoznać po splantowanym podłożu i obecności roślin ozdobnych 109 Przydrożny krzyż z 1903 r. w Gładczynie Szlacheckim 110 Przy drodze nr 618 stoi krzyż z 1893 r.

109 110

³adczyn to wieś po³o¿ona na obszernej Lubiczów, ale w 1452 r. bp Pawe³ Gi¿ycki od- Gpolanie w Puszczy Bia³ej, po obu stronach zyska³ dla Kościo³a jej pó³nocn¹ czêśæ. Da³o drogi nr 618 Pu³tusk−Wyszków. Przy samej to pocz¹tek ugruntowanemu w XVI w. podzia- szosie le¿y miejscowośæ zwana G³adczyn (do ³owi na G³adczyn Szlachecki oraz G³adczyn 1945 r. Dobra G³adczyn), na pó³noc od niej, Biskupi, który po sekularyzacji w 1800 r. prze- w bezpośrednim s¹siedztwie − G³adczyn Rz¹- mianowano na G³adczyn Rz¹dowy. W 2. po³. dowy, a na po³udnie, nieco dalej od pozosta³ych XVIII w. w³aścicielem czêści szlacheckiej by³ − G³adczyn Szlachecki. Podzia³y te wynikaj¹ Maciej Domañski. Po jego śmierci w 1798 r. z opisanych ni¿ej, dawnych przemian w³as- maj¹tek odziedziczy³y córki − Anna Szym- nościowych. Miejscowy maj¹tek zamieniono kowska i Rozalia Mieszkowska. Ta ostatnia w czasach PRL na Pañstwowe Gospodarstwo odkupi³a w 1804 r. udzia³ siostry, a nastêpnie Rolne, centrum miejscowości zastawiaj¹c dalsze czêści wsi nale¿¹ce do Stanis³awa Kow- blokami, zupe³nie nie pasuj¹cymi do malow- nackiego (1805) i Józefa D¹browskiego (1808). niczego otoczenia. Obok „osiedla” stoi jednak Po śmierci Rozalii Mieszkowskiej w 1833 r. jeszcze dwór, dla którego warto tu zajrzeæ. powiêkszony maj¹tek przeszed³ na jej córki: Wieś, w dawnych źród³ach nazywana G³ad- Angelê Jeziersk¹, Joannê Gniewoszow¹ i Annê czyno, istnieje ju¿ od prze³omu XII i XIII w., Mieszkowsk¹, jednak¿e sukcesorki nie dawa- o czym wiemy dziêki najstarszemu inwenta- ³y sobie chyba rady, skoro w 1845 r. G³adczyn rzowi dóbr biskupstwa p³ockiego. W XIV w. Szlachecki zosta³ zlicytowany na rzecz emery- znajdowa³a siê w rêkach rycerskiego rodu towanego rewizora gubernialnego Piotra Mo-

62 Tradycja Mazowsza Powiat kozienicki 5

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 6622 22012-08-07012-08-07 08:44:4008:44:40 111

111 Spiętrzone wody lokalnej strugi tworzą malowniczy staw

dzelewskiego. W rêkach jego spadkobierców aresztowany przez UB, zosta³ – z trudnych maj¹tek pozostawa³ a¿ do 1939 r. do wyszukania w źród³ach powodów – prze- Po ostatnich w³aścicielach G³adczyna pozo- kazany w rêce NKWD i wywieziony do ZSRR. sta³ murowany dwór wzniesiony przez Wiktora Tu otrzyma³ karê 20 lat ³agru, z której zwol- Modzelewskiego w latach 1897−1900 w miej- niono go dopiero w 1957 r. Powróci³ do Polski scu drewnianego poprzednika (proj. Bronis³aw w stanie krañcowego wyczerpania i wkrót- Massalski w myśl wskazówek Julii Modze- ce zmar³. W G³adczynie pozosta³a w bardzo lewskiej). Jest to budowla parterowa na pla- ciê¿kiej sytuacji materialnej Wanda Modze- nie prostok¹ta, dziewiêcioosiowa, z piêtrow¹ lewska. Zgodnie ze swoimi przedwojennymi czêści¹ środkow¹ (trzyosiow¹), poprzedzon¹ pasjami zajê³a siê kostiumologi¹, zorganizo- czterokolumnowym gankiem dźwigaj¹cym wa³a tak¿e grupê hafciarek szyj¹cych na rynek otwarty taras na wysokości piêtra. Rezydencja krajowy i na eksport, stwarzaj¹c w ten sposób by³a remontowana w latach 80. XX w. Obecnie źród³o utrzymania dla wielu wiejskich rodzin. jest opuszczona. Woko³o rozci¹gaj¹ siê resztki Pracowa³a w Cepelii, Instytucie Sztuki w War- parku krajobrazowego, przekomponowanego szawie oraz jako twórczyni strojów dla zespo- w 1912 r. wg projektu Stefana Celichowskiego. ³u „Mazowsze”. Jej dzia³alnośæ przyczyni³a siê Warto przypomnieæ losy ostatnich przedsta- niezmiernie do zachowania tradycji ludowych wicieli rodu Modzelewskich, mieszkaj¹cych i lokalnego rzemios³a. w G³adczynie tak¿e po nacjonalizacji maj¹t- Mi³ośnicy przyrody powinni jeszcze odwie- ku. Do 1939 r. dobrami maj¹cymi wówczas dziæ pobliski rezerwat „Wielgolas” po³o¿ony ok. 690 ha powierzchni zarz¹dza³a Wanda dok³adnie na wschód od G³adczyna Rz¹do- Modzelewska (1895−1973). By³a ona pasjo- wego. Na jego obszarze chroniony jest jeden natk¹ sztuki kurpiowskiej i gromadzi³a zbio- z najstarszych fragmentów Puszczy Bia³ej ry sztuki ludowej z ca³ego regionu. Jej syn, – uroczysko o cechach zespo³u naturalnego, Wiktor Modzelewski (1917−1957), walczy³ poros³e przez dwupiêtrowy drzewostan sosno- w 1939 r. w 23. pu³ku u³anów grodzieñskich, wo-grabowy, z zachowanym podszytem i boga- a później nale¿a³ do oddzia³u partyzanckie- tym runem. Wystêpuje tu a¿ 5 ró¿nych gatun- go ZWZ-AK Obwodu Pu³tusk. Zim¹ 1945 r. ków dziêcio³a, a tak¿e inne rzadkie ptaki.

Powiat putuski 63

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 6633 22012-08-07012-08-07 08:44:4408:44:44 Golądkowo (gmina Winnica)

112 113

114 115

112 Powiatowa Szkoła Rolnicza Męska w Golądkowie w 1931 r. (NAC) 113 W międzywojniu w Golądkowie odbywały się powiatowe dożynki (NAC) 114 Współczesny wygląd dawnej szkoły od strony szczytu 115 Zbudowane w latach 20. XX w. budynki szkoły zostały zaprojektowane w stylu dworkowym stanowiącym jedną z odmian stylu narodowego

³awa Gol¹dkowa, po³o¿onego 9 km stanowisko marsza³ka dworu ksi¹¿¹t ma- Sod Pu³tuska w kierunku Nasielska (droga zowieckich Janusza II i Boles³awa V. Później nr 571), rozci¹ga siê daleko poza granice po- przesz³a do domeny kościelnej, a w 1800 r. wiatu pu³tuskiego. Miejscowośæ nad Niestê- zsekularyzowana, zosta³a w³¹czona do pru- pówk¹ s³ynie ze znakomitej szko³y rolniczej, skich dóbr rz¹dowych. W 1835 r. traﬁ ³a w rêce której bia³e, malownicze budynki, wystawione późniejszego namiestnika Królestwa Polskie- w latach 20. XX w., przyci¹gaj¹ z daleka uwagê go (1856–1861), gen. Michai³a Gorczakowa, przeje¿d¿aj¹cych. nagrodzonego w ten sposób za bitwê pod Os- Dzieje Gol¹dkowa s¹ bardzo d³ugie. Nazwa tro³êk¹ i szturm na Warszawê w 1831 r. We- wsi pojawi³a siê w wielokrotnie cytowanym d³ug wyci¹gu z 1854 r. dobra gol¹dkowskie w tej ksi¹¿ce najstarszym inwentarzu dóbr sk³ada³y siê z folwarków Gol¹dkowo, Domo- biskupstwa p³ockiego z prze³omu XII i XIII w. s³aw, Przewodów, Bulkowo oraz wsi Skarzyce, W XV w. nale¿a³a do podkomorzego ³om¿yñ- Szyszyce, Gromino. Na pocz¹tku XX w. maj¹- skiego Dadźboga herbu Junosza, piastuj¹cego tek przeszed³ w dzier¿awê Stanis³awa Hrynie-

64 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 6644 22012-08-07012-08-07 08:44:4408:44:44 wicza, który rych³o zas³yn¹³ jako znakomity gospodarz. Dalsza historia miejscowości wi¹¿e siê ju¿ nierozerwalnie ze szko³¹ rolnicz¹, nosz¹c¹ obecnie ofi cjaln¹ nazwê Zespó³ Szkó³ Centrum Kszta³cenia Rolniczego im. Jadwi- gi Dziubiñskiej. Za³o¿ona zosta³a na terenie dóbr skonfi skowanych spadkobiercom carskiego namiestnika Gorczakowa. Poniewa¿ nie by³o mo¿liwości reprywatyzacji maj¹tku (przed oddaniem rosyjskiemu ksiêciu nale¿a³ 116 ju¿ do skarbu pañstwa), dobra gol¹dkowskie 116 60-lecie szkoły upamiętnia tablica z wizerunkiem objêto dzia³aniem ustawy z 9 lipca 1920 r. patronki szkoły Jadwigi Dziubińskiej o ludowych szko³ach rolniczych, nakazuj¹cej utworzyæ w ka¿dym powiecie placówkê oświa- tow¹ dla rolników, z internatem i w³asnym siê nawet zaminowania pól. Przerwa w pracy gospodarstwem rolnym. Czêśæ omawianego szko³y trwa³a a¿ do 1951 r. Do jej ponowne- terenu wydzier¿awiono Pu³tuskiemu Towa- go otwarcia przyczyni³a siê decyzja w³adz rzystwu Rolniczemu, które mia³o patronowaæ o przeniesieniu tu ¯eñskiej Szko³y Prakty- szkole, a administracjê pozosta³ej czêści obj¹³ ków Specjalistów Rachunkowości Rolnej, wspomniany Stanis³aw Hryniewicz. Pierw- dot¹d mieszcz¹cej siê w miejscowości Dêbe szy rok szkolny w placówce, która otrzyma³a Ma³e ko³o Miñska Mazowieckiego (dodajmy, status Powiatowej Szko³y Rolniczej Mêskiej, ¿e uczennice sprowadzi³y siê do Gol¹dkowa rozpocz¹³ siê 15 stycznia 1924 r. Ogromne wraz z ca³ym… inwentarzem ¿ywym, jaki by³ zas³ugi przy organizacji i rozwoju szko³y po³o- w ich poprzedniej placówce). W 1952 r. zosta- ¿y³ pierwszy kierownik, Kazimierz Muraszko ³a zmieniona specjalnośæ szko³y na agrotech- (1883−1941), Polak urodzony w Tallinie, a¿ niczn¹, a w 1955 r. przekszta³cono j¹ na piê- do 1913 r. mieszkaj¹cy w Rosji. W Gol¹dko- cioletnie technikum rachunkowości rolnej. wie spêdzi³ 10 lat, po czym bra³ udzia³ w two- Zas³u¿ona szko³a w Gol¹dkowie pomyślnie rzeniu podobnej szko³y w £uczaju na Wileñ- przesz³a przemiany po 1989 r., a niebawem szczyźnie. zaczê³a oferowaæ zupe³nie nowe kierunki Przed II wojn¹ światow¹ szko³a mia³a eli- nauczania, niekoniecznie ju¿ zwi¹zane z rol- tarny charakter. Drog¹ surowych egzaminów nictwem (m.in. liceum ekonomiczne, ekspe- przyjmowano najwy¿ej 30 uczniów rocznie, rymentalna klasa o profi lu wojskowym itd.). nastêpnie „koszarowano” ich w internacie Obecnie dzia³aj¹ w niej technikum ekono- na 11 miesiêcy (tyle trwa³a nauka), nie zwal- miczne, technikum mechaniczne, liceum niaj¹c do domu nawet w świêta. Bardzo szyb- o specjalności zarz¹dzanie informacj¹, tech- ko zdoby³a doskona³¹ opiniê, czego potwier- nikum agrobiznesu oraz technikum ¿ywienia dzeniem by³a wizyta prezydenta RP Ignacego i gospodarstwa domowego. £¹cznie przez bli- Mościckiego 25 maja 1930 r. Do 1939 r. szko- sko 90 lat istnienia szko³ê ukoñczy³o ponad 6 ³ê ukoñczy³o 370 uczniów. W okresie okupa- tys. uczniów. cji niemieckiej placówka zosta³a zamkniêta Kompleks szkolny znajduje siê w pó³nocnej dla Polaków, a okupanci zorganizowali w niej czêści wsi. Jego najstarsza czêśæ, utrzymana w³asn¹ mêsk¹ szko³ê rolnicz¹ (później tak¿e w stylu narodowego historyzmu, powsta³a szko³ê gospodarstwa domowego dla dziew- w latach 1923−1924. Szczêśliwie przetrwa- cz¹t niemieckich). Pod koniec wojny, przede ³a wojnê, nastêpnie zosta³a wyremontowa- wszystkim wskutek umyślnych dewastacji na w okresie 1947–1950 oraz rozbudowana ze strony uciekaj¹cych Niemców, zniszcze- w 1974 r. W sk³ad najbardziej dla nas intere- niu uleg³o ok. 70% obiektów; dopuszczono suj¹cego zespo³u budynków z lat 20. XX w.

Powiat putuski 65

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 6655 22012-08-07012-08-07 08:44:4808:44:48 117

118

117, 118 W zabytkowym spichlerzu umieszczono Muzeum Sprzętu Rolniczego

wchodz¹: szko³a, domy dla nauczycieli, spi- terowe z mieszkalnymi poddaszami, z kolum- chlerz, stodo³a, owczarnia i wozownia. Uwagê nowymi gankami – kwintesencja tzw. stylu zwracaj¹ malownicze domki nauczycieli, par- dworkowego.

66 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 6666 22012-08-07012-08-07 08:44:4908:44:49 Gostkowo (gmina Obryte)

120

121

119

119 Kapliczka Matki Bożej Licheńskiej przy drodze z Obrytego do Gostkowa 120 Do części gospodarstw położonych nad brzegiem Narwi prowadzi piaszczysta droga 121 Jeden z kilku drewnianych domów o konstrukcji zrębowej 122 Kryta strzechą stodoła z charakterystycznymi kurpiowskimi śparogami 122

ieś na pó³nocnym krañcu powiatu, nad ckich w tej czêści Puszczy Bia³ej, znajduj¹- WNarwi¹. Naj³atwiej dotrzeæ tu z Pu³- cych siê w Chmielewie, Gostkowie i Soko³o- tuska, jad¹c najpierw do Obrytego, a potem wie W³ościañskim, najwiêksz¹ rolê odegra³o za drogowskazem drog¹ na pó³noc do Gostko- w³aśnie Gostkowo, nale¿¹ce do rodziny Zam- wa. Odleg³ośæ od Pu³tuska wynosi 21 km. brzyckich. Zambrzyccy posiadali wiele ma- Dawna paraﬁ a Zambski stanowi³a swoisty j¹tków ziemskich na pó³nocnym Mazowszu, teren przejściowy miêdzy dobrami biskupimi z czasem doszli te¿ do wysokich urzêdów pañ- i w³asności¹ drobnoszlacheck¹. Oba rodza- stwowych. W 1713 r. podstoli ³om¿yñski Józef je dóbr przeplata³y siê tu ze sob¹, a maj¹tki Micha³ Zambrzycki pe³ni³ funkcjê marsza³ka czêsto zmienia³y w³aścicieli i dzier¿awców. sejmiku ziemskiego. Kilkadziesi¹t lat później Pośród 3 najwa¿niejszych maj¹tków szlache- Karol Zambrzycki zosta³ sekretarzem w De-

Powiat putuski 67

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 6677 22012-08-07012-08-07 08:44:5008:44:50 123 124

123 Największą atrakcją wsi jest bliskość Narwi. Na rzece można zobaczyć jeszcze prawdziwe pychówki 124 W pobliżu Gostkowa znajdują się warte odwiedzenia lasy Puszczy Białej – rzeczka Pulewna

partamencie Interesów Cudzoziemskich kró- sta³ Krzy¿em Z³otym orderu Virtuti Milita- la Stanis³awa Augusta. Po rozbiorach popad³ ri. Ta wielce zas³u¿ona rodzina utrzymywa³a w nêdzê, nie chcia³ bowiem przejśæ na s³u¿bê zwi¹zki z Gostkowem a¿ do czasów niemal rosyjsk¹. Córka Karola Zambrzyckiego, Eufe- nam wspó³czesnych. Zamieszkiwali miejsco- mia, wysz³a w 1823 r. za m¹¿ za Macieja Rybiñ- wy dwór, odbudowuj¹c go cierpliwie po kolej- skiego, później ostatniego dyktatora powsta- nych zniszczeniach, m.in. I wojny światowej nia listopadowego. 5 października 1831 r. 20 i wojny polsko-bolszewickiej. W czasie oku- tys. ¿o³nierzy powstania z Rybiñskim na czele pacji hitlerowskiej wysiedlono ich z odwiecz- przesz³o do Prus. Eufemia uda³a siê wraz z mê- nej siedziby, a dwór zosta³ spalony. Ostatni ¿em na emigracjê i do koñca ¿ycia mieszka³a z Zambrzyckich z Gostkowa zmar³ bezdziet- w Pary¿u. W historii zapisali siê tak¿e bracia nie we wsi Cygany w latach 50. XX w. Karola Zambrzyckiego. Pawe³ doszed³ do stop- Gostkowo wyró¿nia siê urokliwym po³o¿e- niu podpu³kownika armii napoleoñskiej, s³u- niem nad Narwi¹. Ko³o miejscowości prze- ¿¹c w 4 regimencie 1. Pu³ku Piechoty Legii biega wiod¹cy t¹ rzek¹ szlak kajakowy, mo¿na Nadwiślañskiej, Gabriel zaś s³u¿y³ w armii tu tak¿e zajrzeæ, sp³ywaj¹c Orzycem, którego Ksiêstwa Warszawskiego, a nastêpnie walczy³ ujście znajduje siê ok. 4 km w dó³ Narwi, za le- w powstaniu listopadowym, odznaczony zo- ¿¹cym na zachód od wsi Kalinowem.

68 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 6688 22012-08-07012-08-07 08:44:5308:44:53 Gzy (wieś gminna)

125 126 127

128 129

125 XIX-wieczny kościół w Gzach wzniesiony wg projektu Jana Kwiatkowskiego 126 Neogotycka dzwonnica na przykościelnym cmentarzu. Można w niej rozpoznać pewne cechy typowego dla zaboru rosyjskiego tzw. stylu neobizantyńskiego 127 Nagrobek Konstancji z Wołłowiczów Krasnodębskiej zmarłej w 1857 r. 128 Pomnik poległych w latach 1939−1945 129 Jeden z drewnianych budynków mieści obecnie Gminną Spółkę Wodną

iejscowośæ po³o¿ona na pó³nocny dyb i 117 „dusz”. Pod koniec XIX w. folwark li- Mzachód od Pu³tuska, w odleg³ości czy³ 610 mórg, sk³ada³ siê z 1 murowanego bu- 12 km od stolicy powiatu, w bok od drogi dynku, 10 drewnianych i z wiatraka. W 1934 r. Pu³tusk−Go³ymin (nr 618). Gzy liczy³y 34 gospodarstwa. Miejscowośæ nad rzek¹ Przewodówk¹ ist- Gzy zawdziêczaj¹ swoj¹ wy¿sz¹, ni¿ innych nieje co najmniej od XIV w. Pocz¹tkowo nale- wsi w s¹siedztwie, rangê po czêści pe³nionej ¿a³a do Junoszów, w 1824 r. – do Wo³³owiczów, od wieków funkcji siedziby paraﬁ i. Tutejszy nastêpnie do Krasnodêbskich i Gościckich, kośció³ erygowa³ ju¿ w 1377 r. bp p³ocki Do- wreszcie Zieliñskich. W 1827 r. by³o tu 12 sa- bies³aw z Gulczewa, dziêki fundacji Piotra

Powiat putuski 69

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 6699 22012-08-07012-08-07 08:44:5508:44:55 132

133

130

131

130 Pięknie odnowiony grób rodziny Zielińskich, właści- cieli dóbr Gzy 131 Charakterystyczny dla tych okolic budynek gospodarczy zbudowany z wykorzystaniem kamienia pol- nego. Rozpowszechnienie kamienia jako budulca było związane z ochroną przed niebezpieczeństwem pożaru 132 Budynek dawnej piekarni 133 Przydrożny krzyż przypomina o ulotności życia 134 Budynek z 1910 r., w którym obecnie mieści się Urząd Gminy Gzy

134

70 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 7700 22012-08-07012-08-07 08:44:5908:44:59 z ¯eromina i jego braci. ¯eromino to pierwotna nazwa miejscowości, która przekszta³ci³a siê w ¯eromino-Gzy, a wreszcie – w zwyczajne Gzy. Oko³o 1609 r. we wsi istnia³ drewniany kośció³, nie wiadomo czy to¿samy z pierwot- nym, ok. 1720 r. wzniesiono kolejny (trzeci?), konsekrowany przez bpa Andrzeja Stanis³awa Kostkê Za³uskiego. Obecny murowany wystawiono w latach 1872–1874 wg projektu Jana Kwiatkowskiego. Nast¹pi³a wówczas zmiana wezwania na Wniebowziêcia Najświêtszej 135 Marii Panny, podczas gdy parafi a zachowa³a 135 Święty Florian przed budynkiem Ochotniczej pierwotne miano Zwiastowania Najświêtszej Straży Pożarnej w Gzach – jednej z 6 jednostek Marii Panny oraz św. św. Micha³a Archanio³a działających w gminie i Jakuba Starszego. Otoczony przez jesiony kośció³ ma charakter neogotycki, jest nieotynkowany. Rolê do- skich Gościckiej (zm. 1879), Ignacego Gości- minanty pe³ni czworoboczna wie¿a frontowa, ckiego (w³aściciela maj¹tku Tara³y, zm. 1886), wtopiona w bry³ê korpusu. Wnêtrze jedno- Hipolita Zieliñskiego (zm. 1891), Marii Ma- nawowe, czteroprzês³owe, przechodzi w za- kowskiej (zm. 1891), Matyldy Zieliñskiej (zm. mkniête trójbocznie prezbiterium z przylega- 1896), Franciszki z Gościckich Gościckiej j¹c¹ od pó³nocy zakrysti¹. Wystrój pochodzi (zm. 1913). z lat 30. XX w. Malowid³a ścienne wykona³ Obok kościo³a zachowa³a siê tak¿e neogoty- w 1935 r. Stefan Tymowski, czêśæ witra¿y (z cka dzwonnica, zbudowana zapewne w latach lat 1938–1939) – warszawska fi rma Józefa Ol- 1872–1874. szewskiego wg projektu Henryka Boruckiego Miejscowy cmentarz parafi alny robi dośæ (nowsze s¹ z okresu 1970–1982, projektu Ha- osobliwe wra¿enie, bowiem jedna jego po³owa liny Cieśliñskiej-Brzezickiej). O³tarze i am- wydaje siê zaskakuj¹co spustoszona i znisz- bona maj¹ charakter neogotycki, s¹ z koñca czona, podczas gdy druga jest zape³niona po- XIX w. W g³ównym znajduje siê scena Wnie- mnikami i dobrze utrzymana. W³aśnie w jego bowziêcia Najświêtszej Marii Panny (kopia pierwszej czêści znaleźæ mo¿na najstarsze Murilla); w lewym: wizerunki Matki Boskiej nagrobki: ¿eliwny w kszta³cie krzy¿a sêdzie- Szkaplerznej oraz św. Jana Chrzciciela; w pra- go pokoju Józefa Hanna, naczelnika Komisji wym: św. Walenty oraz św. Franciszek z Asy- Spraw Wewnêtrznych (zm. 1876); ¿eliwny ¿u. Ambonê zdobi rokokowa rzeźbiona grupa w kszta³cie z³amanej kolumny Aleksandry symboli Ewangelistów, datowana na koniec Koziebrodzkiej (zm. 1880); piaskowcowy XVIII w. Tak¿e w stylu barokowym utrzyma- w formie obelisku Ignacego Gościckiego (zm. ne s¹ obraz Naigrawanie z 2. po³. XVIII w. oraz 1886); piaskowcowy z postaci¹ kobiec¹ pod rzeźba anio³a z 1. po³. XVIII w. Wewn¹trz mo¿- krzy¿em Hipolita Zieliñskiego (1891); sêdzie- na poczytaæ liczne epitafi a, przede wszystkim go gminnego powiatu pu³tuskiego Aleksandra w³aścicieli dóbr Gzy oraz ich rodzin: Józefa Wróblewskiego (zm. 1899); Pelagii Jakubow- Gościckiego (zm. 1831), Franciszki z Langow- skiej (zm. 1917).

Powiat putuski 71

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 7711 22012-08-07012-08-07 08:45:0208:45:02 Holendry (gmina Zatory)

136 137

136 Szeroko rozlana Narew oraz tereny nadbrzeżne w Holendrach stanowią część Nadbużańskiego Parku Krajobrazowego 137 W centralnym miejscu wsi stoi murowana kapliczka 138 We wsi pozostało niewiele dawnych domostw, większość stanowią domki letniskowe

138

ieś za³o¿ona przez osadników holender- lioracyjne, a tak¿e sztuczne nasadzenia drzew Wskich w pocz¹tku XIX w., zawdziêcza im – wierzb i topól. Przetrwa³ te¿ miejscami rzê- swoj¹ nazwê. Ale dziś znajdziemy tu niewiele dowy uk³ad zabudowy, ale nie ma ju¿, nieste- pozosta³ości po przybyszach rodem z Fry- ty, ani jednego tradycyjnego domostwa, zwi¹- zji, nie by³a zreszt¹ nigdy szczególnie du¿a zanego z osadnictwem holenderskim. Swoj¹ – w 1934 r. notowano tu jedynie 3 gospodar- transformacjê Holendry zawdziêczaj¹ uro- stwa. Przepiêknie po³o¿ona i trudno dostêp- kliwości po³o¿enia. Zabudowa miejscowości na (kilka kilometrów drogi gruntowej!) osada i sieæ drogowa wychodz¹ wprost na wa³ prze- stanowi natomiast turystyczne, a w³aściwie ciwpowodziowy, z którego rozci¹ga siê wspa- letniskowe, serce gminy Zatory. Aby tu do- nia³y widok na szeroko rozlan¹ w tym miejscu trzeæ, trzeba na po³udniowym krañcu Zatorów Narew, znaczon¹ punktami ¿aglówek i moto- skrêciæ z drogi na Wielêcin (po³¹czenie z drog¹ rówek p³yn¹cych – w zale¿ności od pory roku krajow¹ nr 62) w prawo – tablica „Holendry. – z Warszawy na Mazury albo z powrotem. Nic Stawinoga” – a nastêpnie jechaæ zgodnie z dro- dziwnego, ¿e miejsce to sta³o siê ulubionym gowskazami. celem nie tylko wêdkarzy, ale i mi³ośników Ślady po Holendrach dostrze¿e tylko wpraw- odpoczynku nad wod¹. Bardziej trwa³¹ form¹ ne oko turysty zaprawionego w czytaniu kra- rekreacyjnego zwi¹zku z Zatorami s¹ domki jobrazu. Nale¿¹ do nich oczywiście rowy me- letniskowe, które dziś niemal wypar³y inne

72 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 7722 22012-08-07012-08-07 08:45:0308:45:03 139

139 Od strony lądu Holendry są otoczone przez piękne lasy Puszczy Białej

formy budownictwa. W sezonie jest t³oczno, w okolicach Pu³tuska – „Stawinogi”. Stanowi nawet gwarno, pod wa³em parkuje wiele samo- on czêsty cel wycieczek rowerowych z Pu³tu- chodów. W pozosta³e czêści roku – robi siê od- ska, jak równie¿ miejsce pielgrzymek mi³oś- ludnie i cicho, jakby na naturalnej scenie po- ników ornitologii, „uzbrojonych” w lornetki zostawa³a tylko sama majestatyczna Narew. i aparaty fotograﬁ czne. Pasjonaci ﬂ orystyki te¿ Na po³udnie od miejscowości rozci¹gaj¹ jednak nie bêd¹ zawiedzeni − mo¿na tu na- siê tereny najbardziej atrakcyjnego rezerwatu potkaæ stanowiska rzadkich roślin.

Powiat putuski 73

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 7733 22012-08-07012-08-07 08:45:0508:45:05 Kacice (gmina Pułtusk)

140 141

142 143

140 Głaz upamiętniający 70. rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości 141 Kościół pw. św. Stanisława Kostki − jedna z najbardziej udanych stylistycznie sakralnych budowli w powiecie 142 Umieszczone nad wejściem godło zakonu jezuitów 143 Leniwy nurt Narwi w Kacicach

acice, po³o¿one tylko 5 km od centrum w³aścicielem by³ Stanis³aw Sulej. W 1827 r. KPu³tuska (droga nr 61 w kierunku Se- Kacice liczy³y 19 sadyb ze 198 mieszkañcami. rocka), istnia³y ju¿ w XIII w., o czym wiemy Na prze³omie XIX i XX w. wieś sta³a siê w re- z najstarszego inwentarza dóbr biskupstwa gionie kolebk¹ ruchu ludowego i spó³dzielcze- p³ockiego. Czêśæ wsi stanowi³a uposa¿enie go. Formowa³ siê on od okresu uw³aszczenia, kata miejskiego, co byæ mo¿e da³o pocz¹tek poprzez dzia³alnośæ oświatow¹, wydarzenia nazwie. W 1565 r. bp Andrzej Noskowski rewolucji 1905–1907 r., wreszcie tzw. ruch za- przekaza³ je pu³tuskiemu kolegium jezui- raniarski. Funkcjonowa³a tu pierwsza partia tów. W 1577 r. zakon wykupi³ wójtostwo, ludowa w Królestwie Polskim – Polski Zwi¹- a w 1579 r. bp Piotr Dunin-Wolski przekaza³ zek Ludowy, w 1905 r. powsta³ teatr amator- mu ca³¹ wieś, w celu urz¹dzenia stacji misyj- ski. W okresie miêdzywojennym niezwykle nej oraz letniej rezydencji dla profesorów ko- aktywne by³o ko³o Zwi¹zku M³odzie¿y Wiej- legium. Wieś pozostawa³a w rêkach jezuitów skiej RP „Wici”, zas³u¿one zw³aszcza w orga- do kasaty w 1773 r. Nastêpnie stanowi³a w³as- nizacji ¿ycia kulturalnego. Z ruchu ludowego nośæ prywatn¹. W 1773 r. naby³ j¹ starosta ró- okolic Pu³tuska wywodzi³ siê Piotr Koczara, ¿añski i makowski Jan £empicki, a ok. 1900 r. wiceprezes PSL „Wyzwolenie”, od 1928 r. po-

74 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 7744 22012-08-07012-08-07 08:45:0608:45:06 se³ na Sejm. Istnieje tu Dom Ludowy, a w nim murowany z ceg³y, otynkowany, nieorientowa- izba regionalna, w której s¹ gromadzone g³ów- ny (fasada w kierunku p³n.). Ma niewielkie nie eksponaty etnograﬁ czne, obrazuj¹ce miej- rozmiary, dlatego we wnêtrzu zastosowano scow¹ kulturê materialn¹ i zdobnictwo. bardzo prosty uk³ad salowy* na rzucie prosto- Najcenniejsz¹ budowl¹ Kacic jest kośció³ k¹ta, z zamkniêtym pó³koliście prezbiterium, pw. św. Stanis³awa Kostki, przez niektóre star- maj¹cym zakrystiê przystawion¹ od strony po- sze źród³a określany te¿ jako kaplica pod tym ³udniowo-zachodniej. Nawa nakryta jest stro- samym wezwaniem. Najwcześniejsza znana pem, a w prezbiterium za³o¿ono sklepienie świ¹tynia w tym miejscu, od razu murowa- kolebkowe z lunetami. Z ty³u korpusu wybu- na, powsta³a ok. 1606 r. W latach 1698−1699 dowano drewniany chór muzyczny. na jej miejscu wzniesiono obecn¹, konsekro- Nad wejściem mo¿na obejrzeæ god³o za- wan¹ przez bpa Marcina Za³uskiego pierwot- konu jezuitów, wykonane w narzucie, czyli nie pw. Przemienienia Pañskiego. W 1726 r. je- w zewnêtrznej warstwie tynku. O³tarz g³ów- zuici starali siê stworzyæ lokalne sanktuarium ny, barokowy, z ok. 1699 r., fundacji bpa Mar- obecnego patrona tu¿ po jego kanonizacji. cina Za³uskiego, tak¿e nosi god³o zakonne Po kasacie w 1773 r. kośció³ sta³ opuszczony, w zwieñczeniu, a pod nim umieszczony herb nastêpnie przekazano go w zarz¹d probosz- Junosza. W polu g³ównym tego o³tarza zna- czom pu³tuskim. Dwukrotnie by³ restau- laz³o siê Przemienienie Pañskie – XIX-wiecz- rowany: w 1906 i 1947 r. (po zniszczeniach na kopia obrazu Rafaela. Zachowa³ siê tak¿e z 1944 r.). Utrzymany jest w stylu barokowym, prymitywny, barokowo-klasycystyczny o³tarz

144 145

144 Kamienna ﬁ gura św. Jana Nepomucena z początku XX w. 145 W prowadzącej do dworu alei kasztanowców został zachowany w pierwotnej formie szpaler z okresu międzywojennego

Powiat putuski 75

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 7755 22012-08-07012-08-07 08:45:0908:45:09 146

146 Starannie odremontowany murowany dwór z 1889 r., łącznie z odtworzeniem podjazdu

boczny, z 1. po³. XIX w., z obrazem Matki lowniczo po³o¿ony nad Narwi¹, na skarpie po- Boskiej Czêstochowskiej (z prze³omu XIX przecinanej jarami, ma plan prostok¹ta. Za- i XX w.). Barokowa ambona jest rówieśniczk¹ sadniczo stanowi parterowy budynek, ale jego o³tarza g³ównego, zdobi j¹ dekoracja snycerska wschodnia czêśæ jest z jednym piêtrem. Wo- w postaci akantu oraz – na podporze – sym- kó³ rozci¹ga siê podworski park krajobrazowy, bole Ewangelistów (zachowane tylko św. Jana uformowany w XIX w. Obecnie dwór stanowi i św. Mateusza). W zakrystii przechowuje siê w³asnośæ prywatn¹. 2 barokowe krucyﬁ ksy oraz 6 zabytkowych Warto wiedzieæ, ¿e na terenach miêdzy lichtarzy, w tym 2 cynowe, prawdopodobnie rzek¹ a szos¹, znajduje siê stanowisko arche- z 1759 r., fundacji Ignacego (albo Jana) Roś- ologiczne, utworzone na cmentarzysku cia- ciszewskiego, prefekta jezuitów w Kacicach. ³opalnym, wykorzystywanym miêdzy VII w. Do wyposa¿enia kościo³a nale¿a³a te¿ baroko- p.n.e. a I w. n.e., zaliczanym do okresu hal- wa kropielnica, obecnie stoj¹ca na cmentarzu sztacko-lateñskiego. Odkryto na nim groby przykościelnym. popielnicowe – starsze w obstawie kamien- Drugim, o wiele m³odszym zabytkiem Ka- nej, m³odsze popielnicowe i jamowe. Znale- cic jest eklektyczny, murowany dwór z 1889 r., zione przez archeologów wyposa¿enie, m.in. zbudowany zapewne dla Stanis³awa Suleja ozdoby i broñ, mo¿na obejrzeæ w muzeum w miejscu dawnej rezydencji jezuitów. Ma- w Pu³tusku.

76 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 7766 22012-08-07012-08-07 08:45:1108:45:11 Kleszewo (gmina Pułtusk)

147

147 Monumentalny cmentarz wojenny Armii Radzieckiej

leszewo le¿y u zbiegu rzek Pe³ty i Narwi, ju¿ czêściowo zniszczone poprzez eksploata- Kprzylegaj¹c od pó³nocy do granic admini- cjê kruszywa. stracyjnych Pu³tuska. Z centrum miasta doje- Drugi fakt, znacznie nam bli¿szy, ale nie ma- chaæ tu mo¿na ul. Tadeusza Kościuszki, kie- j¹cy dziś materialnego desygnatu, to śmieræ ruj¹c siê ku rozwidleniu dróg krajowych nr 57 w Kleszewie, w trakcie kampanii wymierzonej i 61. Dzieli³o siê niegdyś na Stare i Nowe, wy- w powstanie listopadowe, rosyjskiego feld- ró¿niano tak¿e wieś i folwark. W 1827 r. by³o marsza³ka Iwana Dybicza. Jak nazywa go hi- tu 13 sadyb ze 120 mieszkañcami. W ostatniej storiograﬁ a rosyjska, Iwan Iwanowicz Dybicz æwierci XIX w. folwark nale¿a³ do dóbr Górki. Zaba³kañski urodzi³ siê w 1785 r. w Wielkiej Miejscowośæ by³a te¿ wówczas siedzib¹ gmi- Lipie k. Obornik Śl¹skich jako Hans Karl ny, w której mieszka³o ok. 4 tys. ludzi, dzia³a- Friedrich Anton von Diebitsch. Jego ojciec by³ ³y 3 szko³y pocz¹tkowe, gorzelnia, browar i a¿ adiutantem króla Fryderyka II, potem wst¹- 8 m³ynów wodnych – 5 na Narwi i 3 na Pe³- pi³ na s³u¿bê do armii rosyjskiej. M³ody von cie. W czasach PRL w tutejszych budynkach Diebitsch zd¹¿y³ ukoñczyæ berliñski korpus podworskich mieści³a siê z kolei wytwórnia kadetów, po czym w 1801 r. wst¹pi³ do gwardii konserw miêsnych i pasztetów Warszawskiej w Petersburgu. Walczy³ po stronie rosyjskiej Spó³dzielni Pracy „Okêcie”. pod Austerlitz, I³aw¹ Prusk¹ i Frydlandem. Dziś to miejscowośæ z pozoru „jak ka¿da Przekona³ do siebie cara Aleksandra I, podpo- inna”, a przecie¿ by³a sceneri¹ co najmniej wiadaj¹c mu w 1813 r. koncepcjê zwyciêskiego 2 zajmuj¹cych faktów historycznych. Pierw- marszu na Pary¿. Odt¹d praktycznie nie odstê- szy, dośæ trudno wyobra¿alny dla „przeciêtne- powa³ samodzier¿awcy Rosji a¿ do jego śmier- go zwiedzaj¹cego”, to wielkie cmentarzysko ci w Taganrogu. Potraﬁ ³ te¿ przypodobaæ siê cia³opalne, datowane na okres od II w. p.n.e. kolejnemu carowi, Miko³ajowi I, donosz¹c do III w. n.e., jedno z najwiêkszych znanych mu na czas o spisku dekabrystów; sam zresz- w Polsce. Odkryto je w 1964 r., gdy zosta³o t¹ zdo³a³ zaaresztowaæ kilku z nich. W 1828 r.

Powiat putuski 77

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 7777 22012-08-07012-08-07 08:45:1208:45:12 148 149

148 Na cmentarzu spoczywa 16 643 żołnierzy i oﬁ cerów Armii Czerwonej 149 W Kleszewie Pełta wpada do Narwi

wzi¹³ udzia³ w wojnie rosyjsko-tureckiej. Nag³a śmieræ Dybicza, która nast¹pi³a Co ciekawe, nie mia³ określonego stanowiska, 5 czerwca 1831 r., owiana jest mg³¹ tajemni- ale z woli cara móg³ prowadziæ samodzielnie cy. Ofi cjalnie spowodowa³a j¹ szalej¹ca wśród dzia³ania wojskowe, nie licz¹c siê ze zdaniem wojsk rosyjskich cholera. Nieofi cjalnie zwra- g³ównodowodz¹cego. Dopiero w 1829 r. po- ca siê uwagê, ¿e feldmarsza³ek zmar³ zaraz wo³ano go ofi cjalnie na szefa armii naddu- po tym, gdy do jego kwatery przyby³ adiutant najskiej. Na jej czele zdoby³ s³awê wielkiego i faworyt cara Miko³aja I, Or³ow, aby przekazaæ wodza, przechodz¹c z wojskami Ba³kany a¿ niezadowolenie imperatora z braku rozstrzyg- pod Adrianopol, czym zmusi³ su³tana do za- niêcia w kampanii polskiej. Zabalsamowane warcia pokoju. Nagrodzono go za to tytu³em cia³o Dybicza przewieziono w asyście 2 szwa- hrabiowskim i przydomkiem „Zaba³kañski”. dronów kirasjerów do Petersburga, gdzie spo- Gdy wybuch³o powstanie listopadowe, Dybicz czê³o na cmentarzu ewangelickim. Jego serce obieca³ Miko³ajowi I, ¿e st³umi je „jednym umieszczono natomiast w kościele pw. św. uderzeniem”. Tymczasem walki ci¹gnê³y siê Krzy¿a w Pu³tusku (cmentarnym), zawiesza- przez wiele miesiêcy, a sam feldmarsza³ek, j¹c na murze tablicê upamiêtniaj¹c¹ uśmie- dowodz¹c Rosjanami w bitwie pod Olszynk¹ rzenie „buntu” Polaków. Tablicê tê zniszczyli Grochowsk¹, nie potwierdzi³ opinii wybit- w 1905 r. uczniowie gimnazjum mêskiego. nego dowódcy. Niebawem pope³ni³ powa¿ny W przedziwny sposób z postaci¹ Dybicza b³¹d strategiczny. Zamiast zaatakowaæ Pragê, ³¹czy siê urz¹dzony po 1945 r. cmentarz wo- co umo¿liwi³oby przeciêcie szlaków zaopa- jenny Armii Radzieckiej. Wspaniale po³o¿ony trzenia dla oddzia³ów powstañczych, boj¹c siê na wysokiej nadnarwiañskiej skarpie, zaska- dalszych strat zarz¹dzi³ odwrót i uda³ na le¿e kuj¹co monumentalny, kryje prochy poleg³ych zimowe. Podczas obozowania do oddzia³ów ro- podczas forsowania rzeki i zajmowania Pu³tu- syjskich dotar³a epidemia cholery, a na wiosnê ska. Centralne miejsce zajmuje socrealistycz- od strony Warszawy ruszy³a nieoczekiwanie na granitowo-piaskowcowa glorieta (ukoñ- ofensywa polska. Zaskoczony feldmarsza- czona w 1949 r.), udekorowana m.in. dwoma ³ek zacz¹³ wycofywaæ siê dalej na pó³nocny nadnaturalnej wielkości rzeźbami ¿o³nierzy. wschód, naglony zarówno informacjami o po- Jak mo¿na przeczytaæ na tablicach w jêzy- stêpach przeciwnika, jak te¿ daremnie oczeku- ku polskim i rosyjskim, cmentarz sk³ada siê j¹c na posi³ki z Rosji. Stoczy³ zwyciêsk¹ bitwê z 369 mogi³ zbiorowych i 85 indywidualnych, pod Ostro³êk¹, po czym znalaz³ siê na kwate- w których spoczywa ³¹cznie 16 643 ¿o³nierzy rze w Kleszewie. i ofi cerów Armii Czerwonej.

78 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 7788 22012-08-07012-08-07 08:45:1208:45:12 Klukowo (gmina Świercze)

150 151 152

153 154

150 Kościół pw. Matki Boskiej Częstochowskiej w Klukowie 151 Przy wejściu do kościoła umieszczono w 2000 r. tablicę upamiętniającą poległych i pomordowanych żołnierzy NSZ i AK 152 Grób kapitana wojsk polskich Antoniego Niemirycza zm. 18 sierpnia 1851 r. 153 Piaskowcowy pomnik rejenta Komisji Cywilno-Wojskowej Pawła Gościckiego, właściciela Brulin 154 Malownicze ruiny dworu Stanisława Waśniewskiego w Klukowie (dawniej Smolechowo)

lukowo le¿y przy starym trakcie Pu³tusk- kañców. W 1934 r. by³o tu 10 gospodarstw; KNowe Miasto (droga nr 620), w odleg³ości mieści³a siê tu wówczas siedziba gminy Go- 27 km od Pu³tuska, w ³adnej, pagórkowatej ³êbie. Ostatnimi w³aścicielami miejscowego okolicy. Wieś, znana od prze³omu XIV i XV w., maj¹tku by³a rodzina Waśniewskich. stanowi³a w³asnośæ drobnej szlachty herbu Od średniowiecza Klukowo pe³ni³o rolê wsi Śmiara (odmiana herbu Gozdawa). W 1566 r. kościelnej. Nie wiadomo kto i kiedy dokona³ jej w³aścicielami byli Klukowscy, nastêpnie erekcji pierwszej świ¹tyni; mo¿na przypusz- Bieliñscy. W 2. po³. XVIII w. nale¿a³a do We- czaæ, ¿e nast¹pi³o to w XIV w. Najwcześniej- sslów. W 1827 r. liczy³a 12 domów, 69 miesz- sza wzmianka o istnieniu kościo³a pochodzi

Powiat putuski 79

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 7799 22012-08-07012-08-07 08:45:1408:45:14 1860), Franciszki Gr¹bczewskiej (zm. 1868) oraz rodziny Sêdzimirów (zm. od 1878). Do 1990 r. we wsi sta³ dwór Stanis³awa Waś- niewskiego, który powsta³ w 1923 r. – murowany, utrzymany w malowniczym tzw. stylu narodowym. By³a to budowla parterowa, z czerwonej ceg³y, poprzedzona charakterystycznym portykiem, wspartym na 2 toskañskich ko- lumnach; nakrywa³ j¹ tradycyjny dach polski, podbity ³upanym gontem. Jego w³aściciel by³ 155 postaci¹ barwn¹, znan¹ z udzia³u w strajku 155 Kapliczka stojąca przy drodze do Kałęczyna szkolnym w Pu³tusku (1905), akcji rozbra- jania Niemców w Świerczach (1918), a tak¿e walki z bolszewikami – jako ochotnik – w sze- z 1416 r. Nosi³ on wezwanie św. Stanis³awa, regach 214 pu³ku u³anów (1920). Po powrocie wzniesiony by³ z drewna, ale z murowan¹ za- do domu przej¹³ Klukowo od ojca; w sk³ad krysti¹. Po zniszczeniu w po³owie XVII w. koś- maj¹tku wchodzi³o ok. 270 ha w Klukówku, ció³ zosta³ odbudowany ok. 1693 r.; uroczysta Smolechowie, Smolechówku i Wyrzykach. Za- konsekracja nast¹pi³a w 1699 r. W 1793 r. wy- s³yn¹³ szybko jako wzorowy rolnik, rozwijaj¹- stawiono nastêpn¹ świ¹tyniê, tak¿e drewnian¹. cy tak¿e hodowlê byd³a holenderskiego i koni; Jej fundatork¹ by³a starościna golubska Ludwi- podj¹³ szeroko zakrojone prace melioracyjne. ka Wesslowa, a konsekrowa³ sufragan p³ocki Szczególnie dochodowa okaza³a siê produkcja Micha³ Maurycy Mdzewski. W 1923 r. kośció³ mleka, które dostarczano na stacjê w Świer- przeszed³ gruntowny remont, a w 1928 r. jego czach, a stamt¹d wywo¿ono do Warszawy. wnêtrze pokry³y malowid³a ścienne. Niestety, By³ tak¿e wybitnym dzia³aczem spo³ecznym, zosta³ strawiony przez po¿ar w 1963 r. Podczas organizatorem kó³ka rolniczego, stra¿y po¿ar- sprz¹tania pogorzeliska odkryto fragment go- nej i kasy Stefczyka w Nasielsku. Waśniewscy tyckiego muru, zapewne pozosta³ośæ po pierw- mieszkali w maj¹tku a¿ do 1941 r., w czasie szej świ¹tyni, oddzielaj¹cy dot¹d prezbiterium okupacji zepchniêci przez niemieckiego admi- od zakrystii. nistratora do jednego pokoiku na poddaszu. Obecny kośció³, nosz¹cy wezwanie Matki Powrócili w 1945 r., maj¹c nadziejê na od- Boskiej Czêstochowskiej, powsta³ w latach zyskanie tzw. resztówki po przeprowadzonej 1963–1969 wg projektu Stanis³awa Marzyñ- ju¿ nacjonalizacji. Gdy okaza³o siê to niemo¿- skiego. Jedyny przedmiot o wartości zabytko- liwe, Stanis³aw Waśniewski wydzier¿awi³ 7 ha wej stanowi przechowywana w zakrystii re- ziemi w niedalekich Jab³ecznikach. Z³ama³ gencyjna monstrancja z 2. æw. XVIII w. Obok tym samym jedn¹ z „zasad” parcelacji, zaka- modernistycznego w formach kościo³a zacho- zuj¹c¹ by³ym w³aścicielom mieszkaæ w powie- wa³ siê starszy od niego grób z 1851 r., kryj¹cy cie, w którym znajdowa³ siê dot¹d ich maj¹tek. prochy kapitana wojsk polskich Antoniego Aresztowany przez UB, zmar³ wskutek tortur Niemirycza. w areszcie w Pu³tusku 29 września 1945 r. Nieco wiêcej zabytków przesz³ości mo¿na Po nacjonalizacji maj¹tku we dworze umiesz- zobaczyæ na pobliskim cmentarzu paraﬁ al- czono najpierw szko³ê, a po 1946 r. – miesz- nym. Zachowa³ siê na nim m.in. pomnik na- kania, co przyczyni³o siê do dewastacji. Znisz- grobny rejenta Komisji Cywilno-Wojskowej czenie nast¹pi³o wskutek po¿aru w sierpniu Paw³a Gościckiego, w³aściciela maj¹tku Bru- 1990 r. Warto wiedzieæ, ¿e w 1998 r. dokona- lewo (zm. 1842), a tak¿e nagrobki cz³onków no w Klukowie uroczystego pochówku urny jego rodziny. Inne stare pomniki nale¿¹ do Au- z prochami zmar³ej w Stanach Zjednoczonych gustyna Dêbiñskiego i Agnieszki Kakowskiej w wieku 98 lat ¿ony ostatniego w³aściciela (zm. 1855), Emilii Michniewiczowej (zm. Emilii Waśniewskiej.

80 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 8800 22012-08-07012-08-07 08:45:1708:45:17 156 157

156 Przydrożny krzyż o ciekawym kształcie nawiązującym do sztuki ludowej ziem dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego 157 W pobliskich Wyrzykach stoi wiatrak koźlak

Jeszcze jedn¹ ciekawostk¹ miejscowości mienie oraz kapliczka, a g³ównym motywem jest swoisty „zespó³ memorialny”, stoj¹cy jest oddanie ho³du rodowi Wyrzykowskich na wzgórku przy do drodze do Ka³êczyna. herbu Lubicz. Sk³adaj¹ siê nañ dwa pokryte napisami ka-

Powiat putuski 81

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 8811 22012-08-07012-08-07 08:45:1808:45:18 Kowalewice Włościańskie (gmina Świercze)

158 159

160 161

158 Frontowa fasada zbudowanego w 1912 r. eklektycznego dworu 159 Wyremontowany w 2009 r. dwór od strony ogrodu 160 XIX-wieczny park dzięki stałym pracom ogrodniczym może stanowić wzór dla tego typu obiektów 161 We wsi można znaleźć wiele malowniczych zakątków

owalewice W³ościañskie le¿¹ w odleg³o- wany dwór D¹browskich, ostatnich w³aści- Kści 25 km od Pu³tuska. Aby tu dotrzeæ cieli miejscowości, zamieszkuj¹cych w nim ze stolicy powiatu, nale¿y jechaæ drog¹ nr 620 do ok. 1939 r. Powsta³ w 1912 r., ma charakter do Strzegocina, a nastêpnie drog¹ lokaln¹ eklektyczny. Jest murowany, na planie pro- na Nasielsk. stok¹ta, parterowy, poprzedzony gankiem. Wieś wzmiankowana od pocz¹tku XV w. Od czasu nacjonalizacji maj¹tku mieści³a siê stanowi³a w³asnośæ szlacheck¹. Oko³o 1778 r. w nim szko³a. Wspó³cześnie stanowi w³asnośæ nale¿a³a do Rembowskich i Komorowskich. prywatn¹, czemu zawdziêcza swój dobry stan. W 1827 r. by³o tu 11 sadyb, licz¹cych 83 Zadbano tak¿e o odnowienie rozci¹gaj¹cego mieszkañców. Obecnie z 266 mieszkañcami siê wokó³ XIX-wiecznego za³o¿enia parkowe- jest drug¹ co do wielkości w gminie. Ozdobê go o powierzchni 8 ha. Kowalewic stanowi znakomicie odrestauro-

82 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 8822 22012-08-07012-08-07 08:45:2008:45:20 Obryte (siedziba gminy)

162 163

164 165 166

162 Dom zrębowy z charakterystycznymi dla Kurpiowszczyzny nadokiennikami 163 Drewniana, zrębowa kaplica przedpogrzebowa na cmentarzu paraﬁ alnym 164 Krzyż z 1935 r. kontrastujący z powojenną bryłą sklepu wielobranżowego 165 Odbudowany w latach 1924−1928 kościół w Obrytem 166 Jednonawowe wnętrze kościoła nawiązuje do dwóch najbardziej typowych stylów: gotyku i baroku

dleg³e o 14 km na wschód od stolicy po- niêt¹ placówkê cywilizacji, ze zrozumia³ych Owiatu Obryte, po³o¿one przy lokalnej wzglêdów maj¹c¹ charakter obronny, droga drodze do Porz¹dzia (wyjazd z Pu³tuska ulic¹ Pu³tusk–Obryte–D³ugosiod³o stanowi³a bo- Tartaczn¹), stanowi niejako symbol „kur- wiem tradycyjn¹ „trasê” najazdów litewskich, piowskiej” czêści powiatu, wi¹zanej z grup¹ pruskich i jaæwieskich. Znalaz³o to odzwier- etnograﬁ czn¹ Kurpiów, zamieszkuj¹c¹ tere- ciedlenie w nazwie, oznaczaj¹cej dos³ownie ny dawnej i obecnej Puszczy Bia³ej. Miejsco- „otoczone okopami, rowami”; umocnienia wośæ, wzmiankowana jako Marcinkowice te s³u¿y³y przede wszystkim do obrony przed w najstarszym inwentarzu dóbr biskupów dzik¹ zwierzyn¹, zw³aszcza niedźwiedziami p³ockich z XIII w., stanowi³a daleko wysu- i wilkami.

Powiat putuski 83

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 8833 22012-08-07012-08-07 08:45:2508:45:25 167 168 169

170 171

167 Obok świątyni stoi pomnik poświęcony Prymasowi Tysiąclecia 168 Ciekawe przedstawienie Trójcy Świętej na globie ziemskim 169 Kapliczka ufundowana w 1947 r. przez Stanisława Pęka 170 Neogotycki, żeliwny pomnik Ksawerego i Aleksandry Jaworskich 171 Wiejski Dom Kultury w Obrytem

Biskup Pawe³ Gi¿ycki przekaza³ wieś sto rekrutowa³a siê z osób zbieg³ych z innych na uposa¿enie prepozytury pu³tuskiej, naj- terenów przed podatkami i pañszczyzn¹. Zja- później w 1449 r. W 1460 r. prepozyt Pawe³ wisko to usta³o dopiero wraz z wytyczeniem z Go³ymina wykupi³ so³ectwo. W rêkach ka- nowych granic przez zaborców oraz sekulary- pitu³y Obryte pozostawa³o do 4. æw. XVIII w., zacj¹ dóbr biskupich przez rz¹d pruski. nastêpnie przesz³o w posiadanie podstolego Opis z 1820 r. ukazuje bardzo skompliko- nowogrodzkiego Augustyna Chociszewskiego. wan¹ strukturê odrabianej w Obrytem pañ- A¿ do koñca Rzeczypospolitej trwa³ tu nap³yw szczyzny. Ch³opi pañszczyźniani podzieleni ludności o charakterze osadniczym, która czê- byli na „trzydniowych” i „pó³toradniowych”,

84 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 8844 22012-08-07012-08-07 08:45:2908:45:29 by³o te¿ 2 zagrodników, cha³upnik, szynkarz, chai³owi Gorczakowowi za jego „zas³ugi” przy arendarz i kowal. Na niezaliczanym do wsi d³awieniu powstania listopadowego; w sk³ad probostwie zamieszkiwali jeszcze ksi¹dz, na- darowizny nie wesz³y jednak wsie i folwarki uczyciel, 6 gospodarzy i 7 komorników. £¹cz- Obryte, Bartodzieje i Psary. W 1846 r. zmie- na liczba mieszkañców przekracza³a 200. niono zasadniczo strukturê miejscowości, W 1827 r. odnotowano w Obrytem ju¿ 45 nadaj¹c jej uk³ad kolonialny. Skasowano do- domów z 381 mieszkañcami, a tak¿e dzia³a- tychczas istniej¹cy folwark Sk³ody (ok. 1,5 km j¹c¹ szko³ê pocz¹tkow¹ ogóln¹. Tak szybki od Obrytego), pozostawiono natomiast ma- rozwój miejscowości wi¹za³ siê zapewne z ulo- j¹tek ziemski probostwa. Ca³kowite uw³asz- kowaniem w niej g³ównego ośrodka zarz¹dza- czenie ch³opów nast¹pi³o dopiero w 1875 r. j¹cego zsekularyzowanymi dobrami biskupów W 1854 r. liczba osad w Obrytem wzros³a p³ockich, po 1800 r. nazywanych zreszt¹ „do- do 44, a w latach 30. XX w. – a¿ do 123 gospo- brami narodowymi Obryte”. Nale¿a³y do nich darstw. Pod koniec XIX w. pojawi³a siê pewna miejscowości dzisiejszego powiatu pu³tuskie- liczba ¯ydów i Niemców. W okresie II wojny go i okolic, m.in. Bartodzieje, Borzuchy, Cieñ- światowej miejscowośæ znalaz³a siê bezpo- sza, Cio³kowo, Drwa³y, G³adczyn Narodowy, średnio w granicach Rzeszy; linia graniczna Grabowiec, Gródek, K¹ty-Lutry, Komorowo, z Generalnym Gubernatorstwem przebiega³a Lemany, Lutobrok, Ponikiew, Pniewo, Psary, przez po³o¿ony na po³udnie od Obrytego Sady- Rz¹śnik, Sadykierz, Sk³ody, Tocznabiel, Wie- kierz. Spowodowa³o to m.in. natychmiastowe l¹dki, Wielgolas, Wólka-Piekosy, Zambski. wysiedlenie ludności ¿ydowskiej oraz ustano- W 1835 r. du¿a czêśæ ogromnego maj¹tku zo- wienie posterunku ¿andarmerii. Mieszkañ- sta³a przekazana w formie donacji ksiêciu Mi- ców Obrytego objêto licznymi przymusowymi

172

172 Siedziba Urzędu Gminy

Powiat putuski 85

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 8855 22012-08-07012-08-07 08:45:3308:45:33 173

173 Drewniana zabudowa wsi może być doskonałym miejscem malarskich plenerów

rekwizycjami. Obecnie liczba ludności siêga dow¹. W 1915 r. świ¹tynia zosta³a spalona. 1 tys. W latach 1924−1928 przeprowadzono jej od- Od pocz¹tku XV w. miejscowośæ stanowi- budowê i powiêkszenie wg projektu Aleksan- ³a siedzibê kościo³a. Erekcji paraﬁ i dokona³ dra Sygietyñskiego. Kośció³ stoi na wysokim po 1398 r. bp p³ocki Jakub z Korzkwi, który kamiennym tarasie, góruj¹cym nad drog¹. Ma ufundowa³ równie¿ drewniany kośció³ pw. charakter neogotycki, nieorientowany (fasada św. Jakuba; w 1418 r. hierarcha uzyska³ dla od po³udnia). Otynkowany, z wtopion¹ wie¿¹ niego odpusty u papie¿a. W 1609 r. odno- frontow¹. Wnêtrze jednonawowe, z trójbocz- towano tu istnienie drewnianej świ¹tyni, nie zamkniêtym prezbiterium, do którego ale nie wiadomo, czy to¿samej z XV-wieczn¹. przybudowano zakrystiê i sk³adzik. Sklepienia Nowy drewniany kośció³, nosz¹cy ju¿ we- w nawie krzy¿owe, a w prezbiterium – gwiaź- zwaniem św. Trójcy, wystawiono w XVIII w. dziste. Umeblowanie pochodzi przede wszyst- W latach 1851−1853 zast¹pi³ go obecny, mu- kim z lat 20. XX w. Eklektyczny o³tarz g³ów- rowany, tak¿e nosz¹cy wezwanie św. Trójcy. ny, projektu Stanis³awa Marzyñskiego, zosta³ Inicjatorem budowy by³ miejscowy ksi¹dz Ro- zrealizowany po 1925 r. Z tego samego okresu pelewski, a fundatorem – co wydaje siê dośæ pochodz¹ obrazy Trójcy Świêtej i Matki Bo- niezwyk³e − sam rosyjski ksi¹¿ê Gorczakow. skiej Czêstochowskiej, a tak¿e ambona i kon- Nazwisko projektanta nie jest znane; móg³ fesjona³. Obok świ¹tyni wznosi siê murowana byæ nim Wilhelm Arnold, który kierowa³ bu- dzwonnica z 1998 r.

86 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 8866 22012-08-07012-08-07 08:45:3408:45:34 Pniewo (gmina Obryte)

174 175

174 Kościół pw. Świętych Piotra i Pawła należy do największych w diecezji płockiej 175 Warto zwrócić uwagę na zdobienia kościoła zaprojektowane w oparciu kurpiowskie hafty

niewo, którego nazwa wywodzi siê od pni W 1827 r. wyró¿nia³o siê wielkości¹, licz¹c Ppuszczañskich drzew, to jedna z najbar- 42 sadyby z 264 mieszkañcami; na plebanii dziej „kurpiowskich” miejscowości powiatu, dzia³a³a szkó³ka. W 1938 r. by³o tu 85 gospo- le¿¹ca na wschodnim jego krañcu, przy dro- darstw, rozrzuconych na znacznej powierzch- dze wojewódzkiej nr 618, w odleg³ości 15 km ni. W okresie okupacji niemieckiej w Pniewie od Pu³tuska. Wymieniona ju¿ na prze³omie dzia³a³a konspiracyjna Ch³opska Organizacja XII i XIII w. w najstarszym inwentarzu dóbr Wolności „Rac³awice”; od 1942 r. wiêkszośæ biskupstwa p³ockiego, w 1387 r. stanowi³a jej cz³onków przesz³a do AK. By³ tu rejon zrzu- uposa¿enie paraﬁ i w Wyszkowie. W 1776 r. tów dokonywanych na szerok¹ skalê. zgodnie z przywilejem bpa Micha³a Jerzego Kośció³ i paraﬁ ê w Pniewie erygowa³ w 1402 r. Poniatowskiego proboszcz pniewski otrzyma³ bp p³ocki Jakub z Korzkwi. Nadano im wezwa- z kolei jako swoje uposa¿enie pobliskie wójto- nie Najświêtszej Marii Panny oraz świêtych stwo Lemany. Pniewo pozostawa³o w dobrach Szymona, Judy i Jana Chrzciciela. W 1418 r. bp kościelnych a¿ do 1800 r., gdy po sekularyza- uzyska³ dla świ¹tyni odpusty papieskie. Byæ cji wesz³o w sk³ad „dóbr skarbowych” Obryte. mo¿e to jeszcze ten pierwszy drewniany koś-

Powiat putuski 87

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 8877 22012-08-07012-08-07 08:45:3508:45:35 176 177

178 179

ció³, notowany przez źród³a zazwyczaj pw. św. wnêtrze – korpus trzyprzês³owy – przecho- Jana Chrzciciela, zosta³ spalony przez Szwe- dzi w zamkniête pó³koliście jednoprzês³owe dów w 1656 r. Kolejny, wystawiony w 1695 r. prezbiterium, ujête prostok¹tnymi, dwu- staraniem bpa Andrzeja Za³uskiego, poch³o- kondygnacyjnymi przybudówkami zakrystii n¹³ po¿ar, który wybuch³ z okazji nie pilno- i skarbca. Niemal ca³e wyposa¿enie pochodzi wanego od nikogo ognia przy grobie w sam z lat 20. XX w. W 1945 r. świ¹tynia zosta³a dzieñ Soboty Wielkiej roku 1760. Odbudowa³ powa¿nie uszkodzona; odbudowa trwa³a a¿ go do 1771 r. bp Hieronim Szeptycki. Świ¹- do 1967 r. Odrêbn¹ uwagê nale¿y zwróciæ tyniê drewnian¹ z XVIII w. zast¹piono muro- na zdobienia kościo³a wykonane w 1970 r. wan¹ w latach 1912−1928; zreszt¹ budowla przez Ignacego Napiecka, które niejako wpro- drewniana sp³onê³a (znów!) podczas dzia³añ wadzaj¹ w świat kurpiowskiej twórczości lu- wojennych w 1915 r. dowej (choæ ich autor by³ rodem z Poznania!). Powsta³y w latach 20. XX w. kośció³ pw. Malowid³a naśladuj¹ wzory znane z regional- Świêtych Piotra i Paw³a, zaprojektowany przez nych haftów, a tak¿e ornamenty zdobi¹ce tra- Józefa Piusa Dziekoñskiego nale¿y do naj- dycyjnie kilimy i chodniki, powstaj¹ce w war- wiêkszych w diecezji p³ockiej. Potê¿ne wie¿e sztatach wiejskich tkaczek. dominuj¹ nad okolic¹, zw³aszcza, gdy wje¿- Po drugiej stronie drogi zachowa³a siê wy- d¿a siê do miejscowości od strony Pu³tuska. stawiona wraz kościo³em w latach 20. XX w. Mo¿na na nie nawet wejśæ, gdy¿ w sezonie malownicza murowana plebania, utrzyma- maj¹ status udostêpnianego turystom punktu na w tzw. stylu narodowym. Przy dojeździe widokowego. Kośció³ utrzymany jest w stylu do kościo³a stoi pomnik Obroñców Ojczyzny neogotyckim z elementami neobarokowy- z 1985 r. Upamiêtnia on przede wszystkim mi, fasad¹ zwrócony na po³udnie; murowany wydarzenia z 18 maja 1944 r., gdy gestapo, z ceg³y, nietynkowany. Trójnawowe, halowe* ¿andarmeria i Wermacht przeprowadzi³y

88 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 8888 22012-08-07012-08-07 08:45:3708:45:37 180

176 Plebania z lat 20. XX w. zbudowana w stylu narodowym 177 Obok kościoła stoi pomnik pamięci narodowej 178 W dawnym budynku szkoły funkcjonuje obecnie Kuźnia Kurpiowska 179 Obok budynku ustawiono tradycyjne ule wydrążone w pniach drzew 180 Kapliczka z wyobrażeniem Serca Jezusowego, strzegąca obejścia przy drodze do Zatorów 181 We wnętrzu Kuźni zgromadzono wiele przedmiotów związanych z życiem Kurpiów Puszczy Białej 181

w Pniewie masowe aresztowania, wymierzo- Pniewo to najsilniejszy ośrodek kultury ludo- ne w aktywny w okolicy ruch oporu, przede wej grupy pu³tuskiej Puszczy Bia³ej. Po 1989 r. wszystkim Placówkê XIV Obwodu Radzymin przed miejscowymi mi³ośnikami tradycji kur- AK. Akowcy dali siê mocno we znaki oku- piowskiej otworzy³y siê nowe perspektywy − pantom, organizuj¹c przerzuty prasy, broni mo¿liwośæ realizowania swoich zainteresowañ i ludzi, a tak¿e przeprowadzaj¹c śmia³e akcje w formie inicjatywy obywatelskiej. Pniewskie dywersyjne, zw³aszcza maj¹ce na celu nisz- twórczynie ludowe pod wodz¹ Haliny Witkow- czenie środków ³¹czności i uwalnianie jeñców. skiej powo³a³y stowarzyszenie „Puszcza Bia³a Jak wynika ze sporz¹dzonego raportu, podczas – moja ma³a ojczyzna”. Jego siedziba mieści siê przeszukiwañ Niemcy znaleźli sk³ady broni w zabytkowym, ceglanym budynku w centrum i materia³ów wybuchowych. Czêśæ aresztowa- wsi, wyró¿niaj¹cym siê widocznymi z daleka nych przewieziono do Pomiechówka, a stam- zielonymi okiennicami, jak równie¿ napisem t¹d do obozu koncentracyjnego Stutthof, gdzie „Kuźnia kurpiowska”. W środku mo¿emy obej- ponieśli śmieræ. Pomnik sk³ada siê z tablicy rzeæ wystrój i umeblowanie dawnych wnêtrz pami¹tkowej oraz krzy¿a z napisem „Za Wol- kurpiowskich: zrekonstruowan¹ kuchniê, nośæ, Polskê i Lud”. zabytkowe ³ó¿ka, szafy i kredensy, a tak¿e Na miejscowym cmentarzu rzymskokatoli- oryginalne krosno. W ośrodku prowadzone ckim znaleźæ mo¿na klasycystyczny nagrobek s¹ warsztaty rzemios³a ludowego. Dzia³anie Józefa Radzickiego (zm. 1853), ¿eliwny po- stowarzyszenia sprzyja dalszemu praktyko- mnik Julii Wrzosek (zm. 1872) oraz piaskow- waniu tradycyjnych zajêæ, a tak¿e przechowy- cowe pomniki Antoniego Markowskiego (zm. waniu pamiêci o tradycjach lokalnych, m.in. 1880) i w³aściciela G³adczyna Wiktora Mo- zapustach, marzance, obleju (śmigus-dyngus), dzelewskiego (zm. 1907). gaiku, wiankach, do¿ynkach itd.

Powiat putuski 89

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 8899 22012-08-07012-08-07 08:45:4008:45:40 Pokrzywnica (siedziba gminy)

182

183 184

182 Pokrzywnica z lotu ptaka 183 Uroczyste otwarcie w 1971 r. drogi Pokrzywnica−Winnica−Gąsiorowo 184 Budynek Urzędu Gminy i innych gminnych instytucji

ieś gminna Pokrzywnica le¿y w naj- Radzice–Pokrzywnica–Dzier¿enin; mo¿na Wpiêkniejszej okolicy w ca³ym powiecie dotrzeæ te¿ od strony ni¿ej opisanej Winnicy. pu³tuskim, znaczonej pofa³dowanymi wznie- Odleg³ośæ od Pu³tuska wynosi 12 km. sieniami pagórków morenowych, tzw. Gór Niewielka miejscowośæ, licz¹ca dziś ok. Poby³kowskich (wysokośæ wzglêdna nawet 510 mieszkañców, nosi³a niegdyś nazwê Ko- do 30 m!), na których rysuj¹ siê wielobarwne przywnica. W 1377 r. nale¿a³a do podkomo- pola i mieni¹ zagajniki. Aby tu dojechaæ na- rzego zakroczymskiego Junoszy z Zaborowa, le¿y zjechaæ z drogi nr 61 na drogê lokaln¹ nastêpnie w XV−XVI w. – do Nowakowskich

90 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 9900 22012-08-07012-08-07 08:45:4208:45:42 herbu Na³êcz. Ju¿ w tym okresie by³a siedzi- źróde³ pe³ni³ on tak¿e obowi¹zki urzêdnika b¹ paraﬁ i dziêki erekcji dokonanej przez bpa Banku Polskiego, dziêki czemu zdo³a³ po- Dobies³awa z Gulczewa. Dalszy rozwój wa- chwyciæ zrêcznie kilka pak banknotów prze- runkowa³o po³o¿enie przy trakcie handlowym znaczonych na zniszczenie, podstawiaj¹c Serock–Pu³tusk–Przasnysz. W XVII w. usta- za nie paczki bibu³y. Po wykryciu kradzie¿y, li³a siê wersja nazwy Pokrzywnica. W latach sprawca przestêpstwa zosta³ aresztowany, a do- 1778−1783 w³aścicielem by³ W¹grodzki her- bra – nabyte zdaje siê z tych nielegalnie pozy- bu Rogala, piastuj¹cy byæ mo¿e funkcjê skarb- skanych środków – jakoby sprzedane. Pewne nika zakroczymskiego. W pocz¹tku XIX w. w¹tpliwości budzi tu fakt, ¿e Józef Cichocki osadzono w Pokrzywnicy kolonistów niemie- notowany jest jako w³aściciel Pokrzywnicy ckich. W 1827 r. sta³o tu 25 domów, w których jeszcze w 1847 r., a przeniesienie w³asności mieszka³o 216 osób. dóbr nast¹pi³o najwyraźniej po jego śmierci. Na 1. po³. XIX w. przypada niezwyk³a histo- W 1868 r. na dobra sk³ada³y siê 3 folwarki: ria, której scenariusz jest zajmuj¹cy, ale szcze- Pokrzywnica, Lgn¹ca i R¹bierz oraz 4 wsie: gó³y bardzo trudne do ustalenia. W 1811 r. Pokrzywnica, Pomocnia, Piskornia i Lgn¹ca; albo nieco później wieś traﬁ ³a w rêce sêdzie- ³¹czna powierzchnia wynosi³a 1595 mórg. go pokoju Józefa Cichockiego. Wedle czêści W 2. po³. XIX w. znajdowa³y siê w posiadaniu

185 186

187 188

185 Przez 35 lat mieszkańcy modlili się w prowizorycznej kaplicy 186 Kościół pw. św. Józefa − ciekawy przykład powojennej architektury, śmiało operującej zakrzywieniami i połaciami szkła witrażowego 187 Wnętrze modernistycznego kościoła utrzymane w duchu posoborowym, z minimalistycznym wystrojem i dobrym oświetleniem 188 Pamiątkowa tablica umieszczona w kruchcie przypomina o powstaniu świątyni

Powiat putuski 91

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 9911 22012-08-07012-08-07 08:45:4408:45:44 189 Bardzo rzadko spotykany na Mazowszu pomnik nagrobny w formie trumny 190 Kapliczka maryjna w Pokrzywnicy wystawiona staraniem miejscowej społeczności 191 Kamienna mogiła ks. Jana Marcinkowskiego, wystawiona w niespokojnym 1917 r. 192 Rozlewiska rzeki Pokrzywnicy

189 190

191 192

Winnickich; ostatni z nich, Feliks Winnicki, l¹ nowoczesn¹, modernistyczn¹, ¿elbetonow¹ w³ada³ Pokrzywnic¹ od 1881 r. na planie prostok¹ta, nie maj¹c¹ ¿adnych wa- Pierwszy kośció³ z 1377 r., erygowany przez lorów zabytkowych. Tym niemniej warto po- bpa Dobies³awa z Gulczewa z fundacji Juno- świêciæ mu nieco uwagi bo okazuje siê jedn¹ szy z Zaborowa, nosi³ wezwanie św. Mateusza z bardziej udanych i przemyślanych kompozy- i Doroty. Istnia³ najdalej do ok. 1690 r., kiedy cji z lat 80. XX w. Obok świ¹tyni stoi równie zbudowano nastêpny, drewniany, konsekrowa- jak ona nowoczesna, dopasowana stylistycz- ny ok. 1693 r. W 1852 r. kośció³ ten znajdowa³ nie droga krzy¿owa. siê w bardzo z³ym stanie, a w 1876 r. określony Szukaj¹cy w Pokrzywnicy zabytków powin- zosta³ jako ca³kowita ruina. W 1881 r. wysta- ni rozejrzeæ siê za budynkami mieszkalnymi wiono świ¹tyniê murowan¹, z fundacji Felik- wpisanymi do gminnej ewidencji zabytków. sa Winnickiego. Po jej ca³kowitym zburzeniu Pochodz¹ one g³ównie z lat 1900−1930, w 1944 r. na kolejny kośció³ trzeba by³o cze- a znaleźæ je mo¿na przy: al. Jana Paw³a II 9, kaæ a¿ do lat 1979–1984, kiedy zrealizowano al. Fatimskiej 1, 6, 7, 14, ul. Leśnej, Ogrodo- projekt Andrzeja Pawlikowskiego (przez 35 wej i Szkolnej. Pomniki nagrobne z po³. XIX w. lat modlono siê w prowizorycznym baraku!). mo¿na zobaczyæ na cmentarzu rzymskokato- Kośció³ pw. św. Józefa jest dziś zatem budow- lickim przy al. Jana Paw³a II.

92 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 9922 22012-08-07012-08-07 08:45:4808:45:48 193

193 Mapa gminy Pokrzywnica

Powiat putuski 93

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 9933 22012-08-07012-08-07 08:45:5108:45:51 Ponikiew (gmina Pułtusk)

194 195

196 197

194 Kapliczka przy rozgałęzieniu dróg, z rozwiązaniem dachu nawiązującym do architektury kościelnej 195 Wieś otaczają malownicze lasy Puszczy Białej 196 Zagrody leżą przy samej drodze, tworząc tradycyjną wiejską ulicę 197 Starorzecze Narwi

onikiew le¿y na lewym brzegu Narwi, gi i dró¿ki od wiosny do jesieni pe³ne s¹ space- Pna pó³nocny wschód od Pu³tuska, ledwie rowiczów i rowerzystów. 3 km od granic miasta. Aby j¹ znaleźæ, trze- Ponikiew dobrze znana jest te¿ mi³ośni- ba odbiæ od drogi na Obryte (w Pu³tusku nosi kom poszukiwañ (nierzadko prowadzonych nazwê ul. Tartacznej), a nastêpnie szukaæ z pomoc¹ detektora metali) od³amków me- kapliczki i reklamy baru (brak tablicy z na- teorytów. To w³aśnie w tej okolicy – acz lista zw¹!); asfaltowana droga przebiegaj¹ca obok miejscowości, gdzie mo¿na znaleźæ reszt- nich biegnie do centrum miejscowości. Wieś ki przybysza z kosmosu jest wcale obszer- jest zaskakuj¹co gêsto zabudowana i ludna. na i przekracza granice powiatu pu³tuskiego Zapewne wp³ywa na to bliskośæ Pu³tuska, nie- (m.in. Rzewnie, pow. makowski) – spad³ jeden bagatelne znaczenie ma te¿ obecnośæ licznych z najbardziej znanych i najlepiej zbadanych nadnarwiañskich letnisk. Okolice Ponikwi meteorytów na świecie, potocznie zwany „me- nale¿¹ pod wzglêdem rekreacyjnym do naj- teorytem pu³tuskim”, a w literaturze wymie- bardziej atrakcyjnych w ca³ym powiecie. Pusz- niany jako „meteoryt Pu³tusk”. Obiekt, który czañskie bory spotykaj¹ siê tu bezpośrednio 30 stycznia 1868 r. run¹³ na pó³nocne Mazow- z majestatyczn¹, nieuregulowan¹ rzek¹, a dro- sze na szczêście nie dolecia³ do powierzchni

94 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 9944 22012-08-07012-08-07 08:45:5108:45:51 Ziemi w ca³ości. Wa¿¹cy ok. 8863 kg kawa³ za pêdz¹c¹ z przodu ognist¹ kul¹. Na miejska³y, przez specjalistów zaliczany do grupy scu przybra³ on formê przede wszystkim tzw. chondrytów zwyczajnych, rozpad³ siê w atmo- grochu pu³tuskiego, czyli licznych drobin ka- sferze na ok. 68 tys. kawa³ków, z których naj- miennych, które z hukiem przypominaj¹cym wiêkszy znaleziony wa¿y³ 9095 g znajduje siê kanonadê rozbija³y siê o dachy i strzechy; brak w Muzeum Historii Naturalnej w Londynie jednak wiadomości o poszkodowanych i stra- (co ciekawe, w polskich kolekcjach muzeal- tach. Cia³em macierzystym niesamowitego nych jest dziś tylko ok. 700 fragmentów, resz- meteorytu by³a planetoida 6 Hebe, nale¿¹ca ta z ok. 10 tys. zebranych traﬁ ³a za granicê). do wewnêtrznej czêści pasa planetoid znajdu- Przelot i rozpad cia³a niebieskiego obserwowa- j¹cego siê miêdzy Marsem a Jowiszem. no zarówno we Lwowie, jak i we Wroc³awiu, Dziś Ponikiew ma charakter z jednej strony w Gdañsku, Poznaniu czy Królewcu, a prze- osady podmiejskiej, z drugiej – letniskowej, de wszystkim w Warszawie. Poniewa¿ by³o korzystaj¹cej z dobrodziejstw po³o¿enia nad ju¿ ciemno (ok. godz. 19), na nocnym niebie malownicz¹ Narwi¹. A jeśli nie znajdziemy ukaza³ siê jasny „bolid”, zaæmiewaj¹cy swoim na miejscu kawa³ka meteorytu, to zawsze blaskiem ksiê¿yc, bêd¹cy wówczas w pierw- mo¿na odwiedziæ pu³tuskie muzeum, szczy- szej kwadrze. Rozpad meteorytu widoczny by³ c¹ce siê tak¿e niewielk¹, ale cenn¹ kolekcj¹ jako bia³awy, zakrzywiony ogon, potê¿niej¹cy kosmicznych ska³ek.

198 199

198 Nadnarwiańskie błonia – czy tu spadły kawałki meteorytu Pułtusk? 199 Fragment meteorytu Pułtusk z prywatnej kolekcji

Powiat putuski 95

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 9955 22012-08-07012-08-07 08:45:5508:45:55 Prusinowice (gmina Świercze)

200 201

200 Świetnie zachowany pomnik upamiętniający Bitwę Warszawską 201 Pomnik ustawiono obok mogiły poległych 9 żołnierzy polskich

icz¹ce 260 mieszkañców Prusinowice na- 17 VIII 20. Cześæ im!. Stoi bezpośrednio przy Lle¿¹ do najwiêkszych miejscowości gminy szosie, po jej pó³nocnej stronie, w charaktery- Świercze, po³o¿one s¹ przy drodze nr 620. Od- stycznej grupie drzew, a swoisty zespó³ z nim leg³ośæ od Pu³tuska wynosi 24 km. tworzy ustawiona opodal prywatna kapliczka Niegdyś stanowi³y ośrodek folwarku, licz¹- wotywna. W rocznicê śmierci ¿o³nierzy odby- cego w 1868 r. 644 morgi; w tym samym okre- wa siê co roku msza plenerowa. sie we wsi znajdowa³o siê 30 zamieszkanych Na po³udniowy wschód od Prusinowic znaj- osad. Warto tu zajrzeæ ze wzglêdu na najbar- duje siê jeden z niewielu wiêkszych komplek- dziej chyba efektowny w powiecie pomnik sów leśnych w rolniczej, zachodniej czêści po- upamiêtniaj¹cy Bitwê Warszawsk¹, wzniesio- wiatu pu³tuskiego. Funkcjonuje w nim nawet ny na mogile ¿o³nierzy poleg³ych 17 sierpnia gajówka Su³kowo, nale¿¹ca do nadleśnictwa 1920 r. Ma on formê niskiego kamiennego Pu³tusk. obelisku z tablic¹ 18-tu poleg³ych bohaterów.

96 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 9966 22012-08-07012-08-07 08:45:5608:45:56 Przewodowo (gmina Gzy)

202 203

204 205

202 Przewodówka − rzeczka skanalizowana w ramach melioracji, widoczny jaz 203 Fasada frontowa XIX-wiecznego kościoła św. Anny i Zwiastowania Najświętszej Marii Panny 204 Wnętrze kościoła podczas niedzielnego nabożeństwa 205 Neobarokowo-neogotycka kaplica grobowa z 1831 r.

rzewodowo nad rzeczk¹ Przewodówk¹ miejscowości) by³o oddawanie pañszczyzny Ple¿y przy starym gościñcu Pu³tusk–Cie- do folwarku w Przewodowie, a czynszów i na- chanów (obecnie droga nr 618), w odleg³ości turaliów – do dworu w Gol¹dkowie. Po sekula- 12 km od stolicy powiatu. Wieś nale¿y do naj- ryzacji w 1800 r. przesz³a na w³asnośæ skarbu starszych osad w regionie, bowiem znalaz³a siê pañstwa. W 1821 r. we wsi by³o 68 mê¿czyzn, ju¿ w najstarszym inwentarzu dóbr biskupstwa 70 kobiet, 35 koni, 46 wo³ów, 43 krów, 28 p³ockiego z prze³omu XII i XIII w. W XVIII w. ja³ówek, 55 świñ, 30 owiec; znajdowa³y siê wieś zarobna i folwark Przewodowo wchodzi³y tak¿e browar i cegielnia, wystawione przez w sk³ad nale¿¹cego do Kościo³a maj¹tku Go- naddzier¿awcê ekonomii Gol¹dkowo za ³¹cz- l¹dkowo. Efektem rozdzia³u na folwark i wieś n¹ sumê 47 tys. z³p. W 1827 r. wieś liczy³a 24 zarobn¹ (czyli tak¹, w której folwarku nie by³o, domy, zamieszkane przez 202 mieszkañców. a mieszkañcy udawali siê do pracy poza obrêb W 1835 r. czêśæ dóbr gol¹dkowskich, w tym

Powiat putuski 97

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 9977 22012-08-07012-08-07 08:45:5808:45:58 206

206 Na cmentarzu paraﬁ alnym znajduje się kilka XIX-wiecznych nagrobków

98 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 9988 22012-08-07012-08-07 08:46:0108:46:01 wieś i folwark Przewodowo, przekazano jako Obecnie stoj¹c¹ świ¹tyniê murowan¹, no- donacjê ksiêciu Michai³owi Gorczakowo- sz¹c¹ pe³ne wezwanie św. Anny i Zwiasto- wi; by³a to forma nagrody za przyczynienie wania Najświêtszej Marii Panny, wzniesiono siê do st³umienia powstania listopadowego. w latach 1875–1877 staraniem ksiê¿y Krê- W 1846 r. w maj¹tku przeprowadzono szeroko ¿elskiego i Moderskiego. Pocz¹tkowo gmach zakrojon¹ reformê, w ramach której zmienio- mia³ ściany ze surowej ceg³y, tynk po³o¿ono no zupe³nie uk³ad wsi, urz¹dzaj¹c j¹ kolonial- dopiero w 1895 r. Nieco jakby „rozlaz³y” for- nie, dokonano te¿ oczynszowania ch³opów malnie, eklektyczny, orientowany budynek na sumê 186 rubli srebrem i 67 kopiejek. Licz- kryje salowe wnêtrze na planie prostok¹ta. Ma ba osad rolnych zmala³a do 10; otwarto szko³ê, parê kwadratowych wie¿ od frontu oraz nisk¹ karczmê oraz warsztaty kowalski i m³ynarski. zakrystiê, przystawion¹ od wschodu. Charak- W 1933 r. nadal wyró¿niano 3 czêści: Prze- ter wnêtrzu nadaj¹ ornamentalne malowid³a wodowo Poduchowne, Przewodowo Majorat ścienne, wykonane ok. 1895 r. Umeblowanie i Przewodowo Nowe; by³y w nich ³¹cznie 53 i wyposa¿enie pochodzi w g³ównej mierze gospodarstwa. W 1943 r. miejscowa AK za- z ostatniego dziesiêciolecia XIX w. W neokla- strzeli³a we wsi znienawidzonego hitlerowca sycystycznym o³tarzu g³ównym znalaz³a siê z Pu³tuska Hermana Johna. kopia Najświêtszej Panny Marii Niepokalanie Kośció³ i paraﬁ ê w Przewodowie za³o¿y³ Poczêtej pêdzla Murilla, namalowana jakoby p³ocki bp Jakub z Korzkwi w 1. æw. XIV w. przez Józefa Buchbindera. W o³tarzach bocz- W 1456 r. zawarto umowê z Maciejem z Pu³- nych umieszczono obrazy – w lewym Serce tuska na ulanie dzwonu. W 1609 r. odnotowa- Jezusa i Św. Antoni Padewski, w prawym: ny zosta³ kośció³ drewniany, nosz¹cy wezwa- Anna nauczaj¹ca Mariê i Chrystus Dobry Pa- nie św. Katarzyny; w 1655 r. zosta³ on spalony sterz. Jedynym zabytkiem starszym ni¿ sam przez Szwedów. Kolejny, prawdopodobnie tak- kośció³ jest malarski wizerunek Matki Boskiej ¿e drewniany, wystawiono pod koniec XVII w. z Dzieci¹tkiem, pochodz¹cy z prze³omu XVII Nosi³ ju¿ wezwanie Wniebowziêcia Najświêt- i XVIII w., gruntownie jednak przemalowany szej Marii Panny, a uroczystej konsekracji i okryty nowsz¹ gipsow¹ sukienk¹. Na ścia- dokona³ w 1698 r. bp Andrzej Chryzostom nach umieszczono kamienne epitaﬁ a rodziny Za³uski. Do 1800 r., czyli momentu sekula- Ponikiewskich: Agnieszki (zm. 1858), Jana ryzacji dóbr kościelnych, funkcja proboszcza (zm. 1859) oraz Joanny (zm. 1887). przewodowskiego przypada³a zawsze jednemu Przy kościele wznosi siê neobarokowo-neo- z kanoników pu³tuskich. Niektóre źród³a koś- gotycka kaplica grobowa, nale¿¹ca jeszcze cielne podaj¹, ¿e w 1828 r. w kościele w Prze- do poprzedniej świ¹tyni, wzniesiona w 1831 r. wodowie zwi¹zek ma³¿eñski zawar³ obecny przez sêdziego pokoju Paw³a Gr¹bczewskiego kandydat na o³tarze Bogdan Jañski, wspó³pra- dla jego ¿ony Joanny, zmar³ej w 1829 r. Sam cownik Mickiewicza, a potem za³o¿yciel Zgro- fundator tak¿e w niej spocz¹³ w 1842 r. Wnê- madzenia Zmartwychwstania Pana Naszego trze mieści o³tarz z obrazem Matki Boskiej Jezusa Chrystusa (zmartwychwstañcy); wedle z Dzieci¹tkiem, mo¿e z koñca XVII w., grun- innych nast¹pi³o to jednak w Pêkowie. townie jednak przemalowanym w XIX w.

Powiat putuski 99

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 9999 22012-08-07012-08-07 08:46:0208:46:02 Pułtusk (siedziba powiatu)

207

208 209

207 Pułtuski rynek – widok z wieży ratuszowej w stronę kolegiaty 208 Panorama Pułtuska z wieży zamkowej 209 Pułtuskie kanały sprawiają, że miasto nazywane jest Wenecją Mazowsza

iasto liczy obecnie 19 tys. mieszkañ- jedyny ośrodek miejski w okolicy, Pu³tusk Mców, ma powierzchniê 23 km2. O jego skupia wszystkie instytucje publiczne. Dzia- statusie decyduje nie tylko ranga stolicy po- ³a tu 5 szkó³ podstawowych i gimnazjów, 3 wiatu, ale przede wszystkim rola wa¿nego szko³y ponadgimnazjalne oraz szko³a wy¿sza ośrodka oświatowego i turystycznego. Jako o znaczeniu ponadregionalnym (Akademia

100 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 110000 22012-08-07012-08-07 08:46:0208:46:02 Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora), wzniesienia, mierz¹cego ok. 2 m wysokości. zarejestrowanych jest 431 ró¿nych zak³adów Na tak powsta³ej platformie wybudowano pracy i ﬁ rm. Liczba lokalnych stowarzyszeñ nowy gród, mieszcz¹cy drewniane, kurne cha- wynosi ponad 30, m.in. bardzo zas³u¿one ty, obliczone na ok. 40 rodzin. Komunikacjê za- Pu³tuskie Towarzystwo Spo³eczno-Kultural- pewnia³y drewniane ulice, które pieczo³owicie ne, Pu³tuskie Powiatowe Forum Przedsiêbior- konserwowano i nadbudowywano, z czasem czości, Pu³tuskie Stowarzyszenie Trzeźwości podnosz¹c wzniesienie grodu do 3,5 m ponad „Świt”, Klub Inteligencji Katolickiej Ziemi otoczenie. W tej postaci Pu³tusk funkcjonowa³ Pu³tuskiej, Polskie Towarzystwo Historycz- przez kolejne pó³tora stulecia, z jednej stro- ne (oddzia³ w Pu³tusku), Stowarzyszenie ny rozwijaj¹c siê w korzystnym s¹siedztwie „Wspólnota Polska”, Towarzystwo Przyjació³ 2 sp³awnych rzek Bugu i Narwi i kszta³tuj¹ce- Ziemi Pu³tuskiej, Stowarzyszenie „Nasz Po- go siê ju¿ uk³adu drogowego z pó³nocy na powiat – Nasza Gmina”, Pu³tuski Klub Wodnia- ³udnie (Prusy−Ruś) oraz na wschód (Litwa), ków, Mazowieckie Stowarzyszenie Edukacji z drugiej – cierpi¹c wskutek bliskości agre- i Kultury Regionalnej „Narew”, Pu³tuskie sywnych ba³tyckich s¹siadów. Przez ca³y czas Stowarzyszenie Praworz¹dności, Pu³tuski jego najwa¿niejsz¹ rol¹ by³o zarz¹dzanie wiel- Klub Terenowy 4x4 i ATV, Pu³tuska Dru¿yna kim latyfundium biskupim, co polega³o tak¿e £ucznicza oraz inne. na zbieraniu dziesiêcin kościelnych oraz danin. Z czasem biskupi rozci¹gnêli swój immu- Dzieje miasta nitet s¹downiczy, dotycz¹cy z pocz¹tku tylko potomków ludności niewolnej, na wszystkich Powstanie miasta mog³o nast¹piæ najpóźniej mieszkañców, co pozwoli³o na zwolnienie w XII w., w zwi¹zku z rozwojem szlaku handlo- ich od wszelkiego rodzaju ciê¿arów ksi¹¿ê- wego ³¹cz¹cego Mazowsze z Prusami i Jaæwie- cych (danin, pos³ug i s³u¿by wojskowej), z wy- ¿¹, a id¹cego z P³ocka przez P³oñsk i Nasielsk j¹tkiem powszechnych wypraw wojennych w³aśnie do miejsca, gdzie powsta³ Pu³tusk, przeciwko Prusom. Stworzy³o to bardzo atrak- a nastêpnie dalej na pó³noc, na Maków i Ró- cyjne warunki dla nowych osadników, którzy ¿an. Z pocz¹tku by³ to ksi¹¿êcy gród kaszte- nap³ynêli licznie zw³aszcza po nadaniu przez lañski, do którego w¹wozami skarpy zbiega³y Ziemowita I w 1254 r. przywileju zezwalaj¹ce- drogi stanowi¹ce wyloty szlaków handlowych. go biskupom p³ockim na osadzenie w ich do- Dok³adne po³o¿enie owego najwcześniejsze- brach przybyszów ka¿dej narodowości na pra- go za³o¿enia nie zosta³o ostatecznie ustalone. wie niemieckim. Wed³ug jednych badaczy le¿a³ przy dzisiej- I tak ju¿ w po³. XIII w. Pu³tusk sta³ siê ośrod- szym kościele pw. Najświêtszej Marii Panny, kiem o znaczeniu i perspektywach rozwoju wed³ug innych – bli¿ej starego koryta Narwi, wiêkszych ni¿ wynika³oby to z jego roli grodu u zbiegu obecnych ulic Stare Miasto, Winni- i osady targowej. Ugruntowaniem nadzwy- ckiej i Solnej. Na podgrodziu sta³ drewniany czajnej pozycji sta³a siê lokacja miasta, do- kośció³ pw. św. Marii Magdaleny; wokó³ niego konana prawdopodobnie w 1257 r., w 20 lat rozci¹ga³ siê cmentarz, u¿ytkowany do XVII w. po P³ocku – jako drugiego miasta w tej czêści Gród otoczony by³ osadami s³u¿ebnymi; mo¿- Mazowsza. Dokonali jej biskupi p³occy, opie- na je rozpoznaæ po „funkcjonalnych” nazwach: raj¹c siê na przywileju Ziemowita I z 1254 r. Bartodzieje, Psary, Rybitew (dziś jako ulica Pod wzglêdem ustrojowym przyjêto zapewne w granicach Pu³tuska). prawo che³miñskie. Ślady pierwszego miasta Najwcześniejsze za³o¿enie miejskie Pu³tu- Pu³tuska (w pe³nym tego s³owa znaczeniu) ska zosta³o zupe³nie zniszczone przez najazd s¹ dziś trudno widoczne. Jego rynek – po³o- Prusów ok. 1195 r. Za odbudowê zabrano siê ¿ony na terenie nieobronnym, a mo¿e tak¿e dopiero ok. 1230 r. Najpierw wykopano na nie- poza wa³ami – znajdowa³ siê z pocz¹tku praw- gdysiejszym podgrodziu szerok¹ fosê. Wydo- dopodobnie przy kościele pw. Panny Marii (ob. byt¹ ziemiê zu¿yto na nadsypanie sztucznego w tym miejscu Oddzia³ Archiwum Pañstwo-

Powiat putuski 101

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 110101 22012-08-07012-08-07 08:46:0408:46:04 wego), nastêpnie zosta³ przeniesiony w okolice przybieraj¹c z czasem zwyczajowe tytu³y skrzy¿owania ulic Starego Miasta, Winnickiej „ksi¹¿¹t ziemi pu³tuskiej” (princeps terrio- i Solnej (gdzie jeszcze w XIX w. funkcjonowa³o torii pultoviensis) oraz „ksi¹¿¹t pu³tuskich” targowisko). Za³o¿enie istnia³o przez nieca³e (dux pultoviensis). W mieście reprezentowa- stulecie, po czym zosta³o ca³kowicie znisz- li ich starostowie; funkcjonowa³ samorz¹d czone przez najazdy Litwinów w 1324, 1336 miejski z burmistrzem, wójtem oraz 5 rajca- i 1337 r. mi. Ustrój miejski ukszta³towa³ siê w XV w. Spustoszonego miasta ju¿ nie odbudowano, Uformowano go wyraźnie na wzór Torunia, zamiast rekonstrukcji decyduj¹c siê na do- do którego zreszt¹ pu³tuska delegacja udawa³a konanie relokacji w bezpośrednie s¹siedztwo siê wielokrotnie, aby zasiêgn¹æ rady. wzniesionego tymczasem murowanego zamku Dziêki zapewnionemu bezpieczeñstwu, pa- biskupów p³ockich (1311–1324). Tym sposo- tronatowi biskupów, a tak¿e ogólnemu wzro- bem rynek pu³tuski znalaz³ siê na obecnym stowi potêgi pañstwa, Pu³tusk rozwija³ siê naj- miejscu, pośrodku wyspy narwiañskiej, na te- szybciej w swojej historii. Ju¿ w 1405 r. zyska³ renie niegdysiejszego podgrodzia. W 1339 r. bp ratusz (na obecnym miejscu), a tak¿e charak- p³ocki Klemens Pierzcha³a dokona³ powtórnej terystyczn¹ wie¿ê ratuszow¹, któr¹ zdo³ano lokacji, ponownie na prawie che³miñskim. ukoñczyæ dopiero w XVI w. W 1445 r. bp Pa- Jej powodzenie by³o niejako przes¹dzone, we³ Gi¿ycki dokona³ wymiany dóbr z Jakubem bowiem Pu³tusk znów pe³ni³ funkcjê cen- Poddêbkiem, co pozwoli³o powiêkszyæ obszar trum zarz¹du wielkimi dobrami kościelny- miasta o dalsze 3 w³óki. W tym samym okre- mi, obejmuj¹cymi ju¿ 240 wsi oraz znaczn¹ sie wyd³u¿ono rynek, dodaj¹c czêśæ od ratusza czêśæ Puszczy Bia³ej. Dalszy prze³om przy- do nowo wznoszonej kolegiaty (tym samym nios³a unia w Krewie, zawarta w 1385 r., która uzyska³ on swoje aktualne, olbrzymie rozmia- na zawsze usunê³a zagro¿enie ze strony Litwy. ry – jest najd³u¿szym rynkiem w Europie); nie- Na prze³omie XIV i XV w. Krzy¿acy ulokowali bawem pojawi³y siê kramy rynkowe. Kapitu³a w Pu³tusku swoj¹ faktoriê handlow¹. utwierdza³a wzrost miasta (Pu³tusk sta³ siê siedzib¹ archidiakonatu, któremu w 1622 r. podlega³o a¿ 111 paraﬁ i), a powo³anie rozmaitych instytucji kościelnych (m.in. oﬁ cja- latu i szko³y kolegiackiej) sprzyja³o nap³ywo- wi wielu dobrze wykszta³conych ludzi, w tym znacznej liczby absolwentów uniwersytetu krakowskiego, a tak¿e cudzoziemców, m.in. Anglików i W³ochów. W 2. po³. XIV w. wystawiono 4 m³yny wodne, zarówno na odnodze Narwi, jak i na Pe³cie. Przed 1469 r. wybudowano most na Narwi, ulokowany na wysoko- ści brodu pod zamkiem. Wreszcie, w okresie 210 1508−1533 z inicjatywy bpa Erazma Cio³- 210 Ze zbudowanego w latach 1311–1324 zamku, ka murator Jerzy Czach (Czacki) z Chomi¹t postawionego na wcześniejszym grodzisku, umocni³ miasto murami o grubości czterech biskupi płoccy zarządzali swoim dominium cegie³ (1,2 m); wystawiono je jednak tylko od zachodu i pó³nocnego zachodu, pozosta³e Po wystawieniu zamku praktycznie wszy- linie obrony upatruj¹c w nurcie rzeki. Obwa- scy zwierzchnicy diecezji p³ockiej, pocz¹wszy rowania uzupe³nia³a wzniesiona przez tego od czasów bpa Floriana Laskirisa (1318–1334), samego budowniczego wie¿a przy kolegia- przebywali nad Narwi¹ o wiele czêściej ni¿ cie, maj¹ca charakter obserwacyjny. Dziêki w swej nominalnej stolicy. Z wy¿yn zam- murom Pu³tusk do³¹czy³ do elitarnej grupy 4 kowych zarz¹dzali wielkim dominium, miast mazowieckich, obok Warszawy, P³ocka

102 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 110202 22012-08-07012-08-07 08:46:0408:46:04 i £owicza, dysponuj¹cych takimi umocnienia- ³a siê niemal od momentu lokacji Pu³tuska. mi. W latach 1522–1524 przebudowano tak¿e Ju¿ w 1339 r. odnotowano warsztaty szewców, zamek pu³tuski, nadaj¹c mu formy późnogo- a w 1462 r. powsta³ wspólny „cech rzemios³ tyckie i renesansowe. zespolonych”, przeznaczony dla: bednarzy, Tak urz¹dzone miasto sta³o siê jednym z naj- kluczników, ko³odziejów, kowali, mieczników, wa¿niejszych ośrodków Mazowsza, zarówno no¿owników, paśników, rymarzy, siodlarzy, pod wzglêdem politycznym, jak i gospodar- stelmachów, szewców oraz z³otników. Odrêb- czym oraz intelektualnym. W po³. XVI w. by³o ne organizacje mieli m.in. krawcy (ok. 1450), tu ok. 500 domów, zamieszkanych przez ok. zduni, garncarze, rybacy, kupcy, rzeźnicy, pie- 3–4 tys. osób (Warszawa liczy³a w tym czasie karze, oracze, strzelcy, konwisarze, kramarze ok. 10 tys. mieszkañców). W kamienicach, i kuśnierze. Funkcjonowa³y „zak³ady prze- zyskuj¹cych coraz bardziej reprezentacyjne mys³owe”: m³yny, cegielnie, folusze, a tak¿e formy, zamieszkiwali kupcy i rzemieślnicy. „m³yny rudne”, czyli miejsca wydobycia pod- Ich dochody umo¿liwia³y rozwój instytu- darniowej rudy ¿elaza. Kwit³o piwowarstwo; cji miejskich − szko³y, szpitali, przytu³ków. o znakomitym piwie pu³tuskim pisa³ Jan D³u- W po³. XVI w. Pu³tusk by³ najwiêkszym ośrod- gosz. O ile dzia³alnośæ kupiectwa mia³a przede kiem wywozu towarów na ca³ym wschodnim wszystkim charakter wywozowy, to produkty Mazowszu, przede wszystkim zbo¿a i drewna. rzemios³a wp³ywa³y na rozbudowany rynek Jak wynika z dokumentów komory we W³oc- wewnêtrzny, którego niejako symbolem sta³ ³awku, w latach 1537–1576 miejscowe kupiec- siê olbrzymi rynek pu³tuski. W mieście od- two sp³awi³o do Gdañska 3455 ³asztów zbo¿a, bywa³y siê 3 jarmarki, gromadz¹ce rzesze podczas gdy konkurent − £om¿a – 3162 ³aszty, okolicznej ludności oraz licznych kupców ¿y- a wszystkie inne miasta nad Narwi¹ – jedynie dowskich, którym zasadniczo nie wolno by³o 945. Kupcy, których by³o ok. 50 (m.in. Base- przebywaæ w Pu³tusku (choæ w XVII w. zawi¹- ner, Begielek, Brugsmann, Gilgenberg, Jeken- za³a siê niewielka gmina z bó¿nic¹ na Starym broch, Jordan, Konrmarkt, Poddêbek, Szklarz, Mieście). Po³owa mieszkañców zajmowa³a siê Welski, von Werden), pilnie strzegli monopolu rolnictwem, rybo³ówstwem, transportem oraz na handel z Gdañskiem, uzyskuj¹c nañ sto- pos³ugami dla dworu biskupiego. sowny przywilej od króla Zygmunta Augusta. Innym przejawem rozwoju miasta by³a Sami zajmowali siê te¿ skupem po¿¹danych pozycja tutejszego szkolnictwa. Od 1449 r., towarów, pe³ni¹c funkcjê faktorów. Rozwo- gdy powo³ano szko³ê kolegiack¹, obecnośæ jowi pośrednictwa kupców sprzyja³o typowe uczniów sprzyja³a rozwojowi kultury, czytel- dla Mazowsza rozdrobnienie w³asności, które nictwa i drukarstwa. Od XIV w. powstawa³y czyni³o nieop³acalnym samodzielny eksport te¿ ksiêgozbiory. Szczególne znaczenie mia³a nadwy¿ek przez ich wytwórców. Towary z Pu³- biblioteka biskupia, w której przechowywano tuska traﬁ a³y do Gdañska, a stamt¹d wêdro- zachowane do dzisiaj Z³oty kodeks pu³tuski wa³y dalej, najczêściej do Europy Zachodniej. (Codex aureus pultoviensis) z XI w., pierwotnie Handel by³ nies³ychanie zyskowny, zwa¿ywszy, stanowi¹cy w³asnośæ Judyty czeskiej, matki ¿e koszt sp³awu z okolic Ciechanowa w 1531 r. Boles³awa Krzywoustego (obecnie w zbiorach nie stanowi³ nawet jednej pi¹tej ceny, jak¹ uzy- XX. Czartoryskich) oraz Pontyﬁ ka³ Erazma skiwano podczas sprzeda¿y towaru w Gdañ- Cio³ka, wykonany dla bpa p³ockiego w latach sku. Za czêśæ uzyskanych środków kupowano 1503–1518 w Krakowie. Pierwsza drukarnia u ujścia Wis³y towary importowane: sól, suk- pu³tuska powsta³a w 1530 r., na 40 lat przed no, ¿elazo, narzêdzia, miedź, przyprawy, a na- Warszaw¹. Uruchomi³ j¹ Jan z S¹cza, sprowa- stêpnie przewo¿ono je w górê rzek na szkutach dzony przez bpa Andrzeja Krzyckiego, podpi- i komiêgach, zaspokajaj¹c potrzeby miejsco- suj¹cy siê Joannes Sandecensis chalcographus wej ludności i dworu biskupiego. Pultoviae. Innym wybitnym typografem pu³- Liczba rzemieślników wynosi³a ok. 300. tuskim by³ Stanis³aw Murmeliusz, dzia³aj¹cy Obecnośæ tej warstwy spo³ecznej datowa- w po³. XVI w.; opublikowa³ m.in. Carmina

Powiat putuski 103

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 110303 22012-08-07012-08-07 08:46:0508:46:05 na Warmii. Da³o to pocz¹tek s³ynnemu pu³tuskiemu kolegium jezuitów. Kolegium stanowi³o szczytowe osi¹gniê- cie miejscowego szkolnictwa. Dośæ powie- dzieæ, ¿e jego „personel” – oprócz zakonników, za to ze s³u¿b¹ folwarczn¹ i ch³opami − liczy³ kilkaset osób (wśród nich kustosz zegarowy i pracownik do wymierzania kar), a uposa¿enie ziemskie, które stanowi³o m.in. kilkanaście wsi i folwarków oraz dziesiêcina z Przasny- sza, tworzy³o odrêbne latyfundium w obrêbie dóbr biskupich. Wśród nauczycieli, pośród których byli zarówno Polacy, jak i przybysze z zagranicy, pojawili siê czo³owi przedstawi- ciele elity intelektualnej, m.in. t³umacz Biblii ks. Jakub Wujek (piastuj¹cy obowi¹zki rektora kolegium) oraz s³ynny kaznodzieja ks. Piotr Skarga. Zajêto siê tak¿e kszta³ceniem w³asnej kadry w specjalnie powo³anej szkole, do której przyjmowano 3–12 kandydatów (placówka istnia³a do ok. 1594 r.). M³odzie¿ uczy³a siê w 4 211 klasach. Uczniowie przybywali przede wszystkim z Mazowsza i Prus, a tak¿e ze wschodniej 211 Pomnik upamiętniający wielowiekową tradycję drukarską Pułtuska

iocosa non morosa, czyli Pieśni zabawne, a nie zrzêdliwe. Szko³a kolegiacka mia³a wielkie ambicje. Do nauczania w niej sprowadzono akademi- ków krakowskich, a wielu absolwentów pod¹- ¿y³o do stolicy Polski (utar³o siê nawet b³êdne przekonanie, ¿e by³a to ﬁ lia uniwersytetu). W 1558 r. bp Andrzej Noskowski za³o¿y³ dla 212 wychowanków bursê w Krakowie (tzw. mazo- wieck¹), a tak¿e ufundowa³ stypendia dla 40 212 Głaz przypomina XVI-wieczne tradycje teatralne studentów, pod warunkiem, ¿e po ukoñczeniu miasta nauki obejm¹ na 3 lata funkcje nauczycieli w P³ocku lub Pu³tusku. W 1562 r. sejm piotr- Wielkopolski i Kresów. Wśród najbardziej zna- kowski uchwali³ konstytucjê o przekszta³ce- nych wychowanków wymieniæ trzeba kardy- niu szko³y kolegiackiej w odrêbn¹ akademiê, na³a Andrzeja Batorego (1562–1599), bratanka przez co mia³a staæ siê mazowieckim odpo- króla Stefana; jêzykoznawcê Grzegorza Knap- wiednikiem uniwersytetu w Krakowie. Byæ skiego (1564–1638), autora s³ownika ³aciñsko- mo¿e wp³ynê³o to negatywnie na wspó³pra- -grecko-polskiego; wielkiego poetê ³aciñskiego cê z obawiaj¹c¹ siê konkurencji krakowsk¹ i polskiego Macieja Kazimierza Sarbiewskiego wszechnic¹, bowiem w 1564 r. profesorowie (1595–1640); kanclerza wielkiego koronnego ze stolicy ju¿ nie przyjechali. Wobec tego bp Jerzego Ossoliñskiego (1595–1650). Wizyty Noskowski zwróci³ siê do zakonu jezuitów, w kolegium z³o¿yli królowie Stefan Batory aby przys³a³ swoich nauczycieli z Braniewa i Zygmunt III Waza. W 1611 r. odnotowano

104 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 110404 22012-08-07012-08-07 08:46:0508:46:05 rekordow¹ liczbê uczniów – 900, a wg jezuic- szwedzkim odbudowa Pu³tuska uleg³a zresz- kich dokumentów w latach 1566–1773 przez t¹ szybkiemu przerwaniu − w 1703 r. dosz³o kolegium przewinê³o siê ³¹cznie 25 635 ¿aków na przedpolach do wa¿nej bitwy szwedzkich (liczba ta mog³a byæ jednak wiêksza, bowiem wojsk Karola XII z sask¹ armi¹ marsza³ka Ste- nie wiadomo, czy dane, przepisane w pocz¹tku inaua; zakoñczy³a siê ona rzezi¹ Sasów na uli- XIX w., by³y kompletne). cach miasta. W 1634 r. jeden z absolwentów kolegium, Pewne o¿ywienie odnotowano dopiero ok. Jêdrzej Świêcicki, wyda³ najstarszy znany opis 1720 r. Inicjatorami odrodzenia Pu³tuska sta- Mazowsza, zatytu³owany Topograﬁ a sive Ma- li siê wówczas trzej bracia Za³uscy, zarazem soviae descriptio. Umieści³ w nim niemal lite- kolejni biskupi p³occy w okresie 1691–1736. racki portret Pu³tuska w okresie z³otego wieku W przeciwieñstwie do innych instytucji miasta, rozpoczynaj¹cy siê od s³ów: Pu³tusk Rzeczypospolitej tamtego okresu diecezja jest czo³owym miastem i rezydencj¹ biskupa posiada³a niezbêdne środki, bowiem dobra p³ockiego, wybijaj¹cym siê znacznie ponad kościelne, obejmuj¹ce tak¿e Puszczê Bia³¹, inne miasta na tym szlaku le¿¹ce. Do jego nadal dostarcza³y na rynek ciesz¹ce siê nie- wzrostu przyczyni³a siê Narew w wielu miej- s³abn¹cym popytem drewno, miód i produkty scach rozlana szeroko i wezbrana zimowymi leśne. Zdo³ano podźwign¹æ bardzo zniszczony wodami tak szeroko, ¿e mog³aby zagroziæ s¹- zamek, nadaj¹c mu formy barokowe. Jezuici siednim mieszkañcom, gdyby nie hamowa³y wybudowali nowy kośció³ pw. Świêtych Pio- jej od brzegu z tej strony bia³e, piaszczyste wy- tra i Paw³a, przyst¹pili te¿ do rozwijania kole- nios³ości skarpy. gium, ale szko³a nie osi¹gnê³a ju¿ dawnego po- Jak wiele innych ośrodków staropolskich, ziomu. Po kasacie zakonu jezuitów placówka Pu³tusk ulega³ od czasu do czasu niszczyciel- przesz³a pod pieczê Komisji Edukacji Narodo- skim klêskom ¿ywio³owym, takim jak wiel- wej. W 1781 r. przekazano j¹ z kolei benedyk- kie po¿ary w 1613 r. (sp³onê³o ca³e miasto tynom z P³ocka. Pomimo czêściowej odbudo- wraz z kolegiat¹), 1633 i 1645 r. (czêśæ miasta wy, Pu³tusk nie osi¹gn¹³ ju¿ dawnej pozycji. oraz kośció³ i kolegium jezuitów), epidemie Z opisu miasta, pochodz¹cego z 1729 r., do- w 1559, 1564–1565, 1571, 1580, 1607 i 1652 r. wiadujemy siê, ¿e z ogólnej liczby 342 posesji oraz szczególnie czêste powodzie. Dopóki jed- a¿ 146 placów sta³o pustych, a 79 zabudowano nak podstawy jego pozycji nie by³y zagro¿one, tylko czêściowo. W 1785 r. liczba pustych pla- odbudowywa³ siê stosunkowo szybko (a odbu- ców spad³a do 111; oznacza to, ¿e przez ponad dowa taka dawa³a z regu³y szansê na moderni- 55 lat zdo³ano zabudowaæ tylko 35 posesji. zacjê), zyskiwa³ tak¿e nowe, znaczne fundacje, Miasto nawiedzi³y ponadto 2 wielkie po¿ary m.in. w 1648 r. kośció³ i klasztor Reformatów, (1782, 1798) oraz najwiêksza z odnotowanych wystawiony ze środków Wojciecha Wessla. do dziś powodzi (1786). Mieszkañcy zajmowa- Prawdziwe spustoszenie przyniós³ dopiero li siê rolnictwem, wyszynkiem i rzemios³em; najazd szwedzki w 1655–1656 r., który obró- najwa¿niejsze cechy skupia³y kupców i oraczy. ci³ w ruinê znaczne po³acie terytorium Rze- Miejsce uprzednich foluszy, m³ynów rudnych czypospolitej, przerywaj¹c i uniemo¿liwiaj¹c i cegielni zajê³y niemal wy³¹cznie m³yny zbo- na d³ugo dalszy rozwój. Dodatkowym czyn- ¿owe, dzia³aj¹ce na rzecz lokalnego rynku, nikiem negatywnym okaza³o siê równoczes- w szczególności zaopatrzenia uczniów i ¿o³- ne za³amanie rynku zbo¿a. W 1676 r. liczba nierzy (panosz¹ca siê w Polsce armia rosyjska mieszkañców Pu³tuska by³a a¿ dziesiêciokrot- czêstokroæ wybiera³a Pu³tusk jako miejsce nie ni¿sza ni¿ przed potopem – ¿y³o tu tylko kwaterunku). 341 osób – i do pocz¹tku XVIII w. wzros³a za- Po powstaniu kościuszkowskim, w któ- ledwie do nieca³ych 2 tys., a poziom sprzed na- rym Pu³tusk odegra³ istotn¹ rolê jako jedno jazdu Szwedów uzyska³a po 1800 r. (g³ównie z miejsc dyslokacji brygady gen. Madaliñskie- dziêki zniesieniu przez w³adze pruskie zaka- go, kiedy ta wypowiedziawszy pos³uszeñstwo zu osiedlania siê ¯ydów). Podjêta po potopie ruszy³a do Kościuszki do Krakowa (niektórzy

Powiat putuski 105

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 110505 22012-08-07012-08-07 08:46:0708:46:07 twierdz¹ nawet, ¿e faktycznie powstanie wziê- tar³ sam Napoleon, który pozosta³ tu przez ³o swój pocz¹tek w Pu³tusku) – miasto znala- 8 dni. Bitwa mia³a ogromne znaczenie dla z³o siê w 1795 r. w zaborze pruskim, w obrêbie kampanii, co spowodowa³o uwiecznienie prowincji Prusy Nowowschodnie. Ten nied³u- jej na £uku Tryumfalnym w Pary¿u. Pu³tusk gi sk¹din¹d okres przyniós³ nieoczekiwany sta³ siê świadkiem tak¿e drugiej bitwy wojsk impuls rozwojowy, przede wszystkim wsku- napoleoñskich, mniej znanej ni¿ pierwsza, tek wskrzeszenia handlu ku otwartym teraz przez prof. Andrzeja Nieuwa¿nego nazwanej portom na Ba³tyku; jego efekty by³y jednak nawet „zapomnian¹”. Dosz³o do niej 13–14 w du¿ej mierze poch³aniane przez bardziej do- maja 1807 r., a udzia³ wziê³y z jednej strony tkliwe ni¿ wcześniej zobowi¹zania podatko- oddzia³y rosyjskie gen. Tuczkowa, a z drugiej we. Dokona³ siê tak¿e prze³om w³asnościowy. – sojusznicy Francji Bawarczycy, dowodzeni W³adze pruskie zsekularyzowa³y po wielu wie- formalnie przez 21-letniego nastêpcê tronu, kach istnienia biskupie „ksiêstwo pu³tuskie”, ksiêcia Ludwika, a faktycznie przez gen. Car- do 1800 r. przejmuj¹c wszystkie za wyj¹tkiem la Philippa von Wrede. Starcie zakoñczy³o siê zamku dotychczasowe dobra duchowne. Mia- zwyciêstwem Bawarczyków. Później wojska sto i okolica wesz³y do tzw. domeny, stanowi¹c z po³udniowych Niemiec pod¹¿y³y na wschód, maj¹tek króla pruskiego. W Pu³tusku rozloko- w chwili zawarcia rozejmu w czerwcu 1807 r. wa³y siê powiatowa komisja sprawiedliwości dochodz¹c do Zambrowa. oraz garnizon z³o¿ony z 9. batalionu ﬁ zylie- rów. Pomimo programowego zeświecczania, w³adze pruskie zezwoli³y na dalsze funkcjonowanie szko³y benedyktyñskiej w dawnym kolegium jezuickim. Nastêpn¹ zmianê przynios³a klêska Prus w wojnie z Napoleonem jesieni¹ 1806 r. Miasto odczu³o to bezpośrednio, bowiem 26 grudnia 1806 r. dosz³o na jego przedpolach do wielkiej, ale nierozstrzygniêtej bitwy armii francuskiej z wojskami rosyjskimi, broni¹cymi przepraw na Wkrze i Narwi. Id¹ce na Pu³tusk i most na Narwi 30-tysiêczny korpus marsza³ka Lan- nesa oraz dywizja Gudina z korpusu marsza³- ka Davouta zosta³y niespodziewanie zaatako- wane na zachód od miasta przez 45-tysiêczn¹ armiê rosyjsk¹ pod dowództwem genera³a von Bennigsena. Bitwa by³a nies³ychanie zaciêta, a jej dramatyzm spotêgowa³y warunki pogo- dowe – burza deszczowo-śnie¿na, która spad- ³a na obszar roztopów, pokryty ju¿ wcześniej g³êbokim b³otem. Straty stron by³y bardzo wysokie – ok. 7 tys. po stronie francuskiej i ok. 5 tys. Rosjan. Pomimo braku rozstrzygniêcia na polu walki, ostateczny wynik okaza³ siê jednak korzystniejszy dla Wielkiej Armii. Ro- sjanie podjêli bowiem fataln¹ dla siebie decy-

zjê o nocnym odwrocie przy bardzo niesprzy- 213 jaj¹cej aurze. W efekcie do miasta wkroczyli Francuzi, znajduj¹c w zabudowaniach setki 213 Pamiątkowa tablica na „Kamienicy Napoleona” (Rynek 29) rannych wrogów. 28 grudnia do Pu³tuska do-

106 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 110606 22012-08-07012-08-07 08:46:0708:46:07 Pu³tusk znalaz³ siê w Ksiêstwie Warszaw- dyktyñska, ówcześnie nosz¹ca nazwê Szko³y skim. Sojusz z Francj¹ pozna³ niestety od naj- Wojewódzkiej Ksiê¿y Benedyktynów. Jeszcze gorszej strony, czyli maksymalnej eksploatacji jednym czynnikiem miastotwórczym by³a ekonomicznej przez armiê napoleoñsk¹, za- obecnośæ garnizonu wojskowego – w 1830 r. chowuj¹c¹ siê na dodatek jak w podbitym kra- stacjonowa³ tu 8. pu³k piechoty pod dowódz- ju, toleruj¹c¹ bezprawne ekscesy ¿o³dactwa. twem Jana Skrzyneckiego. W przeddzieñ po- Rekwizycje ze strony komisarzy francuskich wstania listopadowego liczba mieszkañców przybra³y tak¹ skalê, ¿e dyrektor resortu spraw wzros³a do 4,4 tys. wewnêtrznych pisa³ w pocz¹tkach kwietnia Kolejna zapaśæ wi¹za³a siê z wybuchem i kon- 1807 r.: Wkrótce zmieni siê ten kwitn¹cy po- sekwencjami zrywu narodowego 1830−1831 r. wiat [pu³tuski] w pustyniê, gdy¿ jedni z g³o- Pu³tusk znalaz³ siê w bezpośrednim s¹siedz- du umieraj¹, drudzy domy i wsie opuszczaj¹, twie dzia³añ wojennych, a w zamku umiej- a domy opuszczone rozbierane i spalone zo- scowiono szpital polowy. Wojna przynios³a staj¹. Nachodzi i zbli¿a siê czas siewu, ¿aden epidemiê cholery i represje gospodarcze wobec rolnik nie mo¿e siê ani z koñmi, ani z byd³em Królestwa ze strony Rosji – zamkniêcie tam- w polu dla uprawy roli pokazaæ, bo mu zaraz tejszego rynku m.in. dla rozwijanego w³aśnie zabrane bêdzie. Niezwyk³e, ¿e w tych arcy- w Pu³tusku przemys³u sukienniczego (nie- trudnych warunkach nadal funkcjonowa³a dawno sprowadzeni rzemieślnicy wyemigro- szko³a benedyktyñska, ciesz¹ca siê patrona- wali). Szacuje siê, ¿e pod wzglêdem strat potem mieszkaj¹cego na sta³e w Pu³tusku bpa niesionych wskutek powstania, na Mazowszu p³ockiego Tomasza Ostaszewskiego. Epokê tylko Ostro³êka przewy¿sza³a Pu³tusk. Miasto napoleoñsk¹ zamknê³y w Pu³tusku dwa wiel- popad³o w dziesiêcioletni¹ stagnacjê, z której kie przemarsze wojsk. Najpierw pokonanej zaczê³o wychodziæ dopiero w latach 40. XIX w. Wielkiej Armii, a nastêpnie ci¹gn¹cych za ni¹ Do o¿ywienia przyczynia³y siê zmiany w ota- oddzia³ów rosyjskich. Tak jak poprzednio: czaj¹cych wsiach, gdzie od 1846 r. prowadzono kwaterunki, fura¿, rekwizycje, a czasem zwy- szeroko zakrojone oczynszowanie, a w 1861 r. k³e zbrodnie, dokonywane przez maruderów, w ogóle zniesiono pañszczyznê, zamieniaj¹c doprowadzi³y miasto i jego okolice do stanu j¹ na tzw. okup. Przez ca³y okres miêdzypo- niemal katastrofy humanitarnej. wstaniowy zaznacza³ siê te¿ wyraźny, szybszy W 1815 r. Pu³tusk zosta³ w³¹czony do Króle- ni¿ gdzie indziej, przyrost liczby ludności ¿y- stwa Polskiego. W nowym porz¹dku zaj¹³ eks- dowskiej, oznaczaj¹cy tak¿e rozwój ich trady- ponowane miejsce, bêd¹c drugim po P³ocku cyjnych zajêæ – rzemios³a i handlu. ośrodkiem pó³nocnego Mazowsza, jak rów- Okres powstania styczniowego zapisa³ siê, nie¿ siedzib¹ jednego z 6 obwodów. W 1820 r. zw³aszcza w 3 pierwszych kwarta³ach 1863 r., mieszka³o tu 2832 chrześcijan i 549 wyznaw- bardzo intensywnymi walkami w ca³ej okoli- ców judaizmu, sta³y 33 domy murowane i 17 cy, aczkolwiek do zdobycia silnie umocnione- drewnianych. Pozycjê miasta umacnia³o pogo miasta nie dosz³o wskutek stacjonowania ³o¿enie na trakcie kowieñskim, wiod¹cym w nim jednej z najsilniejszych rosyjskich za- z Warszawy do Petersburga; powodowa³o ³óg wojskowych na pó³nocnym Mazowszu. to m.in. czêste wizyty carów (m.in. Aleksander Po opanowaniu przez zaborcê sytuacji w stycz- I w 1820 i 1825 r.). W ramach inwestycji pro- niu 1864 r., Pu³tusk i jego mieszkañcy stali siê wadzonych w Królestwie Polskim przez ksiêcia oﬁ arami dotkliwych represji. Zlikwidowano Ksawerego Druckiego-Lubeckiego w mieście ciesz¹c¹ siê szacunkiem szko³ê benedykty- osadzono grupê sukienników, sprowadzonych nów, przekszta³caj¹c j¹ w szko³ê obwodow¹ z Pomorza. W 1826 r. Staszic zaproponowa³ z jêzykiem rosyjskim w zwiêkszonym wy- wzniesienie osady fabrycznej na obszarze miarze godzin. ¯eby zaświadczyæ o zupe³nym Starego Miasta i ówczesnego folwarku Górki. uśmierzeniu nastrojów, Rosjanie urz¹dzili Nadal funkcjonowa³ sp³aw drewna do Gdañ- te¿ w mieście bal. Do udzia³u wezwano tak¿e ska, prowadzi³a tak¿e dzia³alnośæ szko³a bene- Polaków. Na bal ten kazano przyjśæ wszyst-

Powiat putuski 107

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 110707 22012-08-07012-08-07 08:46:0808:46:08 kim urzêdnikom z rodzinami. Ci stawili siê ska nie chcia³a, a¿eby podró¿nych zmierza- o określonej godzinie, odpowiednio ubrani, j¹cych do stolicy, w tym samego imperatora, ale ¿aden nie przyprowadzi³ ¿ony ani córki. straszy³y rudery lub pogorzeliska. Ka¿dego przybywaj¹cego wypytywali Moska- Wspomniany brak elektryczności mia³ swo- le o familiê, na pozór zadawalniaj¹c siê odpo- je osobliwe konsekwencje w postaci d³ugo- wiedziami, ale potajemnie pos³ali ¿o³nierzy trwa³ego funkcjonowania w mieście oświetle- do domów i kazali gwa³tem sprowadziæ kobie- nia gazowego. ty. Jak któr¹ zastali ¿o³nierze, ubran¹ czy nie, Pierwsza wojna światowa oznacza³a dla Pu³- nawet z ³ó¿ek, bo późna by³a ju¿ pora, pości¹- tuska kolejne k³opoty. Front stan¹³ na d³ugo gali i przypêdzili na bal, nastêpnie zamknêli zaledwie kilkadziesi¹t kilometrów od miasta, urzêdników i ich familie w jednej sali, a sami co ści¹gnê³o na nie wszystkie problemy zwi¹- ze swoimi krasawicami i muzyk¹ bawili siê zane z po³o¿eniem w strefi e przyfrontowej: przez ca³¹ noc prawie, potem dopiero Pola- kwaterunki, fura¿e, szpitale polowe, rannych, ków uwolnili z aresztu. rekwizycje, epidemie, maruderów i dezerte- Obraz Pu³tuska z lat 90. XIX w. przynosi rów. Ostatecznie obrona rosyjska za³ama³a siê, nam wydany wówczas tom S³ownika Geogra- a 24 lipca 1915 r. do Pu³tuska weszli Niem- fi cznego Królestwa Polskiego i innych krajów cy. Nowy okupant powo³a³ radê miejsk¹, s³owiañskich. Miasto mia³o od 1866 r. status po czym… zagrozi³ jej uwiêzieniem, je¿eli siedziby powiatu w guberni ³om¿yñskiej (zer- miasto nie zap³aci wyznaczonej kontrybucji. wano tym samym datuj¹cy siê od wielu stule- Znakomita pamiêtnikarka Jadwiga Waydel- ci historyczny zwi¹zek Pu³tuska z P³ockiem). Dmochowska bawi³a w tamtych dniach w Pu³- Liczy³o 9046 mieszkañców, w tym 4756 wy- tusku: Miasteczko robi³o wra¿enie przygnê- znawców judaizmu (52,5%) i 4143 katolików biaj¹ce; g³êbokie rynsztoki po obu stronach (45,8%). Dzia³a³y w nim gimnazjum mêskie, brukowanych kocimi ³bami ulic, wywalane szko³a pocz¹tkowa mêska, szko³a pocz¹tko- wapnem i chlorkiem rozsiewa³y chwytaj¹- wa ¿eñska, 2 szko³y pocz¹tkowe ogólne, okrêg cy za gard³o zapach. W wiêkszości domów zjazdu sêdziów pokoju dla guberni ³om¿yñ- i sklepów pozamykane na g³ucho okiennice, skiej, s¹d pokoju Pu³tuska i Nasielska, urz¹d na rogach obok tabliczek z nazw¹ ulic groźne, powiatowy, stacja telegrafi czna i pocztowa. zawieszone przez Niemców napisy: „Tyfus!”, Znaczenie gospodarcze mia³y: przystañ na Na- „Cholera”, no i oczywiście moc drogowska- rwi („dla wywozu zbo¿a i przywozu soli”), 2 zów orientacyjnych ze strza³kami. Zajechali- browary, m³yn parowy, tartak i destylarnia. Jak śmy do hotelu. Ostrzegano nas, byśmy nie pi³y g³osi opis: Miasto samo po wielkim po¿arze surowej wody i my³y siê w roztworze karbolu z 1875 r. odbudowane na nowo z muru, sk³a- lub chinozolu. Wyruszy³yśmy od razu do szpi- da siê przewa¿nie z jednopiêtrowych domów. tala wojskowego przy miejscowych koszarach. Szerokie ulice brukowane, wysadzone kaszta- Warunki by³y rozpaczliwe; pomimo zbiorowe- nami przewa¿nie, z chodnikami asfaltowymi. go wysi³ku wziêtych do niewoli lekarzy i sani- Zwa¿my jeszcze, ¿e choæ Pu³tusk ci¹gle jesz- tariuszy oraz ekipy czerwonokrzyskiej szpital cze utrzymywa³ siê na liście 15 najwiêkszych nie móg³ pomieściæ rannych i chorych. Czêśæ ośrodków Mazowsza, to ominê³a go najbar- chorych le¿a³a w koszarach na s³omie. Chorzy dziej epokowa inwestycja stulecia – kolej; gor¹czkowali, majaczyli, operacje i amputacje wprowadzenie elektryczności nast¹pi³o dopie- odbywa³y siê przy świetle lampek naftowych. ro w okresie I wojny światowej (1916). Sk¹d Pu³tusk nie by³ zelektryfi kowany. w takim razie bra³y siê środki na odbudowy Sytuacja polepszy³a siê nieco po odsuniêciu po powodziach i po¿arach? Nadal pe³ni³ funk- siê frontu, aczkolwiek wyj¹tkowo dotkliwa cjê regionalnego centrum handlu, lokalnego by³a eksploatacja ekonomiczna, prowadzona ośrodka administracji i oświaty. Nadto Pu³tu- przez w³adze niemieckie. Jeszcze w 1915 r. skowi ci¹gle sprzyja³o po³o¿enie przy trakcie siedmioklasowe gimnazjum rosyjskie prze- wiod¹cym do Petersburga; administracja car- kszta³cono w polskie, za jego patrona obieraj¹c

108 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 110808 22012-08-07012-08-07 08:46:0808:46:08 ks. Piotra Skargê. Pod koniec tego roku w mie- za³ siê katastrofalny. W powiecie uprowadzono ście otwarto w Domu Ludowym pierwsze 10 tys. koni, zabrano wszystkie wozy, zarekwi- w dziejach kino. Jesieni¹ 1916 r. w Pu³tusku rowano wszystkie p³ody rolne. zjawi³ siê pierwszy od dziesiêcioleci polski od- Lata 20. XX w. okaza³y siê dla miasta trud- dzia³ – 5. pu³k Legionów. Rozwinê³a siê siatka nym okresem. Nie ustêpowa³o bezrobocie, za- Polskiej Organizacji Wojskowej. robki by³y marne, zw³aszcza wobec panuj¹cej Niepodleg³a Polska da³a Pu³tuskowi status dro¿yzny, nie rozwija³ siê przemys³; dośæ po- siedziby powiatu w województwie warszaw- wiedzieæ, ¿e najwiêkszy zak³ad, fabryczka na- skim. W³¹czono do niego tak¿e ośrodki bêd¹ce le¿¹ca do ¿ydowskiej rodziny Nowomiñskich, dziś siedzibami odrêbnych jednostek admini- zatrudnia³ w 1928 r. zaledwie 20 robotników. stracyjnych – Nasielsk i Wyszków. W 1921 r. O wiele wiêksze znaczenie mia³o rzemios³o, miasto liczy³o 13 504 mieszkañców, w tym którego produkty rozprowadzano na targach, 55,1% katolików, 43,8% wyznawców judai- organizowanych na rynku 2 razy w miesi¹cu. zmu, 0,8% protestantów i 0,2% prawos³aw- Zdarza³y siê te¿ sukcesy: otwarcie szpitala nych. zakaźnego (1921), czêściowa elektryﬁ kacja Zanim sytuacja powojenna zdo³a³a siê usta- bilizowaæ, trzeba by³o zmierzyæ siê bezpo- średnio w Armi¹ Czerwon¹, która ca³¹ moc¹ natar³a na Polskê. 7 sierpnia 1920 r. sowiec- ka kawaleria po raz pierwszy pojawi³a siê na prawym brzegu Narwi, przeprawiwszy siê poni¿ej Ró¿ana. 9–10 sierpnia nast¹pi³ atak na Pu³tusk. Obrona miasta, pomimo apeli gen. W³adys³awa Sikorskiego, który przyby³ tu osobiście, rych³o siê za³ama³a. 11 sierpnia do Pu³tuska wkroczy³a Armia Czerwona; nie-

bawem pod jej kontrol¹ znalaz³ siê ca³y powiat. 214 Bolszewicy szybko zainstalowali w mieście podstawowe ogniwa swego aparatu w³adzy. Za- 214 Oczekujący przed budynkiem sądu w Pułtusku. Zdjęcie z lat 1920−1939 (NAC) rz¹d cywilny przej¹³ „rewkom” (komitet rewo- lucyjny) na czele z Rosjaninem Tofmakowem; jego dzia³ania sprowadza³y siê do organizacji miasta (ok. 1924), budowa rzeźni miejskiej wieców, rozrzucania ulotek, a przede wszyst- z wydzielonym dzia³em uboju rytualnego kim rabowania zamo¿niejszych sklepów, do- (ok. 1930). Pu³tusk korzysta³ z otwarcia sta- mów i obejśæ. 15 sierpnia do akcji wkroczy³a ³ego mostu na Narwi pod Zegrzem (1931), „czerezwyczajka” (policja polityczna), aresztu- co zapewni³o mu ³atwe po³¹czenie z Warsza- j¹c m.in. burmistrza Stanis³awa Śniegockiego. w¹. Du¿y wp³yw na ¿ycie miasta mia³a obec- Rz¹dy wroga potrwa³y jednak ledwie kilka dni, nośæ rozlokowanego w by³ych koszarach car- bowiem pod Warszaw¹ rozpocz¹³ siê pamiêtny skich 13. pu³ku piechoty. By³a to jednostka „Cud nad Wis³¹”. Ju¿ wieczorem 17 sierpnia o bardzo ciekawej tradycji, zawi¹zana samo- do miasta wdar³y siê oddzia³y 15. pu³ku pie- rzutnie 7 listopada 1918 r. w Siedmiogrodzie choty p³k. Zalewskiego; niebawem przepra- z austriackiej formacji o tej samej nazwie, wi³y siê przez Narew, ruszaj¹c w dalsz¹ pogoñ w której Polacy stanowili 80% stanu osobowe- za Rosjanami. W mieście dosz³o do aktów go. Po dotarciu do Ojczyzny ¿o³nierze 13. pp. zemsty na tych, którzy wspó³pracowali z bol- wziêli udzia³ w odsieczy Lwowa, a nastêpnie szewikami. Krwawy pogrom dotkn¹³ w szcze- walczyli z Ukraiñcami w Galicji Wschodniej, gólności ¯ydów, pośród których byli dzia³acze Czechami na Śl¹sku Cieszyñskim oraz bol- kilku partii lewicowych o sympatiach komu- szewikami (m.in. pod Ossowem). W marcu nistycznych. Bilans najazdu ze wschodu oka- 1921 r. wywodz¹ca siê z zaboru austriackie-

Powiat putuski 109

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 110909 22012-08-07012-08-07 08:46:0808:46:08 go jednostka zosta³a ulokowana w Pu³tusku, ma³¿eñskich, wymierzony w przyrost natu- gdzie przebywa³a a¿ do września 1939 r. ralny ludności na terenach anektowanych. Wspomnijmy jeszcze, ¿e Pu³tusk by³ jednym Elit¹ „Ostenburga” stali siê volksdeutsche, z nielicznych miast Mazowsza, gdzie istnia³ rekrutowani g³ównie spośród kolonistów nie- sta³y teatr, prowadzony przez Towarzystwo mieckich. W mieście pojawi³o siê tak¿e wielu Muzyczno-Dramatyczne. W ka¿dym sezonie Niemców ba³tyckich, pochodz¹cych z krajów dawano kilkanaście spektakli, m.in. sztuk zaanektowanych przez ZSRR. Wybudowano znakomitego dramaturga Jerzego Szaniaw- dla nich 4 bloki mieszkalne przy obecnych skiego z niedalekiego Zegrzynka. Co ciekawe, ulicach Traugutta i 17 Sierpnia. Dzia³aniom muzykê na ¿ywo wykonywa³a w nich orkiestra okupantów stara³ siê przeciwstawiaæ miejsco- pu³kowa. W 1938 r. Pu³tusk liczy³ ok. 17,4 tys. wy ruch oporu (AK, NSZ, ch³opskie „Rac³awi- mieszkañców, w tym 7,3 tys. ¯ydów (41,9%). ce”, w 1944 r. tak¿e PPR i AL). Okupacja niemiecka dotar³a do Pu³tuska bardzo szybko. Wojska Wehrmachtu, zainte- resowane przede wszystkim strategiczn¹ przepraw¹ na Narwi, natar³y na miasto w wielkiej sile i pomimo rozpaczliwych wysi³ków obroñców, zdo³a³y opanowaæ je ju¿ 7 września 1939 r. Zgodnie z dekretem Hitlera z 8 paź-

216

216 Budynek, w którym w okresie okupacji mieścił się hitlerowski obóz pracy przymusowej

Niemcy opuścili Pu³tusk dopiero 16 stycznia

215 1945 r., ale nacieraj¹ce wojska sowieckie pojawi³y siê nad Narwi¹ ju¿ na pocz¹tku września 215 Widok od strony zamku w kierunku pułtuskiego 1944 r. Hitlerowcy jednak zd¹¿yli wysadziæ rynku, 1939 r., wyd. Fritz Krauskopf, Królewiec most, a ich oddzia³y okopaæ siê i umocniæ. Ludnośæ cywiln¹ wysiedlono, miasto zosta³o dziernika Pu³tusk i powiat zosta³y bezpośred- zaminowane. Prze³om nadszed³ dopiero wraz nio w³¹czone do Rzeszy jako czêśæ rejencji cie- z wielk¹ ofensyw¹ zimow¹ Armii Czerwonej, chanowskiej w sk³adzie prowincji Po³udniowe która zmusi³a Niemców do ucieczki w obawie Prusy Wschodnie. Nazwê miasta zmieniono przed okr¹¿eniem. Bilans piêcioletniej przyna Ostenburg („Zamek Wschodni”). Zgod- nale¿ności miasta do III Rzeszy by³ tragiczny. nie ze „standardami” III Rzeszy natychmiast Zginê³o, zaginê³o lub wyjecha³o 50% miesz- rozpêtano terror wobec ludności ¿ydowskiej. kañców – prawie wszyscy ¯ydzi (w 1945 r. by³o Ca³kowite wypêdzenie ¯ydów nast¹pi³o ich tylko 5), a tak¿e osoby zabrane na roboty ju¿ 22 września (niektórych zamordowano, do Niemiec, aresztowane, uciekinierzy itd. czêśæ traﬁ ³a do warszawskiego getta, czêśæ Liczba ludności, wynosz¹ca przed wojn¹ 17,4 zdo³a³a uciec do w³¹czonego do ZSRR Bia³ego- tys., skurczy³a siê do ledwie 8770 osób w sierp- stoku). Pośród licznych szykan, które dotknê- niu 1945 r. Powa¿nie uszkodzone by³y kościo- ³y Polaków, wymieñmy akcjê wysiedleñcz¹ ³y, a w samym mieście a¿ 80% budynków by³o zim¹ na prze³omie 1940 i 1941 r. oraz wprowa- zburzonych; na tzw. wyspie, stanowi¹cej serce dzony 1 października 1941 r. w ca³ej rejencji Pu³tuska, do remontu i wykorzystania nada- ciechanowskiej zakaz zawierania zwi¹zków wa³o siê tylko 10 domów. O rozmiarach znisz-

110 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 111010 22012-08-07012-08-07 08:46:0908:46:09 czeñ niech świadczy wizyta w 1946 r. sekreta- odbudowy starówki mianowano konserwatora rza generalnego UNRRA, Fiorella La Guardii, wojewódzkiego Micha³a Szymañskiego. Pracê któremu Pu³tusk – obok Warszawy – ukazano nad merytoryczn¹ stron¹ rekonstrukcji, a tak- jako przyk³ad zupe³nego zniszczenia Polski ¿e pieczê nad przekszta³ceniami urbanistycz- w okresie II wojny światowej. nymi, powierzono zespo³owi architektów Sytuacja pierwszych lat po wojnie by³a nie- Politechniki Warszawskiej na czele z Kazimie- zwykle napiêta z powodów politycznych. Ofi a- rzem Wejchertem (vide K. Wejchert, Pu³tusk, rami prześladowañ ze strony Powiatowego „Architektura” nr 4/1949). Zakoñczenie prac Urzêdu Bezpieczeñstwa Publicznego (PUBP) nast¹pi³o w latach 50. XX w., ale np. rekon- byli g³ównie akowcy, ale dopuszczano siê te¿ strukcja ratusza dopiero w 1958 r. wielu czynów o charakterze chuligañskim, W epoce stalinowskiej Pu³tusk ponownie najczêściej pod wp³ywem alkoholu. Bezkar- uzyska³ status miasta powiatowego, co wi¹za- ni z pocz¹tku ubecy stali siê szybko celem ³o siê z pewnymi nak³adami inwestycyjnymi. dzia³añ zbrojnego podziemia. Szczególnie Jednym z najbardziej znacz¹cych przedsiê- spektakularne by³y atak oddzia³u NZW pod wziêæ by³a budowa postulowanej i projekto- Lubielem 8 maja 1946 r. (12 zabitych) oraz od- wanej ju¿ w miêdzywojniu linii w¹skotorowej bicie przez NZW i WiN wiêzienia w Pu³tusku Nasielsk−Pu³tusk, któr¹ uruchomiono pod 25 listopada 1946 r., z którego uwolniono 47 koniec lipca 1950 r. Jednak¿e „walka o handel” wiêźniów. Oddzia³y antykomunistyczne dzia- doprowadzi³a do os³abienia bardzo silnego do- ³a³y w zanarwiañskiej czêści powiatu a¿ do lat t¹d, tworz¹cego wiêkszośæ miejsc pracy, miej- 1950–1951. scowego rzemios³a. Kolejne inwestycje przy- Odbudowa miasta by³a niezwykle trudna, nios³a natomiast podjêta na prze³omie lat 50. z pocz¹tku brakowa³o nie tylko opa³u, ale na- i 60. XX w. decyzja o „deglomeracji” stolicy, wet świat³a. Wczesn¹ wiosn¹ 1945 r. Armia oznaczaj¹ca tak¿e przeniesienie poza Warsza- Czerwona wystawi³a prowizoryczny most wê czêści tamtejszych zak³adów. Ju¿ w 1958 r. drewniany na Narwi poni¿ej zamku, na ulice uruchomiono zak³ad przemys³u dziewiarskie- powoli powraca³o ¿ycie, ale do koñca 1946 r. go „Pe³ta”. W 1963 r. uruchomiono Polam- uda³o siê odnowiæ tylko 10 obiektów. Rekon- -Pu³tusk, bêd¹cy fi li¹ ówczesnych sto³ecznych strukcja Pu³tuska sta³a siê mo¿liwa dziêki Zak³adów Wytwórczych Lamp Elektrycznych decyzji o podporz¹dkowaniu jej warszawskie- im. Ró¿y Luksemburg. W 1973 r. zak³ad usa- modzielni³ siê, a pod koniec PRL by³ najwiêk- szym pracodawc¹ w mieście, zatrudniaj¹cym ponad tysi¹c pracowników. Na podobnych za- sadach pojawi³y siê fi lia Warszawskiej Fabryki Platerów „Hefra”, oddzia³ Centrali Nasiennej i kilka innych. Funkcjonowanie przemys³u sprzyja³o budowie nowych osiedli mieszka- niowych, niestety – czêsto w formie typowych dla PRL bloków. Powa¿nym ciosem dla miasta by³a natomiast reforma administracyjna z 1975 r. Likwidacja powiatów spowodowa³a 217 sprowadzenie Pu³tuska jedynie do roli cen- 217 Kamień obok zamku w Pułtusku, upamiętnia- trum gminy, a inwestycje w³adz centralnych jący żołnierzy z 1. batalionu saperów, którzy pop³ynê³y do konkurencyjnych ośrodków, zginęli podczas rozminowywania kraju w latach które w nowym uk³adzie zosta³y stolicami 1945−1948 województw – Ciechanowa, Ostro³êki i £om- ¿y. Od zupe³nej degradacji uratowa³a miasto mu Biuru Odbudowy Stolicy. Postanowiono decyzja w³adz o ulokowaniu w nim centrum przywróciæ miasto do stanu z 1939 r., a szefem kontaktów z Polakami za granic¹, czyli Domu

Powiat putuski 111

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 111111 22012-08-07012-08-07 08:46:1008:46:10 Polonii; pomimo niesprzyjaj¹cych okoliczno- doktoraty od 2001 r.). W 2002 r. uczelnia zy- ści, pozwoli³o to staæ siê Pu³tuskowi jednym ska³a imiê Aleksandra Gieysztora, od 2006 r. z najwa¿niejszych ośrodków turystycznych jej oﬁ cjalna nazwa brzmi „Akademia Huma- pó³nocnego Mazowsza. nistyczna im. Aleksandra Gieysztora”. Warto jeszcze wspomnieæ o nawiedzaj¹cych Od 1 stycznia 1999 r. Pu³tusk znów stanowi miasto klêskach ¿ywio³owych – powodziach. stolicê powiatu. Jedna z najwiêkszych dotknê³a Pu³tusk 17 kwietnia 1958 r. Narew wdar³a siê do miasta, Zabytki Pułtuska a g³êbokośæ wody na rynku osi¹gnê³a 110 cm. Do miasta przyby³ premier Cyrankiewicz, Rynek

Powsta³ w 2 fazach. Po 1339 r. funkcjonowa³ na placu miêdzy zamkiem i ratuszem, nastêp- nie w XV w. zosta³ przed³u¿ony a¿ do kolegiaty, uzyskuj¹c 400 m d³ugości (najd³u¿szy w Eu- ropie!). Otoczony kamieniczkami i wy³o¿ony rzadko spotykanymi w tak du¿ej ilości i zachowanymi w dobrym stanie kocimi ³bami prze- nosi zwiedzaj¹cych w minione lata. Zabudowa murowana ukszta³towa³a siê w okresie klasycyzmu, kiedy pojawi³y siê tak charakterystyczne dzisiaj jednopiêtrowe kamienice. Poniewa¿ 218 219 Pu³tusk dwukrotnie pada³ ofi ar¹ zniszczenia 218 Odbudowany, po zniszczeniu przez hitlerowców, – w 1875 i 1945 r. – przynajmniej tyle razy ka- pomnik św. Jana Nepomucena mienice by³y rekonstruowane. Warto zwróciæ 219 Wodowskaz na budynku Nadzoru Wodnego uwagê, ¿e ca³a przestrzeñ placu znajduje siê przypomina o minionych powodziach „pod obserwacj¹” 3 wie¿: zamkowej, ratuszowej i kolegiackiej. w ca³ej Polsce organizowano zbiórki darów Do dnia dzisiejszego na rynku pielêgnowana i pomocy. Druga wielka powódź nadesz³a 5 jest kilkusetletnia tradycja targowa. Co kilka kwietnia 1979 r. Rzeka przerwa³a wówczas dni rozstawiane s¹ stragany, w których nabyæ wa³ powodziowy na starorzeczu. Tym razem mo¿na ró¿norodne towary. W dobie globaliza- na rynku by³o a¿ 160 cm wody, a pośpieszna cji, unifi kacji i motoryzacji targ straci³ jednak ewakuacja ludności odbywa³a siê z pomoc¹ ju¿ swój ludowy charakter, który dobrze widaæ wojska. jeszcze w opisie Marii ¯ywirskiej z jej Kurpiów Okres po 1989 r. przyniós³ Pu³tuskowi na- Puszczy Bia³ej: Kto choæ raz w okresie miê- stêpne zmiany. Dziêki ulokowaniu w nim nie- dzywojennym widzia³ jarmark w Pu³tusku, publicznej Wy¿szej Szko³y Humanistycznej widoku tego nie zapomni przez ca³e ¿ycie. miasto powróci³o do roli jednego z najwa¿- Piêkno tkwi³o nie w dobrze wyhodowanych niejszych ośrodków oświatowych na Mazow- koniach, mo¿e nawet nie w równych szere- szu. Inicjatywa powo³ania wszechnicy wysz³a gach ch³opskich wozów z ozdobnymi meta- w 1994 r. od Akademickiego Towarzystwa lowymi oparciami siedzeñ przykrytych we³- Edukacyjno-Naukowego „Atena”. Z pocz¹tku nianymi kraciastymi „buronkami”, ale przede dzia³a³y jedynie studia licencjackie na 3 kie- wszystkim w bogactwie kobiecych strojów runkach (fi lologia polska, historia, pedagogi- regionalnych. A ¿e na tak¹ „uroczystośæ” trze- ka), a w kolejnych latach rozszerzono je zaba siê odświêtnie ubraæ, roi³o siê tam od kwie- równo o powo³anie dalszych wydzia³ów, jak cistych chustek we³nianych czyli szalinówek, i mo¿liwośæ zdobycia wy¿szych ni¿ licencjat od ró¿norodnych paciorków, korali i burszty- tytu³ów naukowych (magisteria od 1996 r., nów, od zielonych we³nianych obfi tych spód-

112 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 111212 22012-08-07012-08-07 08:46:1108:46:11 220

221 222

220 Najdłuższy w Europie rynek w Pułtusku 221 Na rynku zachowano tradycję targową 222 Dolna, kwadratowa część wieży ratuszowej pochodzi z 1. poł. XV w.

nic w w¹skie ró¿nobarwne paski, fartuchów, Wie¿a ratuszowa – Muzeum Regionalne staników, czepców. Ten strój tzw. „pniewski” u¿ywany by³ w trójk¹cie samoistnego biegu Wie¿a ratuszowa stanowi¹ca jeden z naj- rzeki Narwi i Bugu a¿ do ich po³¹czenia w je- cenniejszych zabytków Pu³tuska, wznosi siê den nurt, czyli na ziemiach sk¹d najczêściej dok³adnie pośrodku rynku. Powstawa³a eta- wówczas przyje¿d¿ano na targ w Pu³tusku. pami, odpowiadaj¹cymi przekszta³ceniom Rynek stanowi dzisiaj najwiêkszy w mie- kolejnych gmachów ratuszy: w pierwszej po³. ście zespó³ zabudowy historycznej, obecnej XV w. zbudowano czêśæ doln¹ (kwadratow¹), zw³aszcza na jego zachodniej i wschodniej a na prze³omie XV i XVI w. – górn¹ (ośmio- pierzei. Jego opis zaczynamy od centralnie boczn¹). W 1. po³. XVIII w. uzyska³a kopulasty po³o¿onych ratusza i wie¿y, potem od kolegia- he³m* z latarni¹*. Znacznemu uszkodzeniu ty wêdrujemy pierzej¹ wschodni¹ do krañca, uleg³a w okresie I wojny światowej, czego śla- na którym wybudowano niedawno efektown¹ dem s¹ do dziś zamurowane otwory, imituj¹ce fontannê. Na koniec opisano pierzejê zachod- zamurowane okna. W latach 1947–1949 wie- ni¹, jednak¿e nie w uk³adzie „spaceru” (czyli ¿a zosta³a oczyszczona z elementów stylowo od fontanny do kolegiaty), tylko przeciwnym późniejszych ni¿ gotyckie. Ma plan kwadratu, – zgodnym z numeracj¹ obiektów. w po³owie wysokości przechodz¹cego w oś-

Powiat putuski 113

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 111313 22012-08-07012-08-07 08:46:1308:46:13 miobok; liczy 8 kondygnacji, ozdobionych de- powo³an¹ do walki z ¿ywio³em. Stanowi³a w koracyjnymi blendami. Od 1964 r. w wie¿y warunkach zaboru rosyjskiego rzadki przypa- mieści siê Muzeum Regionalne. dek legalnej organizacji polskiej, a jej dzia³al- nośæ bywa³a czêsto pretekstem do rozwijania Ratusz niejako pozasystemowego ¿ycia kulturalnego (zabawy, koncerty, loterie). Wspó³czesny gmach ratusza nie ma charakteru zabytkowego, nie jest te¿ rekonstrukcj¹, Kośció³ kolegiacki pw. Zwiastowania a tylko realizacj¹ pewnej wizji na motywach Najświêtszej Marii Panny historycznych, ucieleśnion¹ w stylu pseudo- – bazylika mniejsza klasycystycznym w latach 1952–1954 wg projektu Tomasza Kornackiego. Najwcześniejszy W XV w. rozwój Pu³tuska zaowocowa³ wy- ratusz pu³tuski zosta³ wzniesiony z drewna, stawieniem nowej, wiêkszej, o wiele bardziej zapewne w ostatniej æw. XIV w. W po³owie reprezentacyjnej świ¹tyni miejskiej. Prace XV w. zast¹piono go murowanym gotyckim, budowlane rozpocz¹³ w 1439 r. bp Pawe³ Gi¿y- do którego nale¿a³a tak¿e wspomniana wy¿ej cki. Zgodnie z tradycj¹, świ¹tyniê ukoñczono wie¿a. Na prze³omie XVI i XVII w. ratusz zo- w 1443 r., czyli w roku powo³ania archidiako- sta³ przebudowany, zyska³ m.in. grzebieniast¹ natu pu³tuskiego, ale faktycznie prace potrwa- attykê polsk¹. Dewastacja gmachu rozpoczê³a ³y przynajmniej do 1449 r., czyli do momen- siê w 1797 r., kiedy to pokryto go prowizorycz- tu ustanowienia kolegiaty, pe³ni¹cej zarazem nie gontem w miejscu dachu zniszczonego we funkcjê nowej fary. Przy ścianach bocznych wcześniejszym o kilkanaście lat po¿arze. W ulokowano 2 symetryczne kaplice na planie XIX w. intensywnie u¿ytkowany przez wojsko, prostok¹ta, od pó³nocy trójpoziomow¹ zakry- policjê, stra¿aków i kupców tak, ¿e ok. 1900 stiê, a od zachodu – kruchtê. W XV−XVI w. r. nadawa³ siê ju¿ wy³¹cznie do rozbiórki. W przez dodanie bocznych kaplic-przêse³ kośció³ 1902 r. przebudowano go w stylu neogotyckim, zosta³ przekszta³cony w bazylikê*. W 1507 przeznaczaj¹c, obok funkcji ratusza, na remizê r. na frontonie dobudowano 2 wie¿e, a miê- stra¿ack¹ (stra¿ mia³a te¿ punkt obserwacyjny dzy nimi kaplicê. Wie¿e by³y niegdyś wy¿sze, na wie¿y), która przetrwa³a do wczesnych lat w górnych partiach drewniane; nie zachowa- powojennych. Mo¿e nieco dziwiæ ulokowa- ³y siê do dziś w pierwotnych formach (obecnie stra¿y po¿arnej w tak centralnym miejscu nie niskie, nakryte kopu³ami*). W latach (na parterze ratusza), ale nie zapominajmy, ¿e 1551−1560 świ¹tyniê przebudowano w duchu istniej¹ca ju¿ od 1880 r. ochotnicza stra¿ po- renesansowym pod kierunkiem Jana Baptysty ¿arna by³a czymś wiêcej, ni¿ tylko jednostk¹ z Wenecji; z tego okresu pochodzi ornamen- towane „sklepienie pu³tuskie” oraz kaplica inicjatora tej przebudowy, bpa Andrzeja Nos- kowskiego (1553−1554). Po 1699 r. staraniem bpa Ludwika Bart³omieja Za³uskiego przeprowadzono nastêpny szeroko zakrojony remont, m.in. przekszta³caj¹c fasadê w stylu barokowym, poprzez dobudowanie nowego szczytu oraz zmianê dekoracji architektonicznej wie¿ i kruchty. Jeszcze jedna przebudowa nast¹pi³a w latach 1833−1835. W okresie II wojny świa- towej zniszczeniu uleg³ g³ównie dach kościo³a.

223 Restauracja zakoñczy³a siê w 1953 r. W 1975 r. świ¹tynia uzyska³a tytu³ bazyliki mniejszej. 223 Współczesny ratusz nawiązuje do architektury Wspó³cześnie budowla ma pod wzglêdem historycznej stylistycznym charakter gotycko-renesanso-

114 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 111414 22012-08-07012-08-07 08:46:1508:46:15 224

225 226

224 Kościół kolegiacki pw. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny – bazylika mniejsza 225 Wnętrze kościoła robi niezwykle harmonijne wrażenie, poprzez współgranie jasnych płaszczyzn ścian i ciemnych obramowań łuków 226 Wczesnobarokowy ołtarz główny powstał w latach 1642–1643

Powiat putuski 115

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 111515 22012-08-07012-08-07 08:46:1608:46:16 wy, z barokow¹ fasad¹. Jest trójnawow¹ bazy- je malowid³a, wykonane w latach 1551−1556 lik¹ z czteroprzês³owym korpusem oraz wy- pod kontrol¹ Jana Baptysty z Wenecji, pêdzla- d³u¿onym prezbiterium, równym szerokości¹ mi Wojciecha z Warszawy, Stanis³awa z £om- i wysokości¹ nawie g³ównej*, zamkniêtym ¿y i Stanis³awa z Liwu. Na sklepieniu ukazuj¹ trójbocznie. Na styku prezbiterium i korpu- motywy roślinne, a w rzêdzie nisz u podsta- su znajduj¹ siê: trzykondygnacyjny aneks (od wy − przedstawienia postaci i inskrypcje. S¹ pó³nocy), mieszcz¹cy niegdyś zakrystiê, kapi- to obecnie najwiêksze znane polichromie* tularz, oratorium i sk³adzik (obecnie zakrystia renesansowe na pó³noc od Alp, co daje pu³tu- i skarbiec), oraz kwadratowa kaplica bpa Nos- skiej świ¹tyni mocny tytu³ do znalezienia siê kowskiego (od po³udnia). na liście pomników historii Polski. Wnêtrze ma charakter ogólnie renesansowy, Stoj¹cy w prezbiterium wczesnobarokowy choæ mo¿na w nim rozpoznaæ zarówno elemen- o³tarz g³ówny powsta³ w latach 1642–1643. ty wcześniejsze (gotyckie), jak i późniejsze (ba- Jest dwukondygnacyjny, ozdobiony wieloma rokowe). Robi niezwykle harmonijne wra¿enie, p³askorzeźbami i rzeźbami z 2. po³. XVII w. poprzez wspó³granie jasnych p³aszczyzn ścian (Moj¿esz, Dawid, św. Wojciech, nieokreślony i ciemnych obramowañ ³uków, a tak¿e poprzez św. rycerz, św. Stanis³aw, król Zygmunt, tronu- odpowiednio dobrane wymiary (zw³aszcza sto- j¹ca Matka Boska z Dzieci¹tkiem, św. Barbara). sunek d³ugości i szerokości korpusu). Wydatne, W polu g³ównym umieszczono Zwiastowanie przyci¹gaj¹ce uwagê punkty stanowi¹ zw³asz- Bonawentury D¹browskiego (1834), a w dru- cza pokryte p³askorzeźbami tablice epitaﬁ jne. giej kondygnacji – wspó³czesne mu Nawie- Warto od razu zwróciæ uwagê na powsta³e dzenie tego samego pêdzla. Zachowa³o siê te¿ w latach 1551−1560 s³awetne „sklepienie pu³- kilka o³tarzy barokowych oraz niezwyk³ej uro- tuskie”. Tworzy je wykonana z ceg³y sieæ ko- dy stalle* − wszystko ufundowane w 1720 r. listych i nieregularnych, „cytryniastych” kase- przez bpa Ludwika Bart³omieja Za³uskiego. tonów (zaczerpniêta mo¿e ze świ¹tyñ Padwy Wyró¿niaj¹cy siê element zarówno prezbi- – katedry i kościo³a benedyktynów). Po 1994 r., terium, jak i nawy g³ównej stanowi¹ wspo- a dziś ju¿ ca³kowicie, ods³oniêto pokrywaj¹ce mniane, ozdobione p³askorzeźbami tablice

227 228 229

227 Epitafi um Franciszka Załuskiego wojewody płockiego, zm. w 1735 r. 228 Epitafi um kasztelana rawskiego Hieronima Załuskiego, zm. w 1716 r. 229 Epitafi um bpa Ludwika Załuskiego

116 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 111616 22012-08-07012-08-07 08:46:1808:46:18 epitafi jne. Bazylika to bowiem tak¿e swoiste go Andrzeja Chryzostoma Za³uskiego (zm. mauzoleum rodowe Za³uskich, powsta³e 1711). Odpowiednio, na trzecim fi larze po³u- z inicjatywy bpa Ludwika Bart³omieja Za³u- dniowym znalaz³o siê nieco odbiegaj¹ce styli- skiego w latach 20. XVIII w. Tworzy je 8 epi- stycznie od pozosta³ych epitafi um fundatora, tafi ów, ulokowanych na czo³ach pó³fi larów bpa Ludwika Bart³omieja Za³uskiego (zm. – po 4 w prezbiterium i nawie, tworz¹ce tak¿e 1721), klêcz¹cego przed krzy¿em ustawio- 4 symetryczne pary. Wszystkie epitafi a stano- nym na nakrytym obrusem stoliku. Epitafi a wi¹ zwart¹ ca³ośæ stylistyczn¹, ³¹cz¹c¹ czerñ w nawie to kolejno: na drugim fi larze po³u- marmuru, biel stiuku*, szarośæ piaskowca dniowym − wojewodzina Katarzyna Za³uska i z³ocenia snycerki; aczkolwiek od pozosta³ych z Olszowskich (zm. przed 1705), przybrana odbiega nieco epitafi um samego fundatora. we wspania³¹ sukniê z g³êbokim dekoltem; Niezwyk³¹ galeriê rozpoczyna umieszczony na trzecim fi larze pó³nocnym − kasztelan w prezbiterium, na drugim fi larze pó³noc- rawski Hieronim Za³uski (zm. 1716); na trze- nym, pomnik dobroczyñcy rodu, zmar³ego cim fi larze po³udniowym − bp sufragan p³o- w 1677 r. prymasa Andrzeja Olszowskiego cki Pawe³ Antoni Za³uski (zm. 1719) oraz (by³ on powi¹zany rodzinnie z Za³uskimi jako na czwartym fi larze pó³nocnym − wojewoda brat i wuj tak¿e posiadaj¹cych tablice epita- p³ocki Franciszek Za³uski (zm. 1735), ukaza- fi jne w kolegiacie Katarzyny Za³uskiej i An- ny w cudzoziemskim stroju, z orderem Or³a drzeja Chryzostoma Za³uskiego). Parê dla Bia³ego. Ogromn¹ wartośæ zabytkow¹ maj¹ niego stanowi ulokowane na drugim fi larze tak¿e inne, liczne p³yty nagrobne i epitafi a, po³udniowym epitafi um wojewody rawskiego m.in. p³yta gotycka z herbem Rawicz (XV w., Aleksandra Za³uskiego (zm. 1693), ukazane- obecnie jako pokrywa wejścia do krypty* pod go w postaci stoj¹cego rycerza w zbroi. Trzeci prezbiterium), p³yta gotycka bpa Paw³a Gi¿y- fi lar pó³nocny zdobi, dobrze widoczne zza ba- ckiego (1463), epitafi um renesansowe wójta lustrady oddzielaj¹cej prezbiterium od nawy, pu³tuskiego Mateusza P³azy i jego rodziny wspólne epitafi um bpa sufragana p³ockiego (1613), epitafi um manierystyczne kanonika Marcina Za³uskiego (zm. 1709) i bpa p³ockie- Jana z Rokszyc D¹browskiego (1619) itd.

230 231 232

230 Epitaﬁ um bpa Andrzeja Olszowskiego 231 Późnobarokowa ambona z 1720 r. 232 Niezwykle bogate stalle o złożonej dekoracji snycerskiej

Powiat putuski 117

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 111717 22012-08-07012-08-07 08:46:2108:46:21 233

234 235

233 Renesansowy nagrobek bpa Noskowskiego 234 Fragment polichromii sklepienia z ciekawym elementem iluzjonistycznym 235 XVI-wieczne sklepienie pułtuskie − stworzyło odrębny typ w polskiej architekturze

Spośród innych zabytków w nawie szcze- dowano j¹ w latach 1553–1554 wg projektu góln¹ wartośæ prezentuje późnobarokowa Jana Baptysty z Wenecji. Z pocz¹tku pe³ni³a ambona z 1720 r., nieznanego autora, mog¹ca wy³¹cznie funkcje grobow¹, później zyska³a w sztuce polskiej równaæ siê tylko ze zdobie- te¿ rolê sta³ego pomieszczenia dla Euchary- niami wspania³ego kościo³a Świêtych Piotra stii. Najwa¿niejszy element stanowi renesan- i Paw³a na wileñskim Antokolu. Kosz kazal- sowy nagrobek fundatora, ustawiony tutaj nicy ma kszta³t ³odzi, dźwiganej przez trytony. w 1561 r. Autorem marmurowej p³yty z po- Dekoracjê kad³uba stanowi¹ symbole 4 Ewan- staci¹ bpa by³ Jan Maria Padovano, natomiast gelistów, a zaplecek tworzy ¿agiel, rozpiêty piaskowcowe obramienie architektoniczne na maszcie. Przez burtê przewieszono srebrn¹ i 2 ﬁ gury w niszach bocznych, ukazuj¹ce sieæ, obok osadzono z³ote wios³o. Ale pomimo świêtych aposto³ów Piotra i Paw³a, wykona³ rozfalowania, ³ódź-ambona jest bezpieczna, prowincjonalny warsztat polski. W 1935 r. bowiem nad jej kursem czuwaj¹ widoczne odkryto przypadkowo pod tynkiem pierwotn¹ na rei (u góry) anio³ i 2 mniejsze putta. dekoracjê malarsk¹, pêdzla prawdopodobnie Od razu trzeba zajrzeæ do znajduj¹cej siê Wojciecha z Warszawy (1555–1556), na któr¹ na wschodnim krañcu po³udniowej nawy ka- sk³adaj¹ siê wieniec laurowy w czaszy kopu³y plicy grobowej bpa Noskowskiego, nosz¹cej (symbol zbawienia), herby polski i litewski wezwanie Najświêtszego Sakramentu. Zbu- oraz fragment przedstawienia S¹du Osta-

118 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 111818 22012-08-07012-08-07 08:46:2308:46:23 tecznego; w naro¿nikach umieszczono herby czono 2580 holenderskich ﬂ izów (kaﬂ i fa- £ada, Prawdzic, Wieniawa oraz nieczytelny. jansowych) z XVII w., pokrytych malatur¹ O³tarz pochodzi z pocz¹tku XVIII w. W polu – scenkami ukazuj¹cymi wiatraki, rybaków, g³ównym ma obraz Op³akiwanie Chrystusa podró¿nych, strzelców, domy, konie, krowy, (1559), oparty na kompozycji Marcello Venu- kaczki, pawie, studnie z ¿urawiem itd. Te siel- stiego, odwo³uj¹cej siê z kolei do Piety* Mi- skie obrazki na p³ytkach dekorowa³y od lat 30. cha³a Anio³a. Trzeba zwróciæ uwagê na po- XVIII w. kaplicê i zakrystiê na zamku bisku- staæ stoj¹cego z ty³u św. Jana, graj¹cego rolê pim; do kościo³a przeniesiono je w 1786 r. Kil- swoistego narratora: palec lewej d³oni wska- ka p³ytek ró¿ni siê wyraźnie od pozosta³ych, zuje miejsce kaźni – drzewo Krzy¿a, a drug¹ zarówno barw¹ (manganowa), jak i tematyk¹ rêk¹ podtrzymuje po³ê p³aszcza, któr¹ ociera (sceny biblijne); s¹ znacznie późniejsze (ok. ³zy. Szczyt o³tarza wieñczy scena modlitwy 1800?) i zapewne nie holenderskie. w Ogrójcu. Warto zwróciæ uwagê na powi¹za- Powy¿szy opis nie zawiera wszystkich ele- nie kaplicy z wcześniejsz¹ o 2 dziesiêciolecia mentów zabytkowych pu³tuskiej świ¹tyni, kaplic¹ Zygmuntowsk¹ na Wawelu; inspiracjê których samo wymienienie zajmuje kilkadzie- bp zawdziêcza³ zapewne ¿ywym stosunkom si¹t stron. Dlatego na zwiedzanie przepiêknej z dworem, utrzymywanym zarówno za cza- kolegiaty najlepiej wybraæ siê z przewodni- sów Zygmunta Starego, jak i Zygmunta Au- kiem, zarezerwowawszy odpowiednio wiele gusta. Przed świ¹tyni¹ wzniesiono w 2003 r. czasu (nale¿y skontaktowaæ siê z Informacj¹ pomnik bpa Noskowskiego, upamiêtniaj¹cy Turystyczn¹). jego zas³ugi dla Kościo³a, szkó³ i miasta. Nawê g³ówn¹ zamyka drewniany chór mu- Dzwonnica kolegiaty zyczny, zbudowany ok. 1836 r. z wykorzystaniem detali barokowych z ok. 1775 r., m.in. Zabytkiem funkcjonalnie powi¹zanym g³ówek anielskich i szyszek. Piêtrzy siê na nim z kolegiat¹, ale realizuj¹cym te¿ dodatkowo imponuj¹cy barokowo-klasycystyczny pro- cele obserwacyjne i obronne, jest stoj¹ca przy spekt organowy z 1830 r., zwieñczony Okiem świ¹tyni wie¿a dzwonna. Powsta³a w 1507 r., Opatrzności, pod którym kryje siê instrument, wzniesiona przez budowniczego Jerzego Cza- wykonany w 1938 r. przez Wac³awa Bierna- cha (Czackiego) z Chomi¹t. W 1613 r. zosta³a ckiego z Warszawy. Pod chórem, mniej wiêcej przekszta³cona w stylu renesansu. Po po¿arze, w pó³nocno-zachodniej czêści kościo³a, zacho- w latach 1786−1787 wzniesiono now¹, kla- wa³a siê misa z czarnego marmuru – w istocie barokowa chrzcielnica z 2. po³. XVIII w. Nieopodal, w kaplicy podwie¿owej pó³nocnej znajduje siê obraz „kobiety z brod¹” − św. Wilgeforty (sprzed 1729 r.), sprowadzony z W³och przez bpa Andrzeja Stanis³awa Kost- kê Za³uskiego w 1732 r. Stanowi on unikat, za- równo ze wzglêdu na rzadkośæ wizerunków tej niezwyk³ej świêtej, jak to, ¿e w tym konkret- nym przypadku zosta³a ukazana jako wiedzio- na na ukrzy¿owanie, a nie – jak to ma miejsce zazwyczaj – ju¿ ukrzy¿owana. A dodajmy jeszcze, ¿e kult świêtej zosta³ ca³kowicie zawieszo- 236 237 ny w kościele polskim w 1969 r. 236 Klasycystyczna dzwonnica kolegiaty Nie mo¿na nie obejrzeæ bardzo oryginalnej 237 Patrząc na umieszczony na hełmie medalion, kaplicy św. Franciszka z Asy¿u, ulokowanej napis IHS układa nam się w wyobraźni w słowo tak¿e „na tyle” kościo³a, ale w naro¿niku po- MARYA ³udniowo-zachodnim. Na jej murach umiesz-

Powiat putuski 119

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 111919 22012-08-07012-08-07 08:46:2608:46:26 sycystyczn¹, wzorowan¹ na twórczości Jana Kanonie Chrystiana Kamsetzera. Zosta³a odbudowana po czêściowym zburzeniu w 1944 r. Murowa- Przy ul. Marii Konopnickiej, na zachód na z ceg³y, otynkowana, ma 4 kondygnacje i pó³noc od kolegiaty odnaleźæ mo¿na budynki z wyraźnie wê¿sz¹ kondygnacj¹ najwy¿sz¹, dawnych kanonii. Pierwotnie powsta³y w po- a zwieñczona jest he³mem w formie obelisku ³owie XV w. jako drewniane, nastêpnie wymu- z krzy¿em, dekorowanym medalionami z mo- rowane, wielokrotnie niszczone i przebudowy- nogramem IHS. Znajduje siê w po³udniowo- wane po klêskach ¿ywio³owych niszcz¹cych -wschodnim naro¿niku dawnego cmentarza miasto – po raz ostatni ok. 1852 r. – przybra³y kościelnego. w koñcu dzisiejsz¹ postaæ. Bardzo cennym elementem s¹ w nich fragmenty gotyckich Mur cmentarza kolegiackiego murów, czêściowo ods³oniête dla turystów. Wspó³czesna plebania kolegiaty mieści siê Innym zachowanym elementem niegdysiej- w dawnej siedzibie archidiakonii i dziekanii, szej nekropolii przy kolegiacie jest barokowy powsta³ej w XVI w. z po³¹czenia 2 odrêbnych mur z bramkami, powsta³y prawdopodobnie budowli. w 2. po³. XVIII w., oddzielaj¹cy przestrzeñ świ¹tyni od rynku. Bramka po³udniowa zwieñ- czona jest szczytem z pó³koliście zamkniêt¹ wnêk¹ z mozaikowym przedstawieniem Mat- ki Boskiej.

239

240

239 W dawnej siedzibie archidiakonii i dziekanii mieści 238 się obecnie plebania 240 Jedna z dawnych kanonii, obecnie pełniąca funk- 238 Południowa bramka muru cmentarza kolegiackiego cje szkolne

120 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 112020 22012-08-07012-08-07 08:46:2708:46:27 Seminarium Duchowne (ul. Marii Konopni- Kamienica Organka (Rynek 11) ckiej 9) Powsta³a w 1. æw. XIX w. Fasadê zdobi¹ joñ- Gmach u zbiegu Rynku z ulic¹ Konopnickiej skie pilastry, a szczególny wygl¹d nadaj¹ ma- zosta³ wystawiony w 1732 r. dla seminarium ski lwów umieszczone nad górnymi oknami duchownego przez bpa Andrzeja Stanis³a- po bokach. Warto te¿ zerkn¹æ na bardzo ma- wa Kostkê Za³uskiego, byæ mo¿e wg projektu lownicz¹ lukarnê („okienko”), wystaj¹c¹ z mo- Giovanniego Battisty Cocchiego, na miejscu rza czerwonej dachówki. wcześniej wykorzystywanych przez placówkê szkoln¹ budynków szpitala św. Trójcy. Wie- Gmach Obwodu Pu³tuskiego (Rynek 23) lokrotnie przekszta³cany i odbudowywany ze zniszczeñ, zatraci³ w koñcu pierwotne ce- Komenda Rejonowa Policji zajmuje klasy- chy stylowe. Do 1970 r. mieści³o siê tu liceum cystyczny gmach wystawiony w latach 1826– pedagogiczne, obecnie – Zespó³ Szkó³ im. Bo- 1827 dla w³adz ówczesnego obwodu pu³tu- les³awa Prusa. skiego. Budowla ma plan prostok¹ta, jedno piêtro oraz umieszczony pośrodku fasady Kamienica (Rynek 3) pseudoryzalit z balkonem, zwieñczony attyk¹ z dat¹ „1827”. Zbudowana w latach 1819–1829. Zwraca uwagê swoimi rozmiarami – fasada liczy a¿ „Kamienica Napoleona” (Rynek 29) 19 osi. Wzniesiony w pocz¹tku XIX w. dom pod nr. Kamienica (Rynek 9) 29 szczyci siê tym, ¿e przez kilka dni przebywa³ w nim Napoleon Bonaparte, o czym Pochodzi z 1. po³. XIX w. Ma przejazd bram- zreszt¹ przeczytaæ mo¿na na dwujêzycznej, ny w czêści środkowej, nad którym zacho- polsko-francuskiej tablicy. Miejsce to staje siê wa³ siê balkon z kut¹ balustrad¹, zawieszony czasami celem pielgrzymek mi³ośników Ce- po 1850 r. sarza. W 1927 r. traﬁ ³ tu francuski marsza³ek

242

241 XIX-wieczna kamienica Organka 242 Dawny gmach Obwodu Pułtuskiego

241

Powiat putuski 121

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 112121 22012-08-07012-08-07 08:46:3008:46:30 zdobyæ przeprawê na Narwi, bronion¹ przez Rosjan. Po ca³odniowej walce Rosjanie wyco- fywali siê na pó³nocny wschód, a Francuzi zajmowali Pu³tusk. Rekonstrukcjê organizowano na ³¹kach przy wale przeciwpowodziowym, ci¹gn¹cych siê za zamkiem (Domem Polo- nii). W imprezie z okazji okr¹g³ej, dwusetnej rocznicy bitwy (2006) udzia³ wziê³o blisko 1,7 tys. aktorów z dziewiêciu krajów, 160 koni, a oprócz inscenizacji samego starcia mo¿na by³o zobaczyæ tak¿e deﬁ ladê oddzia³ów w historycznych mundurach oraz zwiedziæ obóz wojskowy z pocz¹tku XIX w. Na potrzeby rekonstrukcji wybudowano nawet fragment starego Pu³tuska z pocz¹tku XIX w. By³a to najwiêksza w tym okresie impreza rekon- strukcyjna w Europie.

Kamienica i Dom Ksiê¿y Emerytów (Rynek 37)

Dom, w którym w latach 1854−1864 mieszka³ pisarz Wiktor Gomulicki, stanowi czêśæ opisanego poni¿ej kompleksu by³ego Domu

243 Ksiê¿y Emerytów. Powsta³ w XIX w., na piwni- cach z XVI−XVII w. To w³aśnie o nim czyta- 243 Kamienica Napoleona my w Wspomnieniach niebieskiego mundurka, ¿e jednym bokiem na stare zamczysko, drugim na rzekê, ³¹ki i leśne g¹szcze patrz¹- Louis Franchet d’Esperey, pragn¹cy zobaczyæ cy, pe³en by³ tajemnych szmerów, szeptów, miejsce bitwy z 1806 r., uwiecznionej na pa- gwizdania wichrowego, skrzypienia drzwi ryskim £uku Tryumfalnym. Tematycznym i okien oraz nie wiadomo sk¹d przychodz¹- dope³nieniem tej czêści wycieczki jest wizyta cych pukañ i przywo³ywañ. Dom Ksiê¿y Eme- w „napoleoñskiej” czêści Muzeum Regional- rytów zosta³ wzniesiony w 1792 r. z fundacji nego, mieszcz¹cej siê w kamienicy na prze- bpa Krzysztofa Hilarego Szembeka, jako jed- ciwnej pierzei rynku. Pu³tusk jest cz³onkiem Europejskiej Federacji Miast Napoleoñskich. Daje mu to prawo do wydawania Paszportu Napoleona – Karty Przywilejów, daj¹cej posia- daczowi m.in. zni¿ki w określonych hotelach i wolny wstêp do muzeów. Paszport ma format karty kredytowej. Mo¿na go wyrobiæ w Urzê- dzie Miasta (wiêcej informacji na stronie internetowej Europejskiej Federacji Miast Na- poleoñskich www.napoleoncities.eu). Przed kilku laty Pu³tusk zas³yn¹³ te¿ re-

konstrukcj¹ bitwy wojsk napoleoñskich i ro- 244 syjskich z 26 grudnia 1806 r., organizowan¹ jednak latem. Zgodnie z historycznym sce- 244 Kamienica i Dom Księży Emerytów nariuszem, ¿o³nierze napoleoñscy usi³owali

122 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 112222 22012-08-07012-08-07 08:46:3108:46:31 Po ukoñczeniu kolegiaty, pierwsza fara przekszta³cona zosta³a na kaplicê cmentarn¹, któr¹ konsekrowa³ w 1538 r. bp Piotr Gam- rat. Inicjatorem przebudowy by³ jeden z jego poprzedników, bp Andrzej Krzycki, o którym autor pierwszego opisu Mazowsza, Jêdrzej Świêcicki, napisa³: Zdaje siê, ¿e w tej niewielkiej kszta³tem budowli chcia³ naśladowaæ

245 Panteon Marka Agrypy i nie wstydzi³ siê tego, ¿e choæ wspania³ości i przepychowi rzym- 245 Tablica fundacyjna bpa Krzysztof Hilarego Szem- skiemu, ani ogromnym kosztom nie móg³ beka nad wejściem do Domu Księży Emerytów sprostaæ, to jednak na pewno kszta³tem doñ upodobni³. By³a to jedna z najwcześniejszych na z pierwszych tego typu placówek w Polsce. realizacji renesansowych na planie central- Jest to budowla klasycystyczna, frontem zwró- nym w Polsce, ustêpuj¹ca chyba tylko mau- cona na zachód, na planie litery L. Sekulary- zoleum prymasa Jana £askiego w Gnieźnie. zacja nast¹pi³a ok. 1864 r., do 1939 r. mieści³a Gruntownie wyremontowana w latach 1737– siê tu ¿eñska szko³a powszechna. Nieznacznie 1739, kaplica uleg³a jednak z czasem desa- uszkodzony w 1945 r., 2 lata później gmach kralizacji. Od koñca XVIII w. a¿ do pocz¹tku zosta³ odnowiony z ca³kowit¹ przebudow¹ XX w. mieści³a siê tu galeria portretów bisku- wnêtrz i dodaniem nowego portalu*, nad któ- pich, przeniesiona później do seminarium rym umieszczono jednak oryginaln¹ tablicê duchownego w P³ocku (gdzie jako „Sala Bisku- erekcyjn¹ z 1792 r. Do niedawna s³u¿y³ jako pów P³ockich” uleg³a zniszczeniu w 1939 r.). siedziba S¹du Rejonowego. Pod koniec II wojny światowej zabytek zosta³ zburzony w 100%. Obecnie istniej¹cy obiekt Dawny kośció³ fi lialny pw. św. Marii jest zatem ca³kowit¹ rekonstrukcj¹, zreali- Magdaleny zowan¹ w latach 1946–1951 wg projektu Fe- liksa Dzier¿anowskiego. W ostatnich latach Maj¹ca formê rotundy z wyd³u¿on¹ absy- przeprowadzono jego szeroko zakrojon¹ re- d¹*, s¹siaduj¹ca z zamkiem kaplica pw. św. stauracjê. Marii Magdaleny, zajmuje miejsce, w którym od najdawniejszych czasów sta³ parafi alny Zamek biskupów p³ockich – Dom Polonii kośció³ pu³tuski, z pocz¹tku zreszt¹ maj¹- cy zapewne tak skromne rozmiary, jak ona. Obowi¹zkowym celem ka¿dego turysty zwiedzaj¹cego Pu³tusk jest oczywiście zamek – niegdyś biskupi, obecnie mieszcz¹cy Dom Polonii. Wchodzi siê nañ po dobrze zachowanym ceglanym moście, opartym na gotyckich ³ukach, ofl ankowanym 2 basztami. Dok³adne okoliczności budowy przeprawy nie s¹ znane. Odbudowa³ j¹ bp Henryk Firlej w latach 1617−1624. Dawna siedziba biskupów p³ockich stoi na wysokim wzgórzu nad Narwi¹. Wznie- sienie nie ma do koñca charakteru natu-

246 ralnego; jego górna czêśæ to nadsypane gro- dzisko, pozosta³e po grodzie istniej¹cym 246 Dawny kościół ﬁ lialny pw. św. Marii Magdaleny do 1368 r. Pocz¹tek zamkowi da³a budowa murowanego Domu Ma³ego, która nast¹pi³a

Powiat putuski 123

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 112323 22012-08-07012-08-07 08:46:3308:46:33 szczêtnym zniszczeniu siedziby biskupiej w latach 1655–1657, odbudowali j¹ trzej bracia biskupi z rodu Za³uskich: Andrzej Chryzostom, Ludwik Bart³omiej i Andrzej Stanis³aw Kostka (1692–1736). Wprowadzi- li jednak¿e spore zmiany. Zrekonstruowano co prawda Dom Du¿y, natomiast Dom Ma³y wkomponowano w nowe skrzyd³o zachodnie, po³¹czone od po³udnia z kaplic¹. Za czasów

247 bpa Krzysztofa Hilarego Szembeka budynek bramny przekszta³cono w stylu klasycystycz- 247 Zamek biskupów płockich – Dom Polonii nym, a tak¿e wzniesiono od strony wschodniej ci¹g skrzyde³ gospodarczych. Ostatnim mieszkañcem zamku by³ do 1852 r. bp Fran- w XIV w. albo dopiero za czasów bpa Paw³a ciszek Paw³owski. W 1853 r. zosta³ przejêty Gi¿yckiego (po 1439). Do tego prostok¹tne- na szpital wojskowy, a w latach 1918–1975 go obiektu, stoj¹cego w miejscu dzisiejszego stanowi³ siedzibê w³adz powiatowych. Spo- skrzyd³a zachodniego, dostawiono w latach re zmiany wprowadzi³ okupant niemiecki ok. 1523–1527 g³ówn¹ partiê zamku, utrzy- w okresie II wojny światowej. Zamek w³¹czo- man¹ w stylu renesansowym; inicjatorem by³ no do za³o¿enia planowanego „niemieckiego przede wszystkim wykszta³cony w Padwie Ostenburga” (patrz ni¿ej). Przeprowadzono bp Rafa³ Leszczyñski. Jej zasadnicz¹ czêśæ prace adaptacyjne, a w szczególności nadbu- stanowi³ z pewności¹ Dom Du¿y (obecne dowano skrzyd³o wschodnie, aby wyrównaæ skrzyd³o pó³nocno-zachodnie), a tak¿e inne, wysokości podkowy budynków zamkowych. nieustalone do dzisiaj obiekty. By³a to reali- W latach 70. XX w. zamek pu³tuski uzy- zacja pionierska na polskich ziemiach, wy- ska³ now¹ rolê – siedziby Domu Polonii. Idea przedzaj¹ca podobne przedsiêwziêcia innych miejsca gromadz¹cego rodaków z zagranicy biskupów (Kielce, £owicz) i magnatów (Ba- pochodzi³a jeszcze z miêdzywojnia; przed ranów, Bia³a Podlaska, Nieświe¿). Nastêpn¹ 1939 r. przyst¹piono nawet do prac budowla- rozbudowê przeprowadzi³ bp Andrzej Nos- nych, ale udaremni³ je wybuch II wojny świa- kowski w latach 1546−1567. Po niemal do- towej. Do pomys³u powrócono w latach 70.

249

248 Na polecenie biskupa Henryka Firleja w 1618 r. wybudowano most 249 W zamku mieści się obecnie hotel i centrum konferencyjne „Dom Polonii” 248

124 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 112424 22012-08-07012-08-07 08:46:3408:46:34 250 251

252 253

250 Sala kominkowa znajduje się w zachodnim skrzydle zamku 251 Polichromie w kaplicy zamkowej wykonał pułtuski malarz Jan Rostowski 252 Zamkowe krużganki pełnią funkcję galerii i miejsca wystaw 253 Wnętrze zamkowej restauracji

XX w. w krêgach ówczesnego Towarzystwa Polonii nast¹pi³o ju¿ niemal na progu nowej £¹czności z Poloni¹ Zagraniczn¹ „Polonia”. epoki – 16 lipca 1989 r. Obecnie zamek na- 27 lipca 1974 r. proklamowano powo³anie le¿y do stowarzyszenia „Wspólnota Polska”; Domu Polonii w Pu³tusku. Na wyborze lokali- maj¹ w nim tak¿e siedziby Ośrodek Badañ zacji w Pu³tusku zawa¿y³y bliskośæ Warszawy, Genealogicznych „Piast”, zajmuj¹cy siê rodo- jego historyczny koloryt, s¹siedztwo Kurpiów wodami rodaków za granic¹, oraz Archiwum (wycinanki, kuligi itp.) i Puszczy Bia³ej (polo- Polonijne. wania), jak te¿ pragnienie znalezienia nowej Po przejściu przez wspomniany most wcho- roli dla znanego ośrodka miejskiego na Ma- dzi siê w otwór bramny, który wprowadza zowszu, zdegradowanego przez wprowadzan¹ nas na dziedziniec. Skrzyd³a zamku usta- w³aśnie reformê administracyjn¹. Prace ad- wione s¹ w siedmiosegmentow¹ podkowê, aptacyjne trwa³y jednak a¿ 15 lat. Przyczyn¹ otwart¹ w kierunku po³udniowym. Mo¿na zw³oki by³o odkrycie we wzgórzu zamkowym dostrzec w nich pewne elementy renesanso- pozosta³ości wielkiego grodu (badania archeo- we, barokowe i klasycystyczne. Dawny uk³ad logiczne, a w ślad za nimi zmiana konstruk- wnêtrz zachowa³ siê fragmentarycznie. Naj- cji fundamentów itp.), jak równie¿ ogólne lepiej zachowana ze wszystkich pomieszczeñ trudności gospodarcze PRL, choæ te ostatnie jest by³a kaplica zamkowa, na planie kwa- niwelowa³y w jakiejś mierze darowizny nap³y- dratu, nakryta sklepieniem zwierciadlanym waj¹ce z zagranicy. Uroczyste otwarcie Domu z bogat¹ dekoracj¹ sztukatorsko-malarsk¹*

Powiat putuski 125

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 112525 22012-08-07012-08-07 08:46:3708:46:37 ta przy skwerze Gomulickiego (przy ścianie szpitala), ocala³a dziêki przebudowie w latach 70. XIX w. na dom ogrodnika, nastêpnie zre- konstruowana w latach 1960–1961 na podstawie akwareli zamieszczonej w XIX-wiecznym dziele Kazimierza Stronczyñskiego. Trwaj¹ce od 1979 r. badania archeogeoﬁ zyczne potwierdzi³y tak¿e przetrwanie innych pozosta³ości murów, w postaci ukrytych pod powierzchni¹ czêści fundamentów. 254

254 Pułtuskie gondole sprawią, że poczujecie się jak w Wenecji

(ok. 1700). Na 4 polach umieszczono w niej przedstawienia cnót kardynalnych: Roztrop- ności, Sprawiedliwości, Wstrzemiêźliwości i Mêstwa, roz³o¿one wokó³ nieba, namalowa- nego na owalnym plafonie. Spaceruj¹c wokó³ zamku, gdzie utworzono park, mo¿na podu- maæ o rozci¹gaj¹cych siê niegdyś naoko³o rezydencji, otoczonych s³aw¹ ogrodach. Autor opisu Pu³tuska, Jêdrzej Świêcicki, ogl¹da³ je w 1634 r.: Urocze ogrody, w których upra- 255 wia siê z powodzeniem szczepy pod obcym

niebem wyhodowanych drzew i zagranicz- 255 Fragment zachowanych murów miejskich nych roślin. Miejsce to ma wyj¹tkowy urok, tak ¿e trudno by³oby znaleźæ drugie takie na przestrzeni ca³ej tej ziemi. W XVIII w. by³y Kośció³ pojezuicki pw. Świêtych Piotra tu liczne fontanny i altany, pomarañczarnia, i Paw³a (ul. Piotra Skargi 4) ﬁ garnia oraz kilkaset drzew owocowych. O donios³ej roli, jak¹ odegrali w Pu³tusku Psiarnia jezuici przeczytaæ mo¿na w ustêpach dotycz¹- cych dziejów miasta. Po sprowadzeniu z Bra- „Psiarni¹” nazywany jest przylegaj¹cy niewa zakon otrzyma³ 2 place: dawn¹ siedzibê od wschodu do mostu zamkowego budynek szko³y przykolegiackiej oraz parcelê po³o¿on¹ gospodarczy z XVII−XVIII w. Jego wnêtrze zo- w obrêbie zachodniego odcinka murów miej- sta³o jednak przekszta³cone, a uk³ad pomiesz- skich. W³aśnie na tej drugiej, przy obecnej czeñ jest zupe³nie nowy. ul. Piotra Skargi, przeprowadzono w latach 1567−1568 rozbudowê, na potrzeby siedziby Pozosta³ości murów miejskich kolegium, istniej¹cego tu gmachu (wystawionego w po³. XVI w. przez bpa Noskowskiego) Wokó³ starówki pu³tuskiej zachowa³y siê oraz wzniesiono kośció³ (konsekracja 1584). fragmenty murów miejskich, wzniesionych Po kasacie jezuitów w 1773 r. świ¹tynia zosta- w latach 1508–1533 przez Jerzego Czacha ³a przejêta przez kler diecezjalny, a w 1781 r. (Czackiego) z Chomi¹t (mury) i Jana z P³ocka przez benedyktynów p³ockich, którzy przenie- (bramy). Otacza³y one niegdyś miasto od pó³- śli tu konwent. W 1864 r. zakonnicy zostali nocy i wschodu, a rozebrane zosta³y w 1. æw. usuniêci przez w³adze zaborcze, a w 1875 r. XIX w. Najciekawsza wydaje siê gotycka basz- kośció³ sp³on¹³ w wielkim po¿arze miasta.

126 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 112626 22012-08-07012-08-07 08:46:4008:46:40 257

256 Fasada frontowa pojezuickiego kościoła pw. Świętych Piotra i Pawła 257 Wnętrze kościoła z eklektycznym ołtarzem głównym z początku XX w. 256

Pierwotna świ¹tynia, wznoszona od 1567 r., ni¿ono wysokośæ kalenicy, przekszta³cono nosi³a wezwanie Trójcy Świêtej. Mia³a cha- szczyty i wzniesiono nowe he³my). Po raz ko- rakter renesansowy, by³a jednonawowa, z ele- lejny bardzo powa¿nie uszkodzony w okresie wacj¹ zachodni¹ wtopion¹ w mury miejskie. II wojny światowej, znów zosta³ odtworzony W 1688 r. po³o¿ono kamieñ wêgielny pod bu- w zmienionej postaci. Pomimo daleko id¹cych dowê drugiego kościo³a, w który wkompono- przekszta³ceñ budowla zachowa³a charakter wano elementy wcześniejszego (m.in. dawna barokowy. Ma plan prostok¹ta, 3 nawy (bazy- krypta zachodnia znalaz³a siê pod prezbite- lika z emporami*) oraz 2 czworoboczne wie¿e rium, bowiem budowla nie by³a ju¿ oriento- wtopione w korpus. Korpus czteroprzês³owy wana). Prace budowlane trwa³y od 1688 r. przechodzi w dwuprzês³owe prezbiterium do 1702 r. Prowadzili je murarze, dekoratorzy z przystawionymi zakrysti¹ i przedsionkiem, i budowniczowie jezuiccy, m.in. Adam Kazi- na wysokości nawy g³ównej ujête kaplicami mierz Delamars i Kazimierz Piotrowski. Pa- Serca Jezusowego (pó³nocna) i św. Stanis³awa tronem budowy by³ rektor Jan Go³êbiewski, Kostki (po³udniowa). Nawa g³ówna ma skle- a sfi nansowano j¹ z fundacji i legatów m.in. pienia kolebkowe na gurtach, a nawy boczne bpa Karola Ferdynanda Wazy, wojskiego cie- – kolebkowo-krzy¿owe na gurtach (³ukach chanowskiego Stefana Krasiñskiego, bpa podtrzymuj¹cych sklepienie). Wyposa¿enie Stanis³awa Kazimierza D¹bskiego i innych. jest w niewielkim stopniu historyczne. Eklek- Kośció³ konsekrowano w 1718 r., ale ostatecz- tyczny o³tarz g³ówny (ok. 1911) ma charakter ne zakoñczenie prac budowlanych nast¹pi³o architektoniczny, czyli stanowi element samej dopiero w 1764 r. W świ¹tyni z³o¿ono relikwie budowli. Znalaz³y siê w nim: w polu g³ównym ró¿nych świêtych, podarowane jezuitom przez obraz Najświêtszej Marii Panny w otoczeniu papie¿a Paw³a V w 1617 r. anio³ów (1881, Wojciech Gerson), taberna- Spustoszony przez wielki po¿ar w 1875 r., kulum zwieñczone rzeźb¹ pelikana, a tak¿e w którym przepad³ m.in. sprowadzony z We- fi gury: św. św. Piotra i Paw³a, Ewangelistów, necji s³ynny o³tarz g³ówny z naturalnej wiel- Anio³ów, grupa Ukrzy¿owania oraz św. Joa- kości fi gurami 12 Aposto³ów, kośció³ zosta³ chim i św. Anna nauczaj¹ca Mariê. Wszystkie odbudowany ze znacznymi zmianami (ob- o³tarze boczne utrzymane s¹ w stylu neobaro-

Powiat putuski 127

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 112727 22012-08-07012-08-07 08:46:4208:46:42 By³a szko³a Benedyktynów (ul. Piotra Skargi 2)

Os³oniête drzewami dzisiejsze Liceum Ogól- nokszta³c¹ce im. Piotra Skargi znajduje siê na pó³noc od kościo³a, blisko miejsca, gdzie sta³o dawne kolegium jezuickie (teren dzisiejszego boiska). Po wielkim po¿arze w 1798 r. pierwotna siedziba zosta³a ca³kowicie rozebrana w celu wybudowania nowego kompleksu klasztorno-szkolnego benedyktynów. Wy- stawiono go w 2 turach, w latach 1803–1806 i 1816–1825, realizuj¹c projekt pruskiego budowniczego Adlera. Zamiast dotychcza- sowego rozplanowania w formie czworoboku wokó³ dziedziñca, budowli nadano plan litery T z a¿ 22-osiowym korpusem i o wiele krót- szym, tylko 4-osiowym skrzyd³em zachodnim. Po raz wtóry gmach zosta³ odbudowany po po¿arze w 1875 r., w zasadzie bez wiêk- szych zmian, ale ju¿ bez odtworzenia ³¹cznika wiod¹cego do kościo³a. W XX w. w 3 turach (1912–1925, 1974–1975, 1988–1989) dobu- 258 dowano do wszystkich czêści trzeci¹ kondyg- nacjê. Po przekszta³ceniach budynki zatraci³y 258 Matka Boża Wspomożycielka Wiernych – fi gura swój pierwotny styl. Ciekawostk¹ jest prze- przed pojezuickim kościołem pw. Świętych Piotra i Pawła chowywana w szkolnej izbie pamiêci panorama Pu³tuska, namalowana w 1921 r. przez Juliana Jurkiewicza na odwrocie pozosta³ego kowym, a pochodz¹ z 1. æw. XX w. Eklektyczna po zaborcach portretu cara Miko³aja II. ambona zosta³a wykonana w latach 80. XIX w. przez Antoniego Zakrzewskiego; zdobi¹ Biblioteka miejska (ul. S³owackiego 6) j¹ rzeźby Chrystusa oraz czterech Ojców Koś- cio³a. Najstarszymi elementami umeblowania Siedziba biblioteki powsta³a w XVIII w. jako s¹ XVIII-wieczne ³awki, przeniesione z kole- dom mieszkalny. W miêdzywojniu nale¿a³a giaty, oraz rokokowy konfesjona³, datowany do Potockich, a w 1947 r. zosta³a znacjonali- na 2. po³. XVIII w. Godna uwagi jest marmu- zowana i zaadaptowana do obecnej funkcji. rowa tablica epitafi jna bpa Ludwika Bart³o- Widoczne formy barokowo-klasycystyczne mieja Za³uskiego z prze³omu XVII i XVIII w., budynek uzyska³ wskutek przebudowy w la- która do 1945 r. zdobi³a fasadê świ¹tyni, a póź- tach miêdzywojennych. Wnêtrza zosta³y ca³- niej zosta³a przeniesiona do wnêtrza. Warto kowicie przebudowane. tak¿e wiedzieæ, ¿e przylegaj¹ca do kościo³a, charakterystycznie „odstaj¹ca” przybudówka Zespó³ zabudowañ gminy ¿ydowskiej w pó³nocno-zachodnim naro¿niku stanowi (ul. Kotlarska 12, 14, 16) zapewne pozosta³ośæ pary kaplic wcześniej- szego kościo³a pw. św. Trójcy, dobudowanych Serce nieistniej¹cej dzisiaj wspólnoty ¿y- do niego w 1664 r. Od 2011 r. świ¹tynia ma dowskiej znajdowa³o siê przy ul. Kotlarskiej. status siedziby nowo powo³anej parafi i pw. b³. Pod nr. 18 sta³a przed wojn¹ neoklasycystycz- Jana Paw³a II. na, okaza³a synagoga, zbudowana w 1924 r.

128 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 112828 22012-08-07012-08-07 08:46:4308:46:43 259 260

261 262

259 W byłej szkole Benedyktynów mieści się obecnie Liceum Ogólnokształcące im. Piotra Skargi 260 Budynek Biblioteki Miejskiej im. Joachima Lelewela z wbudowanym w fasadę popiersiem patrona 261 Jeden z budynków gminy żydowskiej 262 Pomnik upamiętniający pułtuskich Żydów

jako trzecia z rzêdu na tym miejscu (wcześ- rosta oraz mieszkañcy. Cmentarz ¿ydowski niejsze: po 1815 i 1875). W 1939 r. bó¿ni- w Pu³tusku znajdowa³ siê przy ul. Ogrodowej, ca zosta³a zamkniêta, w latach 1943–1944 na zachodnich krañcach miasta. Zlikwido- mieści³ siê tu areszt dla ¯ydów. W 1945 r. wano go w 1963 r., oddaj¹c teren zak³adom tylko nieznacznie uszkodzona, w 1947 r. POLAM. zosta³a zabezpieczona. W latach 1958–1961 przygotowywano siê do jej adaptacji na kino, Dawny Szpital (ul. Trzeciego Maja 1) ale ostatecznie w 1970 r. zdecydowano o roz- biórce. Do dnia dzisiejszego pozosta³y jedy- Placówka zosta³a za³o¿ona ju¿ w 1536 r. nie stoj¹ce pod nr. 12, 14 i 16 zabudowania przez bpa Jana Chojeñskiego. W latach 1593– gminy ¿ydowskiej, wzniesione w koñcu XIX 1594 przeprowadzono znaczn¹ rozbudowê, w., pod koniec lat 60. XX w. jednak znacznie lokuj¹c tu siedzibê seminarium duchowne- przekszta³cone podczas adaptacji na zak³ad go. W 1732 r. przywrócono funkcje szpitalne. przemys³owy. W 2004 r. na skwerze naprze- Inicjator odnowy lecznicy, bp Andrzej Stani- ciwko zachowanych zabudowañ wystawiono s³aw Kostka Za³uski, ustanowi³ na potrzeby pomnik, upamiêtniaj¹cy pu³tuskich ¯ydów. jej dzia³alności specjalny fundusz pod nazw¹ W jego ods³oniêciu udzia³ wziêli rektor ów- Mons Pietatis, przeznaczaj¹c z w³asnej kie- czesnej Wy¿szej Szko³y Humanistycznej szeni astronomiczn¹ podówczas sumê 5 tys. im. Aleksandra Gieysztora, burmistrz, sta- z³otych; środki z tego funduszu wp³ywa³y

Powiat putuski 129

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 112929 22012-08-07012-08-07 08:46:4408:46:44 rosyjski, tzw. bizantyñsko-s³owiañski, tj. mia- ³a plan krzy¿a, a nakryta by³a wysok¹ kopu³¹, otoczon¹ 4 ni¿szymi o cebulastych he³mach. W 1925 r. cerkiew rozebrano, a pozyskan¹ z niej ceg³ê wykorzystano niebawem do budowy miejskiej rzeźni. Najwiêksz¹ niezwyk³ośæ Góry stanowi¹ ci¹gn¹ce siê pod ni¹ lochy, wydr¹¿one w les- sowej glinie. Te tzw. „wykute ulice” powsta³y w latach 1566−1773 na potrzeby ówczesnego 263 kolegium jezuickiego. Jak podawa³ w 1826 r. 263 Dawny szpital od 2010 r. przestał pełnić swoją W. H. Gawarecki: Wewn¹trz tej góry s¹ ulice funkcję wykute, które za czasów jezuitów s³u¿y³y do konserwacji miêsa, trunków, w³oszczyzny. na konto szpitala jeszcze w XX w. W latach Swoje funkcje pe³niæ przesta³y po 1864 r., czy- 1785–1786 z inicjatywy bpa Krzysztofa Hi- li po kasacie zakonu benedyktynów. W miê- larego Szembeka nast¹pi³a kolejna rozbudo- dzywojniu by³y udostêpniane zwiedzaj¹cym. wa szpitala. Obecne formy zabytek uzyska³ Obecnie planuje siê przeprowadzenie remon- w 1876 r., gdy w okresie odbudowy po wiel- tu glinianego stropu, a nastêpnie ulokowanie kim po¿arze miasta, architekt Feliks Nowicki tu bardzo atrakcyjnie zapowiadaj¹cej siê pla- przekszta³ci³ uk³ad elewacji, dachów i wnêtrz cówki muzealno-wystawienniczej, prezentu- oraz dobudowa³ pawilon od strony zachodniej. j¹cej dzieje szkolnictwa jezuickiego w Polsce. Tzw. baszta pochodzi z XVI w., a w 1953 r. Bêdzie to bez w¹tpienia jedna z najwiêkszych zosta³a wystylizowana na prze³om gotycko- atrakcji Pu³tuska. -renesansowy. Gmach szpitalny ma charakter eklektyczny, czteroskrzyd³owy, na planie czworoboku, o wnêtrzach przekszta³conych w czasie kolejnych remontów (1977, 1984, 1987 itd.). Od 2010 r. nie pe³ni ju¿ funkcji siedziby szpitala.

Góra Abrahama

Nazwa „Góra Abrahama” dotyczy ekspo- nowanego wzniesienia, znajduj¹cego siê przy rozwidleniu by³ego traktu petersburskiego 264 w stronê Ostro³êki i Ciechanowa, ponad zbie-

giem ulic Benedyktyñskiej i Baltazara. Jego 264 Góra Abrahama nazwa bierze siê st¹d, ¿e zgodnie z miejscow¹ tradycj¹, ka¿dy plac budowlany mia³ świêtego lub biblijnego patrona (zastêpowa³o to nume- Kośció³ poreformacki pw. św. Józefa racjê!). Przed 1900 r. wystawiono tu majesta- (ul. Stare Miasto 2) tyczn¹ cerkiew prawos³awn¹ projektu zapewne W³adimira Pokrowskiego, przeznaczon¹ Jednym z najciekawszych zabytków pu³tu- przede wszystkim dla ¿o³nierzy miejscowego skiego Starego Miasta − wcale nie to¿samego garnizonu (gmach zwrócono fasad¹ w kierun- z pu³tusk¹ starówk¹ – jest zespó³ kościelno- ku koszar, znajduj¹cych siê na zachodnich -klasztorny reformatów pw. św. Józefa, sto- peryferiach). Pod wzglêdem architektonicz- j¹cy u zbiegu ul. Stare Miasto z przelotow¹ nym zosta³a zrealizowana jak typowy model ul. Daszyñskiego. Ufundowany w 1648 r.

130 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 113030 22012-08-07012-08-07 08:46:4708:46:47 265

265 Kościół poreformacki pw. św. Józefa 266 W 1777 r. zostało wykonane nowe wyposażenie wnętrza kościoła z dębiny i uzupełnione przez białe rzeźby i ornamenty

266

przez chor¹¿ego koronnego Wojciecha We- opracowanego przez kapitu³ê prowincjonaln¹. ssla (przy wsparciu ks. Szymona Gaw³owi- Zrealizowa³ je sprowadzony z Pomorza Antoni ckiego) klasztor reformatów nale¿a³ najpierw Schulz, byæ mo¿e z udzia³em snycerzy zakon- do prowincji wielkopolskiej zgromadzenia, nych. Wykonane jest z dêbiny, w naturalnym od 1750 r. – do pruskiej. Tymczasow¹ kaplicê kolorze tego drewna, uzupe³nione przez bia³e wystawiono ju¿ w 1648 r., a w latach 1652– rzeźby i ornamenty. W centralnym polu o³tarza 1657 zast¹pi³ j¹ stoj¹cy do dzisiaj kośció³, za- g³ównego znajduje siê obraz św. Józefa z Dzie- projektowany i zrealizowany przez Wawrzyñ- ci¹tkiem (ok. 1675) oraz rzeźby świêtych Ka- ca Gruszewicza w oparciu o typowy schemat, zimierza i Bart³omieja, a tak¿e w zwieñczeniu dostarczony przez zakonników. Jest to budow- gloria (element naśladuj¹cy nimb) z go³êbic¹ la wczesnobarokowa, murowana z ceg³y, otyn- Ducha Świêtego wśród ob³oków. Warto te¿ kowana. Jednonawowa – ale nawa jest bardzo zwróciæ uwagê na z³ocone i bogato intarsjo- szeroka, trójprzês³owa, poprzedzona jeszcze wane tabernakulum. Do tego samego zespo³u równ¹ jej szerokości¹, dobudowan¹ później stylistycznego nale¿¹ o³tarze boczne, z liczny- krucht¹; przechodzi w dwuprzês³owe prez- mi obrazami i rzeźbami, czêstokroæ nawi¹zu- biterium zamkniête trójbocznie. Na ścianie j¹cymi do symboliki franciszkañskiej, ambo- pó³nocnej do korpusu przylega w po³owie na, o rozbudowanym cylindrycznym korpusie, wysokości kaplica Matki Boskiej Anielskiej. na którym znalaz³ siê werset z ewangelii św. Wnêtrze kościo³a przesz³o przez wieki kilka Jana, konfesjona³y, klêczniki, ³awki, sedilia zasadniczych przekszta³ceñ. W 1992 r. do- (miejsca w prezbiterium przeznaczone dla konano powiêkszenia prezbiterium kosztem celebransa i s³u¿by liturgicznej) – wszystko dotychczasowych zakrystii i chóru zakonne- z elementami rocaille (rokokowych motywów go; doprowadzi³o to do przesuniêcia o³tarza dekoracyjnych w postaci ornamentu, zw³asz- g³ównego w g³¹b prezbiterium, na obecne cza naśladuj¹cego muszle). Prospekt organo- miejsce. wy kryje instrument z 1862 r. Zachowa³y siê Wyposa¿enie zosta³o ca³kowicie wymie- barokowe rzeźby z XVIII w. oraz epitaﬁ a (nie- nione w 1777 r., wg jednorodnego schematu, które z portretami malowanymi na blasze),

Powiat putuski 131

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 113131 22012-08-07012-08-07 08:46:4908:46:49 w tym epitafi um podkomorzyny zakroczym- Stara Poczta (ul. Daszyñskiego 3) skiej Marianny Biliñskiej z 1665 r. W kaplicy Matki Boskiej Anielskiej przetrwa³a wczesno- Wybudowana przez w³adze pruskie w zare- barokowa dekoracja z po³. XVII w., czêściowo kwirowanym ok. 1803 r. ogrodzie, nale¿¹cym jednak zatarta pod wzglêdem stylowym przez dot¹d do zgromadzenia reformatów. Obs³ugi- restauracjê. Zachowa³ siê, niedostêpny dla wa³a po³¹czenia i przewóz przesy³ek na trak- zwiedzaj¹cych, wizerunek fundatora, stolnika cie petersburskim. Na dole budynku mieści³y koronnego Wojciecha Wessla, z XVIII w. Boga- siê biura, na górze – mieszkania urzêdników, ty szlachcic trzyma w d³oni rysunek z zarysem a w g³êbi posesji – „posthalter”, czyli zajazd dla fasady kościo³a, którego budowê sfi nansowa³. koni i powozów. Warto jeszcze wiedzieæ, ¿e w zakrystii przechowywana jest kilkusetletnia ¿eliwna forma Dawny kośció³ parafi alny pw. Najświêtszej do pieczenia op³atków. Obecnie kośció³ ma Marii Panny (ul. Zau³ek 22, róg ul. Panny status parafi alnego. Marii)

Klasztor poreformacki (ul. Stare Miasto 2) Jeszcze dalej w g³¹b Starego Miasta stoi nie- czynny kośció³ pw. Najświêtszej Marii Panny Za³o¿enie fundamentów pod kompleks – budowla gotycka, murowana z ceg³y i g³a- klasztorny nast¹pi³o w 1652 r., ale w przeci- zów narzutowych, salowa albo jednonawowa wieñstwie do świ¹tyni, jego budowy nie zdo³a- (nawa niemal na planie kwadratu), z prez- no ukoñczyæ na czas wskutek wybuchu wojen biterium zamkniêtym trójbocznie. Powsta³ szwedzkich i epidemii. Nast¹pi³o to dopiero zapewne na prze³omie XIV i XV w. w okresie ok. 1715 r. Ok. 1803 r. w³adze pruskie usunê³y wzmo¿onego osadnictwa na Starym Mieście. zakonników, gmach klasztoru przeznaczaj¹c W 1418 r. bp Jakub z Kokrzwi wyjedna³ dla na wiêzienie; podczas przeprowadzonej adap- kościo³a odpusty u papie¿a. W obecnej postaci tacji rozebrano przylegaj¹cy do ściany kościo³a wystawiony zosta³ ok. 1560 r. staraniem bpa kru¿ganek* pó³nocny. Jednak w 4 lata później Andrzeja Noskowskiego, wg projektu Jana kilku reformatów powróci³o, urz¹dzaj¹c sobie Baptysty z Wenecji. W 1512 r. mia³ status fi lii mieszkania w by³ej klasztornej manufakturze kolegiaty. Kilkakrotnie niszczony, odbudowy- sukna. Ostateczna kasata siedziby zgromadze- wany i przekszta³cany, zosta³ w koñcu zdesa- nia nast¹pi³a w 1864 r. decyzj¹ zaborcy rosyj- kralizowany podczas wojen napoleoñskich skiego. Wiêzienie mieści³o siê w klasztorze a¿ w 1806 r. Po d³ugotrwa³ym okresie opuszcze- do 1990 r. To w³aśnie tu mia³a miejsce s³ynna akcja odbicia wiêźniów PUBP w 1946 r., tu tak- ¿e przetrzymywano wiêźniów politycznych doby późnego PRL, w tym obecnego Prezy- denta RP, Bronis³awa Komorowskiego, osadzo- nego w 1979 r. za zorganizowanie nielegalnej manifestacji z okazji 11 listopada. Po 1990 r. budowla zosta³a przekazana parafi i katolickiej. By³y klasztor, u¿ytkowany przez wiele dziesiêcioleci w oderwaniu od swej pierwotnej funkcji, zatraci³ cechy stylowe. Tym niemniej bez zmian zachowa³ nadany od pocz¹tku plan czworoboku, z 3 skrzyd³ami, z których 2 przy- 267 legaj¹ prostopadle do kościo³a na wysokości korpusu i prezbiterium, zamykaj¹c tym sa- 267 W dawnym kościele parafi alnym pw. Najświęt- mym kwadratowy wirydarz, na którym zacho- szej Marii Panny ma obecnie swoją siedzibę oddział Archiwum Państwowego w Warszawie wa³y siê 3 z 4 kru¿ganków.

132 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 113232 22012-08-07012-08-07 08:46:5108:46:51 nia zosta³ zakupiony przez gminê ewangeli- takularnych realizacji budowlanych w Pu³- ck¹, z³o¿on¹ g³ównie z miejscowych Niemców tusku pod koniec zaboru rosyjskiego. Jego ar- (w 1847 albo 1861 r.). Nowi w³aściciele prze- chitektura ³¹czy neogotyk z neorenesansem prowadzili odbudowê, wykonali nowy chór i neobarokiem, a mansardowy he³m i naczó³ki muzyczny i dostawili zakrystiê. Po uszkodze- stanowi¹ wyraźne cytaty z modnej wówczas niu w 1944 r. i znikniêciu z Pu³tuska spo³ecz- architektury kamienic wiedeñskich. Obecnie ności niemieckiej, sta³ znów zamkniêty przez mieści siê tu prokuratura. kilka dziesiêcioleci (zabezpieczony w 1951 r.). Istnia³y plany umieszczenia w nim Muzeum Koszary rosyjskie (ul. Wojska Polskiego) Kultur Ludowych. Po rekonstrukcji i adaptacji w latach 1978−1986 zosta³ przekszta³cony Budynki dawnych koszar znajduj¹ siê przy w siedzibê Oddzia³u Archiwum Pañstwowego drodze wjazdowej od strony Ciechanowa (ul. w Warszawie. Wnêtrze jest niedostêpne dla Wojska Polskiego oraz Tysi¹clecia). Do ich bu- zwiedzaj¹cych, ale warto wiedzieæ, ¿e zacho- dowy zaborca przyst¹pi³ po podjêciu decyzji wa³y siê w nim malowid³a ścienne, tempero- o sprowadzeniu do miasta garnizonu wojskowe z 2. po³. XVI w., maj¹ce formê m.in. pasa wego, jako jednej z konsekwencji powstania kasetonów z rozetami oraz fryzu o motywach styczniowego. Szczególne wra¿enie robi wy- roślinnych. Istnieje tak¿e legenda g³osz¹ca, staj¹ca ponad dachy nieczynna wie¿a ciśnieñ. ¿e gdzieś pośród starych murów pojawia siê… Czêśæ charakterystycznych, wystawionych duch. z surowej czerwonej ceg³y obiektów jest dziś opuszczona, a niektóre – zamienione na bu- Monopol (ul. Daszyñskiego 6) dynki mieszkalne.

Gmach w stylu historyzmu, tzw. „Monopol” z koñca XIX w., by³ jedn¹ z najbardziej spek-

269

269 Zamienione na budynki mieszkalne rosyjskie koszary

Zespó³ kościelno-cmentarny pw. św. Krzy¿a (ul. Kościuszki 78)

Kośció³ świêtokrzyski uwa¿ano niegdyś za tak odleg³y od rynku, ¿e powsta³o nawet przys³owie lokalne: „Odsun¹³ siê jak Świê- 268 ty Krzy¿ od Pu³tuska”. Świ¹tynia przy trak- 268 Gmach w stylu historyzmu, tzw. „Monopol” jest cie na Ostro³êkê powsta³a w XIV albo XV w., aktualnie siedzibą prokuratury na terenie dawnej winnicy biskupiej. W latach

Powiat putuski 133

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 113333 22012-08-07012-08-07 08:46:5208:46:52 271

270 Barokowa kruchta późnogotyckiego kościoła pw. św. Krzyża 271 Wykonany w latach 1804−1819 ołtarz główny ma charakter klasycystyczny 270

1531–1539 zast¹piono j¹ stoj¹cym dzisiaj z najwcześniejszych realizacji renesansowych obiektem, wybudowanym staraniem archidia- na planie centralnym w Polsce. W okresie kona pu³tuskiego, a potem bpa p³ockiego Mi- 1804–1819 kośció³ zosta³ przebudowany przez ko³aja Broliñskiego. Rozbudowa spowodowana bpa Onufrego Kajetana Szembeka w zwi¹z- by³a podobno wystêpowaniem w tym miejscu ku z za³o¿eniem naoko³o nowego cmentarza wielu „cudownych zjawisk”. Podobnie jak grzebalnego (poprzedni, wokó³ kaplicy św. kośció³ pw. św. Marii Magdaleny, by³a to jedna Marii Magdaleny, a potem kolegiaty, zosta³ zli-

272 Wmurowana w ścianę kościoła tablica epitaﬁ jna Teodory z Morawskich Zawistowskiej, zm. w 1841 r. 273 Żelazny pomnik wikariusza pułtuskiej kolegiaty ks. Aleksandra Podczaskiego, zm. w 1875 r.

272 273

134 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 113434 22012-08-07012-08-07 08:46:5308:46:53 kwidowany w ramach uzasadnianej wzglêda- go z p³askorzeźbionymi motywami pochod- mi sanitarnymi akcji przenoszenia nekropo- ni, waz i kaganka (1840), grobowiec rodzinny lii poza granice miast). Adaptacja przynios³a Gomulickich (1875), marmurowy obelisk Le- m.in. przekszta³cenie fasady i wnêtrza, nowe ona Szpakowskiego (1885) oraz eklektyczny urz¹dzenie prezbiterium, dobudowê 2 zakry- pomnik rodziny Budnych, z fi gur¹ ¿a³obnicy stii oraz przekszta³cenie kaplicy pó³nocnej z bia³ego marmuru (1890). Warto wiedzieæ, w grotê św. Onufrego. Powa¿nie uszkodzony ¿e w XIX w. w Pu³tusku funkcjonowa³y tak¿e w 1944 r., kośció³ by³ trzykrotnie remontowa- miejsca pochówku innych wyznañ: cmentarz ny w okresie powojennym (ok. 1950, 1967, ¿ydowski (od ok. 1820), cmentarz ewangelicki 1975). W 1977 r. sta³ siê siedzib¹ nowej parafi i (od 1827), cmentarz prawos³awny (od 1842), pw. św. Stanis³awa Kostki. a nawet cmentarz muzu³mañski (od 1896), Budowla ma charakter późnogotycki przeznaczony dla wyznaj¹cych islam ¿o³nie- z elementami barokowo-klasycystycznymi. rzy garnizonu rosyjskiego. Po przebudowach zyska³a plan krzy¿a greckie- Zwiedzanie kościo³a warto po³¹czyæ z wizy- go o trójbocznie zamkniêtych ramionach. Ra- t¹ na cmentarzu ¿o³nierzy Armii Czerwonej miona pó³nocne i po³udniowe zosta³y utwo- w Kleszewie, znajduj¹cym siê przy szosie, kil- rzone przez kaplice, a ramiê wschodnie – przez kaset kroków dalej w kierunku Ostro³êki. prezbiterium. Wnêtrze przekryte jest drewnianym otynkowanym stropem. O³tarz g³ówny, Śladami Ostenburga wykonany w latach 1804−1819, ma charakter klasycystyczny. W polu g³ównym znajduje siê Jedn¹ z najwiêkszych osobliwości Pu³tuska rzeźbiony krucyfi ks barokowy z 3. æw. XVIII w., s¹ ślady przekszta³ceñ architektonicznych i ur- a w zwieñczeniu umieszczono promienist¹ banistycznych, prowadzonych w czasach oku- gloriê z Okiem Opatrzności. Na ścianach pacji hitlerowskiej w celu urz¹dzenia na nowo znaleźæ mo¿na pozosta³ości malowide³ ścien- powiatowego miasta Rzeszy – Ostenburga. nych w stylu późnogotycko-renesansowym, Plan przekszta³cenia Pu³tuska wpisywa³ siê wykonanych ok. 1539, a odkrytych w 1961 r. w szersze zamierzenia przekszta³cenia miast Pomimo przeprowadzonej restauracji, rysun- rejencji ciechanowskiej. Hitlerowcy planowali ki s¹ dzisiaj ma³o czytelne, choæ rozpoznaæ ca³kowite zburzenie Ciechanowa i wystawie- mo¿na św. św. Mateusza i Jana Ewangelistê, nie w jego miejscu od podstaw ukszta³towa- św. Ma³gorzatê oraz prawdopodobnie scenê nego na swoj¹ mod³ê „Zichenau”, wzglêdne Nawiedzenia. oszczêdzenie P³ocka (w którym dopatrzono Obok kościo³a, po stronie po³udniowo-za- siê wp³ywów niemieckiego gotyku i ogólnie chodniej wznosi siê klasycystyczna dzwonni- „germañskiego ducha”), a tak¿e pozostawie- ca, zbudowana po 1804 r. Piêtrowa, na planie kwadratu, mia³a pierwotnie w naro¿ach obite blach¹ obeliski; nie odtworzono ich podczas rekonstrukcji w 1970 r. Do zespo³u kościelne- go nale¿y te¿ by³y dom ksiê¿y rezydentów, barokowo-klasycystyczny, wystawiony w 1805 r. z fundacji bpa Onufrego Kajetana Szembeka (obecnie siedziba zak³adu pogrzebowego). Ca- ³ości dope³nia obwiedziony murem cmentarz, z licznymi nagrobkami z XIX i XX w. Do naj- 274 starszych i najciekawszych pomników nale¿¹: klasycystyczna stela (pionowa p³yta nagrobna 274 Przystań nad Narwią i jeden z budynków kosza- z inskrypcj¹) pu³kownika Aleksandra Konop- rowych w Pułtusku (Ostenburgu), wyd. Hans ki, z wyrzeźbionymi u³añskim czako, szabl¹ Kanngiesser, Łódź (Litzmannstadt), data obiegu pocztowego: 27 lipca 1944 r. i pochw¹ (1831), grobowiec Piotra Sumiñskie-

Powiat putuski 135

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 113535 22012-08-07012-08-07 08:46:5608:46:56 skiej planowano dzielnicê przemys³ow¹, z rozbudowanym systemem bocznic kolejowych. Ca³ości kompozycji dope³nia³ ukszta³towany na mod³ê antyczn¹ stadion sportowy na terenie Starego Miasta. Có¿ z tego wszystkiego zrealizowano, co pozosta³o? Niewiele, bowiem za budowê Osten- burga zabrano siê dopiero w chwili, gdy szala zwyciêstwa zaczê³a przechylaæ siê w drug¹ stronê. Zrealizowano 4 budynki mieszkalne 275 na skrzy¿owaniu ulic Traugutta i 17 Sierpnia. 275 Dawny dom ludowy, a obecnie Dom Kultu- Przebudowa objê³a tak¿e wschodnie skrzyd³o ry, stanowi jeden z niewielu w naszym kraju zamku, o czym wcześniej ju¿ wspomnieliśmy. przykładów przekształceń w duchu architektury Ukoñczono tak¿e – w po³owie 1942 r. – prze- hitlerowskiej kszta³canie kina, które mia³o pe³niæ te¿ funk- cjê sali widowiskowej (pl. Teatralny 4). Budy- nie dotychczasowych dzielnic staromiejskich nek pierwotnie wzniesiony jako dom ludowy z wkomponowaniem ich w nowe za³o¿enia w latach 1907–1910 przez architekta Józefa urbanistyczne (M³awa). W tej ostatniej gru- Sandeckiego stanowi dzisiaj jeden z niewie- pie znalaz³ siê te¿ Pu³tusk, który wg planu lu w naszym kraju przyk³adów przekszta³ceñ berliñskiego architekta Arthura Recka, mia³ w duchu architektury hitlerowskiej. Na planie zachowaæ „wyspê” staromiejsk¹ oraz uzyskaæ prostok¹ta, trójkondygnacyjny z ni¿szymi, zupe³nie now¹ dzielnicê nowomiejsk¹, roz- dwukondygnacyjnymi aneksami. Obecnie pościeraj¹c¹ siê na tarasach polodowcowych mieści Miejski Dom Kultury. Nadal funkcjo- na zachód od centrum. Osi¹ za³o¿enia mia³a nuje tu kino, dziś o blisko ju¿ stuletnim ro- byæ obecna ulica Traugutta, któr¹ nazwano dowodzie – jedno z najstarszych dzia³aj¹cych Banhhofstraβe – Dworcow¹, gdy¿ wieśæ mia³a nieprzerwanie kin w Polsce. na dworzec g³ówny. Wspó³czesny Plac Teatral- ny zyskaæ mia³ rolê Placu G³ównego (Haup- Rezerwat „Popławy” tplatz). Otaczaæ go mia³y gmachy partyjne i rz¹dowe: NSDAP, Hala Ludowa (Volkshalle), Oprócz licznych atrakcji o charakterze histo- urzêdy. Gmach NSDAP mia³ otrzymaæ szcze- rycznym i architektonicznym, w granicach Pu³- gólnie reprezentacyjn¹ szatê architektoniczn¹, tuska odnaleźæ mo¿na tak¿e zak¹tki atrakcyjne m.in. „statuy pragermañskich wojów” na fasa- pod wzglêdem przyrodniczym. Na po³o¿onym dzie i hitlerowskie or³y na szczytach. Z Hau- na lewym brzegu Narwi przedmieściu Pop³awy ptplatzu mia³y wybiegaæ centrycznie ulice istnieje rezerwat o identycznej nazwie, gdzie w kierunku Makowa, Ciechanowa, Nasielska, na powierzchni 6,28 ha chroni siê naturalny Warszawy i Wyszkowa. Zabudowa mieszkal- bór sosnowy, który zachowa³ tu charaktery- na, prezentuj¹ca „faszystowski modernizm”, styczne dla siebie runo (m.in. konwalia majowa mia³a wype³niæ przestrzeñ miêdzy wspomnia- i wid³aki). Mo¿na te¿ odnaleźæ fragmenty boru nym placem a dworcem. Przy szosie warszaw- mieszanego z du¿ym udzia³em dêbu.

136 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 113636 22012-08-07012-08-07 08:46:5708:46:57 277

276 W rezerwacie „Popławy” chroniony jest naturalny bór sosnowy 277 Warto wybrać się na spacer ścieżką przyrodniczo-dydaktycz- ną „Nasz Las”

276

Powiat putuski 137

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 113737 22012-08-07012-08-07 08:46:5808:46:58 Sadykierz (gmina Obryte)

278 279

280 281 282

278 Zrekonstruowany po tragicznym pożarze kościół pw. św. Rocha 279 Jedynie dzwonnica z 1812 r. ma zabytkowy charakter 280 Drewniany krzyż, stojący na terenie przykościelnym, powstał z podwaliny spalonej świątyni 281 Mogiła polskich żołnierzy poległych w wojnie bolszewickiej 282 Jeden z domów stojących, zgodnie ze zwyczajem kurpiowskim, szczytem do drogi

zieje Sadykrza (jak mówi¹ miejsco- od s³ów oznaczaj¹cych „Szary Krzak” (krzak Dwi), miejscowości odleg³ej o 17 km – kierz). Po sekularyzacji w 1800 r. wesz³a na wschód od Pu³tuska (dojazd przez Obry- w sk³ad dóbr rz¹dowych Obryte. W 1827 r. te), rozpoczê³y siê w 1443 r., gdy lokacji – po- we wsi by³y 23 domy, które zamieszkiwa³o cz¹tkowo pod nazw¹ Paw³owo – dokona³ bp 154 mieszkañców. W 1936 r. – 54 gospodar- Pawe³ Gi¿ycki. Zaliczana do dóbr diecezji stwa. W latach okupacji miejscowośæ prze- p³ockiej, w 1449 r. zosta³a przekazana jako cina³a granica miêdzy Rzesz¹ a Generalnym uposa¿enie kapitule pu³tuskiej. Obecna na- Gubernatorstwem; bieg³ têdy szlak przerzu- zwa ukszta³towa³a siê byæ mo¿e w XVI w., towy polskiego pañstwa podziemnego.

138 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 113838 22012-08-07012-08-07 08:47:0008:47:00 Najwiêksz¹ atrakcjê miejscowości stanowi obecny obiekt uznaæ trzeba za rekonstrukcjê. ocieniony przez starodrzew kośció³ ﬁ lialny Budynek ma charakter orientowany, jest kon- pw. św. Rocha, nale¿¹cy do paraﬁ i w Obrytem. strukcji zrêbowej, wzmocnionej lisicami. Wej- Drewniana kaplica powsta³a w XVII w., ist- ście prowadzi przez kruchtê, ulokowan¹ na osi nia³a jeszcze w 1763 r. Ok. 1812 r. zast¹piono kościo³a. Wnêtrze jednonawowe, przekryte j¹ kościo³em niemal identycznym z obecnym. stropem, przechodzi w trójbocznie zamkniête W 1990 r. świ¹tyniê przesuniêto, a nastêpnie prezbiterium, z przybudowan¹ od pó³nocy za- wyremontowano, zak³adaj¹c nowe pokry- krysti¹. Przy kośció³ku stoi dzwonnica, zapew- cie dachu i oszalowanie. 23 września 2003 r. ne z 1812 r., na planie kwadratu, o konstrukcji kośció³ sp³on¹³ w dramatycznych okolicznoś- s³upowej, oszalowana, osadzona na kamien- ciach. Przyczyn¹ po¿aru by³o prawdopodob- nej podmurówce. Na terenie cmentarza przy- nie podpalenie, stanowi¹ce nastêpstwo próby kościelnego, otoczonego kamiennym murem, okradzenia; na miejscu znaleziono drabinê, warto zobaczyæ nagrobki ¿o³nierskie z 1920 r.: rêkawice oraz narzêdzia do wywa¿ania drzwi. Adama Sienkiewicza z 68. Pu³ku Wielkopol- Byæ mo¿e celem rabusiów by³a umieszczona skiego oraz u³ana Jana Iwaszkiewicza z 13. w o³tarzu g³ównym barokowa p³askorzeźba Pu³ku Wileñskiego. Ciekawi mog¹ te¿ zwró- św. Rocha, ale w pogorzelisku odnaleziono ciæ uwagê na uk³ad czêści domów Sadykierza. jej fragmenty. Zniszczeniu uleg³y tak¿e inne To tzw. rzêdówka, czyli osada, w której domy zabytkowe elementy wnêtrza, w tym baro- stoj¹ szczytem do drogi; rozwi¹zanie to prze- kowe o³tarze boczne Przemienienia Pañskie- jêto z „kultury puszczañskiej”, czyli od s¹sied- go i św. Rozalii. Wobec ogromu zniszczeñ, nich Kurpiów.

Powiat putuski 139

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 113939 22012-08-07012-08-07 08:47:0408:47:04 Sokołowo Włościańskie (gmina Obryte)

283 284

285 286 287

283 Drewniany kościół pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny 284 Wnętrze kościoła w Sokołowie Włościańskim podczas niedzielnej mszy 285 XIX-wieczna dzwonnica o konstrukcji słupowo-ramowej 286 Pomnik Agnieszki z Sommerów primo voto Majerowej, secundo voto Wasilewskiej (1777−1846) na przykoś- cielnym cmentarzu 287 Mogiła powstańców styczniowych na przedpolach wsi

oko³owo le¿y na samej wschodniej grani- go. W XIX w. przesz³o do rodziny Sommerów; Scy powiatu, ci¹gn¹cej siê zreszt¹ wzd³u¿ ich groby mo¿na znaleźæ na miejscowym miedzy jednego z tutejszych gospodarstw, na cmentarzu. W 1827 r. we wsi sta³o 26 domów krawêdzi doliny Narwi; od Pu³tuska dziel¹ z 295 mieszkañcami. Folwark Soko³owo wraz je 24 km (dojazd drog¹ lokaln¹ przez Obry- z nomenklaturami Burakowizna i Doleñszczy- te). Znane jest od XV w. Przez 3 stulecia sta- zna rozci¹ga³ siê na przestrzeni 1826 morgów. nowi³o w³asnośæ Bieliñskich, a pod koniec W 1878 r. funkcjonowa³y gorzelnia, m³yn wod- XVII w. nale¿a³o do cześnika ciechanowskiego ny, wiatrak. W 1938 r. liczy³o 82 gospodarstwa. i wiceekonoma malborskiego Jana Wietckie- Oprócz kościo³a uwagê zwracaj¹ szeroka, roz-

140 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 114040 22012-08-07012-08-07 08:47:0408:47:04 lana struga przecinaj¹ca środek miejscowości Za³uskiego. W 1835 r. budynek przeszed³ re- oraz zabytkowe drewniane cha³upy, wyraźnie mont sfi nansowany przez Daniela Sommera, pozostaj¹ce pod wp³ywem tradycyjnej archi- a w latach 70. XX w. wymieniono niektóre tektury kurpiowskiej. elementy konstrukcyjne. W 1944 r. świ¹ty- Pierwsza kaplica w Soko³owie powsta³a ok. nia zosta³a znacznie uszkodzona, zrabowano 1657 r. z fundacji wojewody malborskiego liczne wota. A¿ do 1974 r. kośció³ w Soko³o- Franciszka Jana Bieliñskiego, aby pomieściæ wie stanowi³ fi liê parafi i w Zambskach; og³o- obraz Najświêtszej Marii Panny, uznawany szenie „samodzielności” nast¹pi³o po blisko za cudowny. Wizerunek ten, którego status 300 latach istnienia! budzi³ niejakie w¹tpliwości w³adz kościel- Drewniana budowla o konstrukcji zrêbowej, nych, trafi ³ potem do Strzegocina (patrz tam wzmocnionej lisicami, na planie prostok¹- jego dalsze losy), natomiast w Soko³owie prze- ta, kryje trzynawowe wnêtrze, nakryte nowo trwa³a tradycja kultu maryjnego. W 1682 r. wykonanym stropem z belek. O³tarz g³ówny nak³adem wspomnianego wy¿ej Jana Wiet- jest wspó³czesny, ale do jego budowy wyko- ckiego wystawiono zachowany do dzisiaj rzystano barokowe elementy z 1. po³. XVIII w. drewniany kośció³ Niepokalanego Poczêcia W polu g³ównym umieszczono obraz Matki Najświêtszej Marii Panny, konsekrowany Boskiej Czêstochowskiej (po 1682), okryty w 1695 r. przez bpa Andrzeja Chryzostoma barokow¹ sukienk¹ z pocz¹tku XVIII w.; wota

288 289

288 Szczególnie interesujące są te z elementami architektury kurpiowskiej, np. nadokiennikami 289 Jeden z domów ma ciekawy ganek zdobiony motywami kwiatowymi oraz umieszczoną datą „1925”

Powiat putuski 141

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 114141 22012-08-07012-08-07 08:47:0808:47:08 290

290 We wsi zachowało się wiele drewnianych domów zrębowych

świadcz¹ o ¿ywym kulcie. W zwieñczeniu do- wieczny zamek z ³añcuchem i nak³adk¹. strzec mo¿na a¿urowy kartusz z herbem Jana W dniu patrona parafi i św. Rocha (16 sierpnia) Wietckiego – Trzy Gwiazdy. Po bokach o³tarza odbywa siê uroczysty odpust, czêsto si³¹ rze- ustawiono bramki z fi gurami św. Kazimierza czy ³¹czony z przypadaj¹cym dzieñ wcześniej i św. Wojciecha, a na belce têczowej – baroko- wielkim świêtem maryjnym – Wniebowziê- wy krucyfi ks z 2. po³. XVIII w. Wiele elemen- cia Najświêtszej Marii Panny. Jest to impreza tów wyposa¿enia kościo³a s³usznie znalaz³o o niewielkiej skali, wskutek s¹siedztwa za- siê w spisach zabytków, m.in. 2 konfesjona³y bytku oraz tradycyjnego otoczenia (drewniane barokowe z XVIII w., obrazy Chrzest Chry- kurpiowskie chaty, wielki staw przeciwpo¿a- stusa (1. po³. XVII w., przemalowany 1983) rowy) jakby mniej nacechowana jarmarcznoś- i Matka Boska Ostrobramska (2. po³. XIX w.), ci¹, w³aściw¹ dzisiaj innym odpustom. barokowa monstrancja (1720), kielichy, pusz- W odleg³ości ok. 500 m od zabudowañ wsi, ki, lichtarze. Szczególnie interesuj¹ce wydaje na polu, znajduje siê mogi³a powstañców siê 15 XIX-wiecznych blach trumiennych; naj- styczniowych, poleg³ych 14−15 lipca 1863 r. starsza nale¿y do Wiktorii z Sommerów Wasi- w bitwach pod Rz¹śnikiem i Porz¹dziem. lewskiej (1846). Warto te¿ popatrzeæ na drzwi W 1933 r. ustawiono na niej granitow¹ ko- zakrystii, a ściślej – na tkwi¹cy w nich XVII- lumnê.

142 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 114242 22012-08-07012-08-07 08:47:1008:47:10 Strzegocin (gmina Świercze)

291 292 293

294 295

291 Barokowa świątynia w Strzegocinie stanowi zaskakujący w tym regionie przykład dużej fundacji magnackiej 292 We wnętrzu kościoła zachowały się bardzo bogate dekoracje i wyposażenie 293 Obraz Nawiedzenie Najświętszej Marii Panny (1860) przesłania XVIII-wieczny wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej – ołtarz główny 294 Bardzo oryginalne dekoracje malarskie w nawie północnej 295 Grzechy prowadzące wprost w ognie piekielne – wizerunek na ścianie kruchty

dleg³y o równo 20 km od Pu³tuska skrzy¿owañ, szczyci siê zarówno jedynym OStrzegocin (po³o¿ony przy drodze woje- w ca³ej okolicy (poza oczywiście Pu³tuskiem) wódzkiej nr 620) to pod wzglêdem zabytków kompleksem kościelno-klasztornym, jak te¿ z pewności¹ jedna z najbardziej atrakcyjnych najlepiej w powiecie zachowanym zespo³em miejscowości powiatu pu³tuskiego. Choæ liczy rezydencjonalno-parkowym. obecnie tylko ok. 400 mieszkañców i zdaje Pierwsze wzmianki o Strzegocinie pochodz¹ siê sk³adaæ jedynie z 2 s¹siaduj¹cych ze sob¹ sprzed 1450 r. Stanowi³ wówczas w³asnośæ

Powiat putuski 143

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 114343 22012-08-07012-08-07 08:47:1008:47:10 jako ostatni ju¿ w³aściciel, maj¹tek naby³ Eryk Kurnatowski, który zapisa³ siê za³o¿eniem hodowli koni wyścigowych. Jego w³ości liczy³y przed 1939 r. blisko 560 ha. U turysty nawyk³ego ju¿ do niewielkich, najczêściej drewnianych kośció³ków albo te¿ do neogotyckich kościo³ów, napotykanych w ma³ych miejscowościach powiatu pu³tuskiego, świ¹tynia w Strzegocinie, nosz¹ca d³ugie wezwanie Matki Boskiej Szkaplerznej, 296 św. Franciszka z Asy¿u i św. Antoniego Padew- skiego, mo¿e wzbudziæ niema³e zdumienie. 296 Gmach klasztorny wystawiony w 1740 r. Oto zza 2 potê¿nych lip drobnolistnych, rozro- s³ych tak, ¿e prawie zas³aniaj¹ ścianê budowli, wy³ania siê majestatyczna, niemal monumen- podkomorzego wyszogrodzkiego Jana Ja³mu¿- talna, potê¿na barokowa fasada kościelna, ny herbu Pomian. Do jego spadkobierców swoje analogie maj¹ca mo¿e w szczodrych fun- miejscowośæ nale¿a³a a¿ do XVIII w. W³aści- dacjach magnackich w Wielkim Ksiêstwie Li- cielami Strzegocina byli m.in. wojewoda ma- tewskim, ale raczej nie na drobnoszlacheckim zowiecki Stanis³aw £awski, ostatni wiceregent pó³nocnym Mazowszu. Pierwszy kośció³, z lat Mazowsza (zm. 1575) oraz starosta ostrowski 70. XVII w., by³ zreszt¹ drewniany, skromny. Jan Wessel (po 1713 r.). Szczególne zas³ugi dla Po jego po¿arze przyst¹piono do odbudowy, Strzegocina po³o¿y³ w 1670 r. Franciszek Jan ale tak¿e nastêpna świ¹tynia, której budowê Bieliñski, funduj¹c tu kośció³, przy którym rozpoczêto w 1740 r., mia³a byæ drewniana. Gdy osadzi³ misjonarzy z pu³tuskiego zgromadze- jednak po roku prace zarzucono wskutek licz- nia jezuitów. Powo³anie klasztoru wi¹za³o nych b³êdów konstrukcyjnych, zaczêto obmy- siê ze sprowadzeniem z Soko³owa otoczo- ślaæ wzniesienie obiektu o wiele szerzej zakro- nego kultem wizerunku Najświêtszej Marii jonego, zw³aszcza, ¿e w s¹siedztwie wyrasta³o Panny, uwa¿anego powszechnie za cudowny. ju¿ murowane skrzyd³o klasztoru. Budowê W 1677 r. Bieliñski uzyska³ dla swej fundacji zrealizowano ostatecznie w latach 1763–1776, uchwalone przez Sejm wieczyste zwolnienie wg projektu Samuela Fischera z Gdañska, pod od hyberny (op³aty na rzecz wojska, uiszcza- nadzorem zakonnika Jana Narêbskiego, dziêki nej zamiast dostarczenia ¿ywności) i ciê¿arów fundacji podskarbiego koronnego Jana Wessla. ¿o³nierskich. W 1684 r. misjonarzy zast¹- Jeszcze w jej trakcie, w 1771 r., ogieñ stra- pili dominikanie, a w 1690 r. – ju¿ na dobre wi³ nadal stoj¹cy drewniany kośció³; po¿oga – osiedli tu bernardyni, którzy przebywali zniszczy³a cudowny wizerunek Maryi, którego w klasztorze a¿ do kasaty w 1868 r. W 2. po³. sprowadzenie da³o pocz¹tek ca³emu klasztoro- XVIII w. wieś podzieli³a siê na kilka czêści, wi. W 1788 r. dosz³o tak¿e do po¿aru niedawno nale¿¹cych do ró¿nych w³aścicieli. W 1749 r. wzniesionego kościo³a murowanego; odbudo- wiêkszośæ miejscowości nale¿a³a do Wo³³o- wa³ go w nastêpnym roku gwardian Franciszek wiczów, nastêpnie do Radzickich. W 1797 r. Miaskowski. Od chwili uroczystej konsekracji ostatni w³aściciel czêści Strzegocina, bêd¹cy w 1792 r., dokonanej przez sufragana p³ockie- potomkiem Ja³mu¿ny herbu Pomian − pisarz go Micha³a Maurycego Mdzewskiego, wygl¹d wielki koronny Franciszek Bieliñski − sprze- kościo³a w³aściwie nie uleg³ zmianie, unikaj¹c da³ swoj¹ majêtnośæ Wo³³owiczom. W 1821 r. szkód jakie nast¹pi³y w okolicznych miejsco- by³o tu 14 osad, licz¹cych ³¹cznie 198 miesz- wościach podczas I i II wojny światowej. kañców. W okresie 1860−1872 w³aścicielem Jest to gmach barokowy, nieorientowany dóbr by³ Stanis³aw Wo³³owicz, nastêpnie ro- (prezbiterium od zachodu), wymurowany dziny Zieliñskich i Sêdzimirów. W 1920 r. z ceg³y, a nastêpnie otynkowany, wytyczo-

144 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 114444 22012-08-07012-08-07 08:47:1508:47:15 ny na planie prostok¹ta, poprzedzony fasad¹ Komunia św. Stanis³awa Kostki (1910, Józef dwuwie¿ow¹, z korpusem trójnawowym, czte- Buchbinder) oraz Cud św. Miko³aja Biskupa; roprzês³owym, a od strony jednoprzês³owego Wizja św. Jadwigi Śl¹skiej (1898, Marcin Ka- prezbiterium zamkniêty nieregularnym wie- siewicz) oraz nieokreślony świêty francisz- lobokiem; sklepienia typu krzy¿owego, na gur- kañski; św. bp mêczennik (koniec XVIII w.) tach. Poprzez ścianê pó³nocn¹ ³¹czy siê z kom- oraz Świêta Zofi a z córkami. Pozosta³e partie pleksem klasztornym. Wewn¹trz zachowa³y ścian zdobi¹ rokokowe, iluzjonistyczne malo- siê niezwykle bogate dekoracje i wyposa¿enie, wid³a ścienne, wykonane w latach 1789–1791 nie maj¹ce sobie równych w okolicy – poza przez Wojciecha Ślizawskiego (konserwowane Pu³tuskiem. Jego g³ówne elementy, utrzymane i rekonstruowane w latach 1982–1990). Przed- w stylu późnego baroku, pochodz¹ z okresu stawiaj¹ one m.in. postaci św. Wawrzyñca i św. odbudowy w 1789 r., przeprowadzonej stara- Floriana (prezbiterium), Ewangelistów i Zba- niem gwardiana Miaskowskiego. Dwukondyg- wiciela (fi lary miêdzynawowe), Mêkê Pañsk¹ nacyjny o³tarz g³ówny ma w polu centralnym (ściana wschodnia), postaci Aposto³ów (nawy) wizerunek na blasze Matki Boskiej Czêsto- oraz ciekaw¹, górn¹ partiê iluzjonistycznych chowskiej (XVIII w.), okryty srebrn¹ sukienk¹; okien, przez które wygl¹daj¹ zakonnicy. Sce- na zasuwie umieszczono obraz Nawiedzenie na w nawie pó³nocnej ukazuje Św. Franciszka Najświêtszej Marii Panny (1860). Rzeźby uka- i św. Dominika wstawiaj¹cych siê do Chry- zuj¹ św. Bonawenturê i św. Ludwika z Tuluzy; stusa za świat niszczony klêskami; w nawie w drugiej kondygnacji przedstawiona jest gru- po³udniowej Jezusa nauczaj¹cego w świ¹tyni; pa Trójcy Świêtej. Jako ¿e kośció³ mia³ charak- w dawnym chórze zakonnym na ścianie za- ter klasztorny, o³tarz g³ówny jest dwustronny, chodniej: Cud św. Antoniego, Św. Franciszek a od strony chóru zakonnego zawieszono roko- i św. Dominik oraz Odkrycie grobu św. Fran- kowe obrazy Matka Boska na krzewie ró¿anym ciszka. i Zwiastowanie. W lewym o³tarzu bocznym Umeblowanie jest równie bogate. Roko- przy têczy* zobaczyæ mo¿na w polu g³ównym kowa ambona z ok. 1776 r. ma na zaplecku obraz św. Franciszka z Asy¿u (koniec XVIII w.) obraz św. Franciszka przemawiaj¹cego do ryb, oraz rzeźby św. Piotra z Alkantary i nieokre- a w zwieñczeniu baldachimu anio³a dm¹cego ślonego świêtego franciszkañskiego. W jego w tr¹bê. Prospekt organowy (1790–1791) ufun- odpowiedniku vis a vis znalaz³a siê m.in. dowa³ Jan Narêbski; oryginalny instrument późnobarokowa Wizja św. Antoniego Padew- zachowa³ siê do dziś. Na d³ugiej liście zabyt- skiego (2. po³. XVIII w.) oraz rzeźby nieokre- ków wnêtrza nale¿y jeszcze wymieniæ m.in. ślonego świêtego franciszkañskiego i św. Jaku- 2 barokowo-rokokowe tabernakula, 4 baroko- ba z Marchii. Jeszcze jeden rokokowy o³tarz, we konfesjona³y i 2 ³awy kolatorskie. Zacho- nieco starszy od poprzednich (1777), zachowa³ wa³o siê równie¿ pe³ne wyposa¿enie zakrystii. siê w kaplicy; w niszy pola g³ównego ustawio- Stoj¹cy na prawo od fasady kościo³a baro- no krucyfi ks, w mensie znalaz³a siê wnêka kowy gmach klasztorny zosta³ wystawiony na Grób Pañski (p³askorzeźba Chrystusa prze- w 1740 r. z fundacji Jana i Brygidy Wesslów. chowywana w sk³adziku). Pozosta³e o³tarze Wybudowano wówczas tylko skrzyd³o za- maj¹ charakter iluzjonistyczny, a ich g³ówny chodnie, a nastêpne, tworz¹ce plan kwadratu element stanowi¹ osadzone w ramach snycer- (wliczaj¹c ścianê kościo³a, do której od stro- skich obrazy olejne. S¹ w nich kolejno: Mat- ny dziedziñca przystawiono ganek), powsta³y ka Boska (XIX w.); Świêta Anna nauczaj¹ca dopiero w latach 1763−1776 (proj. Samuel Mariê (1835), nierozpoznana świêta adoruj¹- Fischer i Jan Narêbski). W 1778 r. za³o¿enie ca Dzieci¹tko Jezus; Świêty Józef z Dzieci¹t- otoczono murem. W 1791 r. przy klasztorze kiem (XIX w.) oraz Mêczeñstwo św. Erazma; powsta³a szko³a parafi alna. Po kasacie klasz- Najświêtsze Serce Jezusa (1915, J. Kosorotow) toru gmach s³u¿y³ klerowi diecezjalnemu, oraz Świêta Teresa z Avila; Chrzest Chrystu- a od 1906 r. – nowo powsta³ej parafi i. W 1929 r. sa (1900, J. Kosorotow) oraz Świêta Barbara; przeszed³ restauracjê. Wskutek znacznych

Powiat putuski 145

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 114545 22012-08-07012-08-07 08:47:1608:47:16 297

297 Klasycystyczny dwór w Strzegocinie wzniesiony w latach 1820−1835

uszkodzeñ powsta³ych pod koniec II woj- ka Kurnatowskiego. Hrabia mieszka³ jednak ny światowej, w 1945 r., by³y klasztor zosta³ pod Wêgrowem, a w Strzegocinie reprezen- opuszczony, zdewastowany, a¿ w koñcu popad³ towa³ go administrator, którego zwano dzie- w zaniedbanie granicz¹ce z ruin¹. W 2011 r. dzicem. W 1945 r. maj¹tek rozparcelowano, trwa³y jednak prace remontowe i rekonstruk- a dwór i park przej¹³ Pañstwowy Fundusz cyjne, które prawdopodobnie przyczyni¹ siê Ziemi. W rezydencji ulokowa³y siê instytucje do uratowania zabytku. Jedynymi wartymi gminne, a tak¿e ośrodek zdrowia, biblioteka uwagi zachowanymi elementami dekoracyj- oraz ko³o gospodyñ wiejskich; czêśæ budyn- nymi klasztoru s¹ umieszczone nad drzwiami ku przeznaczono na mieszkania. Z czasem malowane kartusze rokokowe, wykonane ok. dwór i park zosta³y zdewastowane. Uratowa³a 1790 r. przez Wojciecha Ślizawskiego. je na pocz¹tku lat 90. XX w. interwencja kon- Kolejny zabytek Strzegocina jest niedo- serwatora wojewódzkiego, który sﬁ nansowa³ stêpny dla zwiedzaj¹cych, bowiem od kilku po³o¿enie dachu oraz zabezpieczenie okien lat stanowi luksusow¹, prywatn¹ rezydencjê. i drzwi. W 2000 r. resztówka maj¹tku, o po- Klasycystyczny dwór wzniesiono w latach wierzchni 3,89 ha, zosta³a sprzedana nabywcy 1820−1835 dla Wo³³owiczów. W 2. po³. XIX w. z Warszawy. W ostatnich latach uporz¹dkowa- przeszed³ w rêce Sêdzimirów, a ok. 1900 r. zo- no park krajobrazowy z licznymi okazami sta- sta³ rozbudowany. Od 1920 r. nale¿a³ do Ery- rodrzewu (m.in. jesion wynios³y i lipa drobno-

146 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 114646 22012-08-07012-08-07 08:47:1608:47:16 298

298 Jednym z elementów założenia krajobrazowego parku dworskiego jest obszerny staw

listna – po 28 m wysokości, d¹b szypu³kowy styczniowy Jan Papi, oryginalne nazwisko za- – 23 m). Pośród zieleni rozci¹ga siê du¿y staw wdziêczaj¹cy w³oskiemu pochodzeniu swoich z wysp¹, odwadniany przez kana³ regulowany przodków. We wsi urodzi³a siê i spêdzi³a lata śluz¹. dzieciñstwa jego córka, Teresa Jadwiga Papi Trzeba jeszcze wspomnieæ, ¿e jednym (1843−1906), pisarka pozytywistyczna (vide z dzier¿awców Strzegocina by³ powstaniec biogramy osób zwi¹zanych z powiatem).

Powiat putuski 147

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 114747 22012-08-07012-08-07 08:47:1708:47:17 Szyszki (gmina Gzy)

299 300

301 302 303

299 Gałęzie wierzb wykorzystywano do plecenia płotów, chroniących pola przed zalaniem przez szlam podczas roztopów i powodzi 300 Remiza Ochotniczej Straży Pożarnej położona bezpośrednio nad stawem pożarowym 301 Neogotycki kościół pw. Przemienienia Pańskiego 302 Figura Matki Bożej postawiona przy kościele w 1954 r. 303 XIX-wieczny pomnik Pelagii z Kozłowskich Makomaskiej, właścicielki dóbr Kociesze – cmentarz paraﬁ alny

ieś w pó³nocnej czêści powiatu pu³- W 1827 r. sk³ada³a siê z 14 sadyb, zamieszka- Wtuskiego, przy historycznym trakcie nych przez 105 osób. W ostatniej æw. XIX w. Pu³tusk–Nowe Miasto (obecnie droga Pu³- korzysta³a z gospodarczych dobrodziejstw po- tusk–G¹socin, odbija od drogi nr 618), znana ³o¿enia przy linii kolejowej Warszawa−M³awa, jest od XIII w. Odleg³ośæ od Pu³tuska wynosi przede wszystkim z bliskiego s¹siedztwa stacji 19 km. w G¹socinie. Niegdyś zaliczana by³a do okolicy drobno- Wartym uwagi obiektem w miejscowości szlacheckiej, zwanej S³onczewo. Jej pozycja jest kośció³ pw. Przemienienia Pañskiego. wi¹za³a siê przede wszystkim z istnieniem pa- Świ¹tynia w tym miejscu istnia³a ju¿ w po- raﬁ i, wzmiankowanej po raz pierwszy w 1449 r. ³owie XV w. W 1609 r. odnotowano tu drew-

148 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 114848 22012-08-07012-08-07 08:47:1708:47:17 305

304 Drewniany krzyż na cmentarzu paraﬁ alnym 305 Jeden z drewnianych domów w Szyszkach

304

niany kośció³ pw. św. Bart³omieja, a w 1714 r. na umieszczone w bocznych o³tarzach obra- – nastêpny (trzeci z rzêdu), ufundowany zosta³ zy Ignacego Stelmaskiego Świêty Bart³omiej przez bpa Ludwika Bart³omieja Za³uskiego. (1912) i Franciszka Jêdrzejczyka Matka Boska Po dramatycznym po¿arze w 1879 r. (sp³onê- Czêstochowska (1924). Malowid³a ścienne ³y tak¿e zabudowania plebañskie), wystawio- wykona³ w 1953 r. Józef Wa¿yñski na pod- no zachowany do dzisiaj murowany gmach. stawie projektu W³adys³awa Drapiewskiego. Prace budowlane trwa³y w latach 1887–1899, Najdawniejsze zabytki w świ¹tyni stanowi¹ autorem projektu by³ ³om¿yñski architekt gu- ruchomości; wiele z nich mo¿na obejrzeæ je- bernialny Feliks Nowicki (a nie, jak chc¹ nie- dynie podczas obchodów świ¹t. Wymieñmy które źród³a – Stefan Szyller). Uroczystej kon- tu barokow¹ rzeźbê Chrystusa Zmartwych- sekracji dokona³ w 1909 r. bp Antoni Julian wsta³ego (prze³om XVII i XVIII w.), baroko- Nowowiejski. Kośció³ utrzymany jest w stylu we krucyfi ksy oraz pacyfi ka³ (1679) i kielich, neogotyckim, nieorientowany. Korpus jedno- pochodz¹cy z Gdañska (1681). Niedawno ob- nawowy, piêcioprzês³owy, przechodzi w trój- chodzono stulecie kościo³a. Z tej okazji gmach bocznie zamkniête prezbiterium, do którego jest wyremontowany, a jego otoczenie piêknie przystawiono pomieszczenia zakrystii i sk³a- utrzymane. dziku. W osi fasady znalaz³a siê kwadratowa Na miejscowym cmentarzu znaleźæ mo¿na wie¿a, fl ankowana ośmiok¹tnymi wie¿ycz- wiele XIX-wiecznych nagrobków. Najwiêk- kami klatek schodowych. Ciekawym rozwi¹- sz¹ wartośæ maj¹ klasycystyczne, opatrzone zaniem jest zachowanie w nawie otwartego herbami, pomniki piaskowcowe w³aścicieli wi¹zania dachowego, potraktowanego jako pobliskich dóbr Kościesze: Jana Mickiewi- element dekoracji wnêtrza; prezbiterium na- cza (zm. 1844) i Józefa Gostkowskiego (zm. krywa sklepienie krzy¿owo-¿ebrowe. Umeb- 1845), a tak¿e piaskowcowy sarkofag Pela- lowanie oraz prospekt organowy maj¹ tak¿e gii Makomaskiej (zm. 1853) i granitowo- charakter neogotycki, a pochodz¹ w g³ównej -¿eliwny pomnik Ludwiki Mossakowskiej mierze z pocz¹tku XX w. Warto zwróciæ uwagê (zm. 1872).

Powiat putuski 149

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 114949 22012-08-07012-08-07 08:47:2108:47:21 Świercze (siedziba gminy)

306 307

308 309 310

306 Jedyny w powiecie przystanek kolejowy Świercze 307 Dawny domek dróżnika z początku XX w. 308 Tuż obok budynku Urzędu Gminy stoi pomnik upamiętniający oﬁ ary faszyzmu 309 Zabytkowy krzyż przy ul. Pułtuskiej 310 Krzyż z 1907 r. z wyobrażeniem Matki Boskiej Licheńskiej

ieś stanowi¹ca ośrodek najdalej osobowy, stanowi¹cy pierwotnie element Dro- Wna zachód wysuniêtej gminy powiatu gi ¯elaznej Nadwiślañskiej, a obecnie – szlaku pu³tuskiego (który styka siê tu z 3 innymi: cie- Warszawa−Gdañsk. Co wa¿ne, Świercze zo- chanowskim, p³oñskim i nowodworskim), od- sta³y objête planami modernizacji tej niezwy- leg³a od lokalnej stolicy o 26 km (dojazd drog¹ kle wa¿nej magistrali. W 2011 r. przystanek wojewódzk¹ nr 620), stanowi miejsce dośæ wybudowano praktycznie od nowa, wymienia- wyj¹tkowe, bowiem jako jedyna w regionie j¹c nie tylko tory, ale wznosz¹c równie¿ pero- jest od blisko pó³tora stulecia zwi¹zana z kole- ny i wiaty. Docieraj¹ tu liczne poci¹gi osobowe j¹ − od 1892 r. funkcjonuje w niej przystanek Kolei Mazowieckich, ³¹cz¹ce Warszawê z Cie-

150 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 115050 22012-08-07012-08-07 08:47:2308:47:23 311 312

313 314

311 Betonowa wieża radiowa dobrze widoczna z okolic Świerczy 312 Pamiątkowy kamień przed Zespołem Szkół przypomina o historii budowy obiektów: szkoła podstawowa 1929−1934, gimnazjum 1999−2000, hala sportowa 2003−2006 313 Jeden z kilku zachowanych w Świerczach domów zrębowych 314 Tablica na budynku szkoły, upamiętniająca por. Konstantego Kociszewskiego ps. „Górka”, pedagoga, komendanta Obwodu Pułtuskiego AK (przekształconego w Ruch Oporu Armii Krajowej), straconego 15 lipca 1946 r. w Warszawie

chanowem, M³aw¹ i Dzia³dowem, a w nieod- w okolicy zespo³ów wsi drobnoszlacheckich, leg³ej przysz³ości przeje¿d¿aæ bêd¹ (choæ bez a w³aściwie „okolic”, o luźno rozrzuconej, rzad- zatrzymywania) najnowocześniejsze w Polsce kiej zabudowie. Pierwsze wiadomości o nich sk³ady „Pendolino”. Obecnie miejscowośæ li- pochodz¹ dopiero z XVII w. W 1827 r. Świer- czy ok. 870 mieszkañców. cze-Koty mia³y 11 domów z 51 mieszkañcami; Zanim dotar³a tu kolej, Świercze nie odgrywa- Świercze-Sio³ki – 8 domów i 58 mieszkañców, ³y wa¿niejszej roli, stanowi¹c jeden z licznych a Świercze-Wochny – 5 domów i 26 miesz-

Powiat putuski 151

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 115151 22012-08-07012-08-07 08:47:2708:47:27 315 316

315 Budynek dawnego młyna z początku XX w. 316 W Świerczach nie zapomniano również o najmłodszych

kañców. By³y tu zatem ³¹cznie tylko 24 domy nie przypomina siebie sprzed jeszcze kilku lat, ze 135 osobami. Wraz z otwarciem przystanku a zachowane budynki o kolejowym rodowo- kolejowego, przekszta³conego z czasem w sa- dzie to drewniane obiekty, z regu³y przekszta³- modzieln¹ stacjê, nap³ynê³o do miejscowości cone (prawdziwy zabytek kolejowy w okolicy nieco rodzin kolejarskich. 15 sierpnia 1920 r. stanowi natomiast drewniany gmach stacyjny w okolicy dosz³o do starcia wojsk polskich w pobliskim G¹socinie, ju¿ poza granicami i bolszewickich. Awans Świerczy nast¹pi³ do- powiatu pu³tuskiego). Mo¿na przejśæ siê kil- piero w 1954 r., kiedy przeniesiono tu siedzibê kaset metrów drog¹ w kierunku Pu³tuska, aby gminy z Klukowa. 1 kwietnia 1986 r. zmienio- obejrzeæ stacjê emisji radiowych ﬁ rmy „Emi- no urzêdowo nazwê Świercze-Koty na Świer- tel”. To betonowa, kilkukondygnacyjna wie¿a, cze, ujednolicaj¹c j¹ tym samym z mianem naje¿ona antenami i talerzami, pod wzglêdem znanym z rozk³adów jazdy poci¹gów. architektonicznym nawi¹zuj¹ca do budowni- Jak na miejscowośæ o tak świe¿ej metryce, ctwa lat 50. i 60. XX w. W tekstach z lat 70. nie ma tu ¿adnych zabytków. Po wielkiej prze- określa siê j¹ jako „stacjê przekaźnikow¹ TV budowie przystanek kolejowy w Świerczach na linii Warszawa−Gdañsk”.

152 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 115252 22012-08-07012-08-07 08:47:3008:47:30 Winnica (siedziba gminy)

317 318

319 320

317 Krzyż z 1894 r., stojący przy wjeździe do Winnicy od strony Gąsiorowa 318 Fragment zachowanych torów kolei wąskotorowej linii Nasielsk−Pułtusk 319 Gotycki kościół pw. Trójcy Świętej − najcenniejszy zabytek architektury sakralnej w powiecie poza Pułtuskiem 320 Wieża kościelna. Widoczne otwory w ścianach to pozostałość po drewnianych rusztowaniach

iejscowośæ nad rzeczk¹ Niestêpówk¹, W 1800 r. przesz³a na w³asnośæ pañstwa. Po- Mle¿¹ca niemal w po³owie drogi nr 571 mimo sekularyzacji zachowano jednak pewne miêdzy Pu³tuskiem a Nasielskiem, 13 km formy zobowi¹zañ pieniê¿nych wobec Kościo- od stolicy powiatu, zachowa³a w nazwie wspo- ³a, wynikaj¹ce z uprzedniego podzia³u w³as- mnienie średniowiecznej uprawy winorośli, ności; z tego tytu³u w 1821 r. kilkanaście wsi krzewionej przez biskupów p³ockich. Liczy ok. nale¿¹cych do miejscowej paraﬁ i wp³aci³o pro- 560 mieszkañców. Nale¿y do najstarszych lo- boszczowi 247 z³p 18 gr dziesiêciny. W 1827 r. kacji w okolicy. Od XII w. stanowi³a w³asnośæ znajdowa³y siê tu 22 domy, zamieszkane przez biskupi¹, a od XV w. – uposa¿enie kapitu³y 186 osób. W 1905 r. wybuch³ strajk szkolny, kolegiackiej. W XVIII w. wp³ywy z dziesiêciny mia³y te¿ miejsce wyst¹pienia ch³opów prze- przekazywano na seminarium w Pu³tusku. ciwko u¿ywaniu jêzyka rosyjskiego w urzê-

Powiat putuski 153

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 115353 22012-08-07012-08-07 08:47:3208:47:32 321 322

323 324

325 326 327

321 Pięknie wyremontowana plebania z 1905 r. 322 Na przykościelnym placu zachował się stary bruk 323 Neogotycka kaplica grobowa z 1879 r. 324 Kapliczka przy wjeździe do Winnicy od strony Pułtuska 325 Zabytkowe nagrobki na cmentarzu paraﬁ alnym 326 Figura Matki Bożej na pomniku Tolci Hryniewicz 327 Głaz z tablicą upamiętniającą 100-lecie OSP w Winnicy 328 Murowany młyn, zapewne z początku XX w. 328

154 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 115454 22012-08-07012-08-07 08:47:3508:47:35 dach. W 1936 r. Winnica liczy³a 73 gospodar- Zachowana do naszych czasów budowla stwa. W latach 1950–2011 miejscowośæ mia³a to świ¹tynia gotycka, orientowana, muro- po³¹czenie kolejowe dziêki linii w¹skotorowej wana z ceg³y, pseudobazylikowa*. Korpus Nasielsk−Pu³tusk; planowy ruch pasa¿erski trójnawowy, liczy 5 przêse³; od zachodu zakoñczono w 1986 r., a towarowy – w 2001 r. przylegaj¹ do niego kaplica boczna* i wie¿a, Latem 2011 r. linia zosta³a ca³kowicie rozebra- obie na podstawie czworoboku (kaplica mie- na (pozosta³y jedynie budynki zaadaptowane ści siê na miejscu rozebranej drugiej wie¿y), do innych celów); usuniêto nawet t³uczeñ a w przêśle zachodnim ulokowano chór mu- z by³ego podtorza, wykorzystuj¹c go do napra- zyczny. Prezbiterium dwuprzês³owe, szero- wy dróg gruntowych. kości nawy g³ównej, zamkniête trójbocznie; Najwa¿niejszym obiektem Winnicy jest od pó³nocy ma przybudowane pomieszcze- jedyny w powiecie (nie licz¹c Pu³tuska) goty- nia zakrystii i skarbca. Wszystkie nawy oraz cki kośció³, nosz¹cy wezwanie Trójcy Świêtej. prezbiterium nakryte s¹ stropem. Charakter Jest to prawdopodobnie druga lub trzecia świ¹- wnêtrzu nadaje przede wszystkim rokokowe tynia na tym miejscu. Najwcześniejsza by³a wyposa¿enie, pochodz¹ce z 3. æw. XVIII w. zapewne erygowana przez biskupów p³ockich Natomiast najdawniejszym zachowanym ele- w XIII w. Kolejna mog³a powstaæ w 1371 r. wraz mentem s¹… XV-wieczne drzwi do zakrystii, z powo³aniem parafi i przez bpa Dobies³awa nawet ze średniowiecznym zamkiem, acz- z Gulczewa. Byæ mo¿e by³ to ju¿ ten murowa- kolwiek z k³ódk¹ ju¿ „tylko” z 1. po³. XIX w. ny kośció³, o którym mówi – pod identycznym Rokokowy o³tarz g³ówny ma w polu g³ównym ze wspó³czesnym wezwaniem – akt erekcyjny przedstawienie Trójcy Świêtej, a w zwieñ- kolegiaty pu³tuskiej z 1449 r., przekazuj¹cy czeniu – scenê Zwiastowania. Neobarokowe go wraz z dochodami na rzecz archidiakona o³tarze boczne wstawiono po 1875 r., wmon- pu³tuskiego. Obecnie stoj¹ca świ¹tynia po- towuj¹c w nie wcześniejsze o przynajmniej wsta³a w latach 1484−1514. Zachowa³ siê kon- stulecie detale rokokowe; znalaz³y siê w nich trakt zawarty pomiêdzy archidiakonem pu³tu- tak¿e obrazy: Matka Boska z Dzieci¹tkiem skim Paw³em z £yczek oraz zarz¹dcami kasy trzymaj¹cym róg obfi tości (ok. 1850) oraz kościelnej Janem plebanem i Janem Corzelem Matka Boska Nieustaj¹cej Pomocy (1900, z £empic a mistrzem murarskim z Przasny- Hans Burckhard). Na ścianach obejrzeæ mo¿- sza, Piotrem synem Jana; wspomina siê tam na wiele epitafi ów rodziny Mieszkowskich, m.in. o starych murach, które po odnowieniu a w zakrystii – późnobarokow¹ szafê oraz ka- wejd¹ w sk³ad nowej budowli. W 1486 r. robo- lendarz z po³. XVIII w. tami kierowa³ Jan z Przasnysza, ojciec Piotra, Chêtni mog¹ zajrzeæ na cmentarz. Prze- w 1509 r. – Miko³aj z Winnicy, a w 1513 r. trwa³a na nim neogotycka kaplica grobowa – Irzyk z Warszawy. Jeszcze w 1739 r. istnia³y 2 z 1879 r., mieszcz¹ca nagrobki Pauliny z Mar- wie¿e od zachodu, w tym jedna wymurowana kowskich i Wojciecha Krajewskich – rodziców do po³owy. Ok. 1813 r. za³o¿ono now¹ wiêźbê Rafa³a Krajewskiego (1834−1864), architek- dachow¹; wówczas mo¿e rozebrano nieukoñ- ta, dyrektora Wydzia³u Spraw Wewnêtrznych czon¹ wie¿ê po³udniow¹. W 1821 r. dziêki w Rz¹dzie Narodowym w czasie powstania zachowaniu prawa do dziesiêcin ze wsi nale- styczniowego, straconego wraz z Romualdem ¿¹cych do parafi i, mo¿liwe by³o zatrudnianie Trauguttem na stokach Cytadeli warszaw- organisty, 2 szewców, kowala oraz prowadzenie skiej (vide £êpice). Mo¿na tak¿e obejrzeæ wpi- szpitala. Ok. 1890 r. nast¹pi³a przeróbka okien sane do katalogu zabytków pomniki nagrob- w nawach bocznych i podwy¿szenie pod³ogi. ne: Michaliny S³onczewskiej (zm. 1862), Ewy W 1945 r. przeprowadzono restauracjê, usuwa- Kamiñskiej (zm. 1879) oraz Tolci Hryniewicz j¹c ślady dewastacji z koñca wojny. (zm. 1922).

Powiat putuski 155

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 115555 22012-08-07012-08-07 08:47:4208:47:42 Zambski Kościelne (gmina Obryte)

329 330

331 332 333

329 Odbudowany w latach 1947−1958 kościół pw. św. Wojciecha 330 Wnętrze kościoła podczas niedzielnego nabożeństwa. Neoklasycystyczna szata architektoniczna nadaje wnętrzu stonowany charakter 331 Zakupione w 1958 r. dzwony Wojciech i Maria 332 Piaskowcowy pomnik Stanisława Piaseckiego, zm. w 1887 r. 333 Przydrożna ﬁ gura z 1894 r. św. Krzysztofa w pobliżu ujścia Pulewny do Narwi

ambski Kościelne le¿¹ we wschodniej, bardziej atrakcyjnie po³o¿onych miejscowo- Z„kurpiowskiej” czêści powiatu, bezpośred- ści okolicy. Najwygodniejszy dojazd to droga nio nad Narwi¹, niemal naprzeciwko ujścia gminna z Obrytego (patrz wy¿ej). Odleg³ośæ do niej Orzyca, dziêki czemu nale¿¹ do naj- do Pu³tuska wynosi 17 km.

156 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 115656 22012-08-07012-08-07 08:47:4208:47:42 Pomimo d³ugich dziejów, dzisiaj s¹ tylko Lustracja, przeprowadzona w sierpniu czwart¹ co do wielkości miejscowości¹ gminy, 1711 r., ukazuje nam jej dosyæ dok³adny obraz licz¹c¹ ok. 350 mieszkañców. W okresie wa- w pocz¹tku XVIII w. Dzia³a³o tu wówczas 10 kacyjnym ludzi jest tu jednak wiêcej, dziêki gospodarstw oraz m³yn; liczba mieszkañców stoj¹cym nad rzek¹ i pośród lasów letniskom, wynosi³a 40, w tym 22 dzieci. Garncarz Woj- których liczba przekroczy³a ju¿ ilośæ stale za- ciech Zdun oddawa³ do dworu tygodniowo mieszkanych gospodarstw. 3 garnce; na rzecz klasztoru pracowa³ tak¿e Zambski Kościelne stanowi¹ jedn¹ z 3 miej- szewc Lubecki. Zapisy lustracji podkreślaj¹ scowości w okolicy, nosz¹cych tê sam¹ na- katastrofalny stan wsi: braki w inwentarzu, zwê. Istniej¹ tak¿e Stare Zambski oraz by³e opuszczone gospodarstwa, zdzicza³e ogrody, Zambski Zastru¿ne, nosz¹ce wspó³cześnie nieuprawiane ³any. W 1793 r. dobra kościelne nazwê Mroczek. Rozró¿nienie wynika przede zosta³y zsekularyzowane (nastêpnie wesz³y wszystkim z dawnego ustroju w³asnościowe- w sk³ad tzw. ekonomii w Obrytem), a rz¹d go, stanowi tak¿e ślad po czêściowej relokacji pruski wyznaczy³ w ramach rekompensaty w 1815 r.; pod wzglêdem historycznym mo¿na tzw. kompetencjê pieniê¿n¹, czyli uposa¿e- je jednak traktowaæ jako jedn¹ ca³ośæ. Osada nie w wysokości czêści sum pozyskiwanych nale¿y do najdawniejszych na terenie powia- z dzier¿awy. Środki te klasztor benedyktynów tu. Istnia³a ju¿ w XI w., gdy pe³ni³a zapewne w P³ocku otrzymywa³ a¿ do kasaty w 1864 r. funkcjê rezerwowej przeprawy w okolicach (wedle innych źróde³ do 1825 r.). Pu³tuska. Byæ mo¿e przy brodzie istnia³ wów- Podczas wojen napoleoñskich, w 1813 r. czas gród, ale na jego bezpośrednie relikty Zambski zosta³y doszczêtnie spalone. Ponow- nie natrafi ono. Pierwsza wzmianka o wsi po- ne zasiedlenie nast¹pi³o w 1815 r., ale nowe osa- chodzi z 1235 r. z dokumentu ksiêcia Konrada dy powsta³y w pewnej odleg³ości od dawnych. Mazowieckiego, dotycz¹cego uposa¿enia bpa Zim¹ 1831 r. oddzia³y powstañcze gen. Umiñ- p³ockiego. W 1253 r. mowa ju¿ o miejscowym skiego wybudowa³y most na Narwi, maj¹cy kościele, co zdumiewaj¹ce i niewyjaśnione s³u¿yæ zaopatrywaniu partyzantów w Puszczy – stanowi¹cym parafi ê dla fi lialnego wobec Bia³ej; wobec nadejścia wojsk rosyjskich prze- niego pu³tuskiego kościo³a św. Marii Magda- prawa zosta³a jednak rych³o zwiniêta (mostu leny. Świ¹tynia w Zambskach mog³a powstaæ nie ma do dzisiaj). W 1910 r. dziêki staraniom ju¿ w XI w., za³o¿ona za spraw¹ benedyktynów ziemianina Zygmunta Zambrzyckiego otwarto p³ockich, zajmuj¹cych siê szeroko zakrojo- szko³ê elementarn¹ w by³ej karczmie; wielkie n¹ akcj¹ misyjn¹ na pó³nocnym Mazowszu. zainteresowanie spowodowa³o, ¿e ograniczono Miejscowośæ znajdowa³a siê na pograniczu 2 liczbê uczniów do jednego dziecka z ka¿dego fal osadniczych: kolonistów ci¹gn¹cych do po- gospodarstwa. Du¿e zniszczenia dotknê³y ³o¿onych w okolicy dóbr biskupich oraz drob- Zambski podczas walk niemiecko-rosyjskich nej szlachty, nap³ywaj¹cej z po³udniowego Ma- w 1915 r. Powa¿nemu uszkodzeniu uleg³ koś- zowsza. Pomimo niszczycielskich najazdów ció³, a w maj¹tku zburzono b¹dź spalono a¿ litewskich i jaæwieskich rozwija³a siê na tyle 28 obiektów, ³¹cznie z dworem i wspomnian¹ dobrze, ¿e w 1438 r. ksi¹¿ê mazowiecki Janusz wy¿ej szko³¹. W 1936 r. w miejscowości by³o dokona³ lokacji miasta. W przeciwieñstwie 105 gospodarstw. jednak do powsta³ych w tym samym czasie Kośció³ pw. św. Wojciecha zaj¹³ pod koniec Nowogrodu i M³awy, przedsiêwziêcie okaza³o XIX w. miejsce drewnianego poprzednika, siê zupe³nie nieudane (tak jak w pobliskich wystawionego przez benedyktynów w 1718 r. Andrzejewie i Kamieñczyku). Ju¿ w latach Budowa trwa³a w latach 1890–1895, auto- 60. XVI w. Zambski by³y zdegradowane z po- rem projektu by³ Feliks Nowicki. Prezentuje wrotem do rzêdu wsi, wyró¿niaj¹c siê jedynie styl neoklasycystyczny, w formie halowego, w okolicy, oprócz posiadania w³asnej parafi i, trójnawowego, czteroprzês³owego korpu- prawem organizowania targów, zachowanym su na planie prostok¹ta, z wyodrêbnionym a¿ do XIX w. prezbiterium zamkniêtym trójbocznie, po-

Powiat putuski 157

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 115757 22012-08-07012-08-07 08:47:4608:47:46 334 335

334 W Zambskach zachowało się kilka drewnianych budynków krytych strzechą 335 Atrakcją turystyczną Zambsk jest wyjątkowo malowniczy brzeg Narwi

przedzony od frontu niewysok¹, wtopion¹ zostawania w czêściowej ruinie, by³o wydzie- wie¿¹ na planie kwadratu. Do boków prezbi- lenie nowej parafi i z siedzib¹ w Soko³owie terium przystawione s¹ zakrystia oraz kapli- W³ościañskim (wcześniej by³a to świ¹tynia ca z lo¿ami na piêtrze. Do I wojny światowej fi lialna). W 1989 r. kośció³ zosta³ ponownie wie¿a mia³a galeryjkê i kopu³ê, istnia³a te¿ uszkodzony przez po¿ar. Wyposa¿enie ma na przeciwleg³ym koñcu dachu wie¿yczka charakter wspó³czesny, a wartośæ zabytkow¹ z sygnaturk¹*; elementów tych nie odbudo- maj¹ jedynie monstrancja (1689), feretrony*, wano po 1917 r. Bardzo powa¿ne zniszczenia lampa wieczna oraz lichtarze. przynios³a świ¹tyni koñcówka II wojny świa- Nied³uga droga wiedzie z kościo³a na pobli- towej. Kośció³ najpierw sp³on¹³, ostrzelany ski cmentarz parafi alny. Mo¿na na nim znaleźæ przez artyleriê niemieck¹, a nastêpnie zosta³ du¿¹ zbiorow¹ mogi³ê, kryj¹c¹ prochy blisko czêściowo rozebrany przez Armiê Radzieck¹, 300 ¿o³nierzy z 5. pu³ku piechoty Legionów potrzebuj¹c¹ ceg³y do… utwardzania dróg. „Zuchowaci” z Wilna, poleg³ych nad Narwi¹ W ca³ości ocala³a jedynie kaplica maryjna w okolicy Obrytego w dniach 6–7 września w prawej nawie. Odbudowê podj¹³ dopiero 1939 r. Zachowa³ siê wielki grobowiec rodzin- w 1947 r. ksi¹dz Karol Korzyb. Prace, wykony- ny Zambrzyckich z Gostkowa oraz piaskowco- wane g³ównie si³ami parafi an, zakoñczy³y siê we pomniki nagrobne Hieronima Kownackie- w 1958 r. Jedn¹ z konsekwencji zniszczenia go (zm. 1858), Tomasza Górskiego (zm. 1868) kościo³a, a nastêpnie jego d³ugotrwa³ego po- i Stanis³awa Piaseckiego (zm. 1887).

158 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 115858 22012-08-07012-08-07 08:47:4608:47:46 Zatory (siedziba gminy)

336 337 338

336 Piękne nadokienniki na jednym z drewnianych domów 337 Przy pierwszym murowanym domu w Zatorach (1929 r.) stoi kapliczka z 1932 r. 338 Krzyż przydrożny z 1909 r.

atory le¿¹ w po³udniowo-wschodniej na swego rodzaju „wysokościowym cyplu”, Zczêści powiatu, od Narwi odgrodzone ob- wyniesionym znacznie ponad dolinê Narwi. szernym kompleksem leśnym, stanowi¹cym Jest to du¿a osada, licz¹ca blisko 1 tys. miesz- pierwotnie czêśæ Puszczy Bia³ej, a od wscho- kañców. Niegdyś wyró¿niano kilka czêści, du s¹siaduj¹ z terenami rolniczymi. Rzut oka wynikaj¹cych z podzia³ów w³asnościowych. na siatkê poziomic przekonuje, ¿e znajduj¹ siê Pod koniec XIX w. by³y to Zatory Poświêt-

339 340 341

339 Grób Nieznanego Żołnierza 340 Zachowana część klasycystycznego nagrobka Rajmunda Skarżyńskiego, zm. w 1859 r. 341 Na ul. Strażackiej zachował się rzędowy układ domów, typowy dla Kurpiów

Powiat putuski 159

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 115959 22012-08-07012-08-07 08:47:4808:47:48 343

342 Jedyny pałac w powiecie pułtuskim 343 Pałac otacza park krajobrazowy 342

ne, Poduchowne i Gospodarskie, a wg mapy na polach miêdzy Zatorami a G³adczynem z 1936 r. – wieś Zatory oraz dobra Zatory. Naj- dosz³o do potyczki wojsk rosyjskich z oddzia- wygodniejszy dojazd prowadzi drog¹ gminn¹ ³ami napoleoñskimi. W 1827 r. w 43 domach G³adczyn−Wielêcin, ³¹cz¹c¹ drogi wojewódz- zamieszkiwa³y 352 osoby. Pod koniec XIX w. k¹ nr 618 (Pu³tusk−Wyszków) oraz krajow¹ w miejscowym maj¹tku, na który sk³ada³y nr 62 (Serock−Wyszków). Odleg³ośæ z Pu³tu- siê wieś, folwark i dobra, funkcjonowa³ m³yn ska wynosi 13 km. parowy, po³¹czony z gorzelni¹ (roczna wartośæ Pierwsza wzmianka o istnieniu miejscowo- produkcji ok. 80 tys. rubli srebrem), dzia³a³a ści pochodzi z aktu uposa¿enia paraﬁ i Dzier- cegielnia, wiatrak, owczarnia, a tak¿e szko³a ¿enin, wydanego w 1389 r. W 1402 r. Zatory pocz¹tkowa. Na starannie urz¹dzony folwark zosta³y w³¹czone do paraﬁ i Pniewo. Wieś nie na- sk³ada³o siê a¿ 50 ró¿nych obiektów (w tym le¿a³a do dóbr biskupich. W 1. æw. XV w. jako 14 murowanych); by³y 42 domy, zamieszkane w³asnośæ ksi¹¿êca, nadana zosta³a w 1429 r. przez w³ościan. Istniej¹ca ju¿ wówczas gmi- podkomorzemu warszawskiemu Micha³owi na Zatory liczy³a 15 564 mórg; mia³a 4434 z Ziemiêcic (nosz¹cemu odt¹d przydomek mieszkañców, w tym 164 ¯ydów (3,7% ogó- „Zatorski”), a po jego śmierci – kasztelanowi ³u) oraz 10 protestantów (byæ mo¿e potom- czerskiemu Jakubowi z Gościñczyk (do spad- ków Holendrów z miejscowości Holendry). kobierców nale¿a³a jeszcze w 1525 r.). W na- W 1909 r. miejscowe dobra podzielone by³y daniu ksi¹¿ê zastrzeg³ prawo polowania na ³o- na 2 czêści. Jedna nale¿a³a do Józefa I¿yckie- sie i rysie oraz k³usowania na soko³a; w celu go, druga – do Jakuba Milewskiego. Nastêpnie realizacji przywileju sprowadzono z Czerska naby³ je rezyduj¹cy w Zegrzu ksi¹¿ê Micha³ s³u¿bê leśn¹, od której wedle tradycji wywo- Radziwi³³, a w 1925 r. – rodzina Bagniewskich. dz¹ siê mieszkañcy (choæ w XIX w. zaznaczy³ W 1936 r. wieś liczy³a 107 gospodarstw, w tym siê wyraźny wp³yw kultury kurpiowskiej, po- 97 „w³ościañskich” i 10 w dobrach. ³¹czony z migracj¹). W 1578 r. Marcin Podo- Najciekawszy obiekt miejscowości stanowi ski p³aci³ podatek od 14 ³anów w Zatorach, bez w¹tpienia jedyny pa³ac w powiecie pu³tu- 6 ³anów w Wólce Zatorskiej oraz 4 zagrod- skim. Wywodzi siê on jeszcze z dworu Szyd- ników i jednego rzemieślnika; w³aścicielem ³owskich, wystawionego po 1739 r. W 1828 r. wsi by³ wojewodzic mazowiecki Pawe³ Kry- do budowli dostawiono pawilony, a w 1898 r. ski. W 1678 r. dobra przesz³y do Rostworow- – staraniem w³aściciela Józefa I¿yckiego – ca³y skich, w 20 lat później w rêce Cieciszewskich. kompleks przekszta³cono na pa³ac, zapro- Od 1739 r. miejscowośæ nale¿a³a do Szyd³ow- jektowany przez Kornela Gabrielskiego (ad- skich, od 1801 r. do Glinków, a od 1846 r. – aptacja obejmowa³a m.in. nakrycie ca³ości do Rajmunda Skar¿yñskiego. 25 maja 1807 r. dachem mansardowym oraz poprzedzenie fa-

160 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 116060 22012-08-07012-08-07 08:47:5308:47:53 sady portykiem). W obecnej formie rezydencja tak¿e wsie: Zatory, Kopaniec, Mierzêcin, Śli- ma plan litery L, utrzymana jest w stylu neo- ski, Stawinoga, Okopy, Holendry, Kêpa Za- barokowym. Gabrielski wystawi³ równie¿ kil- torska, Burlaki, Wólka Zatorska, Ostrówek, ka budynków gospodarczych (m.in. gorzelniê Dêbiny i Dêbinki. Pomimo uszczupleñ, a tak- i dom administratora, ok. 1900 r.). Wytyczono ¿e powa¿nych zniszczeñ w okresie I wojny tak¿e park krajobrazowy ze stawem, w du¿ej światowej, maj¹tek zatorski funkcjonowa³ a¿ mierze zachowany do dzisiaj (m.in. lipa drob- do nastania Polski Ludowej. nolistna o obwodzie pnia ponad 5 m). W okre- Ostatnimi w³aścicielami Zator byli Maria sie II wojny światowej pa³ac zosta³ powa¿nie i Piotr Bagniewscy w latach 1925−1944. Prze- zniszczony, nastêpnie sta³ zdewastowany. szli do historii jako znakomici zarz¹dcy i orga- W latach 80. XX w. krêcono w nim sceny do se- nizatorzy. Doprowadzili maj¹tek do prawdzi- rialu „Zmiennicy”. Od kilkunastu lat stanowi wego rozkwitu. Zatory s³ynê³y m.in. z hodowli w³asnośæ prywatn¹, a obecnie przekszta³cany krów holenderskich i koni anglo-arabskich, jest na hotel. Na razie to ci¹gle plac budowy, produkcji spirytusu z ziemniaków. Dzia³a³y niedostêpny m.in. wskutek budowy aneksu stawy rybne (karpie, karasie), wprowadzano oraz parkingu podziemnego. do lasów najlepsze odmiany drzew, planowano Pa³ac stanowi³ siedzibê w³aścicieli dóbr Za- od³ów dzikiej zwierzyny w celu kontrolowania tory, które ukszta³towa³y siê jeszcze w średnio- jej pog³owia. Bagniewscy s³ynêli tak¿e z zaan- wieczu. Kolejni w³aściciele prowadzili świa- ga¿owania spo³ecznego, zw³aszcza popierania dom¹ dzia³alnośæ osadnicz¹, sprowadzaj¹c oświaty i rozwoju organizacji rolniczych. War- Holendrów (regulacja koryta Narwi i eks- to wiedzieæ, ¿e posiadali tak¿e drugi maj¹tek ploatacja ³¹k), Niemców (browar, miodosyt- – Okêcie, wówczas jeszcze pod Warszaw¹. nia, smolarnia) oraz ¯ydów (karczmarstwo, W 1924 r. odsprzedali Skarbowi Pañstwa 456 handel). Istotn¹ zmianê przynios³o uw³asz- ha ³¹k i pastwisk; by³ to pocz¹tek dzisiejszego czenie w 1863 r., które poskutkowa³o znacz- miêdzynarodowego portu lotniczego im. Cho- nym wzrostem liczby ludności ch³opskiej, pina. Wielce zas³u¿one ma³¿eñstwo zmar³o niweluj¹c potrzebê sprowadzania si³y roboczej po 1945 r. na emigracji. z zewn¹trz. W 1885 r. na maj¹tek sk³ada³y siê Tu¿ obok pa³acu znajduje siê drugi z naj- folwarki Zatory, Ostrówek, Marzêcin, Przy³u- wa¿niejszych obiektów Zator – kośció³ pw. bie, Wólka Zatorska oraz Wiktoryn o ³¹cznej św. Ma³gorzaty. Paraﬁ a zosta³a erygowana powierzchni 6152 morgów. Do dóbr nale¿a³y w 1443 r. przez bpa Paw³a Gi¿yckiego, poprzez

344 345 346

344 Kościół pw. św. Małgorzaty 345 Tablica przy wejściu do świątyni przypomina jej dzieje 346 We wnętrzu kościoła warto zwrócić uwagę na malowidła ścienne pędzla Bolesława Bryknera

Powiat putuski 161

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 116161 22012-08-07012-08-07 08:47:5508:47:55 347

347 Remiza OSP w Zatorach wraz ze stawem przeciwpożarowym

wydzielenie z paraﬁ i Pniewo oraz uposa¿enie zach; ocala³a jedynie ściana z wizerunkiem dziesiêcin¹ ze wsi Mystkowiec. Najwcześ- Matki Boskiej, co w okolicy potraktowano niejszy kośció³, byæ mo¿e pw. św. Micha³a jako cud. Ciekawe, ¿e jeden z uczestników Archanio³a, ufundowa³ Micha³ z Ziemiê- owego ostrza³u artyleryjskiego, p³k Hüne- cic Zatorski. Z 1463 r. pochodzi pierwsza bach, by³ pod takim wra¿eniem tego, co siê wzmianka o plebanie, z 1465 r. – o wikarym sta³o, ¿e napisa³ w rodzimym jêzyku wiersz i nauczycielu. W 1532 r. sta³ drugi ju¿ koś- Die Madonna zu Zatory. Po przejściu fron- ció³ drewniany, z fundacji Paw³a Kryskiego, tu, zamiast odbudowy wybrano wzniesienie a w 1640 r. – trzeci, tak¿e z drewna, pw. św. trzeciego ju¿ murowanego kościo³a. Zreali- Ma³gorzaty. W 1781 r. podkreślano op³akany zowano go w latach 1924−1926 wg projektu stan świ¹tyni, nie dziwi zatem decyzja o bu- Juliana Lisieckiego i £ukasza Wolskiego; kon- dowie kościo³a murowanego. Powsta³ on w la- sekracja nast¹pi³a w 1938 r. tach 1819−1821 staraniem Miko³aja Glinki. Świ¹tynia w Zatorach stanowi przyk³ad W przededniu I wojny światowej, w latach niezwykle malowniczego stylu tzw. polskie- 1913−1914, wystawiono nastêpny murowa- go stylu historycznego, modnego w 1. po³. ny kośció³, wkomponowuj¹c weñ elementy lat 20. XX w. To budynek murowany z ceg³y, poprzednika. Ju¿ w 1915 r. podczas walk nieotynkowany, z wie¿¹ na planie kwadratu w na- miecko-rosyjskich nowa budowla leg³a w gru- ro¿niku pó³nocno-zachodnim. Korpus jedno-

162 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 116262 22012-08-07012-08-07 08:47:5808:47:58 nawowy, liczy 3 przês³a, nakryty sklepieniem Wartośæ historyczn¹ maj¹ znajduj¹ce siê kolebkowym z lunetami; prezbiterium wê¿sze we wsi stare chaty kurpiowskie. Mo¿na zaj- od nawy, dwuprzês³owe, zamkniête absyd¹, rzeæ tak¿e na dwa cmentarze. Na paraﬁ alnym ujête skarbcem i zakrysti¹. Wygl¹d wnêtrza rzymskokatolickim zachowa³ siê nagrobek ukszta³towa³ siê w latach 20. XX w. Malowid³a Rajmunda Skar¿yñskiego z 1808 r., w formie ścienne wysz³y spod pêdzla Boles³awa Brykne- steli. W przysió³ku Biele, na wysokiej kra- ra (1926). W o³tarzu g³ównym znalaz³a siê wêdzi pradoliny Narwi, nad stawem, na wy- piaskowcowa ﬁ gura Serca Jezusowego. Pośród sokim na kilka metrów nasypie, ob³o¿onym wyposa¿enia, pochodz¹cego z g³ównej mierze kamieniami, przetrwa³ wojskowy cmentarzyk z XIX−XX w., najstarszy element stanowi ro- niemiecki z 1915 r. kokowa wieczna lampa z 2. po³. XVIII w. Przy Jeszcze jeden tytu³ do s³awy miejscowości kościele rozstawiono stacje drogi krzy¿owej, stanowi¹ Ogólnopolskie Biegi Prze³ajowe im. sprowadzone z Florencji. Obok stoi plebania Konstytucji 3 Maja, od 1995 r. organizowane z 1916 r. corocznie w przeddzieñ świêta narodowego.

Powiat putuski 163

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 116363 22012-08-07012-08-07 08:47:5908:47:59 Pozostałe miejscowości

amykaj¹c „przewodnik subiektywny” czom „w u¿ywalnośæ ad dies vitae” (czyli do¿y- Zwarto jeszcze wspomnieæ o kilku miejsco- wotni¹) za roczny czynsz. Po 1800 r. dobra Gró- wościach, nie wymagaj¹cych mo¿e odrêbnych dek w³¹czono do ekonomii skarbowej Obryte. charakterystyk, ale mog¹cych zainteresowaæ W 1846 r. przeprowadzono nowe urz¹dzenie turystów. wsi w formie kolonialnej, określono nowe sadyby, wymierzono i skomasowano pola. Pañ- Gródek Rz¹dowy (gmina Obryte) le¿y przy szczyznê zast¹piono czynszem, określonym drodze lokalnej ³¹cz¹cej Pu³tusk z Rz¹śni- drobiazgowo na sumê 321 rubli srebrem oraz kiem, za Obrytem, w odleg³ości 19 km od sto- 18 i pó³ kopiejki. Wójtostwo zniesiono w ogó- licy powiatu. le, dziel¹c je miêdzy folwark i wieś. W 1855 r. Nazwa „Gródek”, zapisana ju¿ w dokumen- Gródek przekazano ksiêciu Gorczakowowi tach średniowiecznych, sugeruje, ¿e miejsco- w ramach zabezpieczenia kredytu, zaci¹gniê- wośæ mog³a dawno temu odgrywaæ o wiele tego na rzecz nale¿¹cego do tego carskiego wa¿niejsz¹ rolê ni¿ dzisiaj – stanowi³a warow- dygnitarza majoratu Obryte. W „Puszczakach n¹ siedzibê biskupi¹ i jedn¹ z ich letnich rezy- Mazowsza” Wincenty Pol umieści³ Gródek dencji. Później – ju¿ jako zwyk³a wieś – by³a na liście wsi kurpiowskich. W 1934 r. by³o ośrodkiem dóbr, na które sk³ada³y siê folwark, tu a¿ 118 gospodarstw. wieś i wójtostwo – wszystkie o nazwie Gródek, Gródek zapisa³ siê w historii wspó³czesnej a tak¿e Cio³kowo, G³adczyn, Wielgolas i K¹ty- dzia³alności¹ podziemia antykomunistyczne- -Lutry (nazwa tej ostatniej osady, powsta³ej go, szczególnie siln¹ zreszt¹ w ca³ym powiecie w latach 20. XIX w., zdaje siê, odnotowuje pu³tuskim. A¿ do 1951 r. dzia³a³ tu oddzia³ Jana osadzenie w niej kolonistów niemieckich). Kmio³ka ps. „Wir” (1919−1952), wywodz¹- W 1796 r. bp Hilary Krzysztof Szembek nada³ cy siê z organizacji Wolnośæ i Niepodleg³ośæ, wójtostwo Gródek ma³¿onkom Taraszewi- a nastêpnie wchodz¹cy w sk³ad Niezale¿nego

348 Przydrożny krzyż w Gródku Rządowym 349 W Gródku zachowało się kilka ciekawych drewnianych domów

348 349

164 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 116464 22012-08-07012-08-07 08:47:5908:47:59 Zjednoczenia Wojskowego. Do najbardziej Wizyta w Gzowie powinna obudziæ emo- znanych akcji „Wira” nale¿a³o udane odbicie cje przede wszystkim w mi³ośnikach polskiej wiêźniów UB w Pu³tusku (30 października klasyki ﬁ lmowej. Oto wieś ze s³ynnego obra- 1946 r.) oraz brawurowe wyrwanie siê z ob- zu Andrzeja Kondratiuka i Igi Cembrzyñskiej ³awy na bagnach Pulwy (15 sierpnia 1948 r.). Gwiezdny py³ (krêconego nad rzeczk¹ Po- Funkcjonariusze Ministerstwa Bezpieczeñ- krzywniczk¹), obecna tak¿e w innych obra- stwa Publicznego dopadli „Wira” dopiero 27 zach tych twórców. sierpnia 1951 r. Przewieziono go do Warszawy, Przed sekularyzacj¹ w 1800 r. dobra gzow- a nastêpnie po procesie politycznym stracono skie, sk³adaj¹ce siê z folwarków: Gzowo, Iwie- 7 sierpnia 1952 r. w wiêzieniu przy ul. Rako- szowo i Mory, a tak¿e z wsi o tych samych wieckiej (wraz z innym cz³onkiem oddzia³u, nazwach, wchodzi³y w sk³ad w³ości biskupów Stanis³awem Kowalczykiem, pochodz¹cym p³ockich. Po przejêciu ich przez skarb pañstwa z Gródka). Miejsce pochówku obu ¿o³nierzy (pruskiego) wcielono je do ekonomii Gol¹d- WiN pozostaje do dziś nieznane. 29 paździer- kowo. Gzowo awansowa³o dopiero w 2. po³. nika 2009 r. „za wybitne zas³ugi dla niepodle- XIX w., kiedy to ulokowano tu siedzibê gminy. g³ości” Prezydent RP nada³ „Wirowi” pośmiert- Obecnie gmina Gzowo ju¿ nie istnieje, a sama nie Krzy¿ Komandorski z Gwiazd¹ Orderu wieś rozwija siê w coraz wiêkszym stopniu Odrodzenia Polski. jako teren rekreacyjny dla warszawiaków, ma- j¹cych ³atwy dojazd ze stolicy drog¹ krajow¹ Gzowo (gmina Pokrzywnica) le¿y 10 km nr 61. Niew¹tpliwym atutem miejscowości na po³udnie od Pu³tuska, po obu stronach jest mo¿liwośæ dojazdu samochodem niemal drogi krajowej nr 61, na zachodniej krawêdzi bezpośrednio do Narwi. doliny Narwi. Skaszewo W³ościañskie (gmina Gzy) − le¿y 17 km na zachód od Pu³tuska. We wsi za-

350

351 352 350 Współczesna kapliczka nadrzewna w Gzowie 352 Topolowa aleja wiodąca do dworu w Skaszewie 351 Zimowy brzeg Narwi w Gzowie Włościańskim

Powiat putuski 165

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 116565 22012-08-07012-08-07 08:48:0008:48:00 353

354

353 XIX-wieczny dwór w Skaszewie Włościańskim 354 Stacja radarowa Polskiej Agencji Żeglugi Powietrznej

chowa³ siê dwór wzniesiony w 2. po³. XIX w., Stare Lipniki (gmina Pu³tusk) − wieś po³o- przed 1939 r. nale¿¹cy do rodziny Waśniew- ¿ona 6 km na zachód od Pu³tuska, w której skich. Jest to obiekt drewniany, oblicowany funkcjonuje stacja radarowa Polskiej Agencji ceg³¹, z murowanymi czêściami bocznymi. ¯eglugi Powietrznej. Stacja śledzi rejsy pojaz- Obecnie zamieniony na mieszkania, niewiele dów powietrznych w pó³nocno-wschodniej przypomina dawn¹ siedzibê, przekszta³cony Polsce, a przez radio zg³asza siê jako „Pu³tusk- i podzielony. Ganek zamurowano, a dach na- kontrola”. Od 1990 r. na jej wie¿y umieszczo- kryto eternitem. W tej sytuacji, najbardziej ny jest Radar Kontroli Obszaru AVIA CM, warta uwagi jest wiod¹ca do dworu przepiêkna wyprodukowany w Przemys³owym Instytucie topolowa aleja z podwójnym szpalerem drzew Telekomunikacji. po ka¿dej stronie.

355

355 Święty Jan Nepomucen z 1906 r. – Stare Lipniki

166 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 116666 22012-08-07012-08-07 08:48:0308:48:03 Oferta kulturalna i turystyczna Informacja turystyczna

powiecie dzia³a jedna wyspecjalizowa- resuj¹cych danych, dotycz¹cych mniejszych W na instytucja informacji turystycznej miejscowości, mo¿emy uzyskaæ w urzêdach oraz jedna informacja muzealna. Wiele inte- poszczególnych gmin.

Starostwo Powiatowe w Pu³tusku Urz¹d Gminy Świercze 06-100 Pu³tusk, ul. Bia³owiejska 5 06-150 Świercze tel. 23 692 12 660 ul. Pu³tuska 47 e-mail: [email protected]. tel. 23 691 60 45 http://starostwopultusk.org.pl/ e-mail: [email protected] www.swiercze.pl Urz¹d Miejski w Pu³tusku 06-100 Pu³tusk Urz¹d Gminy Winnica ul. Rynek 41 (ratusz) 06-120 Winnica tel. 23 692 03 91, 23 692 82 41 ul. Pu³tuska 25 fax 23 692 42 96 tel. 23 691 40 92, e-mail: [email protected] fax 23 691 40 25 www.pultusk.pl e-mail: [email protected] www.gminawinnica.pl

Urz¹d Gminy Gzy Urz¹d Gminy Zatory 06-126 Gzy 07-217 Zatory tel. 23 691 31 67 ul. Jana Paw³a II 106 www.gminagzy.pl. tel. 29 741 03 94 e-mail: [email protected] Urz¹d Gminy Obryte www.zatory.pl 07-215 Obryte Obryte 185 Gminne Centrum Informacji w Pu³tusku tel. 29 741 10 04, fax 29 741 10 04 wew. 33 06-100 Pu³tusk e-mail: [email protected] pl. Teatralny 4 www.obryte.pl. tel. 23 692 84 24 e-mail: [email protected] Urz¹d Gminy Pokrzywnica czynne codziennie (od poniedzia³ku do nie- 06-121 Pokrzywnica dzieli) w godzinach 10.00−18.00. Pe³ni funk- al. Jana Paw³a II 1 cjê informacji turystycznej, a tak¿e zajmuje tel. 23 691 87 21, fax 23 691 85 55 siê promocj¹ miejscowej oferty noclegowej, e-mail: [email protected] gastronomicznej, kulturalnej, sportowej i go- www.pokrzywnica.pl spodarczej.

Powiat putuski 167

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 116767 22012-08-07012-08-07 08:48:0508:48:05 Muzea i kolekcje muzealne

Muzeum Regionalne w Pu³tusku ul. Rynek 1, 06-100 Pu³tusk tel. 23 692 51 32 e-mail: [email protected] www.muzeum.pultusk.pl czynne codziennie oprócz poniedzia³ków w godzinach 10.00−16.00

Mieści siê w samym sercu miasta – w sto- j¹cej na środku rynku gotyckiej Wie¿y Ratu- szowej. Wystawy sta³e to „Ikonografi a Pu³tuska XVII−XX w.”, „Meteoryt Pu³tusk” oraz „Pu³tusk w świetle odkryæ archeologicznych”. Bogata kolekcja szczyci siê zw³aszcza zabyt- kami archeologicznymi, w ogromnej mierze pochodz¹cymi z wykopalisk prowadzonych podczas urz¹dzania Domu Polonii w latach 1976–1985; prace te dostarczy³y a¿ 6 tys. eks- ponatów. Do najcenniejszych, datowanych na XIII−XIV w., nale¿¹ pierścionki, rêkojeśæ no¿a sokolniczego, wykonana z rogu jelenia, a tak¿e niezwyk³y, cynowy medalion z resztkami przedstawienia fi guralnego. Obfi cie reprezentowane s¹ tak¿e późniejsze epoki. 356 Od pocz¹tku dzia³alności placówki zbierane s¹ tkaniny, pasy szlacheckie i wyroby konwi- sarskie (wykonane z cyny albo spi¿u). Podzi- wiaæ mo¿emy spisany w 1540 r. na pergaminie status cechu szewców, nadany przez bpa Jaku- ba Buczackiego oraz świadcz¹ce o bogactwie pu³tuskiego „z³otego wieku” puchary, kubki, kafl e i szczególnie piêkne gliniane pó³miski z XVI w. Na terenie by³ego kolegium ksiê¿y jezuitów znaleziono XVII-wieczny kielich z zielonego szk³a. Do bardzo wartościowych eksponatów nale¿¹ tak¿e kolekcje map mia- 357 sta i regionu oraz t³oków pieczêtnych. Wa¿n¹ dziedzin¹ gromadzonych zbiorów jest wresz- 356 Muzeum Regionalne mieści się w zabytkowej wieży ratuszowej cie ikonografi a. Zdo³ano pozyskaæ m.in. 17 357 Na pierwszej kondygnacji znajduje się stała dawnych widoków Pu³tuska, wykonanych wystawa „Ikonografi a Pułtuska w ró¿nych technikach artystycznych w okre- XVII−XX w.” sie od 2. po³. XVII w. do pocz¹tku XX w. Jedna z gablot poświêcona jest meteorytowi Pu³tusk; od 1995 r. zdo³ano zgromadziæ ju¿ kilkanaście najwiêkszego zarejestrowanego w dziejach okazów, o ³¹cznej wadze 310 g, rodem z tego świata roju meteorytów.

168 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 116868 22012-08-07012-08-07 08:48:0508:48:05 358

359 360

358 Pozostałe kondygnacje zajmuje ekspozycja „Pułtusk w świetle odkryć archeologicznych” 359 Fragment zbiorów napoleońskich 360 Budynek, w którym mieści się stała wystawa „Napoleon w Pułtusku”

W niedalekiej kamienicy przy Rynku 18 (róg ul. Świêtojañskiej) znajduje siê ekspozycja Muzeum o tematyce napoleoñskiej. Stanowi ona kontynuacjê dokonañ Ośrodka Studiów Epoki Napoleoñskiej Wy¿szej Szko³y Huma- nistycznej im. Aleksandra Gieysztora. Obej- rzeæ mo¿na rozmaite pami¹tki po cesarzu Francuzów: obrazy, rzeźby, graﬁ ki, mapy, a nawet bibeloty o tematyce napoleoñskiej i Wiel- kiej Armii. Nale¿y kupiæ odrêbne bilety.

Muzeum Sprzêtu Rolniczego w Gol¹dkowie Zespó³ Szkó³ Centrum Kszta³cenia Rolnicze- go im. Jadwigi Dziubiñskiej Gol¹dkowo 41, 06-120 Winnica. Kontakt: poniedzia³ek – pi¹tek w godz. 7.30−15.30

tel. 23 691 40 73 361 [email protected] 361 Placówka zgromadziła wiele interesujących maszyn rolniczych

Powiat putuski 169

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 116969 22012-08-07012-08-07 08:48:0708:48:07 362

362 Muzeum Sprzętu Rolniczego w Golądkowie

Od lat 80. XX w. w jednej z zaadaptowanych e-mail: [email protected] starych stajni szko³y w Gol¹dkowie funkcjo- www.kuzniakurpiowska.pl nuje niewielkie Muzeum Sprzêtu Rolniczego. Placówka kulturalna nale¿¹ca do stowarzy- Zgromadzono tu najwa¿niejsze narzêdzia rol- szenia „Puszcza Bia³a – moja ma³a ojczyzna”, nicze, najczêściej ju¿ nieu¿ywane, m.in. sier- mieszcz¹ca siê w zabytkowym, ceglanym budyn- py, wyd³u¿one cepy, drewniane brony, kierat, ku dawnej szko³y. Wewn¹trz mo¿na obejrzeæ ele- a tak¿e ¿elazka, masielnice, krosna itp. menty wystroju i umeblowania dawnych wnêtrz kurpiowskich: kuchniê, ³ó¿ka, szafy i kredensy, Kuźnia Kurpiowska w Pniewie oryginalne krosno. Prowadzone s¹ tu warsztaty ul. 18 Maja 8, Pniewo, 07-214 Zatory rzemios³a ludowego, organizowane tradycyjne tel. 691 193 269 uroczystości, urz¹dzane wystawy.

363 Na potrzeby Kuźni Kurpiowskiej wykorzystano dawny budynek szkoły 364 W Kuźni zgromadzono wiele sprzętów związanych z codziennym życiem Kurpiów

363 364

170 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 117070 22012-08-07012-08-07 08:48:1108:48:11 365

365 W placówce prowadzone są warsztaty rzemiosła ludowego

Trasy wycieczkowe

bardzo atrakcyjnych krajobrazowo oko- w Europie. Dodaj¹c do tego inne, nieco mniej- W licach Pu³tuska wyznaczono wiele szla- szej rangi, ale niejednokrotnie szalenie efek- ków znakowanych, uczêszczanych zarówno towne (zamek!), zabytki, jak równie¿ wyj¹tko- przez turystów pieszych, jak i szczególnie licz- wo urokliwe i ciche zak¹tki, np. uliczki i aleje nych zwiedzaj¹cych na rowerach. Niewielki spacerowe nad starorzeczem Narwi, trzeba obszar powiatu umo¿liwia tak¿e urz¹dzenie uznaæ Pu³tusk za najbardziej atrakcyjny cel interesuj¹cej i nie nu¿¹cej wycieczki samo- turystyczny na ca³ym pó³nocnym Mazowszu, chodowej. o niewykorzystanym zreszt¹ ci¹gle do koñca potencjale (przebiegaj¹cy przez miasto szlak Spacerem po Pułtusku ¿eglugowy z Warszawy na Mazury). General- nie, zabudowa Pu³tuska dzieli siê na 3 strefy, Pu³tusk to najciekawszy na Mazowszu przy- po³o¿one kolejno na prawym (zachodnim) k³ad gotycko-renesansowego ośrodka miej- brzegu Narwi oraz czêśæ lewobrze¿n¹, zajmu- skiego, rozwiniêtego w XV−XVI w., a nastêp- j¹c¹ obszar dawnej wsi Pop³awy. Owe 3 strefy nie rozbudowanego w okresie klasycyzmu. odzwierciedlaj¹ rozwój przestrzenny miasta. W zasadzie ca³a wyspa pu³tuska, a zw³aszcza G³ówna, z rynkiem, stanowi¹ca obszar mia- bazylika kolegiacka i wie¿a ratuszowa, stanowi sta lokacyjnego, mieści siê na ostrowie rzecz- pomnik historii o randze ogólnopolskiej. Ry- nym pomiêdzy odnogami Narwi. Na po³udnie nek uwa¿any jest za najd³u¿szy tego typu plac od niej le¿y Stare Miasto, zajmuj¹ce teren

Powiat putuski 171

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 117171 22012-08-07012-08-07 08:48:1308:48:13 366 367 368

369 370

366 Dziedziniec pułtuskiego zamku 367 W Pułtusku znajduje się wiele pomników – pomnik Józefa Piłsudskiego przy wjeździe do miasta od strony Warszawy 368 Miłośników techniki i obiektów przemysłowych może zainteresować zabytkowa rosyjska wieża ciśnień 369 Dom Rzemiosła nawiązuje w swym kształcie do zabytkowej zabudowy miasta 370 Bulwary nad pułtuskimi kanałami zachęcają do spacerów

przedlokacyjnej osady targowej. Wreszcie natomiast powy¿ej poszczególne cele tury- nowa czêśæ, najdalej wysuniêta na zachód, styczne, kwestiê ich wyboru pozostawiaj¹c ci¹gnie siê wzd³u¿ ulic Daszyñskiego, 3 Maja osobiście ka¿demu zwiedzaj¹cemu. i Kościuszki, obecnie w³¹czonych do drogi Opis poszczególnych zabytków mo¿na zna- krajowej nr 61, a stanowi¹cej fragment daw- leźæ w rozdziale Pu³tusk. nego traktu warszawsko-petersburskiego. Pod wzglêdem turystycznym atrakcyjna jest czêśæ Trasa samochodowa g³ówna, a w mniejszym stopniu tak¿e Stare Miasto. Nie bêdziemy narzucaæ Czytelnikowi P³oñsk–Świercze–Strzegocin–G¹sioro- konkretnych tras zwiedzania, tym bardziej, wo–Winnica–Gol¹dkowo–Pu³tusk–Obryte– ¿e pu³tuska starówka mieści siê na stosunko- Zambski–Soko³owo W³ościañskie–Sadykierz– wo niewielkiej przestrzeni. Przedstawiliśmy Pniewo–Zatory–Holendry–Serock

172 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 117272 22012-08-07012-08-07 08:48:1408:48:14 Na samochodowy objazd powiatu pu³tu- jedna z najbardziej atrakcyjnych miejscowości skiego warto poświêciæ 2 pogodne dni, np. so- powiatu pu³tuskiego. Warto zrobiæ tu d³u¿szy botê i niedzielê, wieczór rezerwuj¹c choæby postój, aby zapoznaæ siê z jedynym w ca³ej na mi³¹ kolacjê gdzieś w Pu³tusku. Na teren okolicy (poza oczywiście Pu³tuskiem) kom- powiatu wje¿d¿amy od strony P³oñska i No- pleksem kościelno-klasztornym, stanowi¹- wego Miasta drog¹ wojewódzk¹ nr 620. Pierw- cym typow¹ XVIII-wieczn¹ fundacjê magna- sza wiêksza miejscowośæ to Świercze (odleg³e ck¹, a tak¿e najlepiej w powiecie zachowanym od P³oñska o 29 km – wszystkie podane od- zespo³em rezydencjonalno-parkowym, wy- leg³ości pierwszego dnia wycieczki liczone stawionym w latach 1820−1835 dla Wo³³owi- s¹ od tego miasta). Warto tu jedynie zerkn¹æ czów, a rozbudowanym ok. 1900 r. przez szybê na stacjê kolejow¹, a w istocie Po kolejnych 5 km drogi nr 620 docieramy – przystanek osobowy, stanowi¹cy pierwot- do G¹siorowa (40 km), gdzie na rozstajach nie element Drogi ¯elaznej Nadwiślañskiej wznosi siê bardzo cenny, drewniany XVIII- (uruchomiony w 1892 r.), a obecnie szlaku wieczny kośció³ ﬁ lialny pw. Najświêtszej Ma- Warszawa−Gdañsk, oraz na stacjê emisji ra- rii Panny, św. Jana Chrzciciela i Jedenastu Ty- diowych ﬁ rmy „Emitel”, maj¹c¹ postaæ beto- siêcy Mêczennic. Zrêbowa świ¹tynia powsta³a nowej, kilkukondygnacyjnej wie¿y, naje¿onej w 1792 r. z inicjatywy bpa p³ockiego Krzyszto- antenami. fa Hilarego Szembeka. 6 km dalej, jad¹c ca³y czas drog¹ nr 620, le¿y W G¹siorowie opuszczamy drogê nr 620 nieporównanie ciekawszy Strzegocin (35 km i odcinkiem drogi lokalnej kierujemy siê do du- trasy) – pod wzglêdem zabytków z pewności¹ ¿ej wsi gminnej Winnica (47 km). Stoi w niej

371

372 373

371 Zabytkowy drewniany budynek stacyjny z początku XX w. w Świerczach 372 XVIII-wieczny drewniany kościół w Gąsiorowie 373 Sklepienie barokowej świątyni w Strzegocinie

Powiat putuski 173

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 117373 22012-08-07012-08-07 08:48:1808:48:18 374 375

376 377

jedyny w powiecie (nie licz¹c Pu³tuska) goty- Drugiego dnia wyje¿d¿amy z Pu³tuska. Prze- cki kośció³, nosz¹cy wezwanie Trójcy Świêtej. dostajemy siê na drug¹ stronê Narwi mostem Świ¹tynia powsta³a w latach 1484−1514. Jed- na drodze wojewódzkiej nr 618 (kierunek Wy- nak wyposa¿enie ma charakter przede wszyst- szków). Zaraz za przepraw¹ skrêcamy jednak kim rokokowy. w lewo, w ulicê Tartaczn¹, która stanowi wy- Z Winnicy jedziemy drog¹ nr 571 w kierunku lot drogi na Obryte. Pu³tuska, by po ledwie 2 km przejechaæ przez Odleg³a o 14 km od Pu³tuska wieś gmin- Gol¹dkowo (49 km) – miejscowośæ znan¹ z cie- na Obryte to g³ówny ośrodek „kurpiowskiej” sz¹cej siê bogatymi tradycjami szko³y rolni- czêści powiatu, wi¹zanej z grup¹ etnograﬁ cz- czej. Kompleks budynków placówki wznosi siê n¹ Kurpiów, zamieszkuj¹c¹ tereny dawnej po pó³nocnej stronie drogi, urzekaj¹c „dworko- i obecnej Puszczy Bia³ej; tym niemniej, wiê- wymi” budyneczkami z lat 20. XX w. cej elementów kultury kurpiowskiej znaj- Drog¹ nr 571 kierujemy siê do Pu³tuska (58 dziemy w omówionym dalej Pniewie. Najbar- km). Wspania³e, atrakcyjne turystycznie mia- dziej interesuj¹c¹ budowl¹ jest tu wzniesiony sto zosta³o szeroko opisane w tym przewod- w latach 1851–1853 kośció³ pw. św. Trójcy, niku. Najlepsze miejsca parkingowe znajduj¹ ufundowany – co ciekawe – przez prawo- siê na Rynku lub przy ul. Piotra Skargi. s³awnego rosyjskiego ksiêcia Gorczakowa.

174 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 117474 22012-08-07012-08-07 08:48:2108:48:21 374 Gotycki kościół w Winnicy 375 Już z daleka widać zabudowania szkoły w Golądkowie 376 Serce Pułtuska stanowi rynek z zabytkową wieżą ratuszową 377 Zabytkowa ambona z lat 20. XX w. w kościele w Obrytem 378 Kościół w Zambskach Kościelnych 379 Drewniana świątynia w Sokołowie Włościańskim 380 Zabytkowa dzwonnica w Sadykrzu 378

379 380

Obok wznosi siê drewniana dzwonnica Jedziemy dalej drog¹ gminn¹ na wschód, z 1. po³. XIX w. do Soko³owa W³ościañskiego (27 km), le¿¹- Nastêpny etap to Zambski Kościelne (20 cego na samej wschodniej granicy powiatu. km od Pu³tuska), po³¹czone drog¹ gminn¹ Trzeba tu zobaczyæ drewniany kośció³ pw. z Obrytem. Urzeka ju¿ panorama miejscowo- Niepokalanego Poczêcia Najświêtszej Marii ści, któr¹ najlepiej podziwiaæ z okolicznych Panny, konsekrowany w 1695 r. przez bpa An- wzniesieñ. Najbardziej interesuj¹cym obiek- drzeja Chryzostoma Za³uskiego. W odleg³ości tem jest widoczny z daleka kośció³ pw. św. ok. 500 m od zabudowañ wsi, na polu, znaj- Wojciecha z koñca XIX w. Dobrze wkompo- duje siê mogi³a powstañców styczniowych, nowana w otoczenie budowla, dziêki neokla- poleg³ych 14−15 lipca 1863 r. w bitwach pod sycystycznym formom wygl¹da na starsz¹ ni¿ Rz¹śnikiem i Porz¹dziem. W 1933 r. ustawio- jest w istocie. Warto tak¿e zajrzeæ na pobliski no na niej granitow¹ kolumnê. cmentarz, gdzie zachowa³a siê m.in. du¿a zbio- Drogami lokalnymi kierujemy siê do Obry- rowa mogi³a, kryj¹ca prochy blisko 300 ¿o³nie- tego albo Gródka, a stamt¹d do ma³ej wsi Sa- rzy z 5. pu³ku piechoty Legionów „Zuchowaci” dykierz (41 km). Tu kolejny drewniany koś- z Wilna, poleg³ych nad Narwi¹ w dniach 6–7 ció³, pw. św. Rocha. Nie jest to jednak zabytek, września 1939 r. a tylko wybudowana w 2003 r. rekonstrukcja

Powiat putuski 175

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 117575 22012-08-07012-08-07 08:48:2408:48:24 381 382

381 Pałac w Zatorach 382 Kościół w Pniewie widziany z drogi Pułtusk−Wyszków

poprzedniej świ¹tyni z 1812 r., która uleg³a z „kultury puszczañskiej”, czyli od s¹siednich zniszczeniu wskutek podpalenia. Na tere- Kurpiów. nie cmentarza przykościelnego, otoczonego Droga lokalna wiedzie dalej wprost do Pnie- kamiennym murem, warto zobaczyæ mogi³ê wa (48 km), najbardziej chyba „kurpiowskiej” ¿o³nierzy z 1920 r. Ciekawi mog¹ te¿ zwróciæ miejscowości powiatu. Nad okolic¹ góruje po- uwagê na uk³ad domów. Sadykierz to w czêści tê¿ny neogotycki kośció³ pw. Świêtych Piotra tzw. rzêdówka, czyli osada, w której domy sto- i Paw³a, wystawiony w 20-leciu miêdzywo- j¹ szczytem do drogi; rozwi¹zanie to przejêto jennym wg projektu znanego warszawskiego

383

383 Wał przeciwpowodziowy chroni Holendry przed wylewami Narwi

176 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 117676 22012-08-07012-08-07 08:48:2608:48:26 architekta Józefa Piusa Dziekoñskiego. Ele- krajowej nr 62, wiod¹cej do wêz³owego Sero- ment kurpiowski stanowi¹ w nim wykonane cka (78 km). w 1970 r. zdobienia pêdzla Ignacego Napiecka, naśladuj¹ce wzory znane z regionalnych haf- Trasy rowerowe tów, a tak¿e ornamenty zdobi¹ce tradycyjnie kilimy i chodniki, powstaj¹ce w warsztatach Dla ka¿dej z tras wydano odrêbny folder, do- wiejskich tkaczek. Jeszcze wiêcej o kulturze stêpny w pu³tuskiej Informacji Turystycznej. kurpiowskiej dowiemy siê w siedzibie mieszcz¹cego siê w pobliskiej dawnej szkole stowa- Szlak Narwiañski rzyszenia „Puszcza Bia³a – moja ma³a ojczy- Pu³tusk–Ponikiew–Paw³ówek–Szygówek zna”. Ośrodek nazwany „Kuźnia kurpiowska” (9,6 km) mieści izbê muzealn¹, w której prowadzone Szlak Pe³ty s¹ warsztaty rzemios³a ludowego oraz urz¹- Pu³tusk–Olszak–Bia³owie¿a–Zakrêt–Trzci- dzane zgodnie z tradycyjnym kalendarzem niec–G³odowo–Przemiarowo–Chmielewo– uroczystości. Boby–Gnojno–Chmielewo–Lipa–Olszak– Przedostatni przystanek na naszej trasie Pu³tusk (45,6 km) to wieś gminna Zatory (56 km), do której Szlak Puszczañski z Pniewa mo¿na dojechaæ bezpośrednio droga- Pu³tusk–Pop³awy–Grabówiec–Stara Wieś–Pu³- mi gminnymi albo drog¹ nr 618 do G³adczyna tusk (13,5 km) i dalej na po³udnie zgodnie z drogowskazem. Szlak Zielony Zatory szczyc¹ siê przede wszystkim jedynym Pu³tusk–P³ocochowo–Lipniki–Gromin–Mo- pa³acem w powiecie pu³tuskim, w obecnej po- szyn–Pu³tusk (22 km) staci z 1898 r. Rezydencja, wystawiona przez Szlak Bobra Józefa I¿yckiego, otoczona jest bardzo ³adnym Pu³tusk–Kleszewo–Radziecki Cmentarz Wo- krajobrazowym parkiem ze stawem. Od kil- jenny w Kleszewie–Pu³tusk (6,7 km) kunastu lat pa³ac stanowi w³asnośæ prywat- n¹, a obecnie przekszta³cany jest na hotel. Ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna Tu¿ obok znajduje siê kośció³ pw. św. Ma³- gorzaty, wystawiony w latach 1913−1914 „Nasz las” i 1924−1926. Świ¹tynia stanowi przyk³ad niezwykle malowniczego stylu tzw. history- Znajduje siê na terenie leśnictwa Pop³awy, zmu narodowego, modnego w 1. po³. lat 20. ok. 3 km od centrum Pu³tuska. Dwa warianty XX w. Wartośæ historyczn¹ maj¹ zachowane (800 m oraz 5 km). Ście¿ka powsta³a w celu we wsi stare chaty kurpiowskie. zaprezentowania ekosystemów leśnych oraz Na koniec wizyty w powiecie warto pode- ich mieszkañców, ukazania leśnych siedlisk lektowaæ siê nadnarwiañsk¹ przyrod¹. W tym celu udajemy siê z Zatorów drog¹ gruntow¹ do letniskowej miejscowości Holendry (61 km). Dotrzemy do korony wa³u przeciwpo- wodziowego, za którym rozpościera siê piêk- ny widok na rzekê i starorzecze. W tej samej okolicy, jad¹c zgodnie z drogowskazami, mo¿- na dotrzeæ do najatrakcyjniejszego rezerwatu w powiecie – rezerwatu „Stawinogi”. Aby po- wróciæ na sieæ dróg krajowych i wojewódzkich, nale¿y skierowaæ siê ponownie do Zatorów (66 384 km), ale dotar³szy do drogi gminnej zamiast do centrum, skrêciæ w prawo, w kierunku miej- 384 Tu zaczyna się trasa ścieżki „Nasz las” scowości Wielêcin. Dojedziemy têdy do drogi

Powiat putuski 177

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 117777 22012-08-07012-08-07 08:48:2908:48:29 385

385 Trasa wiedzie przez zróżnicowane tereny Puszczy Białej

i ró¿norodności form ¿ycia w lesie. Mo¿na Na interesuj¹ce nas tereny powiatu pu³tu- umówiæ siê na zwiedzanie z przewodnikiem skiego wp³ywamy za ujściem Bugu do Narwi (e-mail: [email protected], tel. (39 km – kilometra¿ liczony w górê Narwi), 23 692 14 65). Krótszy wariant przystosowany po miniêciu Serocka. W Wierzbicy (41 km) dla osób poruszaj¹cych siê na wózkach inwa- na prawym brzegu znajduje siê przystañ, przy lidzkich. której funkcjonuje schronisko wêdkarskie, sklep rybny i sma¿alnia ryb. Rzeka jest tu sze- Trasa wodna – szlak Narwi roko rozlana, wydaje siê niemal wodn¹ „au- tostrad¹”, ale nie nale¿y opuszczaæ farwateru Przez powiat pu³tuski przebiega odcinek bar- (szlaku ¿eglownego), zw³aszcza kusz¹c siê dzo interesuj¹cego szlaku ¿eglugowego Narwi, na pozorne skróty miêdzy wysepkami. Miê- niegdyś stanowi¹cego wa¿n¹ drogê handlow¹ dzy 52 a 60 km najpierw na prawym, a potem z Podlasia i Mazowsza do Gdañska, a obecnie na lewym brzegu – doskona³e pola biwakowe. u¿ytkowanego g³ównie przez kajakarzy i wod- Na 62 km stara przystañ Pu³tuska; osoby niaków przemieszczaj¹cych siê miêdzy War- p³yn¹ce z pomoc¹ silnika powinny wiedzieæ, szaw¹ i Mazurami. ¿e jest to miejsce po³o¿one bardzo blisko sta- P³yn¹c ze stolicy przechodzimy Kana³em cji benzynowej. Kilometr w górê znajduje siê ¯erañskim na Jezioro Zegrzyñskie. Ten ob- z kolei bardzo przyjemna marina pu³tuska, szerny zbiornik wodny obﬁ tuje, zw³aszcza przylegaj¹ca do podzamcza i Domu Polonii; przy niskim stanie wody, w muliste p³ycizny, idealne miejsce na d³u¿szy postój. Przy wy- dlatego trzeba zachowaæ czujnośæ, najlepiej sokim stanie wody jakby pozbawione nurtu, trzymaj¹c siê oznakowanych torów wodnych. „stoj¹ce” wody Jeziora Zegrzyñskiego siêgaj¹

178 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 117878 22012-08-07012-08-07 08:48:3008:48:30 386 387

388 389

386 Od wiosny do jesieni na Narwi pełno jest różnego rodzaju sprzętu wodnego 387 Droga wodna Narwi wyposażona jest w znaki żeglugowe 388 Na wodach w okolicach Pułtuska spotkać można wielu kajakarzy 389 Wypożyczalnia sprzętu wodnego na przystani przy pułtuskim Nadzorze Wodnym 390 Na miłośników rodzinnych wypraw po Narwi i pułtuskich kanałach czekają pod zamkiem w Pułtusku gondole 390

a¿ dot¹d; dopiero powy¿ej Pu³tuska zaczynaj¹ W 92 km, na wysokości wsi Bindu¿ka, cha- siê prawdziwe zmagania z nurtem. 10−11 km rakterystyczny zakrêt o 90°. Narew oddala siê dalej (73–74 km) znajduje siê rozlewisko Na- od granic powiatu pu³tuskiego. rwi zwane Gnojna, które utworzy³o siê na te- Przystañ w Pu³tusku znajduje siê na renie dawnej ¿wirowni; w okolicy s¹ miejsca podzamczu, poni¿ej Domu Polonii (wejście do biwakowania. Zambski Kościelne (81 km), od strony ul. Szkolnej). Mo¿na tu wypo¿y- z doskonale widocznym kościo³em, to miej- czyæ gondole: 30 min. (Narew), 45 min. (Na- sce wymagaj¹ce wiêkszej uwagi ze wzglêdu rew i starorzecza), 60 min. (Narew i kana³y na podwodne g³azy, rozsiane zw³aszcza przy pu³tuskie); sprzêt p³ywaj¹cy: rowery wodne, lewym brzegu. W 83 km do Narwi wpada ³odzie wios³owe, kajaki. W pobli¿u s¹ te¿ Orzyc, 2 km wy¿ej znów znaleźæ mo¿na do- plac zabaw, boisko do pi³ki pla¿owej, kort bre miejsca biwakowe (na lewym brzegu). tenisowy.

Powiat putuski 179

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 117979 22012-08-07012-08-07 08:48:3108:48:31 Imprezy

Spotkanie ze Sztuką Wielkanocną ludowe z Pniewa (m.in. techniki zdobienia pisanek, metody wycinankarskie, kompozycja Organizowana od 2000 r. impreza cyklicz- palm wielkanocnych). na, z udzia³em Miejskiego Centrum Kultury i Sztuki w Pu³tusku, Muzeum Regionalnego Jarmark Średniowieczny oraz pniewskiego Stowarzyszenia „Puszcza Bia³a – Moja Ma³a Ojczyzna”. Odbywa siê Organizowany w pierwsz¹ sobotê po Bo- w okresie przedświ¹tecznym (sobota przed ¿ym Ciele przez warszawskie Stowarzyszenie Staro¿ytników oraz w³adze miasta Pu³tuska. Tego dnia na rynek ści¹gaj¹ rekonstruktorzy strojów i orê¿a historycznego, reprezentanci dawnych rzemios³, mi³ośnicy dawnej kuchni. Rozstawiane s¹ kramy i namioty, przygrywa kapela. Szczególn¹ uwagê przyci¹gaj¹ efek- towne pokazy walk rycerskich.

391

393

392

391 Twórczynie ludowe podczas Spotkań ze Sztuką Wielkanocną 392 Atrakcją dla najmłodszych są warsztaty plastyczne

Niedziel¹ Palmow¹) w siedzibie MCKiS (kino „Narew”). W jej czasie organizowane s¹ m.in. 394 kiermasz rêkodzie³a ludowego i artystycznego, 393 Stoisko Miejskiego Centrum Kultury i Sztuki rozstrzygniêcie konkursu dla uczniów szkó³ w Pułtusku podstawowych i gminazjalnych na „Wspó³- 394 Pokaz grupy rekonstrukcyjnej przyciąga wielu czesn¹ wycinankê pu³tusk¹”, bezp³atne za- widzów jêcia warsztatowe prowadzone przez artystki

180 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 118080 22012-08-07012-08-07 08:48:3508:48:35 czu ści¹gaj¹ t³umy, aby cieszyæ siê konkursa- „Płococholandia” mi, regatami kajakowymi, darmowymi przeja¿d¿kami gondolami itp. Oczywiście, g³ówny Festyn czterech podpu³tuskich miejscowo- punkt programu stanowi puszczanie wianków ści: Kacic, Kokoszki, Starych Lipnik i P³oco- z biegiem Narwi, a Miejskie Centrum Kultury chowa, organizowany w pierwsz¹ niedzielê i Sztuki organizuje nawet konkurs na najpiêk- czerwca w P³ocochowie. Uświetniaj¹ go m.in. niejszy z nich. Wcześniej nastêpuje uroczyste koncert Miejskiej M³odzie¿owej Orkiestry b³ogos³awieñstwo wody. Zabawa na przystani Dêtej z Pu³tuska, wystêpy grup tanecznych, trwa do późnych godzin wieczornych. kiermasz taniej ksi¹¿ki, weso³e miasteczko, zawody sportowe, loteria fantowa itp. Festyn Rodzinny

Wianki Organizowany co roku przez Urz¹d Gmi- ny Zatory. Data zmienna – jedna z niedziel Inaczej ni¿ w wielu innych miastach, gdzie w czerwcu lub lipcu (szczegó³owe informacje podobne imprezy poprzenoszono na weekend, na stronie internetowej Urzêdu Gminy). Obok w Pu³tusku zgodnie z tradycj¹ nadal świêtuje szko³y ustawiana jest scena, na której wystê- siê Noc Świêtojañsk¹ dok³adnie 23 czerwca. puj¹ grupy regionalne i zespo³y uczniowskie. Tego dnia wieczorem na przystañ na podzam- Odbywa siê kiermasz wyrobów regionalnych, m.in. z udzia³em twórczyñ z „Kuźni Kurpiow- skiej” z Pniewa, na którym mo¿na spróbowaæ dañ miejscowej kuchni. Dni Świętego Mateusza – Patrona Pułtuska

Najwiêksz¹ doroczn¹ imprez¹ w mieście, s¹ organizowane w weekend w po³owie wrześ- nia dni św. Mateusza, patrona Pu³tuska (świê- to kościelne przypada 21 września; wybiera siê weekend najbli¿szy tej dacie). Bardzo bogaty 395 program obejmuje zazwyczaj ca³y weekend, a sk³adaj¹ siê nañ: koncerty plenerowe i za- mkniête, wystêpy grup tanecznych, prezenta-

396

397 395 Jurorzy wybierają najlepsze wianki 396 Przejażdżki gondolami przyciągają całe rodziny 397 Parada młodzieży z MDK w Pułtusku

Powiat putuski 181

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 118181 22012-08-07012-08-07 08:48:3908:48:39 398

398 Występy najmłodszych w czasie Dni Świętego Mateusza

cje szkó³, plener malarski, zawody sportowe, wiêkszośæ imprez odbywa siê na rynku, a pro- konkursy wêdkarskie, regaty kajakowe. W nie- gram og³aszany jest uprzednio w Internecie. dzielê organizowany jest tak¿e odpust z uro- Ca³ośæ zamyka zwyczajowo pokaz sztucznych czyst¹ msz¹ świêt¹ w bazylice. Znakomita ogni nad miastem. Gospodarstwa agroturystyczne

Gospodarstwo Agroturystyczne Marii i An- „Bia³y Kruk” drzeja Adamskich 06-100 Pu³tusk, P³ocochowo 11 06-200 Makowica, Makowica 28 tel. 22 618 87 13, 22 618 44 92, 505 898 911 tel. 605 037 472 www.bialy-kruk.com.pl. www.makowica.pl. Du¿y, dwukondygnacyjny obiekt na zalesio- Po³¹czone z hodowl¹ koni; organizowany nej, ogrodzonej dzia³ce o powierzchni 3,5 ha. jest tu wypoczynek indywidualny oraz poby- Jest tu m.in. sezonowa kawiarenka, sala ty grupowe, m.in. obozy jeździeckie, obozy pingpongowa, boisko do siatkówki, miejsce jêzykowe po³¹czone z nauk¹ jazdy konnej, na ognisko i grill. Obok znajduje siê plac ma- jednodniowe wizyty z atrakcjami, przeja¿d¿ki newrowy (dla osób na wczasach po³¹czonych bryczk¹, kuligi. z kursem na prawo jazdy).

182 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 118282 22012-08-07012-08-07 08:48:4108:48:41 „Chata za Wsi¹” Anna Paradowska „M³yn G¹siorowo” 06-126 Gzy, Nowe Skaszewo 23 06-150 Świercze, G¹siorowo 25 tel. 23 691 52 12, 608 096 330, tel. 695 263 104 604 582 982 e-mail: [email protected] www.chatazawsia.pl. www.mlyn-gasiorowo.pl W ofercie znaleźæ mo¿na m.in. mo¿liwośæ W zrekonstruowanym m³ynie z po³owy nauki jazdy konnej (tak¿e latem przeja¿d¿ki XIX w. funkcjonuje „Gospoda pod G¹sior- bryczk¹, zim¹ kuligi), wêdkowanie, grzybobra- kiem“, a pośród atrakcji znalaz³y siê: loty ba- nie oraz wycieczki krajoznawcze po Puszczy lonem, motolotni¹ i ultralekkim samolotem Bia³ej. Przy gospodarstwie jest zorganizowane (planowane w³asne l¹dowisko), zabawy ta- minizoo. neczne, strzelnica sportowa (wiatrówki, ³uki), miniobserwatorium astronomiczne, rowery, „Gajówka” Urszula Herbich warsztaty tkackie, kuligi. 07-217 Zatory, Wólka Zatorska 31 tel. 791 968 980 „Stajnia Nad £¹kami” e-mail: [email protected]. 05-140 G¹siorowo, ul. Tusiñska 46a Gajówka z 1927 r., po³o¿ona na skraju lasu, tel. 880 522 018 za wsi¹. Du¿e podwórko, na którym mo¿na www.nadlakami.pl rozbiæ namiot, grillowaæ, paliæ ogniska itd. Zgodnie z nazw¹ – na nadnarwiañskich ³¹- Dla mi³ośników wêdkowania ma³y stawek tu¿ kach, wyspecjalizowana w jeździe konnej (zarów- za p³otem, nad którym wznosi siê wiata my- no nauka, jak samodzielne jazdy na padokach śliwska. W³aściciele pośrednicz¹ w organiza- i w okolicy). Nadto basen, letnia kuchnia, ogni- cji sp³ywów Orzycem. ska, przejazdy bryczk¹, obserwowanie ptaków. Kuchnia kurpiowska w Puszczy Białej

ed³ug notatek etnografów, jad³ospis s³odyczy wymieniæ warto fafernuchy, czyli cia- Wmieszkañców Kurpi Bia³ych zdomino- steczka z m¹ki pszennej z miodem, cynamo- wany by³ przez… kapustê, najczêściej zasy- nem, sod¹ i pieprzem, z wygl¹du przypomi- pywan¹ kasz¹ jêczmienn¹, bêd¹c¹ zagêszcza- naj¹ce nieco kopytka (smako³yk ten pochodzi czem. By³a zatem kapusta krojona i kapusta byæ mo¿e z kuchni ¿ydowskiej). Na kolacjê kiszona, kapusta postna i kapusta z miêsem, jadano sodziaki – owalne placki z dodatkiem kapusta na gêsto (kiszona, potem gotowana miodu i sody, zagniatane zsiad³ym mlekiem, z sad³em), z grzybami (zabielana śmietan¹). pieczone bezpośrednio na fajerkach. Zaintere- Równie czêsto przyrz¹dzano pra¿uchê: m¹kê sowani kuchni¹ kurpiowsk¹ powinni zawitaæ ¿ytni¹ wsypywano na gotuj¹c¹ siê osolon¹ do Pniewa, gdzie w„Kuźni kurpiowskiej” mo¿- wodê, ca³y czas mieszaj¹c. Kiedy odpowiednio na umówiæ siê na wspólne gotowanie i – oczy- zgêstnia³a, wyk³adano j¹ na talerze, polewaj¹c wiście – degustacjê (Pniewo, gm. Zatory, ul. t³uszczem ze skwarkami. Pośród zup pierwsze 18-tego Maja 8, tel. 23 692 51 32). miejsce zajmowa³ barszcz czerwony z buraków oraz bia³y na zakwasie. Samodzielnie przygo- Pułtusk od kuchni towywano chleb, który pieczono na liściach chrzanowych; czasami jednocześnie z chle- Ksi¹¿ka pt. Pu³tusk od kuchni – przewod- bem nastawiano terciek (kartoﬂ ak) – zapie- nik po smakach i aromatach Pu³tuska i okolic kankê z tartych kartoﬂ i, z jajkiem oraz z do- (2011) to publikacja, w której miasto i region datkiem s³oniny i cebuli. Produkowano tak¿e zosta³y ukazane od strony gastronomicznej. wêdliny, przede wszystkim kaszankê. Spośród Zaprezentowano w niej nie tylko komplet-

Powiat putuski 183

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 118383 22012-08-07012-08-07 08:48:4208:48:42 n¹ ofertê wszystkich restauracji, ale tak¿e tekst historyka Rados³awa Lolo o tym, co jadano w Pu³tusku przed wiekami oraz Senty- mentalny przewodnik po knajpach, których ju¿ nie ma. Tak¿e tutaj nie zabrak³o przepisów kuchni kurpiowskiej, pochodz¹cych przede wszystkim od Haliny Witkowskiej – szefowej wspomnianej „Kuźni Kurpiowskiej”, m.in. potraw z Listy Produktów Tradycyjnych, prowadzonej przez Ministerstwo Rolnictwa i Roz- woju Wsi.

Regionalne potrawy Miêso myjemy, warzywa obieramy (oprócz marchwi). Wszystko zalewamy litrem wody. Poni¿ej przedstawiamy wybór przepisów Dodajemy 2 ³y¿eczki soli. Gotujemy, a po z materia³ów „Kuźni Kurpiowskiej” i wspo- 40 min. dodajemy poszatkowan¹ kapustê. mnianej publikacji. Równocześnie przysma¿amy na ³y¿ce mas³a start¹ na tarce marchewkê oraz posiekan¹ Piwo kozicowe cebulê. Gdy kapusta staje siê miêkka, wyjmu- 15 l przegotowanej wody jemy z zupy miêso i warzywa, a zamiast nich 1 kg jagód ja³owca dodajemy marchew, cebulê i koncentrat pomi- 2 garście chmielu dorowy. Z reszty mas³a i m¹ki przygotowuje- 1 l miodu my zasma¿kê, któr¹ rozprowadzamy odrobin¹ 2 kg cukru wywaru, a nastêpnie wlewamy do zupy. Gotu- dro¿d¿e jemy, doprawiamy sol¹ i pieprzem. Jest w istocie napojem bezalkoholowym, spopularyzowanym w czasie kampanii trzeź- Ch³odnik kurpiowski wości, prowadzonej wśród Kurpiów przez 2−3 buraki miejscowych ksiê¿y. 3 jaja Przygotowanie piwa polega na zrobieniu 1 ogórek wywaru ze zgniecionych, a nastêpnie goto- szczypior wanych jagód ja³owca oraz wywaru chmielu, ma³a cebula miodu i cukru. Sk³adniki te ³¹czy siê ze sob¹, pó³ z¹bka czosnku zalewa wod¹, zaprawia dro¿d¿ami. Fermenta- 1 szklanka kwaśnej śmietany cja w szczelnie zamkniêtym naczyniu trwa 2 0,5 l wody dni. 2 rzodkiewki 2 ³y¿ki octu Zupa kurpiowska ze świe¿ej kapusty sól, pieprz æwiartka kurczaka Ugotowaæ buraki, ostudzone obraæ, a na- marchew stêpnie posiekaæ na drobniutkie kawa³ki (albo pietruszka zetrzeæ na tarce). Ugotowane jaja pokroiæ na 8 seler czêści ka¿de. Świe¿y ogórek pokroiæ w bardzo por ma³e kostki, posiekaæ drobniutko szczypior, pó³ g³ówki bia³ej kapusty cebulê i czosnek. Do wody dodaæ śmietanê, 4 ³y¿ki koncentratu pomidorowego ocet, cebulê, czosnek, szczypior, ogórek, bura- cebula ki. Wszystko wymieszaæ, a¿ stanie siê gêstaw¹ 2 ³y¿ki mas³a zawiesin¹. Przyprawiæ do smaku pieprzem ³y¿ka m¹ki i sol¹. Wymieszany ch³odnik wstawiæ do lo- sól, pieprz dówki.

184 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 118484 22012-08-07012-08-07 08:48:4208:48:42 Podawaæ na talerzu, posypany start¹ na gru- m¹kê, doprawiamy sol¹ i pieprzem (du¿o). bej tarce rzodkiewk¹. Wszystko mieszamy. Do powsta³ej zaprawy wlewamy gor¹ce mleko i ponownie mieszamy. Rejbak (terciek, kartoﬂ ak, kugiel) Masê wlewamy na wysmarowan¹ t³uszczem 2 kg ziemniaków du¿¹ blachê. Pieczemy w piekarniku nagrza- 0,5 kg mieszanki wêdzonego boczku, s³oniny nym do 180°C przez godz. Potrawê nale¿y ob- i kie³basy (albo tylko jednego ze sk³adników) serwowaæ – gotowa bêdzie br¹zowa z wierzchu; du¿a cebula jej upieczenie mo¿na jeszcze sprawdziæ drew- 2−3 jajka nianym patyczkiem. 2−3 ³y¿ki m¹ki pó³ szklanki gor¹cego mleka Fafernuchy sól, pieprz 0,5 kg m¹ki ¿ytniej t³uszcz do smarowania formy 0,5 kg m¹ki pszennej 0,5 kg buraków cukrowych 3 dag dro¿d¿y

Buraki umyæ, obraæ, pokroiæ w du¿¹ kostkê, ugotowaæ. M¹kê ¿ytni¹ zmieszaæ z pszenn¹. Ostudzone buraki zmiksowaæ na jednolit¹ masê. Z dro¿d¿y i szklanki wywaru z buraków zrobiæ rozczyn. Gdy wyrośnie, dodaæ m¹kê, zmiksowane buraki i wyrobiæ ciasto. Pozosta- wiæ do wyrośniêcia. Ciasto rozwa³kowaæ, po- kroiæ jak na kopytka, upiec. Tradycyjnie powi- nien byæ to piec opalany drewnem. Potrawa przejêta przez Kurpiów prawdopodobnie z kuchni ¿ydowskiej, w której ele- Parzaki menty koszerne (miêso kacze) zosta³y zast¹- 1 kg m¹ki pszennej pione przez lokalne, nie maj¹ce nic wspólnego 10 dag dro¿d¿y z wymogami rytualnymi (¿eberka wieprzowe, 0,7 l mleka skwarki). 4 jaja Boczek, kie³basê, s³oninê kroimy w kostkê, Dro¿d¿e rozkruszyæ w os³odzonym, ciep³ym a nastêpnie rumienimy na suchej patelni. Do- mleku (pó³ szklanki). Gdy zaczn¹ rosn¹æ, wlaæ dajemy cebulê, po czym sma¿ymy ca³ośæ, a¿ do m¹ki. Wyrabiaæ, dodaj¹c jaja i resztê mle- cebula siê zeszkli. Ziemniaki ucieramy na tar- ka. Odstawiæ do wyrośniêcia. Gdy ciasto po- ce o drobnych oczkach, nastêpnie odciskamy dwójnie zwiêkszy objêtośæ, uformowaæ kulki na durszlaku. Do ziemniaków wbijamy jajka i znów od³o¿yæ, aby wyros³o. U³o¿yæ na p³ót- i dodajemy usma¿one miêso. Dosypujemy nie, uwi¹zanym na garnku z wod¹. Wodê do-

Powiat putuski 185

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 118585 22012-08-07012-08-07 08:48:4308:48:43 prowadziæ do wrzenia. Parzaki przykryæ mis¹ i parzyæ (na p³ótnie) przez 6 min.

Pyzuchy 2 kg ziemniaków 2 jaja m¹ka ziemniaczana sól 0,5 kg bia³ego sera cukier do farszu

Ziemniaki ugotowaæ i przetrzeæ przez pra- skê. Podzieliæ na 4 równe czêści, jedn¹ czêśæ od³o¿yæ. W miejsce od³o¿onej æwiartki dosy- paæ tyle samo m¹ki ziemniaczanej. Dodaæ 2 jaja. Zagnieśæ wszystko na jedn¹ masê. Ufor- mowaæ placki, w które wk³ada siê ser przygo- towany na s³odko (jak na pierogi). Nastêpnie uformowaæ je w pod³u¿ne kluchy i gotowaæ w osolonej wodzie. Podawaæ polane stopion¹ okras¹.

186 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 118686 22012-08-07012-08-07 08:48:4508:48:45 Welcome to Pultusk County

he Pultusk poviat is situated in the middle worlds. The area of northeastern Mazovia was Tof the northern part of Mazovia region, infl uenced by the political powers of Poland, one hour drive from Warsaw. The poviat is Lithuania and Prussia. It was a military path divided in two parts by the Narew river: the in the war times and a merchant’s track in western area, which is mostly farmland and the times of peace. After the bishopric of Plock was eastern area, wooded and partially connected established, the city of Pultusk and all of its with ethnographical region of Kurpie. poviat went under the supervision of Catholic The whole area of this poviat is 828.63 km2, Church. Along with the development of the and it counts 51,000 inhabitants. church administration, new colonies were The sole city in the poviat is Pultusk, settled. Most of them closely collaborated with therefore the urbanization level is pretty low – or functionally supported the monasteries and only 37.5%. Seven communes constitute this parishes. After Masovia became a property of poviat: Gzy, Obryte, Pokrzywnica, Pultusk, the Royal Crown, the greatest prosperity had Swiercze, Winnica, Zatory. It encloses two started. Locally produced grains and timber river valleys: the already mentioned Narew were fl oated in huge amounts by Narew to Valley and the Bug Valley. Despite the fact that Gdansk. In exchange the luxurious goods the Bug River does not belong to the poviat, it were imported. Regrettably the development remains in the closest neighbourhood. of urbanization did not come along with the The area on the right side of Narew seems economical success. Pultusk still remained higher and drier than the left side. On the the sole urban centre in the poviat. right side the Wysoczyzna Ciechanowska is In the middle of 17’th century Mazovia was situated. It is a slightly waved plain with the overpowered by the great crisis, caused by remains of inselbergs and moraine hills (of up wars, depopulation and epidemics. The great to 157 metres over the sea level). Nowadays the crash on the grain market was followed by tax landscape is formed mostly by agriculture. increases on merchandise fl oated down the On the left side of Narew is a plateau, within Vistula river. whose borders lies a waterched between Narew Also the inclusion of the poviat to the and Bug. This land is covered by woods of the Prussian sector of partitioned Poland brought White Forest, and is much more soaky than major changes in both: state system and its western part. administration. In 1796 The Prussian The most important waterway of the Pultusk authorities secularized the bishop’s properties poviat is Narew. Being a very important mean and therefore eliminated church ownership in of transport in the past, nowadays it is mostly the region. On the other hand – the revival of the touristic (this way leads the waterway from Republic of Poland did not bring any new chances Warsaw to Masuria. Thousands of summer for this land. Firstly the Polish – Bolshevik cottages are settled along the river). war in 1920 caused destruction. Afterwards Although the poviat has been inhabited the majority of industrial investments and since ancient times, it started being rapidly the development in urbanization were mostly populated in early middle ages. The north- situated around Warsaw. Invariably agriculture eastern part of Mazovia region became a was the most popular branch of economics borderline, or more properly said – a link in the Pultusk poviat, industry was in a poor between different civilizations. Because of a condition, so were crafts. low mobility of people in these times – it may During German occupation the Pultusk be even considered a link between different poviat was enclosed to Germany. The period

Powiat putuski 187

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 118787 22012-08-07012-08-07 08:48:4608:48:46 of rebuilding after World War 2 lasted till 1956 The poviat has been included in the and because of the anti-communist resistance European Ecological Programmes, such as combating, the situation was uncertain for “Natura 2000” or national “Poland’s Green a very long time till early 1950s. Eventually Lungs”. in 1958 part of industry was relocated from It encompasses the Bug Landscape Park Warsaw to Pultusk. and the White Forest with its distinctive Following the administrative reform of ethnographic group called the White Forest 1975 the poviat was partitioned between new Kurpie. voivodships: Ciechanow and Ostroleka. It Nowadays traditional folk culture is mostly was then reinstated in 1999, under the next preserved in material relicts, traditional administrative reform. ceremonies still being practised or some folk Undoubtedly The greatest tourist attraction crafts. During church holidays – especially of the poviat is Pultusk itself – the most Corpus Christi one may still observe women beautiful historic city of northern Masovia, wearing traditional outﬁ ts. The most with its medieval castle and collegiate church, signiﬁ cant problem of traditional folk culture lovely 19th century architecture and beautiful of the White Forest Kurpie is that, apart from views of Narew. Other sites can be found in “Kuznia Kurpiowska” in Pniewo, there is no Strzegocin and Winnica. one strong centre of traditional culture.

188 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 118888 22012-08-07012-08-07 08:48:4608:48:46 Illustrations Titles

1. Map of the Pultusk County 23. An old oak named Krzywulec – the natural 2. The headquarters of the County Offi ce in monument Pultusk 24. Forest chapel near Wielgolas 3. Swiercze – the sole train station in the 25. Forest chapel built on a cut pine. county 26. Narew’s old river bed in Stawinoga 4. The remains of a narrow-gauge railway in 27. The beautiful landscape in Holendry is Goladkowo under protection of the Nadbuzanski 5. Pultusk Academy of Humanities Scenic Park 6. Modern building of The Andrzej Bartnicki 28. An ancient pine forest grows in “Bartnia” Central Library of Pultusk Academy of reserve Humanities 29. The reserve “Dzierzeninska Kepa” 7. Ciechanow Upland’s scenic landscape in includes an island on the Narew River, Gnaty-Szczerbaki near Dzierzenin 8. Sandy area of Sokolow Wloscianski 30. Peace and quiet of the reserve makes 9. Narew River near Dzierzenin it a perfect place to relax – a view from 10. Widespread of Narew in Gostkow in Dzierzenin’s shore toward Pultusk springtime 31. Many bird species may be observed in the 11. Narew River in Kacice – the beavers reserve wouldn’t spare even huge trees 32. Yellow and red trail leads to the “Poplawy” 12. Many scenic rivers and streams fl ow reserve throughout the Pultusk County – the Pelta 33. Old pines are under protection River in Przemiarowo 34. The area of the “Stawinoga” reserve covers 13. Colourful meadows of the White Forest in more than 140 hectares, which makes it the close neighbourhood of Zatory the largest in the county 14. The Pultusk Forest Inspectorate areas are a 35. Ponds in reserve are the nesting sites and great place for hiking and bicycle touring. asylum for many species of birds 15. Sometimes nature surprises us with its 36. A part of former fi sh-breeding ponds is now variety – a spiderweb in Stawinoga Wildlife covered with plants Reserve. 37. Monumental pines are surrounded by 16. A monumental oak in Stawinoga Wildlife deciduous trees Reserve. 38. The boards put up by foresters delimit the 17. Many stork nests may be observed all over boarders of the reserve the Pultusk County – Budy Obrebskie 39. The river port in Pultusk, 1924 (source: 18. Deciduous forests provide richer litterfall National Digital Archives) than coniferous – neighbourhood of 40. View of the Narew River seen from a bridge Stawinoga in Pultusk 19. It’s a shame that the photo does not 41. Winter in the area of the Narew River near emit the intensity of spring scents – the Dzierzenin neighbourhood of Kleszewo 42. Romantic morning in Kacice 20. The White Forest near Poplawy reserve 43. The White Forest is divided in two ethnic 21. Forest pond near Psary groups: Pultusk Group and Ostrow Group 22. Blossoming anemones

Powiat putuski 189

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 118989 22012-08-07012-08-07 08:48:4608:48:46 44. Weaver’s workshop in Kuznia Kurpiowska, 64. Windmill of Kozlak type, here without Pniewo wings, Topolnica 45. Exhibition of yarns and traditional 65. A hundred-year-old cross had been replaced handmade articles of Kurpie from the with the new one in 2004, Stare Lipniki White Forest region 66. Typical wooden house with a thatched 46. Julianna Pu³awska of Pniewo-Kolonia at roof, Ciensza work 67. The name of the Narew River is one of the 47. Embroidered pillow case, Kuznia oldest in the region. Here view of the river Kurpiowska, Pniewo in Zambski Koscielne 48. Traditional pottery 68. Bartodzieje (pol.: honeymakers) – typical 49. The Pensive Christ, folk piece of art in village name determined by the profession Kuznia Kurpiowska, Pniewo of the local people 50. Figure of crucifi ed Christ in front of the 69. Panorama of Gladczyn Rzadowy – name church in Sadykrz of the village indicates that it used to be 51. Traditional cut-outs, Kuznia Kurpiowska, a royal property (pol. Rzad = government) Pniewo 70. The lower (square) part of the town 52. Traditional cut-outs, Kuznia Kurpiowska, hall tower was built at the turn of the 16th Pniewo and 17th century 53. Traditional Easter eggs, decorated with 71. Gothic church in Winnica erected between wool and bulrush, made by Julianna 1484 and 1514 Pu³awska of Pniewo-Kolonia 72. A part of the 12th century collection of 54. Offi cial harvest festival in Goladkow objects made of horn, Regional Museum School of Agriculture, inter – war period. in Pultusk Members of local youth organisation in 73. Mugs and cups from the fi rst half of traditional outfi ts (source: National Digital the 16th century, Regional Museum Archives) in Pultusk 55., 56. Female and male folk outfi ts – 74. 16th century painted decor of a grave chapel members of folkloristic song and dance of bishop Noskowski, painted by Wojciech ensemble “Nad Narwi¹” of the Boles³aw of Warsaw Prus Complex of Schools in Pultusk 75. Modern shape of the collegiate’s bell tower 57. Harvest wreaths in the church in was formed during its reconstruction Pokrzywnica, offi cial harvest festival in between 1786 and 1787 Pokrzywnica, 2011 76. 18th century wooden church in Gasiorow. 58. Traditional harvest baskets, fi lled with The front corners used to be the base of the food; harvest festival in Pokrzywnica, towers 2010 77. The main elements of the late baroque 59. Traditional Easter Palms at the Pultusk decor of the church in Strzegocin come market square from 1789 60. Performance of the Song and Dance 78. One of the epitaphs in the church Ensemble „Nad Narwi¹” of the Boles³aw in Strzegocin Prus Complex of Schools in Pultusk 79. 18th century tin plate, Regional Museum 61. Stone head in the front wall of the collegiate in Pultusk church in Pultusk 80. Commemorative plaque in the castle 62. Memorial of Wiktor Gomulicki near chapel in Pultusk the House of Craftsmanship, Wiktor 81. French weapons from Napoleonic Wars, the Gomulicki Park, Pultusk cavalry pistol AN XIII, Regional Museum 63. A barn with typical architectural ornament in Pultusk – sparogi, on the top of the roof, Topolnica

190 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 119090 22012-08-07012-08-07 08:48:4608:48:46 82. Grave board on a tomb of the insurgents 100. Nature’s enthusiasts have been of the January’s Uprising near Sokolow fascinated with the Narew River and Wloscianski Kepa Dzierzenincka Wildlife Reserve for 83. Memorial for Polish soldiers fallen during years Polish – Bolshevik war in 1920 – parish 101. 18 th century wooden church in Gasiorow cemetery in Pultusk 102. Sandstone grave of the family 84. Polish bunker in Kacice, built in 1939 as an Gozdziewski, end of the 19th century element of Pultusk ponticule 103. Quadrangle wooden bell tower from the 85. Inter-division training near Goladkow, 19th century 1928. The President of the Republic of 104. Monument of Feliks Kaminski, deceased Poland, Ignacy Mościcki, accompanied in1858 by the offi cers (source: National Digital 105. When visiting Gasiorow, we recommend Archives) to make a stop by a tavern, which is 86. German military pontoon bridge on situated in a former mill the Narew River, near Pultusk, 1939, 106. A house that belongs to the mill estate published by Fritz Krauskopf, Królewiec 107. Manor built of bricks, erected between (now Kaliningrad) 1897 and 1900 87. Tomb of Polish soldiers fallen in September 108. Remains of the manor park, which may 1939, parish cemetery in Zambski be recognised by the planted ground and Koscielne ornamental plants 88. Symbolic grave of the soldiers of Polish 109. Roadside cross from 1903, Gladczyn Resistance, cemetery in Pultusk Szlachecki 89. Stone by the road from Kluków to Kaleczyn, 110. A cross from 1893 by the road 618 in memory of family Wyrzykowski of the 111. Scenic local pond clan Lubicz 112. County School of Agriculture in 90. Pultusk inspires the fi lmmakers with its Goladkow, 1931 (source: National Digital specifi c atmosphere and architecture. Here Archives) a commercial is being shot at the crossing 113. During the inter-war period Goladkow of the Staszic Street and Polonia Avenue hosted county’s harvest festival (source: 91. Chapel in Bartodzieje – according to a folk National Digital Archives) belief, evil tends to lurk at the crossroads, 114. Modern look of an old school so the chapel guards the local community 115. The buildings, which belong to the school, 92. Wisniewski manor in Bartodzieje were erected in 1920’s in so called manor 93. The remains of the manor park style, which is a form of the national style. 94. Owners of the summer cottages attempt to 116. A plaque commemorating school’s 60th recall regional architectural traditions anniversary, represents the patroness 95. Dzierzenin as seen from above Jadwiga Dziubiñska 96. Church of St. Thomas the Apostle 117. The Museum of Farming Equipment in 97. Shell from the World War I, built into the an antique granary church wall, reminds about the attacks 118. The Museum of Farming Equipment in and destruction of the war an antique granary 98. Tombstones of Julian Szela, Justice of the 119. St. Mary’s of Lichen chapel, by the road Peace and landowner, deceased in 1875, from Obryte to Gostkow and his son – Andrzej Szela, deceased in 120. One can get to some farms only by sandy 1869, cemetery in Dzierzenin paths 99. The monument of Jadwiga Gniazdowska – 121. One of few wooden houses left in the D³u¿ewska, owner of Pobylkowo, deceased village in 1896, cemetery in Dzierzenin

Powiat putuski 191

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 119191 22012-08-07012-08-07 08:48:4608:48:46 122. A barn with thatched roof with 143. Narew in Kacice characteristic ornamental elements – 144. Stony fi gure of St. John Nepomucen, sparogi beginning of the 20th century 123. The greatest tourist attraction of the 145. A primal lane of trees from the interwar village is the river itself. One may still period has been preserved in the chestnut observe the oared boats on the water alley leading to the manor 124. Gostkow lies in the close vicinity of the 146. Brick manor from 1889 has been carefully White Forest. Here the Pulewna River restored, including the driveway 125. 19th century church in Gzy, designed by 147. Carefully renovated brick mansion from Jan Kwiatkowski 1889, including the reconstruction of 126. Neogothic bell tower at the parish driveway cemetery. It has architectural elements in 148. 16 643 soviet soldiers and offi cers are the neobyzantine style, characteristic of buried in the cemetery the Russian annexed territory. 149. Pelta fl ows into Narew in Kleszewo 127. Tomb of Konstancja Wollowicz 150. St. Mary’s of Czestochowa Church in Krasnodebska, deceased in 1857 Klukowo 128. Memorial for the soldiers fallen in the 151. A plaque commemorating fallen and World War II murdered soldiers of the National Armed 129. One of the wooden houses is a Forces and the Home Army (Armia headquarters of the Municipal Water Krajowa) placed by the entrance to the Company church in 2000 130. Beautifully renovated tomb of the 152. Grave of Captain Antoni Niemirycz, Zieliñski family, former landowners of deceased on 18th August 1851 the village 153. The sandstone monument of Pawel 131. Local stones are characteristic for this Goscicki, notary of the Civil-Military area’s architecture. The popularity of this Commission, the landlord of Bruliny material is caused by fi re protection 154. Picturesque ruins of manor, which used 132. Former bakery to belong to Stanis³aw Waśniewski of 133. Roadside cross, reminds about life’s Klukowo (previously the name of the fl eetness place was Smolechowo) 134. Building from 1910, now the headquarters 155. Chapel by the road to Kaleczyn of the local authorities 156. This roadside cross reminds of an ancient 135. Figure of St. Florian in front of the Fire folk art of the Grand Duchy of Lithuania Station, one of the 6 units serving the 157. A windmill of the Kozlak type in the local community neighbouring village Wyrzyki 136. Widely spread Narew and coastal areas 158. The front side of an eclectic manor, in Holendry are part of the Nadbuzanski raised in 1912 Scenic Park 159. The manor was renovated in 2009, here 137. Brick chapel stands in the village centre the view from the garden 138. Not many original houses are left in the 160. The 19th century park is very well kept and village, most of them are summer cottages may be a model for other such facilities 139. The Holendry village is surrounded by 161. Many picturesque places may be found breathtaking woods of the White Forest in the village 140. The boulder commemorating the 70th 162. Wooden house with drips typical for anniversary of Polish independence architecture of the Kurpie region 141. Church of St. Stanislaus Kostka– one of 163. Wooden mortuary chapel on the parish the most stylish buildings in the county cemetery 142. An emblem of the Jesuit Order placed 164. Cross from 1935, makes quite a contrast above the main entrance to the church to the department store next to it

192 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 119292 22012-08-07012-08-07 08:48:4608:48:46 165. Church in Obryte, restored between 1924 Second Vatican Council in 1965, presents and 1928 minimalistic decor and intensive 166. The single – nave church is designed lighting in two most typical styles: gothic and 188. The memory plaque baroque 189. Coffi n-shaped gravestone, a form very 167. The monument of Cardinal Stefan rarely used in Mazovia Wyszynski stands next to the church 190. St. Mary’s chapel in Pokrzywnica was 168. Remarkable image of Saint Trinity on founded by the local community a Globe 191. Stony grave of priest Jan Marcinkowski 169. Chapel founded by Stanislaw Pek in was put down in 1917, during World War I 1947 192. The backwater of river Pokrzywnica 170. Neogothic, cast iron monument of 193. Map of Pokrzywnica Ksawery and Aleksandra Jaworski 194. Chapel at crossroad, the shape of the roof 171. Community Centre in Obryte was inspired by sacral architecture 172. The district offi ce 195. The village Ponikiew is surrounded by 173. Wooden environment may be a perfect scenic woods of the White Forest place for art venues 196. The farm building stands next to the road, 174. St. Peter’s and Paul’s Church, one of the which makes a natural rustical route largest in the Bishopric of Plock 197. Narew’s oxbow lake 175. Ornaments on the ceiling are inspired by 198. Meadow by the Narew River – perhaps traditional folk embroidery of the White pieces of the Pultusk meteorite fell right Forest region here? 176. Presbitery built in national style in 199. A piece of the Pultusk meteorite from a 1920’s private collection 177. National Remembrance Monument 200. Perfectly preserved monument of the stands next to the church Battle of Warsaw 1920 178. Kuznia Kurpiowska in former school 201. The monument stands next to the grave building of 9 Polish soldiers fallen in the Battle of 179. Traditional beehives, grooved in a tree Warsaw 1920 – trunks, standing next to the Kuznia 202. The Przewodowka river was formed due Kurpiowska to the land quality improvement, a weir 180. Chapel of the Sacred Heart by the may be observed household 203. The front side of St Anna and the 181. Kuznia Kurpiowska collects many items Annunciation of the Blessed Virgin of everyday use, belonging to the local Mary’s church from the 19th century culture of Kurpie of the White Forest 204. Inside church during Sunday mass 182. Pokrzywnica as seen from above 205. Neobaroque – neogothic grave chapel 183. Offi cial opening of Pokrzywnica – Winnica from 1831 – Gasiorowo route in 1971 206. Few tombstones from the 19th century 184. The headquarters of the district offi ce may be found in the parish cemetery and other communal institutions 207. The Pultusk market square – a view of 185. For 35 years the religious services the collegiate as seen from the town hall were provided to the inhabitants of tower Pokrzywnica in a provisional chapel 208. Pultusk panorama as seen from the castle 186. St. Joseph’s Church; a ravishing example tower of post- war architecture with its bows 209. The city is referred to as “Mazovian and stained glass Venice” because of its canals 187. The modernistic interior design of the church was affected by the results of the

Powiat putuski 193

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 119393 22012-08-07012-08-07 08:48:4608:48:46 210. The bishops of Plock used to rule the 233. Renaissance gravestone of bishop land from the castle, which was erected Noskowski between 1311 and 1324 234. Part of the polychrome ceiling, that makes 211. Monument in commemoration of the an illusionary image centuries old local tradition of printing 235. 16th century ceiling of Pultusk type – has 212. The stone reminds about the 16th century set a new trend in Polish architecture theatrical traditions of the city 236. Classicistic collegiate bell tower 213. Memory plaque on “Napoleon’s house” 237. The obelisk is decorated with the IHS (Rynek 29) christogram 214. People waiting in front of the court, 238. Collegiate cemetery, the south gate photo from the inter-war period (source: 239. Nowadays the presbytery is situated in National Digital Archives) former archdeaconry and deaconry 215. View of the Pultusk market as seen 240. One of the former deaconries is now a from the castle, 1939, published by Fritz school Krauskopf, Konigsberg (now Kaliningrad) 241. Organka House, 19th century 216. Former place of Nazi labour camp 242. Former headquarters of the Pultusk 217. Commemorative stone by to the Pultusk district offi ce castle in memory of the 1st Sapper 243. Napoleon’s House Battalion soldiers, who died during post- 244. Retired Priests Home war mine clearing (1945−1948) 245. Bishop’s Krzysztof Hilary Szembek 218. Monument of St. John Nepomucen, foundational board, placed above the restored after war destruction main entrance to the Retired Priests 219. A measuring device on the wall of the Home Water Superintendence Offi ce, reminds 246. Church of St. Mary Magdalene about past fl oods 247. Dom Polonii – the castle of the bishops of 220. The Pultusk market – the longest in Plock Europe 248. The bridge was ordered by bishop Henryk 221. Trade tradition on the Pultusk market is Firlej in 1618 still alive 249. Presently the castle is a hotel and 222. Lower, quadrangle part of the town hall conference centre tower was raised in the fi rst half of the 250. The fi reside hall in the western wing of 15 th century the castle 223. The Town hall 251. Jan Rostowski, a painter from Pultusk, 224. Annunciation of the Blessed Virgin decorated the castle chapel with Mary’s Collegiate Church – the minor polychrome basilica 252. The corridors are used as art galleries and 225. Fair walls and dark bows make a very exhibition space harmonic impression 253. The castle restaurant 226. Early baroque main altar was built 254. The gondolas would make a visitor feel between 1642 and 1643 like in Venice 227. Epitaph of Franciszek Zaluski the voivode 255. Fragment of the city wall of Plock, deceased in 1735 256. The front side of St. Peter’s and Paul’s 228. Epitaph of Hieronim Zaluski the castellan post-Jesuit Church of Rawa Mazowiecka, deceased in 1716 257. Church interior 229. Epithaph of bishop Ludwik Zaluski 258. Mother of God, Help of Christians – 230. Epitaph of bishop Andrzej Olszowski fi gure standing in front of St. Peter’s and 231. A late-baroque ambo from 1720 Paul’s post-Jesuit Church 232. Extraordinarily rich stall 259. Piotr Skarga high school, previous Benedictine School

194 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 119494 22012-08-07012-08-07 08:48:4608:48:46 260. Joachim Lelewel Municipal Library 283. The Immaculate Conception wooden 261. One of the buildings belonging to the church Jewish commune 284. Church interior during Sunday mass 262. Monument of Pultusk Jews 285. 19th century bell tower 263. Former hospital, shut down in 2010 286. The monument of Agnieszka Sommer 264. Abraham’s Hill Majer Wasilewska (1777–1846) on a local 265. St. Joseph’s Church cemetery 266. Church was renovated in 1777 with 287. Grave of the insurgents of the January oak elements, white sculptures and Uprising on village foreground ornaments 288. Elements typical of traditional 267. A branch of National Archives in Warsaw architecture of the Kurpie region, such as is now situated in the former St. Mary’s the drips Church 289. One of the houses has a very interesting 268. So called “Monopol”, currently the public porch with carved wooden fl oral prosecutor’s offi ce ornaments and the date “1925” 269. Former Russian barracks, currently lofts 290. Many traditional wooden houses are 270. Baroque porch of the Holy Cross Church preserved in the village 271. Main altar built in classicistic style, raised 291. The baroque church in Strzegocin is an between 1804 and 1819 unusual example of a noble sponsorship 272. Epitaph of Teodora Morawska 292. The church interior is fi lled with Zawistowska (deceased in 1841) on a decoration and equipped with valuable church wall items 273. Iron monument of Aleksander Podczaski 293. The painting of The visitation of St. Mary (died 1875), vicar of the Pultusk covers a replica of the Black Madonna of collegiate Czestochowa 274. Postcard with a view of the marina 294. Very original painted decor of the northern on Narew and military barracks in nave Pultusk (Germ. Ostenbruck), published 295. An image of sins leading straight to hell by Hans Kanngiesser, Lodz (Germ. 296. A Closter built in 1740 Litzmannstadt); 1944 297. Classicistic manor in Strzegocin, built 275. Former “people’s house”, currently between 1820 and 1835 a cinema, one of few buildings rebuilt 298. Pond in the manor park by the Germans in monumental “Hitler 299. Willow branches were used in traditional style” of the Third Reich plaiting; it was even used to plain fences 276. Natural pine forest is protected in the in order to protect the fi elds from the mud “Pop³awy” reserve during spring thaw 277. We recommend to take a walk along the 300. Fire Station right next to the fi re water natural trail “Our Forest” tank 278. St. Roch’s Church, reconstructed after 301. The neo-gothic church of the tragic fi re Transfi guration 279. The bell tower is the sole antique element 302. The statue of Our Lady placed by the of the church church in 1954 280. Wooden cross, standing by the church, 303. The 19th century monument of Pelagia was constructed of the wood left from the Kozlowska Makomaska, the lady of burned church Kociesze, parish cemetery in Szyszki 281. Grave of Polish soldiers, fallen in Polish 304. Wooden cross at the parish cemetery – Bolshevik war 1920 305. Wooden house in Szyszki 282. A house, which according to the Kurpie 306. The only railway station in the county region custom, faces the road – Świercze

Powiat putuski 195

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 119595 22012-08-07012-08-07 08:48:4608:48:46 307. Former house of the trackman from the 330. The interior of the church during beginning of the 20th century Sunday mass. Neoclassical architectural 308. A monument commemorating the decoration gives the interior an austere victims of fascism standing next to the character. municipal offi ce building 331. Bells: Adalbert and Maria, purchased in 309. Antique cross at the Pultuska street 1958 310. Cross form 1907 with an image of Our 332. Sandstone monument of Stanis³aw Lady of Lichen Piasecki, deceased in 1887 311. Concrete broadcast tower 333. Figure of St. Christopher from 1894, 312. Memorial stone in front of the Complex standing by estuary of the Pulewna River of Schools recalls the history of the to Narew construction of facilities: primary school 334. Few wooden houses with thatched roof 1929-1934, 1999-2000 gymnasium, are still standing in Zambski sports hall 2003-2006 335. Unique river landscape in Zambski is one 313. One of a few traditional home log of the biggest tourist attractions of the structure houses left in the village village 314. Commemorative plaque of lieutenant 336. Beautiful drips in one of the wooden Konstanty Kociszewski a.k.a. Hillock, houses pedagogue and lieutenant of the Pultusk 337. A chapel from 1932 stands by the fi rst District Home Army (transformed in to brick house in the village (built in 1929) the National Resistance Army), executed 338. Road cross from 1909 on 15th July 1946 in Warsaw 339. Tomb of The Unknown Soldier 315. An old mill from the beginning of the 20th 340. Part of neo-classicistic tomb of Rajmund century Skarzynski, deceased in 1859 316. Playground in Swiercze 341. Strazacka Street in Zatory – an in-line 317. Cross from 1894, standing by the entry to house arrangement is typical for the Winnica Kurpie region 318. Part of the narrow-gauge railway of the 342. The sole palace in the Pultusk County Nasielsk – Pultusk line 343. The palace is surrounded by the scenic 319. Gothic church of the Holy Trinity – the park most valuable sacred object in Poviat, 344. St. Margaret’s Church apart from Pultusk itself 345. Memory plaque by the entrance to the 320. Church bell. The holes visible in the walls church are the remains of a wooden scaffolding 346. Church interior with inside decoration, 321. Diligently renovated presbytery from 1905 painted by Boleslaw Brykner 322. Originally paved road 347. The Fire Station and the fi re water tank 323. Neogothic tomb from 1879 348. Roadside cross in Grodek Rzadowy 324. Chapel standing by the road to Winnica, 349. Few wooden houses are still standing in from the direction of Pultusk Grodek 325. Ancient tombstones on a parish 350. Modern tree-chapel in Gzowo cemetery 351. River bank in winter 326. Figure of the Mother of God on Tolcia 352. Poplar alley in the manor of Skaszew Hryniewicz’s grave Wloscianski 327. Commemorative stone for the 100th 353. 19th century manor in Skaszew anniversary of the local fi re brigade Wloscianski 328. Brick mill, probably from the beginning 354. Radar station of Polish Air Navigation of the 20th century Services Agency 329. St. Adalbert’s Church, rebuilt between 355. Figure of St John Nepomucen from 1906, 1947 and 1958 Stare Lipniki

196 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 119696 22012-08-07012-08-07 08:48:4608:48:46 356. Regional Museum in Pultusk, situated in 377. Ambo from 1920s, church in Obryte old Town Hall Tower 378. Church in Zambski Koscielne 357. Exhibition “Pultusk Iconography between 379. Wooden church in Sokolow Wloscianski 17 th and 20 th century” is permanently 380. Old bell tower in Sadykrz displayed on the 1st fl oor 381. Palace in Zatory 358. Exhibition “Archeological discoveries in 382. Church in Pniewo as seen from the route Pultusk” takes all of the remaining space Pultusk – Wyszkow in the museum 383. Dyke in Holendry, saves the village from 359. A part of the Napoleonic collection fl oods 360. Permanent exhibition “Napoleon in 384. The start of the scenic trail “Our Forest” Pultusk” is situated in this building 385. The route leads through multifarious 361. Many interesting farming devices area of the White Forest collected in the museum 386. During the tourist season (from spring 362. Museum of Farming Devices in to autumn) the Narew River is a frequent Goladkowo goal for water sports enthusiasts 363. Former school adapted for Kuznia 387. Narew’s water route is carefully signed Kurpiowska 388. Canoeists on the Narew River near 364. Many items of everyday use have been Pultusk collected in Kuznia Kurpiowska 389. Water equipment rental store by the 365. Folk handcraft workshops take place in Waterways Surveillance Offi ce in Pultusk Kuznia Kurpiowska 390. Gondolas by the Pultusk Castle 366. Pultusk Castle Courtyard 391. Folk artists during local celebration 367. Many monuments are placed around the 392. Art workshops – the main attraction for city – here statue of Jozef Pilsudski children 368. Old Russian water tower 393. Stand of the City Centre of Culture and 369. House of Handcraft Arts 370. Boulevard by the river – an invitation for 394. Performance of the reconstructive group a walk attracts a lot of viewers 371. Old wooden watchman’s lodge in 395. The jury picks the most beautiful Swiercze wreaths 372. 18th century wooden church in Gasiorow 396. Gondola rides attract whole families 373. Ceiling in a baroque church in 397. Youth Parade organized by the Strzegocin Community Center in Pultusk 374. Gothic church in Winnica 398. Children’s performance during St. 375. School in Goladkow Mathew’s Days 376. Market square and the old tower are the heart of Pultusk

Powiat putuski 197

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 119797 22012-08-07012-08-07 08:48:4608:48:46 Indeks geograﬁ czny

Indeks nie uwzglêdnia powiatów, siedzib gmin oraz hase³: Narew, Pu³tusk, Warszawa.

Andrzejewo 157 Grochy-Imbrzyki 38 Grochy-Serwatki 38 Bartodzieje 24, 38, 54, 55, 85, 101 Gromin 177 Bia³owie¿a 177 Gródek 22, 24, 85, 164 Bindu¿ka 179 Gródek Rz¹dowy 164 Boby 177 Gzowo 11, 42, 44, 46, 49, 165 Borza-Strumiany 38 Gzy 7, 8, 38, 49, 69, 71 Borzuchy 85 Gzy-Wisnowa 38 Bug rzeka 11, 14, 17, 22, 24, 101, 113, 178 Bulkowo 64 Holendry 72, 73, 160, 161, 172, 177 Burakowizna 140 Burlaki 161 Iwieszowo 165 Busk 22 Jab³eczniki 80 Chmielewo 67, 177 Jezioro Zegrzyñskie 21, 178 Cieñsza 24, 26, 85 Cio³kowo 85, 164 Kacice 40, 42, 74, 75, 76, 181 Cygany 68 Kalinowo 68 Kamieniec 22 Dêbinki 161 Kamieñczyk 42, 157 Dêbiny 161 K¹ty-Lutry 85, 164 D³ugosiod³o 46, 83 Kêpa Zatorska 161 Doleñszczyzna 140 Kietlanka 46 Domos³aw 64 Kleszewo 8, 11, 40, 45, 46, 49, 77, 78, 135, Drwa³y 24, 30, 31, 85 17 7 Dzier¿enin 8, 18, 42, 56, 57, 58, 90, 160 Klukowo 7, 42, 79, 80, 152 Klukówek 80 G¹siorowo 59, 60, 183 Klusek 11 G¹siorowskie Budy 59 Klusówka rzeka G¹siorówek 59 Kokoszki 181 G¹socin 8, 9, 148, 152 Komorowo 24, 85 Gi¿yce 50 Kopaniec 58, 161 G³adczyn 62 Kowalewice W³ościañskie 82 G³adczyn Narodowy 85 G³odowo 177 Lemany 24, 85, 87 Gnojno 177 Lgn¹ca 91 Gol¹dkowo 64, 169 Lipa 177 Go³êbie 44, 46, 49 Lipsk 51 Go³ymin 8, 69, 84 Lubiel Stary 24, 111 Gostkowo 67, 68, 158 Lutobrok 24, 26, 28, 85 Grabowiec 85 Grabowiec 177 £ady 38

198 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 119898 22012-08-07012-08-07 08:48:4608:48:46 £êpice 50, 155 Ponikiew 85, 94, 95, 177 £ubienica 11 Porz¹dzie 57, 83, 142, 175 Prusinowice 9, 96 Makowica 182 Prusy 22, 40, 43, 68, 101, 104, 106 Malwinowo 38 Przemiarowo 13, 177 Marzêcin 161 Przetycz 46 Mazury 11,21, 72, 171, 178 Przewodowo 7, 8, 42, 64, 97, 99 Mierzêcin 161 Przewodowo Poduchowne 38 Mory 165 Przewodowo-Majorat 38 Moszyn 42, 177 Przewodowo-Parcele 38 Mroczek (Zambski Zastru¿ne) 157 Przewodówka rzeka 69, 97 Przy³ubie 161 Nasielsk 8, 9, 11, 38, 41,42, 44, 45, 46, 49, Psary 15, 24, 38, 54, 85, 101 64, 80, 82, 101, 108, 109, 111, 136, 153, 155 Puszcza Bia³a 11, 14, 16, 17, 18, 20, 21, 22, 23, Niestêpówka rzeka 11, 64, 153 25, 83, 89, 102, 105, 112, 125, 157, 159, 174, Nowe Miasto 8, 44, 79, 148 183 Nowe Przewodowo 51 Puszcza Bia³owieska 22 Nowe Skaszewo 183 Puszcza Kurpiowska (Zielona) 24, 43, 46

Oborniki Śl¹skie 77 Radzice 90 Obryte 7, 11, 17, 18, 24, 31, 42, 45, 49, 54, 67, R¹bierz 91 83, 84, 85, 87, 94, 138, 139, 140, 156, 158, Rezerwat „Bartnia” 17 164, 167, 172, 174, 175 Rezerwat „Dzier¿eniñska Kêpa” 18, 58 Okopy 161 Rezerwat „Pop³awy” 18, 55, 136 Olbrachcice 38 Rezerwat „Stawinoga” 19, 73, 177 Olszak 177 Rezerwat „Wielgolas” 20, 55, 63 Orzyc rzeka 68, 156, 179, 183 Rz¹śnik 85, 142, 164, 175 Ostaszewo 38 Ruś 22, 40, 101 Ostaszewo-Pañki 38 Ostaszewo-W³uski 38 Sadykierz 85, 138, 139, 172, 175, 176 Ostro³êka 8, 24, 34, 45, 50, 64, 78, 107, 111, Serock 8, 11, 22, 24, 41, 44, 46, 49, 56, 74, 91, 130, 133, 135 160, 172, 177, 178 Ostrów Mazowiecka 24, 42, 46 Skarzyce 64 Ostrówek 161 Skaszewo W³ościañskie 165 Sk³ody 85 Paw³ówek 17, 177 S³onczewo 148 Pe³ta rzeka 13, 78 Smogorzewo 42 Piskornia 91 Smolechowo 79, 80 P³ocochowo 42, 177, 181, 182 Smolechówek 80 P³usy 24 Soko³owo W³ościañskie 140 Pniewo 7, 24, 25, 30, 31, 42, 47, 85, 87, 88, Somianka 45, 46, 48, 49 89, 162, 170, 172, 174, 176, 177, 180, 181, Stara Wieś 177 183 Stare Lipniki 166, 177, 181 Poby³kowskie Góry 90 Stare Zambski 157 Pogorzelec 58 Stawinoga 161 Pokrzywnica 7, 8, 18, 42, 90, 91, 92, 93, 167 Stok 46 Pokrzywnica rzeka 11 Strzegocin 7, 43, 52, 60, 82, 141, 143−147, Pokrzywniczka rzeka 165 17 2 , 17 3 Pomocnia 91 Strzy¿e 23

Powiat putuski 199

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 119999 22012-08-07012-08-07 08:48:4608:48:46 Szygówek 177 Wólka Zatorska 160, 161, 183 Szyszki 7, 42, 60, 64, 148 Wólka-Piekosy 85 Szyszyce 64 Wypychy 24 Wyrzyki 80 Śliski 161 Wyszków 8, 11, 15, 24, 25, 26, 44, 45, 46, 48, Ślubowo 8, 9 49, 53, 54, 62, 87, 109, 136, 160, 174 Świercze 7, 8, 80, 150−152, 167, 172, 173, 183 Zakrêt 177 Świercze-Koty 151 Zakroczym 41, 52 Świercze-Sio³ki 151 Zambrów 106 Świercze-Wochny 151 Zambski Kościelne 7, 23, 24, 42, 54, 85, 141, 156, 157, 158, 172, 175, 179 Tocznabiel 85 Zatory 7, 8, 20, 24, 28, 42, 43, 45, 46, 49, 72, Trzciniec 177 159, 160, 161, 162, 167, 170, 172, 176, 177, 183 Zegrze 45, 46, 49, 109, 170 Wiel¹tki (Wiel¹dki) 24, 85 Zegrzynek 110 Wielêcin 72, 160, 177 Wielgolas 24, 85, 164 ¯ebry-Falbogi 38 Wiktoryn 161 ¯ebry-Wiatraki 38 Winnica 7, 8, 9, 42, 45, 46, 59, 90, 153−155, ¯erañski Kana³ 178 167, 169, 172, 173, 174 ¯eromino-Gzy 71

200 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 220000 22012-08-07012-08-07 08:48:4708:48:47 Deﬁ nicje (podręczny słowniczek niektórych pojęć)

Apsyda (absyda) Cios Wydzielone pó³koliste lub wielok¹tne po- Blok kamienny ociosany w kszta³cie prosto- mieszczenie po przeciwleg³ej stronie ni¿ pad³ościanu lub nieregularnym. Podstawowy wejście, znajduj¹ce siê za prowadz¹cym na- materia³ budowlany w okresie romañskim, bo¿eñstwo, czêsto z o³tarzem; stanowi czêśæ przed rozpowszechnieniem siê ceg³y. prezbiterium. W du¿ych świ¹tyniach romañ- skich apsydy mog¹ tak¿e zamykaæ nawy bocz- Dach ne. Zewnêtrzne przykrycie budynku. W zale¿no- ści od liczby p³aszczyzn (po³aci dachu) wyró¿- Arkada nia siê: dach dwuspadowy – z dwiema po³a- £uk wsparty na dwóch fi larach lub kolum- ciami i kalenic¹ zazwyczaj w najwy¿szym nach. punkcie; dach ³amany – o dwóch kondygnacjach po- Bazylika ³aci, oddzielonych ściank¹ lub uskokiem; Kośció³ o specjalnych przywilejach papieskich. dach namiotowy – o czterech po³aciach Bazylika mniejsza to świ¹tynia, do której or- (w kszta³cie ostros³upa, czêsto nad wie¿¹); ganizuje siê pielgrzymki jubileuszowe co ka¿- dach pulpitowy – z jedn¹ po³aci¹, umiesz- de 25 lat od nadania tytu³u. Bazyliki mniejsze czany zazwyczaj nad nawami bocznymi rozsiane s¹ po ca³ym świecie. Bazylika wiêksza i kruchtami. – jest ich na świecie tylko siedem; wszystkie we W³oszech: piêæ w Rzymie i dwie w Asy¿u. Dziedzictwo kulturowe Termin ten ma tak¿e znaczenie architekto- Ogó³ dorobku spo³eczeñstw w zakresie nauki, niczne, odbiegaj¹ce od podanego. (Patrz: uk³ad sztuki, architektury, oświaty, techniki, wy- bazylikowy) tworzonego w trakcie historycznego rozwoju i przekazywanego z pokolenia na pokolenie. Belka têczowa Mo¿e mieæ charakter materialny albo niema- Pozioma belka przecinaj¹ca têczê, oparta na ar- terialny. kadach ³uku têczowego. Zazwyczaj umieszcza siê na niej krucyfi ks oraz fi gury Matki Boskiej Empora i św. Jana. Pomieszczenie nad naw¹ boczn¹, z którego ot- wiera siê widok na nawê g³ówn¹. Chór Określenie kilku czêści kościo³a, pe³ni¹cych Fasada określone funkcje: chór kap³añski – spoty- Elewacja frontowa, w której znajduje siê g³ów- kana dawniej nazwa prezbiterium; chór mu- ne wejście do budynku. zyczny – balkon przeznaczony dla śpiewaków, wykorzystywany tak¿e dla umieszczenia in- Feretron strumentu muzycznego (zw³aszcza organów), Obraz o treści religijnej, umieszczony budowany najczêściej z ty³u nawy g³ównej, w ozdobnych ramach, albo fi gura na podsta- nad g³ównym wejściem do świ¹tyni; chór za- wie, do której przymocowane s¹ dr¹¿ki s³u- konny – wydzielona przestrzeñ dla zakonni- ¿¹ce do noszenia. U¿ywany w czasie procesji. ków w kościo³ach klasztornych, np. po drugiej W średniowieczu w³asne feretrony mia³y bra- stronie prezbiterium. ctwa, cechy rzemieślników itp.

Powiat putuski 201

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 220101 22012-08-07012-08-07 08:48:4708:48:47 Fresk Kopu³a Technika malarstwa ściennego polegaj¹ca Sklepienie w kszta³cie czaszy, zazwyczaj opar- na malowaniu na mokrym tynku farbami te na tamburze (bêbnie). odpornymi na dzia³anie zawartego w za- prawie wapna. Nale¿y do najtrudniejszych Korpus (schniêcie tynku uniemo¿liwia naniesienie Przestrzeñ dla wiernych, tworz¹ j¹ nawa g³ów- poprawek), a zarazem najbardziej trwa³ych. na i nawy boczne Potocznie, nieprawid³owo „freskiem” okre- śla siê wszelkie malowid³a ścienne, niezale¿- Kruchta nie od techniki; prawid³owo jednak miano Przedsionek świ¹tyni, umieszczany przy na- odnosi siê tylko do wykonanych na mokrym wie lub zakrystii. tynku. Kru¿ganek Gont Ci¹g komunikacyjny biegn¹cy wzd³u¿ jednej Niewielka deseczka, zazwyczaj prostok¹tna. lub kilku ścian, otwieraj¹cy siê arkadami ﬁ - Gonty stosowano niegdyś w budownictwie larowymi lub kolumnowymi, przykryty stro- drewnianym, ok³adaj¹c nimi ca³e p³aszczyzny pem albo sklepieniem krzy¿owym. dachów i ścian, tak, aby zachodzi³y na siebie. Krypta He³m Podziemne sklepione pomieszczenie, najczêś- Ozdobne zwieñczenie wie¿y. Wyró¿nia siê: ciej pod prezbiterium, w którym sk³ada siê he³m baniasty – w formie sp³aszczonej kuli, czêsto trumny fundatorów i osób zas³u¿onych potocznie zwany bani¹; he³m cebulasty dla kościo³a. – w formie sp³aszczonej kuli, z której na osi pionowej wyrasta iglica; he³m ostros³upowy Latarnia – w formie ostros³upa, powszechnie stosowa- Okr¹g³a lub wieloboczna wie¿yczka, nadbu- ny w architekturze gotyckiej. dowana nad dachem lub kopu³¹, z gêsto roz- mieszczonymi oknami, oświetlaj¹ca od góry Kaplica boczna wnêtrze kościo³a. Mo¿e istnieæ tak¿e latarnia Niewielki budynek, zazwyczaj przybudowany pozorna, identyczna w formie z latarni¹, lecz do nawy lub ambitu (pomieszczenie powsta³e nie pe³ni¹ca funkcji oświetleniowych, a jedy- z przed³u¿enia naw bocznych wokó³ prezbite- nie ozdobne. rium), z wejściem od strony kościo³a, pe³ni¹cy funkcje kultowe (tzn. z o³tarzem), a niekiedy Materialne dobra kultury grobowcowe. Przedmioty maj¹ce znaczenie dla dziedzictwa i rozwoju kulturalnego ze wzglêdu na ich war- Kartusz tośæ historyczn¹, naukow¹ i artystyczn¹. Bar- Ozdobne obramowanie herbu, emblematu, dzo czêsto tê kategoriê określa siê w jêzyku monogramu, napisu lub malowid³a, a tak¿e potocznym mianem zabytków. motyw ornamentowy w postaci ozdobnej tar- czy. Popularny od wczesnego renesansu. Nawa Centralna, najwiêksza czêśæ kościo³a, prze- Kolegiata znaczona dla wiernych. Kośció³ niebêd¹cy katedr¹, przy którym jednak istnieje kapitu³a – zespó³ duchownych Nawa boczna w randze kanoników, maj¹cych prawo wyboru Pomieszczenie boczne kościo³a, równoleg³e biskupa. do nawy g³ównej.

202 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 220202 22012-08-07012-08-07 08:48:4708:48:47 Nawa centralna Pieta G³ówne pomieszczenie kościo³a o uk³adzie Rzeźba przedstawiaj¹ca Matkê Bosk¹ trzyma- centralnym j¹c¹ na kolanach umar³ego Chrystusa.

Nawa g³ówna (środkowa) Podcienia G³ówne pomieszczenie kościo³a, wyodrêbnia Albo soboty. Oparte na s³upach zadaszenie siê je zazwyczaj w budowlach trzy- lub piêcio- otaczaj¹ce ca³y kośció³ lub jego czêśæ. Mog¹ nawowych. byæ otwarte (tylko dach i s³upy) lub zamkniête (oszalowane pomiêdzy s³upami; powstaje wte- Niematerialne dobra kultury dy rodzaj korytarza wzd³u¿ ściany). Nazwy (geografi czne, historyczne, fi zjografi czne, imiona i nazwiska, a tak¿e przydomki Polichromia i przezwiska), hymn, god³o kraju, umiejêtno- Wielobarwne malowid³a zdobi¹ce ściany lub ści i technologie, a tak¿e takie elementy kultu- sklepienia. Wyró¿nia siê wiele rodzajów poli- ry, jak folklor, obyczaje, wierzenia religijne itp. chromii, m. in.: polichromia architektoniczna – imituj¹ca formy architektoniczne np. fi lary; po- Obrzêd lichromia fi guralna – ukazuj¹ca postaci, zw³asz- Szereg rytua³ów powi¹zanych wspólnym sen- cza świêtych lub biblijne; polichromia iluzjo- sem, tworz¹cych ca³ośæ komunikatu o z³o¿o- nistyczna – rodzaj architektonicznej, ale z gr¹ nej treści. Poprzez kompozycjê gestów, s³ów świat³ocieni; popularna w okresie baroku; poli- i rekwizytów mo¿e stworzyæ mo¿liwośæ wy- chromia ornamentalna – ornament, najczêściej jawienia najwa¿niejszych spraw dotycz¹- roślinny, o charakterze wy³¹cznie zdobniczym; cych cz³owieka. „Nastêpuje wielowarstwowe polichromia patronowa – przypominaj¹ca „dy- i wielop³aszczyznowe porozumienie, wymiana wan”, z nak³adaj¹cych siê wzorów odbijanych istotnych sygna³ów wskazuj¹cych na cenione z pomoc¹ patronów. Patrz tak¿e freski. wartości” (Anna Zadro¿yñska, Wyrzeczysko. O świêtowaniu w Polsce). Portal Ozdobne obramienie otworu wejściowego. O³tarz Mo¿e mieæ np. formê ostro³ukow¹ (typow¹ Miejsce sprawowania ofi ary Mszy Św. Wy- dla gotyku) lub oślego grzbietu (zaokr¹glon¹, ró¿nia siê kilka czêści o³tarza: antepedium, ale ze szpiczastym wciêciem na osi pionowej). mensê i retabulum (albo nastawa o³tarzowa − Czêsto nad portalem umieszcza siê inskrypcje czêśæ o³tarza z rzeźbami i obrazami, ustawio- fundacyjne. na na jego tyle lub na odrêbnym postumencie). Nad o³tarzem mo¿e znajdowaæ siê baldachim Prepozytura (np. konfesja). Godnośæ, urz¹d prepozyta, czyli przewod- nicz¹cego kapitu³y katedralnej. Tak¿e tytu³ Orientacja proboszcza kolegiaty albo tytu³ zastêpcy prze- Takie ulokowanie kościo³a, by znajdowa³ siê ³o¿onego (np. opata, przeora) w niektórych zana osi wschód-zachód. Prezbiterium umiesz- konach. cza siê wówczas na wschodzie, wejście g³ówne na zachodzie, zakrystiê na pó³nocnej ścianie Prezbiterium prezbiterium. Tradycja ta wi¹¿e siê ze śred- Przestrzeñ kap³añska w kościele, mo¿e j¹ two- niowiecznym przekonaniem, ¿e grób Chry- rzyæ np. apsyda i transept. stusa w Jerozolimie znajduje siê na wschodzie, dlatego te¿ wierni w czasie nabo¿eñstwa mieli Przês³o znajdowaæ siê twarz¹ w kierunku grobu Chry- Jednostka przestrzenna wnêtrza budowli, stusa. Niemal wszystkie kościo³y wzniesione określona rozpiêtości¹ sklepienia i d³ugości¹ do XVII w. s¹ orientowane. ściany miêdzy dwiema podporami.

Powiat putuski 203

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 220303 22012-08-07012-08-07 08:48:4708:48:47 Sklepienie Szkieletowa konstrukcja Konstrukcja budowlana stosowana do przykry- Konstrukcja ścian z³o¿ona z belek pionowych cia od góry określonej przestrzeni. Sklepienie (s³upów), belek poziomych (rygli) i belek ukoś- jest zawsze wykonane w taki sposób, ¿e wszyst- nych (zastrza³ów). £¹cznie tworz¹ one szkielet, kie jego elementy pracuj¹ na ściskanie (tym który czêsto obija siê szalunkiem. Jako odpor- ró¿ni siê od stropu, który mo¿e dziêki belkom na na ko³ysanie zawsze stosowana w dzwonni- lub prêtom zbrojeniowym pracowaæ na zgina- cach (konstrukcja s³upowo-ramowa). nie). Czêstym elementem sklepienia jest ³uk. Najczêściej spotykane rodzaje sklepieñ: skle- Sztukateria pienie kolebkowe – o przekroju pó³kolistym Dekoracja wykonana ze stiuku. (pó³kole w przekroju poprzecznym); sklepienie kolebkowe z lunetami – sklepienie kolebkowe Têcza z wciêtymi weñ poprzecznie odcinkami skle- Miejsce styku nawy kościelnej z prezbite- pieñ (lunetami); sklepienie krzy¿owe – skle- rium, zazwyczaj w formie du¿ego otworu pienie wzmocnione dwoma skrzy¿owanymi czêsto przesklepionego tzw. ³ukiem têczo- ¿ebrami przejmuj¹cymi ciê¿ar i przenosz¹cymi wym. Têcza czêsto przyozdabiana by³a belk¹ go na podpory. Stanowi punkt wyjścia innych z zamieszczonym na niej krucyﬁ ksem (belka sklepieñ typowych dla architektury gotyku: têczowa). gwiaździstego, palmowego itd. Tradycja Stalle 1. Przekazywane z pokolenia na pokolenie £awki przeznaczone dla duchowieñstwa (wów- obyczaje, przekonania, zasady wierzenia, spo- czas zazwyczaj umieszczane w prezbiterium), soby myślenia, postêpowania itp., wyró¿nio- rajców miejskich, cechów i innych znaczniej- ne przez dan¹ zbiorowośæ jako wa¿ne treści szych uczestników nabo¿eñstwa. kulturowe. Istotny czynnik samookreślania siê grup spo³ecznych i narodów. Tak¿e proces Stiuk przekazywania i przyswajania tych treści przez Zaprawa z gipsem, u¿ywana do formowania aktualn¹ świadomośæ spo³eczn¹. 2. Przeka- dekoracji ścian i sklepieñ, rzadziej rzeźb. zywane opisy wydarzeñ z przesz³ości trak- towane jako historia (choæ niesprawdzalne). Strop 3. Umiejêtności artystyczne albo rzemieślni- Konstrukcja budowlana stosowana do przykry- cze, w których wykonawca wykorzystuje do- cia od góry określonej przestrzeni, wykonana świadczenie mistrzów, dawne technologie lub w taki sposób, ¿e jej elementy dziêki belkom sposoby dzia³ania. lub prêtom zbrojeniowym pracuj¹ na zgina- nie. Belki stropowe nie zawsze s¹ widoczne, Transept mog¹ bowiem od spodu byæ ca³kowicie obite Pomieszczenie poprzeczne do nawy g³ównej deskami, tworz¹cymi pu³ap. (i bocznych), o tej samej wysokości i szeroko- ści, tworz¹ce z naw¹ g³ówn¹ plan krzy¿a. Sygnaturka W³aściwie ma³y dzwon, umieszczany Tryptyk na wie¿yczce. Nazwa ta przylgnê³a jednak O³tarz trójdzielny, z³o¿ony z czêści środkowej do samej wie¿yczki, umieszczanej na kale- i dwóch skrzyde³, zamykanych tak, jak w sza- nicy kościo³a. ﬁ e. Czêśæ skrzyde³ widoczna podczas otwarcia tryptyku to awers, czêśæ widoczna przy za- Szalunek (szalowanie) mkniêciu – rewers. Czêści tryptyku s¹ dekoro- Obicie ścian budynku deskami. wane malarsko lub rzeźbiarsko.

204 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 220404 22012-08-07012-08-07 08:48:4708:48:47 Uk³ad bazylikowy wane, zawsze s¹ najstarszymi malowid³ami Uk³ad z naw¹ g³ówn¹ wy¿sz¹ ni¿ boczne oraz kościo³a. z oknami w murach nawy g³ównej. Zakrystia Uk³ad halowy Pomieszczenie obok prezbiterium (w kościo- Uk³ad, w którym nawa g³ówna i nawy boczne ³ach orientowanych zazwyczaj przy ścianie s¹ równej lub prawie równej wysokości pó³nocnej), przeznaczone dla prowadz¹cego nabo¿eñstwo oraz do przechowywania szat Uk³ad salowy i sprzêtów liturgicznych. Mo¿e byæ piêtrowa, Najprostsza forma architektoniczna świ¹tyni, wtedy pomieszczenie na piêtrze s³u¿y jako o jednej nawie, ze zwê¿onym prezbiterium, skarbiec. zakoñczonym pó³koliście lub prostok¹tnie, lub w ogóle bez prezbiterium. Zr¹b Rodzaj konstrukcji w kościo³ach drewnia- Wie¿a nych, utworzonej z poziomo u³o¿onych jeden Wysoka budowla o niewielkiej powierzchni na drugim bali po³¹czonych na naro¿ach (wê- podstawy, wolnostoj¹ca lub zespolona z koś- g³ach) za pomoc¹ naciêæ (zamków). cio³em. Mo¿e byæ posadowiona na ziemi lub np. na konstrukcji kruchty. Czêsto pe³ni funk- Zwyczaj cje dzwonnicy. Ka¿de zachowanie cz³owieka powtarzaj¹ce siê w określonych sytuacjach. Zwyczaj mo¿e wi¹- Zacheuszki zaæ siê z sytuacjami codziennymi albo stano- Krzy¿yki, malowane w miejscach, gdzie spad- wiæ sk³adnik uroczystości. Dla badacza kultu- ³y krople wody świêconej podczas konsekracji. ry jest interesuj¹cy zw³aszcza, gdy wystêpuje Obecnie bardzo rzadko spotykane; o ile zacho- w odniesieniu do ca³ej zbiorowości.

Powiat putuski 205

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 220505 22012-08-07012-08-07 08:48:4708:48:47 Bibliograﬁ a

Chludziñski T., ¯mudziñski J., Puszcza Kur- Lolo R., Wilgefortis [w:] Pu³tuskie osobliwości, piowska, Warszawa 1966. Warszawa 2007. Glinka T. i in., Mazowsze pó³nocne, Warsza- £êcki W. (red.), Kanon krajoznawczy Polski, wa 1994. Warszawa 2005. Go³aszewska A., Procesy osadnicze a nazew- £uszpiñski K., Narew w ¿yciu Pu³tuska nictwo na pó³nocnym Mazowszu, „Notatki do koñca XVI wieku, Pu³tusk 1987. P³ockie”, t. VI (1961), s. 27−28. Makulski K., Uwagi wstêpne na temat socjo- Jastrzêbski B., Turystyczne szlaki wodne Pol- logicznych badañ penetracyjnych we wsi ski, Warszawa 1960. Kacice, „Rocznik Mazowiecki”, t. VI, 1976. Kalinowski M., Dobra Zatory – ośrodek ¿ycia Moisan-Jab³oñska K., Pu³tusk, Warszawa spo³eczno-gospodarczego Ziemi Pu³tuskiej 2004. [w:] Pu³tusk. Studia i materia³y z dziejów Nowak Z., Baśnie i legendy kurpiowskie, War- miasta i regionu, t. VI, Pu³tusk 2005. szawa 1988. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, Pu³tusk Otrêbski J., Pu³tusk, [w:] Opuscula Casimi- i okolice, Warszawa 1999. ro Tymieniecki, Poznañ 1959, s. 233−234 Kazimierski J., Ko³odziejczyk R., Szczepañski (nadbitka). J., Dzieje miasta Pu³tuska, Pu³tusk 1992. Sienkiewicz H., Z zapachem starego drewna. Kieniewicz S., Koz³owski E., Rafa³ Krajew- Peregrynacje do drewnianych kościo³ów ski, [w:] Polski S³ownik Biografi czny, t. XV, Mazowsza, Warszawa 2011. Wroc³aw – Warszawa – Kraków 1970. S³ownik Geografi czny Królestwa Polskiego Kieszek R., Dzia³alnośæ Armii Krajowej i innych krajów s³owiañskich, t. I−XV/2, w Pniewie, http://zspniewo.internetdsl.pl/ Warszawa 1880−1902. dzalalnosc_AK_w_Pniewie.pdf Stabrowska D., Lochy [w:] Pu³tuskie osobliwo- Konarzewski M., Gmina Świercze. Monogra- ści, Warszawa 2007. fi a, Świercze 2007 Wo³osz A. K. F., Lewandowska M., Pu³tusk. Kowalski T., M³odyñski J., Szczepañski J., Miasto na wyspie, Warszawa 1989. Wpisani w historiê Pu³tuska, Pu³tusk 2001. Zarêba R., Puszcze, bory i lasy Polski, Warsza- Koz³owski B., Folklor muzyczny i taneczny wa 1986. Puszczy Bia³ej, Warszawa 2004. ¯mudziñski J., Mazowsze ciechanowskie Kromer M., Polska czyli o po³o¿eniu, ludno- i m³awskie, Warszawa 1975. ści, obyczajach, urzêdach i sprawach pub- Zadro¿yñska A., Cio³ek T., Olêdzki J., Wyrze- licznych Królestwa Polskiego ksiêgi dwie, czysko. O świêtowaniu w Polsce, Warszawa Olsztyn 1977. 1976. Kunkel R., Architektura gotycka na Mazow- ¯ywirska M., Puszcza Bia³a. Jej dzieje i kultu- szu, Warszawa 2006. ra, Warszawa 1973. Lewandowski E., Województwo ciechanowskie, Warszawa 1979.

206 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 220606 22012-08-07012-08-07 08:48:4708:48:47 Powiat putuski 207

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 220707 22012-08-07012-08-07 08:48:4708:48:47 W nowej szacie graﬁ cznej serii Tradycja Mazowsza

dotychczas ukazały się: PRZEWODNIK PRZEWODNIK

PRZEWODNIK PRZEWODNIK SUBIEKTYWNY SUBIEKTYWNY

SUBIEKTYWNY PRZEWODNIK

SUBIEKTYWNY

Powiat kozienicki Powiat przasnyski Powiat miński oitmiński Powiat

ienicki k i

o kladka_wypusz czenie.indd 1

okladka_wypuszczenie.indd 1 2011-08-12 14:37:07 11:40:40 2010-09-27

2011-11-0 PRZEWODNIK SUBIEK PRZEWODNIK 5 09:59:33

d 1 uszczenie.ind okladka_wyp PRZEWODNIK

SUBIEKTYWNY

TYWNY

Powiat płoński Powiat płoński Powiat

Europe jski Fundusz R olny na rzecz Rozwoju Obsz Europa inwest arów Wiejskich: Publikacja współﬁ ująca w obsza nansowana ze śro ry wiejskie. „Funk dków Unii cjonowanie lok Europejskiej alnej grupy dz w ramach działania 431 objętego Programem Rozwoju iałania, nabywanie u Obszarów W miejętności i aktywiza Publika iejskic cja” cja opracowana prz h na lata 2007−2013 ez Lokalną Grupę Dz − Oś IV LEADER Mazowieckie Centrum Kul iałania – Prz Instytuc tury i Sz yjazne Mazowsz ja Zarządzająca tuki, Agencję W e, Programem R ydawniczą Egros s.c ozwoju Obszarów W . − Minister Rolnic iejskich na lata 2007 twa i Rozwoju Wsi −2013

Europejski Fundusz Rolny n Rozwoju Obszarów a rzecz Wiejskich

okladka_ akcept.indd 1

2012-0 4-04 20:56:47 WWięcejięcej iinformacjinformacji o sseriierii wwydawniczejydawniczej TTradycjaradycja MMazowszaazowsza nnaa sstronietronie wwww.mazowieckaksiazka.plww.mazowieckaksiazka.pl

ppowiatowiat ppultuski.inddultuski.indd 220808 22012-08-07012-08-07 08:48:4708:48:47