Paleolit Na Centralnom Balkanu Serbian Archaeological Society

Home , Coliboaia Cave, Franchthi Cave, Qesem cave, Vela Spila

PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU SERBIAN ARCHAEOLOGICAL SOCIETY

Edition Special Issues

Series Palaeolithic and Mesolithic in Southeastern Europe

Dušan Mihailović

PALAEOLITHIC IN THE CENTRAL BALKANS Cultural Changes and Population Movements

Belgrade 2014 SRPSKO ARHEOLOŠKO DRUŠTVO

Biblioteka Posebna izdanja

Serija Paleolit i mezolit jugoistočne Evrope

Dušan Mihailović

PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU kulturne promene i populaciona kretanja

Beograd 2014 Izdavač ● Publisher Srpsko arheološko društvo ● Serbian Archaeological Society

Urednik ● Editor Dragana Antonović

Recenzenti ● Rewieved by Ivana Radovanović Vesna Dimitrijević

Prevod ● Translation Mirjana Vukmanović

Lektura i korektura ● Proof-reading Milena Bogdanović

Crteži i fotografije ● Drawings and photos Dušan Mihailović

Dizajn ● Design vojislav filipović

Štampa ● Printed by Scanner Studio

Tiraž ● Printed in 250

Monografija je rezultat rada na projektu Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije, Kulturne promene i populaciona kretanja u paleolitu i mezolitu centralnog Balkana (ev. br. 177023).

This book is the result of the project of Ministry of Education and Science of Republic of Serbia, Cultural changes and population movements in the Palaeolithic and Mesolithic of Central Balkans (no. 177023).

ISBN 978-86-913229-8-4 Ova monografija je nastala kao rezultat rada na projektu Kulturne promene i populaciona kretanja u paleolitu i mezolitu centralnog Balkana, koji od 2011. godine finansira Ministarstvo prosvete i nauke, kao i već desetogodišnjih istraživanja koja se realizuju uz pomoć Ministarstva kulture i informisanja Republike Srbije. Zahvaljujući toj podršci, evidentirano je i sondirano više paleolitskih nalazišta u Srbiji, a na nekima od njih započeta su i sistematska iskopavanja. Pokrenuto je i više međunarodnih projekata, koji su već počeli da daju rezultate. Bilo je planirano da se osvrt na tok dosadašnjih proučavanja prezentuje nakon objav- ljivanja rezultata datovanja, analiza paleoekološke građe i dobijanja kvantitativnih podataka za skupove artefakata i ostataka faune. Odlučili smo ipak da početne rezultate rada na projektu predstavimo još u ovoj fazi. To je bilo neophodno da bi se definisali problemi tekućih istraživanja i da bi se osmislila strategija za njihov nastavak. Nadamo se da će knjiga biti korisna ne samo arheolozima koji se bave paleolitom već i studentima arheologije. Namenjena je i široj arheološkoj javnosti, uključujući i stručnjake iz oblasti zaštite kulturnog nasleđa, kako bi što bolje sagledali značaj i potencijal ispitivanja paleolita na centralnom Balkanu. Knjiga je napisana u julu i avgustu 2014. godine, tokom arheoloških iskopavanja u Balanici i Šalitrenoj pećini. Nikada ne bi bila dovršena bez pomoći Gligora Dakovića, Sofije Dragosavac, Senke Plavšić, Jovana Galfija i svih koji su značajno doprineli realizaciji ovih istraživanja. Posebnu zahvalnost dugujem Bojani Mihailović, na dragocenoj podršci i podsti- caju prilikom uobličavanja monografije. SADRŽAJ

Uvod 7

Istorijat istraživanja i prirodni okviri 9 Istorijat istraživanja 9 Prirodni okviri 14

Donji paleolit 19 Klimatske i ekološke promene 20 Nalazišta 22 Varijabilnost industrija 29 Populaciona kretanja 31

Srednji paleolit 35 Klimatske i ekološke promene 36 Nalazišta 38 Varijabilnost industrija 64 Populaciona kretanja 72

Gornji paleolit 77 Klimatske i ekološke promene 78 Nalazišta 81 Varijabilnost industrija 103 Populaciona kretanja 112

Završna razmatranja 123

Summary 129

Bibliografija 135

Registar nalazišta 155 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

UVOD

Značaj Balkanskog poluostrva za proučavanje rane praistorije Evrope pro- izlazi iz njegovog geografskog položaja i ekoloških karakteristika, ali i iz otkrića koja su do sada zabeležena. Poznato je da je centralni Balkan imao tranzitni karakter i da je bio migracioni koridor koji je povezivao jugozapadnu Aziju sa srednjom i zapadnom Evropom. Pretpostavlja se da su uslovi za život na Poluo- strvu bili povoljni, tako da je tokom glacijala predstavljalo refugijum ne samo za biljni i životinjski svet već i za ljudske zajednice. Najzad, na Balkanu su otkrivena ne tako brojna, ali ubedljiva svedočanstva o naseljavanju u periodu dužem od milion godina. Novija istraživanja su popunila praznine u poznavanju rane praistorije ovog područja i tako otvorila prostor za početno sagledavanje kulturnog i tehnološkog razvoja u paleolitu Balkana. U ovoj knjizi smo se fokusirali na centralne delove Poluostrva (teritorija Srbije i Crne Gore) jer se tu sustiču glavne komunikacije koje su povezivale zapadnu i srednju Evropu sa jugozapadnom Azijom i Medi- teranom. Pokušali smo da odgovorimo na pitanje kakva je bila uloga centralnog Balkana u prelaznim periodima i koliko se promene u materijalnoj kulturi mogu dovesti u vezu sa populacionim pomeranjima na makro-, mezo- i mikro- skali. Pregled paleolita u centralnom delu Balkana dali smo u vidu prikaza ključ- nih problema koji se odnose na istraživanje pojedinih perioda. Kada je reč o donjem paleolitu, odnosno o počecima naseljavanja ranih hominina na ovom po- dručju, razmotrili smo pitanje kolonizacije Evrope u donjem pleistocenu, demografska kretanja u ranoj fazi srednjeg pleistocena i promene na prelazu iz donjeg u srednji paleolit. Te promene se bar delimično mogu objasniti populacionim pomeranjima između jugozapadne Azije i jugoistočne Evrope. O srednjem paleolitu smo raspravljali na osnovu prilično bogate građe sa do sada istraženih nalazišta u Srbiji i Crnoj Gori. Pokušali smo da odgovorimo na

7 Dušan Mihailović pitanja: kako objasniti varijabilnost musterijenskih industrija u vremenu i prostoru, i koliko ima osnova za hipotezu o istočnoj ekspanziji neandertalaca. Posebna pažnja posvećena je problemu prelaza iz srednjeg u gornji paleolit i faktorima koji su doveli do izumiranja neandertalaca. Kada je reč o samom početku gornjeg paleolita, razmotreno je pitanje tzv. podunavskog koridora, koji su, kako se smatra, anatomski moderni ljudi koristili pri naseljavanju Evrope, ali i problem regionalne i funkcionalne diferencijacije orinjasijenskih industrija, kome do sada nije poklanjano previše pažnje. Dotakli smo i problem paleolitskog refugijuma na Balkanu u vreme maksimuma poslednjeg glacijala, kada su se, prema nekim autorima, gravetijenske zajednice iz srednje Evrope pomerile prema jugu. Raspravu smo zaključili diskusijom o fenomenu rekolonizacije brdsko-planinskih oblasti u periodu koji je usledio. Pošli smo od pretpostavke da se ne može uspostaviti direktna korelacija između demografskih promena i tehnoloških procesa, zbog toga što su tehnološ- ke promene bile samo deo ukupnih promena u sistemu naseljavanja, ekonomiji i društvu lovačko-sakupljačkih zajednica. To je i razlog što smo nastojali da de- finišemo tehno-ekonomske modele ponašanja paleolitskih grupa u svakom od perioda i da ustanovimo koliko se oni mogu vezati za klimatske, kulturne i de- mografske prilike na širem regionalnom nivou. Kada je to bilo moguće, pokušali smo da ukažemo i na društvene faktore u pozadini ovih procesa. Nemamo iluzije da ova studija može da objasni sve aspekte tehnoloških promena i demografskih kretanja u paleolitu centralnog Balkana, a to nam nije ni bio cilj. Ona predstavlja pokušaj da se rezultati novijih istraživanja inkorporiraju u postojeću građu, da se definišu problemi i formulišu početne hipoteze koje bi trasirale put za njihovo rešavanje.

8 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

ISTORIJAT ISTRAŽIVANJA I PRIRODNI OKVIRI

Istorijat istraživanja

Istraživanja paleolita i mezolita u Srbiji i Crnoj Gori tekla su diskontinuirano, a njihovi rezultati još uvek su nepotpuno objavljeni. Sve to pomalo izne- nađuje kada se ima u vidu da su ispitivanja paleolita u Srbiji započeta još krajem 19. veka i da su upravo sa ovog prostora potekli stručnjaci koji su ostavili dubok trag u geološkim i klimatološkim proučavanjima kvartara.

Istraživanja od kraja 19. do sredine 20. veka Prva istraživanja pećina u Srbiji obavio je Feliks Hofman u drugoj polovini 19. veka (Хофман 1882). Nakon njega, pećine u jugoistočnoj Srbiji obilazili su Đoko Jovanović i Jovan Cvijić, a u nekima od njih su preduzeli i manja iskopavanja. Tom prilikom su često nailazili na fragmente grnčarije i životinjske kosti, što je na kraju rezultiralo i otkrićem paleolitskih nalaza. U Prekonoškoj pećini kod Svrljiga, Ð. Jovanović i J. Cvijić su 1891. godine, u sloju sa pleistocenskom faunom, našli kremeno sečivo, koje je Cvijić opredelio u paleolit (Цвијић 1891), dok je Đ. Jovanović u Potkapini iza „Carevog korita“ u Jelašničkoj klisuri takođe našao artefakte zajedno sa pleistocenskom faunom (Jовановић 1893). Za kraj 19. veka vezuje se i otkriće ljudske lobanje kod Bajlonijeve pivare u Beogradu, kojoj je Jovanović pripisao primitivne karakteristike, ali koju nije mogao bliže da definiše (Joвановић 1892). Nažalost, lobanja je izgubljena tokom kasnijih ratova. Na osnovu objavljenih lobanjskih mera i Jovanovićevih opisa, danas se smatra da nema neandertalske karakteristike i da bi mogla da odgovara vrsti Homo erectus ili anatomski modernom čoveku (Roksandić, in press). Razumljivo je što su ova otkrića izazvala veliku pažnju istraživača. Tada je objavljena i prva knjiga o kamenom dobu, u kojoj je Jovan Žujović nalaze iz

9 Dušan Mihailović

Srbije predstavio u kontekstu dotadašnjih saznanja o paleolitu Evrope (Жујовић 1893). Uprkos tome, proučavanja paleolita u Srbiji su početkom 20. veka zamrla. Jovanović, koji je bio najaktivniji u terenskim istraživanjima, preminuo je 1902. godine, a Cvijić i Žujović su se bavili drugim temama. Cvijić je, pritom, nastavio da se interesuje za geologiju kvartara, objavljujući značajne radove o pleistocenskim terasama, kvartarnim sedimentima i kraškoj morfologiji (Цвијић 1893, 1895, 1922, 1987/1903). Najdublji pečat u kvartarološkim istraživanjima ostavio je ipak Milutin Milanković. On je razvio teoriju o astronomskim faktorima koji su uticali na pojavu ledenih doba. Uzimajući u obzir trajanje ciklusa promena u ekscentricitetu Zemljine orbite (na 100.000 godina), u nagibu rotacione ose (na 41.000 godina) i precesije ravnodnevničkih tačaka (na 22.000 godina), on je zaključio da glavni uzrok ledenih doba predstavljaju varijacije letnjeg osunčavanja na višim geografskim širinama na obe polulopte. Nakon što je u model uključio i promene u količini odbijene energije sa površine Zemlje, izračunao je kako se menjao geografski položaj granica ledenih pokrivača tokom poslednjih milion godina. Iako je u početku bila dobro prihvaćena, Milankovićeva teorija je osporavana sve do 60-ih i 70-ih godina 20. veka, kada je definitivno usaglašena sa stratigrafi- jom kiseonikovih izotopa, izvedenom na osnovu proučavanja marinskih naslaga (Imbri, Imbri 1981). Danas je ta teorija gotovo opšteprihvaćena (Berger, Loutre 2007). Za razliku od naučnika iz oblasti prirodnih nauka, arheolozi nisu bili pre- više zainteresovani za kvartar, uprkos činjenici da je Feliks Mileker, utemeljivač i prvi direktor i kustos Vršačkog muzeja, između 1888. i 1919. godine prikupio više okresanih artefakata na lokalitetima Zapadna strana (današnji At), Mesića kanal i Kozluk kod Vršca (Milleker 1937). Diskusija o paleolitskoj pripadnosti nalaza iz okoline Vršca trajala je sve do 70-ih i 80-ih godina 20. veka (Brodar 1955), kada je definitivno potvrđeno da se na tom prostoru javlja nekoliko paleolitskih lokaliteta (Radovanović 1986а). Početkom 20. veka je saopšteno da neke pećine na Banovom brdu, u okolini Beograda, sadrže paleolitske nalaze, ali ti navodi nikada nisu potvrđeni, uprkos naporima da se pećine identifikuju (Гавела 1956).

Istraživanja u drugoj polovini 20. veka Tokom 50-ih godina 20. veka, istraživanja paleolita u Srbiji je ponovo pokrenuo Branko Gavela. Iskopavanja su obavljena u Jerininoj pećini kod Kragu- jevca i u pećini Risovači kod Aranđelovca. U njima je Gavela naišao na artefakte

10 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU srednjopaleolitskog tipa, zajedno sa brojnim ostacima pleistocenske faune, i (po njegovim navodima) na gornjopaleolitsko koštano oruđe. Nažalost, Gavela nikada nije integralno objavio nalaze sa ovih lokaliteta, čak ni u monografiji o paleolitu Srbije (Гавела 1988). Ipak, njegova zasluga za pokretanje istraživanja paleolita u Srbiji je nesumnjiva: započeo je sistematska iskopavanja, ponudio je prve interpretacije i otklonio nedoumice da li u Srbiji uopšte postoje paleolitska nalazišta. Početna istraživanja u Crnoj Gori dala su znatno bolje rezultate, i to za- hvaljujući činjenici da su još 1954. godine započeta iskopavanja potkapine Cr- vena stijena, za koju se ubrzo ispostavilo da predstavlja bogato, višeslojno i u mnogo čemu jedinstveno nalazište. U njoj su istraživanja organizovali A. Benac i M. Brodar, od 1954. do 1958. godine (Benac, Brodar 1958), a Đ. Basler iz- među 1960. i 1964. godine (Баслер 1975). Potkapina je istražena do dubine od 20,30 m, a u njoj je potvrđen trideset jedan geološki sloj sa brojnim ostacima iz srednjeg i gornjeg paleolita, mezolita, neolita i poznjih perioda. Arheolozi koji su se bavili Crvenom stijenom, od početka su nastojali da proučavanja imaju interdisciplinarni karakter. Analizu faune obavili su I. Rakovec i M. Malez (Ra- kovec 1958; Малез 1975), analizu makrobotaničkih ostataka A. Šercelj, sirovina J. Pamić (Памић 1975), a sedimenata K. Brunaker (Brunnacker 1975). Dobijen je jedan 14C datum – 40.777 ± 900 BP, i to za sloj XII, u kome su nađeni srednjopaleolitski artefakti. Istraživanja paleolita u Crnoj Gori su zastala približno u isto vreme kao i u Srbiji, a primat su u obe republike preuzela ispitivanja mezolita. U Crnoj Gori su nastavljena tek početkom 80-ih godina 20. veka, kada su D. Srejović i I. Ra- dovanović započeli iskopavanja Mališine i Medene stijene u kanjonu Ćehotine. Tada je prvi put primenjena savremena metodologija iskopavanja paleolitskih nalazišta (uključujući prosejavanje i evidentiranje nalaza in situ), koja je ubrzo postala standard. Kraj ove faze obeležila su iskopavanja pećine Bioče kod Pod- gorice, gde je od 1986. do 1997. godine istražena serija srednjopaleolitskih slojeva (Đuričić 2006), i potkapine Trebački krš kod Berana, u kojoj su konstatovani artefakti iz kasnog gornjeg paleolita i mezolita (Đuričić 1996). Tokom 60-ih i 70-ih godina 20. veka, proučavanja paleolita u Srbiji nisu daleko odmakla, a čitav period je obeležila intenzivna sakupljačka delatnost. Rastko Rašajski, kustos Narodnog muzeja u Vršcu, je između 1952. i 1978. godine putem otkupa nabavio više hiljada orinjasijenskih artefakata; Josip Šarić je tokom 80-ih godina, na obali Dunava, na lokalitetima Ekonomija 13. maj i Be- ljarica kod Zemuna, takođe prikupio brojne artefakte (Šarić 2009), dok je Zvo-

11 Dušan Mihailović nimir Kaluđerović sakupio veći broj nalaza na lokalitetu Kremenac kod Niša (Калуђеровић 1996а). Neka od ovih nalazišta (At, Kremenac) su kasnije son- dažno istražena (Radovanović 1986; Калуђеровић 1996а). Kaluđerović je zaslužan i za većinu iskopavanja i rekognosciranja u Srbiji tokom 80-ih i početkom 90-ih godina 20. veka. Istraživao je Smolućku pećinu kod Tutina, Šalitrenu pećinu kod Mionice (zajedno sa Ž. Ježom), Drenaićku pe- ćinu kod Valjeva, Markovu pećinu, Sokolsku potkapinu i Pećurski kamen kod Sokobanje, i mnoga druga nalazišta (Kaluđerović 1991; Калуђеровић 1996b; Калуђеровић, Јеж 1996). Najbolje rezultate postigao je u Smolućkoj pećini, gde je konstatovao srednji paleolit (Калуђеровић 1985), kao i u Šalitrenoj pećini, gde je prikupio nalaze iz srednjeg i gornjeg paleolita (Kaluđerović 1991). Pećine oko Valjeva iskopavao je i Novak Milošević, ali je materijal pogrešno opisan i interpretiran, pa o paleolitskoj pripadnosti malobrojnih artefakata koje je prikupio može da se sudi samo na osnovu objavljenih fotografija (Милошевић 1985). Tokom 90-ih godina 20. veka, zbog opštih društvenih okolnosti, intenzitet istraživanja je opao. Lj. Đuričić je iskopavala Mirilovsku pećinu u blizini Senje i tom prilikom je evidentirala epigravetijenske nalaze, a u pećini Baranici kod Knjaževca autor ove publikacije je 1995. godine nastavio iskopavanja koja su 1994. godine započeli D. Srejović i M. Sladić, i u njoj je našao artefakte iz ranog gornjeg paleolita (Михаиловић et al. 1997; Mihailović et al. 2011). Posmatrano u celini, istraživanja je u drugoj polovini 20. veka obeležilo povremeno oživljavanje i zamiranje interesovanja. Najbolji rezultati postignuti su u Crnoj Gori, dok je paleolit Srbije, i pored rekognosciranja i sondažnih iskopavanja, ostao nedovoljno poznat. Razlog tome leži u činjenici da su iskopavanja bila sondažnog karaktera i da nije nađeno dovoljno materijala za kulturno i relativnohronološko opredeljenje skupova. Datovanje nalazišta u Srbiji i Crnoj Gori obavljeno je u nekoliko mahova ali, sa izuzetkom jednog datuma za Crvenu stijenu (Vogel, Waterbolk 1972) i datuma za sloj 3b1 Mališine stijene (Hedges et al. 1990), nije dalo zadovoljavajuće rezultate. Pokazalo se, naime, da je starost srednjopaleolitskih slojeva u Mališinoj stijeni i Smolućkoj pećini veća od granica primene 14C metoda (Hedges et al. 1990). Početkom 80-ih godina 20. veka, I. Radovanović je uvela savremenu me- todologiju u analizu i interpretaciju paleolitskih nalaza, zasnovanu na poljskoj školi, koju su približno u isto vreme prihvatili i bugarski arheolozi. Ujednačava- nje terminologije i metoda obrade okresanih artefakata (uključujući i tehnološku analizu) omogućilo je poređenje materijala sa različitih nalazišta i rekonstrukciju tehnološkog postupka u pojedinim naseljima.

12 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

Istraživanja tokom poslednje decenije Novija istraživanja paleolita u Srbiji i Crnoj Gori pokrenuta su početkom prethodne decenije, kada su postignuti i prvi rezultati. U Hadži Prodanovoj peći- ni kod Ivanjice, 2003. i 2004. godine obavljena su zaštitna iskopavanja, prilikom kojih su konstatovani slojevi sa nalazima iz srednjeg i gornjeg paleolita. U okviru zaštitnih istraživanja Petrovaradinske tvrđave kod Novog Sada (2003. i 2004. godine) ispitani su i pleistocenski slojevi, sa brojnim artefaktima iz srednjeg paleolita. Zaštitnim rekognosciranjima duž trase budućeg puta Niš–Dimitrovgrad, 2002. godine evidentirano je više pećina (Михаиловић 2004). Iste godine su u Velikoj Balanici kod Sićeva nađeni paleolitski artefakti, a već 2004. godine je sondažnim iskopavanjima potvrđeno da je reč o izuzetno bogatom srednjo- paleolitskom nalazištu. Jedina iskopavanja koja nisu imala zaštitni karakter su obavljena u Šalitrenoj pećini. Tu je Bojana Mihailović 2004. godine nastavila istraživanja koja su ranije preduzeli Željko Jež i Zvonimir Kaluđerović, i već prve godine naišla je na veoma bogat gravetijenski sloj (Mihailović, B. 2008). Iz prethodno navedenog se vidi da je 2004. godina bila prekretnica u proučavanjima paleolita u Srbiji jer su tada prvi put otkrivena bogata i više- slojna paleolitska nalazišta. Tokom narednih nekoliko godina istraživanja su bila usmerena na Balanicu i Šalitrenu pećinu. U Šalitrenoj pećini je započeto iskopavanje orinjasijenskog i musterijenskih slojeva, dok je u Velikoj Balanici nastavljeno istraživanje srednjopaleolitskih slojeva. Slojevi približno iste starosti kao u Velikoj Balanici potvrđeni su i u susednoj Maloj Balanici, dok su u obližnjoj pećini Pešturini konstatovani slojevi sa gornjopaleolitskim i srednjopaleolitskim nalazima. U jednom od najdubljih slojeva Male Balanice, znatno ispod nivoa sa srednjopaleolitskim artefaktima, 2006. godine je nađen fragment mandibule hominina (Roksandić et al. 2011), stare više od pola miliona godina (Rink et al. 2013). Filozofski fakultet u Beogradu je u poslednjih deset godina uspostavio sa- radnju sa mnogim institucijama iz inostranstva i pokrenuo realizaciju više projekata u Srbiji. Zajedno sa Univerzitetom u Kelnu, nastavljena su istraživanja orinjasijenskih nalazišta oko Vršca. Sa Univerzitetom Kanzas u Lorensu, prilikom rekognosciranja na području Ključa i Negotinske Krajine evidentirana su nala- zišta iz paleolita i epipaleolita, dok su sa Univerzitetom u Kembridžu započeta iskopavanja Pećine iznad Trajanove table u Đerdapu. U istočnom delu istočne Srbije, zajedno sa Univerzitetom Arizona iz Tusona, gornji i srednji paleolit po- tvrđen je u više pećina (Selačka 3, Milušinačka pećina, Meča dupka, Donja peći- na), a isti je slučaj i u zapadnom delu istočne Srbije, gde su istraživanja započeta

13 Dušan Mihailović u saradnji sa Institutom za evolucionu antropologiju „Maks Plank” u Lajpcigu (pećine Orlovača i Bukovac kod Despotovca). Nezavisno od međunarodnih projekata, prilikom rekognosciranja rečnih terasa u dolini Zapadne Morave, koja su organizovali Filozofski fakultet u Beogradu i Narodni muzej iz Kraljeva, otkriven je čitav niz paleolitskih nalazišta na otvorenom prostoru. U Crnoj Gori, Centar za arheološka istraživanja iz Podgorice (kasnije Centar za konzervaciju i arheologiju) i Narodni muzej Crne Gore sa Cetinja, 2004. godine su pokrenuli iskopavanja u Crvenoj stijeni, i to zajedno sa Uni- verzitetom u Mičigenu, dok su na Bioču i na paleontološkom nalazištu Trlica kod Pljevalja 2010. godine obnovljena istraživanja u saradnji sa Ruskom akade- mijom nauka. Prilikom obimnih rekognosciranja vezanih za izradu arheološke karte, 2010–2012. godine su stručnjaci iz Crne Gore i Srbije registrovali više od sto potencijalnih pećinskih nalazišta. Iz toga su proistekla dva projekta: projekat sa Univerzitetom u Kembridžu, zahvaljujući kome su 2012. godine započeta iskopavanja Vrbičke pećine kod Nikšića (Cristiani 2012), i projekat istraživanja pećina u okolini Skadarskog jezera, u kome učestvuje Univerzitetski koledž iz Londona (Vander Linden et al. 2013). Iz ovog pregleda se vidi da je novijim istraživanjima pokriven veći deo teritorije Srbije i Crne Gore, kao i svi periodi. U toku su paleoklimatska, geo- arheološka i bioarheološka ispitivanja, koja bi trebalo da omoguće što potpuniji uvid u klimatske i ekološke promene u pleistocenu. Prethodne decenije započe- to je objavljivanje preliminarnih izveštaja o tekućim radovima, a publikovano je i nekoliko monografija sa građom prikupljenom tokom ranijih iskopavanja (Mихаиловић 2009a; Mihailović 2009; Šarić 2013a).

Prirodni okviri

Geografija U geografskom i geomorfološkom pogledu, Srbija i Crna Gora predstavljaju različite morfo-strukturne jedinice, koje se razlikuju u pogledu reljefa, geo- loške istorije i strukture, pravca i prohodnosti komunikacija. Nalaze se u centralnom delu Balkanskog poluostrva, koji se ne može precizno geografski definisati. Teritorija Srbije obuhvata zapadni deo Dinarida, istočni deo Karpato-balkanida i zapadne Rodope, kao i južni deo Panonske nizije, na koji se, na jugu, nadovezuje peripanonski prostor, odnosno donji tok Drine, zapadni deo Pocerine, donji tok Kolubare i donji tokovi Velike Morave i Mlave (Ћалић et al. 2012). Crnu Goru

14 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU takođe čine potpuno različite geografske oblasti: a) primorski pojas, b) zaravan dubokog krša, c) dolina reke Zete i Nikšićko polje (tzv. udolina srednje Crne Gore), d) oblast visokih krečnjačkih planina i površi i e) severoistočna Crna Gora (Радојичић 1991а). Glavna uzdužna komunikacija na Balkanu je Мoravsko-vardarska dolina, koja preko Pre- ševskog razvođa povezuje njegov centralni i južni deo. Jedinu veliku prepre- ku na putu ka Egejskom moru čine Taorska klisura i Demir kapija u južnoj Makedoniji, zbog čega povezanost sa Egejom i istočnim Mediteranom možda nije bila ostvarena dolinom Vardara, već dolinom Strume (Garaša- nin 1979). S druge strane, glavnu poprečnu komunikaciju predstavljaju Du- nav i Sava, koji razdvaja- ju severni Balkan i južnu Panoniju. Dunav i Tisa dele teritoriju Vojvodine na tri oblasti (Srem, Banat i Bačka), koje gravitiraju ka raznim delovima srednje Evrope: Srem ka Po- Sl. 1. Glavne prirodne komunikacije i barijere u savini i zapadu, Bačka ka srednjoj i jugoistočnoj Evropi u pleistocenu srednjem Podunavlju, dok (prema Djindjian et al. 1999, fig. 1.1) se Banat oslanja na jugozapadne Karpate (sl. 1). Centralni i južni delovi Balkana su dolinom Zapadne Morave, Ibra i Lima povezani sa unutrašnjim Dinaridima i Šarsko-pindskim planinskim vencem, a dolinom Nišave sa slivom Marice i Egejskim morem.

15 Dušan Mihailović

Područje severne Crne Gore se geografski vezuje za jugozapadnu Srbiju, a od primorskog pojasa ga razdvaja oblast visokih planina i površi. Uzdužnih komunikacija u Crnoj Gori gotovo i nema, osim kanjona Pive, koji spaja dolinu Zete i Nikšićko polje sa Durmitorom, kanjonom Tare i dolinom Drine, i u prošlosti verovatno neprohodnog kanjona Morače, koji povezuje oblast visokih planina sa Podgoričko-skadarskom kotlinom. Od poprečnih komunikacija treba pomenuti Ćehotinu i Taru, koje spajaju istočni deo severne Crne Gore i Podrinje, i dolinu Zete, između Skadarsko-podgoričke kotline i Nikšićkog polja. Skadar- sko jezero i brdsko-planinski pojas uz more odvajaju dolinu Zete od primorja, dok je priobalje veoma uzano, osim na samom jugu (kod Bara i Ulcinja), gde je tokom glacijala dostizalo širinu od 25–30 km.

Klima Zbog razvijenog brdsko-planinskog reljefa i izloženosti različitim uticaji- ma, klimatske prilike se u pojedinim delovima regiona znatno razlikuju (Savić 2008). U najvećem delu Srbije vlada umerenokontinentalna klima, dok se ju- gozapadni deo nalazi na granici uticaja sredozemne klime. Prosečna godišnja temperatura vazduha u nizijskim oblastima iznosi 10,9ºC, u brdskim predelima do 500 m nadmorske visine oko 10ºC, a u planinskim oblastima iznad 1.000 m oko 6ºC. Godišnja količina padavina u nižim delovima kreće se u intervalu od 540 до 820 mm, dok iznad 1.000 m nadmorske visine iznosi od 700 do 1.000 mm (RHMZ 2014). U priobalnoj zoni Crne Gore vlada mediteranska klima, dok udolina srednje Crne Gore (Podgoričko-skadarska kotlina, Bjelopavlićka ravnica, Nikšićko polje) pripada submediteranskoj klimatskoj zoni. U oblastima visokih planina klima je subalpska, sa veoma hladnim zimama (srednja januarska temperatura je manja od 0ºC), dok severoistočne delove Crne Gore odlikuje izmenjena umerenokontinentalna klima. Količina padavina najveća je u primorskim planinskim krajevima, i to naročito u Krivošijama (sa prosečnom godišnjom količinom padavina od 2.300–2.500 mm); naglo se smanjuje prema severoistoku (1.100–2.100 mm oko Durmitora, Sinjajevine, Komova i Prokletija), dok u primorskom pojasu varira između 1.926 mm (Kumbor) i 1.440–1.446 mm (Bar–Ulcinj). Posmatrano u celini, u Crnoj Gori vlada modifikovan sredozemni pluviometrijski režim, sa dva vlažna (pozna jesen, mart) i dva sušna razdoblja (pozno leto, februar) (Vuje- vić 1956; Радојичић 1991b).

16 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

Tlo i vegetacija Zbog razlika u geološkoj podlozi, stepenu raščlanjenosti reljefa i klimatskim osobenostima, u Srbiji postoji velika raznovrsnost tipova zemljišta. U severnoj Srbiji najzastupljeniji je černozem, nastao na lesnoj podlozi koja se, osim u Vojvodini, javlja i na području Ključa i Negotinske Krajine u Đerdapu, u dolini Mlave, Velike i Južne Morave, sve do Niške kotline. Aluvijalne ravni na nadmorskoj visini između 100 i 250 metara pokrivaju aluvijalna zemljišta, zemljišta na rastresitim supstratima (rendzine), smonica i kisela smeđa zemljišta, a pobrđa između 250 i 600 m gajnjača. Brdsko-planinsko područje, izgrađeno od kreč- njačkih i dolomitskih stena, odlikuje se crnicom i smeđim zemljištem, dok se skeletna zemljišta javljaju iznad 650 m nadmorske visine (Škorić et al. 1985). U Crnoj Gori je najrasprostranjenija crvenica (terra rossa), nastala raspa- danjem krečnjaka (Pavićević 1956). Javlja se u primorskom pojasu, u dolini Zete i oko Skadarskog jezera, kao i u zoni dubokog krša. Buavica (crno prašinasto kiselo zemljište, koje se obrazuje na krečnjaku) se nalazi u višoj planinskoj zoni, na području Katunskog krša, u oblasti Pive, na Durmitoru i Sinjajevini; podzol (kiselo i isprano zemljište) je zastupljen lokalno, u Bjelopavlićkoj ravnici i na visokim planinama, a sivosmeđa zemljišta obrazovana na flišu u Boki Kotorskoj i oko Bara, kao i u Crmnici, Dugi, ispod Ostroga i na Durmitoru. U Crnoj Gori se javljaju i: ruda šumska, mineralno-barska, tresetna, šljunkovita, i skeletna i kamenita zemljišta. Prirodno je da su se na takvom tlu razvili različiti tipovi vegetacije, koji čine osnovu više bioma. Za južnu Panoniju karakterističan je biom stepa i šumo- stepa (na uzdignutijem terenu), kao i termofilne i termomezofilne šume hrasta sladuna, hrasta lužnjaka i cera (uz vodene tokove). U brdsko-planinskim delovima centralne Srbije, na visinama od 500 do 600 metara, zastupljene su šume sladuna i cera, koje sa porastom nadmorske visine zamenjuju šume hrasta kitnjaka i belog graba. Iznad njih je pojas sa bukvom, sledi pojas bukovo-jelovih šuma, a zatim subalpski pojas četinarskih šuma. Iznad šumske granice nalazi se visokoplaninska žbunasta vegetacija borovnice i kleke, kao i visokoplaninska zeljasta vegetacija (Јанковић 1984). U Crnoj Gori su zastupljena tri tipa vegetacije (Blečić 1956). U sredoze- mnoj zoni dominira pojas zimzelene vegetacije (šume česvine i makije), a iznad njega je uži pojas listopadnih hrastova, kao i kserofilnih četinarskih šuma. Za unutrašnji deo karakteristični su zapadnohrvatsko-bosanski tip, u kome se na zonu bukve i jele nadovezuje pojas subalpske bukve, a iznad njega klekovina bora, i hercegovačko-crnogorsko-makedonski tip, u kome se, iznad pojasa bukve

17 Dušan Mihailović i jele, na krečnjačkoj podlozi nalazi pojas munike (Pinetum heldrechii), a na silikatnoj pojas molike (Pinetum peucis). Klekovina bora (Pinetum mughi) sa povećanjem visine prelazi u planinske goleti. Na čitavom prostoru Balkanskog poluostrva, pa i na centralnom Balkanu, u flori i fauni se prožimaju stepski i mediteranski elementi. Javljaju se kako ek- spanzione (evrosibirske) tako i refugijalne, pa čak i endemične vrste. Sva ova zapažanja su ipak samo donekle relevantna za sagledavanje klimatskih i eko- loških prilika u pleistocenu, i to stoga što je životna sredina na Balkanu danas znatno degradirana, ali i zato što je preraspodela klimatskih i ekoloških zona u toplim i hladnim fazama bila znatno drugačija. Tek nakon paleoklimatskih i paleoekoloških istraživanja biće moguća rekonstrukcija ekološkog, a samim tim i ekonomskog potencijala bioma koje su naseljavale ljudske grupe. Tako će biti stvoreni uslovi za proučavanje različitih strategija eksploatacije resursa koje su primenjivale lovačko-sakupljačke zajednice.

18 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

DONJI PALEOLIT

U scenarijima kolonizacije Evrope tokom donjeg pleistocena, Balkan se tretira kao jedan od glavnih koridora i kao teritorija na kojoj su vladali klimatski uslovi na koje su donjopaleolitske zajednice bile jedino i prilagođene (Dennell 2003; Bar-Yosef, Belmaker 2011). Ipak, zbog nedovoljne istraženosti regiona, dugo nije mogla da se sagleda veza između relativno dobro proučenih pojava u zapadnoj i srednjoj Evropi i kulturnih manifestacija u jugozapadnoj Aziji. Otkrića zabeležena poslednjih dvadesetak godina omogućila su da se ta veza uspostavi: ostaci iz Dmanizija su pokazali da je do ekspanzije ranih hominina iz Afrike došlo pre najmanje 1,8 miliona godina (Agusti, Lordkipanidze 2011), iz Kozarnike – da je jugoistočna Evropa naseljena još pre 1,5 milion godina (Sirakov et al. 2010), iz Male Balanice, Kočabašija i Visoljana – da je evoluci- ja hominina u jugoistočnoj Evropi tekla drugačije nego što se pretpostavljalo (Rink et al. 2013), a nalazi sa više lokaliteta u Maloj Aziji i na Balkanu – da postoji kulturna povezanost zajednica koje su naseljavale jugozapadnu Aziju i jugoistočnu Evropu. Donjopaleolitsko poreklo mnogih nalazišta i pojedinačnih nalaza u jugo- istočnoj Evropi dovedeno je u pitanje zbog nedostatka stratigrafskog konteksta (Doboş 2008; Tourloukis 2010), pa o njima nećemo ni raspravljati. Od lokaliteta na kojima se artefakti javljaju u kontekstu, posebno se izdvaja pećina Kozarnika u Bugarskoj, sa brojnim artefaktima i ostacima faune iz ranog donjeg pleistocena. Najdublji sloj Kozarnike opredeljen je u biozonu MNQ17 (sloj 13), a pripisana mu je starost od 1,4 do 1,6 miliona godina. Slojevi 12, 11c i 11b su okvirno datovani u kasnu fazu donjeg pleistocena, a sloj 11a u početak srednjeg pleistocena (Guadelli et al. 2005; Sirakov et al. 2010). U Hrvatskoj je u početak donjeg paleolita opredeljen jedan cepač (čoper), koji je u Šandalji I, u Istri, nađen zajedno sa donjopleistocenskom faunom (Malez 1979a; 1979b). U Mađarskoj, iz marinskog izotopskog stadijuma (MIS) 13 potiče

19 Dušan Mihailović poznato nalazište Vertešseleš, na kome su otkriveni antropološki ostaci, ostaci faune i brojni artefakti (Kretzoi, Dobosi 1990). U Rumuniji, donjem paleolitu se može pripisati samo lokalitet Dealul Guran u donjem Podunavlju, koji je tehnikom OSL-a datovan u MIS 11 (Ioviță et al. 2012). U Grčkoj bi tom periodu mogli da pripadaju samo nalazi iz Rodije u Tesaliji i Kokinopilosa u južnom Epiru, dok antropološki ostaci iz Megalopolisa, Petralone i, možda, Apidime verovatno poti- ču iz kasnog srednjeg pleistocena (Harvati et al. 2009; Tourloukis 2010).

Klimatske i ekološke promene

Donji pleistocen obuhvata vreme pre 2,6 do 0,78 miliona godina (MIS 101-19), kada je epohu reverznog polariteta Zemljinog magnetnog polja (ma- tujama) smenila epoha normalnog polariteta (brines). U jugoistočnoj Evropi, u tom periodu dolazi do postepenog i diskontinuiranog zahlađenja i aridifikacije, o čemu svedoči proređivanje šumske vegetacije i širenje stepa (Kahlke et al. 2011). Tercijarna flora postepeno nestaje, što će se nastaviti tokom čitavog pleistocena, da bi rezultiralo opstankom reliktnih vrsta samo u refugijumima južne Evrope (Tzedakis et al. 2006). Do deforestacije je došlo ranije u jugoistočnoj nego u centralnoj i zapadnoj Evropi. Osim toga, treba pomenuti da se ovaj deo Evrope nalazio na zapadnoj granici rasprostiranja azijskih vrsta sisara pre njihovog širenja ka zapadu kontinenta (Koufos et al. 2005; Kostopoulos et al. 2007; Kahlke 2014). Pre 2,5–2,6 miliona godina, na klimu je presudno uticao 20 hiljada godina dug ciklus precesije ravnodnevničkih tačaka, dok je u ranoj fazi donjeg pleistocena tu ulogu preuzeo ciklus promene u nagibu Zemljine ose rotacije, koji je trajao 41 hiljadu godina. Hladne i tople faze su se smenjivale u pravilnom ritmu, što je dovelo do prilagođavanja životinjskih vrsta na sezonske promene u vegetaciji (Made 2011). Situacija se promenila pre 1,2–0,9 miliona godina, kada je glavnu ulogu u oblikovanju klime preuzeo 100 hiljada godina dug ciklus promene ekscentriciteta Zemljine orbite oko Sunca. Duže trajanje i veći intenzitet klimatskih oscilacija prouzrokovali su jačanje glacijalnih fenomena, što je uticalo na sezonalnost i aridnost na severnim i srednjim geografskim širinama. To je jedan od razloga što su u severnom delu Evroazije nestale tajge i što je došlo do fuzije tundre i stepe u stepo-tundru, odnosno u tzv. mamutovu stepu (Kolfschoten, Markova 2005; Made 2011). Srednji pleistocen je trajao između 780 i 130 hiljada godina (MIS 18 – MIS 6), a čitav period je obeležilo smenjivanje dugih hladnih i (nešto kraćih) toplih

20 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU faza. U to vreme, fauna i vegetacija počinju da poprimaju modernu strukturu. Povećanje aridnosti i tendencija zahlađenja izazvana dominacijom stohiljadugo- dišnjeg ciklusa doveli su do formiranja pustinjskog pojasa na području Sahare i razdvajanja afričke i paleoarktičke biogeografske provincije. Paleoarktičkoj pro- vinciji počevši od tog perioda pripada i područje severne Afike (Dennell et al. 2010a; Made 2011). U periodu zahlađenja pre 676–621 hiljade godina (MIS 16), u Evropi nestaje većina tercijarnih vrsta biljaka, dok se u interglacijalima koji su usledili uspostavljaju šume modernog izgleda (Tzedakis et al. 2006). Počevši od izotopskog stadijuma 16 (MIS 16), u strukturi faune se pojavljuju vrste subarktičkog i arktičkog porekla, koje su zapadnu Evroaziju počele da naseljavaju sa područ- ja Sibira, Beringije i zapadne Azije. Tokom izuzetno hladnog i dugog MIS 12 (pre 478–424 hiljade godina), baltički ledeni pokrivač se širi ka jugu, a pojas stepo-tundre ka zapadu Evroazije. Tada dolazi do prvih migracija Mammuthus- Coelodonta faunističkog kompleksa ka srednjoj Evropi i severu Balkana. Ostaci stepskog slona (Mammuthus trogontherii), za koje se smatra da su stariji od 400 hiljada godina, nađeni su i na lokalitetu Drmno kod Kostolca (Lister et al. 2012). U interglacijalnom ciklusu MIS 11 – MIS 9, koji je trajao između 424 i 300 hiljada godina, u srednjoj Evropi je vladala topla i vlažna klima, a šumska vegetacija je bila veoma razvijena. U isto vreme, klima i vegetacija u južnoj

Sl. 2. Arheološka nalazišta iz donjeg i ranog srednjeg paleolita na centralnom Balkanu: Petrovaradinska tvrđava (1), Kosovska kosa (2), Samaila – Vlaška glava (3), Hadži Prodanova pećina (4), Kremenac (5), Velika i Mala Balanica (6), Pešturina (7), Crvena stijena (8)

21 Dušan Mihailović

Evropi poprimaju mediteranski karakter (Kahlke 2014). To je bilo doba kada su u zapadnoj Evropi donjopaleolitski kompleksi bili na vrhuncu, ali i kada se u njima prvi put javlja levalua tehnologija u okresivanju, koja će obeležiti naredni period.

Nalazišta

Na centralnom Balkanu, donjem pleistocenu pripada samo paleontološko nalazište Trlica u Crnoj Gori, na kome je, istina van konteksta, nađen i jedan artefakt, dok se u ranu fazu ili sredinu srednjeg pleistocena sigurno mogu opredeliti samo antropološki ostaci iz Male Balanice. Postoji mogućnost da i neka druga nalazišta (Kremenac, Kosovska kosa) potiču iz početne faze naseljavanja Balka- na (sl. 2), pa ćemo i njih predstaviti u ovom poglavlju.

Trlica Trlica je kraška šupljina, odnosno ostatak pećine formirane u trijaskim krečnjacima, a nalazi se nedaleko od Pljevalja, u severnoj Crnoj Gori. Prilikom istraživanja koja je 1988, 1990. i 2001. godine obavila V. Dimitrijević, u profilu naslaga je izdvojeno pet slojeva, sa ostacima velikog broja životinjskih vrsta. O starosti nalazišta postoje različita mišljenja. Dimitrijević smatra da pripada kasnom donjem pleistocenu, odnosno da starost donjih slojeva može da dosti- že 1,07 miliona godina, a gornjih više od 0,78 miliona godina (Van der Made, Dimitrijević, in press). Na osnovu analize mikrofaune, Bogićević i Nenadić su opredelili nalazište u biozonu MmQ2 i zaključili da potiče iz rane faze donjeg pleistocena (Bogićević, Nenadić 2008), odnosno perioda pre 1–1,4 miliona godina. Derevjanko i saradnici, koji su nedavno nastavili istraživanje pećine, izneli su mišljenje da donji slojevi mogu da pripadaju početku donjeg pleistocena, a gornji ranom srednjem pleistocenu (Derevjanko et al. 2012a). Među ostacima faune javljaju se različite izumrle vrste sisara (Elephan- tidae indet., Equus stenonis, Stephanorhinus cf. hundsheimensis, Megalovis balcanicus itd.), koje su korelisane sa biozonama MNQ 20–22 i MmQ3. Iden- tifikovane su i brojne vrste mesoždera, uključujući tigra sa sabljastim zubima (Homotherium cf. crenatidens) i džinovsku hijenu (Pachycrocuta brevirostris) (Dimitrijević 1990; Codrea, Dimitrijević 1997; Crégut-Bonnoure, Dimitrijević 2006; Made, Dimitrijević, in press). Iz koprolita je izdvojen polen, koji ukazuje na umereno vlažne klimatske uslove i mozaičku mezo-termofilnu vegetaciju u okruženju (Argant, Dimitrijević 2007). Prilikom novijih iskopavanja nađen

22 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU je i odbitak od peščara, ali izvan stratigrafskog konteksta (Derevjanko et al. 2012a).

Mala Balanica Pećinski kompleks Balanica nalazi se u Sićevu, nedaleko od Niša, a sastoji se od Velike i Male Balanice. U Velikoj Balanici je ispitano šest kulturnih horizonata (2a–2c, 3a–3c), koji sadrže brojne ostatke faune, okresane kamene artefakte i tragove vatrišta, što upućuje na dugotrajno i/ili učestalo naseljavanje. Nasuprot tome, u Maloj Balanici su malobrojni artefakti konstatovani samo u gornjim slojevima (2a–2c), a u donjim se javljaju samo kosti medveda, hijena i drugih predatora, i njihovog plena. Nalazi iz sloja 2b u Maloj Balanici i slojeva 3a–3c u Velikoj Balanici opredeljeni su u šarantijen, dok su artefakti iz slojeva 2a–2c u Velikoj Balanici pripisani tipičnom musterijenu (Mihailović 2008a; Михаиловић 2009b). U jednom od najdubljih slojeva Male Balani- ce (3b), u kome nije bilo arheoloških nalaza, 2006. godine je otkriven fragment ljudske mandibule sa tri očuvana molara (sl. 3). Vilica je nađena prilikom regularnih iskopavanja, zajedno sa ostacima vuka (Canis sp.), medveda (Ursus sp.), pećinske hijene (Crocuta spelaea), Sl. 3. Fragment mandibule hominina iz Male Balanice jelena (Cervus elaphus), jelena lopatara (Dama dama) i kozoroga (Capra ibex). Nakon detaljnih analiza i datovanja, opredeljena je u vrstu Homo erectus s.l. (Rink et al. 2013). Direktnim datovanjem pomoću tehnike uranovog niza, kombinovane sa gama spektrometrijom, ustanovljeno je da je vilica stara najmanje 113 +72/-43 hiljade godina (Roksandić et al. 2011). Kasnije, datovanjem ESR metodom, uz korišćenje metoda uranovog niza i infracrvene luminiscencije, utvrđeno je da minimalna starost sloja 3b, u kome je vilica nađena, iznosi 397–525 hiljada godina (Rink et al. 2013). Dobijeni datumi pokazuju da vilica iz Balanice spada u najstarije ostatke hominina u Evropi i da su od nje sigurno stariji samo ostaci

23 Dušan Mihailović iz Atapuerke (Sima de los Elefantes, Gran Dolina) i Mauera. Sedimentološki i paleontološki pokazatelji ukazuju na to da je do akumulacije ostataka došlo u interglacijalu, što znači da mogu da potiču iz MIS 13 ili iz MIS 11.

Kremenac Kremenac je nalazište na otvorenom prostoru, na severnom obodu Niške kotline, locirano na rubu jezerske terase pliocenske starosti. Sve donedavno, to je bio jedini lokalitet u Srbiji koji je dovođen u vezu sa donjim paleolitom. Devede- setih godina prošlog veka, R. Vejlon i Z. Kaluđerović su na njemu prikupili veliki broj artefakata, a Z. Kaluđerović je obavio i manja sondažna iskopavanja. Od samog početka, Kaluđerović je, uz velike rezerve, ukazivao na mogućnost da se na Kremencu javljaju i donjopaleolitski artefakti (Калуђеровић 1996а). Nakon rekognosciranja 2005. godine, do istog stanovišta je došao i autor ove publikacije (Михаиловић 2009b), dok je Šarić (2011; 2013a), bez previše rezervi, nalazište opredelio u donji paleolit. Problem sa Kremencem ogleda se u tome što se nalazi na istom mestu kao i sekundarna ležišta opala i rožnaca, gde su noduli bili izloženi različitim vidovi- ma mehaničkog raspadanja, uključujući i one pod antropogenim uticajem (tu se godinama nalazio i vojni poligon). Samim tim, razumljivo je što se na lokalitetu, uz artefakte iz ranih faza paleolita, kojih nesumnjivo ima (reč je uglavnom o na- zupčanom i jamičastom oruđu, a konstatovano je i jedno preferencijalno jezgro), i artefakte iz poznijih perioda, javlja i veliki broj geofakata i pseudoartefakata. Na dorsalnoj strani većine odbitaka nalazi se svega par negativa, a platforma, po pravilu, nije izdiferencirana, pa je na mestima gde se javljaju zajedno skoro nemoguće razdvojiti odbitke okresane elementarnom tehnikom i proizvode mehaničkog raspadanja. To je pogotovo slučaj sa „čoperima” i „protobifasima”, koje je objavio Šarić (2011; 2013a), s obzirom da se na lokalitetu javlja veliki broj nodula sa oštećenjima. Zbog toga moramo da konstatujemo da će verifikaci- ja ovog nalazišta biti moguća tek nakon sistematskog rekognosciranja, odnosno kada se identifikuju zone sa dijagnostičkim artefaktima i kada se artefakti nađu u stratigrafskom kontekstu koji može da se datuje. U suprotnom preti opasnost da se na osnovu selektivno prikupljenih primeraka stekne pogrešna slika o karakteru i starosti nalazišta.

Kosovska kosa i Samaila Nešto bolja situacija zatečena je u Čačansko-kraljevačkoj kotlini, tokom rekognosciranja 2010–2012. godine. Tom prilikom je konstatovano da se na de-

24 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

Sl. 4a. Okresani kameni artefakti sa Kosovske kose

25 Dušan Mihailović

Sl. 4b. Okresani kameni artefakti sa Kosovske kose

26 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU snoj obali Zapadne Morave, na potesu od Čačka do Kraljeva, javlja čitav niz paleolitskih nalazišta (paleolitski artefakti nađeni su na trideset lokacija). Najveća koncentracija artefakata zabeležena je na lokalitetetima Samaila – Vlaška glava, Viljuša, Ježevica i Kosovska kosa, na kojima je prikupljeno po nekoliko stotina nalaza, i to najviše na Samaili i Kosovskoj kosi (Михаиловић, Богосављевић- Петровић 2009). Bez obzira na to što artefakti nisu nađeni u sloju, već na povr- šini tla, njihova prostorna distribucija, homogenost kolekcija i odsustvo abrazije na njima upućuju na pretpostavku da nije reč o mešavini nalaza iz različitih perioda, već o skupovima iz približno istog perioda. Na Kosovskoj kosi je 2011. godine prikupljeno 157 artefakata izrađenih od kvarcnih i rožnačkih oblutaka (sl. 4a, 4b). Imajući u vidu udaljenost primarnih ležišta (obronci planine Jelice), obluci su verovatno prikupljeni u blizini stani- šta, gde je materijal sekundarno deponovan. Na nalazištu se javljaju artefakti od različitih sirovina. U strukturi skupa preovlađuju neretuširani odbici, sa 44,6%, čoperi i jezgra su zastupljeni sa 16,6%, dok su ostale kategorije artefakata manje prisutne. Osim jednostrano i dvostrano okresanih čopera, od kojih većina predstavlja jezgra, konstatovana su i poliedarska jezgra, kao i jedno jezgro preferencijalnog tipa. Odbici su asimetrični, često sa korteksom i koso orijentisanom platformom, koja ne sadrži tragove pripreme. Izuzetak predstavlja samo levalua odbitak koji je, sudeći po sjaju i uglačanosti, možda transportovan sa drugog mesta. Od oruđa preovlađuju nazupčane alatke, postruške, strugači i retuširani odbici, a nađeni su i jedan šiljak tipa kvinson (Quinson), formiran na fragmentu oblutka, koji je retuširan dubokim i stepenastim retušem, i gotovo strmo retuši- rani nazupčani strugači i odbici, čija je ventralna strana stanjena plitkim površin- skim retušem (Mihailović, Bogićević, in press). Industrija sa lokaliteta Samaila – Vlaška glava je slična (sl. 4c), samo što u njoj čopera ima znatno manje (nađeno je svega nekoliko komada), a levalua artefakata je više (Михаиловић, Богосављевић-Петровић 2009). Uz čopere, među jezgrima se javljaju protolevalua jezgra formirana na oblucima i jezgra tipa kombeva (Kombewa), na debelim kortikalnim odbicima. Platforma kombeva jezgara je facetirana, što ukazuje na povezanost tehnologije okresivanja čopera, levalua i kombeva tehnike, za koju nema paralela u jugoistočnoj Evropi. Od alatki su konstatovani različiti tipovi postruški, među kojima preovlađuju lateralno retuširani primerci. Neke su formirane na masivnim levalua odbicima, a neke imaju stanje- nu ventralnu stranu. Tu su i nazupčano i jamičasto oruđe, strugači formirani na asimetričnim odbicima, noževi sa prirodnim hrptom i jedno kombinovano oruđe (strugač-probojac) na debelom odbitku.

27 Dušan Mihailović

Sl. 4c. Okresani kameni artefakti sa lokaliteta Samaila – Vlaška glava

28 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

Varijabilnost industrija

Varijabilnost donjopaleolitskih industrija u jugoistočnoj Evropi do sada nije detaljno proučena, tako da su mnogi termini u literaturi veoma uopšteni i neprecizni. Postoji gotovo opšta saglasnost da donji paleolit na ovom prostoru započinje sa Klarkovim modom 1 (Clarke 1969), odnosno sa industrijama sa jezgrima ili čoperima i odbicima, koje se tradicionalno vezuju za olduvajski kompleks u Africi (tzv. oldovan), ali postoje i razlike. U Dmaniziju je, na primer, potvrđena preoldovanska industrija, u kojoj, za razliku od afričkih industrija, ima veoma malo retuširanih artefakata. Kompletan tehnološki proces bio je u funkciji okresivanja malih odbitaka, koji su intenzivno upotrebljavani bez dalje obrade (Lumley et al. 2005). Na nalazištu Dursunlu u Turskoj, starom između 1,1 i 0,9 miliona godina, nađeni su po jedan čoper i poliedron, kvarcni odbici okresani bi- polarnom tehnikom (pomoću nakovnja) i odbici od kremena okresani slobodnom rukom (Gulec et al. 2009; Kuhn 2010a), dok u Kozarniki uopšte nisu registrovani čoperi, iako su paleolitskim zajednicama bili dostupni obluci sa obale reke (Gu- adelli et al. 2006; Sirakov et al. 2010). U Dmaniziju se tehnika odbijanja vremenom menja, od okomitog i sporog ka kosom i brzom. To je omogućilo okresivanje serije odbitaka sa iste površine odbijanja, što je dovelo do pojave jezgara koja morfološki, ali ne i tehnološki, podsećaju na diskoidna jezgra srednjopaleolitskog tipa (Baena et al. 2010). U Kozarniki se takođe uočavaju promene: u najranijoj fazi praktikovano je okresivanje uže strane jezgara, što je već nakon par rotacija platforme imalo za po- sledicu pojavu amorfnih i poliedarskih jezgara, dok se kasnije javljaju i jezgra okresana po uzdužnoj osi, kao i jezgra sa pripremljenom površinom odbijanja, namenjena okresivanju preferencijalnih odbitaka (Sirakov et al. 2010). Slična situacija je potvrđena i na ašelskom nalazištu Kaletepe Dereši 3 u Turskoj, gde se još pre milion godina javljaju jezgra od opsidijana, okresana na način koji podseća na levalua tehnologiju (Slimak et al. 2004; Kuhn 2010a). Pre oko milion godina dolazi do regionalne diferencijacije donjopaleolitskih tehnokompleksa jer se prvi put, gotovo istovremeno, u jugozapadnoj Azi- ji (Kaletepe Dereši 3) i zapadnoj Evropi (Barank de la Boelja) javlja ašelska tehnologija, zasnovana na proizvodnji velikih odbitaka (large flake Acheulean), odnosno masivno oruđe sa sečenje (large cutting tools), uključujući i sekače (cle- avers) koji se direktno vezuju za afričku ašelsku sekvencu (Sharon 2009; Kuhn 2010a; Vallverdu et al. 2014). Nema, međutim, pouzdanih dokaza da se ašel pro- širio i na jugoistočnu Evropu, uprkos pojedinačnim nalazima bifasa u Grčkoj,

29 Dušan Mihailović

Albaniji i Hrvatskoj (Malez 1979a; Tourloukis 2010). Veći broj bifacijalno okresanih alatki ašelskog tipa nađen je jedino na nalazištu Rodafnidija na Lezbosu (Galanidou et al. 2012). Uprkos novim rezultatima, čini se da tzv. Movijusova linija, koja razdvaja ašelske od neašelskih industrija, i dalje predstavlja granicu između ova dva kompleksa, bar na teritoriji jugozapadne Azije i srednje i istočne Evrope, i da je stara Obermajerova hipoteza o premusterijenskom kompleksu u srednjoj i istoč- noj Evropi još uvek donekle održiva (Doronichev, Golovanova 2010). Činjenica je da se na širokom prostoru od Kavkaza do panonskog basena, a na jugu sve do Anadolije i istočnog Mediterana, može pratiti sukcesija od industrija sa oruđem od oblutaka i odbitaka, preko „klaktonijenskih“ ili klaktonoidnih industrija, do industrija u kojima se u manjoj ili većoj meri javljaju šarantijenski elementi. Nalazišta koja pripadaju najranijoj tradiciji već smo pomenuli, „klaktonijenske“ industrije su prisutne u pećini Tregulnaja na Kavkazu (Doronichev, Golovanova 2010), u Karainu (Otte et al. 1998) i donekle Jarimburgazu (Kuhn 2010b), dok se proces „šarantanizacije“, koji karakteriše pojačan intenzitet redukcije alatki primenom tzv. kina (Quina) retuša, sve do pojave klasičnog kina oruđa može pratiti u slojevima kasnog srednjeg pleistocena na većini pomenutih lokaliteta, uključujući Korolevo I u Ukrajini (Doronichev, Golovanova 2010). Kada je reč o nalazištima starim između 500 i 300 hiljada godina, treba ista- ći da su u Rumuniji, na lokalitetu Dealul Guran, konstatovana takođe jednoplatformna i višeplatformna jezgra, kombeva jezgra i jednostavni odbici, koje su autori okvirno vezali za mod 1 i pojave u Africi (Ioviță et al. 2012). U srednjoj Evropi se u to vreme javljaju industrije sa oruđem od oblutaka i odbitaka, koje pripadaju tzv. tradiciji izrade malog oruđa (small tool tradition), a među kojima se posebno izdvajaju industrije iz Vertešseleša i Bilcingslebena (Kretzoi, Dobosi 1990; Bur- dukiewicz, Ronen 2003). Klaktonijenska komponenta prisutna je i u skupovima artefakata iz donjih slojeva Velike Balanice, o čemu će biti reči kasnije. Sa obiljem čopera, šiljkom kvinson i nekim klaktonskim elementima, uz malu zastupljenost srednjopaleolitskih elemenata, Kosovska kosa verovatno pripada srednjem pleistocenu, možda poznoj fazi, ukoliko se pokaže da sadrži i levalua artefakte i da je istovremena sa drugim nalazištima u dolini Zapadne Mora- ve. Sa industrijom iz Samaile je veći problem. S obzirom na strukturu industrije i zastupljenost čopera, „protolevalua“ i kombeva jezgara, i ona više naginje kraju donjeg nego srednjem paleolitu, ali to nije sigurno pošto se ti elementi, u manjoj ili većoj meri, javljaju i u srednjopaleolitskim industrijama. U svakom slučaju, može se pretpostaviti da je Pomoravlje bilo gusto naseljeno kako u donjem tako i u srednjem paleolitu.

30 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

Populaciona kretanja

Ostaje otvoreno pitanje da li je do pojave donjeg paleolita i prvih hominina u Evropi došlo iz jednog ili iz dva pravca, odnosno da li je gibraltarski pravac bio prohodan ili ne, budući da još uvek nema dovoljno nalazišta koja bi jasno pokazala da je širenje teklo isključivo sa istoka (Sirakov et al. 2010). Ta tema, međutim, nije relevantna za proučavanje situacije na Balkanu, pošto nalazi iz Dmanizija pokazuju da je jugozapadna Azija bila naseljena još pre 1,7–1,8 miliona godina, a jugoistočna Evropa, sudeći po Kozarniki, pre 1,6–1,4 miliona godina ili nešto kasnije. Samim tim može se pretpostaviti da je do ekspanzije vrste Homo ergaster/erectus i njene materijalne kulture (mod 1) ka Evropi došlo upravo iz tog pravca i da su u njoj učestvovale populacije iz jugozapadne Azije, a ne iz Afrike (sl. 5). Prema nekim autorima, pomeranje populacija iz Afrike ka jugozapadnoj Aziji dogodilo se ranije, pre više od dva miliona godina (Agusti, Lordkipanidze 2011). Očigledno je da su najpre bili kolonizovani južni delovi Evrope i Azije, gde su vladali klimatski i ekološki uslovi na koje su rani hominini bili nabolje prilagođeni. Međutim, već Kozarnika svedoči o naseljavanju višeg terena (nalazi

Sl. 5. Mogući pravci naseljavanja zapadne Evroazije u donjem pleistocenu (prema Sirakov et al. 2010, fig. 1)

31 Dušan Mihailović se na 481 m nadmorske visine), dok je pre milion godina bio naseljen i anadolski plato (na nadmorskoj visini od 1.000–1.500 m). U tom kontekstu, nalazišta iz donjeg pleistocena mogu se očekivati na visoravnima i u kotlinama u središnjim delovima Balkana. O tome svedoče i nalazi iz Pljevaljske kotline, u kojoj su, sudeći po ostacima iz Trlice, u to vreme takođe vladali povoljni uslovi za život. Nasuprot shvatanjima da je Evropa kolonizovana u jednom talasu i da je bila stalno naseljena, postoje i gledišta da ljudsko prisustvo nije bilo permanen- tno i da je kontinent rekolonizovan u više mahova, sve do konačne kolonizacije Evroazije u srednjem pleistocenu (Dennell 2003; Tourloukis 2010; Vallverdu et al. 2014). Pre oko 800 hiljada godina, veze između Afrike i Evroazije slabe, što prema nekim autorima (Dennell et al. 2010a; 2010b) znači da područje subsa- harske Afrike više ne igra nikakvu ulogu u razvoju događaja u Evropi, sve do pre 125–100 hiljada godina, kada Homo sapiens naseljava Bliski istok. To pokazuje da evolucione i tehnološke promene u srednjem pleistocenu Evrope više nemaju dodirne tačke sa Afrikom, već sa populacionim kretanjima iz „centralnog područja disperzije u Evroaziji” (eng. central area of dispersal of Eurasia ili skraćeno CADE), koje se nalazilo u jugozapadnoj Aziji (Dennell et al. 2010a). Ritam pomeranja unutar tog prostora odredili su Milankovićevi ciklusi, a pravce kretanja paleogeografska situacija u južnim delovima Evroazije. U toplim fazama, rani hominini su naselili više geografske širine, o čemu svedoče ostaci iz Pejkfilda u Engleskoj, stari 700 hiljada godina (Parfitt et al. 2005), koji verovatno potiču iz MIS 17 ili MIS 19. Međutim, pojačan intenzitet klimatskih promena u srednjem pleistocenu, u glacijalnim periodima je doveo do širenja baltičkog ledenog štita i zaglečeravanja Alpa i Karpata, čime je prekinuta veza između istočne i zapadne Evrope. Zbog relativne izolovanosti srednjople- istocenskih hominina u zapadnoj Evropi, prema modelu srastanja ili accretion modelu, započeo je proces specijacije neandertalaca. Neandertalske crte su prisutne već kod najstarijih predstavnika vrste Homo heidelbergensis, dok se u pu- nom obimu manifestuju kod klasičnih neandertalaca, počevši od MIS 6 (Rosas et al. 2006). Vilica iz Balanice, na kojoj se ne javljaju neandertalske, već isključivo pleziomorfne (primitivne) karakteristike, pokazuje da Balkan čak i u glacijalnim periodima nije bio izolovan od ostatka Evroazije. U tim periodima, preko Balkana i Anadolije je prelazio možda i jedini koridor koji je spajao zapadnu i srednju Evropu sa jugozapadnom Azijom. Reč je o tome da je pre 600–400 hiljada godina došlo do tzv. Baku transgresije, koja je povezala Kaspijsko i Crno more, što je otežalo komunikaciju preko Kavkaza (Kozłowski 2002; Ioviță et

32 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU al. 2012). Nasuprot tome, prolaz preko juga Balkanskog poluostrva bio je u to vreme olakšan. Nivo mora je u glacijalnim periodima (MIS 10–12, 8, 6) opao za 120–135 m, pa je, naročito u MIS 10 i MIS 12, gotovo čitavo dno Egejskog mora ostalo na suvom, formirajući prostranu niziju između grčkog kopna i Male Azije (Tourloukis 2010). Alternativni, severni koridor mogao je da predstavlja nizijski pojas koji je preko donjeg Podunavlja povezivao srednju Evropu sa evroazijskim prostorom, sve do Kine. Čitavo to područje je početkom pleistocena prekrivala travnata vegetacija (Dennell, Roebroeks 2005; Dennell et al. 2010a), dok su se kasnije, u glacijalnim periodima, formirale moćne naslage lesa, sa vegetacijom stepo-tundre (Ioviță et al. 2012). Upravo ta teritorija, koju su u svim periodima naseljavali krupni sisari i gde nije bilo geografskih barijera, bila je svakako pogodna za život u interglacijalima. S druge strane, malo je verovatno da su rani hominini tu mogli da opstanu u glacijalima, za razliku od anatomski modernog čoveka, koji je bio potpuno prilagođen na život u takvim uslovima. O tome svedoče bogati ostaci iz gornjeg paleolita (Finlayson 2004; Hoffecker 2011).

PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

SREDNJI PALEOLIT

Prelaz iz donjeg u srednji paleolit je jedna od prekretnica u kulturnom i tehnološkom razvoju čovečanstva, pogotovo kada se ima u vidu da je do njega došlo nakon dva miliona godina stagnacije, u kojima su tehnološke promene tekle sporo i bile veoma malo izražene. Period prelaza obeležili su: regularna upotreba vatre, lov na životinje u punoj snazi, jača društvena integracija, a mož- da i začeci simboličkog mišljenja, koji se manifestuju u pojavi sahranjivanja i graviranih predmeta. Te promene se, prema nekim autorima (Hopkinson 2007), sastoje i u operacionalizaciji i integraciji konceptualno različitih i gotovo suprot- stavljenih tehnika i aktivnosti (npr. okresivanje „jezgraškog“ oruđa i oruđa na odbicima, naizmenično naseljavanje marginalnih i optimalnih ekoloških zona) u jedinstvene modele ponašanja. One se najčešće podvode pod različite oblike srednjopaleolitskog ili „neandertalskog“ ponašanja, mada se zapravo ne zna ko je bio njihov pokretač, a veoma često ni nosilac. To su mogli da budu predstav- nici vrste Homo heidelbergensis, neandertalci ili (kada je reč o Bliskom istoku) preci anatomski modernih ljudi. Kada se sve to ima u vidu, jasno je da se hronološka granica između donjeg i srednjeg paleolita veoma teško može povući, što na Balkanu dodatno kompli- kuje nizak stepen istraženosti nalazišta iz ovog perioda. Na osnovu raspoložive građe, procenjeno je da je srednji paleolit u Grčkoj započeo u MIS 5e (Tourlo- ukis 2010), dok je prethodno već ustanovljeno da najstarije srednjopaleolitske industrije u Crnoj Gori (Crvena stijena) i Bugarskoj (Kozarnika) definitivno po- tiču iz MIS 6 (Ivanova 1979; Kozłowski 1992; 2002; Guadelli et al. 2005). U ovoj knjizi ćemo, međutim, tu granicu postaviti u vreme pre oko 250–300 hiljada godina (Hopkinson 2007; Moncel et al. 2011). Razlog tome su svedočanstva iz Velike i Male Balanice, gde se gotovo u svim domenima uočavaju elementi „srednjopaleolitskog” ponašanja.

35 Dušan Mihailović

Klimatske i ekološke promene

Kraj srednjeg pleistocena, odnosno period pre 300–130 hiljada godina, obeležile su dve hladne (MIS 8 i 6) i jedna topla faza (MIS 7). U hladnim fazama, u srednjoj i istočnoj Evropi preovlađuje fauna iz Mammuthus-Coelodonta faunističkog kompleksa, a hladna stepa se rasprostire sve do južne Evrope i Me- diterana (Gamble 1999). U izotopskom stadijumu 7, koji je trajao u periodu pre 242–186 hiljada godina i koji se sastojao od više toplih i hladnih oscilacija, klima je generalno bila znatno povoljnija (Abrantes et al. 2012). Iz tog perioda verovatno potiču i najranija pouzdana svedočanstva o naseljavanju centralnog Balkana. Pretposlednji glacijal (MIS 6) je trajao veoma dugo, u periodu pre 186 do 128 hiljada godina. Analizama polena je ustanovljeno da je klima u ranoj fazi bila umereno oštra, ali da su temperature u poznoj fazi dostizale ekstremno niske vrednosti i da je veći deo Evrope bio zapravo obešumljen (sl. 6). Južno od glečera nalazio se pojas polarne pustinje, dok je južno od Alpa potvrđena stepska vegetacija, sa pelinom (Artemisia) i zeljastim biljkama iz porodice pepeljuga (Chenopodiaceae). Prisustvo pojedinih biljnih vrsta u profilu Filipija (Eurotia ceratoides, Kochia laniflora) ukazuje na to da je na Balkanu u to vreme vladala hladna i suva klima (Tzedakis et al 2006). Šumska vegetacija se zadržala u refugijumima, gde je bilo dovoljno vlage i gde temperaturna kolebanja nisu bila ek- stremna. Četinarske šume su se zadržale na severu, a listopadne na jugu Balkana (Tzedakis 1993; Andel, Tzedakis 1996; Tzedakis et al. 2006).

a b Sl. 6. Raspored vegetacijskih zona u MIS 6 (a) i MIS 5e (b) (prema Andel, Tzedakis 1996, figs. 6, 9) 36 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

Interglacijal 5e, sa kojim započinje gornji pleistocen, trajao je pre 128– 118 hiljada godina i bio je najtopliji u poslednjih 450.000 godina (Abrantes et al. 2012). Njegov početak i kraj obeležile su suve i blage zime. U jugoistočnoj Evropi, tada se javljaju zimzelene šume sa pistacijom (Pistacia) i mediteranskim hrastom (Quercus ilex), a u manjoj ili većoj meri zastupljeni su i brest (Ulmus) i grab (Carpinus). Krajem interglacijala, polen bora (Pinus silvestris) počinje da preovlađuje u odnosu na polen hrasta. U severnoj Evropi, u drugoj polovini interglacijala dolazi najpre do ekspanzije graba (Carpinus betulus), što ukazuje na povećanu vlažnost, a zatim i jele (Abies) i smrče (Picea), što znači da klima postaje hladnija. Uloga borovo-brezovih zajednica i zeljaste vegetacije se pove- ćava (Јанковић 1984; Tzedakis, Bennett 2005; Pickarski 2013). Postepeno zahlađenje, koje je započelo pre 118 hiljada godina, označilo je početak tzv. ranog glacijala, u kome se naizmenično smenjuju dve hladne (MIS 5d, MIS 5b) i dve tople oscilacije (MIS 5c, MIS 5a). Posle njih, pre 75–58 hiljada godina, usledilo je snažno zahlađenje (MIS 4), koje se u severnoj Evropi odlikuje vegetacijom tundre, a u srednjoj i južnoj Evropi stepskom vegetacijom. Taj period je potrajao do pre 58 hiljada godina, kada je započeo izotopski stadijum 3. U MIS 3 je, sudeći po polenskim analizama uzoraka iz naslaga Prespanskog jezera, ponovo došlo do širenja šumske vegetacije (naročito hrasta), što svedoči o tome da je na jugu Balkana opet zavladala relativno topla i vlažna klima (Panagioto- poulos et al. 2014). Najviše podataka o pleistocenskoj klimi u Srbiji dobijeno je proučavanjem lesnih profila u Vojvodini. Najpoznatiji su profili u Bačkoj i Sremu: Čot u Starom Slankamenu, Batajnica–Kapela i Neštin, ali su dobro proučeni i profili u Banatu (Zeremski et al. 1991; Marković 2001; Marković et al. 2004; Lukić et al. 2013). Na osnovu sedimentoloških i malakoloških ispitivanja, kao i proučavanja magnetnog suceptabiliteta, uspostavljena je korelacija između naslaga lesa u južnoj Panoniji i Kini (Marković et al. 2004). Ove analize su potvrdile pretpostavke da je u južnoj Panoniji i na Balkanu tokom glacijala vladala nešto blaža (i vlažnija) klima i da je šumska vegetacija opstala u kotlinama i rečnim dolinama (Janković 1984; Marković et al. 2004). Kada je reč o fauni, do krupnih promena u strukturi dolazi u poslednjem interglacijalu (MIS 5e). Evropu su u to vreme naseljavale vrste prilagođene na toplu i vlažnu klimu u šumskom okruženju, između ostalog: barska kornjača (Emys orbicularis), nilski konj (Hippopotamus amphibius), bivo (Bubalus murrensis), antički slon (Palaeoloxodon antiquus) i Merkov nosorog (Stephanorhinus kirchbergensis). U srednjoj Evropi se javljaju i vrste koje su naseljavale otvorene

37 Dušan Mihailović terene i mozaičko stepsko okruženje (Equus hydruntinus, Stephanorhinus he- mitoechus), što pomalo protivreči palinološkim ispitivanjima, koja ukazuju na rasprostranjenu šumsku vegetaciju (Kolfschoten 2000). U pećinama Srbije, u slojevima iz ranog glacijala potvrđena je struktura pleistocenskih sisara karakteristična za severni Balkan (Димитријевић 1997). Zastupljene su vrste koje su naseljavale stepske i otvorene predele (konji, bizoni, pa čak i nosorozi), zatim šumska (jeleni, srndaći) i planinska fauna (kozorozi, divokoze), i različite vrste mesoždera i životinja koje su pećine koristile kao staništa (hijene, vukovi, pećinski medvedi). Ostaci iz pećine Janda na Fruškoj gori, među kojima dominiraju kosti bizona (Bison priscus) i džinovskog jelena (Megaloceros giganteus), ali gde se javljaju i ostaci konja (Equus germanicus), mamuta (Mammuthus sp.), nosoroga (Coelodonta antiquitatis), pećinskog medveda (Ursus spelaeus ingressus), pećinske hijene (Crocuta spelaea) i pećinskog lava (Panthera leo spelaea), svedoče da je u južnoj Panoniji tokom gornjeg pleistocena bila rasprostranjena fauna iz različitih bioma (Dimitrijević et al. 2014).

Nalazišta

Novija istraživanja su pokazala da su srednjopaleolitska nalazišta na Bal- kanu relativno dobro zastupljena, čak i u geografski izolovanim i ekološki marginalnim oblastima, kako u pećinama tako i na otvorenom prostoru (sl. 7). Najma- nje je ispitano područje Vojvodine, gde nisu vršena sistematska rekognosciranja i gde je evidentirano samo nekoliko srednjopaleolitskih lokaliteta: Petrovaradin- ska tvrđava (Mихаиловић 2009а), Cigan kod Iriga (Medović 1970), Ekonomija 13. maj i Beljarica kod Zemuna (Šarić 2009). Od svih njih, sistematski je istraže- na samo Petrovaradinska tvrđava. U istočnoj Srbiji su preduzeta obimna rekognosciranja, tokom kojih je registrovano više od sto pećina koje su u prošlosti pružale uslove za naseljavanje. U gotovo svim pećinama u kojima su obavljena sondažna iskopavanja nađeni su i srednjopaleoliski artefakti. To su Pećina iznad Trajanove table u Đerdapu, Pe- ćurski kamen i Milušinačka pećina kod Sokobanje, Selačka pećina 3 i Baranica kod Knjaževca, Kozja pećina, Mala i Velika Balanica i Pešturina u dolini Nišave (Михаиловић et al. 1997; Михаиловић 2009b; Borić et al. 2012; Mихаиловић, Милошевић 2012; Kuhn et al. in press). U dolini Zapadne Morave je potvrđen niz nalazišta iz kasnog donjeg ili ranog gornjeg paleolita, koje smo već pomenuli, u Šumadiji je srednji paleolit konstatovan u Risovači i Jerininoj pećini (Гавела

38 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

1988), a u zapadnoj Srbiji – u Šalitrenoj, Hadži Prodanovoj i Smolućkoj pećini (Калуђеровић 1985; Михаиловић, Михаиловић 2006; Мihailović, B. 2008). U Crnoj Gori je srednji paleolit potvrđen u Mališinoj stijeni kod Pljevalja, u potkapini Bioče kod Podgorice i u Crvenoj stijeni kod sela Petrovići, u blizini Bileće (Баслер 1975; Радовановић 1986b; Đuričić 2006). Nedavno je konstatovan i u jednoj pećini u Čanju, blizu obale mora (Baković 2012), samo što materijal sa tog nalazišta još uvek nije objavljen.

Sl. 7. Neka od pomenutih srednjopaleolitskih nalazišta na Balkanu: 1 – Krapina, 2 – Vindija, 3 – Petrovaradinska tvrđava, 4 – Crvena stijena, 5 – Mališina stijena, 6 – Šalitrena pećina, 7 – Hadži Prodanova pećina, 8 – Smolućka pećina, 9 – Pešturina, 10 – Mala i Velika Balanica, 11 – Baranica, 12 – Kozarnika, 13 – Temnata dupka, 14 – Bačo Kiro, 15 – Asprohaliko, 16 – Teopetra

39 Dušan Mihailović

Vojvodina

Petrovaradinska tvrđava Petrovaradinska tvrđava se nalazi na dominantnom uzvišenju iznad desne obale Dunava, kod Novog Sada, a istraživana je 2003. i 2004. godine, kada je u dva sektora ispitana površina od 92 m2 (Михаиловић 2009а). Na toj površini je nađeno više od hiljadu artefakata, a paleolitski nalazi su konstatovani i u drugim sondama („krakovima”) u kojima su obavljena zaštitna iskopavanja (sl. 8). Ži- votinjske kosti nisu dobro očuvane: nađeno je svega nekoliko fragmenata, i to u veoma lošem stanju. Pleistocenski sloj se javlja odmah ispod površine tla, a ispitan je do dubine od oko 3 m. U profilu naslaga su konstatovana dva lesna horizonta (2a i 2b). Gornji sloj je okarakterisan kao paleozemljište u početnoj fazi formiranja, dok je donji, čija je po- vršina znatno poremećena, ve- zan za fazu L1L2 (odnosno MIS 4), po kineskom stratigrafskom sistemu (Marko- vić et al. 2004). Imajući, među- tim, u vidu činje- nicu da su artefakti nađeni pri dnu prvog i na površini drugog sloja, ne može se isključiti moguć- Sl. 8. Iskopavanja Petrovaradinske tvrđave 2004. godine nost da potiču iz gornjeg dela donjeg sloja ili iz nivoa koji je nadslojavao sloj 2b, a koji je kasnije sprala erozija. U sloju 2b je konstatovan malakološki materijal koji bi mogao da odgovara MIS 6 (T. Gaudenyi, usmena informacija). Kod sirovina korišćenih za okresivanje preovlađuje beli rožnac, čije je le- žište otkriveno na udaljenosti od oko 15 km (R. Bunardžić, usmena informacija). To upućuje na pretpostavku da su sirovine nabavljane namenski, a ne usputnim

40 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU snabdevanjem, i da je prostor Tvrđave predstavljao bazni logor. Tome u prilog ide i generalna struktura arefakata (tabela 1a), u kojoj su jezgra zastupljena sa 3–3,5%, odbici sa 67–73%, a oruđe sa 18–23%, kao i činjenica da je u skupovima prilično visok procenat izgorelih komada (oko 9%). Na lokalitetu su nađeni i artefakti od kvalitetnijih sirovina (crvenog, zelenog i žutog rožnaca), koji su transportovani u gotovoj formi, kao i alatke od kvarcnih oblutaka, verovatno prikupljenih na obali reke.

Sektor I Sektor II

Sloj 2a 2a/2b 2b Ukupno 2a 2a/2b Ukupno 6 3 1 10 8 1 9 Jezgra 3,5% 5,4% 7,1% 4,2% 3,2% 5,0% 3,3% 5 2 0 7 10 0 10 Sečiva 2,9% 3,6% 0,0% 2,9% 4,0% 0,0% 3,7% 125 38 10 173 173 14 187 Odbici 73,1% 69,1% 71,4% 72,1% 68,6% 70% 68,7% 3 1 0 4 3 0 3 Otpaci 1,8% 1,8% 0,0% 1,7% 1,2% 0,0% 1,1% 31 10 3 44 57 5 62 Oruđe 18,1% 18,2% 21,4% 18,3% 22,6% 25,0% 22,8% Proizvodi 1 1 0 2 1 0 1 sekundarne 0,6% 1,8% 0,0% 0,8% 0,4 0,0% 0,4% mod. oruđa 171 55 14 240 252 20 272 Ukupno 100,0% 99,9% 99,9% 100,0% 100,0% 100% 100,0% + Opiljci 79 37 7 123 168 14 182 + Frg. 74 14 6 94 98 10 108

Tabela 1a. Struktura osnovnih kategorija artefakata sa Petrovaradinske tvrđave

U okresivanju su korišćene različite tehnike. O primeni preferencijalnog levalua metoda svedoče malobrojna jezgra i odbici sa centralnim negativom na dorsalnoj strani; zastupljeni su i proizvodi okresivanja koji ukazuju na primenu recurrent tehnike, ali su mnogo brojniji artefakti koji se mogu vezati za uprošće- nu levalua tehniku, prilagođenu malim dimenzijama jezgara i lošem kvalitetu sirovina. Mnogi odbici sadrže široku i pripremljenu platformu tipa chapeau de gendarme, a konstatovani su i rejuvenacioni odbici tipa éclat débordant, okre-

41 Dušan Mihailović sani tehnikom centripetalnog okresivanja. Pripremljena (diedarska i facetirana) platforma se javlja u 28,6% slučajeva. Među kvarcnim odbicima su znatno zastupljeni primerci sa korteksom (29,4%), ali ne i atributi koji bi ukazivali na proizvodnju oruđa sa hrptom. Prak- tikovana je i kombeva metoda, kojom su odbici okresivani sa ivice drugih, većih

Sl. 9. Okresani kameni artefakti sa Petrovaradinske tvrđave

42 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU odbitaka, ali jezgra tog tipa nisu nađena. Veći odbici sa paralelnim negativima ukazuju na to da su okresivana i jednoplatformna jezgra većih dimenzija, sa širo- kom i ravnom površinom odbijanja.

Sl. 10. Bifacijalno okresane postruške sa Petrovaradinske tvrđave

43 Dušan Mihailović

Sektor I Sektor II Sloj 2a 2a/2b 2b Ukupno 2a 2a/2b Ukupno Strugači 5 1 1 7 5 0 5 Dleta 1 1 0 2 6 0 6 Retuširana 0 0 0 0 1 0 1 sečiva Retuširani 5 1 0 6 11 1 12 odbici Postruške 6 4 2 12 12 2 14 Nazupčano 4 0 0 4 3 1 4 oruđe Jamičasto 6 0 0 6 10 0 10 oruđe Oljušteni 0 0 0 0 2 0 2 komadi Strugalice 0 0 0 0 0 1 1 Probojci 0 1 0 1 2 0 2 Oruđe sa retuširanim 1 1 0 2 2 0 2 prelomom Fragmenti 3 1 0 4 3 0 3 oruđa Ukupno 31 10 3 44 57 5 62

Tabela 1b. Struktura oruđa sa Petrovaradinske tvrđave.

U strukturi oruđa (tabela 1b) najbrojnije su postruške, a veoma dobro je zastupljeno i nazupčano i jamičasto oruđe (sl. 9). Među postruškama su najčešće prave i lučne lateralne postruške, a nađene su i transverzalne postruške, uglaste postruške déjeté tipa i masivne postruške sa hrptom. Alatke gornjopaleolitskog tipa su relativno brojne, ali nisu standardizovane i očigledno su imale ad hoc namenu (dosta njih je izrađeno od kvarca). Iako brojno, nazupčano oruđe nije karakteristično. Musterijenski šiljci nisu konstatovani, ali su u najdubljem horizontu nađene dve masivne postruške sa hrptom (sl. 10). U oba slučaja, za hrbat je iskorišćena prvobitna platforma odbitka, tzv. talon-dos (Turq 1989).

44 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

Područje Đerdapa i sliv Timoka

Pećina iznad Trajanove table U regionu Đerdapa su vršena dosta obimna rekognosciranja, ali je srednji paleolit potvrđen samo na jednom nalazištu, u Pećini iznad Trajanove table, koja se iskopava od 2004. godine. U donjem sloju je nađen mali broj okresanih kamenih artefakata, a među njima i levalua odbici i odbici tipa éclat débordant, uz artefakte od kvarcita i kvarca (Borić et al. 2012). Takođe, prilikom rekognosciranja obale Dunava u regionu Ključa, nizvodno od Đerdapa, kod Milutinovca je 2014. godine nađeno sečivo koje je možda okresano levalua tehnikom. To ukazuje na mogućnost da se na ovoj teritoriji, kao i u gornjem Đerdapu (Mogoşanu 1978; Baltean 2011), mogu očekivati srednjopaleolitska nalazišta na otvorenom prostoru.

Selačka pećina 3 U slivu Timoka su potvrđena tri lokaliteta: Selačka pećina 3, pećina Bara- nica kod Knjaževca i Golema dupka kod Svrljiga. U Selačkoj pećini 3, u sloju 3, nađeno je 17 artefakata, prikupljenih na površini od nekoliko kvadratnih metara (Kuhn et al. in press). Izrađeni su od raziličitih sirovina, a oruđe je zastupljeno u visokom procentu, što ukazuje na kratkotrajno zadržavanje u staništu. Male dimenzije alatki (25–40 mm), uz tehniku okresivanja, upućuju na pretpostavku da je reč o poznom srednjem paleolitu, koji verovatno pripada MIS 3 ili MIS 4. Od faune su konstatovani ostaci konja (Equus ferus), kozoroga (Capra ibex) i divokoze (Rupicapra rupicapra).

Baranica U pećini Baranica I, srednjopaleolitski sloj je potvrđen u sloju 4c, koji je ispitan samo na površini od par kvadratnih metara. U njemu je konstatovano pet nepravilnih kvarcnih odbitaka (dva sa tragovima korteksa), kao i jedan fragment nepravilnog sečiva. Za razliku od gornjih slojeva, nije nađeno mnogo ostataka faune. Njih je bilo dosta u pećini Baranica II, koja verovatno pripada istom pe- ćinskom sistemu i koja je datovana u > 53,100 14C BP (Dimitrijević 2011). Iako ne može direktno da se veže za Baranicu I, Baranica II svedoči o bogatstvu i raznovrsnosti sisarske faune u okruženju, ali i o prisustvu mesoždera, naročito hijena.

45 Dušan Mihailović

Golema dupka Slivu Timoka pripadaju i Prekonoška pećina i Golema dupka, o kojima je već bilo reči. U Golemoj dupki su 2008. i 2010. godine obavljena manja sondaž- na iskopavanja (Петровић et al. 2012), prilikom kojih su nađeni jedna lateralna postruška i jedan odbitak tipa éclat débordant, koji svedoče o tome da je pećina naseljavana u srednjem paleolitu. U njoj su još ranije prikupljeni ostaci pećinske hijene i lisice (Димитријевић 1997).

Ponišavlje

Kozja pećina Kozja pećina je otkrivena prilikom rekognosciranja na trasi puta Niš–Di- mitrovgrad (Михаиловић 2004). Tokom sondažnih iskopavanja 2013. godine, u njoj je otvorena sonda 2,5 x 1 m, koja je istražena do dubine od 1,5 m (Kuhn et al. in press). U slojevima 2 i 3 nađeni su brojni ostaci pleistocenske faune, uklju- čujući ostatke konja (Equus caballus, Equus hydruntinus), tura ili bizona (Bos/ Bison) i jelena (Cervus elaphus). Među kostima mesoždera preovlađuju ostaci hijene (Crocuta spaelea), ali su konstatovane i kosti medveda (Ursus sp.) i lisice (Vulpes vulpes). Oštećenja na njima ukazuju na to da je većina ostataka u pećini akumulirana usled aktivnosti hijena, dok mala veličina medveda i krupni kaba- loidni konji upućuju na mogućnost da sloj potiče iz kasnog srednjeg pleistocena. U sloju 3 je nađen i jedan kvarcni artefakt, koji je opredeljen u srednji paleolit.

Velika i Mala Balanica U gornjim slojevima Velike Balanice (2a–2c, 3a–3c) nađeno je više hiljada artefakata, kao i znatna količina, uglavnom fragmentovanih životinjskih kostiju. U slojevima 2b i 3b zabeležena je velika koncentracija gari, dok je u donjem delu sloja 3c (3c2) konstatovana zona intenzivnog gorenja, prečnika 4-5 m. Situacija u Maloj Balanici je nešto drugačija. U njenim donjim slojevima nisu nađeni artefakti, dok je u slojevima 2a–2c registrovano stotinak artefakata od kvarca, rožnaca i kalcedona, zajedno sa ostacima faune, koji su mnogo bolje očuvani nego u Velikoj Balanici. Za sada sve upućuje na pretpostavku da je Velika Balanica bila bazni logor, a da je Mala Balanica naseljavana samo povremeno, radi kasapljenja i tranžiranja ulovljenog plena (sl. 11). Među ostacima faune, u obe pećine preovlađuju kosti kozoroga i jelena (Михаиловић 2009b; Roksandić et al. 2011).

46 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

O starosti slojeva sa artefaktima svedoče ostaci mikrofaune (Mihailović, Bogićević in press). Ostaci iz Male Balanice ukazuju na to da su slojevi formirani u srednjem pleistocenu, u interglacijalnim uslovima. Preovlađuju šumske i toplodobne vrste (Apode- mus sylvaticus/flavicollis, Apodemus mystacinus, Muscardinus sp., Dryo- mys nitedula, Rhinolop- hus ferrumequinum), ali su konstatovane i livadske (Sorex minutes) i stepske (Ochotona pusilla, Allo- cricetus bursae i Lagurus sp.). Pošto se u slojevima 2a–2c u Maloj Balanici i a u slojevima 3a–3c u Veli- koj Balanici javlja slična industrija, može se pretpostaviti da su obe peći- ne naseljavane u približ- no isto vreme (imajući u vidu karakter industrije, verovatno u MIS 9–7). S druge strane, industrija iz slojeva 2a–2c u Veli- koj Balanici, u kojoj su prisutni levalua artefakti, b verovatno pripada nešto Sl. 11. Ulaz u Veliku (a) i Malu Balanicu (b) poznijem, hronološki ne toliko udaljenom periodu (MIS 7 ili početku MIS 6). Oba lokaliteta datovana su ESR metodom, s tim što je Velika Balanica datovana i metodom termolumini- scencije izgorelog kremena, a rezultati će biti poznati uskoro. Kada je reč o okresanim artefaktima (sl. 12), u ovom momentu su poznati rezultati analize materijala prikupljenog tokom prve kampanje (2004. godine), sa površine na kojoj su slojevi najbolje očuvani. Industriju iz slojeva 3a–3c Velike Balanice i slojeva 2a–2c Male Balanice odlikuje velika zastupljenost artefakata od kvarca, koji su okresani sa oblutaka

47 Dušan Mihailović prikupljenih na obali reke. U znatno manjem procentu javlja se oruđe od kremena, koje je u stanište verovatno doneto u gotovoj formi. Prilikom okresivanja, sistematski su korišćeni centripetalni i tzv. cortical backed metod (Bourgouignon 1997; Hiscock et al. 2009), usmereni ka produkciji odbitaka sa „prirodnim” hrptom. U obe pećine preovlađuju postruške, koje su u Maloj Balanici prisutne sa 62,1% u strukturi oruđa, a u Velikoj Balanici sa 33,8%. Po brojnosti, ovim alat-

Sl. 12. Postruške (1-5) i oruđe tipa limace (6) iz slojeva 3a-3c Velike Balanice i postruške iz Male Balanice (8-9)

48 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU kama sledi nazupčano oruđe (24,1% u Maloj, a 25% u Velikoj Balanici), dok su ostali tipovi znatno manje prisutni. Postruške tipa kina javljaju se u obe pećine, a izrađene su na kratkim i asimetričnim (déjeté) odbicima sa debelom platformom. Bilateralno okresana izdužena postruška tipa limace nađena je u Velikoj Balanici. U gornjim slojevima Velike Balanice (2a–2c) znatno više su zastupljeni artefakti od kalcedona, među postruškama preovlađuju lateralno retuširani primerci, a javljaju se i levalua artefakti okresani sa preferencijalnih jezgara. U Velikoj Balanici, musterijenski šiljci su nađeni i u gornjim i u donjim slojevima, a isti je slučaj i sa postruškama čija je ivica okresana bifacijalnim retušem: jedna je nađena u sloju 3c, a druga u sloju 2b.

Pešturina Pećina Pešturina (poznata i pod nazivom Jelašnička pećina 1) se nalazi severozapadno od sela Jelašnice, na severnoj podgorini Suve planine. Tokom аrheoloških istraživanja, koja su obavljena 2006, 2008. i 2010–2014. godine (Михаиловић, Милошевић 2012), sproveden je obiman program datovanja, koji uključuje primenu 14C, OSL i ESR metoda (sl. 13a). U ovom momentu, me- đutim, poznati su samo preliminarni rezultati ESR datovanja. U pećini su, do dubine od gotovo 5 m, ispitana tri srednjopaleolitska horizonta. U sloju 3 je na- đeno stotinak artefakata i dosta životinjskih kostiju. U sloju 4 je prikupljeno nešto više artefakata, ali i znatno veća količina ostataka faune, a izdvojena su četiri horizonta (4a–4d). ESR datovanje je pokazalo da se sloj 3 nataložio pre 38–40 hiljada godina Sl. 13a. Pešturina: istraživanja u unutrašnjosti pećine (37,8 ± 2,0 hiljada godina) i da odgovara MIS 3. Za sloj 4a dobijen je jedan nešto pozniji datum (73,3 ± 10,3 hiljada godina), koji ukazuje na to da je gornji deo sekvence možda natalo- žen u MIS 4, za šta još uvek nema potvrda. Za isti sloj, međutim, a naročito za horizont 4b, dobijena je čitava serija datuma, koji u proseku upućuju na starost

49 Dušan Mihailović od oko 95 hiljada godina. To odgovara MIS 5c, mada su neki uzorci datovani u period pre 110–115 hiljada godina (Blackwell et al. 2014). Najdublji slojevi lokaliteta nisu hronološki opredeljeni, ali po ostacima faune (V. Dimitrijević, usmena informacija) verovatno dostižu starost MIS 5e. U skupu iz sloja 4 (4a-4b) preovlađuju artefakti od kvarca, a manji broj je izrađen od kremena i kvalitetnog kalcedona. Konstatovani su i malobrojni levalua artefakti: jezgra nisu brojna ni tipična, ali se po negativima na dorsalnoj strani

Sl. 13b. Pešturina: okresani artefakti iz sloja 3

50 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU odbitaka vidi da su okresana metodom uzastopnog (fr. récurrent) okresivanja. Praktikovano je i centripetalno okresivanje, o čemu svedoče pseudolevalua šiljci i rejuvenacioni odbici tipa éclat débordant. Centripetalna tehnika je primenjiva- na i u okresivanju kvarcnih oblutaka, ali su njom dobijani drugačiji proizvodi, najčešće odbici sa širokom i debelom kortikalnom platformom, a često i lateral- nim korteksom, koji su bili korišćeni kao noževi sa hrptom. U strukturi oruđa, postruške su zastupljene gotovo podjednako kao i jamičasto i nazupčano oruđe, a lateralni i transverzalni primerci su skoro izjednačeni po broju. Među transver- zalnim postruškama su potvrđena tri primerka retuširana polu-kina (demi-Quina) i kina retušem. Struktura skupa iz sloja 3 je gotovo identična strukturi iz sloja 4: jezgra su malobrojna, odbici preovlađuju, a oruđe je zastupljeno sa oko 20% (sl. 13b). I u ovom sloju su najbrojniji artefakti od kvarca, a od kvalitetnih sirovina se javljaju kremen bežsmeđe i sivozelene boje, kao i kalcedon. Centripetalno okresivanje je praktikovano na jezgrima od različitog materijala, a nađeni su slični proizvodi: pseudolevalua šiljci, odbici tipa éclat débordant i noževi sa prirodnim hrptom. Javljaju se i produkti levalua tehnologije, slični onima iz donjeg sloja; reč je o trougaonim šiljcima sa konvergentnim negativima i delimično facetiranom platformom, po svemu sudeći okresanim primenom recurrent metoda. Zanimljivo je da postruške nisu nađene u ovom sloju. Među alatkama preovlađuju nazupčano i jamičasto oruđe, kao i parcijalno retuširani odbici. U srednjopaleolitskim slojevima Pešturine prikupljeni su brojni ostaci pleistocenske faune. U sloju 4 su najbrojniji ostaci konja (Equus sp.) i bizona (Bison priscus); kosti jelena (Cervus elaphus) i kozoroga (Capra ibex) su manje zastupljene, a nađeni su i ostaci nosoroga (Rhinoceridae) i mamuta (Mammuthus primigenius). Struktura faune u sloju 3 nije bitno drugačija, s tim što nisu nađeni ostaci megafaune (nosorog, mamut). Sudeći po broju ostataka hijena, načinu fragmentacije kostiju i tragovima zuba na kostima, može se pretpostaviti da je glavni akumulator ostataka u pećini u ovom periodu bila hijena (Crocuta spelaea).

Pomoravlje

Risovača i Jerinina pećina (Pećina pod Jerininim brdom) Prilikom iskopavanja Jerinine pećine kod Kragujevca 1951–1952. godine, B. Gavela je u donjim slojevima naišao na tragove vatrišta i oruđe od kremena i kvarcita srednjopaleolitskog tipa, a u gornjem sloju na gornjopaleolitsko koštano

51 Dušan Mihailović oruđe i jedno koštano dugme (Гавела 1988). Isti autor je 1954. godine započeo i iskopavanja pećine Risovače kod Aranđelovca, u kojoj je, zajedno sa bogatim ostacima bovida, ekvida i cervida (Димитријевић 1997), našao malobrojne musterijenske artefakte i dva bifacijalno okresana listolika šiljka (Гавела 1988).

Pećurski kamen i Milušinačka pećina Istraživanja paleolita u dolini Moravice kod Sokobanje započeta su još 80-ih godina prošlog veka, kada je M. Malez obavio sondažna iskopavanja u pećini Pećurski kamen, a iskopavanja pećine je kasnije nastavio Z. Kaluđerović (Димитријевић 1997; Михаиловић et al. 1997). Ispitana je površina od 12 m2 (pri dnu 4 m2), sve do dubine od 4 m. Izdvojeno je sedam pleistocenskih slojeva, sa brojnim ostacima pleistocenskih sisara. Među njima preovlađuju kosti pećin- skog i mrkog medveda (Ursus spelaeus, Ursus arctos priscus), a zastupljeni su i otaci stepske lisice (Vulpes vulpes crucigera), pećinske hijene (Crocuta spelaea), divlje mačke (Felis silvestris), divlje svinje (Sus scrofa), jelena (Cervus elaphus), divokoze (Rupicapra rupicapra), kozoroga (Capra ibex) i alpske čavke (Pyrrho- corax pyrrhocorax). U Malezovim slojevima „f” i „g” (kasnije 6 i 7) nađeni su malobrojni odbici od nekvalitetnog rožnaca, a konstatovana je i jedna lateralna postruška. Istraživanja u Sokobanjskoj kotlini su nastavljena 2012. godine, kada su iskopavanja preduzeta u Milušinačkoj pećini (Kuhn et al. in press). U njoj je ispitana površina od 6 m2, do dubine od oko 2,5 m. Na površini tla je još prilikom rekognosciranja nađen jedan levalua artefakt, a u gornjim slojevima pećine potvrđeni su malobrojni artefakti (ukupno 12), uključujući dve nazupčane alatke, od kojih je jedna napravljena na odbitku tipa éclat débordant. Kosti pećinskog medveda (Ursus spelaeus) preovlađuju u svim slojevima, a nađeni su i ostaci vuka (Canis lupus), lisice (Vulpes vulpes), pećinske hijene (Crocuta spelaea), konja (Equus ferus), jelena (Cervus elaphus), kozoroga (Capra ibex) i govečeta/ bizona (Bos/Bison), dok par fragmentovanih zuba ukazuje na prisustvo nosoroga.

Meča dupka Nešto južnije od Moravice, na rubu Niške kotline, nalazi se sliv Toponičke reke, koja se uliva u Južnu Moravu. Ovo područje je poznato po brojnim pećina- ma, od kojih su neke uređene za turističke posete. Mnoge od njih, kao uostalom i većina pećina u istočnoj Srbiji, znatno su oštećene aktivnošću tragača za drago- cenostima. Situacija je bila takva i u pećini Meča dupka kod sela Cerja. U sondi koja je 2014. godine otvorena preko jame koju su iskopali tragači za blagom

52 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU ispitana je stratigrafija naslaga; tom prilikom je u pleistocenskom sloju (geološki sloj 2) nađeno 18 artefakata (Kuhn et al. in press). Među njima se javljaju: bila- teralna postruška na levalua odbitku, postruška na odbitku tipa éclat débordant, nekoliko nazupčanih artefakata od kvarca i kremena, i jedno veliko retuširano sečivo ili šiljak. Ostaci faune su relativno brojni, a među njima su konstatovane kosti tura ili bizona (Bos/Bison) i jelena (Cervus elaphus).

Sliv Kolubare

Šalitrena pećina Šalitrena peći- na se nalazi na obali Ribnice, u blizini Mi- onice (sl. 14). Sred- njopaleolitski slojevi u njenom ulaznom delu (u sondama E, G i EG) ispitani su do sada na površini od oko 15 m2. Srednjo- paleolitska industrija još uvek nije detaljno objavljena, ali je već sada poznato da se u Sl. 14. Pogled na Šalitrenu pećinu slojevima 6a–6e javljaju ne toliko brojni musterijenski artefakti, zajedno sa mnogobrojnim životinj- skim kostima (Михаиловић 2013). Uočeno je da se razlikuju sirovine koje su za okresivanje koristile srednjopaleolitske i orinjasijenske zajednice, što znači da je areal njihovog kretanja bio znatno drugačiji. Od artefakata se, između ostalog, javljaju levalua jezgra okresana preferencijalnom i recurrent tehnikom, retuši- rani i neretuširani levalua odbici, musterijenski šiljci, lateralne, transverzalne i uglaste (déjeté) postruške, kao i nazupčane alatke. Gornji srednjopaleolitski sloj je datovan u period pre 38.000 godina (Михаиловић 2013, 13).

53 Dušan Mihailović

Sliv Zapadne Morave

Hadži Prodanova pećina Hadži Prodanova pećina je poznata u geografsko-speleološkoj i biološkoj literaturi (Ђуровић 1998), a nalazi se dvadesetak metara iznad Rašćanske reke. Na platou ispred pećine, 2003. i 2004. godine obavljena su zaštitna iskopavanja, kojima je obuhvaćena površina od 23 m2. Geološke naslage su ispitane do dubine od 4,4 m, s tim što stenovita podloga nije dosegnuta. U najdubljim slojevima (5b–5c), ispod nivoa sa velikim odlomcima stena, nađeno je stotinak artefakata od kvarca i kremena (Михаиловић, Михаиловић 2006). Od kremenih artefakata konstatovani su levalua odbici i sečiva, i veoma istro- šene postruške, koje su odbačene nakon intenziv- ne upotrebe (sl. 15). Ove alatke su verovatno u gotovoj formi donete sa strane. Od kvarca su na licu Sl. 15. Levalua sečiva iz Hadži Prodanove pećine mesta pravljene alatke za privremenu upotrebu. U gornjem sloju (5a) je prikupljeno znatno manje artefakata, uglavnom od kvarca, kao i lateralna postruška od zelenog rožnaca i artefakt od gorskog kristala. Kristali kvarca, za koje nije jasno da li su doneti u pećinu ili su tu dospeli prirodnim putem, evidentirani su na kontaktu srednjopaleolitskih slojeva i sterilnog sloja iznad njih. Ostaci pećinskog medveda su izuzetno brojni, naročito u gornjim slojevima, a nešto manje u slojevima 5b i 5c, gde je bilo najviše artefakata. Od lovnih životinja preovlađuju kosti kozoroga i divokoze (Milošević 2010). Na osnovu analiza mikrofaune (Богићевић 2008; Mihailović, Bogićević, in press), donji slojevi (5b–5c) mogu da pripadaju MIS 5. U njima su najzastupljeniji ostaci glodara Microtus subterraneus (25–57%), a nema ostataka kricetida, roda Lagurus i ostalih hladnodobnih, tipično stepskih vrsta.

54 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

Smolućka pećina Pećina se nalazi u dolini Smolućke reke, u blizini Tutina. Iskopavanja je obavio 1984–1987. godine Z. Kaluđerović (Калуђеровић 1985; Kaluđerović 1991; Šarić 2013b). Pleistocenski slojevi su ispitani do dubine od 2,20 m. U donjim slojevima, naročito u sloju 5, konstatovani su bogati ostaci pleistocenske faune i oko 200 okresanih artefakata. Nađeni su odbici tipa éclat débordant i nekoliko levalua odbitaka. Ima i nalaza od kvarca. Od mesoždera, koji su pećinu koristili kao stanište, preovlađuju kosti pećinskog medveda (Ursus spelaeus), a nađene su i kosti džinovskog jelena (Megaloceros sp.), kozoroga (Capra ibex), divokoze (Rupicapra rupicapra) i tura ili bizona (Bos/Bison). Ostaci toplodob- nih vrsta ukazuju na to da je sloj 5 formiran u interstadijalnim uslovima, a slojevi 3 i 4 u stadijalu (Dimitrijević 1991). Sloj 5 je radiometrijski datovan u period pre više od 38.000 godina (Hedges et al. 1990).

Crna Gora

Mališina stijena U severnoj Crnoj Gori, srednji paleolit je potvrđen samo u potkapini Mali- šina stijena u blizini Pljevalja. Reč je o prostranoj potkapini na levoj obali Ćeho- tine, u selu Ljutićima (zaseok Ćirovići), koja se nalazi na nadmorskoj visini nešto manjoj od 800 m. Prilikom arheoloških istraživanja 1980–1984. i 1986–1987. godine ispitani su slojevi sa artefaktima iz srednjeg i kasnog gornjeg paleolita. Srednjopaleolitski slojevi (3b13–3b16 u južnoj sondi i 9–14 u zapadnoj sondi), čija ukupna debljina varira između 0,50 m i 1 m, ispitani su na površini od oko 6 m2. O industriji raspolažemo samo podacima iz preliminarnog izveštaja (Радовановић 1986). Artefakti su izrađeni od sirovina iz obližnjih ležišta u kanjonu Ćehotine. Na osnovu ilustracija, čini se da je levalua tehnika malo zastupljena (ako je uopšte prisutna), za razliku od diskoidne tehnike. Nađeno je jami- často i nazupčano oruđe, a javljaju se i gornjopaleolitski tipovi oruđa. U prvim izveštajima o fauni (Malez et al. 1988), stratigrafija je pogrešno interpretirana, pa nije jasno koje vrste se javljaju u holocenskom sloju, a koje u pleistocenskim slojevima. U poslednjem izveštaju (Bogićević, Dimitrijević 2004) analiziran je materijal iz poslednje dve kampanje, a od krupnih sisara potvrđeni su samo ostaci tura ili bizona (Bos/Bison) i jelena (Cervus elaphus).

55 Dušan Mihailović

Bioče Potkapina Bioče se nalazi na ušću Male rije- ke u Moraču, nedaleko od Podgorice, a s prekidima je iskopavana od 1986. do 1997. godine (Lj. Đu- ričić) i 2010. godine (A. Derevjanko). Lj. Đuričić je istražila površinu od 38 m2, do dubine od oko 3 m, dok je novijim iskopava- a njima obuhvaćena površi- na od 6,5 m2, na prostoru uz unutrašnji zid potkapine. Bioče se od ostalih srednjopaleolitskih nala- zišta na Balkanu izdvaja po ogromnom broju artefakata. Prema Lj. Đuričić, otkop debljine 5 cm na površini od 1 m2 sadržao je u proseku 200 artefakata, dok je ruski tim samo tokom prve dve kampanje prikupio 30.000 artefakata i 10.000 fragmenata životinjskih kostiju. Ve- ćina nalaza je prikupljena u gornjem stratigrafskom kompleksu, u srednjem delu stratigrafske sekvence evidentirano ih je nešto manje, dok je donji deo arheološki sterilan i pripa- b da aluvijalnoj ravni doline Morače (sl. 16). Sl. 16. Pogled na Bioče (a) i severoistočni profil sonde (b)

56 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

Za izradu artefakata korišćen je nekvalitetan rožnac iz obližnjeg ležišta, kao i rečni obluci, s tim što su u srednjem stratigrafskom kompleksu, prema Lj. Đuričić (2006), za okresivanje upotrebljavani i krečnjački obluci. U tim slojevima se javlja levalua tehnika, preovlađuju lateralne i transverzalne postruške, a zastupljene su i uglaste (déjeté) postruške, musterijenski šiljci, noževi sa hrptom i drugi tipovi alatki, uključujući i dva čopera. Industrija iz gornjeg stratigrafskog kompleksa je nešto detaljnije opisana, i to u oba preliminarna izveštaja (Đuričić 2006; Derevjanko et al. 2012b), ali kvantitativni podaci nisu prezentovani. U njemu se javljaju različiti tipovi levalua (preferencijalna, centripetalna itd.) i diskoidnih jezgara, uglavnom malih dimenzija. Prema Derevjanku i saradnicima (2012) prisutna su i volumetrijska, jednoplatformna i dvoplatformna jezgra za sečiva i lamele, na kojima se uočava- ju elementi gornjopaleolitske tehnologije, a konstatovani su i oljušteni komadi sa retuširanom platformom (tzv. truncated-facetted pieces), koji su takođe mogli da posluže kao jezgra. Odbici su malih dimenzija (2–4 cm) i odgovaraju veličini nađenih jezgara, a većina alatki, naročito u gornjem kompleksu, takođe ima male dimenzije. Zastupljenost pojedinih kategorija oruđa za sada nije poznata, ali autori navode da su za gornje slojeve karakteristične lateralne postruške različitog tipa (često stanjene ventralnim retušem), uglaste i bifacijalno okresane postruške, a potvr- đeno je i oruđe tipa limace. Strugalice su brojne, a strm retuš je čest i na drugim tipovima oruđa. Mnoge alatke imaju oštećenja na ivici, ali ne i pravi nazupčani retuš. Gornjopaleolitski tipovi oruđa, lateralni i kratki strugači i jednostavna dleta uglavnom su formirani na malim odbicima. Javljaju se i probojci, noževi sa hrptom i oruđe sa retuširanim prelomom. Treba pomenuti i to da su u Bioču nađene i retuširane kosti, kao i jedan oblutak sa urezima, koji su možda antropogenog karaktera. Ostaci faune su veoma bogati, a na osnovu analiziranog uzorka (3.550 komada) potvrđeno je prisustvo medveda (Ursus spelaeus), jelena (Cervus elaphus) i kozoroga (Capra ibex), s tim što kosti tura ili bizona (Bos/Bison) apsolutno preovlađuju. One su naročito brojne u „zoni sa kostima”, u kvadratima E/3–4 i F/3–4, u kojoj su konstatovani i fragmenti smeđeg mineralnog pigmenta (Đuričić 2006).

Crvena stijena Crvena stijena sadrži dvadeset srednjopaleolitskih slojeva, čija je ukupna debljina veća od 10 m. Slojevi su nataloženi gotovo kontinuirano, a u čitavoj sekvenci skoro i nema arheološki sterilnog sloja (sl. 17, 18). Donje slojeve je istražio Đ. Basler, koji je prikupio, sačuvao i objavio samo mali broj nalaza, koji

57 Dušan Mihailović se i danas čuvaju u Zavičajnom muzeju u Nikšiću, uglavnom manje od 100 po jednom sloju, a ukupno oko 800. Basler je birao samo karakteristične nalaze, ma- hom one koji ulaze u Bordovu listu, kako retuširane tako i neretuširane artefakte (levalua i pseudolevalua komade, odbitke tipa éclat débordant), ali i jezgra na koja je naišao. Za razliku od njega, Brodar je 1958. godine u dnu potkapine otvorio površinu od samo 4 m2 i u slojevima XIV– XVIII prikupio više od 3.000 artefakata (Brodar 1962). Prethodnih godina smo imali priliku da detaljno analiziramo obe kolekcije, pa ćemo ih na ovom mestu ukratko predstaviti u kontekstu postojećih informacija o stratigrafiji nalazišta i Sl. 17. Pogled na Crvenu stijenu ostacima faune. Donjem delu srednjopaleolitske sekvence pripadaju slojevi XXXI–XXV, koje je Brunaker opredelio u MIS 6, dok je Morli u tu fazu svrstao samo sloj XXV, koji mu je bio dostupan prilikom istraživanja (Morley 2007). U najdubljim slojevima (XXVIII, XXIX, XXXI), međutim, nađena je fauna prilagođena na toplu klimu, između ostalog Dicerorhinus kirchbergensis, Leopardus pardus, Megaceros giganteus, Dama dama, Capreolus capreoulus i Testudo graeca, pa i dalje nije jasno da li ovi slojevi pripadaju nekoj toploj oscilaciji u okviru MIS 6, izotopskom stadijumu 7 ili nekom još ranijem periodu, na šta je ukazano (Morley 2007), što je ipak malo verovatno imajući u vidu karakter industrije. Za razliku od njih, slojevi XXVII–XXV su verovatno nataloženi krajem MIS 6. To pokazuju i rezultati sedimentoloških analiza (Brunnacker 1975; Morley 2007). U njima su nađeni ostaci konja Equus caballus germanicus (sloj XXVI) i Equus mosbachensis – abeli (slojevi XXVII, XXV), uz ostatke Rhinoceros sp. u sloju XXVI i jelena (Cervus elaphus) u sloju XXV (Малез 1975). Donji slojevi su nejednake debljine i svedoče o različitom intenzitetu i du- žini ili učestalosti naseljavanja, pa je donekle i razumljivo što u njima broj nalaza nije isti. U sloju XXXI, koji je istražen na površini od samo 8 m2, prikupljeno

58 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU je stotinak artefakata, u sloju XXX tridesetak, u slojevima XXIX–XXVI manje od deset u svakom, a u sloju XXV dvadesetak. Postoje razlike i u koncentraciji ostataka faune. U sloju XXX, u kome ima artefakata, uopšte nije registrovana fauna, dok je u sloju XXIX, gde je broj artefakata zanemarljiv, nađeno dosta životinjskih kostiju. Raznovrsna fauna je potvrđena i u sloju XXVIII, u kome su konstatovani brojni ostaci kabaloidnog konja, dok su u slojevima XXVII–XXV evidentirani ostaci samo jedne do dve životinjske vrste. U skupovima artefakata iz slojeva XXXI– XXX javljaju se levalua jezgra preferencijalnog i centripetalnog tipa, uglavnom većih dimenzija, i odbici koji su sa njih okresani. Uglavnom nisu detaljno pripremana, o čemu svedoči činjenica da se na levalua odbicima retko uočava facetirana platforma. Od oruđa, u oba skupa preovlađuju po- struške, a sledi nazupčano i jamičasto oruđe. Druge kategorije alatki su manje prisutne, s tim što su za sloj XXXI karakteristični probojci koji podsećaju Sl. 18. Profil pleistocenskih naslaga u Crvenoj stijeni na geometrijsko oruđe na- (prema Brunnacker 1975) lik trouglovima. Primerci potiču sa dubine od 18,90–19,20 m, dakle iz gornjeg dela sloja XXXI. Postruške su različitih dimenzija (ima i većih primeraka), formirane su na levalua odbicima i odbicima tipa éclat débordant, i najčešće su lateralno ili bilateralno retuširane. Dobro su zastupljene i uglaste (déjeté) latero-transverzalne postruške, a javljaju se, mada u malom broju, i alatke sa stanjenom bazom. Među postruškama se izdvajaju: bifacijalna plankonveksna postruška, sa gotovo potpuno okresanom ventralnom stranom, iz sloja XXX, i po jedna bifacijalno okresana ovalna po- struška iz slojeva XXVI i XXV. U malom broju su prisutni i musterijenski šiljci.

59 Dušan Mihailović

Sloj XXIV je najmarkantniji u Crvenoj stijeni. Debeo je skoro tri metra i sastoji se od brojnih horizonata gari i pepela, koji su gotovo impregnirani kostima i okresanim artefaktima. Nažalost, uprkos tome što je ovaj sloj mogao da se podeli na najmanje tri horizonta (XXIVa–XXIVc), a jedan od njih (XXIVb) na još tri nivoa, materijal prilikom iskopavanja nije stratigrafski razdvajan (Баслер 1975, 54–55). U fauni preovlađuju Equus caballus germanicus i Equus caballus mosbachensis, a nađeni su i ostaci runastog nosoroga, divljeg govečeta, jelena, divlje svinje, srndaća i kozoroga. Od mesoždera se javljaju medved (Ursus arctos priscus, Ursus mediterraneus) i hijena (Crocuta spelaea). U sloju XXIV sakupljeno je samo 80 artefakata, a industrija se ne razlikuje mnogo od one iz donjih slojeva. Od dva jezgra koja Basler pominje, naišli smo samo na jedno malo levalua jezgro sa bipolarnim negativima, a od neretuširanih levalua odbitaka, samo na veći primerak sa diedarskom platformom i manji odbitak sa facetiranom platformom. Konstatovan je i jedan tipičan kombeva odbitak, dok brojni odbici tipa éclat débordant svedoče o okresivanju centripetalnih levalua jezgara. Među alatkama iz ovog sloja preovlađuju postruške i retuširani odbici. U malom broju se javljaju i probojci i strugači, a zanimljivo je da je nazupčano oru- đe zastupljeno samo sa tri primerka. Postruške su raznovrsne i češće nego u drugim fazama, a pravljene su na nešto većim odbicima (oko 5 cm dužine). Prisutne su lateralne i bilateralne, često konvergentne zašiljene i uglaste postruške, a prvi put i transverzalne postruške na kortikalnim odbicima (istina, samo jedan primerak). Kao podloga za izradu alatki ovog tipa često su korišćeni levalua odbici i odbici tipa éclat débordant, ali su ponekad pravljene i na debelim i nepravilnim odbicima, od kojih su izrađivane i druge alatke. Postruške i noževi sa hrptom su često stanjivani. Na jednoj zašiljenoj postruški, ventralna strana je potpuno okresana. U sloju je nađen i jedan romboidni šiljak, napravljen na sličan način kao i „geometrijski” primerci iz sloja XXXI. Iz sloja XXIII, opredeljenog u hladnu oscilaciju MIS 5d, potiče veoma malo nalaza, a fauna uopšte nije evidentirana. U sloju XXII, međutim, prikupljeno je više artefakata (115 komada), a slična situacija potvrđena je i u sloju XX (79 komada). Ti slojevi, po Morliju, pripadaju MIS 5c, a odlikuje ih nešto drugačija struktura faune i industrije nego u donjim slojevima. Više se ne javljaju jelen lopatar (Dama dama) i nosorog (Dicerorhinus kirchbergensis), već Equ- us caballus germanicus, Coelodonta antiquitatis, Sus sp., Megaceros giganteus, Cervus elaphus, Bos primigenius, Rupicapra sp. i Capra ibex.

60 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

U sloju XXII nađena su samo dva očuvana jezgra: jedno levalua jezgro za okresivanje sečiva i jedno nepravilno diskoidno jezgro, a među proizvodima okresivanja potvrđeni su levalua odbici i éclats débordants, noževi sa prirodnim hrptom, pa čak i nekoliko sečiva. Od alatki, postruške su zastupljene sa skoro 70%, a među njima preovlađuju transverzalne postruške, od kojih su neke retuširane kina retušem. I dalje su, međutim, brojne latero-transverzalne i lateralne konveksne postruške, dok su postruške na većim odbicima i postruške sa stanjenom ventralnom stranom znatno ređe. Od ostalih tipova treba pomenuti musterijenske šiljke, noževe sa hrptom i jedan oljušteni komad sa facetiranom platformom. Sloj XXI, debljine svega 30 cm, sadržao je samo desetak artefakata. Na- đeni su jedino ostaci kabaloidnog konja, jelena, bizona ili govečeta i kornjače, a od mesoždera – pećinskog medveda i pećinske hijene. Najbrojnije alatke su postruške (među njima dve transverzalne), a nađeno je i nekoliko nazupčanih i jamičastih alatki i strugača. U sloju XX, međutim, koncentracija nalaza je bila znatno veća (79). U njemu su konstatovana vatrišta, uključujući i ognjište sa podlogom od nabacanog kamena, prečnika 120 cm. Basler navodi da je u ovom sloju zabeležena najveća količina ostataka faune (Баслер 1975): Equus caballus germanicus, Coelodonta antiquitatis, Sus sp., Cervus elaphus, Bos primigenius, Capra ibex. Evidentirano je samo jedno levalua jezgro preferencijalnog tipa, dok se među odbicima javljaju malobrojni levalua odbici, odbici tipa éclat débordant i odbici sa prirodnim (kortikalnim) hrptom koji su, sudeći po oštećenjima na naspramnoj ivici, često korišćeni kao noževi. Sečiva i izduženi odbici česti su u ovom sloju, ali nisu pravilnog oblika i uglavnom su izrađeni od loše sirovine. Od debljih odbitaka su pravljeni probojci koji, uz postruške, predstavljaju dominantnu kategoriju oruđa. To je i razlog što je Basler industriju pripisao „musterijenu sa trobridim šilima”. Postruške su, međutim, i dalje najzastupljenije, a među njima se, u ne malom broju, javljaju i trasverzalni primerci retuširani kina i polu-kina retušem. U sloju XIX nađene su kosti kabaloidnog konja. Mada Basler navodi da je sloj „u pogledu nalaza kulture istovetan sa slojem XX”, u knjizi nije opisan nije- dan artefakt (Баслер 1975), niti je ijedan pohranjen u Muzeju. Zato se postavlja pitanje da li su uopšte prikupljani. U sloju XVIII bilo je dosta artefakata. Basler je u njemu konstatovao samo 89 primeraka, dok je Brodar prikupio čak 850 artefakata. U sloju su nađeni ostaci jelena, neidentifikovanih bovida, kozoroga i divokoze. Prema Brinakeru, alii prema Morliju, ovaj sloj je verovatno formiran u stadijalnim uslovima, odnosno

61 Dušan Mihailović mogao bi da odgovara izotopskom stadijumu 5b. U Baslerovoj zbirci u Muzeju, iz njega potiče svega par nepravilnih i jednoplatformnih jezgara na debelim komadima sirovine, mada su levalua odbici prisutni u malom broju i među retuši- ranim i među neretuširanim artefaktima. Iako preolađuju postruške, ostali tipovi oruđa su zastupljeni znatno ujednačenije, a naročito su česte nazupčane alatke i obični retuširani odbici. Javljaju se i noževi sa strmo retuširanim hrptom i strmo retuširani komadi nalik strugalicama. Transverzalne postruške, među kojima ima i onih sa kina retušem, i dalje su relativno brojne. Brodarova iskopavanja su, međutim, dala nešto drugačiju sliku. U generalnoj strukturi artefakata, trećinu nalaza, kao i u drugim skupovima, čine fragmentovani odbici i opiljci, dok je oruđe prisutno sa 30,8%. Uvid u jezgra pokazuje da se već u ovoj fazi javljaju nepravilna levalua, centripetalna i preferencijalna jezgra, kao i diskoidna i kombeva jezgra na malim komadima sirovine i debelim odbicima. Među proizvodima okresivanja, uz malobrojne levalua odbitke i odbitke tipa éclat débordant, javljaju se i pseudolevalua šiljci. Među alatkama preovlađuju postruške; nazupčano i jamičasto oruđe je dobro zastupljeno, a ima i oljuštenih komada sa facetiranom platformom. Transverzalne postruške su ta- kođe brojne, ali su prisutne i lateralne postruške izrađene na malim levalua odbicima, odbicima tipa éclat débordant, kortikalnim odbicima i drugim podlogama. Prema sedimentološkim analizama, sloj XVII bi već mogao da pripada izotopskoj etapi 5a, a sadrži relativno malo nalaza, kako artefakata (Brodar je evidentirao samo 16) tako i životinjskih kostiju (kozoroga i divokoze). Nađena su levalua jezgra preferencijalnog tipa, zatim kombeva jezgro i bipolarno jezgro na odbitku. Javljaju se i artefakti nešto većih dimenzija, uključujući masivne levalua odbitke sa facetiranom platformom i alatke formirane na njima, a potvr- đeni su i kombeva odbici. Nije, međutim, jasno sa kojih jezgara su okresana uska sečiva i šiljci sa polustrmo-strmo retuširanim hrptom, kojih ima i u ovom sloju, a koji su konstatovani u obe kolekcije. Kada je reč o alatkama, treba istaći da u ovom sloju postruške prvi put ne dominiraju. Preovlađuje nazupčano oruđe, dok su ostali tipovi alatki zastupljeni u manjem broju. Izotopskom stadijumu 4 verovatno pripada sloj XVI (Brunnacker 1975; Morley 2007), geohronološka pozicija slojeva XV i XIV, pa i XIII, nije sasvim jasna, dok sloj XII, datovan u 40.777 ± 900 14C BP (Vogel, Waterbolk 1972), definitivno pripada MIS 3. U sloju XVI su nađeni samo ostaci nosoroga (Coelodonta antiquitatis), u sloju XV mrmota (Marmota marmota), jelena (Cervus elaphus) i kozoroga (Capra ibex), a u sloju XIV samo jelena (Cervus elaphus). Nasuprot tome, u

62 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU slojevima XIII i XII su konstatovani brojni ostaci bovida, cervida, kaprina i su- ida (Малез 1975). Baslerova zapažanja i Morlijev antropogeni indeks navode na pretpostavku da je intenzitet naseljavanja u ovom periodu bio relativno mali (Баслер 1975; Morley 2007). Po broju nalaza, međutim, Brodarova i Baslerova kolekcija se znatno razlikuju. Dok je broj artefakata u slojevima XVI–XIV u obe zbirke relativno mali, Brodarovi skupovi iz slojeva XIII i XII sadrže znatno više artefakata (442 iz sloja XIII, a čak 1.590 iz sloja XII). Imajući u vidu tu činjenicu, raznovrsnost faune i podatak da je u sloju XII konstatovana velika površina sa tragovima gorenja, koja je evidentirana čak i prilikom novijih iskopavanja, smatramo da konstatacija o niskom intenzitetu naseljavanja ne može da se primeni na ove slojeve. U slojevima XVI–XIV, u tehnici okresivanja se sve više primenjuju ad hoc rešenja, a taj trend dostiže vrhunac u slojevima XIII i XII. O okresivanju diskoidnih, preferencijalnih i centripetalnih jezgara i dalje svedoče preferencijalni levalua odbici, odbici tipa éclat débordant i pseudolevalua šiljci. Jezgra su, me- đutim, iscrpljivana do kraja, sve strane su iskorišćavane, a često su formirana na odbicima ili malim komadima sirovine. Levalua tehnika je u opadanju kako po broju jezgara tako i u pogledu pripreme, mada postoje i izuzeci (u sloju XII se, na primer, javljaju odbici sa brižljivo pripremljenom platformom). Zanimljivo je da se u sloju XV pojavljuju mala pljosnata jezgra sa konvergentnim negativima na površini odbijanja, koja svedoče o okresivanju izduženih odbitaka i sečiva malih dimenzija. Slični primerci su nađeni i u slojevima XIV i XII. Iz sloja XIV potiču i jezgra dletastog tipa, formirana na debelim odbicima i komadima sirovine, koja dosta podsećaju na čunasta ugaona dleta. U strukturi oruđa iz gornjih slojeva su manje-više ujednačeno zastupljene postruške, retuširani odbici i nazupčano i jamičasto oruđe, osim u sloju XII, u kome postruške preovlađuju. Među postruškama su karakteristične obične lateralne postruške, formirane uglavnom na malim odbicima, koje su ponekad stanjene na ventralnoj strani. Transverzalni primerci su prisutni u slojevima XIV i XII, ali se na njima ne javlja kina retuš. Noževi sa prirodnim i okresanim hrptom, često veoma malih dimenzija, relativno su brojni. Nazupčane alatke nisu tipo- loški izdiferencirane, a nazupčani retuš verovatno potiče od oštećenja nastalih prilikom upotrebe, a ne od namernog retuširanja. Zanimljivo je da se u ovim slojevima redovno javlja strmo retuširano oru- đe. U sloju XV nađen je polustrmo retuširan odbitak sa lučnom ivicom, nalik na segment; strugalice su brojne u slojevima XIV i XIII, a u svim slojevima ima po par primeraka polustrmo i strmo retuširanih sečiva i izduženih odbitaka. Isti je

63 Dušan Mihailović slučaj i sa nestandardizovanim čunastim strugačima i dletima na kratkim odbicima i komadima sirovine. Na strugačima je ponekad praktikovano stanjivanje ventralne strane, a slična pojava zabeležena je i kod postruški, kod kojih se ponovo javlja bifacijalna tehnologija. Dve bifacijalne postruške su napravljene na gotovo isti način: jedna ivica im je konveksna, druga prava, dok im je ventralna strana prekrivena facijalnim retušem više od 50%. Musterijenski šiljci su malo zastupljeni, ali ih ipak ima u skoro svim gornjim slojevima.

Varijabilnost industrija

U pokušaju da shvatimo razvoj i regionalni položaj srednjopaleolitskih industrija sa centralnog Balkana, moramo da se osvrnemo na formalne i suštinske probleme vezane za determinaciju srednjopaleolitskih facijesa. U formalnom pogledu, poznato je da Bordova podela musterijena na četiri facijesa (tipični musterijen, musterijen sa ašelskom tradicijom, nazupčani musterijen i šarantijen tipa kina i ferasi) ne može da se primeni na situaciju u srednjoj i jugoistočnoj Evropi. Razloga za to ima više: musterijenske industrije na ovom prostoru često se ne uklapaju u striktne Bordove kriterijume (Bordes 1953), neki facijesi nedostaju (npr. musterijen sa ašelskom tradicijom), a neke, npr. mikokijen ili industrije sa listolikim šiljcima, Bord nije ni imao u vidu. S druge strane, ni korišćenje poseb- nih naziva za tehnološke pojave u srednjoj i istočnoj Evropi (Gábori 1976) nije se pokazalo kao srećno rešenje. Sve to je dovelo do terminološke konfuzije, koja se ne može prevazići sve dok se ne uspostave prostorne i vremenske relacije između regionalnih fenomena. Drugi razlog zbog koga nasilno svrstavanje u musterijenske facijese nije poželjno i zbog čega definisanju novih facijesa treba pristupiti sa oprezom leži u činjenici da se jednom definisani facijesi/tipovi/grupe industrija često tretiraju kao kulturni entiteti, što nije tačno. Na varijabilnost industrija, osim kulturnih, značajno su mogli da utiču i klimatski, ekološki (Mellars 1965; Rolland 1981), društveni i demografski faktori (Premo, Kuhn 2010), ali i regionalna mobilnost zajednica i njihove aktivnosti u staništima (Binford 1973; Dibble 1987; Kuhn 1995). U tom kontekstu se možemo složiti sa tumačenjem da neandertalsku stra- tegiju produkcije i upotrebe kamenog oruđa odlikuje svojevrsna fragmentacija, koja se ispoljava u prostornoj i vremenskoj ravni i u društvenom domenu (Turq et al. 2013). Treba, međutim, imati u vidu da fokusiranje na bihevioralne modele ne može da bude konačan cilj, već samo etapa u nastojanjima da se sagledaju uzroci tehnoloških promena.

64 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

Protošarantijen Balanice Najraniju pojavu u srednjem paleolitu Balkana verovatno predstavljaju industrije iz slojeva 3a–3c Velike Balanice i slojeva 2a–2c Male Balanice, koje su na osnovu analiza mikrofaune opredeljene u toplu fazu srednjeg pleistocena (MIS 7 ili MIS 9). One u potpunosti odgovaraju šarantijenu zapadne Evrope, ali i protošarantijenu u Anadoliji i jabrudijenu na Bliskom istoku. Balanica svedoči i o samim počecima naseljavanja marginalnih ekoloških zona i sistematskom lovu na kozoroge i jelene. Najzad, kao i u Kesemu i, kasnije, u Crvenoj stijeni, i u Balanici je otkriveno vatrište prečnika 4-5 m (u sloju 3c2), koje je možda bilo centar okupljanja zajednice tokom boravka u pećini (Баслер 1975; Stiner et al. 2010). Industrija iz donjih slojeva Velike i gornjih slojeva Male Balanice ispunja- va gotovo sve kriterijume za svrstavanje u šarantijen tipa kina. U okresivanju je upotrebljavan kina metod (Bourguignon 1997), usmeren na produkciju odbitaka sa hrptom, koji su kasnije korišćeni kao podloga za izradu postruški, ali i kao noževi. Transverzalne postruške i postruške okresane kina retušem veoma dobro su zastupljene, a javljaju se i bilateralne zašiljene postruške tipa limace. Jedino su nazupčane alatke prisutne u nešto većem procentu nego što to predviđaju Bor- dovi kriterijumi (najviše do 15%). U tom kontekstu, imajući u vidu potencijalnu starost nalaza, industrija se može okvirno opredeliti u protošarantijen. Nalazi iz Balanice mogu se vezati i za jabrudijen Bliskog istoka, koji teh- nološki i tipološki gotovo potpuno odgovara šarantijenu zapadne Evrope (Bour- gignon 1997), ali i za protošarantijen Karaina (Otte et al. 1998). U Balanici se, kao i u jabrudijenu, javljaju zašiljene postruške tipa limace, musterijenski šiljci i veoma kratke uglaste (déjeté) postruške retuširane kina retušem (Tensorer 2005). Sličnost sa Karainom ogleda se u tome što su sa ovog lokaliteta, iz kompleksa B–E, poznati skupovi sa kina postruškama na debelim odbicima, kao i relativno brojno nazupčano oruđe (Otte 1998; Kozłowski 2002). Kao i u sloju 3c u Velikoj Balanici, i u skupu B Karaina povećano je učešće klaktonijenskih elemenata, dok se, kao i u Balanici 2a–2c, u kompleksima F–I javljaju industrije sa levalua artefaktima. Razlika između Balanice, Karaina i jabrudijenskih industrija manifestuje se samo u tome što je u jabrudijenu, naročito u kasnijoj (ašelo-jabrudijenskoj) fazi, prisutan i veliki broj bifacijalno okresanih artefakata. Bifacijalno oruđe je zastupljeno i u Karainu B–E, ali u malom procentu, dok je u Balanici, u sloju 3, konstatovana samo jedna bifacijalno retuširana postruška. Ukoliko se potvrdi srednjopaleolitska starost artefakata iz donjih slojeva Velike i gornjih slojeva Male Balanice, definitivno će se pokazati da postoji vre-

65 Dušan Mihailović menski trend u širenju šarantijenske tehnologije iz jugozapadne Azije ka srednjoj i zapadnoj Evropi. Jabrudijen Bliskog istoka datovan je u vreme pre 400–350 hiljada godina (Rink et al. 2004), protošarantijen Karaina (okvirno) u period pre 330–300 hiljada godina (Kozłowski 2002), dok se u srednjoj i istočnoj Evropi ša- rantijen javlja tek od MIS 6 i MIS 5e (Turq 1989; Bourguignon 1997; Geneste et al. 1997; Simek, Smith 1997). Industrije ovog tipa su u zapadnoj Evropi posebno karakteristične za MIS 4 (Bourguignon 1997).

Tipični musterijen i musterijen tipa Crvena stijena S obzirom na stratigrafski kontinuitet i sličnost u strukturi artefakata, industrija iz gornjih slojeva Velike Balanice (2a–2c) verovatno nije mnogo poznija od industrije iz donjih slojeva, pa se može pretpostaviti da hronološki verovatno odgovara kraju MIS 7 ili MIS 6. U njoj se, međutim, javljaju i levalua artefakti, a lateralne postruške preovlađuju. Zato se u ovom momentu, bar formalno, može svrstati pre u tipični musterijen nego u šarantijen. Konačna procena njenog karaktera biće ipak moguća tek kada se okonča analiza kompletnog materijala, dok će starost biti poznata kada se dobiju ESR datumi, koji se očekuju. Levalua artefakti su nađeni i u slojevima 10a–10b Kozarnike (Guadelli et al. 2005), za koje se smatra da potiču iz MIS 6, u slojevima XXXI–XXV Crvene stijene, opredeljenim u MIS 6 i raniji period (Баслер 1975; Kozłowski 2002), i u pećini Teopetra u Grčkoj, u sloju datovanom u vreme pre približno 130 hiljada godina, koji verovatno pripada MIS 5e (Panagopoulou 1999; Valladas et al. 2007). Nešto poznijem periodu pripada „bazalni“ musterijen Asprohalika, datovan u period pre 90–100 hiljada godina (Tourloukis 2010), kao i industrija iz Zobišta u severnoj Bosni, stara 90 hiljada godina (Montet White et al. 1986; Baumler 1988). Industrija iz slojeva XXXI–XXIV Crvene stijene zauzima posebno mesto među ovim industrijama (sl. 19). Nju odlikuju elaborirana levalua tehnologija, geometrizovane forme i tehnika stanjivanja koja nema paralele u bližem okru- ženju, zbog čega je čitav taj kompleks pripisan musterijenu tipa Crvena stijena (Kozłowski 2002). Analogije za nju nađene su u kompleksima F–I u Karainu, datovanim u period između 60/70 i 110/120 hiljada godina (mada se smatra da donji kompleks dostiže starost MIS 6), i u musterijenu tipa Zagros, iz perioda ranog glacijala (ibid.). Paralele između Crvene stijene i Karaina teško se mogu osporiti, ali još uvek nedostaju nalazišta koja bi ukazala na areal rasprostiranja ovog tipa musterijena na Balkanu. U industriji iz Samaile javljaju se stanjene postruške, ali se

66 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

a b Sl. 19. Okresani kameni artefakti iz sloja XXIV Crvene stijene (a) i Karaina E (b) (prema Kozlowski 2002, Figs. 4a, 4b) ona u gotovo svim drugim elementima bitno razlikuje od Crvene stijene. Ipak, svim industrijama iz ovog perioda na Balkanu zajedničko je da je u njima prisutna visoko razvijena levalua tehnologija (preferencijalnog, recurrent i centripetalnog tipa), da postruške preovlađuju nad ostalim tipovima oruđa i da su čoperi i bifacijalno oruđe zastupljeni u malom procentu. Za sada se još uvek ne može ustanoviti poreklo levalua tehnologije na Balkanu. U zapadnoj Evropi, ona se javlja još pre 400 hiljada godina, u istočnoj Evropi pre gotovo pola miliona godina, a na Bliskom istoku još ranije. Ključ za razumevanje njene pojave na Balkanu mogla bi da bude industrija iz Samaile i sa ostalih nalazišta u dolini Zapadne Morave, čija hronologija tek treba da se ustanovi.

„Šarantijenske“ industrije ranog glacijala Zahvaljujući dobroj istraženosti (Krapina, Veternica, Vindija), šarantijen je u Hrvatskoj poznat još odavno (Ivanova 1979; Malez 1979b). Zbog specifičnih odlika, M. Gabori ga je opredelio u tzv. šarantijen jugoistočne Evrope, zajedno

67 Dušan Mihailović sa industrijama iz Erda i Betalovog spodmola (Gábori 1976; Osole 1991). Za sve njih je karakteristična zastupljenost šarantijenskih elemenata, uz umereno prisustvo levalua tehnologije (koje nema samo u Erdu) i znatno učešće artefakata od kvarca i kvarcita. Kozlovski je već 1992. godine različitim industrijama sa Balkana, uključujući i industriju iz donjih slojeva Crvene stijene, pripisao ša- rantoidni karakter (Kozłowski 1992), a shvatanja da je Balkan bio centar širenja šarantijena ilustruje i činjenica da neki autori smatraju da šarantijen Krima vodi poreklo sa Balkana (Cohen, Stepanchuk 2001). Slika o šarantoidnim balkanskim industrijama u međuvremenu je dopunjena. Nakon iskopavanja Petrovaradinske tvrđave, Pešturine i Balanice pokazalo se da se šarantijen javlja južno od Save i Dunava, i da kvarcne industrije mogu da se prate sve do lokaliteta Golema pešt u Makedoniji (Salamanov-Korobar 2008). Zona sa šarantijenskim i kvarcnim industrijama tako se uklinjava između musterijenskih industrija u Dinaridima, u kojima se ne javlja kvarc, i nalazišta u Rodopima, na kojima je kvarc relativno malo zastupljen. Kada je distribucija šarantijena u pitanju, izuzetak predstavlja samo Crvena stijena, u kojoj „pontini- jenska“ industrija iz slojeva XXII–XX takođe ima šarantijenski karakter. Postavlja se, međutim, pitanje koliko ima osnova za opredeljenje većine pomenutih industrija u šarantijenski kompleks. Balanica je, po svemu sudeći, znatno starija i više odgovara pojavama u Anadoliji i na Bliskom istoku nego ša- rantijenu srednje Evrope. Kolekcije iz Hrvatske su starijeg datuma, a o zastupljenosti kina elemenata u njima postoje različita mišljenja (Ivanova 1979; Simek, Smith 1997). Industrije iz Betalovog spodmola, iako instruktivne, relativno su si- romašne (Osole 1991), dok se kina retuš na postruškama iz Erda (Gábori-Csánk 1968) ne uočava dobro zbog toga što je većina artefakata izrađena od kvarca. Industrija sa Petrovaradinske tvrđave predstavlja poseban problem jer se u njoj podjednako javljaju šarantijenski, levalua i srednjoevropski elementi. Da is- punjava bar osnovne kriterijume, bili bismo skloni da je opredelimo u šarantijen sensu lato. Međutim, u tehnologiji se ne uočavaju jasno elementi kina metoda, kina retuš nije prisutan na postruškama, a šarantijenski indeks (IC-ess) iznosi svega 13,26 (Михаиловић 2009a). U Pešturini je pak okresivanje vršeno kina metodom, a potvrđene su i postruške sa kina retušem. Skup iz sloja 4 je, međutim, prilično siromašan artefaktima, pa se krajnje uslovno može opredeliti u šaranti- jen. Industrija iz slojeva XXII–XX Crvene stijene očigledno sadrži šarantijensku komponentu, ali se ne može direktno vezati ni za pontinijen ni za šarantijen. Iz ovog pregleda se vidi da se teško može govoriti o šarantijenu sensu stric- to u gornjem pleistocenu na Balkanu, ali se onda postavlja pitanje kako objasniti

68 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU prisustvo šarantijenskih elemenata u pomenutim industrijama, kao i činjenicu da se ti elementi na većini nalazišta gube već nakon MIS 5 i MIS 4, dakle upravo u vreme kada se šarantijen u zapadnoj Evropi nalazi na vrhuncu. Razloga za zastupljenost tih elemenata moglo bi da bude više, a među njima treba navesti: a) raniju tradiciju, b) sistem naseljavanja, i c) društvenu povezanost između zajednica u poslednjem interglacijalu (MIS 5e) i početkom ranog glacijala (MIS 5d–5a). Prvo objašnjenje je logično budući da je na ovom prostoru šarantijen već prisutan u vreme kada se javljaju prve industrije sa levalua elementima, pa je sasvim razumljivo što su već u industriji iz Krapine, datovanoj u vreme pre 130 hiljada godina, zastupljene obe komponente (Simek, Smith 1997). Tokom poslednjeg interglacijala i početkom ranog glacijala moglo je da dođe do fuzije ova dva koncepta u jedan tehno-ekonomski sistem. Zbog toga, možda, u nekim industrijama preovlađuje šarantijenska, a u nekim levalua komponenta. Drugo objašnjenje je takođe moguće. Još od Male Balanice može da se prati dualni karakter musterijenskih industrija, u kojima se, po pravilu, javlja oru- đe koje su srednjopaleolitske grupe nosile sa sobom i kvarcni artefakti okresani na licu mesta. Takav sistem je potvrđen ne samo u Maloj Balanici već i u Hadži Prodanovoj pećini, Pešturini, a verovatno ga ima i na nalazištima u Hrvatskoj i Sloveniji, gde postoje svedočanstva da je korišćen kvarc. Taj tehno-ekonomski sistem dosledno je primenjivan u ranom srednjem paleolitu, dok iz MIS 4 i 3 o njemu ima malo podataka. Zavisno od planiranih aktivnosti, srednjopaleolitske grupe su ponekad sa sobom nosile postruške (Mala i Velika Balanica, Pešturina, Petrovaradinska tvrđava), a ponekad levalua sečiva i drugo oruđe (Hadži Proda- nova pećina). Treće objašnjenje ne isključuje, već zapravo podrazumeva prethodna dva. Naime, sasvim je moguće da su srednjopaleolitske zajednice na Balkanu i u srednjoj Evropi vremenom akumulirale tehnološka znanja i integrisale prividno različite koncepte u osobene modele tehno-ekonomskog ponašanja, što predvi- đa Hopkinsonova hipoteza o inkorporaciji razlika (Hopkinson 2007), kao što se može pretpostaviti da su na varijabilnost znatno uticali geografski i demografski faktori (Premo, Kuhn 2010). To, možda, objašnjava činjenicu da su u Crvenoj stijeni, koja je geografski dosta izolovana, elementi kontinuiteta veoma naglašeni, a varijabilnost slabo izražena, dok je na Petrovaradinskoj tvrđavi u Podunavlju heterogenost industrije veoma uočljiva. S tim u vezi treba se osvrnuti i na pojavu bifacijalnog oruđa sa hrptom u srednjoj Evropi, koja još uvek nije dovoljno rasvetljena. Sve donedavno, zbog velike prostorne i vremenske distance, nije mogla da se uspostavi direktna veza

69 Dušan Mihailović između jabrudijenskih industrija sa bifasima i znatno poznijih mikokijenskih industrija u srednjoj Evropi (Bosinski 1967; Richter 2000). Međutim, pošto se pokazalo da je u Balanici prisutan protošarantijen jabrudijenskog tipa, ta opcija više nije toliko nemoguća. Budući da se šarantijenski elementi u južnoj Panoniji javljaju u interglacijalnim industrijama i da su bifacijalne postruške sa hrptom sa Petrovaradinske tvrđave zapravo okresane na masivnim asimetričnim odbicima šarantijenskog tipa (čija je platforma iskorišćena za izradu hrpta), nije isključeno da je čitav koncept u jednom momentu bio prihvaćen od srednjoevropskih populacija, da bi svoj specifičan izraz dobio tek u MIS 3. U tom kontekstu, možda ne treba da čudi što je u mikokijenu dominantan upravo kina metod u okresivanju (Richter 2000).

Neizdiferencirane industrije tipičnog, nazupčanog i mikromusterijena Kada je reč o nalazištima koja bi mogla da se opredele u MIS 4 i pozniji period, mora se nažalost konstatovati da starost mnogih lokaliteta u Srbiji još uvek nije poznata (Smolućka pećina, Meča dupka, Milušinačka pećina), dok se neke industrije u kasni srednji paleolit mogu opredeliti samo na osnovu stratigrafskog položaja (Pećina iznad Trajanove table, Baranica) i mikrofaune (Hadži Prodanova pećina). Pozni datum za srednjopaleolitske industrije (38–40 hiljada godina) potvrđen je samo za sloj 3 u Pešturini (Blackwell et al. 2014) i gornji musterijenski sloj u Šalitrenoj pećini (Mihailović, B. 2013). U Crnoj Gori, starost od oko 41 hiljade godina dobijena je samo za sloj XII u Crvenoj stijeni (Vogel, Waterbolk 1972), dok je relativno pozni datum za gornje slojeve Bioča izveden na osnovu stratigrafskog položaja i opšteg karaktera industrije (Derevjanko et al. 2012b). Novija istraživanja u Srbiji su pružila više informacija o ranom nego o kasnom srednjem paleolitu, budući da je na svim pomenutim nalazištima prikupljeno veoma malo artefakata, koji ne omogućavaju precizno, već samo okvirno opredeljenje industrija. Većina je generalno opredeljena u musterijen. Preliminarni podaci pokazuju da se na većini nalazišta javljaju sirovine iz najbližeg okruženja, koje su uglavnom nabavljane usputnim snabdevanjem, da bi bile iskorišćene u samom staništu. O epizodnom karakteru naseljavanja svedoči i činjenica da je u mnogim staništima evidentirano svega nekoliko artefakata, a da su u nekima od njih (na primer, u sloju 5a Hadži Prodanove pećine) nađeni gotovo isključivo kvarcni artefakti. Na većini nalazišta iz kasnog srednjeg paleolita potvrđena su levalua jezgra i odbici okresani uglavnom centripetalnim i preferencijalnim metodom, o

70 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

čemu svedoče i brojni odbici tipa éclat débordant i pseudolevalua šiljci. Metod okresivanja serije izduženih odbitaka (recurrent) potvrđen je, međutim, u Šali- trenoj pećini, Pešturini i (u sasvim specifičnoj formi) u Crvenoj stijeni, dok su proizvodi okresivanja dobijeni primenom diskoidnog metoda evidentirani na ve- ćini nalazišta. U Crvenoj stijeni i Bioču nađena su i jezgra koja se, uslovno reče- no, mogu vezati za gornjopaleolitsku tehniku okresivanja, s tim što su u Crvenoj stijeni sečiva okresivana sa malih pljosnatih jezgara koja ne sadrže tragove pripreme, dok su u Bioču registrovana volumetrijska jezgra za okresivanje lamela. Njihovo prisustvo možda je više posledica nastojanja da se jezgra maksimalno iskoriste nego namere da se sečiva i lamele dobiju kao finalni proizvod. Strukturu skupova oruđa nije zahvalno komentarisati s obzirom na to da većina sadrži mali broj artefakata. Upadljivo je, međutim, da postruške više nisu toliko brojne (ta tendencija se najbolje prati u Crvenoj stijeni) i da nazupčano i jamičasto oruđe, retuširani odbici i ostale alatke iz kategorije „supstrata” (Lapla- ce 1964) vremenom preovlađuju, kao i da su na nalazištima u Crnoj Gori veoma zastupljene strugalice. Musterijenski šiljci su potvrđeni na većini nalazišta. Među postruškama dominiraju lateralno retuširani primerci, dok su postruške tipa kina gotovo odsutne. Na osnovu zastupljenosti nazupčanih artefakata i malih dimenzija oruđa, jedan broj industrija sa Balkana opredeljen je u nazupčani musterijen i mikromusterijen. Ove dve komponente često se javljaju zajedno (Crvena stijena, Mujina pećina), pa su industrije često svrstavane čas u jedan, čas u drugi facijes (Баслер 1975; Karavanić et al. 2008). Oba aspekta su, međutim, veoma podložna subjek- tivnoj proceni (zbog nepostojanja jasnih kriterijuma za njihovo razlikovanje), budući da nazupčani retuš na alatkama iz većine skupova (uključujući Pešturinu) najčešće nije karakterističan, već je verovatno nastao usled upotrebe (ili delovanja postdepozicionih faktora), dok je smanjivanje dimenzija artefakata, bar kada je Crvena stijena u pitanju, samo prividno. Na primer, u gornjim slojevima ovog lokaliteta (XVIII–XII) ne uočava se nikakav trend mikrolitizacije neretuširanih odbitaka, čija dužina varira (ako zanemarimo nešto manje, odnosno veće vrednosti za slojeve XV i XVII) od 22,4 mm, u sloju XII, do 24,4 mm, u sloju XIV. Sve to se ne razlikuje mnogo od vrednosti dobijenih za Petrovaradinsku tvrđavu, gde prosečna dužina neretuširanih odbitaka u sloju 2a, u sektoru I (gde je konstatovano najviše nalaza), iznosi samo 25,5 mm (Mихаиловић 2009а). Varljivi karakter nazupčanog i mikromusterijena ne dovodi, međutim, u pitanje činjenicu da je reč o regionalnim, a u slučaju nazupčanog musterijena, i nadregionalnim fenomenima, koji mogu da se prate na velikom geografskom

71 Dušan Mihailović prostoru i koji su, u principu, karakteristični za poznu fazu srednjeg paleolita. Za nazupčani musterijen su ponuđena različita objašnjenja, od kojih, po našem sudu, nijedno nije dovoljno ubedljivo (v. pregled mišljenja u Thiéabut 2010). Zato se, imajući u vidu varijabilnost industrija ovog tipa, slažemo sa zaključkom S. Tibo, da postojanje ne jednog nazupčanog musterijena, već više musterijenskih industrija sa nazupčanim artefaktima umnogome otežava razumevanje ovog tehnološkog fenomena (ibid.). Prethodni zaključak, međutim, možemo proširiti na čitav Balkan budući da je u nazupčanom musterijenu i mikromusterijenu na ovom prostoru uvek manje- više prisutna levalua tehnologija i da je neizdiferencirani, tzv. nelevaluazijenski (non-Levallois) facijes tipičnog musterijena očigledno predstavljao osnovu za nadogradnju različitih tehnoloških „opcija” (Richter 2000). U poznom srednjem paleolitu je jedna od opcija očigledno bila izrada nazupčanih alatki (odnosno intenzivna upotreba odbitaka), dok se mikromusterijen odlikuje ekonomisanjem sa resursima, odnosno nastojanjem da se primenom ad hoc rešenja jezgra maksimalno iskoriste.

Populaciona kretanja

Već smo pomenuli da apsolutni datumi i starost koja je na osnovu drugih pokazatelja procenjena za nalazišta na Bliskom istoku, u Anadoliji i jugoistočnoj Evropi ukazuju na temporalni trend u širenju protošarantijena sa Bliskog istoka ka jugoistočnoj Evropi. Na tu mogućnost odavno je ukazano (Tensorer 2005), ali je tek otkrićem Balanice popunjena vremenska i prostorna praznina u poznavanju najranijih šarantijenskih industrija. Sve to navodi na zaključak da pojava šarantijenskog kompleksa na dva kraja kontinenta ne predstavlja nezavisnu ino- vaciju, već proces koji može da se veže za migraciona pomeranja i/ili kulturnu transmisiju sa područja Bliskog istoka. Postoji i drugi aspekt širenja šarantijena, koji treba imati u vidu. Posled- njih godina se za šarantijen vezuje specifičan, fleksibilan oblik ponašanja, koji je definisan kao kina sistem ili kina ponašanje (Hiscock et al. 2009). U njegovoj osnovi leži potreba da se oruđe nosi sa sobom i koristi na licu mesta za obavljanje specifičnih delatnosti. U tu svrhu upotrebljavane su kina postruške, čija je debela radna ivica učestalo „oštrena“, sve do potpune redukcije alatki. Tako shvaćen, kina sistem svedoči o planiranju budućih aktivnosti i, samim tim, o kognitivnim sposobnostima neandertalaca. S obzirom na to da je većina šarantijenskih nala-

72 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU zišta u jugozapadnoj Francuskoj datovana u vreme zahlađenja u MIS 4, izneto je mišljenje da se taj model ponašanja razvio u vreme glacijala, kada je, usled neujednačene distribucije resursa, mobilnost zajednica bila na vrhuncu. Suprotno tim očekivanjima, ostaci iz Balanice svedoče o tome da kina sistem nije praktikovan u glacijalnom, već u interglacijalnom okruženju, što je zapravo slučaj i sa Krapinom, Karainom i nalazištima na Bliskom istoku. Stoga je očigledno da su na pojavu i širenje ovog koncepta uticali drugi razlozi. Oni se, možda, mogu naslutiti ako se ima u vidu činjenica da je na protošarantijenskim i jabrudijenskim nalazištima konstatovana slična fauna. U jabrudijenu Bliskog istoka praktikovan je sistematski lov na srednjekrupnu faunu, pre svega na jelena lopatara, i strvinarenje većih životinja, kao što su nosorog i divlje goveče (Horwitz, Monchot 2007; Stiner et al. 2010). Sličan način snabdevanja potvrđen je i u Karainu, gde je konstatovan lov na ovikaprine i cervide (Otte et al. 1998), pa i u Balanici, gde u fauni preovlađuju jelen i kozorog (Roksandić et al. 2011). Stoga smatramo da pojavu kina sistema treba dovesti u vezu sa počecima eksploatacije resursa u brdsko-planinskoj zoni, koja predstavlja jedan od najvažnijih vidova srednjopaleolitskog ponašanja. Lov u tom okruženju i nepredvidljivost ulova takođe su zahtevali planiranje aktivnosti i nošenje alatki sa sobom. Širenje kina sistema ka centralnom Balkanu moglo je da nastupi u nekom od interglacijala, kada je došlo do ekspanzije zajednica ka severozapadu, pa čak i tokom glacijala, budući da se ova teritorija nalazila na rubu stalno naseljenog prostora (CADE). Zanimljivo je da su sva nalazišta locirana u niskom pobrđu duž severne i istočne obale istočnog Mediterana, u kome je bila zastupljena srednjekrupna fauna koja pripada paleoarktičkoj bioprovinciji. Zato nije isključeno da se ova tehnologija širila duž pojasa u kome danas vlada submediteranska klima. U glacijalnim uslovima (tokom MIS 6), napredovanje ovog tehno-ekonomskog modela ka severu i zapadu bilo je usporeno, dok su u poslednjem interglacijalu svakako postojali uslovi za njegovu ekspanziju. Do široke primene ovog sistema dolazi, međutim, tek u MIS 4, kada su neandertalske zajednice počele da ga koriste u potpuno drugačijem, glacijalnom okruženju. Još uvek nije jasno ko je bio nosilac ovih promena. Jabrudijenska i ašelo- jabrudijenska nalazišta vezuju se za još uvek neidentifikovane hominine (bliske modernim ljudima iz Skula i Kafzeha) koji su potvrđeni u Kesemu, datovanom u period pre skoro 400 hiljada godina (Hershkovitz et al. 2011); lobanja iz Zutije- ha, koja se vezuje za jabrudijen i koja je okvirno datovana u vreme pre 200–280 hiljada godina (MIS 7–8), takođe ne poseduje neandertalske crte (Hublin 2002), dok se šarantijenske industrije u Krapini javljaju sa brojnim ostacima neanderta-

73 Dušan Mihailović laca. Stoga se može pretpostaviti da je u jednom momentu, na nekom mestu doš- lo do transfera tehnologije između različitih vrsta hominina. U tom kontekstu, biće zanimljivo da se vidi ko je bio nosilac protošarantijena u Balanici, ukoliko se naiđe na antropološke ostatke. Do populacionih pomeranja u suprotnom smeru moglo je da dođe u MIS 6 ili u nešto ranijem periodu, kada je Balkan predstavljao možda i jedini koridor ka Bliskom istoku. Nalazi hajdelbergenzisa iz Petralone i Apidime ukazuju na to da su se možda dogodila još tokom MIS 9. Kada je reč o poznijem periodu, mnogi autori se slažu da je u jednom momentu došlo do ekspanzije neandertalaca ka istoku, budući da se na Bliskom istoku oni javljaju znatno kasnije nego u zapadnoj Evropi. Najpre se smatralo da se to pomeranje dogodilo tokom MIS 4 (Bar Yosef 1988), a kasnije je opredeljeno ili u MIS 5e, kada su neandertalci mogli da prodru sve do Urala (Hublin 2002), ili u MIS 6, kada je, po nekim autorima (Ko- złowski 2002), došlo do širenja musterijena tipa Crvena stijena. U svakom slu- čaju, ako se pojava srednjeg paleolita na Bliskom i Srednjem istoku uopšte može vezati za ekspanziju neandertalaca, onda je ona ostvarena verovatno početkom MIS 6, kada se na Bliskom istoku javljaju prve srednjopaleolitske industrije. Bez obzira na povoljan geografski položaj Balkanskog poluostrva i pretpostavke da se šumska vegetacija na ovom prostoru zadržala u oblastima sa vlažni- jom klimom, ostaci iz Crvene stijene ukazuju na to da je u tim periodima intenzitet naseljavanja opao. Još nije poznato da li je to posledica smanjenja populacije ili pomeranja areala rasprostiranja neandertalskih zajednica ka priobalnom pojasu. Na istom lokalitetu, a i na ostalim nalazištima u srednjoj i jugoistočnoj Evropi, postoje svedočanstva koja ukazuju na to da je tokom MIS 5 čitava ova teritorija bila gusto naseljena i da je brdsko-planinska zona, kojoj u krajnjoj liniji pripada i Crvena stijena (a tu su i Hadži Prodanova i, možda, Smolućka pećina), bila intenzivno eksploatisana. Do znatnih promena u naseljenosti Poluostrva verovatno dolazi tokom MIS 4 (pre 72–58 hiljada godina), kada je intenzitet naseljavanja u Crvenoj stijeni ponovo opao. Smatra se da je početkom ovog glacijala došlo do depopulacije većeg dela Evrope i da je moguća vulkanska zima, koja je nastupila nakon erupcije vulkana Tobe pre 71 hiljadu godina, mogla da doprinese opštem pogoršanju situacije (Ambrose 2003). Pretpostavlja se da su u to vreme ljudske zajednice naseljavale samo južne delove Evrope i da celokupna svetska populacija nije brojala više od 20.000 ljudi (Richter 2000). U MIS 3 su na Balkanu ponovo zavladali povoljni klimatski uslovi. U materijalnoj kulturi nastupaju promene koje, istina, nisu toliko vidljive kao u

74 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU srednjoj Evropi, gde dolazi do ekspanzije mikokijena, a kasnije i industrija sa listolikim šiljcima. Gubitak društvene memorije, izazvan depopulacijom regiona tokom MIS 4, na Balkanu je mogao da dovede do diskontinuiteta u kulturi i pojave osiromašene tehnologije, koja se manifestuje u neizdiferenciranom musterijenu. Ipak, to je malo verovatno, pa smo više skloni da pojavu nazupčanog musterijena i mikromusterijena vežemo za ekološke promene, kao i za promene u sistemu naseljavanja i načinu snabdevanja resursima. Ekonomisanje sa resursima, koje se uočava u tehnologiji, možda svedoči o intenzifikaciji u obavljanju različitih aktivnosti, o smanjenju mobilnosti, dužem zadržavanju u staništima i/ ili o demografskom rastu. Nažalost, ni za šta od navedenog, osim možda kada je Bioče u pitanju (a ni za taj lokalitet nemamo datum), u ovom momentu ne postoje potvrde.

PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

GORNJI PALEOLIT

Prema dosadašnjim saznanjima, anatomski moderni ljudi (Homo sapiens sapiens) se pojavljuju u subsaharskoj Africi pre gotovo 200 hiljada godina, krat- ko naseljavaju Bliski istok pre 90–100 hiljada godina (Condemi 1999), a tek pre 40 hiljada godina kolonizuju Evropu. Kulturni razvoj je išao nešto drugačijim tokom. Najstarija svedočanstva o modernom ponašanju (McBrearty, Brooks 2000; d’Errico et al. 2003) potiču iz srednjeg kamenog doba Afrike (ekvivalentnom srednjem paleolitu Evrope), iz perioda pre 120–70 hiljada godina (d’Errico, Stringer 2011), pre 70–45/40 hiljada godina se znatno proređuju, a ponovo se javljaju pre oko 45 hiljada godina, kada se u Evropi i Aziji formiraju prve gornjopaleolitske kulture. Do prave kreativne eksplozije dolazi tek pre 35 hiljada godina, kada u Evropi nastaju slikana i predmetna umetnost, tipološki izdiferencirane kamene i koštane alatke, i prva ubedljiva svedočanstva o kulturnoj regionalizaciji i kulturnoj i društvenoj složenosti. Postavljaju se zato pitanja: da li je početni razvoj kulturne kompleksnosti bio ograničen samo na Afriku, zašto je Evropa naseljena znatno kasnije i zašto je anatomski modernim ljudima trebalo još najmanje pet hiljada godina da u punoj meri ispolje svoje kognitivne sposob- nosti i kreativni potencijal. Najstarija gornjopaleolitska nalazišta u jugoistočnoj Evropi potiču iz perioda pre 40–36 hiljada godina, a potvrđena su u pećinama Klisura u Grčkoj i Bačo Kiro, Temnata dupka i Kozarnika u Bugarskoj. U Rumuniji su nađeni najstariji ostaci modernih ljudi u Evropi (Peštera ku Oaše), datovani u vreme pre 35 hiljada godina (Trinkaus et al. 2003), a nedavno je potvrđena i pećinska umetnost (Kolibaja), stara 30–33 hiljade godina (Ghemiş et al. 2011). Geografski položaj i starost većine nalazišta ukazuju na to da su se moderni ljudi ka srednjoj i zapadnoj Evropi proširili sa istoka i da su se kretali tzv. podunavskim koridorom (Conard, Bolus 2003). S druge strane, u jugoistočnoj Evropi su otkriveni i veoma pozni ostaci neandertalaca (Vindija), kao i industrije „prelaznog” tipa (Temnata,

77 Dušan Mihailović

Bačo Kiro), čiji su nosioci verovatno bili neandertalci, što ukazuje na dugotrajnu koegzistenciju predstavnika ove vrste i anatomski modernih ljudi. To otvara mo- gućnost za proučavanje društenih i kulturnih interakcija između ove dve populacije i, u krajnjoj liniji, uzroka koji su doveli do izumiranja neandertalaca. Balkan je važan i za razumevanje narednog perioda, koji se ponekad ozna- čava kao „zlatno doba” evropskog gornjeg paleolita. U to vreme nastaju tipo- loški i strukturalno izdiferencirane industrije poznog orinjasijena i gravetijena, pećinsko slikarstvo se u zapadnoj Evropi približava vrhuncu, dok se u gravetijenu srednje i istočne Evrope formiraju naselja sa staništima, grobovima i an- tropomorfnim figurinama (tzv. Venerama). Razvoj gravetijena u srednjoj Evropi prekinulo je poslednje pleistocensko zahlađenje, pa se postavlja pitanje da li su se nosioci ove kulture tada pomerili prema jugu i da li je Balkan predstavljao refugijum za ljudske zajednice tokom maksimuma poslednjeg glacijala. Poseban značaj Balkan ima za sagledavanje pojava u periodu nakon poslednjeg zahlađenja. Brojna svedočanstva sa epigravetijenskih nalazišta u Italiji, Hrvatskoj, Crnoj Gori i Grčkoj pokazuju da je tada došlo da mikrolitizacije industrija, kao i do intenzifikacije u snabdevanju alternativnim resursima. Te pojave su na Bliskom istoku direktno dovele do sedentarizacije i pojave neolita, dok su na Balkanu prethodile kulturnim i ekonomskim promenama u mezolitu Đerdapa i jadransko-jonske zone. Postoje različita mišljenja o tome koji faktori su uticali na proces kulturne, društvene i ekonomske transformacije u Anadoliji i na Bliskom istoku. O situaciji na Balkanu se, međutim, do sada nije mnogo raspravljalo.

Klimatske i ekološke promene

Kraj gornjeg pleistocena, odnosno vreme pre 58–11/10 hiljada godina, obeležila je izrazita klimatska nestabilnost. Ovaj period obuhvata tzv. interpleniglacijal, koji odgovara izotopskom stadijumu 3 (pre 58–28 hiljada godina), pleniglacijal, odnosno maksimum poslednjeg glacijala, i pozni glacijal (pre 28–10 hiljada godina). Po tradicionalnoj podeli, izvedenoj na osnovu proučavanja polena sa lokaliteta u Francuskoj (Grand Pile, Ešet), Italiji (Montičio) i Grčkoj (Filipi), srednji glacijal ili interpleniglacijal se sastoji od više toplih i hladnih oscilacija, od kojih su posle 40. milenijuma najvažniji interstadijali hengelo (pre 39–36 hiljada godina), arsi/denekamp (pre 32–30 hiljada godina) i štilfrid B (pre 28–29 hiljada

78 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU godina) (Djindjian et al. 1999). Pleniglacijal je započeo nakon oscilacije tursak (pre 26–24 hiljade godina), a zahlađenje su prekinule samo oscilacije lasko (pre 19–20 hiljada godina) i ložeri (pre 17–18 hiljada godina). Diskontinuirano oto- pljavanje u poznom glacijalu započelo je oscilacijom beling (pre 13,5–12 hiljada godina), a nakon zahlađenja u drijasu II i otopljenja u oscilaciji alered, okončano je naglim zahlađenjem u mlađem drijasu (pre 12–10,8 hiljada godina). Tom periodu usledilo je naglo klimatsko poboljšanje u holocenu. Podela izvedena na osnovu kopnenih naslaga dopunjena je tokom poslednjih dvadesetak godina podacima koji su dobijeni proučavanjem marinskih depo- zita (morenskog materijala na dnu severnog Atlantika koji su deponovali ledeni bregovi) i naslaga leda na Grenlandu. Na taj način je omogućen uvid u klimatske promene na milenijumskoj skali, pa je period koji nas zanima obeležila serija tzv. dansgard-ešger ciklusa, u kojima su se grenlandski interstadijali smenjivali sa grenlandskim (ili hajnrih) stadijalima (Andersen et al. 2006; Abrantes et al. 2012). Tople oscilacije u MIS 3 bile su sličnog intenziteta, a najbolje ih prikazu- je situacija u interstadijalu hengelo (pre 36–39 hiljada godina). U to vreme su na Mediteranu, u regijama sa dovoljno vlage, bile raširene listopadne hrastove šume. Na Bliskom istoku, u polupustinjskom okruženju, mestimično se razvila zimzelena vegetacija (Andel, Tzedakis 1996). Početkom kasne faze poslednjeg glacijala (MIS 2) vladala je hladna, ali još uvek vlažna klima. Usledilo je proređivanje šuma i širenje stepe, koje je bilo prekinuto u klimatskoj epizodi tursak. Između oscilacija ložri i lasko zahlađenje je bilo na vrhuncu. Nivo Jadranskog mora tada je bio niži za 120 m, a čitavo područje severnog Jadrana postalo je nizija. Vegetacija je u jadranskoj zoni bila stepska, a šumska se zadržala samo u dolinama, kotlinama i na planinama – na nadmorskoj visini između 400 i 500 m. Od drveća je bio zastupljen samo bor (Pinus silvestris, Pinus cembra) (Šercelj 1979). Hladna stepa sa proređenom če- tinarskom vegetacijom (bor, smrča) bila je rasprostranjena ne samo u planinskim oblastima Balkana (Willis 1994) već i u Panonskoj niziji (Јанковић 1986). Do osetnog poboljšanja klime došlo je u interstadijalu lasko. Na obali Ja- drana pojavljuje se šumska vegetacija u kojoj preovlađuje bor, ali i neke termofilne vrste (Tilia, Fagus, Corylus). Slične promene zabeležene su i u Panonskoj niziji. Analize polena sa područja jezera Balaton pokazale su da su u ovom periodu šumske vrste bile zastupljene sa 40%, iako je još uvek bilo i hladnodobnih vrsta (Pinus silvestris, Pinus cembra, Picea-Larix, Betula, Salix). Šumska vegetacija je bila razvijena i u Đerdapu, dok je polen lipe, jasena i bukve konstatovan i u do-

79 Dušan Mihailović njim horizontima paleolitskog lokaliteta Kadar u severnoj Bosni (Montet-White, Kozłowski 1983). Nakon interstadijala lasko dolazi do novog, ne toliko izrazitog zahlađenja i obešumljavanja, a za njim sledi period diskontinuiranog otopljavanja, koji pripada tzv. poznom glacijalu. Vegetacija na istočnoj obali Jadrana iz tog vremena malo je poznata. Neki autori (ibid.) smatraju da je mogla da bude šumska (naro- čito u oscilacijama sa vlažnijom klimom), sa borom koji dominira. U polenskim dijagramima iz Panonije, šumske vrste su zastupljene sa manje od 20%, sa bre- zom, vrbom i borom. Vegetacija park-stepe preovlađuje i na centralnom Balka- nu. Od drveća se javljaju bor i jela, a katkad i brest (Ulmus) i leska (Corylus).

Sl. 20. Gornjopaleolitska nalazišta na Balkanu: Šandalja II (1), Vešanska i Pupićina pećina (2), Nugljanska pećina (3), Ovčja jama, Jama v lozi (4), Mokriška jama (5), Potočka zjalka (6), Vindija (7), Kopačina pećina (8), Vela spila na Koručuli (9), Kadar (10), Šalitrena pećina (11), Hadži Prodanova pećina (12), Badanj (13), Crvena stijena (14), Vrbička pećina (15), Mališina stijena (16), Medena stijena (17), Trebački krš (18), Košava (19), Romanešti–Dumbravica (20), Tinkova (21), Crvenka–At (22), Peštera ku Oaše (23), Pećina iznad Trajanove table (24), Velika pećina (25), Kozarnika (26), Baranica (27), Donja pećina (28), Pešturina (29), Temnata dupka (30), Bačo Kiro (31), Klidi, Megalakos, Boila (32–34), Asprohaliko (35), Kastrica (36), Kefalari (37), Klisura (38), Frankti (39), Lakonis (40)

80 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

Nalazišta

U Srbiji je gornji paleolit znatno manje istražen nego srednji, pa su sve donedavno bila poznata samo nalazišta Crvenka, At i Balata u okolini Vršca, Šalitrena pećina kod Mionice, Mirilovska pećina kod Ćuprije i Baranica kod Knjaževca (sl. 20). To je uglavnom posledica činjenice da su sistematska rekognosciranja lokaliteta iz ovog perioda započeta tek pre nekoliko godina. Gornjo- paleolitska nalazišta su tada otkrivena u Podunavlju (Pećina iznad Trajanove table) i u slivu Mlave (Velika pećina), Nišave (Pešturina, Donja pećina) i Zapadne Morave (Hadži Prodanova pećina). Sve u svemu, rani gornji paleolit je do sada pouzdano potvrđen oko Vršca, u Šalitrenoj pećini, Pećini iznad Trajanove table, Baranici i u Donjoj pećini, a kasni gornji paleolit (gravetijen i epigravetijen) u Šalitrenoj, Velikoj, Mirilovskoj i Hadži Prodanovoj pećini. Nalazišta iz gornjeg paleolita otkrivena su nedavno i u slivu Resave (Orlovača, Bukovac). U Crnoj Gori je situacija nešto drugačija. Tu su bogata gornjopaleolitska nalazišta poznata od ranije, a među njima se izdvajaju Mališina i Medena stijena u kanjonu Ćehotine i Crvena stijena u dolini Trebišnjice. Na njima je potvrđena duga epigravetijenska sekvenca, dok o zastupljenosti slojeva iz rane i srednje faze gornjeg paleolita (orinjasijen, gravetijen) još uvek nema sigurnih dokaza. U pregledu koji sledi predstavićemo samo homogene kolekcije i lokalitete na kojima su gornjopaleolitski artefakti nađeni u sigurnom stratigrafskom kontekstu. Iz njega će biti izuzeta i novootkrivena nalazišta u slivu Resave, pošto preliminarni izveštaj o istraživanjima još uvek nije objavljen.

Vojvodina

Nalazišta u okolini Vršca: Crvenka, At i Balata Paleolitska nalazi- šta Crvenka i At nalaze se na jugoistočnom obodu grede At, koja razdvaja Vršačku i Alibunarsku de- presiju (Зеремски 1985). Gredu sačinjavaju slojevi lesa akumulirani preko Sl. 21а. Lesni profili na Crvenki

81 Dušan Mihailović naslaga peska, koje sadrže arheološke nalaze (sl. 21a, b). Rastko Rašajski, kustos Narodnog muzeja u Vršcu, je otkupom sakupio više hiljada artefakata sa ove dve lokacije i za svaki pojedinačni nalaz zabeležio je stratigrafski kontekst. Na kraju se pokazalo da je naslojavanje peskovitih sedimenata na obe lokacije bilo ujednačeno i da se na njima javljaju isti slojevi. Najveći broj nalaza prikupljen je iz srednjih i donjih nivoa sa peskom, čija dubina, zavisno od lokacije, varira između 4 m i 8,30 m. U tim slojevima artefakti su nađeni i prilikom sondažnih iskopavanja na Atu (Radova- nović 1986a), kao i tokom novijih istraživanja, čiji rezultati tek treba da budu objavljeni. Početkom 90-ih godina 20. veka obavljena je detaljna analiza materijala, koja je pokazala da se u srednjim slojevima Crvenke i Ata javljaju ho- mogeni skupovi artefakata, koji se u celini mogu opredeliti u orinjasijen (Михаиловић 1992а). Na Sl. 21b. Položaj i stratigrafija paleolitskih većini nalaza nisu uočeni lokaliteta Crvenka i At tragovi vodene abrazije, što znači da nisu transportovani sa velike udaljenosti. Sudeći po količini nalaza, distribuciji nalazišta i strukturi skupova, čini se štaviše da je čitav potes od Cr- venke do Ata bio intenzivno naseljavan i da se pre može govoriti o nizu manjih, nego o jednom većem naselju. Za izradu artefakata korišćeni su rečni obluci, prikupljani na obalama vo- dotokova koji se slivaju sa Karpata (uključujući Neru), dok su kvarcni obluci

82 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU verovatno nabavljani u podnožju Vršačkih planina. U strukturi industrije (tabela 2a), jezgra su zastupljena u veoma malom procentu (manje od 2% u svim slojevima), neretuširani artefakti sa 65–80%, a oruđe sa najviše 30%. Preovlađuju konična, prizmatična i dletasta jezgra manjih dimenzija, odbačena u razvijenoj fazi eksploatacije, a prisutna su i jednoplatformna jezgra nešto većih dimenzija, konična jezgra za okresivanje mikrolamela, kao i veći broj čunastih strugača i dleta, koji se takođe mogu svrstati u jezgra.

Crvenka At Crv.-At sloj 3 4 5 6 8 ukupno sloj 3 4 5 6 ukupno No 0 1 4 3 0 8 0 0 2 4 6 14 jezgra % 0,0 1,2 1,1 1,2 0,0 1,0 0,0 0,0 1,3 2,0 1,6 1,2 No 27 20 73 48 4 172 4 4 45 49 102 274 sečiva % 30,0 24,1 20,0 18,5 25,0 21,1 26,7 23,5 30,0 24,5 26,7 22,9 No 41 38 157 116 6 358 5 6 55 71 137 495 odbici % 45,5 45,8 43,0 44,8 37,5 44,0 33,3 35,3 36,7 35,5 35,9 41,4 rejuv. No 5 6 12 9 1 33 0 1 11 17 29 62 odbici % 5,5 7,2 3,3 3,5 6,2 4,1 0,0 5,9 7,3 8,5 7,6 5,2 No 1 0 13 6 0 20 0 0 3 6 9 29 otpaci % 1,1 0,0 3,6 2,3 0,0 2,5 0,0 0,0 2,0 3,0 2,3 2,4 No 16 18 106 77 5 222 6 6 34 53 99 321 oruđe % 17,8 21,7 29,0 29,7 31,2 27,3 40,0 35,3 22,7 26,5 25,9 26,9 No 90 83 365 259 16 813 15 17 150 200 382 1195 ukupno % 99,9 100,0 100,0 100,0 99,9 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

Tabela 2a. Struktura osnovnih kategorija artefakata sa Crvenke i Ata

Među proizvodima okresivanja, zastupljenost kortikalnih primeraka nije velika (osim na Atu), a kortikalna platforma na odbicima je još ređa, što ukazuje na to da je platforma jezgara često podmlađivana. Preovlađuju sečiva srednjih dimenzija (2,5–5 cm), a evidentirani su i primerci duži od 5 cm, naročito kod oru- đa. Veći komadi su nađeni samo u donjim slojevima, a manji (do 2,5 cm dužine) samo u krupnom pesku, u središnjem delu sekvence. Lamele su konstatovane u malom broju, što je i razumljivo s obzirom na način formiranja kolekcije. Među njima je potvrđena samo jedna lamela difur, nešto većih dimenzija. U generalnoj strukturi oruđa preovlađuju strugači (30–40%), a zatim slede retuširana sečiva i dleta (tabela 2b; sl. 22). Retuširana sečiva su nešto brojnija u donjim nego u srednjim slojevima. Dleta su češća od retuširanih sečiva na Atu, dok je na Crvenki situacija obrnuta. Varijabilnost u okviru ove tri kategorije oru- đa je veoma naglašena. Za At su karakteristična diedarska dleta i čunasti i njuš- kasti strugači na odbicima, a za Crvenku različite varijante dleta na retuširanom prelomu, orinjasijenska sečiva, strugači na sečivima i sečiva podvezanog tipa.

83 Dušan Mihailović

Na Crvenki je nađen i jedan polustrmo retuširani segment. Srednjopaleolitski elementi su znatno zastupljeniji na Atu, a javljaju se u skupovima artefakata iz donjih slojeva.

Crvenka At C0A sloj 3 4 5 6 8 ukupno sloj 3 4 5 6 ukupno No 0 1 10 9 0 20 4 10 14 34 dleta 0 0 % 0,0 5,5 9,4 11,7 9,0 11,8 18,9 14,1 10,6 No 3 8 36 23 2 72 12 27 44 116 strugači 2 3 % 18,7 44,4 34,0 29,9 32,4 35,3 50,9 44,4 36,1 No 6 4 14 19 45 3 8 16 61 retuš. sečiva 2 3 2 % 37,5 22,2 13,2 24,7 20,3 8,8 15,1 16,2 19,0 No 0 1 5 4 10 1 4 5 15 postruške 0 0 0 % 0,0 5,5 4,7 5,2 4,5 2,9 7,5 5,0 4,7 or. sa retuš. No 0 0 1 0 2 1 1 3 1 0 0 0 prelomom % 0,0 0,0 0,9 0,0 0,9 2,9 1,0 0,9 No 0 0 5 1 6 1 1 7 probojci 0 0 0 0 % 0,0 0,0 4,7 1,3 2,7 2,9 1,0 2,2 No 0 0 1 0 1 1 strugalice 0 0 0 0 0 % 0,0 0,9 0,0 0,4 0,3 No 1 1 14 7 23 3 1 6 29 retuš. odbici 0 1 1 % 6,2 5,5 13,2 9,1 10,4 8,8 1,9 6,1 9,0 nazupčano No 3 1 7 2 13 1 1 14 0 0 0 0 oruđe % 18,7 5,5 6,6 2,6 5,8 1,9 1,0 4,4 jamičasto No 0 1 2 10 13 4 4 17 0 0 0 0 oruđe % 0,0 5,5 1,9 13,0 5,8 11,8 4,0 5,3 komadi sa No 0 0 2 0 2 2 površinskim 0 0 0 0 0 % 0,0 0,0 1,9 0,0 0,9 0,6 retušem oljušteni No 3 1 5 1 10 4 4 14 0 0 0 0 komadi % 18,7 5,5 4,7 1,3 4,5 11,8 4,0 4,4 kombinovano No 0 0 2 0 2 2 2 4 0 0 0 0 oruđe % 0,0 0,0 1,9 0,0 0,9 3,8 2,0 1,2 fragmenti No 0 0 2 1 3 1 1 4 0 0 0 0 oruđa % 0,0 0,0 1,9 1,3 1,3 2,9 1,0 1,2 No 16 18 106 77 222 34 53 99 321 ukupno 5 6 6 % 99,8 99,6 99,0 100,1 99,8 99,9 100,0 99,8 99,9

Tabela 2b. Struktura oruđa sa Crvenke i Ata

Na obližnjem lokalitetu Balata, gde su prikupljena 173 artefakta (Mихаиловић 1992b), srednjopaleolitski elementi su još naglašeniji (nađeno je jedno levalua jezgro i pet tipičnih levalua odbitaka). U svim drugim elementima, međutim, skup ima gornjopaleolitski karakter. Konstatovana su tipična gornjopaleolitska jezgra, sečiva i rejuvenacioni odbici, kao i lepezasti, čunasti i njuškasti strugači, nalik onima sa Crvenke i Ata.

84 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

Sl. 22. Orinjasijenski artefakti sa Crvenke i Ata

85 Dušan Mihailović

Područje Đerdapa i sliv Timoka

Pećina iznad Trajanove table U Pećini iznad Trajanove table, u sloju 207, konstatovani su ostaci vatrišta i brojne životinjske kosti, najviše kozoroga (Capra ibex) i različitih vrsta me- soždera (pećinski lav, pećinska hijena, pećinski i mrki medved, vuk, ris, lisica), ali i ostaci jesetre. Nađeni su strugač na bilateralno retuširanom debelom sečivu, malo sečivo i fragment marginalno retuširane lamele. Sloj je datovan u širok vre- menski raspon između 30.000 i 36.000 14C BP (41.300–34.500 cal BP), s tim što je za kosti sa vidljivim tragovima ureza od alatki ustanovljena starost od 34.200 ± 550 14C BP i 33.450 ± 500 14C BP (Borić et al. 2012).

Baranica U obližnjoj Baranici, lociranoj na desnoj obali Trgoviškog Timoka, potvr- đena je slična situacija. U sloju 4a/4b, datovanom u 35.780 ± 320 14C BP, nađena su dva veća i tri manja odbitka, zatim tri sečiva (uključujući i fragment rejuvena- cionog sečiva), strugač na retuširanom debelom sečivu i atipičan čunasti strugač na masivnom retuširanom odbitku. U sloju 2, datovanom u 23.520 ± 110 14C BP, konstatovana su samo tri artefakta: lateralno retuširana postruška, neretuširano sečivo i lamela. Različite sirovine od kojih su napravljeni artefakti i činjenica da je oruđe u pećinu doneto u gotovoj formi svedoče o tome da je pećina korišćena kao tranzitna stanica. Kosti mesoždera (naročito hijene) nađene su u velikom broju, a prikupljene su i kosti nosoroga (Coelodonta antiquitatis), bovida (Bos/ Bison), cervida (Cervus elaphus, Megaloceros), kaprina (Capra ibex, Rupicapra rupicapra), ekvida (Equus ferus, Equus hydruntinus) i pećinskog lava (Pant- hera spelaea) (Димитријевић 1997; Dimirijević 2011). Analiza mikrofaune je pokazala da u sloju 2 preovlađuju ostaci hladnodobnih, stepskih vrsta glodara (Bogićević et al. 2011).

Ponišavlje

Donja pećina U Sićevačkoj klisuri, blizu Ostrovice, nedavno je otkrivena pećina, privremeno označena kao Donja pećina, koja bi mogla da odgovara za sada ne- identifikovanoj Velikoj Vranovici, koju pominju Jovanović (Јовановић1891) i Žujović (Жујовић 1893). Na ulazu u pećinu otvorena je sonda dimenzija 2 x 2

86 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU m, u kojoj je konstatovan pleistocenski sloj sa većim brojem okresanih artefakata (Kuhn et al. in press). Preovlađuju neretuširana sečiva i lamele (43 primerka), dok su među retuširanim alatkama potvrđeni strugač, strugač-ubadač i sečivo sa retuširanim prelomom. Na većini lamela uočen je uvrnut (twisted) profil, kakav su imala samo četiri sečiva. U sloju je nađeno svega nekoliko loše očuvanih fragmenata kostiju.

Pešturina U sloju 2 Pešturine je do 2011. godine prikupljeno stotinak okresanih artefakata (Михаиловић, Милошевић 2012). Jezgra nisu nađena, a sečiva su po broju gotovo izjednačena sa odbicima. Alatke su zastupljene sa oko 30%, što ukazuje na privremeno naseljavanje. Većina artefakata je napravljena od kalcedona i kvalitetnog kremena bež i smeđe boje. Među retuširanim artefaktima preovlađuje oruđe sa hrptom: mikrolamele sa pravim hrptom, fragmenti oruđa sa hrptom i mikrolitski bilateralno retuširan šiljak. Manje su zastupljena retuši- rana sečiva, zatim retuširani odbici, oruđe sa retuširanim prelomom, ubadači i postruške, dok su dleta, oljušteni komadi, nazupčane alatke i kombinovano oru- đe (strugač-šiljak) predstavljeni sa po jednim primerkom. Životinjske kosti su brojne, ali veoma fragmentovane. Identifikovani su ostaci divljeg govečeta (Bos primigenius), konja (Equus sp.), jelena (Cervus elaphus), kozoroga (Capra ibex) i vuka (Canis lupus).

Pomoravlje

Velika pećina Velika pećina se nalazi desetak metara iznad nivoa Crne reke (pritoke Ti- snice) i sastoji se od plitkog ulaznog dela i pećinskih kanala u unutrašnjosti. U ulaznom delu otvorena je sonda 2,5 x 2 m, u kojoj su slojevi istraženi do dubine od oko 2 m (Kuhn et al. in press). U pleistocenskim slojevima 2 i 3 nađeni su ostaci pleistocenske faune i okresani artefakti, koji su najbrojniji na nivou vatri- šta u geološkom sloju 3. Među alatkama se javljaju neretuširana sečiva, lamele i odbici, retuširano zašiljeno sečivo, nekoliko strmo retuširanih lamela sa pravim hrptom i dva gravetijenska šiljka. U ostacima faune preovlađuju kosti ptica i malih životinja (zeca, kune i glodara), dok se kosti krupnih životinja (Bos/Bison, Capra ibex, Cervus elaphus) javljaju pretežno u sloju 3.

87 Dušan Mihailović

Mirilovska pećina Mirilovska pećina je locirana nedaleko od naselja Senja, oko 70 m iznad obale Ravanice. U sondi dimenzija 2 x 6 m ispitano je šest geoloških slojeva, od kojih su gornja tri holocenske starosti. U sloju 6 nađeni su proksimalni fragment neretuširanog sečiva, polustrmo retuširana lamela sa pravim hrptom i pljosnati koštani šiljak (Михаиловић et al. 1997). Pleistocenskoj fauni pripadaju ostaci pećinskog medveda (Ursus spelaeus), divokoze (Rupicapra rupicapra), kozoroga (Capra ibex) i drugih vrsta životinja.

Sliv Kolubare

Šalitrena pećina Ukupna debljina gornjopaleolitskih slojeva (3–5) u Šalitrenoj pećini nije veća od 50 cm. U sloju 5, koji je opredeljen u orinjasijen, do sada je prikupljeno oko 2.000, a u gravetijenskom sloju 4 više od 10.000 artefakata. U sloju 3, koji takođe sadrži gravetijensku industriju, konstatovano je nekoliko stotina nalaza (Mihailović, Mihailović 2007; Mihailović, B. 2008; Mихаиловић 2013). Anali- ze okresanih artefakata i životinjskih kostiju su u toku, tako da za sada raspolaže- mo samo preliminarnim informacijama o karakteru industrije iz gravetijenskog i orinjasijenskog sloja. U sloju 5, koji je radiometrijski datovan u period pre 31 hiljadu godina, konstatovana su najmanje dva vatrišta, a nađene su i perle od ljuštura dentalijuma, fragmenti koštanih alatki i grumenje okera. U skupu preovlađuju artefakti od sivog nekvalitetnog kremena iz obližnjih ležišta, ali su prisutne i alatke od kvalitetnog kremena, koji je verovatno transportovan sa veće udaljenosti. Za industriju su karakteristični čunasti strugači i dleta, od kojih bar neki primerci predstavljaju jezgra za mikrolamele. Struktura skupova arefakata iz različitih sondi se razlikuje. Artefakti od nekvalitetnih sirovina i jezgra su prisutniji u ulaznom delu pećine, dok se u sondi u unutrašnjosti pećine javljaju i alatke na sečivima nešto većih dimenzija. Sloj 4 je u period pre 24–25 hiljada godina datovan sa više 14C datuma (Михаиловић 2013). U njemu su, osim okresanih artefakata (sl. 23a, b), na- đeni fragmenti koštanih alatki, pigmenti i perla od dentalijuma. Ceo sloj, čija debljina nije veća od desetak centimetara, intenzivno je obojen česticama gari. Preliminarne analize su pokazale da su za izradu oruđa korišćene različite vrste kvalitetnog kremena, ali i magnezit iz obližnjih ležišta. Javljaju se masivna jed-

88 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

Sl. 23a. Gravetijenski artefakti iz Šalitrene pećine

89 Dušan Mihailović

Sl. 23b. Gravetijenski artefakti iz Šalitrene pećine

90 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU noplatformna jezgra, dvoplatformna prizmatična jezgra, jezgra dletastog tipa i jezgra za mikrolamele. Među dletima su zastupljena dleta na prelomu i diedarska dleta, kao i ugaona i čunasta dleta. Kod strugača se javljaju primerci izrađeni na lateralno ili bilateralno polustrmo retuširanim sečivima, njuškasti strugači na sečivima, stru- gači na odbicima većim od 25 mm, lepezasti strugači i dvojni strugači. Nađena su i zašiljena sečiva, lateralno ili bilateralno retuširana uzdignutim retušem. Po- struške, probojci, oljušteni komadi, nazupčano i jamičasto oruđe nisu posebno karakteristični. Veoma su brojni različiti tipovi kombinovanog oruđa: strugači- šiljci, strugači-dleta i šiljci-dleta. Konstatovan je i jedan projektil tipa flechette, koji je na jednoj ivici retuširan inverznim, a na drugoj naizmeničnim polustrmim retušem. Strmo retuširano oruđe je veoma brojno i raznovrsno, a nađeni su i strmo retuširani šiljci nešto većih dimenzija, sa retuširanom bazom, kao i lateralno i bilateralno retuširane lamele i mikrolamele, koje su na vrhu i pri bazi stanjene plitkim površinskim retušem. Potvrđeni su i atipični kolenasti šiljci i dvojno oru- đe na prelomu (nalik na pravougaonike), koje je na užim krajevima retuširano inverznim marginalnim, a na jednoj ili obe ivice polustrmim i dubokim retušem. Iako još uvek ne raspolažemo statističkim podacima, čini se da je struktura skupa artefakata iz sloja 3 veoma drugačija. U njemu nema oruđa sa dvojnim retuširanim prelomom i hrptom, ni mnogih drugih tipova oruđa iz sloja 4. Potvr- đeni su samo obični strmo retuširani šiljci i lamele, strugači na malim odbicima i druge, ne toliko karakteristične alatke. Treba ipak pomenuti da je ovo samo preliminarni zaključak i da će ove dve zbirke moći detaljno da se uporede tek po okončanju analize materijala.

Sliv Zapadne Morave

Hadži Prodanova pećina U jugozapadnoj Srbiji je gornji paleolit potvrđen samo u Hadži Prodano- voj pećini. Na ovom lokalitetu, pri vrhu pleistocenske sekvence (sloj 2), nađeni su malobrojni okresani artefakti. Uz neretuširana sečiva i odbitke, konstatovane su i lamele sa pravim retuširanim hrptom, kao i oruđe sa retuširanim prelomom i jedno zašiljeno, bilateralno retuširano sečivo. U sloju se javljaju ostaci kozoroga i divokoze, jelena i zeca. Među mesožderima preovlađuju kosti pećinskog medveda, a nađene su i kosti vuka (Milošević 2010).

91 Dušan Mihailović

Crna Gora

Mališina stijena U Mališinoj stijeni, u slojevima 2, 3b1 i 3b2, prikupljeni su brojni nalazi iz kasnog gornjeg paleolita, sa lamelama sa pravim hrptom, i strugačima i dletima izrađenim na sečivima i odbicima (Радовановић 1986b) (sl. 24a). U sloju 2 su, između ostalog, nađene lamele sa lučnim hrptom, strugači na kratkim sečivima i kolenasta sečiva. Sloj 3b1 datovan je u 13.780 ± 140 14C BP (Hedges et al. 1990).

Sl. 24a. Epigravetijenski artefakti iz Mališine stijene: retuširano oruđe iz slojeva 3b1 (1-16) i 2 (21-33)

92 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

U gornjopaleolitskim slojevima su konstatovana vatrišta i jasno izdiferencirane zone aktivnosti. Na osnovu prostorne distribucije kostiju i artefakata u južnoj sondi, pretpostavlja se da su se pored centralnog vatrišta (na kome se možda i kuvalo) obavljale razne aktivnosti, a naročito izrada oruđa (Радовановић 1986b, 71). S druge strane, prostor oko vatrišta u zapadnoj sondi, gde je zabeležena koncentracija strmo retuširanih artefakata, verovatno je služio za neke specijalizo- vane delatnosti. Pored zida potkapine uočena je zona sa odbačenim materijalom (tzv. toss zone). Osteološki materijal u gornjopaleolitskim slojevima je veoma usitnjen, tako da su nađena svega tri fragmenta veća od 5 cm (Bogićević, Dimitrijević 2004). Identifikovani su samo ostaci kanida (Canis sp.), srndaća (Capreolus capreolus), jelena (Cervus elaphus) i lasice (Mustela nivalis) iz sloja 2, kao i razli- čitih vrsta ptica i riba, za koje nije jasno da li su lovljene ili su u pećinu dospele kao plen sitnih mesoždera.

Medena stijena Medena stijena se nalazi približno 1 km uzvodno od Mališine stijene, a smeštena je na desnoj obali Ćehotine (Mihailović 1996). Istražena je na površini od 54 m2 , do dubine od 4,5 m. U stratigrafiji potkapine izdvojeno je šest gornjopaleolitskih slojeva. Najviše nalaza prikupljeno je u slojevima VI i V (više od 4.000 artefakata), dok je u donjim slojevima konstatovano 100–350 artefakata po sloju. U celini posmatrano, povećanje broja artefakata i životinjskih kostiju u gornjim slojevima (u kojima su evidentirana i vatrišta) jasno ukazuje na pojačan intenzitet naseljavanja pećine u poznoj fazi. Struktura skupova artefakata u svim slojevima je približno ista, pa ćemo njihove karakteristike predstaviti zbirno (tabela 3a). Među sirovinama preovla- đuje sivi, zeleni i crveni jaspis, nabavljan iz obližnjih ležišta, dok se artefakti od kalcedona i nešto kvalitetnijeg crvenog jaspisa javljaju samo u donjim slojevima (X i IX). Jezgra su u svim skupovima zastupljena sa najviše 5%, osim u sloju X, gde se javljaju sa 11%. Učešće neretuširanih sečiva varira između 25,9% i 30,2%, odbitaka između 33,6% i 44,1%, a oruđa između 15,8% i 22,1%. Uočava se tendencija povećanja prisustva nekvalitetnih sirovina i odbitaka koji su od njih napravljeni. Prejezgra su zastupljena u gotovo svim slojevima, a najviše u sloju V. Uglavnom su amorfna, s tim što su u sloju VI konstatovana i prejezgra sa bila- teralnom i laterotransverzalnom preparacijom, a u sloju V facijalno pripremljeni komadi. Među jezgrima preovlađuju jednoplatformna jezgra za lamele i mikro-

93 Dušan Mihailović lamele, a javljaju se i jezgra izmenjene orijentacije, sa dve površine odbijanja. Bipolarna jezgra su nađena samo u slojevima VII–V, a najbrojnija su u sloju VI.

X IX VIII VII VI V (164) (96) (244) (221) (1575) (1242) n. 18 5 8 4 39 37 jezgra % 11.0 5.2 3.3 1.8 2.5 3.0 n. 43 29 408 379 sečiva 72 29.5 65 29.4 % 26.2 30.2 25.9 30.5 n. 57 39 694 525 odbici 82 33.6 92 41.6 % 34.7 40.6 44.1 42.3 rejuvenacioni n. 5 83 54 3 3.1 12 4.9 12 5.4 odbici % 3.0 5.3 4.3 n. 11 4 37 37 otpaci 1 1.0 14 5.7 % 6.7 1.8 2.3 3.0 retuširano n. 26 19 307 210 54 22.1 44 19.9 oruđe % 15.8 19.8 19.5 16.9 proizvodi n. 4 0 2 0 7 0 sekundarne % 2.4 0.0 0.8 0.0 0.4 0.0 modifikacije

Tabela 3a. Struktura osnovnih kategorija artefakata iz epigravetijenskih slojeva Medene stijene

Analiza proizvoda okresivanja je pokazala da se sečiva većih dimenzija javljaju samo u donjim slojevima, a mikrolamele (sečiva do 2,5 cm dužine) samo u slojevima VI i V. U sloju V su najbrojnije uske lamele i mikrolamele (čija je dužina više od tri puta veća od širine), koje su među sečivima ukupno zastupljene sa 26,6%. Odbici i sečiva sa paralelnim negativima su najbrojniji u donjim slojevima, dok u gornjim njihovo učešće opada. Nasuprot tome, zastupljenost primeraka sa korteksom raste u gornjim slojevima, a isti je slučaj i sa kortikalnom platformom udara kod odbitaka. Sve to ukazuje na povećanu radioničku delatnost u poznoj fazi, o čemu svedoči i znatno veći broj opiljaka (odbitaka do 15 mm dužine). U strukturi oruđa iz gornjopaleolitskih slojeva Medene stijene, strugači gotovo uvek preovlađuju, sa 16,7–29,5% (tabela 3b). U odnosu na njih, dleta su uglavnom upola manje zastupljena, a procenat njihovog učešća kreće se u rasponu od 10,4 do 15,4%. Retuširana sečiva i jamičasto oruđe su brojniji u donjim slojevima, s tim što prisustvo sečiva kontinuirano opada: sa 11,5%, u sloju X, na samo 1,9%, u sloju V. Nasuprot tome, nazupčane alatke se uopšte ne javljaju u donjim slojevima, dok su u sloju V zastupljene sa 7,6%.

94 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

Sl. 24b. Epigravetijenski artefakti iz Medene stijene: retuširano oruđe iz slojeva X (2-5), IX (1), VIII (6-11), VI (12-16); V (17-23)

95 Dušan Mihailović

X IX VIII VII VI V IV

(26) (19) (54) (44) (307) (210) (85) n. 4 2 6 6 32 20 4 dleta % 15.4 10.5 11.1 13.6 10.4 9.5 4.7 n. 5 4 9 13 68 39 22 strugači % 19.2 21.0 16.7 29.5 22.1 18.6 25.9 n. 3 2 4 3 16 4 7 retuširana sečiva % 11.5 10.5 7.4 6.8 5.2 1.9 8.2 n. 2 0 0 1 6 6 6 postruške % 7.7 0.0 0.0 2.3 1.9 2.8 7.0 n. 0 3 4 0 10 6 19 retuširani odbici % 0.0 15.8 7.4 0.0 3.2 2.8 22.3 n. 1 0 0 2 7 4 0 strugalice % 3.8 0.0 0.0 4.5 2.3 1.9 0.0 n. 1 1 0 3 9 4 4 probojci % 3.8 5.3 0.0 6.8 2.9 1.9 4.7 n. 0 0 2 0 13 16 4 nazupčano oruđe % 0.0 0.0 3.7 0.0 4.2 7.6 4.7 n. 2 4 7 2 24 10 3 jamičasto oruđe % 7.7 21.0 13.0 4.5 7.8 4.8 3.5 n. 0 0 1 0 4 4 5 oljušteni komadi % 0.0 0.0 1.8 0.0 1.3 1.9 5.9 oruđe sa retuširanim n. 4 2 6 3 8 9 3 prelomom % 15.4 10.5 11.1 6.8 2.6 4.3 3.5 šiljci i lamele sa n. 3 0 10 2 28 35 0 hrptom % 11.5 0.0 18.5 4.5 9.5 21.0 0.0 fragmenti oruđa sa n. 1 0 2 3 31 23 0 hrptom % 3.8 0.0 3.7 6.8 10.1 10.9 0.0 oruđe sa retuširanim n. 0 0 0 1 18 22 0 prelomom i hrptom % 0.0 0.0 0.0 2.3 5.9 10.5 0.0 n. 0 0 0 1 4 2 0 segmenti % 0.0 0.0 0.0 2.3 1.3 0.9 0.0 n. 0 0 0 0 13 4 0 trouglovi % 0.0 0.0 0.0 0.0 4.2 1.9 0.0 n. 0 0 0 0 0 0 3 trapezi % 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 3.5 n. 0 0 2 1 8 2 0 atipični mikroliti % 0.0 0.0 3.7 2.3 2.6 0.9 0.0 n. 0 0 0 0 2 0 0 kombinovano oruđe % 0.0 0.0 0.0 0.0 0.6 0.0 0.0 n. 0 1 3 6 0 5 fragmenti oruđa 1 5.3 % 0.0 1.8 6.8 1.9 0.0 5.9

Tabela 3b. Struktura oruđa iz epigravetijenskih slojeva Medene stijene

U donjim slojevima, procenat učešća oruđa sa strmo retuširanim prelomom je veći nego oruđa sa hrptom (uključujući i oruđe sa retuširanim prelomom i hrptom), dok ukupna zastupljenost oruđa sa hrptom raste sa 15,4%, u sloju X, na čak 41,9%, u sloju V. U sloju VI je 91,5% oruđa izrađeno na lamelama do 10 mm širine, a u sloju V čak 97,7%. Geometrijsko oruđe (segmenti) i atipično oru- đe sa retuširanim prelomom i hrptom sporadično se javljaju već u sloju VII, ali veće prisustvo i tipološku izdiferenciranost dostižu tek u slojevima VI i V. Oruđe sa retuširanim prelomom i hrptom najbrojnije je u sloju V (10,9%), a geometrijsko oruđe u sloju VI (ukupno 8,1%). 96 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

Analiza atributa je pokazala da donje slojeve nalazišta (X i IX, a delimično i VIII) karakterišu dleta na debelim odbicima ili sečivima (na prelomu, na retušu i diedarska), čunasti i njuškasti strugači na odbicima ili rejuvenacionim sečivi- ma, lepezasti strugači, lateralno ili bilateralno retuširani dubokim i uzdignutim retušem, oruđe sa retuširanim prelomom na sečivima i lamele i šiljci sa pravim hrptom. U slojevima VII–V (sl. 24b) preovlađuju dleta na prelomu i retuširanom prelomu, kratki strugači na odbicima, oruđe sa strmo retuširanim hrptom, lamele i šiljci sa lučnim i pravim hrptom i geometrijsko oruđe (segmenti i trouglovi). Tendencija mikrolitizacije i diverzifikacije oruđa najuočljivija je kod strugača i strmo retuširanog oruđa, a vrhunac dostiže u sloju V. U ovom sloju, gotovo polo- vina strugača na odbicima (44,4%, računajući i kružne) izrađena je na odbicima do 15 mm dužine, a konstatovane su i hipermikrolitske lamele sa hrptom, široke svega 2–3 mm. Šiljci i lamele sa lučnim hrptom se javljaju tek od sloja VII, dok

Sl. 25. Prostorna distribucija artefakata u sloju VI Medene stijene: količina nalaza (1); zastupljenost jezgara, rejuvenacionih odbitaka i otpadaka (2); zastupljenost retuširanog oruđa (3); indeks koji izražava odnos plitko i polustrmo retuširanog oruđa i strmo retuširanih artefakata (4)

97 Dušan Mihailović sloj VI odlikuju lučni šiljci nalik na segmente i šiljci i lamele sa retuširanom bazom. Lučne segmente srednje izduženosti, karakteristične za sloj VI, u sloju V smenjuju primerci sa nepravilnim lučnim hrptom. Izduženi i asimetrični trouglovi prisutni su u oba gornja sloja (VI i V), a kratki i simetrični primerci samo u sloju VI. Ostaci faune su veoma fragmentovani, pa ni za jednu vrstu nije utvrđen minimalni broj individua veći od jedan. Kosti konja su nađene samo u sloju X, a bizona u sloju IX. Najveći broj ostataka jelena konstatovan je u sloju VIII, dok slojeve VI i V odlikuje nešto veće prisustvo kostiju i zuba kozoroga (Dimitrijević 1996). Prostorna analiza nalaza iz slojeva VI i V omogućila je izdvajanje nekoliko zona aktivnosti u unutrašnjosti potkapine. U sloju VI, neposredno uz velike stene u dnu potkapine, konstatovana je zona sa najviše nalaza, u kojoj je potvr- đena najveća koncentracija strmo retuširanih artefakata i ostataka faune (sl. 25). Stoga se može pretpostaviti da je ova površina, osim za ishranu, o kojoj svedoči veliki broj usitnjenih, odnosno „ispuštenih” kostiju (drop zone), korišćena i za prepravku lovnih projektila. Ispred nje se nalazila zona bez nalaza, ali sa velikom koncentracijom gari, mada ne i pravim vatrištem. Radioničke zone su konstatovane na periferiji nastanjenog prostora. Jedna od njih, sa koncentracijom jezgara od kvalitetnijeg kremena, odbačenih u razvijenoj fazi eksploatacije, nalazila se uz sam unutrašnji zid potkapine, dok je druga, sa jezgrima odbačenim u početnoj fazi i krupnim životinjskim kostima, uočena na granici natkrivenog dela potkapine. U samim uglovima naseljavanog prostora, pored unutrašnjeg zida potkapine, konstatovane su dve zone sa relativno malo nalaza. U njima je nešto veća zastupljenost retuširanih alatki, među kojima preovlađuju nemikrolitske kategorije oruđa (dleta, strugači i dr.). Verovatno su na tim mestima obavljane delatnosti povezane sa obradom različitih materijala (kosti, kože i drveta).

Trebački krš Trebački krš je plitka potkapina na levoj obali Lima, nedaleko od Berana. Sadrži tri sloja (II, Ib i Ia), od kojih je samo sloj II, na osnovu analiza polena i faune, opredeljen u pleistocen. U skupu iz ovog sloja, koji broji oko 250 artefakata, preovlađuju nalazi od kvalitetnih sirovina – kalcedona i crvenog jaspisa (Đuričić 1996; Mihailović 1998; Mihailović 2009). Jezgra su zastupljena sa 4,3%, sečiva sa 31%, odbici sa 34,8%, rejuvenacioni odbici sa 2,5%, otpaci sa 0,6%, retuširano oruđe sa 25,5%, a proizvodi sekundarne modifikacije (odbici dleta itd.) sa 1,2%.

98 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

Među alatkama preovlađuju strugači, i šiljci i lamele sa hrptom (po 19,5%), a dobro je zastupljeno i jamičasto oruđe (14,6%). Ostali tipovi su prisutni u znatno manjem procentu. Strugači su uglavnom mikrolitskih dimenzija, dok se među strmo retuširanim alatkama javljaju šiljci i lamele sa pravim i lučnim hrptom. Od geometrijskih mikrolita konstatovan je samo jedan atipičan segment. Analize polena i faune ukazuju na to da je sloj formiran u vreme kada je u okruženju bila razvijena stepska vegetacija (Николић 1992; Dimitrijević 1999). U potkapini su nađeni ostaci kozoroga (Capra ibex), divokoze (Rupicapra rupicapra) i mrmota (Marmota marmota).

Crvena stijena Srednjopaleolitske slojeve u Crvenoj stijeni prekriva sloj XI, koji se sastoji od tzv. CI (Campagnian Ignimbrite) tefre, za koju je pouzdano ustanovljeno da potiče od erupcije vulkana u Flegrejskim poljima (Campi Flegrei) zapadno od Napulja, pre 34,8–34,7 hiljada godina 14C BP ili pre 39,5 hiljada kalendarskih godina (Morley, Woodward 2011). Neki autori smatraju da je ta erupcija imala katastrofalne posledice i da je mogla da doprinese izumiranju neandertalaca (Fe- dele et al. 2002; Giaccio et al. 2008; Fitzsimmons et al. 2014). Iznad tefre je akumuliran sloj X, čija ukupna debljina dostiže 2,5 m. U njemu su nađeni ostaci stepske faune (Rakovec 1958; Малез 1975): alpskog zeca (Lepus timidus), snežnog miša (Microtus nivalis), mrmota (Marmota marmota) i drugih glodara. Od krupne i srednjekrupne faune zastupljeni su: jelen (Cervus elaphus), tur ili bizon (Bos/Bison), kozorog (Capra ibex), srndać (Capreolus capreolus) i divlja svinja (Sus scrofa). Sloj X je podeljen na četiri horizonta (Xd–Xa), u kojima je nađeno ukupno 199 artefakata (Benac, Brodar 1958; Mihailović 1998). Industrija se donekle razlikuje od one u gornjim slojevima (IX–V). U njoj su nešto više zastupljeni retuširano oruđe (31,6%), sečiva (16,1%) i rejuvenacioni odbici (4%), dok je učešće odbitaka srazmerno manje (37,7%). Sirovine korišćene za okresivanje su malo kvalitetnije, a među njima se javlja i veoma kvalitetan kremen bele boje, koga nema u drugim slojevima. Među jezgrima preovlađuju jednoplatformna jezgra za sečiva i lamele, a prisutna su i dvoplatformna jezgra, jezgra izmenjene orijentacije i bipolarna jezgra. Po broju, dleta su skoro izjednačena sa strugačima (15,6% naspram 17,2%), dok se oruđe sa hrptom javlja u sličnom procentu kao u sloju IX (7,8% napram 6,9%). U horizontu Xd nađeni su: diedarsko dleto na debelom odbitku, makro- litski strugač na debelom odbitku i sečiva retuširana polustrmim retušem, a u

99 Dušan Mihailović horizontu Xc različiti tipovi dleta (ugaona, na prelomu, na retuširanom prelomu), i lamele i šiljci retuširani strmim i polustrmim marginalnim retušem. U horizontu Xb nije bilo karakterističnih artefakata, dok su u horizontu Xa konstatovana dva strugača na nešto širim sečivima, retuširanim uzdignutim retušem, zatim bilateralno uzdignuto retuširano sečivo i jedan strmo retuširani šiljak sa polomljenim vrhom. U materijalu prikupljenom 1956. godine, koji verovatno potiče iz sloja X, uočena su tri čunasta dleta sa višestrukim negativima, kao i jedan atipičan, strmo retuširani artefakt. Kompleks slojeva IX–V razlikuje se od sloja X po sedimentološkim karakteristikama i karakteru ostataka. U sloju IX i dalje su prisutni ostaci hladnodobnih vrsta životinja: alpski vuk (Cuon alpinus), mrmot (Marmota marmota), alpski zec (Lepus timidus), kozorog (Capra ibex) i žutokljuni labud (Cygnus cygnus), koji su nađeni zajedno sa kostima jelena, govečeta/bizona i divlje svinje. U sloju VIII više nema hladnodobnih vrsta, a javljaju se ostaci bovida (Bos/ Bison), cervida (Cervus sp., Capreolus capreolus) i divlje svinje (Sus scrofa); u sloju VII su prisutni samo ostaci mrmota i cervida, u sloju VI cervida, a u sloju V evropskog i snežnog zeca (Lepus timidus varronis, Lepus europaeus), jazavca (Meles meles), divlje svinje i jelena.

X IX VIII VII VI V (199) (853) (1085) (360) (625) (2418) n. 11 37 57 13 26 124 jezgra % 5,5 4,3 5,2 3,6 4,2 5,1 n. 8 19 22 6 5 7 rejuv. odbici % 4,0 2,2 2,0 1,7 0,8 0,3 n. 9 80 97 18 31 83 otpaci % 4,5 9,4 8,9 5,0 5,0 3,4 n. 75 499 618 231 442 1801 odbici % 37,7 58,5 56,9 64,2 70,7 74,5 n. 32 98 119 57 61 158 sečiva % 16,1 11,5 11,0 15,8 9,8 6,5 n. 63 117 170 33 59 245 retuš. oruđe % 31,6 13,7 15,7 9,2 9,4 10,1 proizvodi sekundarne n. 1 3 2 2 1 0 modifikacije oruđa % 0,5 0,3 0,2 0,5 0,2 0,0

Tabela 4a. Struktura osnovnih kategorija artefakata iz gornjopaleolitskih slojeva Crvene stijene

100 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

Analiza mineralnih sirovina je pokazala da u većini slojeva preovlađuje nekvalitetan sivi ili braon rožnac, koji je verovatno nabavljan u neposrednoj blizini. Crni kremen, koji možda potiče sa veće udaljenosti, nešto je zastupljeniji (9,1–11,1%) u slojevima X–VIII. Od sloja X može se pratiti gotovo kontinuirano opadanje prisustva artefakata od jaspisa i providnog kremena, kao i porast učešća nalaza od nekvalitetnog mat kremena i sivobež rožnaca. Generalnu strukturu artefakata iz slojeva IX–V karakteriše veliki procenat učešća odbitaka (56,9–74,5%) i otpadaka (uglavnom između 5% i 10%), a relativno malo prisustvo jezgara (3,6–5,1%) i sečiva (ne više od 16,1%). Reju- venacioni odbici i oruđe se takođe javljaju u nešto manjem procentu (4%, odnosno 16%), dok su odbici veoma brojni, sa tendencijom povećanja zastupljenosti (tabela 4a). U slojevima IX i VIII su nađena prejezgra sa latero-transverzalnom i bi- facijalnom preparacijom, a započinje i tendencija promene smera odbijanja, o čemu svedoče jezgra sa izmenjenom orijentacijom. U svim slojevima su najbrojnija jednoplatformna jezgra, dok su za gornje slojeve karakteristična bipolarna, nepravilna i diskoidna jezgra. Zanimljivo je da iz ovih slojeva potiču i jezgra za mikrolamele, kojih inače nema mnogo jer sediment nije prosejavan. Loš kvalitet sirovine verovatno je uticao na to da se u skupovima javlja pri- bližno ujednačena struktura dorsalne strane i platforme udara na sečivima i odbicima. Kod sečiva preovlađuju primerci sa paralelnim negativima, a kod odbitaka primerci sa raznosmernim negativima. Odbici sa tragovima korteksa zastupljeni su u rasponu od 23,2% do 33,6%. Strugači preovlađuju u strukturi oruđa u svim skupovima (15,2–32,7%), a dleta su česta samo u sloju VIII (više od 10%) (tabela 4b). Nazupčano i jamiča- sto oruđe je najbrojnije u slojevima VII–VI (27–29%), a oruđe sa hrptom u sloju VI (ukupno 18,4%). Geometrijsko oruđe (segmenti i trouglovi) se javlja samo u slojevima VII–V. Kratki strugači na veoma malim odbicima (manjim od 2,5 cm) preovlađuju od sloja IX, a ovaj sloj, kao i VIII, odlikuje i prisustvo primeraka na čijoj se ventralnoj strani uočavaju tragovi stanjivanja: tom tehnikom je modifikovan čak 21% strugača iz sloja IX. Kružni strugači su nađeni u sloju IX, u sloju VIII ih nema, a ponovo se javljaju u slojevima VI i V. Kada je u pitanju strmo retuširano oruđe, treba pomenuti da su u sloju IX nađeni šiljci nešto većih dimenzija (jedan kolenasti i jedan lučni), ali i to da su za ovaj sloj, kao i za sloj VIII, pre svega karakteristični kratki, strmo retuširani šiljci sa vrhom u osi oruđa, izrađeni na proksimalnom kraju sečiva, kao i izra- zito lučni kratki šiljci sa hrptom. Tendencija povećanja broja šiljaka i lamela sa

101 Dušan Mihailović lučnim hrptom je u slojevima VII–V veoma izražena. Procentualno učešće oruđa sa hrptom u slojevima VII i VI, međutim, naglo opada (najpre na 9%, a zatim na samo 1,7%), dok se u sloju V ova kategorija oruđa više ne javlja.

X IX VIII VII VI V (64) (116) (168) (33) (59) (245) dleta n 10 6 18 0 2 7 % 15,6 5,2 10,7 0,0 3,4 2,8 strugači n 11 38 25 6 9 72 % 17,2 32,7 14,9 18,2 15,2 29,4 n 8 9 6 5 2 18 retuš. sečiva % 12,5 7,7 3,6 15,2 3,4 7,3 postruške n 3 9 13 2 7 12 % 4,7 7,7 7,7 6,1 11,9 4,9 n 2 3 15 1 10 50 retuš. odbici % 3,1 2,6 8,9 3,0 16,9 20,4 strugalice n 3 3 4 1 0 5 % 4,7 2,6 2,4 3,0 0,0 2,0 ubadači n 5 9 12 5 4 7 % 7,8 7,7 7,1 15,2 6,8 2,8 n 2 6 9 4 6 26 nazupčano oruđe % 3,1 5,2 5,3 12,1 10,2 10,6 n 8 11 17 5 11 19 jamičasto oruđe % 12,5 9,5 10,1 15,2 18,6 7,7 n 0 6 5 0 3 11 oljušteni komadi % 0,0 5,2 3,0 0,0 5,1 4,5 n 5 6 3 1 2 11 oruđe sa retuš. prel. % 7,8 5,2 1,8 3,0 3,4 4,5 n 3 6 21 0 0 0 šiljci i lamele sa hrptom % 4,7 5,2 12,5 0,0 0,0 0,0 n 2 0 4 2 0 0 frg. oruđa sa hrptom % 3,1 0,0 2,4 6,1 0,0 0,0 oruđe sa ret. prelomom n 0 2 4 1 1 0 i hrptom % 0,0 1,7 2,4 3,0 1,7 0,0 n 0 1 3 0 0 0 segmenti % 0,0 0,9 1,8 0,0 0,0 0,0 n 0 0 4 0 0 0 trouglovi % 0,0 0,0 2,4 0,0 0,0 0,0 n 0 0 0 0 0 0 trapezi % 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 n 0 1 1 0 0 0 atip. geom. oruđe % 0,0 0,9 0,6 0,0 0,0 0,0 n 1 0 0 0 1 2 kombinovano oruđe % 1,6 0,0 0,0 0,0 1,7 0,8 n 1 0 4 0 1 5 fragmenti oruđa % 1,6 0,0 2,4 0,0 1,7 2,0 strugači/dleta 1,0 6,3 1,4 6:0 4,5 10,3 strug/dl. + supstrat 0,8 1,1 0,9 0,3 0,4 1,0 or. sa hrptom (%) 7,8 6,9 18,4 9,0 1,7 0,0 geometrijsko or. (%) 0,0 0,9 4,8 0,0 0,0 0,0 prave/lučne lamele sa hrptom 4:0 3:2 5:16 0:1 0:0 0:0 dugi/kratki strugači 3:7 2:36 4:21 0:6 1:8 8:64

Tabela 4b. Struktura oruđa iz gornjopaleolitskih slojeva Crvene stijene 102 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

U Crvenoj stijeni su nađene i malobrojne koštane alatke, koje se javljaju u svim slojevima. Uglavnom je reč o jednostavnim šilima izrađenim od rasce- pljenih dugih kostiju preživara, kod kojih je obrađen samo vrh. Konstatovana su samo tri projektila: u sloju VIII projektil sa zakošenom bazom, a u sloju V dva projektila, jedan izdužen, kome nedostaje vrh, a drugi sa kosom priglačanom bazom spatulastog oblika (Mihailović 1998).

Vrbička pećina Nakon sistematskog rekognosciranja pećina u zapadnom delu Crne Gore, obavljenog 2010–2011. godine, započet je projekat rekognosciranja pećinskih staništa na potesu od Nikšićkog polja do Durmitora. Tom prilikom su 2012. i 2013. godine sprovedena sondažna iskopavanja u Vrbičkoj pećini nedaleko od Nikšića (Cristiani 2012). U njoj su potvrđena dva epigravetijenska sloja, u kojima su konstatovani strmo retuširani šiljci i lamele, i noktasti strugači, a u donjem sloju i jedan kolenasti šiljak. Među ostacima faune preovlađuje mrmot (Marmota marmota), na čijim kostima su uočeni tragovi upotrebe oruđa, što ukazuje na to da su ove životinje lovljene.

Varijabilnost industrija

Gornjopaleolitska varijabilnost se nikada nije tretirala kao ozbiljan problem jer se gotovo podrazumevalo da prostorna i vremenska ograničenost gornjopaleolitskih industrija umnogome odražava kulturni identitet i „društvenu memoriju“ njihovih nosilaca, što se pretpostavlja i za neke srednjopaleolitske industrije (Richter 2000). To u nekim slučajevima nije isključeno, naročito kada su u pitanju regionalne pojave kod kojih se kulturne specifičnosti uočavaju i u drugim domenima. Kod dugotrajnih pojava to svakako nije slučaj. Orinjasijen, gravetijen i epigravetijen predstavljaju tehnološke fenomene koji su bili rasprostranjeni na ogromnom geografskom prostoru i koji su trajali hiljadama godina. Njihov nastanak obeležile su tehnološke inovacije koje su omogućile eksploata- ciju ranije nedostupnih ekoloških niša, čije je iskorišćavanje dovelo do značajnih promena u sistemu naseljavanja, načinu snabdevanja resursima i društvenoj or- ganizaciji paleolitskih zajednica.

103 Dušan Mihailović

Prelazne industrije Pitanje prelaznih industrija se u Bugarskoj nametnulo tokom prethodne decenije, u okviru rasprave o tome koji lokaliteti i koje industrije svedoče o najranijoj pojavi gornjeg paleolita u srednjoj i jugoistočnoj Evropi. Do pre petnae- stak godina se smatralo da je sloj 11 u Bačo Kiru stariji od 40 hiljada godina, da fragment ljudske vilice nađen u njemu pripada anatomski modernom čoveku, i da tzv. bačokirijen ima orinjakoidni karakter i da pripada samom početku gornjeg paleolita u Evropi (Kozłowski 1982). Sve tri tvrdnje kasnije su osporene. Najpre se pokazalo da je starost sloja 11 nešto manja (u proseku 36.471 ± 796 14C BP; v. Jöris et al. 2011), a da fosil sadrži mnoge neandertalske crte (Churchill, Smi- th 2000); zatim je sistematski dokazivano da industrije iz Bačo Kira (sloj 11) i Temnate dupke (sloj VI u sektoru II, sloj 4 u sektoru I) imaju veoma naglašene musterijenske odlike (Tsanova, Bordes 2003; Rigaud, Lucas 2006; Teyssandier 2007; 2008; Tsanova 2008). Izneta je i hipoteza da se proces transformacije levalua u gornjopaleolitsku tehnologiju okresivanja može pratiti od srednjopaleolitske industrije iz Samujlice II, preko tranzicione industrije iz sloja VI u sektoru II u Temnatoj dupki, do industrije iz sloja 4 u sektoru I sa istog lokaliteta (Tsanova 2012). Stiče se ipak utisak da je nova interpretacija tranzicionih industrija u Bu- garskoj pomalo nategnuta i da počiva na nesigurnim osnovama (Mihailović 2004). Stratigrafski položaj nalaza iz Samujlice II, iskopavane još 50-ih godina 20. veka, je krajnje nepouzdan, zbog čega je 80-ih godina obavljena „rekonstrukcija” skupova artefakata sa ovog lokaliteta (Sirakov 1983). S druge strane, čini se da se u osporavanju gornjopaleolitskog karaktera industrije iz sloja 11 Bačo Kira otišlo predaleko, jer se ne može poreći da se u njemu javljaju brojni gornjopaleolitski elementi: sečiva, lamele, strugači na sečivima i odbicima, pa čak i privesci od kosti i životinjskih zuba (Kozłowski et al. 1982). Pojave zabeležene u Bugarskoj nisu potvrđene u drugim delovima Balka- na, možda jedino u pećini Lakonis na Peloponezu, u kojoj su, u sloju inicijalnog gornjeg paleolita, levalua artefakti nađeni zajedno sa malobrojnim lamelama i čunastim strugačem, a konstatovan je i jedan zub neandertalca (Panagopoulou et al. 2004). Prikazani nalazi, međutim, ne deluju preterano ubedljivo (lamele nisu pravilne, a čunasti strugač nije tipičan), pa se o toj industriji još uvek ne može dati konačan sud. Slični su problemi i sa Vindijom u Hrvatskoj, gde su, u sloju G1, nađeni ostaci neandertalca (datovani u period pre 33 hiljade godina) zajedno sa okresanim alatkama i koštanim šiljcima gornjopaleolitskog tipa. Na osnovu toga je izneta pretpostavka da je došlo do svojevrsne akulturacije i da su zapravo

104 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU neandertalci nosioci gornjeg paleolita u ovom regionu (Karavanić, Smith 1998; Higham et al. 2006). Sa takvim tumačenjem se nije složilo više autora, pre svega zbog nedoumica u pogledu konteksta nalaza ostataka iz Vindije (Mellars 1999; Zilhao, d’Errico 1999). Kada su prelazne industrije u pitanju, treba pomenuti i pećinu Klisuru na Peloponezu, u kojoj je, u sloju V, potvrđena industrija ulucijenskog tipa. Ona predstavlja jedino svedočanstvo o ulucijenu u jugoistočnoj Evropi (Kaczanowska et al. 2010). Sloj je, na osnovu jednog 14C datuma, prvobitno opredeljen u period pre 40 hiljada godina, ali je validnost tog datuma kasnije dovedena u pitanje (Kuhn et al. 2010).

Protoorinjasijen i orinjasijen Poslednjih godina je redefinisan orinjasijen u srednjoj i jugoistočnoj Evro- pi. Industrije koje su svojevremeno svrstane u orinjasijen tipa Krems (Hahn 1977) sve češće se vezuju za protoorinjasijen i početnu fazu naseljavanja modernih ljudi u Evropi. Tako je industrija sa lokaliteta Tinkova u rumunskom Banatu opredeljena u protoorinjasijen (Teyssandier 2003; 2008; Zilhão 2006), dok je industrija iz sloja VII Kozarnike, koja sadrži brojne marginalno retuširane šiljke i lamele difur pravog profila, dovedena u vezu sa protoorinjasijenom zapadne Evrope, ahmarijenom Bliskog istoka i baradostijenom Zagrosa (Tsanova 2008). Novija istraživanja i analize su, međutim, pokazale da se u Tinkovi, uz protoorinjasijenske elemente, javljaju i elementi klasičnog ranog orinjasijena (čunasta jezgra i lamele pseudodifur uvrnutog profila), koji su još zastupljeniji na obližnjim nalazištima: na Košavi, kao i u sloju 3 Romanešti–Dumbravice, za koji je OSL tehnikom utvrđena kalendarska starost u rasponu od 45,1 ± 4,9 do 35,5 ± 3,9 hiljada godina (Sitlivy et al. 2012a; 2012b). Slična situacija je potvrđena i u srpskom delu Banata. Elementi Krems (ili proto) orinjasijena preovlađuju na Crvenki, a elementi tipičnog, odnosno ranog orinjasijena na Atu. Zbog toga je još ranije izneta pretpostavka da su razlike između ova dva facijesa možda više funkcionalnog nego kulturnog karaktera, a ukazano je i na mogućnost da tipični orinjasijen na Atu stratigrafski prethodi pojavi Krems orinjasijena na Crvenki (Михаиловић 1992а). Datumi za lokalitete u gornjem Podunavlju (Gajsenklesterle, Vilendorf II, sloj 3) su, bez obzira na nedoumice (Banks et al. 2013; Higham et al. 2013), po- tvrdili da je rani orinjasijen u srednjoj Evropi star najmanje 36–40 hiljada godina i da hronološki verovatno prethodi protoorinjasijenu. Sve to pokazuje da status protoorinasijena u srednjoj i istočnoj Evropi, koji i dalje počiva na (prikupljenoj)

105 Dušan Mihailović kolekciji sa lokaliteta Krems–Hundštajg u Austiji, još uvek nije jasan i da je povezivanje srednjoevropskog i istočnoevropskog Krems orinjasijena sa mediteranskim protoorinjasijenom u najmanju ruku bilo preuranjeno, pogotovo kada se ima u vidu činjenica da je orinjasijen tipa Krems na Krimu (Siuren 1) datovan u veoma pozni period, pre 29 hiljada godina (Demidenko, Noiret 2012). Skupovi sa centralnog Balkana (Pećina iznad Trajanove table, Baranica), koji sadrže malo nalaza, još uvek se ne mogu pouzdano opredeliti, tim pre što je poznato da se čunasti strugači, lamele pseudodifur i šiljci tipa Krems javljaju u svim fazama orinjasijena. Datumi za ova nalazišta, međutim, jasno potvrđuju da se rani gornji paleolit na centralnom Balkanu javlja već pre 35–36 hiljada godina. Industrije razvijenog i poznog orinjasijena se na Balkanu znatno razlikuju. U Bugarskoj, u slojevima 6c–4a u Bačo Kiru i u gornjem delu sloja 4 (sektor I) u Temnatoj dupki, konstatovan je tipičan balkanski orinjasijen (Kozłowski et al. 1982; Drobniewicz et al. 2000; Tsanova 2008). U severnoj Bosni, orinjasijen je potvrđen na više nalazišta na otvorenom prostoru, ali je stratigrafski položaj nalaza nesiguran, a materijal nije detaljno objavljen (Basler 1979a). Pozni orinjasijen je otkriven u pećini Šandalja II u Istri (Karavanić 2003), a visokoalpski u Sloveniji. Među visokoalpskim nalazištima posebno se izdvaja Potočka zjalka, u kojoj nije nađeno mnogo artefakata, pogotovo ne karakterističnih, ali je konstatovan veliki broj koštanih šiljaka mladečkog tipa (Brodar, Osole 1979). Kada je reč o Grčkoj, u pećini Klisura na Peloponezu potvrđeno je više orinjasijenskih slojeva datovanih u period pre 30–34 hiljade godina, a industrija, sa brojnim čunastim i njuškastim strugačima, lamelama difur i oljuštenim komadima, je dosta specifična (Kaczanowska et al. 2010). Orinjasijen je nedavno potvrđen i u pećini Kolomnici, gde je datovan u period pre 34 hiljade godina (Darlas, Psahti 2008), dok je od ranije poznat u pećini Frankti i na nalazištima na otvorenom prostoru, kao što je Eleohori u zapadnoj Ahaji (Kaczanowska et al. 2010). Industrija iz sloja X Crvene stijene, koja je svojevremeno opredeljena u orinjasijen (Basler 1979b), verovatno pripada poznijem periodu (gravetijenu ili ranom epigravetijenu). U njoj nema dijagnostičkih tipova orinjasijenskog oruđa (Mihailović, Mihailović 2007), a nalazi potiču iz sloja koji je, sudeći po ostacima faune i mikrofaune, formiran u glacijalnim uslovima i u dužem periodu (verovatno u MIS 2). Ipak, pošto je sloj debeo dva metra i pošto sadrži više nivoa, ne može da se isključi mogućnost da njegovi donji nivoi (Xd–Xc) pripadaju orinjasijenu, ali su nalazi nedovoljni da bi se izveo takav zaključak. Varijabilnost orinjasijenskih industrija na Balkanu ne dozvoljava njihovo svrstavanje u „tipični balkanski orinjasijen”, ali se stiče utisak da se industrije

106 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU na severu Poluostrva ipak dosta razlikuju od onih na jugu i istoku Poluostrva. Tačan položaj orinjasijena Šalitrene pećine, koji hronološki i tehnološki odgovara razvijenom orinjasijenu (ili orinjasijenu II) srednje Evrope, biće poznat tek kada se okončaju analize. Srednjoevropska komponenta je veoma naglašena i u industriji iz Donje pećine u Sićevačkoj klisuri, koja se za sada jedino može vezati za pozni orinjasijen u Donjoj Austriji, potvrđen na nalazištu Alberndorf I (Steguweit 2010).

Gravetijen i rani epigravetijen Pojava gravetijena u srednjoj, istočnoj i jugoistočnoj Evropi nije do kraja razjašnjena. Industrija iz sloja VII Kozarnike svojevremeno je opredeljena u naj- raniji gravetijen (Lucas 2000), što je kasnije osporeno (Tsanova 2008). Problem, međutim, postoji kod razlikovanja kasnog gravetijena i ranog epigravetijena, s obzirom na to da se između njih teško može postaviti hronološka i tehnološka granica. To je naročito slučaj na Balkanu, gde skupovi artefakata iz ova dva perioda nisu dovoljno izdiferencirani. Na severu centralnog i istočnog Balkana konstatovana su samo tri gravetijenska nalazišta: Šalitrena pećina, Temnata dupka i Kozarnika. U Temnatoj dupki, kao i u sloju 4 Šalitrene pećine, u slojevima Vb, Va, V–IV u sektoru I TD–I, datovanim u period pre 25 hiljada godina, javljaju se nešto veći strmo re- tuširani šiljci sa retuširanom bazom, čunasti strugači i dleta, a brojni su i dvojni, bilateralno retuširani šiljci, stanjeni na oba kraja (Drobniewicz et al. 1992). Za razliku od Šalitrene pećine, u ovim skupovima nedostaje oruđe sa retuširanim prelomom i hrptom, koje je, međutim, dobro zastupljeno u industriji iz horizonta IVb pećine Kozarnike, datovanoj u period pre 26 hiljada godina (Tsanova 2003). U Kozarniki su česti i bilateralno retuširani šiljci i lamele. Između Šalitrene pećine i nalazišta u Bugarskoj postoje i druge razlike. Na primer, u Šalitrenoj pećini se ne javljaju listoliki šiljci i šiljci tipa Kozarnika, dok u Bugarskoj nisu zastupljena sečiva sa zašiljenim vrhom i kombinovano oruđe. U ovom pogledu, kao i po mnogim drugim karakteristikama, Šalitrena pećina je bliža pavlovijenskim i vilendorfijenskim lokalitetima u srednjoj Evropi. Paralele se mogu uspostaviti sa Vilendorfom, u čijim se srednjim slojevima (7–8) uočava porast učešća retuširanih sečiva i zašiljenih retuširaniih sečiva, a u gornjem sloju (9) strmo retuširanih šiljaka i oruđa sa retuširanim prelomom i hrptom. Industri- ja iz sloja 9, kojoj Šalitrena pećina najviše odgovara, datovana je u vreme pre 23–25 hiljada godina (Otte 1985; Otte et al. 1996; Valoch 1996). Opšta sličnost postoji i sa gravetijenskim nalazištima u Mađarskoj (Bodrogkerestur, Hidašne- meti, Nadap), koja se vezuju za pavlovijensku tradiciju (Dobosi 2000).

107 Dušan Mihailović

Industrija iz sloja 3 Šalitrene pećine, po svemu sudeći, odgovara ranom epigravetijenu susednih područja, koji se odlikuje opadanjem zastupljenosti gravetijenskih elemenata. U ovim industrijama počinje da preovlađuje lamelar- na komponenta, a repertoar alatki se znatno sužava. Pomenute tendencije se na Balkanu primećuju u gotovo svim industrijama s početka maksimuma poslednjeg glacijala. Ipak, s obzirom na to da su mnogi tipovi alatki prisutni kako u gravetijenu tako i u ranom epigravetijenu, neka nalazišta se za sada ne mogu opredeliti u neku od ove dve faze. To je slučaj i sa industrijama iz sloja 2 Hadži Prodanove pećine i sloja 2 Pešturine, čija će hronološka pozicija biti poznata tek nakon datovanja. Ne postoje sigurni pokazatelji za diferencijaciju poznog gravetijena i ranog i srednjeg epigravetijena u jugoistočnoj Evropi, kao što je slučaj na Apeninskom poluostrvu (Bietti 1990; Palma di Cesnola 1993; Mussi 2002). U Grčkoj su gravetijenske industrije zastupljene u Asprohaliku, Skiniju III i IV, Franktiju i, verovatno, Kefalariju (sloj D), a rani epigravetijen na većem broju nalazišta u južnom Epiru i na Peloponezu (Kastrica, Klidi, Frankti – litička faza III, Klisura). U Crnoj Gori bi ovom periodu mogli da pripadaju artefakti iz donjih gornjopaleolitskih slojeva Mališine stijene (3b1), Medene stijene (X–IX) i Crvene stijene (X) (Mihailović 1998). Nejasna je takođe pozicija slojeva sa kolenastim šiljcima. Oni se na na- lazištima u srednjoj Evropi javljaju već u poznoj fazi gravetijena, dok su na Balkanskom i Apeninskom poluostrvu prisutni do pre 13 hiljada godina (Bietti 1997; Kozłowski 1999). Konstatovani su i na lokalitetu Kadar u severnoj Bosni, datovanom u period pre 16–18 hiljada godina, zajedno sa strugačima i retuši- ranim sečivima (među njima i zašiljenim), oruđem sa retuširanim prelomom, i lamelama i šiljcima sa hrptom (Montet-White et al. 1986). Hronologija Vrbičke pećine, u kojoj je takođe nađen jedan kolenasti šiljak (Cristiani 2012), tek treba da se ustanovi. Ranu fazu mediteranskog epigravetijena na području jugozapadnog Balka- na mogle bi da reprezentuju relativno siromašne industrije sa lamelama i šiljcima sa pravim, strmo retuširanim hrptom, iz slojeva X i IX Medene stijene i sloja X Crvene stijene. U njima strugači preovlađuju nad ostalim kategorijama oruđa, dleta i retuširana sečiva su dobro zastupljena (10–16%), kao i jamičasto oru- đe (8–21%) i oruđe sa retuširanim prelomom (8–15%). Mikrolitizacija je slabo izražena, a geometrijskih artefakata nema. U ranu fazu bi mogla da se opredeli i industrija iz sloja 3b1 Mališine stijene (bez obzira na relativno nizak datum – 13.740 14C BP), u kojoj se takođe javljaju šiljci sa pravim hrptom, dok geometrijsko oruđe nedostaje (Радовановић 1986b).

108 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

Industrije sa lamelama sa pravim hrptom, bez geometrijskih artefakata, na jugozapadu Balkana traju od 19. do sredine 14. milenijuma BP. Njima u jadransko-jonskoj zoni pripadaju litička faza III u pećini Frankti, Klisura, Kastri- ca, donji slojevi Klidija i Badnja, Šandalja II (gornji deo sloja C), Nugljanska pećina (slojevi 10–14), Pupićina pećina (slojevi AC–AB), Vela spila na Lošinju, Ovčja jama, Jama v Lozi i druga nalazišta (Brodar, Osole 1979; Montet-White, Kozłowski 1983; Brodar 1986; Adam 1989; 1997; Perlès 1999; Whallon 1999; Komšo, Pellegatti 2007; Miracle 2007).

Srednji i finalni epigravetijen Pojavi finalnog epigravetijena, koji se odlikuje geometrizacijom i mikroli- tizacijom artefakata, u Crnoj Gori prethode industrije iz sloja IX Medene stijene i sloja VIII Crvene stijene. U njima su prisutni elementi i starije i mlađe faze, a posebno šiljci većih dimenzija. Za Crvenu stijenu je karakteristična pojava stru- gača izrađenih na oljuštenim komadima i jednog para-Noaje dleta, a za Medenu stijenu izuzetno velika zastupljenost njuškastih strugača na odbicima. Mlađoj, odnosno finalnoj fazi, koja je trajala od beling-alered oscilacije do početka holocena, pripada najveći broj industrija u Crnoj Gori (Crvena stijena VIII, Medena stijena VII–V, Trebački krš II, možda i Mališina stijena, sloj 2), dok u Srbiji nisu potvrđena nalazišta iz ovog perioda. Industrije imaju mikrolitski karakter, a odlikuju ih lamele sa lučnim hrptom, oruđe sa retuširanim prelomom i hrptom, geometrijski artefakti, i kružni i noktasti strugači. Ovi elementi se vezuju za proces azilijenizacije (preciznije, romanelizacije), koji krajem poznog glacijala zahvata različite tehnokomplekse na evropskoj obali Mediterana (Ko- złowski, Kozłowski 1979). Za razliku od mnogih drugih regija, sa nalazišta u Cr- noj Gori, međutim, nisu poznati proizvodi nastali primenom tehnike mikrodleta. U početnoj etapi ovog procesa (Medena stijena VII, Mališina stijena 2) javljaju se strugači malih dimenzija, atipični geometrijski artefakti i segmenti. U narednoj etapi se pojavljuju kružni strugači, a varijabilnost i procentualna zastupljenost kratkih strugača na odbicima, oruđa sa hrptom i geometrijskog oruđa dostiže vrhunac (Medena stijena VI, Crvena stijena VIII). Poslednja etapa se odlikuje hipermikrolitizacijom strugača i oruđa sa hrptom, veoma uskim (needle- like) retuširanim lamelama, učešće geometrijskog oruđa opada, a pojavljuje se i masivno nazupčano oruđe (Medena stijena V, Trebački krš II). Sve to ukazuje na početak procesa sovterijenizacije, koji je početkom holocena obeležio razvoj industrija u srednjoj i zapadnoj Evropi (Kozłowski, Kozłowski 1984), čiji su elementi potvrđeni i u ranom mezolitu na jugu Balkana (Kaczanowska et al. 2010).

109 Dušan Mihailović

U tom smislu, ne može se do kraja isključiti mogućnost da industrija iz sloja V Medene stijene pripada početku holocena, mada odlike sedimenta i struktura faune upućuju na kraj pleistocena. Kada je reč o nalazištima u susednim oblastima, treba ukazati, pre svega, na paralele sa lokalitetom Badanj kod Stoca, koji je od Crvene stijene udaljen svega četrdesetak kilometara (Whallon 1999). Kao i u Crvenoj stijeni, u gornjim slojevima Badnja se uočavaju tendencije povećanja prisustva strugača (naročito noktastih i kružnih), opadanje indeksa koji izražava odnos zastupljenosti lamela sa pravim i lamela sa lučnim hrptom i porast učešća geometrijskog oruđa. Posto- je, međutim, i značajne razlike. Na Badnju je učešće dleta, postruški, nazupča- nog i jamičastog oruđa, probojaca, oruđa sa retuširanim prelomom, pa i geometrijskog oruđa (bar u poređenju sa Medenom stijenom) znatno manje, a strugača znatno veće. Osim toga, potvrđene su i bilateralno, strmo retuširane lamele, koje na nalazištima u Crnoj Gori nisu nađene. Sličnosti između Badnja i Crvene stijene su ipak mnogo izrazitije nego između Badnja i ostalih finalnopaleolitskih nalazišta u severnoj Crnoj Gori. Na atributskom nivou, one se, pre svega, manifestuju u prisustvu oljuštenih komada i stilu izrade noktastih i kružnih strugača, kao i lamela i šiljaka sa hrptom. S druge strane, naglašen identitet i specifičan razvoj industrije iz Medene stijene, kao i činjenica da se ovo područje neposredno vezuje za Podrinje i Polimlje, navode na pretpostavku da se na području centralnog Balkana u poznom glacijalu razvijao poseban epigravetijenski facijes. Sve to svedoči o kulturnoj regionalizaciji, koja se u ovom periodu javlja i u susednim oblastima. Od nalazišta u Hrvatskoj, Crvenoj stijeni su najbliže Vela spila na Korčuli i Kopačina pećina na Braču. U Veloj spili je potvrđeno više epigravetijenskih horizonata (8/1–8/6), koji su datovani u period pre 16–12 hiljada godina (Čečuk, Radić 2005). U svim slojevima preovlađuju strugači na odbicima, a dleta, retu- širana sečiva i odbici, i oruđe sa hrptom su dobro zastupljeni. Uočavaju se slične tendencije kao na nalazištima u Crnoj Gori: u gornjim slojevima se javljaju noktasti i kružni strugači, a prisutni su i geometrijski mikroliti (segmenti), kao i lučni („azilijenski”) šiljci sa hrptom (ibid.). U Kopačinoj pećini su ustanovljeni jedan finalnopaleolitski i jedan ranoholocenski horizont, ali nalazi još uvek nisu detaljno publikovani. Za sada je poznato jedino da pleistocenski horizont sadrži brojne kratke strugače, dleta, oruđe sa retuširanim prelomom, lučne šiljke sa hrptom, segmente i oljuštene komade (Montet White, Kozłowski 1983). Na Loparu na Rabu takođe je konstatovana epigravetijenska industrija sa kratkim strugačima i lučnim šiljcima (Malez 1974), a u Šandalji II više gravetijenskih i epigravetijen-

110 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU skih horizonata (Malez 1979b). Zanimljivo je da se struktura skupova oruđa sa nalazišta u Istri (Vešanska, Pupićina i Nugljanska pećina) razlikuje od strukture skupova sa nalazišta na srednjem Jadranu i u Crnoj Gori, bar utoliko što su u njima dleta znatno više zastupljena, a javlja se i tehnika mikrodleta. U završnoj fazi, međutim, i na tim nalazištima se uočava mikrolitizacija artefakata, prisutni su kružni i noktasti strugači, a sporadično i geometrijski artefakti – segmenti i trouglovi (Komšo, Pellegatti 2007). Paralele se mogu uspostaviti i sa nalazištima u Grčkoj. Ranu fazu u evolu- ciji industrija sa oruđem sa retuširanim hrptom, u Epiru reprezentuju industrije iz sloja 9 Asprohalika i stratuma 7 Kastrice (Adam 1989; 1997). U Kastrici se, u slojevima 5–3, javljaju kolenasti i bifacijalni šiljci, a konstatovani su i proizvodi tehnike mikrodleta, kao i malobrojno geometrijsko oruđe (Adam 1989; Perlès 1999). Na Klidiju, koji sadrži više horizonata datovanih u period pre 16–10 hiljada godina, zastupljene su lamele sa pravim hrptom i bilateralno retuširane lamele, kao i oruđe sa retuširanim prelomom i strugači na odbicima, dok su u potkapini Boila, datovanoj u vreme pre 14–11 hiljada godina, konstatovane lateralno i bilateralno, strmo retuširane lamele i šiljci, kao i brojni proizvodi nastali primenom tehnike mikrodleta (Adam 1989; 1997). Slično kao na nalazištima u Crnoj Gori, u pećini Frankti na Peloponezu, u litičkim fazama III i IV (datovanoj u 12.540 ± 180 14C BP) se u malom broju javljaju trouglovi i oruđe sa retuširanim prelomom i hrptom (Perlès 1999). U li- tičkoj fazi VI (iz perioda pre 10–11 hiljada godina), mikrolitizacija i varijabilnost strmo retuširanog i geometrijskog oruđa dostižu maksimum. U toj fazi je tehnika mikrodleta i dalje prisutna, nazupčano oruđe je veoma zastupljeno, a javljaju se i masivni strugači na odbicima. Konstatovani su i artefakti od opsidijana sa Me- losa, koji je transportovan jedino morskim putem. Treba istaći da se razvoj finalnog epigravetijena na Apeninskom poluostrvu umnogome podudara sa onim u Crnoj Gori. Naročito su brojne paralele sa nalazištima u Apuliji (Paljiči 9–2, Taurisano 5–1, Uđento, Romaneli E–C) (Bietti 1990; Palma di Cesnola 1993). Povećanje učešća oljuštenih komada na nekim nalazištima, kao što su Taurisano, Čipolijane C i Romaneli (Bietti 1990), ide u prilog pretpostavci o društvenoj povezanosti epigravetijenskih zajednica na području jadranskog basena (Whallon 2007). Osim toga, kao i u Crnoj Gori, u severnoj Italiji postoje svedočanstva o tome da se epigravetijen, u vidu tzv. epiro- manelijena, javlja i u holocenu. Ta tendencija je naročito uočljiva na nalazištima Kavalo (slojevi BII–I), Čipolijane (slojevi 2–1) i Uluco (Bietti 1990).

111 Dušan Mihailović

Neizdiferencirane epigravetijenske industrije u periodu prelaza iz pleistocena u holocen U grupu neizdiferenciranih industrija na prelazu pleistocena u holocen spadaju one iz slojeva VII–V Crvene stijene, čija hronološka pozicija nije sasvim jasna, a u kojima se uočavaju promene slične onima koje su zabeležene na rano- holocenskim lokalitetima. Industrija iz ovih slojeva svojevremeno je opredeljena u kraj pleistocena, dok je kasnije, pre svega na osnovu karakteristika materijala, pripisana početku holocena. Prilikom novijih istraživanja intaktnih mezolitskih slojeva u Crvenoj stijeni, najdublji ispitani sloj je datovan u 7.700–8.190 cal 14C BC (Baković et al. 2009), s tim što po karakteru sedimenta ne može da odgovara slojevima VII–V, već samo nekom od gornjih slojeva (verovatno IVb2). To znači da nije isključeno da bar neki od slojeva VII–V pripada pleistocenu, zbog čega ćemo ih na ovom mestu ukratko opisati. Promene koje se uočavaju u slojevima VII–V Crvene stijene svedoče o opštem tehnološkom osiromašenju: povećava se zastupljenost nekvalitetnih sirovina, smanjuje se broj sečiva, a repertoar oruđa se sužava. Procentualno učešće strmo retuširanog oruđa opada, geometrijski artefakti se sasvim gube, a preovla- đuju alatke formirane na nepravilnim odbicima. Slične tendencije zabeležene su i u gornjim slojevima Trebačkog krša (Ib–Ia), ali i na mnogim drugim nalazišti- ma u regionu (Mihailović 2001). One verovatno mogu da se dovedu u vezu sa klimatskim i ekološkim promenama početkom holocena. Ipak, ostaje otvoreno pitanje da li je neka od njih započela ranije, imajući u vidu pogoršanje kvaliteta sirovina i porast učešća odbitaka u gornjim slojevima Crvene stijene i Medene stijene.

Populaciona kretanja

Prelazne industrije i orinjasijen Do širenja modernih ljudi iz Afrike prema jugozapadnoj Aziji možda je došlo već u MIS 5e (Armitage et al. 2011). Pretpostavlja se da su se severnim pravcem proširili ka Bliskom istoku, a južnim, preko moreuza Bab-el-Mandeb i Arabijskog poluostrva, ka jugoistočnoj Aziji. Nakon toga je u Sahari i na Arabij- skom poluostrvu ponovo zavladala suva klima, a moderne ljude su na Levantu smenili neandertalci. Ostaju otvorena pitanja kada, kako i zašto su moderni ljudi ponovo naselili jugozapadnu Aziju (Oppenheimer 2012), mada mnogi autori smatraju da se to dogodilo tek pre 50–60 hiljada godina. Tada je verovatno došlo i do prvog kontakta i mešanja neandertalaca i modernih ljudi, o čemu svedoči

112 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

činjenica da se u današnjim neafričkim populacijama javlja 1,5–2,1% neandertalske DNK (Green et al. 2010; Prüfer et al. 2014). Podjednak problem predstavlja pojava gornjopaleolitske tehnologije i svih pratećih manifestacija koje su obeležile naredni period (nakita, graviranih predmeta itd.). Prelaz ka gornjem paleolitu, pre 50–45 hiljada godina, na Bliskom istoku se najbolje uočava na nalazištima Ksar Akil, Boker Taktit i Um el Tlel, gde može da se prati postepena transformacija od levalua tehnologije ka tehnologiji proizvodnje zašiljenih sečiva sa konvergentnim negativima ahmarijenskog tipa (Gorring-Morris, Davidzon 2006). Prelaz od tranzicionih industrija, odnosno od inicijalnog gornjeg paleolita sa levalua komponentom, ka ahmarijenu dokumen- tovan je i na nalazištu Učazli u Turskoj, gde se javlja pre oko 39–40 hiljada godina (Kuhn et al. 2009). Ahmarijenu srodna industrija iz Kozarnike pripada približno istom, a baradostijen nešto poznijem periodu, s tim što nosioci kozarnikijena nisu poznati, dok se rani baradostijen povezuje sa modernim ljudima (Tsanova 2013). U Evropi su tranzicione industrije bohunicijenskog tipa poznate već u grenlandskom interstadijalu (GI) 12, pre oko 48 hiljada godina (Hoffecker 2011), dok su fragmentarni ljudski ostaci (pripisani modernom čoveku) i ulucijenska industrija iz Kavala datovani u period pre 39–41 hiljade godina (Benazzi et al. 2011). Ustanovljeno je da je protoorinjasijen Mediterana verovatno stariji od CI erupcije, koja se odigrala u vreme hajnrih stadijala (HS) 4. O tome svedoče apsolutni datumi, koji ga smeštaju u GI 10 i 9 (Banks et al. 2013), ali i činjenica da na nekim nalazištima (Kastelćivita, Serino) tefra prekriva protoorinjasijenski sloj (Moroni et al. 2013). S druge strane, neki autori pojavu ranog orinjasijena vide u HS 4 (Banks et al. 2013), a drugi u ranijem periodu (Higham et al. 2013). Mnogi naučnici su u poslednje vreme skloni da period prelaza posmatraju kao sukcesivnu smenu poznog musterijena, prelaznih industrija, ulucijena, protoorinjasijena i ranog orinjasijena, i to kroz prizmu širenja anatomski modernog čoveka sa jugoistoka ka zapadu evropskog kontinenta (sl. 26). Pretpostavlja se da je do ekspanzije modernog čoveka došlo u više talasa, iz različitih pravaca. Prema ovim tumačenjima, ulucijen se proširio priobalnim pojasom, industrije tipa Kozarnika, koje se vezuju za ahmarijen, mogle su iz Male Azije da prodru ka jugu Balkana, dok su se nosioci protoorinjasijena i ranog orinjasijena kretali podunavskim koridorom, od donjeg Podunavlja do srednje i zapadne Evrope. S druge strane, in situ razvoj u tranzicionim industrijama (na Bliskom istoku, Balkanu, srednjoj Evropi, pa i u oblasti Zagrosa) uglavnom se vezuje za neander- talce, s tim što se pojava lamelarne tehnologije ponegde (npr. u ranom baradosti- jenu) objašnjava kao posledica dolaska modernih ljudi u region (Tsanova 2013).

113 Dušan Mihailović

Sl. 26. Mogući pravci napredovanja anatomski modernog čoveka (prema Kozłowski 2005, carte 1)

Ovaj pojednostavljeni scenario ipak ima mnoge praznine. Najpre, ljudski ostaci nađeni u arheološkom kontekstu su suviše malobrojni i fragmentarni (Kavalo) da bi se arheološki nalazi pouzdano vezali za različite populacije, dok najstariji ostaci modernog čoveka iz Peštere ku Oaše, datovani u period pre 35 hiljada godina, uopšte nisu nađeni u arheološkom kontekstu. Drugo, mogućnost sagledavanja hronologije nalazišta (bez obzira na preciznost tehnika) veoma ote- žava činjenica da su se geološki slojevi, i artefakti nađeni u njima, često akumu- lirali u dužem periodu. Treće, pokazalo se da je korišćenje CI tefre kao hronološ- kog markera opravdano samo kada se distalna tefra javlja u primarnom položaju (npr. u Kostjenkiju ili u Crvenoj stijeni), ali ne i ako je u sekundarnom kontekstu, što je čest slučaj kod tzv. mikrotefre (Morley, Woodward 2011). Problem stvara i proizvoljna atribucija materijala sa siromašnih nalazišta ili iz poremećenih slojeva u pojedine gornjopaleolitske industrije (protoorinjasijen, rani orinjasijen itd.), zato što se ti podaci kasnije koriste u izradi i prezentaciji modela kolonizacije. Uprkos iznetim nedoumicama, ima dovoljno osnova za pretpostavku da se gornji paleolit ka srednjoj Evropi proširio podunavskim koridorom (Conard, Bolus 2003). Na to ukazuju datumi i distribucija orinjasijenskih nalazišta u regionu, ali i činjenica da orinjasijen nije potvrđen u središnjim delovima Balkana, a

114 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU ni u primorskoj zoni. Na lokalitetima u centralnim delovima Balkana (Pešturina, Hadži Prodanova pećina, Mališina stijena), iznad musterijena se uvek javljaju gravetijen ili epigravetijen, dok gornjopaleolitska nalazišta stara između 40 i 30 hiljada godina nisu potvrđena u priobalnom pojasu i njegovom neposrednom zaleđu, na potesu od pećine Klisure na Peloponezu do pećine Fumane u severo- istočnoj Italiji. Nedostatak gornjopaleolitskih nalazišta u jadransko-jonskoj zoni možda je posledica neistraženosti, mada postoji mogućnost da je na naseljenost regiona znatno uticala vulkanska erupcija pre 40 hiljada kalendarskih godina, o kojoj vrlo ubedljivo svedoči i sloj tefre u Crvenoj stijeni. Smatramo, međutim, da je njen efekat bio samo privremen ili bar lokalnog karaktera, s obzirom na kontinuitet nastanjenosti u oblastima koje su joj bile manje izložene. Kada je pak reč o tome koliko je ova erupcija mogla da doprinese izumiranju neandertalaca u Evropi, mišljenja smo da su razlozi za to bili drugačiji jer apsolutni datumi pokazuju da se srednji paleolit u gotovo celoj Evropi, pa i u oblastima koje nisu bile zahvaćene erupcijom, završio približno u istom periodu (Higham et al. 2014). O uzrocima izumiranja neandertalaca postoje brojne hipoteze, a ovde bismo ukazali na jednu mogućnost. Monotona sukcesija srednjeg i gornjeg paleolita na svim istraživanim nalazištima, kao i nedostatak njihovog hronološkog preklapanja u užim geografskim oblastima, što su potvrdila i novija datovanja (Higham et al. 2014), ukazuju na to da je između neandertalaca i modernih ljudi postojala teritorijalna kompeticija i da su se neandertalci povlačili pred gornjopaleolitskim populacijama (Mihailović 2004). U svom krajnjem ishodu, ta kompeticija je mogla da dovede do fragmentacije neandertalskih grupa, pa samim tim i do njihovog izumiranja. Buduća istraživanja će pokazati da li se odstupanje neandertalaca, ako je do njega uopšte došlo, odigralo po geografskom principu, duž linija napredovanja modernog čoveka, da li su se istovremeno povukli u geografski izolovane i ekološki marginalne zone, i da li je Balkan predstavljao jedan od poslednjih neandertalskih refugijuma, na šta upućuju ostaci iz Vindije. Pretpostavlja se da su neandertalci od modernih ljudi preuzeli dosta elemenata materijalne kulture i (u nekim slučajevima) potpuno transformisali svoju tehnologiju. To znači da su između ove dve populacije postojale interakcije, koje su verovatno bile malog intenziteta (Tostevin 2006). S druge strane, moderni ljudi su od neandertalaca eventualno prihvatili samo tehnologiju okresivanja li- stolikih šiljaka, koji se u srednjoj Evropi javljaju u bohunicijenu, orinjasijenu i drugim gornjopaleolitskim industrijama (Svoboda 1990). Postoje, istina, mišlje- nja da je situacija bila obrnuta, budući da se šeletijenske industrije u Mađarskoj

115 Dušan Mihailović javljaju tek nakon pojave orinjasijena (Adams 2009), ali je to malo verovatno pošto su listoliki šiljci bili široko rasprostranjeni u srednjem paleolitu srednje i jugoistočne Evrope i ne predstavljaju integralni deo orinjasijenske tradicije u njenoj početnoj fazi. Kada je pak reč o razvijenom i poznom orinjasijenu, treba istaći da nema elemenata koji bi ukazivali na značajna populaciona pomeranja, mada se ona ne mogu isključiti. Evidentno je samo to da orinjasijenske populacije nakon 35/34. milenijuma naseljavaju primorski pojas i brdsko-planinske oblasti u unutrašnjo- sti Balkanskog poluostrva. U to vreme je bio nastanjen i subalpski region, o čemu rečito svedoče ostaci iz Potočke zjalke i Mokriške jame (na nadmorskoj visini od 1.500–1.700 m), koji su svojevremeno pripisani olševijenu (Brodar, Osole 1979). S druge strane, nalazi iz Donje pećine u Sićevačkoj klisuri možda ukazuju na naseljavanje središnjih delova Balkana u poznom orinjasijenu. O sistemu naseljavanja i ekonomiji u orinjasijenu Balkana nema mnogo podataka. Lokalitet Klisura je verovatno bio bazni logor, a na njemu su nađeni ostaci jelena lopatara, jelena, konja i kozoroga. U Bačo Kiru, u sloju 11, takođe je zastupljena raznovrsna fauna (nosorog, konj, jelen, džinovski jelen, bizon), u kojoj dominiraju kozorog i divlje goveče, a slična je situacija i u gornjim slojevima (Kubiak, Nadachowski 1982). U Temnatoj dupki (Tsanova 2008), u sloju VI sektora II, ostaci faune su bogati, a pripadaju kozorogu, divokozi, bizonu, konju, jelenu, džinovskom jelenu i losu. U sloju 4 sektora I struktura faune je uglavnom ista, s tim što se javljaju i kosti kabaloidnog konja, dok su u sloju VII Kozarnike takođe konstatovani ostaci jelena, srndaća, bizona i losa (ibid.). U svim pećinama nađene su brojne kosti mesoždera: pećinskog medveda, hijene i pećinskog lava, što pokazuje da je postojala kompeticija sa mesožderima u pogledu iskorišćava- nja ekosistema. Na većini nalazišta su potvrđena vatrišta i zone aktivnosti koje svedoče o dužem ili učestalom naseljavanju, a u Klisuri – i ognjišta modelovana od gline, koja predstavljaju jedinstvenu pojavu u gornjem paleolitu Evrope (Ka- czanowska et al. 2010). Za sada nema pouzdanih indikatora da je u protoorinjasijenu, odnosno u „pionirskoj fazi kolonizacije” naseljenost bila mala i da se tek u poznom orinjasijenu javlja gušća koncentracija staništa u optimalnim zonama (Davies 2007). Sistem naseljavanja je u orinjasijenu verovatno bio logistički organizovan, tako da su istovremeno bile nastanjene i rečne doline i brdsko-planinsko zaleđe. O ba- znim logorima najbolje svedoče nalazišta u blizini Vršca, na kojima je potvrđena velika količina, kao i raznovrsnost ostataka. Kao većina orinjasijenskih naselja u karpatskoj kotlini, i ova su bila podignuta na preseku ekoloških zona (u ovom

116 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU slučaju stepskog, močvarno/jezerskog i brdsko-planinskog bioma), što je pogo- dovalo logističkom naseljavanju, odnosno naizmeničnoj eskploataciji resursa iz različitih ekoloških zona. Varijabilnost industrija sa Crvenke i Ata se verovatno može dovesti u vezu upravo sa ovom činjenicom. Srednjopaleolitski sistem naseljavanja, u kome je za izradu ad hoc oru- đa korišćen kvarc, u ranom gornjem paleolitu potvrđen je samo na Atu, gde su kvarcni artefakti nađeni u orinjasijenskom kontekstu (Radovanović 1986а). Sve to u znatnoj meri dovodi u pitanje hipotezu rumunskih arheologa o kulturnoj zasnovanosti tzv. kvarcnog musterijena. Kada je reč o drugim staništima, pripad- nici orinjasijenskih grupa su verovatno sa sobom nosili gotovo oruđe i komade sirovine i jezgra, od kojih su na licu mesta pravili alatke, dok su za izradu alatki za privremenu upotrebu koristili nekvalitetne sirovine iz najbližeg okruženja. Donja pećina u Sićevačkoj klisuri je verovatno predstavljala privremeno stanište, u kome su pravljeni projektili za lov. Pošto se pećina nalazi u najdubljem delu Klisure, može da se pretpostavi da su lovačko-sakupljačke zajednice u tom okruženju lovile samo kozoroge, ali ostaci faune nisu nađeni. U svakom slučaju, takav lov ne bi predstavljao iznenađenje budući da ostaci kozoroga preovlađuju u Pećini iznad Trajanove table, Bačo Kiru i na mnogim drugim orinjasijenskim nalazištima. U Pećini iznad Trajanove table potvrđen je i ribolov, dok su u pećini Klisura, od alternativnih resursa u ulucijenskom sloju zastupljene samo kornjače, a u orinjasijenskim slojevima zečevi, ptice (jarebica kamenjarka i velika druplja) i kopneni puževi, koji počinju da se sakupljaju već u ovom periodu (Starkovich, Stiner 2010).

Gravetijen i rani epigravetijen Na populaciona pomeranja većeg obima početkom MIS 2 možda ukazuje pojava srednjoevropskih elemenata u gravetijenskim industrijama Šalitrene pećine, Kozarnike i Temnate dupke (Drobniewicz et al. 1992; Kozłowski 1999; Mihailović, Mihailović 2007). Ipak, za konačnu potvrdu ove hipoteze nedostaju čvršći dokazi. Postoji mogućnost da je Balkan bio naseljen i ranije i da srednjoevropski elementi u ovim industrijama naprosto svedoče o društvenim i kulturnim kontaktima sa zajednicama na severu. Početkom maksimuma poslednjeg glacijala, kontakti sa zajednicama koje su naseljavale karpatsku kotlinu manifestuju se u zastupljenosti ekstralokalnih sirovina na nalazištima u južnoj Panoniji i na severnom Balkanu (Montet-White 1994), mada su one možda nabavljane i prilikom sezonskih kretanja, koja su u ovom periodu mogla da obuhvate veću teritoriju.

117 Dušan Mihailović

Analiza ostataka faune iz Temnate dupke je pokazala da u slojevima datovanim u vreme između 29. i 20. milenijuma preovlađuje krupna i srednjekrupna fauna iz stepskog okruženja (irvasi, konji, bizoni) (Tsanova 2008). Zastupljene su i životinje koje su naseljavale krečnjačke platoe (kozorog), dok se šumske vrste (jelen, srdać), koje su opstale samo u rečnim dolinama gde se zadržala šumska vegetacija, javljaju u znatno manjem procentu (Kozłowski 1999). U Ko- zarniki, u gravetijenskim slojevima, a naročito u sloju IVb, datovanom u period pre 26 hiljada godina, dominiraju ostaci kabaloidnog konja i bovina, a zastupljeni su i ostaci losa, irvasa, kozoroga i džinovskog jelena (Guadelli et al. 1999). U nešto poznijim slojevima istog lokaliteta (IVa/III, III), datovanim u period pre 19 hiljada godina, najčešće su kosti jelena i kozoroga, a džinovski jelen se više ne javlja. Prema autorima istraživanja, opadanje intenziteta naseljavanja tokom maksmimuma glacijala možda ukazuje na to da su se gravetijenske zajednice u ovoj fazi pomerile dalje prema jugu, a da su kraški platoi severne Bugarske naseljavani samo sezonski (Ginter et al. 1994). Slična situacija potvrđena je i u centralnim delovima Balkana. Hadži Pro- danova pećina, Mališina i Medena stijena, Vrbička pećina, pa i Crvena stijena, verovatno su naseljavane samo u toplim oscilacijama ili u letnjoj sezoni. Mali broj nalaza i zastupljenost artefakata koje su lovci nosili sa sobom (Crvena stijena, Medena stijena) svedoče o tome da je nastanjivanje ovih staništa imalo epizodni karakter. Na većini nalazišta javljaju se ostaci konja, a u manjem broju i kozoroga. Zanimljivo je prisustvo mrmota, za koje se pretpostavlja da su tokom hibernacije bili lak plen (Montet-White 1994), a koji su potvrđeni ne samo u Vrbičkoj pećini već i na drugim poznim gornjopaleolitskim nalazištima u Crnoj Gori (Crvena stijena, Trebački krš). Ipak, samo u Vrbičkoj pećini je potvrđeno da su oni lovljeni. U egejskoj zoni, u ovom periodu se u Klisuri i dalje love jelen lopatar, jelen, kozorog, zečevi, jarebice i droplje, a kopneni puževi postaju znatno češći (Starkovich, Stiner 2010). U jadranskoj zoni, o promenama u ekonomskim stra- tegijama i sistemu naseljavanja najbolje svedoče ostaci iz Šandalje II (Miracle 2007). Na ovom lokalitetu se bogati i raznovrsni ostaci faune, među kojima pre- ovlađuju kosti govečeta i konja, javljaju još u orinjasijenskim slojevima (E–H). Slična struktura je potvrđena i u gravetijenskom sloju C/d, datovanom u period pre 21 hiljadu godina. U njemu su, međutim, nađene i kosti jazavca i lisice sa tragovima od oruđa, što je objašnjeno njihovom ritualnom konzumacijom (Mi- racle 2007). Intenzitet naseljavanja se smanjuje tokom maksimuma poslednjeg glacijala, a u materijalu se javljaju i „egzotične” sirovine. Sve to, prema Mira-

118 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU klu, svedoči o promenama u mobilnosti zajednica i ide u prilog pretpostavci o naseljavanju severnojadranske nizije u ovom periodu, mada postoje i drugačija mišljenja (Mussi 2002).

Srednji i finalni epigravetijen Na području istočnog Mediterana su znatno brojnija nalazišta iz kasnog nego iz ranog gornjeg paleolita, kao i svedočanstva o tome da su prirodni zakloni u poznom glacijalu intenzivno i učestalo naseljavani. Na povećan intenzitet naseljavanja brdsko-planinske regije mogli su da utiču mnogi faktori: paleogeograf- ske promene (sužavanje priobalnog pojasa nakon porasta nivoa mora), sezonske varijacije u distribuciji resursa, porast populacije, promene u sistemu naseljavanja i načinu snabdevanja resursima, i društvena kompeticija. Rasprostranjenost i položaj nalazišta ukazuju na svojevrsnu rekoloniza- ciju brdsko-planinske zone nakon maksimuma poslednjeg glacijala (Mihailović 2007a). Postoje indicije da je naseljavanje ove zone teklo postepeno: na mnogim nalazištima se koncentracija nalaza povećava tokom vremena, da bi dostigla vrhunac u slojevima datovanim u kraj poznog glacijala. S druge strane, na lokalitetima na manjoj nadmorskoj visini kontinuitet u naseljavanju je znatno izraženiji. Istovremenost lokaliteta na užem geografskom prostoru nigde nije sigurno potvrđena, tako da je rekonstrukcija regionalnog sistema naseljavanja u pojedinim periodima gotovo nemoguća. Direktna korelacija Asprohalika i Kastrice je zbog mnogih razloga odavno dovedena u pitanje (Bailey et al. 1983a; 1983b). Mališina i Medena stijena su možda simultano naseljavane bar u kratkom periodu, s tim što je sloj 3b1 u Mališinoj stijeni (sa najviše ostataka) datovan u prvu polovinu 14. milenijuma BP, dok su ostaci iz Medene stijene nešto pozniji i verovatno pripadaju samom kraju poznog glacijala. Od ostalih nalazišta, samo Klidi i Megalakos mogu da se dovedu u određenu vezu (Sinclair 1999): oba lokaliteta potiču iz istog perioda, a imaju sličnu strukturu ostataka. Sistematsko korišćenje staništa za istu namenu najbolje je dokumentovano u potkapinama Klidi i Badanj, kao i u pećini Kastrica. Po količini i raznovrsnosti ostataka, ova staništa mogu se pouzdano protumačiti kao bazni logori, sa manje ili više specijalizovanom namenom (naročito kada je reč o Klidiju), a tu funkciju su u finalnim fazama naseljavanja verovatno imala i druga staništa, kako u brdsko-planinskoj regiji (Mališina stijena 3b1, Medena stijena VI, verovatno Crvena stijena VIII) tako i u primorju (Vela spila na Korčuli, Frankti). Klidi je pre 16–10 hiljada godina korišćen kao sezonski logor lovaca na divokoze i kozoroge, Ba- danj je verovatno bio bazni logor tokom svih faza naseljavanja, dok su Medena

119 Dušan Mihailović stijena i Crvena stijena tu funkciju mogle da imaju u finalnim fazama naseljavanja tokom poznog glacijala. Za sada se ne može pouzdano utvrditi da li ostaci potiču od učestalog ili od dugotrajnog naseljavanja. Ipak, gotovo je izvesno da se krajem poznog glacijala smanjuje mobilnost zajednica i sužava teritorija na kojoj su boravile. U tom periodu su najzastupljenije sirovine iz obližnjih ležišta, struktura industrija je naseobinskog tipa, a pojavljuje se i oruđe koje se može vezati za expedient tehnologiju, koja će preovladati u ranom mezolitu (Mihailović 2001). O tome najbolje svedoče promene u strukturi industrija iz Crvene stijene (VII–V) i Tre- bačkog krša (II, Ib i Ia). Razlike u odnosu na rani gornji paleolit su još više izražene kada je u pitanju način snabdevanja resursima. Naime, u čitavom Sredozemlju se u ovom periodu odigrava preorijentacija na lov na srednjekrupnu faunu, na brze i pokretljive životinje (Stiner, Munro 2002), i na sakupljanje mekušaca (Lubell 2004). Proporcionalna zastupljenost ostataka faune ukazuje na tri tipa nabavljanja hrane: a) lov na jednu vrstu, b) lov na dve ili tri vrste, i c) lov na sitne sisare i sakupljanje mekušaca. U prvu grupu spadaju lokaliteti na kojima dominira jedna vrsta. Među nalazištima sa više ostataka posebno se izdvaja Klidi, gde su kozorog i divokoza zastupljeni sa više od 99% (Gamble 1997), a specijalizovanu namenu verovatno je imala i Kastrica, u kojoj su ostaci jelena prisutni sa više od 70% (Bailey et al. 1983a). Među nalazištima sa manje ostataka, kozorog i divokoza preovlađuju u Megalakosu, u sloju V Medene stijene, sloju II Trebač- kog krša, kao i sloju II Kujne Turkuluj u Đerdapu, koji je takođe datovan u kraj pleistocena (Mihailović 2008b). U Istri je najviše lovljen jelen, koji je potvrđen u Pupićinoj i Vešanskoj pećini (Miracle 2007). Mnogo češće su dve ili tri vrste ujednačeno zastupljene: kaprini i cervidi u Asprohaliku, u Badnju i u sloju VI Medene stijene, cervidi i suidi u Crvenoj stijeni i u sloju I Kujne Turkuluj. Slična situacija je potvrđena i na nalazištima na severnom Jadranu. U Šandalji II, u svim periodima preovlađuju ostaci bizona/ govečeta i konja, u Nugljanskoj pećini, u poznom pleniglacijalu najčešći su jelen i divlje goveče, a u poznom glacijalu kozorog/divokoza i divlje goveče, dok su u Veloj spili na Lošinju najviše lovljeni kozorog/divokoza i jelen (Miracle 2007; Mihailović 2008b). Lov na sitnu faunu i sakupljanje mekušaca u ovom periodu postaju inten- zivniji. Svedočanstva o lovu na zečeve potiču sa nalazišta na području severnog Jadrana i iz pećine Klisura, dok je sakupljanje mekušaca dokumentovano na više lokaliteta. Ipak, eksploatacija alternativnih resursa (sakupljanje puževa i rakova)

120 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU nigde ne dostiže nivo kakav je zabeležen u pećini Frankti (Perlès 1999; Stiner, Munro 2011), što ukazuje na svojevrsnu mezolitizaciju ovog područja još krajem poznog glacijala. Postavlja se pitanje koliko se tehnološke promene u ovom periodu mogu vezati za promene u sistemu naseljavanja i načinu snabdevanja resursima, i koji su faktori na njih uticali. Treba uzeti u obzir mogućnost da je nakon maksimuma poslednjeg glacijala, zbog sužavanja priobalnog pojasa i potapanja severnojadranske nizije, došlo do rekolonizacije brdsko-planinske oblasti, ali i da se intenzifikacija u snabdevanju resursima i naseljavanju prirodnih zaklona javlja i duboko u unutrašnjosti Balkana, u severnoj Crnoj Gori (Mališina i Medena stijena) i na Đerdapu (Klimente II, Kujna Turkuluj). Na promene u ekonomiji i mobilnosti lovačko-sakupljačkih zajednica u poznom glacijalu mogli su znatno da utiču i društveni i kulturni faktori, a pre svega tehnološke inovacije, koje su omogućile primenu novih tehnika lova. Ove promene su otvorile prostor za iskorišćavanje novih ekoloških niša u relativno siromašnom poznoglacijalnom okruženju, koje odlikuju sezonalnost i neujedna- čena distribucija resursa. Zbog toga ne treba da čudi što se za kasni gornji paleolit u primorskom zaleđu vezuju: a) operacionalizacija postupaka i aktivnosti u različitim oblastima ljudskog delovanja, b) uspostavljanje tehnoloških standarda, c) diverzifikacija u snabdevanju mineralnim i prehrambenim resursima, d) intenzifikacija u eksploataciji pojedinih životinjskih vrsta, i d) ekonomisanje sa mineralnim i prehrambenim resursima (Mihailović 2007a). Plansko iskorišćavanje resursa na manjoj teritoriji svakako je imalo upori- šte u tradiciji, na šta, između ostalog, ukazuje i regionalna diferencijacija epigra- vetijenskog tehnokompleksa. Već je pomenuto da se u finalnom paleolitu zapadnog Balkana javljaju stilske i tehnološke razlike između nalazišta u primorskom zaleđu (Crvena stijena, Badanj) i u unutrašnjosti Poluostrva (Mališina i Medena stijena). Svojevrsni konzervativizam se ogleda i u činjenici da u Crnoj Gori, nasuprot susednim oblastima, nisu nađene bilateralno retuširane lamele, kao ni produkti primene tehnike mikrodleta. Postoje, međutim, i svedočanstva o kulturnoj otvorenosti. Interkulturni trendovi u tehnologiji okresivanja i stilu izrade oruđa nisu zaobišli čak ni geografski izolovane delove centralnog i zapadnog Balkana. Štaviše, u stratigrafiji gotovo svih nalazišta u Dalmaciji i Crnoj Gori može da se prati isti ritam tehno- loških promena kao na jugu Balkana (u Grčkoj) ili na Apeninskom poluostrvu. To ukazuje na kulturne kontakte i spremnost na prihvatanje inovacija, s tim što je očigledno postojao društveni filter koji je propuštao samo one elemente koji su

121 Dušan Mihailović bili prihvatljivi za zajednicu. Selektivno usvajanje inovacija pokazuje da je krajem pleistocena došlo do svojevrsne društvene integracije lovačko-sakupljačkih zajednica na području centralnog i zapadnog Balkana. Zato je možda već u ovom periodu došlo do povećanja društvene složenosti, koja će se u punoj meri ispoljiti tek u mezolitu (Mihailović 2007b).

122 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

ZAVRŠNA RAZMATRANJA

U pokušaju da rezimiramo glavne zaključke do kojih smo došli, smatramo da treba istaći da su novija istraživanja potvrdila tranzitnu ulogu Balkana u svim periodima. Preko Balkana su rani hominidi naselili Evropu, verovatno tokom više sukcesivnih migracija kojima su postepeno kolonizovali južne delove kontinenta. Ostaci iz najdubljih slojeva Kozarnike (13–11) svedoče o tome da mobilnost zajednica pre 1,4–1 miliona godina verovatno nije bila velika, na šta ukazuje i činjenica da nisu korišćeni obluci sa obale reke, već nekvalitetan ro- žnac iz matične stene. Nekarakteristično oruđe od ovog materijala opredeljeno je u mod 1 i početnu fazu naseljavanja Evrope. Iz rane faze srednjeg pleistocena, na Balkanu gotovo nema nalazišta. An- tropološki ostaci iz Balanice (Homo erectus s. l.), datovani u period pre više od pola miliona godina, ipak pokazuju da Poluostrvo u srednjem pleistocenu nije bilo izolovano od ostatka Evroazije, već se oslanjalo na tzv. centralnu oblast rasprostiranja u jugozapadnoj Aziji, u kojoj su se, kako neki autori smatraju, kulturne i evolucione promene odvijale nezavisno od procesa u Africi. O materijalnoj kulturi populacija iz ovog perioda malo se zna. U Kozarniki su uočeni elementi tehnologije okresivanja preferencijalnih odbitaka (koja konceptualno prethodi pojavi levalua tehnologije), dok klaktonski odbici iz najdubljih slojeva Velike Balanice upućuju na pretpostavku da se i ovde, kao u srednjoj i istočnoj Evropi, u ovom periodu javljaju klaktonoidne industrije „premusterijenskog” kompleksa. Postoje indicije da su u donjem i ranom srednjem paleolitu intenzivno naseljavane rečne terase. Još uvek nije potvrđena, ali ni isključena pojava ostataka iz najranijeg paleolita na Kremencu kod Niša, budući da je nađen veliki broj pseudoartefakata koje nije moguće razlikovati od odbitaka okresanih elementarnom tehnikom. U dolini Zapadne Morave, međutim, evidentiran je čitav niz nalazišta iz kasnog donjeg ili ranog srednjeg paleolita, sa čoperima i različitim

123 Dušan Mihailović tipovima jezgara (kombeva, „protolevalua”, levalua), i oruđem (postruške, na- zupčano oruđe), od kojih neka (Kosovska kosa) imaju jasno izražen donjopaleolitski karakter. Velika i Mala Balanica ubedljivo svedoče o naseljavanju brdsko-planinske zone već krajem srednjeg pleistocena, ali ne i samo o tome. Ostaci sa ovih lokaliteta, čija je starost na osnovu mikrofaune procenjena na 200–300 hiljada godina, ukazuju na vezu između jabrudijena Bliskog istoka i protošarantijena u Karainu i Balanici. Tako je popunjena prostorna i vremenska praznina između „istočnog” i „zapadnog” šarantijena, što potvrđuje da nije reč o konvergentnim tendencijama, već o procesu u kome je došlo do transmisije kina elemenata iz jugozapadne Azije ka jugoistočnoj i srednjoj Evropi. Pojava tzv. kina ponašanja se u zapadnoj Evropi vezuje za mobilnost zajednica u glacijalnim periodima, dok ovde svakako svedoči o iskorišćavanju ekološki marginalnih oblasti u interglacijalnim uslovima. Početak srednjeg paleolita na Balkanu obeležila je pojava izdiferenciranih musterijenskih industrija. One se javljaju u Crvenoj stijeni, Kozarniki i, verovatno, Balanici, a mogu da se opredele u MIS 6 ili u raniji period. Industriju iz najdubljih slojeva Crvene stijene odlikuju elaborirana levalua tehnologija i specifičan stil izrade artefakata, koji je poslužio za definisanje musterijena tipa Crvena stijena. Smatra se da je do njegovog širenja na relaciji Balkan – Anadolija – Srednji istok došlo tokom „istočne ekspanzije” neandertalaca, koja se odigrala u izotopskom stadijumu 6 ili u interglacijalu koji mu je usledio. U MIS 6 Balkan je možda bio jedini koridor koji je povezivao srednju i zapadnu Evropu sa jugozapadnom Azijom. U poslednjem interglacijalu (MIS 5e) i ranom glacijalu (MIS 5d–5a) vladala je povoljna klima, što je dovelo do ekspanzije neandertalskih populacija ka srednjoj i severozapadnoj Evropi. Iz tog perioda, u Crvenoj stijeni potiču ostaci koji svedoče o intenzivnom naseljavanju, pa čak i o građenju kamenih konstruk- cija (ognjišta). Naseljavana su i staništa u brdsko-planinskoj zoni, pa uopšte nije isključeno da je povremeno praktikovan i logistički tip naseljavanja. U skupovima sa tih nalazišta javlja se specifična kombinacija oruđa koje su neandertalci nosili sa sobom i artefakata koje su okresivali na licu mesta, uglavnom sa kvarcnih jezgara. U okresivanju se paralelno koriste šarantijenska i levalua tehnika, s tim što u nekim industrijama preovlađuje levalua, a u drugim šarantijenska komponenta (Petrovaradinska tvrđava, Crvena stijena, Pešturina). Na Petrovaradinskoj tvrđavi su nađeni i bifacijalno okresani artefakti, koje smo ipak više skloni da vežemo za šarantijenski koncept nego za mikokijen srednje i istočne Evrope.

124 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

U izotopskom stadijumu 4, intenzitet naseljavanja Crvene stijene opada, a nalazišta iz ovog perioda na Balkanu ima veoma malo. Situacija se menja počet- kom izotopskog stadijuma 3, kada dolazi do promena u industrijama i sistemu naseljavanja. Dvojni karakter litičke ekonomije iz prethodnog perioda (oruđe od kremena – artefakti za privremenu upotrebu od kvarca) se menja, a u privreme- nim staništima su zastupljeni ili kvarcni artefakti (otuda i hipoteza o „kvarcnom” ili „pećinskom” musterijenu) ili pak oruđe okresano od sirovina nabavljenih usputnim snabdevanjem, u okviru drugih aktivnosti (Binford 1979). U industrijama je levalua komponenta manje zastupljena, a na većini nalazišta preovlađuju na- zupčane alatke i alatke nešto manjih dimenzija. Morfometrijska analiza skupova iz Crvene stijene je, međutim, pokazala da stepen mikrolitizacije artefakata iz slojeva XIV–XII nije previše izražen i da ovu fazu naseljavanja pre svega odlikuju ad hoc tehnike u eksploataciji jezgara, radi njihovog maksimalnog iskorišće- nja. Za sada nisu poznati uzroci nastanka ovog fenomena, ali oni verovatno leže u promenama u sistemu naseljavanja i načinu eksploatacije resursa. Na centralnom Balkanu nisu konstatovane industrije prelaznog tipa (u kojima su zastupljeni i srednjopaleolitski i gornjopaleolitski elementi), čiji nastanak ni na istočnom Balkanu nije dovoljno rasvetljen uprkos pokušajima da se lokalni razvoj sagleda u kontekstu pojave anatomski modernog čoveka u jugoistočnoj Evropi. Svedočanstva iz balkansko-karpatskog regiona ipak ukazuju na to da se gornji paleolit pre 40–36 hilada godina proširio podunavskim koridorom i da su se neandertalci povukli ka zapadnim delovima i unutrašnjosti Poluostrva. Za sada nije jasno zašto u periodu pre 40–30 hiljada godina nije bila naseljena primorska zona. Na privremenu depopulaciju regiona mogla je da utiče mega- erupcija koja se pre 35 hiljada radiokarbonskih godina (odnosno pre 39,5 hiljada kalendarskih godina) odigrala u Flegrejskim poljima kod Napulja. Za razliku od primorja, južna Panonija je u ranom gornjem paleolitu bila gusto nastanjena, što potvrđuju ostaci sa nalazišta Crvenka i At u okolini Vršca i sa lokaliteta u rumunskom Banatu. Ipak, za sada nema dokaza da protoorinjasijen u srednjoj Evropi prethodi ranom orinjasijenu. Rani orinjasijen je u Podu- navlju datovan u period pre 40–36 hiljada godina, dok na nalazištima oko Vršca (Crvenka, At) verovatno stratigrafski prethodi Krems orinjasijenu. Na svim na- lazištima u Banatu javljaju se obe komponente, što upućuje na pretpostavku da razlike između ova dva facijesa nisu kulturnog, već funkcionalnog karaktera. Funkcionalne razlike su mogle znatno da utiču i na varijabilnost srednjeg i poznog orinjasijena, s tim što preliminarne analize materijala iz Šalitrene pećine i Donje pećine ukazuju na to da ove industrije imaju srednjoevropski karakter.

125 Dušan Mihailović

Ukoliko Donja pećina prethodi maksimumu poslednjeg glacijala, kao što je to slučaj sa sličnim industrijama u Austriji (Alberndorf), to bi značilo da je već u tom periodu moglo da dođe do pomeranja srednjoevropskih zajednica prema jugu ili do nešto intenzivnijeg kontakta sa grupama u južnoj Panoniji. Ta moguć- nost je, međutim, znatno veća kada su u pitanju gravetijenske populacije, budući da gravetijenski slojevi u Šalitrenoj pećini i na nalazištima u Bugarskoj (Temnata dupka, Kozarnika), u kojima je srednjoevropska komponenta jasno naglašena, već pripadaju početku zahlađenja. U periodu maksimuma poslednjeg glacijala, naseljenost centralnih delova Balkana se smanjuje, što ide u prilog hipotezi da su zajednice naselile primorski pojas, uključujući severnojadransku niziju. Ostaci sa nalazišta u visokoplanin- skoj zoni su skromni, a repertoar artefakata je krajnje ograničen, što ukazuje na to da je ova oblast samo povremeno naseljavana. Sudeći po ostacima sa lokaliteta u Crnoj Gori (Crvena stijena, Mališina stijena, Medena stijena), do rekolonizacije brdsko-planinske zone došlo je postepeno. U njoj su uglavnom lovljeni kozorozi, u pošumljenim oblastima na manjoj nadmorskoj visini jeleni, dok se u primorju, uz lov na jelene, konje i divlja goveda, javlja i lov na sitnu faunu, uglavnom zečeve, s tim što postoje dokazi i o sakupljanju mekušaca. Tehnološke promene u poznom glacijalu u svemu slede tendencije koje su se odvijale širom severnog Mediterana, a koje se ispoljavaju u mikrolitizaciji i geometrizaciji artefakata. Te inovacije svedoče o primeni novih tehnika lova, koje su omogućile eskploataciju resursa u realtivno siromašnom poznoglacijalnom okruženju. One, međutim, ukazuju i na kulturne i društvene kontakte sa zajednicama u susednim regijama, kao i na svojevrsnu društvenu integraciju lovač- ko-sakupljačkih zajednica u ovom periodu. Sve to se menja početkom holocena, kada dolazi do opšteg tehnološkog osiromašenja, koje se manifestuje u smanjenju zastupljenosti kvalitetnih sirovina i strmo retuširanog oruđa, uključujući i geometrijske mikrolite. Smatramo da nije reč o kulturnom opadanju ili o izolaciji ovih zajednica, već najpre o promenama u načinu života koje su tada nastupile. Teško se mogu izdvojiti faktori koji su odlučujuće uticali na demografska kretanja i tehnološke promene na Balkanu. Jasno je da je Balkan predstavljao tranzitnu zonu, ali nisu sve komunikacije imale isti značaj u svim periodima, niti su sve bile prohodne; paleogeografija nudi samo hipotetične odgovore na većinu postavljenih pitanja, dok klimatski i ekološki uslovi pružaju samo opšti okvir za razumevanje bihevioralnih i društvenih procesa u pozadini tehnoloških promena. Zbog toga smatramo da je pristup proučavanju ovih fenomena omogu- ćen jedino njihovim pojedinačnim sagledavanjem, bilo da je reč o dugoročnim

126 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU ili kratkoročnim procesima. To, naime, znači da u prvom planu treba da budu što potpunija rekonstrukcija događaja i utvrđivanje prirodnih okvira unutar kojih su se odvijali. Da bi se to ostvarilo neophodno je, međutim, posmatranje pojava u širim geografskim okvirima, naročito kada je reč o najranijim fazama paleolita. Nažalost, na Balkanu su tehnološki fenomeni najčešće proučavani u okviru državnih granica, a analogije za njih su po pravilu tražene u udaljenim oblastima (u zapadnoj Evropi ili na Bliskom istoku), a samo ponekad u najbližem okruženju. Sličan problem postoji i na makroskali, pa tako stručnjaci koji se bave Anadolijom i Bliskim istokom retko uzimaju u obzir pojave u Evropi, i obrnuto. Treba istaći i da se u istraživanjima paleolita veoma rano razvio svojevrsni evro- centrizam, usled činjenice da su paleolitski fenomeni najpre i najbolje proučeni u Francuskoj i drugim zemljama u zapadnoj Evropi. Zato se često podrazumeva da istraživanja paleolita na zapadu kontinenta realno prikazuju tehnološke promene i evoluciju čoveka u celoj Evropi. Novija ispitivanja su, međutim, pokazala da je situacija upravo obrnuta i da se pojave u centralnoj i zapadnoj Evropi (koja je u glacijalima bila izolovana glečerima) ne mogu protumačiti bez uvida u situaciju na širem evroazijskom prostoru. Kada je Balkan u pitanju, ustanovljeno je da ovo područje u paleolitu nije predstavljalo ni centar ni periferiju, već most između istoka i zapada. U periodima kada je Bliski istok imao primat u kulturnom razvoju, na Balkanu se javljaju najranije manifestacije bliskoistočnih pojava na tlu Evrope. Nasuprot tome, u periodima ekspanzije populacija i kulturnih fenomena iz srednje i zapadne Evrope, Balkan je činio izlaznu kapiju ka Anadoliji i Bliskom istoku. Takođe se pokazalo da hipoteza o glacijalnom refugijumu na Balkanu za sada nema uporište u arheo- loškoj građi. Uloga i značaj proučavanja paleolita Balkana ogledaju se, međutim, u tome što je Balkan u svim periodima bio otvoren prema jugu. Granice između klimatskih i ekološkh pojaseva pomerale su se u ritmu klimatskih oscilacija, što je dovelo do kretanja i prožimanja populacija i kulturnih sadržaja koji vode poreklo iz različitih regija. Tu ulogu Balkan je zadržao tokom cele svoje istorije. Na nama je da je ispravno shvatimo i uzmemo u obzir prilikom budućih razmatranja paleolita na ovom prostoru.

127

PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

SUMMARY

Importance of the Balkan Peninsula for studying early prehistory of Eu- rope is based on its geographic position and ecological characteristics but also on the discoveries recorded so far. It is well-known that central Balkans had transitory character and repre- sented migrational corridor, which was connecting southwest Asia and central and west Europe. It is assumed that living conditions in the Balkans were more favorable, so the Peninsula was the refugium not only for plants and animals but also for human communities in the glacial periods. The last but not the least, not so abundant but convincing evidence about settling during over million years long period have been discovered in the Balkans. More recent investigations filled the gaps in our knowledge about early prehistory of that region and it opened the room for initial comprehension of cultural and technological development in the Balkan Palaeolithic. We focused in this book on central parts of the Peninsula (territory of Serbia and Montenegro) as there converge main communications, which connected west and central Eu- rope and southwest Asia and Mediterranean. We have tried to answer the ques- tion what the role of central Balkans in the transitional period had been and how much changes in material culture could be associated with population migrations at macro, meso and micro level. Remains from the Paleontological site Trlica in Montenegro (dated to the period between 1.1 and 1.4 million years) bear witness to the fact that there were favorable living conditions in the lower Pleistocene of the Balkans and that is also confirmed by the finds from the lowest layers in the cave Kozarnika in Bul- garia (dated to the period between 1.4 and 1.6 million years) where core and flake industries have been encountered. There are almost no sites from the early phase of Middle Pleistocene in the Balkans. Anthropological remains from Balanica (Homo erectus s. l.), dated to

129 Dušan Mihailović the period more than 397-525 thousand years ago (Rink et al. 2013) reveal that Peninsula had not been isolated from the rest of Eurasia but was leaning on so- called central area of distribution in southwest Asia where, as some authors think, cultural and evolutional changes had been taking place independently from the processes in Africa. We know rather little about material culture of populations from that period. Certain elements of technology of knapping preferential flakes (that conceptually precedes the appearance of Levallois technology) have been noticed in Kozarnika, while Clactonian flakes from the lowest layers at Velika Balanica suggest the assumption that there also appear Clactonoid industries of „pre-Mousterian” complex as in central and east Europe. There are indications that river terraces had been intensively settled in the Lower and early Middle Palaeolithic. Appearance of the remains from earliest Palaeolithic at the site Kremenac near Niš has not yet been confirmed but also not rejected, as there has been found large amount of pseudoartifacts, which could not be distinguished from flakes obtained by elementary technique. However, whole series of sites from late Lower Palaeolithic or early Middle Palaeolithic has been recorded in the West Morava valley. There were discovered choppers and diverse types of cores (Kombewa, „proto-Levallois” and Levallois) and tools (sidescrapers, denticulated tools) some of which (Kosovska Kosa) are of conspicuous Lower Palaeolithic character. Velika and Mala Balanica convincingly bear witness to settling of hilly- mountainous zones already by the end of Middle Pleistocene but not only to that. Remains from these sites dating according to microfauna to 200-300 thousand years of age suggest the connection between Jabrudian of the near East and „proto- Charentian” in Karain and Balanica. Thus spatial and chronological gap between „eastern” and „western” Charentian has been filled confirming that it is not about convergent tendencies but about the process during which happened the transmis- sion of the Quina elements from southwest Asia toward southeast and central Europe. Appearance of so-called Quina behavior is associated in western Europe with mobility of communities in the glacial periods, while here it certainly con- firms exploitation of ecologically marginal regions in the interglacial conditions. Beginning of Middle Palaeolithic in the Balkans is characterized by appearance of differentiated Mousterian industries. They appear in Crvena Stijena, Kozarnika and probably Balanica and could be dated to MIS 6 or to the earlier period. Industry from the lowest layers at Crvena Stijena is characterized by elaborate Levallois technology and distinct style of artifacts manufacture that was used to define the Mousterian of Crvena Stijena type. It is considered that its

130 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU expansion along the line Balkans–Anatolia–Middle East had taken place during „eastern expansion” of the Neanderthals that took place in isotopic stadium 6 or in the interglacial that followed. Balkans in MIS 6 was perhaps the only corridor connecting central and western Europe and southwestern Asia. The climate was favorable in the last interglacial (MIS 5e) and early glacial (MIS 5d-5a) and that resulted in expansion of the Neanderthal populations toward central and northwestern Europe. In Crvena Stijena from that period orig- inate remains, which bear witness to the intensive settling and even building of stone structures (hearths). Also habitations in hilly and mountainous zone had been settled, so it is not at all implausible that logistic type of settling had been practiced from time to time. Distinct combination of tools, which Neanderthals carried with them and artifacts, which they made on the spot mostly from the quartz cores was recorded in the assemblages from those sites. Both Charen- tian and Levallois technique had been concurrently used in knappi8ng process and in some industries Levallois component prevail and in the other Charentian component (Petrovaradin Fortress, Crvena Stijena, Pešturina) is predominant. Bifacially retouched artifacts, which we are more inclined to associate with the Charentian concept than with Micoquian of central and east Europe were also found at Petrovaradin Fortress. Intensity of settling at Crvena Stijena decreased in the isotopic stadium 4 and sites from that period are very scarce in the Balkans. Situation changes at the beginning of isotopic stadium 3 when changes in the industries and settling system had changed. Dual character of lithic economy from the preceding period (tools made of flint – artifacts for temporary use made of quartz) had been changing and in temporary habitations were used either quartz artifacts (hence the hypothesis about „quartz” or „cave” Mousterian) or tools struck from raw materials obtained on the way during other activities. The Levallois component is less evident in the industries and denticulated tools and tools of slightly smaller size prevail at most sites. Morphometric analysis of assemblages from Crvena Stijena revealed however that degree of microlithization of artifacts from layers XIV-XII is not particularly conspicuous and that this phase of settling is characterized first of all by ad hoc techniques in core exploitation in order to exploit it to the maximum. Reasons for appearance of that phenomenon are not known for the time being, but they probably lay in changes within the settlement pattern and method of resource exploitation. Industries of transitional type (within which both Middle Palaeolithic and Upper Palaeolithic elements are present) were not recorded in central Balkans

131 Dušan Mihailović and their origin has not been sufficiently explained even in the eastern Balkans despite the attempts to explain local development in the context of appearance of anatomically modern human in southeast Europe. Nevertheless evidence from the Balkan-Carpathian region indicates that Upper Palaeolithic spread along the Danube corridor before 40-36 thousand years and that the Neanderthals retreated toward the western parts and interior of the Peninsula. It is not clear so far why the coastal zone had not been inhabited in the period before 40-30 thousand years. Temporary depopulation of the region could have been the consequence of mega-eruption, which had happened in Phlegraean Fields near Naples before 35 thousand radiocarbon years (i.e. before 39.5 calendar years). In contrast to the coastal area, south Pannonia was densely populated in early Upper Palaeolithic as it is confirmed by the finds from sits Crvenka and At in the vicinity of Vršac and sites in the Romanian Banat. Still, there is hitherto no evidence that proto-Aurignacian precedes early Aurignacian in central Europe. In the Danube valley early Aurignacian is dated to the period before 400-300 thousand years, while at the sites around Vršac (Crvenka, At) it probably strati- graphically precedes Aurignacian of the Krems type. Both components appear at all sites in Banat indicating that differences between these two facies are of functional and not cultural character. Functional differences could have had considerable impact also on the variability of middle and late Aurignacian as preliminary analyses of material from Šalitrena cave and Donja cave indicate that those two industries are of central European character. If Donja cave precedes the last glacial maximum as it is the case with similar industries in Austria (Alberndorf) it could mean that southward migrations of central European communities might have happened already in that period or there were somewhat more intensive contacts with groups in south Pannonia. Such possibility is, however, considerably greater when Gravettian populations are concerned as Gravettian layers at Šalitrena cave and at the sites in Bulgaria (Termnata Dupka, Kozarnika) where central European component is conspicuous already date from the beginning of cold spell. Population of central parts of the Balkans dimiNišhes in the period of last glacial maximum and it speaks in favor of the hypothesis that communities settled in the coastal area, including north Adriatic plain. Remains from the sites in high mountainous zone are fairly small and repertoire of artifacts is highly limited, indicating that this region had been inhabited only periodically. Judging by remains at the sites in Montenegro (Crvena Stijena, Mališina Stijena, Medena Stijena) recolonization of hilly-mountainous zone was gradual. Mainly ibexes

132 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU were hunted within that zone, red deer were hunted in the wooded areas at lower altitude, while hunting of small fauna mostly hares was confirmed in the coastal area along with hunting red deer, horses and aurochs, and there is also evidence for gathering mollusks. Technological changes in the late glacial followed in every aspect tendencies happening throughout the north Mediterranean and which are evident in microlithization and geometrization of artifacts. Such innovations confirm the use of new hunting techniques, which made possible exploitation of resources in relatively impoverished late glacial environment. These innovations, however, also indicate cultural and social contacts with communities in the neighboring regions as well as distinctive social integration of hunter-gatherer communities in that period. All that had changed at the beginning of Holocene when general technological impoverishment took place and it is visible in decrease of good quality raw materials and abruptly retouched tools including also geometrical microliths. We think that it was not the consequence of cultural decline or isola- tion of those communities but, most probably, of changes in the way of life that happened then. It is difficult to distinguish factors, which had decisive impact on demo- graphic migrations and technological changes in the Balkans. It is apparent that Balkans was the transitory zone but not all communications were of identical significance in all periods nor all of them were passable; paleogeography offers only hypothetical answers to most of the questions, while climatic and ecological conditions provide just general framework for understanding behavioral and social processes in the background of technological changes. Therefore, we think that approach to the study of these phenomena is possible only through their in- dividual comprehension, either long-term or short-term processes are concerned. In other words it means that in the foreground should be reconstruction (as complete as possible) of events and establishing of natural environment within which they took place. In order to achieve that it is, however, necessary to study phenomena within wider geographical framework, especially when the earliest phases of the Palaeolithic are concerned. Unfortunately, technological phenomena in the Balkans were most often studied within state borders and the analogies were, as a rule, looked for in dis- tant regions (in western Europe or in the Near East) and only sometimes in the nearest surroundings. There is a similar problem on the macro-level, so scholars interested in Anatolia and Near East rarely take in consideration phenomena in Europe and vice versa. It is important to emphasize that distinct Eurocentrism

133 Dušan Mihailović developed very early in the investigations of the Palaeolithic because of the fact that Palaeolithic phenomena were first and best studied in France and other west European countries. Therefore, it is often understood that investigations of Pa- laeolithic in the west of continent illustrate realistically technological changes and human evolution in the entire Europe. More recent excavations revealed however that situation is just the opposite and that phenomena in central and western Europe (which was isolated by the glaciers in the glacial periods) could not be explained without understanding of the situation in wider Eurasian region. It has been concluded, when Balkans is concerned, that this area in the Palaeolithic was neither the center nor the periphery but a bridge between east and west. In the periods when Near East had precedence in cultural evolution the earliest manifestations of the Near East phenomena on the European soil appear in the Balkans. Contrary to that, in the periods of expansion of populations and cultural phenomena from central and western Europe, the Balkans was the exit gate toward Anatolia and Near East. It has also turned out that hypothesis about glacial refugium in the Balkans has no base in the archaeological material. Role and importance of studying Palaeolithic in the Balkans is, however, reflected in the fact that the Balkans was open to the south in all periods. Borders between climatic and ecological zones shifted in the rhythm of climatic oscillations and that resulted in moving and mixing of populations and cultural contents, which originated from various regions. The Balkans maintained that role during its entire history. It is our responsibility to understand it correctly and take it into consideration when we discuss Palaeolithic in this area in the future.

134 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

BIBLIOGRAFIJA

Abrantes, F. et al. 2012. Paleoclimate Variability in the Mediterranean Region. In P. Lionello (ed.), The Climate of the Mediterranean Region From the Past to the Future. Elsevier, Lon- don, 1–86. Adam, E. 1989. A Technological and Typological Analysis of Upper Palaeolithic Stone Indu- stries of Epirus, Northwestern Greece. BAR International Series 512. Oxford. Adam, E. 1997. To Know and to Have: Raw Material Availability and Upper Palaeolithic Stone Assemblage Structure in Epirus. In G. N. Bailley (ed.), Klithi: Palaeolithic Settle- ment and Quaternary Landscapes in Nortwest Greece, Vol. 2: Klithi in its local and regional setting. McDonald Institute for Archaeological Research, Cambridge, 481–496. Adams, B. 2009. The Bukk Mountain Szeletian: Old and New Views on ‘‘Transitional’’ Ma- terial from the Eponymous Site of the Szeletian. In M. Camps, P. Chauhan (eds.), Sourcebook of Paleolithic Transitions – Methods, Theories, and Interpretations. Springer, New York– Dordrecht–Heidelberg–London, 427–440. Agusti, J., Lordkipanidze, D. 2011. How “African” was the early human dispersal out of Africa? Quaternary Science Reviews 30, 1338–1342. Ambrose, S. 2003. Did the super-eruption of Toba cause a human population bottleneck? Reply to Gathorne-Hardy and Harcourt-Smith. Journal of Human Evolution 45, 231–237. Andel, T. van, Tzedakis, P. 1996. Palaeolithic landscapes of Europe and environs, 150,000– 25,000 years ago: an overview. Quaternary Science Reviews 15, 481–500. Andersen, K. et al. 2006. The Greenland ice core chronology 2005, 15–42 ka. Part 1: con- structing the time scale. Quaternary Science Reviews 25, 3246–3257. Argant J., Dimitrijević, V. 2007. Pollen analyses of Pleistocene hyaena coprolites from Mon- tenegro and Serbia. Geološki anali Balkanskoga poluostrva 68, 73–80. Armitage, S., Jasim, S., Marks, A., Parker, A., Usik, V., Uerpmann, H-P. 2011. The Southern Route “Out of Africa’’: Evidence for an Early Expansion of Modern Humans into Arabia. Science 331, 453–456. Baena, J. et al. 2010. Technical and technological complexity in the beginning: The study of Dmanisi lithic assemblage. Quaternary International 223–224, 45–53. Bailey, G., Carter, P., Gamble, C., Higgs, H. 1983a. Asprochaliko and Kastritsa: Further Investigations of Palaeolithic Settlement and Economy in Epirus (North-West Greece). Pro- ceedings of the Prehistoric Society 49, 15–42. Bailey, G., Carter, P., Gamble, C., Higgs, H. 1983b. Epirus revisited: Seasonality and inter- site variation in the Upper Palaeolithic of north-west Greece. In G. Bailey (ed.), Hunter-Gat- herer Economy in Prehistory. Cambridge University Press, Cambridge, 64–78. Baković, M. 2012. Osvrt na istorijat istraživanja paleolita u Crnoj Gori. Davnine I, 9–17. Baković, M. et al. 2009. Crvena Stijena excavations 2004–2006, preliminary report. Eurasi- an Prehistory 6/1–2, 3–31.

135 Dušan Mihailović

Baltean, I. 2011. The Palaeolithic in Banat. In F. Drasovean, B. Jovanović (eds.), The Prehi- story of Banat I – The Palaeolithic and Mesolithic. The Publishing House of the Romanian Academy, Bucharest, 19–76. Banks, W., d’Errico, F., Zilhão, J. 2013. Humane-climate interaction during the Early Upper Paleolithic: testing the hypothesis of an adaptive shift between the Proto-Aurignacian and the Early Aurignacian. Journal of Human Evolution 64 , 39–55. Bar-Yosef, O. 1988. The date of Southwest Asian Neandertals. In E. Trinkaus (ed.), L’Homme de Neandertal, No. 3. ERAUL 30. Université de Liège, Liège, 31–8. Bar-Yosef, O., Belmaker, M. 2011. Early and Middle Pleistocene Faunal and hominins dispersals through Southwestern Asia. Quaternary Science Reviews 30, 1318–1337. Баслер, Ђ. 1975. Старији литички периоди у Црвеној стијени. У Ђ. Баслер (ур.), Црвена стијена – зборник радова. Заједница културних установа, Никшић, 11–120. Basler, Đ. 1979a. Paleolitske i mezolitske regije i kulture u Bosni i Hercegovini. U Đ. Basler (ur.), Praistorija jugoslavenskih zemalja, Tom I. Centar za balkanološka ispitivanja ANUBiH, Svjetlost, Sarajevo, 331–355. Basler, Đ. 1979b. Paleolitske i mezolitske regije i kulture u Crnoj Gori. U Đ. Basler (ur.), Praistorija jugoslavenskih zemalja, Tom I. Centar za balkanološka ispitivanja ANUBiH, Svjetlost, Sarajevo, 387–403. Baumler, M. 1988. Core reduction, flake production, and the Middle Paleolithic industry of Zobiste (Yugoslavia). In H. Dibble, P. Mellars (eds.), Upper Pleistocene Prehistory of We- stern Eurasia. University of Pennsylvania Press, Philadelphia, 255–274. Benac, A., Brodar, M. 1958. Crvena Stijena – 1956. Glasnik Zemaljskog muzeja (Ser. A) N.S. 13, 21–65. Benazzi, S. et al. 2011. Early dispersal of modern humans in Europe and implications for Neanderthal behaviour. Nature, doi:10.1038/nature10617. Berger, A., Loutre, M-F. 2007. Milankovitch Theory and Paleoclimate. In Elias (ed.), Encyclopedia of Quaternary Science. Elsevier, Amsterdam, 1017–1022. Bietti, A. 1990. The Late Upper Palaeolithic in Italy: An Overview. Journal of World Prehi- story 4/1, 95–155. Bietti, A. 1997. Considération sur la définition de l`Epigravettien ancien en Italie. In M. Fu- llola, N. Soler (eds.), El món Mediterrani després del Pleniglacial. Centre d` Investigacions Arqueològiques, Girona,131–146. Binford, L. 1973. Interassemblage Variability – The Mousterian and the «Functional» Argu- ment. In C. Renfrew (ed.), The Explanation of Culture Change. Duckworth, London, 227– 254. Binford, L. 1979. Organization and Formation Processes: Looking at Curated Technologies. Journal of Anthropological Research 35/3, 255–273. Blackwell, B. et al. 2014. ESR Dating Tooth Enamel from the Mousterian Layers at Pešturi- na, Serbia. Meetings Version of the Paleoanthropology Abstracts Alberta, Canada, 8–9 April 2014, http://paleoanthro.reedd.webfactional.com/static/Paleoabstracts_2014_mtg_version. pdf 136 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

Blečić, V. 1956. Crna Gora – biljni pokrov. U Enciklopedija Jugoslavije, Tom II. Jugoslaven- ski leksikografski zavod, Zagreb, 407–410. Богићевић, К. 2008. Плеистоценски глодари (Rodentia) Србије. Докторска дисертација, Универзитет у Београду. Bogićević, K., Dimitrijević, V. 2004. Quaternary fauna from Mališina stijena near Pljevlja (Montenegro). Zbornik radova Odbora za kras i speleologiju VIII, 119–133. Bogićević, K., Nenadić, D. 2008. Early Pleistocene rodents (Rodentia, Mammalia) from Trlica near Pljevlja (Montenegro). Neues Jahrbuch für Geologie und Paläontologie 247, 325–333. Bogićević, K., Nenadić, D., Mihailović, D., Lazarević, Z., Milivojević, J. 2011. Late Pleisto- cene Rodents (Mammalia: Rodentia) from the Baranica Cave near Knjaževac (Eastern Ser- bia): Systematics and Palaeoecology. Rivista Italitana di Paleontologia e Stratigrafia 117/2, 331–346. Bordes, F. 1953. Essai de Classification des industries „moustériennes“. Bulletin de la So- ciété Préhistorique Française 7–8, 457–466. Borić, D., Dimitrijević, V., White, D., Lane, C., French, C., Cristiani, E. 2012. Early Modern Human settling of the Danube corridor: the Middle to Upper Palaeolithic site of Tabula Tra- iana Cave in the Danube Gorges (Serbia). Antiquity 86, http://www.antiquity.ac.uk/projgall/ boric334/ Bosinski, G. 1967. Die Mittelpaläolithischen Funde im Westlichen Mitteleuropa. Böhlau Verlag, Köln–Graz. Bourguignon, L. 1997. Le Moustérien de type Quina: nouvelle définition d’une entité technique. Ph.D. dissertation, Université de Paris X. Brodar, M. 1962. Crvena Stijena 1958. i 1959. Glasnik Zemaljskog muzeja (Ser. A) N.S. 17, 15–20. Brodar, M. 1986. Jama v Lozi. Arheološki vestnik 37, 23–76. Brodar, M., Osole, F. 1979. Nalazišta paleolitskog i mezolitskog doba u Sloveniji. U A. Benac (ur.), Praistorija jugoslavenskih zemalja, Tom I. Centar za balkanološka ispitivanja ANUBiH, Svjetlost, Sarajevo, 135–157. Brodar, S. 1955. Palaeolitik v Vršcu in njegovi okolici? Arheološki vestnik VI/2: 181–203. Brunnacker, K. 1975. Die Sedimente der Crvena Stijena. У Ђ. Базлер (ур.), Црвена стијена – зборник радова. Заједница културних установа, Никшић, 171–203. Burdukiewicz, J., Ronen, A. (eds.) 2003. Lower Palaeolithic small tools in Europe and the Levant. BAR S1115. Oxford. Churchill, S., Smith, F. 2000. Makers of the early Aurignacian of Europe. American Journal of Physical Anthropology 113/31, 61–115. Clark, G. 1969. World prehistory: A new synthesis. Cambridge University Press, Cambridge. Codrea, V., Dimitrijević, V. 1997. Stephanorhinus cf. hundsheimensis (TOULA) (Rhinoce- rotidae, Mammalia) from Trlica near Pljevlja (Montenegro). Geološki anali Balkanskoga poluostrva 61/2, 161–177. 137 Dušan Mihailović

Cohen, V., Stepanchuk, V. 1999. Late Middle and Early Upper Paleolithic Evidence from the East European Plain and Caucasus: A New Look at Variability, Interactions, and Transitions. Journal of World Prehistory 13/3, 265–319. Conard, N., Bolus, M. 2003. Radiocarbon dating the appearance of modern humans and timing of cultural innovations in Europe: new results and new challenges. Journal of Human Evolution 44, 331–371. Crégut-Bonnoure, E., Dimitrijević, V. 2006. Megalovis balcanicus sp. nov. and Soergelia intermedia sp. nov. (Mammalia, Bovidae, Caprinae), new Ovibovini from the Early Pleisto- cene of Europe. Revue de Paléobiologie 25/2, 723–773. Cristiani, E. 2012. Prehistoric Foragers of Montenegro. In Archaeology at Cambridge 2011– 2012. University of Cambridge, McDonald Institute for Archaeological Research, Cambrid- ge, 27. Цвијић, Ј. 1891. Преконошка пећина. Геолошки анали Балканскогa полуострва III, 272– 299. Цвијић, Ј. 1893. Пећине и подземна хидрографија у Источној Србији. Глас Српске краљевске академије 46. Цвијић, Ј. 1895. Карст. Штампарија Краљевине Србије, Београд. Цвијић, Ј. 1922. Ђердапске терасе. Глас Српке краљевске академије 101. Цвијић, Ј. 1987. (1903) Нови резултати о глацијалној епоси Балканскога полуострва. У Јован Цвијић, Сабрана дела, Књига I. САНУ – Књижевне новине – Завод за уџбенике и наставна средства, Београд, 325–391. Ћалић, Ј., Милошевић, М., Гаудењи, Т., Штрбац, Д., Миливојевић, М. 2012. Панонска низија као морфоструктурна јединица Србије. Гласник Српског географског друштва XCII/1, 47–70. Čečuk, B., Radić, D. 2005. Vela spila, višeslojno pretpovijesno nalazište – Vela Luka, otok Korčula. Centar za kulturu Vela Luka, Vela Luka. D’Errico, F. et al. 2003, Archaeological Evidence for the Emergence of Language, Symbolism, and Music – An Alternative Multidisciplinary Perspective. Journal of World Prehistory 17/1, 1–70. D’Errico, F., Stringer, C. 2011. Evolution, revolution or saltation scenario for the emergence of modern cultures? In A.Whiten, R. Hinde, C. Stringer, K. Laland (eds.), Culture evolves, Philosophical Transactions of the Royal Society B 366/1567, 1060–1069. Darlas, A., Psathi, E. 2008. Le Paléolithique supérieur dans la péninsule du Mani (Péloponnèse, Grèce). In A. Darlas, D. Mihailović (eds.), The Palaeolithic of the Balkans. BAR Internatio- nal Series 1891. Oxford, 51–59. Davies, W. 2007. Reeevaluating the Aurignacian as an expression of modern human mobility and dispersal. In P. Mellars, K. Boyle, O. Bar-Yosef, C. Stringer (eds.), Rethinking thе Hu- man Revolution. McDonald Institute, Cambridge, 263–274. Demidenko, Y., Noiret, P. 2012. The Siuren I Aurignacian of Krems-Dufour Type Industri- es in the context of the European Aurignacian. In Y. Demidenko, M. Otte, P. Noiret (eds.),

138 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

Siuren I Rock-shelter – from Late Middle Palaeolithic and Early Upper Palaeolithic to Epi- Palaeolithic in Crimea. ERAUL 129. Université de Liège, Liege, 343–357. Dennell, R. 2003. Dispersal and colonisation, long and short chronologies: how continuous is the Early Pleistocene record for hominids outside East Africa? Journal of Human Evolution 45, 421–440. Dennell, R., Martinon-Torres, M., Bermudez de Castro, J. 2010a. Out of Asia: The initial colonisation of Europe in the Early and Middle Pleistocene. Quaternary International 223–224, 439. Dennell, R., Martinon-Torres, M., Bermudez de Castro, J. 2010b. Hominin variability, climatic instability and population demography in Middle Pleistocene Europe. Quaternary Science Reviews, doi:10.1016/j.quascirev.2009.11.027. Dennell, R., Roebroeks, W. 2005. An Asian perspective on early human dispersal from Afri- ca. Nature 438, 1099–1104. Derevjanko, A. et al. 2012a. Proučavanje pleistocenskih slojeva u pećini Trlica na sjeveru Crne Gore. Davnine I, 45–58. Derevjanko, A., Šunjkov, M., Baković, M., Cibankov, V., Uljanov, V., Kandiba, A. 2012b. Nova etapa u proučavanju potkapine Bioče u Crnoj Gori. Davnine I, 33–43. Dibble, H. 1987. The interpretation of Middle Paleolithic scraper morphology. American Antiquity 52, 109–117. Dimitrijević, V. 1990. Prvi rezultati istraživanja sisarske faune iz Trlice kod Pljevalja. U Zbornik radova 12 kongresa geologa Jugoslavije, Knj. I (Stratigrafija, sedimentologija, pa- leontologija). Оhrid, 328–336. Dimitrijević, V. 1991. Quaternary mammals of the Smolućka cave in southwest Serbia. Pa- laeontologica Jugoslavica 41, 1–88. Dimitrijević, V. 1996. Faunal remains from the rock-shelter of Medena Stijena. In D. Sre- jović (ed.), Prehistoric Settlements in Caves and Rock-shelters of Serbia and Montenegro. Faculty of Philosophy, Center for Archeological Research, Belgrade, 61–73. Димитријевић, В. 1997. Горњоплеистоценски сисари из пећинских наслага Србије. Геолошки анали Балканскогa полуострва 61/2, 179–370. Dimitrijević, V. 1999. Vertebrate fauna from the Epi-Gravettian site in Trebački Krš near Berane (Northeastern Montenegro). In G. N. Bailey, E. Adam, C. Perlès, E. Panagopoulou and K. Zachos (eds.), The Palaeolithic Archaeology of Greece and Adjacent Areas. British School at Athens, London, 357–360. Dimitrijević, V. 2011. Late Pleistocene hyaena Crocuta crocuta spelaea (Goldfuss, 1823) from Baranica Cave (southeast Serbia): competition for a den site. In B. Toskan (ed.), Drobci ledenodobnega okolja. Zbornik ob življenjskem jubileju Ivana Turka. Inštitut za arheologijo ZRC SAZU, Založba ZRC, Ljubljana, 69–84. Dimitrijević, V., Dulić, I., Cvetković, N. 2014. The Janda cavity at Fruška Gora, the first cave assemblage from the southeast Pannonian lowland (Vojvodina, Serbia). Quaternary Interna- tional 339–340, 97–111.

139 Dušan Mihailović

Djindjian, F., Kozłowski, J., Otte, M. 1999. Lé Paléolithique supérieur en Europe. Armand Coline, Paris. Doboş, A. 2008. The Lower Paleolithic of Romania: A Critical Review. PaleoAnthropology 2008, 218−233. Dobosi, V. 2000. Interior parts of the Carpathian Basin between 30,000 and 20,000 bp. In W. Roebroeks, M. Mussi, J. Svoboda, K. Fennema (eds.), Hunters of the Golden Age. University of Leiden, Leiden, 231–239. Doronichev, V., Golovanova, L. 2010. Beyond the Acheulean: A view on the Lower Paleolithic occupation of Western Eurasia. Quaternary International xxx (2010), 1–18, doi:10.1016/j. quaint.2009.12.003. Drobniewicz, B., Ginter, B., Kazior, B., Kozłowski, J. K. 2000. Early Upper Palaeolithic assemblages from layer 4, trench TD–I. In B. Ginter, J. K. Kozłowski, J-L Guadelli, H. La- ville (eds.), Temnata Cave: Excavations in Karlukovo Karst Area – Bulgaria, Vol. 2, Part 1. Jagellonian University, Kraków, 333–418. Drobniewicz, B., Ginter, B., Kozłowski, J. 1992. The Gravettian sequence. In J. Kozłowski, H. Laville, B. Ginter (eds.), Temnata Cave – Excavations in Karlukovo Karst Area, Vol. 1, Jagellonian University, Kraków, 295–501. Đuričić, Lj. 1996. The chipped stone industry from the rock-shelter of Trebački Krš. In D. Srejović (ed.), Prehistoric Settlements in Caves and Rock-shelters of Serbia and Montenegro. Faculty of Philosophy, Center for Archaeological Research, Belgrade, 75–102. Đuričić, Lj. 2006. A Contribution to Research on Bioče Mousterian. Glasnik Srpskog arheo- loškog društva 22, 179–196. Ђуровић, П. (ур.) 1998. Спелеолошки атлас. Географски институт “Јован Цвијић”, Београд. Fedele, G. F., Giaccio, B., Isaia, R., Orsi, G. 2002. Ecosystem Impact of the Campanian Ignimbrite Eruption in Late Pleistocene Europe. Quaternary Research 57, 420–424. Finlayson, C. 2004. Neanderthals and Modern Humans – An Ecological and Evolutionary Perspective. Cambridge University Press, Cambridge. Fitzsimmons, K., Hambach, U., Veres, D., Ioviță, R. 2014. The Campanian Ignimbrite Erup- tion: New Data on Volcanic Ash Dispersal and Its Potential Impact on Human Evolution. PLoS ONE 8(6): e65839. doi:10.1371/journal.pone.0065839 Gábori, M. 1976. Les civilisations du Paléolithique moyen entre les Alpes et l’Oural. Akadémiai Kiadó, Budapest. Gábori-Csánk, V. 1968. La station du Paléolithique moyén d’Erd–Hongrie. Akadémiai Ki- adó, Budapest. Galanidou, N., Cole, J., Iliopoulos, G., McNabb, J. 2012. East meets West: the Middle Plei- stocene site of Rodafnidia on Lesvos, Greece. Antiquity 87/336, June 2013, http://antiquity. ac.uk/projgall/galanidou336/ Gamble, C. 1997. The Animal Bones from Klithi. In G. Bailey (ed.), Klithi: Palaeolithic settlement and Quaternary landscapes in nortwest Greece. Vol. 1: Excavation and Intra-site Analysis at Klithi. McDonald Institute for Archaeological Research, Cambridge, 207–244. 140 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

Gamble, C. 1999. The Palaeolithic Societies of Europe. Cambridge University Press, Cam- bridge. Garašanin, M. 1979. Centralnobalkanska zona. U A. Benac (ur.), Praistorija jugoslavenskih zemalja, Tom II. Centar za balkanološka ispitivanja ANUBiH, Svjetlost, Sarajevo, 79–212. Гавела, Б. 1956. Економске основе најстаријих насеља у Беогаду и његовој околини. Годишњак Музеја града Београда III, 9–20. Гавела, Б. 1988. Палеолит Србије. Музеј у Аранђеловцу, Аранђеловац; Центар за археолошка истраживања Филозофског факултета, Београд. Geneste, J-M., Jaubert, J., Lenoir, M., Meignen, L., Turq, A. 1997. Approche technologique des Moustériens Charentiens du Sud-Ouest de la France et du Languedoc oriental. Paléo 9, 101–142. Ghemiş, C., Clottes, J., Gély, B., Prudhomme, F. 2011. An exceptional archaeological disco- very – the “Art Galery” in Coliboaia Cave, Apuseni Mountains, Romania. Acta Archaeolo- gica Carpathica 46, 5–18. Giaccio, B. et al. 2008. The Campanian Ignimbrite and Codola tephra layers: Two temporal/ stratigraphic markers for the Early Upper Palaeolithic in southern Italy and eastern Europe. Journal of Volcanology and Geothermal Research 17, 228–226. Ginter, B., Kozłowski, J., Laville, H., Sirakov, N. 1994. Les occupation et les activites huma- ines dans la séquence gravetienne et epigravettienne. In B. Ginter, J. Kozłowski, H. Laville (eds.), Temnata Cave – Excavations in Karlukovo Karst Area, Vol. 1. Part 2. Jagellonian University Press, Krakow, 327–335. Gorring-Morris, N., Davidzon, A. 2006. Straight to the Point: Upper Paleolithic Ahmarian Lithic Technology in the Levant. Anthropologie XLIV/1. 93–111. Green, R. E. et al. 2010. A draft sequence of the Neandertal genome. Science 328, 710–722. Guadelli, J.-L., Delpech, F., Guadelli, A., Miteva, V. 1999. Etude de la faune des niveaux Gravettiens de la grotte Kozarnika (Bulgarie du Nord): resultats preliminaires. Archaeologia Bulgarica III/2, 1–14. Guadelli, J.-L. et al. 2005. Une séquence du paléolithique inférieur au paléolithique récent dans les Balkans: la grotte Kozarnika à Orechets (nord-ouest de la Bulgarie). In N. Molines, M.-H. Moncell, J.-L. Monnier (eds.), Les premiers peuplements en Europe. BAR Internatio- nal Series S1364. Oxford, 87–104. Gulec, E. et al. 2009. The Lower Pleistocene lithic assemblage from Dursunlu (Konya), central Anatolia, Turkey. Antiquity 83, 11–22. Hahn, J. 1977. Aurignacien: Das Altere Jungpaläolithikum in Mittel– und Osteuropa. Fun- damenta A9. Böhlau, Köln–Graz. Harvati, K., Panagopoulou, E., Runnels, C. 2009. The paleoanthropology of Greece. Evolu- tionary Anthropology 18, 131–143. Hedges, R. E. M., Housley, R. A., Bronk, C. R., Klinken, G. J. van 1990. Radiocarbon dates from Oxford AMS system: Archaeometry Datelist 11. Archaeometry 32, 211–237. Hershkovitz, I. et al. 2011. Middle pleistocene dental remains from Qesem Cave (Israel). American Journal of Physical Anthropology 144/4, 575–592. 141 Dušan Mihailović

Higham, T., Bronk Ramsey, C., Karavanić, I., Smith, F. H., Trinkaus, E. 2006. Revised direct radiocarbon dating of the Vindija G1 Upper Paleolithic Neandertals. Proceedings of the Na- tional Academy of Sciences 103/3, 553–557. Higham, T., Wood, R., Moreau, L., Conard, N., Bronk Ramsey, C. 2013. Comments on ‘Humaneclimate interaction during the early Upper Paleolithic: Testing the hypothesis of an adaptive shift between the Proto-Aurignacian and the Early Aurignacian’ by Banks et al. Journal of Human Evolution 65, 806–809. Higham, T. et al. 2014. The timing and spatiotemporal patterning of Neanderthal disappea- rance. Nature 512, 306–309. Hiscock, P., Turq, A., Faivre, J-P., Bourguignon, L. 2009. Quina procurement and tools production. In B. Adams, B. S. Blades (eds.), Lithic Materials and Paleolithic Societies. Wiley– Blackwel, Singapore, 232–246. Hoffecker, J. 2011. The Early Upper Paleolithic of Eastern Europe Reconsidered. Evolutio- nary Anthropology 20, 24–39. Хофман, Ф. 1882. Трагови преисторијског човека у Србији. Гласник Српског ученог друштва LI, 1–21. Hopkinson, T. 2007. The transition from the Lower to the Middle Palaeolithic in Europe and the incorporation of difference. Antiquity 81, 294–307. Hublin, J-J. 2002. Climatic Changes, Paleogeography, and the Evolution of the Neandertals. In T. Akazawa, K. Aoki, O. Bar-Yosef (eds.), Neanderthals and Modern Humans in Western Asia. Kluwer Academic Publishers, New York, 295–310. Imbri, Dž., Imbri, K-P. 1981. Ledena doba. Nolit, Beograd. Ioviță, R., Fitzsimmons, K., Doboş, A., Hambach, U., Hilgers, A., Zander, A. 2012. Dealul Guran: evidence for Lower Palaeolithic (MIS 11) occupation of the Lower Danube loess steppe. Antiquity 86, 973–989. Ivanova, S. 1979. Cultural Differentiation in the Middle Palaeolithic of Balkan Peninsula. In J. K. Kozłowski (ed.), Middle and Early Upper Palaeolithic in Balkans. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellonskiego, Warszawa–Krakow, 13–33. Јанковић, M. 1984. Вегетација СР Србије; историја и опште карактеристике. У М. Јанковић (ур.), Вегетација СР Србије. Toм I, Oпшти део. Српска академија наука и уметности, Београд, 1–189. Jöris, O., Street, M., Terberger, T., Weninger, B. 2011. Radiocarbon Dating the Middle to Upper Palaeolithic Transition: The Demise of the Last Neanderthals and the First Appearance of Anatomically Modern Humans in Europe. In S. Condemi, G.-C. Weniger (eds.), Continuity and Discontinuity in the Peopling of Europe: One Hundred Fifty Years of Neanderthal Study. Springer, New York, 239–298. Јовановић, Ђ. 1891. Сићевачка клисура – пећине, дупке и поткопине. Отаџбина 10/29, 3–19. Јовановић, Ђ. 1892. Прилози за антропологију српских земаља. Старинар IX/1, 24–34. Јовановић, Ђ. 1893. Камена оруђа из преисторијског доба у околини Ниша, Ваљева и Пожаревца. Прилози за антропологију III, 1–12. 142 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

Kaczanowska, M., Kozłowski, J., Sobczyk, K. 2010. Upper Palaeolithic human occupations and material culture at Klissoura Cave I. In J. Kozłowski, M. Stiner (eds.), Klissoura Cave 1. Argolid, Greece: the Upper Palaeolithic Sequence. Eurasian Prehistory, Special Issue 7/2, 133–285. Kahlke, R-D. 2014. The origin of Eurasian Mammoth Faunas (Mammuthus–Coelodonta Fa- unal Complex). Quaternary Science Reviews 96, 32–49. Kahlke, R-D. et al. 2011. Western Palaearctic palaeoenvironmental conditions during the Early and early Middle Pleistocene inferred from large mammal communities, and implications for hominin dispersal in Europe. Quaternary Science Reviews 30, 1368–1395. Калуђеровић, З. 1985. Истраживање Смолућке пећине 1984–1985. Новопазарски зборник 9, 5–18. Kaluđerović, Z. 1991. Palaeolithic in Serbia in the light of the recent research. Старинар н. с. XLII, 1–8. Калуђеровић, З. 1996a. Кременац код Ниша – палеолитско налазиште. Старинар н.с. XLVII, 289–290. Калуђеровић, З. 1996b. Сокобањска котлина – палаеолитска налазишта. Старинар н.с. XLVII, 290–292. Калуђеровић, З., Јеж, Ж. 1996. Палеолитско налазиште Дренаићка пећина на Медведнику код Ваљева. Гласник Српског археолошког друштва 12, 49–54. Karavanić, I. 2003. L’industrie aurignacienne de la grotte de Šandalja II (Istrie, Croatie) dans le contexte de la région de l’Est de l’Adriatique. L’anthropologie 107, 577–602. Karavanić, I., Smith, F. H. 1998. The Middle/Upper Paleolithic interface and the relationship of Neanderthals and early modern humans in the Hrvatsko Zagorje, Croatia. Journal of Hu- man Evolution 34, 223–248. Karavanić, I., Golubić, V., Kurtanjek, D., Šošić, R., Zupanič, J. 2008. Litička analiza materijala iz Mujine pećine. Vjesnik za arheologiju i povijest dalmatinsku 101, 29–58. Kolfschoten, T. van, 2000. The Eemian mammal fauna of central Europe. Netherlands Jour- nal of Geosciences 79/2–3, 269–281 Kolfschoten, T. van, Markova, A. 2005. Response of the European mammalian fauna to the mid-Pleistocene transition. In M. Head, E. Gibbard (eds.), Early–Middle Pleistocene Transi- tions: The Land–Ocean Evidence. Geological Society, London, 221–229. Komšo, D., Pellegatti, P. 2007. The Late Epigravettian in Istria. Late Paleolithic colonizati- on and lithic technology in the northern Adriatic area. In R. Whallon (ed.), Late Paleolithic Environments and Cultural Relations around the Adriatic. BAR International Series 1716. Archaeopress, Oxford, 27–39. Kostopoulos, D., Palombo, M-R., Alberdi, M-T., Valli, A. 2007. Pliocene to Pleistocene large mammal diversity and turnover in North Mediterranean region: the Greek Peninsula with respect to the Iberian and Italian ones. Geodiversitas 29 (3), 401–419. Koufos, G., Kostopoulos, D., Vlachou, T. 2005. Neogene/Quaternary mammalian migrations in Eastern Mediterranean. Belgian Journal of Zoology 135/2, 181–190.

143 Dušan Mihailović

Kozłowski, J. (ed.) 1982. Excavation in the Bacho Kiro Cave – Final Report. Panstwowe wydawnictwo naukowe, Warszawa. Kozłowski, J. 1992. The Balkans in the Middle and Upper Palaeolithic: the gate to Europe of a cul-de-sac? Proceedings of the Prehistoric Society 58, 1–20. Kozłowski, J. 1999. Gravettian/Epigravettian sequences in the Balkans: environment, technologies, hunting strategies and raw material procurement. In G. Bailey, E. Adam, E. Pana- gopoulou, C. Perlès, K. Zachos (eds.), The Palaeolithic Archaeology of Greece and Adjacent Areas. British School at Athens, London, 319–329. Kozłowski, J. 2002. The Middle and the Early Upper Paleolithic around the Black Sea. In T. Akazawa, K. Aoki, O. Bar-Yosef (eds.), Neanderthals and Modern Humans in Western Asia. Kluwer Academic Publishers, New York, 461–482. Kozłowski, J. 2005. Paléolithique supérieur et Mésolithique en Méditerranée : cadre culturel. L’anthropologie 109, 520–540. Kozłowski, J., Dagnan-Ginter, A., Gatsov, I., Sirakova, S. 1982. Upper Palaeolithic Assem- blages. In J. K. Kozłowski (ed.), Excavation in the Bacho Kiro Cave – Final Report. Pan- stwowe wydawnictwo naukowe, Warszawa, 119–167. Kozłowski, J., Kozłowski, S. 1979. Upper Palaeolithic and Mesolithic in Europe – Taxono- my and Palaeohistory. Polska Akademia Nauk, Wroclaw. Kozłowski, J., Kozłowski S. 1984. Le Mésolithique à l’est des Alpes. Preistoria Alpina 19, 37–56. Kretzoi, M., Dobosi, V. (eds.) 1990. Vérteszöllös. Man, Site and Culture. Akadémiai Kiadó, Budapest. Kubiak, H., Nadachowski, A. 1982. Artiodactyla. In J. Kozłowski (ed.), Excavation in the Bacho Kiro Cave – Final Report. Panstwowe wydawnictwo naukowe, Warszawa, 61–66. Kuhn, S. 1995. Mousterian Lithic Technology – An Ecological Perspective. Princeton Uni- versity Press, Princeton. Kuhn, S. 2010a. Was Anatolia a bridge or a barrier to early hominin dispersals? Quaternary International 223–224, 434–435. Kuhn, S. 2010b. The Yarimburgaz Lithic Assemblage. In C. Howell, G. Arsebuk, S. Kuhn, M. Ozbasaran, M. Stiner (eds.), Culture and Biology at a Crossroads: The Middle Pleistoce- ne Record of Yarimburgaz Cave (Thrace, Turkey). Ege Yayinlari, Istanbul, 1–37. Kuhn, S. et al. 2009. The early Upper Paleolithic occupations at Uçagızlı Cave (Hatay, Tur- key). Journal of Human Evolution 56, 87–113. Kuhn, S. et al. 2010. Radiocarbon dating results for the Early Upper Palaeolithic of Klisso- ura Cave I. In J. Kozłowski, M. Stiner (eds.), Klissoura Cave 1. Argolid, Greece: the Upper Palaeolithic Sequence. Eurasian Prehistory, Special Issue 7/2, 37–46. Kuhn, S., Mihailović, D., Dimitrijević, V. in press. The Southeast Serbia Paleolithic Project: An Interim Report. In D. Mihailović (ed.), Palaeolithic and Mesolithic Research in the Cen- tral Balkans.

144 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

Laplace, G. 1964. Essai de typologie systématique. Annali dell Universita di Ferrara, Ser. 15, vol. I, supp. 2, 1–85. Lister, A., Dimitrijević, V., Marković, Z., Knežević, S., Mol, D. 2012. A skeleton of ‘steppe’ mammoth (Mammuthus trogontherii (Pohlig)) from Drmno, near Kostolac, Serbia. Quater- nary International 276–277, 129–144. Lowe J. et al. 2012. Volcanic ash layers illuminate the resilience of Neanderthals and early modern humans to natural hazards. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 109/34, 13532–13537. Lubell, D. 2004. Are land snails a signature for the Mesolithic–Neolithic transition? Docu- menta Praehistorica XXXI, 1–24. Lucas, G. 2000. Le niveau VI inférieur de la grotte Kozarnika (Bulgarie): quelle identifica- tion culturelle? In J-L. Guadelli, N. Sirakov (eds.), Les plus anciennes manifestations de la présence humaine en Bulgarie du nord. Rapport de Projet de recherche conjoint, exemplaire remis au Ministère des Affaires Etrangères de France, 151–152. Lukić, T. et al. 2013. Zagajička brda kao arhiv paleoklimatskih i paleoekoloških karakteristika i mogućnost geokonzervacije. Zaštita prirode 63/1–2, 59–71. Lumley, H. de, et al. 2005. Les industries lithiques préoldowayennes du début du Pléistocène inférieur du site de Dmanissi en Géorgie. L’anthropologie 109, 1–182. Made, J. van der, 2011. Biogeography and climatic change as a context to human dispersal out of Africa and within Eurasia. Quaternary Science Reviews 30, 1353–1367. Made, J. van der, Dimitrijević, V. in press. Cervidae from the Lower Pleistocene of Trlica (Montenegro). Quaternary international. Malez, M. 1974. Tardigravetijen Lopara na otoku Rabu. Arheološki radovi i rasprave JAZU 7, 45–74. Малез, M. 1975. Квартарна фауна Црвене Стијене. У Ђ. Баслер (ур.), Црвена стијена – зборник радова. Заједница културних установа, Никшић, 147–169. Malez, M. 1979a. Nalazišta paleolitskog i mezolitskog doba u Hrvatskoj. U Đ. Basler (ur.), Praistorija jugoslavenskih zemalja, Tom I. Centar za balkanološka ispitivanja ANUBiH, Svjetlost, Sarajevo, 227–276. Malez, M. 1979b. Paleolitske i mezolitske regije i kulture u Hrvatskoj. U Đ. Basler (ur.), Praistorija jugoslavenskih zemalja, Tom I. Centar za balkanološka ispitivanja ANUBiH, Svjetlost, Sarajevo, 277–295. Malez, M., Malez, V., Paunović, M. 1988. Kvartarna fauna Mališine stijene u kanjonu Ćeho- tine (SR Crna Gora). Naš krš 24–25, 109–117. Marković, S. 2001. Paleozemljišta Srema. U R. Davidović (ur.), Zemljišta Srema. Univerzitet u Novom Sadu – Prirodno-matematički fakultet, Novi Sad, 133–155. Marković, S., Mihailović, D., Oches, E., Jovanović, M., Gaudenyi, T. 2004. The Last Glacial climate, environmet and the evidence of Palaeolithic occupation in Vojvodina province, Ser- bia: an overview. Antaeus 27, 147–152.

145 Dušan Mihailović

McBrearty, S., Brooks, A. 2000. The revolution that wasn’t: a new interpretation of the origin of modern human behavior. Journal of Human Evolution 39, 453–563. Medović, P. 1970. Cigan–Irig – paleolitski nalaz. Arheološki pregled 12, 11–12. Mellars, P. 1965. Sequence and Development of the Mousterian Traditions in South-western France. Nature 205, 626–627. Mellars, P., 1999. The Neanderthal Problem Continued. Current Anthropology 40, 341–350. Mihailović, B. 2008. The Gravettian Site Šalitrena pećina near Mionica (western Serbia). In A. Darlas, D. Mihailović (eds.), The Palaeolithic of the Balkans. BAR International Series 1891. Oxford, 101–106. Михаиловић, Б. 2013. Шалитрена пећина. У В. Филиповић, Р. Арсић, Д. Антоновић (ур.), Резултати нових археолошких истраживања у северозападној Србији и суседним територијама. Српско археолошко друштво, Завод за заштиту споменика културе, Ваљево, 5–16. Михаиловић, Д. 1992a. Орињасијенска кремена индустрија са локалитета Црвенка– Ат у близини Вршца. Филозофски факултет у Београду, Центар за археолошка истраживања, Београд. Михаиловић, Д. 1992b. Збирка орињасијенских налаза са локалитета Балата код Вршца. Гласник Српског археолошког друштва 7, 92–98. Mihailović, D. 1996. Upper Palaeolithic and Mesolithic chipped stone industries from the rock-shelter of Medena Stijena. In D. Srejović (ed.), Prehistoric Settlements in Caves and Rock-shelters of Serbia and Montenegro, Faculty of Philosophy, Center for Archaeological Research, Belgrade, 9–60. Mihailović, D. 1998. Gornji paleolit i mezolit Crne Gore. Doktorska disertacija, Univerzitet u Beogradu. Mihailović, D. 2001. Technological Decline of the Early Holocene Chipped Stone Industries in South-East Europe. In R. Kertesz, J. Makkay (eds.), From the Mesolithic to the Neolithic. Archaeolingua, Budapest, 339–347. Михаиловић, Д. 2004. Истраживања пећинских налазишта у сливу Тимока и Нишаве. Зборник радова Одбора за крас и спелеологију VIII, 135–144. Mihailović, D. 2004. Spirituality and Cultural Identity in the Middle-Upper Palaeolithic Transition in the Balkans. In M. Otte (ed.), Spiritualité, Actes du Colloque international de Liege (10–12 decembre 2003). ERAUL 106. Université de Liège, Liège, 11–20. Mihailović, D. 2007a. Social and Cultural Integration in the Late Upper Palaeolithic of the Western Balkans. In R. Whallon (ed), Late Paleolithic Environments and Cultural Relations around the Adriatic. BAR International Series 1716. Archaeopress, Oxford 2007, 53–59. Mihailović, D. 2007b. Social Aspects of the Transition to Farming in the Balkans. Documen- ta Praehistorica XXXIV, 73–88. Mihailović, D. 2008a. New data about the Middle Palaeolithic of Serbia. In A. Darlas, D. Mihailović (eds.), The Palaeolithic of the Balkans. BAR International Series 1891. Oxford, 93–100.

146 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

Mihailović, D. 2008b. Lithic technology and settlement systems of the Final Palaeolithic and Early Mesolithic in the Iron Gates. In C. Bonsall, I. Radovanović, V. Boroneant (eds.), The Iron Gates in Prehistory – New Perspective. BAR International series 1893. Archaeopress, Oxford, 11–18. Mihailović, D. 2009. Upper Palaeolithic and Mesolithic chipped stone industries from Crve- na stijena. Faculty of Philosophy, Center for Archaeological Resarch, Belgrade. Михаиловић, Д. 2009a. Средњопалеолитско насеље на Петроварадинској тврђави. Едиција Петроварадин, свеска II. Музеј града Новог Сада, Нови Сад. Михаиловић Д. 2009b. Пећински комплекс Баланица и палеолит Нишке котлине у регионалном контексту. Архаика 2, 1–26. Mihailović, D., Bogićević, K. in press. Technological Changes and Population Movements in the Late Lower and Early Middle Palaeolithic of the Central Balkans. In K. Harvati and M Roksandic (eds.) Paleoanthropology of the Balkans: Human occupation and its context. Михаиловић, Д., Богосављевић-Петровић, В. 2009. Самаила – Влашка глава, палеолитско налазиште на отвореном простору. Наша прошлост 10, 21–44. Михаиловић, Д., Ђуричић, Љ., Калуђеровић, З. 1997. Истраживања палеолита у источној Србији. У М. Лазић (ур.), Археологија источне Србије. Филозофски факултет, Центар за археолошка истраживања, Београд, 33–44. Михаиловић, Д., Михаиловић, Б. 2006. Палеолитско налазиште Хаџи Проданова пећина код Ивањице. Археолошки преглед Н.С. 1, 13–16. Mihailović, D., Mihailović, B. 2007. Considération sur le Gravettien et l’Epigravettien ancien aux Balkans de l’Ouest. Paleo 19, 115–129. Mihailović, D., Mihailović, B., Lopičić, M. 2011. The Palaeolithic in Northern Serbia. In F. Drasovean and B. Jovanović (eds.), The Prehistory of Banat I – The Palaeolithic and Meso- lithic. The Publishing House of the Romanian Academy, Bucharest, 77–101. Михаиловић, Д. Милошевић, С. 2012. Истраживања палеолитског налазишта Пештурина код Ниша. Гласник Српског археолошког друштва 28, 87–106. Milleker, F. 1937. Vorgeschihte des Banats. Старинар XII: 71–79. Милошевић, Н. 1985. Палеолитске станице у Петничкој и Високој пећини код Ваљева и њихов антрополошко-археолошки значај. Истраживања II: 11–42. Milošević, S. 2010. Reading of Human on-site activities on the basis of faunal taphonomy at the Palaeolithic site of Hadži Prodanova cave (Serbia). Bone Commons, 1390. http://alexan- driaarchive.org/bonecommons/items/show/1390. Accessed 20 January 2013. Miracle, P. 2007. The Late Glacial “Great Adriatic Plain”: “Garden of Eden” or “No Man’s Land“ during the Palaeolithic? A view from Istria (Croatia). In R. Whallon (ed.), Late Pale- olithic Environments and Cultural Relations around the Adriatic. BAR International Series 1716. Archaeopress, Oxford, 41–51. Mogoşanu, F. 1978. Paleoliticul din Banat. Academiei, Bucureşti.

147 Dušan Mihailović

Moncel, M-H., Moigne, Y., Combier, J. 2011. The Emergence of Neanderthal Technical Be- havior: New Evidence from Orgnac 3 (Level 1, MIS 8), Southeastern France. Current Ant- hropology 52/1, 37–75. Monchot, H., Horwitz, L. 2007. Bone taphonomy. In M. Chazan and L. Horwitz (eds.), Ho- lon: A Lower Paleolithic Site in Israel. Peabody Museum, Cambridge, 17–26. Montet-White, A. 1994. Alternative Interpretation of the Late Upper Paleolithic in Central Europe. Annual Review of Anthropology 23, 483–508. Montet-White, A., Kozłowski, J. 1983. Les industries à pointes à dos dans les Balkans. Rivi- sta di Scienze Preistoriche 38, 371–399. Montet White, A., Laville, H., Lezine A.-M. 1986. Le Paléolithique du Bosnie du Nord. Chronologie, environment et préhistoire. L’Anthropologie 90/1, 29–88. Morley, M. 2007. Mediterranean Quaternary Rockshelter Sediment Records: A Multi-proxy Approach to Environmental Reconstruction. Ph. D. dissertation, The University of Manche- ster, Manchester. Morley, M., Woodward, J. 2011. The Campanian Ignimbrite (Y5) tephra at Crvena Stijena Rockshelter, Montenegro. Quaternary Research 75, 683–696. Moroni, A., Boscato, P., Ronchitelli, A. 2012. What roots for the Uluzzian? Modern behaviour in Central-Southern Italy and hypotheses on AMH dispersal routes. Quaternary Interna- tional 316, 27–44. Mussi, M. 2002. Earliest Italy – An Overview of the Italian Palaeolithic and Mesolithic. Kluwer Academic/Plenum Publishers, New York, Boston, Dodrecht, London, Moscow. Николић, Д. 1992. Могућност утврђивања природног окружења праисторијских заједница на основу поленских анализа. У Д. Срејовић (ур.), Археологија и природне науке. Српска академија наука и уметности, Београд, 45–48. Oppenheimer, S. 2012. A single southern exit of modern humans from Africa: Before or after Toba? Quaternary International 258, 88–99. Osole, F. 1991. Betalov spodmol, rezultati paleolitskih iskopavanj S. Brodarja – II del. Poro- čilo o raziskovanju paleolita, neolita in eneolita v Sloveniji XIX, 7–129. Otte, M. 1985. Le Gravettien en Europe. L’anthropologie 89/4, 479–503. Otte, M., Noiret, P., Chirica, V., Borziak, I. 1996. Rythme évolutif du Gravettien oriental. In A. Montet-White, A. Palma di Cesnola, K. Valoch (eds.), The Upper Palaeolithic, XIII International Congress of Prehistoric and Protohistoric Sciences Forlì– Italia, Colloquium XI, Forlì, 213–226. Otte, M., Yalcinkaya, I., Kozłowski, J., Bar-Yosef, O., Bayon, I-L., Taskiran, H. 1998. Long- term technical evolution and human remains in the Anatolian Palaeolithic. Journal of Human Evolution 34, 413–431. Palma di Cesnola, A. 1993. Il paleolitico superiore in Italia: introduzione allo studio. Garlatti e Razzai, Firenze.

148 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

Памић, Ј. 1975. Минерални састав и петрографија артефаката из Црвене Стијене. У Ђ. Баслер (ур.), Црвена стијена – зборник радова. Заједница културних установа, Никшић, 205–209. Panagiotopoulos, K., Böhm, A., Leng, M., Wagner, B., Schäbitz, F. 2014. Climate variability over the last 92 ka in SW Balkans from analysis of sediments from Lake Prespa. Climate of the Past 10, 643–660. Panagopoulou, E. 1999. The Theopetra Middle Palaeolithic assemblages: their relevance to the Middle Palaeolithic of Greece and adjacent areas. In G. N. Bailey, E. Adam, E. Panago- poulou, C. Perlès, K. Zachos (eds.), The Palaeolithic Archaeology of Greece and Adjacent Areas. British School at Athens, London, 252–265. Panagopolou, E., Karkanas, P., Tsartsidou, G., Kotjabopoulou, E., Harvati, K., Ntinou, M. 2004. Late Pleistocene Archaeological and Fossil Human Evidence from Lakonis Cave, So- uthern Greece. Journal of Field Archaeology 29, 323–349. Parfitt, S. et al. 2005. The earliest record of human activity in northern Europe. Nature 438, 1008–1012. Pavićević, N. 1956. Crna Gora – pedološki sastav tla. U Enciklopedija Jugoslavije, Tom II. Jugoslavenski leksikografski zavod, Zagreb, 405–407. Perlès, C. 1999. Long-term perspectives on the occupation of the Franchthi cave: continuity amd discontinuity. In G. N. Bailey, E. Adam, C. Perlès, E. Panagopoulou and K. Zachos (eds.), The Palaeolithic Archaeology of Greece and Adjacent Areas. British School at Athens, London, 311–318. Петровић, П. В., Филиповић, В., Миливојевић, С. 2012. Сврљишка област у праисторији, антици и средњем веку. Балканолошки институт САНУ, Београд. Pickarski, N. 2013. Vegetation and climate history during the last glacial–interglacial cycle at Lake Van, eastern Anatolia. PhD dissertation, Rheinischen Friedrich–Wilhelms–Univer- sität, Bonn. Premo, L., Kuhn, S. 2010. Modeling effects of local extinctions on culture change and diversity in the Paleolithic. PLoS ONE 5(12): e15582. doi:10.1371/journal.pone.0015582. Prüfer, K. et al. 2014. The complete genome sequence of a Neanderthal from the Altai Mo- untains. Nature 505, 43–49. Радојичић, Б. 1991a. Рељеф Црне Горе. У Р. Бакић (ур.), Географија Црне Горе – фактори преразмештаја становништва, Књига I. Универзитетска ријеч, Никшић, 111–177. Радојичић, Б. 1991b. Вријеме и клима Црне Горе. У Р. Бакић (ур.), Географија Црне Горе – фактори преразмештаја становништва, Књига I. Универзитетска ријеч, Никшић, 179–216. Radovanović, I. 1986. Vršac–At, palaeolitsko nalazište. Arheološki pregled 25, 11–12. Радовановић, И. 1986. Новија истраживања палеолита и мезолита у Црној Гори. Гласник Српског археолошког друштва 3, 63–76.

149 Dušan Mihailović

Rakovec, I. 1958. Pleistocenski sisavci u pripećku Crvena Stijena kod Petrovića u Crnoj Gori. Glasnik Zemaljskog muzeja N.S. XIII, 65–75. RHMZ 2014. Osnovne klimatske karakteristike na teritoriji Srbije (standardni normalni period 1961 – 1990.). http://www.hidmet.gov.rs/podaci/meteorologija/latin/Klima_Srbije.pdf Richter, J. 2000. Social memory among late Neanderthals. In J. Orschiedt, G-C. Weniger (eds.), Neanderthals and Modern Humans – Discussing the Transition. Central and Eastern Europe from 50.000 – 30.000 B.P. Universität zu Köln Institut für Ur- und Frühgeschichte, Mettmann, 30–41. Rigaud, J.-P., Lucas, G. 2006. The first Aurignacian technocomplexes in Europe: a revision of the Bachokirian. In O. Bar-Yosef, J. Zilhão (еds.), Towards a Definition of the Aurignaci- an. Instituto Português de Arqueologia, Lisbon, 277–284. Rink, W. J., Mercier, N., Mihailović, D., Morley, M. W., Thompson, J. W., Roksandic, M. 2013. New Radiometric Ages for the BH-1 Hominin from Balanica (Serbia): Implications for Understanding the Role of the Balkans in Middle Pleistocene Human Evolution. PLoS ONE 8(2): e54608. doi:10.1371/journal.pone.00546082484 Roksandić, M. et al. 2011. A human mandible (BH-1) from the Pleistocene deposits of the Mala Balanica cave (Sićevo Gorge, Niš, Serbia). Journal of Human Evolution 61, 186–196. Roksandić, M. in press. The role of Central Balkans in the peopling of Europe: Paleoant- hropological evidence. In K. Harvati and M. Roksandic (eds.), Paleoanthropology of the Balkans: Human occupation and its context. Rolland, N. 1981. The interpretation of Middle Paleolithic Variability. Man 16, 15–42. Rosas, A., Bastir, M., Martinez-Maza, C., Garcia-Tabanero, A., Lalueza-Fox, C. 2006. Inqu- iries into Neanderthal craniofacial development and evolution: „accretion“ versus „organi- smic“ models. In K. Harvati, T. Harrison (eds.), Neanderthals Revisited – New Approaches and Perspectives. Springer, Dodrecht, 37–70. Salamanov-Korobar, Lj. 2008. First Palaeolithic Researches in R Macedonia (FYROM): the Cave “Golema Pesht” Near Village Zdunje – Preliminary Results. In A. Darlas, D. Mihailo- vić (eds.), The Palaeolithic of the Balkans. BAR International Series 1891. Oxford, 85–92. Savić, I. 2008. Diversification of the Balkan fauna: its origin, historical development and present status. In S. Makarov, R. Dimitrijević (eds.), Advances in Arachnology and Develo- pmental Biology. Papers dedicated to Prof. Dr. Božidar Ćurčić. Institute of Zoology Belgra- de, BAS, Sofia; Fac. Life Sci., Vienna, SASA, Belgrade, UNESCO MAB Serbia, Vienna– Belgrade–Sofia, 57–78. Sharon, G. 2009. Acheulean giant core technology – a world wide perspective. Current Ant- hropology 50, 335–367. Simek, J., Smith, F. 1997. Chronological Changes in Stone Tool Assemblages from Krapina (Croatia). Journal of Human Evolution 32, 561–575. Sinclair, A. 1999. Technological decision making: the case of Megalakkos. In G.N. Bailey, E. Adam, E. Panagopoulou, C. Perlès, K. Zachos (eds.), The Palaeolithic Archaeology of Greece and Adjacent Areas. British School at Athens, London, 188–196.

150 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

Sirakov, N. 1983. Reconstruction of the Middle Palaeolithic flint assemblages from the cave Samuilitsa II (northern Bulgaria) and their taxonomical position seen against the Palaeolithic of south-eastern Europe. Folia Quaternaria 55, 1–100. Sirakov, N. et al. 2010. An ancient continuous human presence in the Balkans and the be- ginnings of human settlement in western Eurasia: a Lower Pleistocene example of the Lower Palaeolithic levels in Kozarnika cave (North-western Bulgaria). Quaternary International 223–224, 94–106. Sitlivy, V. et al. 2012a. The earliest Aurignacian in Romania: New investigations at the open air site of Româneşti–Dumbrăviţa I (Banat). Quartär 59, 85–130. Sitlivy, V. et al. 2012b. Preliminary reassessment of the Aurignacian in Banat (South-western Romania). Quaternary International (2012), http://dx.doi.org/10.1016/j.quaint.2012.07.024 Slimak, L. et al. 2004. Kaletepe Deresi 3 (Turquie), aspects archéologiques, chronologiques et paléontologiques d’une séquence pléistocène en Anatolie centrale. Comptes Rendus Pale- vol 3, 411–420. Starkovich, B., Stiner, M. 2010. Upper Palaeolithic animal exploitation at Klissoura cave I in Southern Greece: dietary trends and mammal taphonomy. In J. Kozłowski, M. Stiner (eds.), Klissoura Cave 1. Argolid, Greece: the Upper Palaeolithic Sequence. Eurasian Prehistory, Special Issue 7/2, 107–132. Steguweit, L. 2010. New Insights Into the Inventory of Alberndorf (Lower Austria) and some Remarks on the “Epi-Aurignacian” Controversy. In C. Neugebauer-Maresch, L. Owen (eds.), New Aspects of the Central and Eastern European Upper Palaeolithic – Methods, Chro- nology, Technology and Subsistence. Österreichische Akademie der Wissenschaften, Wien, 221–229. Stiner, M., Gopher, A., Barkai, R. 2010. Hearth-side socioeconomics, hunting and paleoeco- logy during the late Lower Paleolithic at Qesem Cave, Israel. Journal of Human Evolution 1–21, doi:10.1016/j.jhevol.2010.10.006. Stiner, M., Munro, N. 2002. Approaches to Prehistoric Diet Breadth, Demography, and Prey Ranking Systems in Time and Space. Journal of Archaeological Method and Theory 9/2, 181–2014. Stiner, M., Munro, N. 2011. On the evolution of diet and landscape during the Upper Pa- leolithic through Mesolithic at Franchthi Cave (Peloponnese, Greece). Journal of Human Evolution 60/5, 618–636. Svoboda, J. 1990. The Bohunician. In J. Kozłowski (ed.), Feuilles de Piere – Les industries a Paléolithique supérieur européen. ERAUL 42. Université de Liège, Liege, 199–211. Svoboda, J. 2006. The Aurignacian and after: chronology, geography and cultural taxonomy in the Middle Danube region. In O. Bar-Yosef, J. Zilhão (eds.), Towards a definition of the Aurignacian. Instituto Português de Arqueologia, Lisboa, 259–274. Šarić, J. 2009. Palaeolithic and Mesolithic finds from profile of the Zemun loess.Старинар LVIII: 9–27. Šarić, J. 2011. Lower Paleolithic site Kremenac near the village Rujnik (Serbia). Старинар LXI, 7–22.

151 Dušan Mihailović

Šarić, J. 2013a. Kremenac, donjopaleolitsko nalazište. Arheološki institut. Beograd. Šarić, J. 2013b. Smolućka cave – unpublished chipped stone artifacts from excavations in 1987. Старинар LXIII, 9–21. Šercelj, A. 1979. Pregled pleistocenske flore na teritoriju Jugoslavije. U Đ. Basler (ur.),Pra - istorija jugoslavenskih zemalja, Tom I. Centar za balkanološka ispitivanja ANUBiH, Svje- tlost, Sarajevo, 35–53. Škorić, A., Filipovski, G., Ćirić, M. (1985) Klasifikacija zemljišta Jugoslavije. Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Sarajevo. Tensorer, J-M. le, 2005. Le Yabroudien et la transition du Paléolithique ancien au Paléo- lithique moyen en Syrie: l’exemple d’El Kowm. Munibe (Antropologia–Arkeologia) 57, 71–82. Teyssandier, N. 2007. En route vers l’ouest. Les débuts de l’Aurignacien en Europe. BAR International Series 1638. Oxford. Teyssandier, N. 2008. Revolution or evolution: the emergence of the Upper Palaeolithic in Europe. World Archaeology 40, 493–519. Thiéabut, C. 2010. Denticulate Mousterian: Myth or Reality? Acta Universitatis Wratislavi- ensis 3207: 345–386. Tostevin, G. B. 2006. Social Intimacy, Artefact Visibility, and Acculturation Models of Nean- derthal-Modern Human Interaction. In C. Stringer, P. Mellars (eds.), Rethinking the Human Revolution: New Behavioural and Biological Perspectives on the Origins and Dispersal of Modern Humans. University of Cambridge Press, Cambridge, 1–24. Tourloukis, E. 2010. The Early and Middle Pleistocene Archaeological Record of Greece – current status and future prospects. Leiden University Press, Leiden. Trinkaus, E. et al. 2003. An early modern human from the Pestera cu Oase, Romania. Procee- dings of the National Academy of Science 100/20, 11231–11236. Tsanova, T. 2003. Le Gravettien en Bulgarie du Nord: Niveau IVb de la grotte Kozarnika. In T. Tsonev, E. Montagnari Kokelj (eds.), The Humanized Mineral World: Towards Social and Symbolic Evaluation of Prehistoric Technologies in South Eastern Europe. ERAUL 103. Université de Liège, Liege–Sofia, 33–39. Tsanova, T. 2008. Les débuts du Paléolithique supérieur dans l’Est des Balkans. Réflexion à partir des études taphonomique et techno-économique des ensembles lithiques des grottes Bacho Kiro (couche 11), Temnata (couche VI et 4) et Kozarnika (niveau VII). BAR Interna- tional Series 1752, Oxford. Tsanova, T. 2012. A diachronic view of flake production from the beginning of the Upper Palaeolithic in the Eastern Balkans. In A. Pastoors, M. Peresani (eds.), Flakes not Blades: The role of flake production at the onset of the Upper Palaeolithic in Europe. Neanderthal Museum, Mettmann, 215–237. Tsanova, T. 2013. The beginning of the Upper Paleolithic in the Iranian Zagros. A tapho- nomic approach and techno-economic comparison of Early Baradostian assemblages from Warwasi and Yafteh (Iran). Journal of Human Evolution 65, 39–64.

152 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

Tsanova, T., Bordes, J-G. 2003. Contribution au débat sur l’origine de l’Aurignacien: pricipa- ux résultats d’une étude technologique de l’industrie lithique de la couche 11 de Bacho Kiro. In T. Tsonev, E. Montagnari Kokelj (eds.), The Humanized Mineral World – Towards social and symbolic evaluation of prehistoric technologies in South Eastern Europe. ERAUL 103. Université de Liège, Liège–Sofia, 41–50. Turq, A. 1989. Approche technologique et économique du faciès Moustérien de type Quina: étude préliminaire. Bulletin de la Société préhistorique française 86/8, 244–256. Turq, A., Roebroeks, W., Bourguignon, L., Faivre, J-Ph. 2013. The fragmented character of Middle Palaeolithic stone tool technology. Journal of Human Evolution 65, 641–655. Tzedakis, P. 1993. Long-term tree populations in northwest Greece through multiple Quater- nary climate cycles. Nature 364, 437–440. Tzedakis, P., Bennett, K. 2005. Interglacial vegetation succession: a view from southern Eu- rope. Quaternary Science Reviews 14, 967–982. Tzedakis, P., Hooghiemstra, H., Palike, H. 2006. The last 1.35 million years at Tenaghi Phi- lippon: revised chronostratigraphy and long-term vegetation trends. Quaternary Science Re- views 25, 3416–3430. Valladas, H. et al. 2007. TL age–estimates for the Middle Palaeolithic layers at Theopetra cave (Greece). Quaternary Geochronology 2/1–4, 303–308. Vallverdu, J. et al. 2014. Age and Date for Early Arrival of the Acheulian in Europe (Barranc de la Boella, la Canonja, Spain). PLoS ONE 9(7): e103634. doi:10.1371/journal.pone.0103634. Valoch K. 1996. L’origine du Gravettien de l’Europe Centrale. In A. Montet-White, A. Palma di Cesnola, K. Valoch (eds.), The Upper Palaeolithic. XIII International Congress of Prehi- storic and Protohistoric Sciences Forlì–Italia, Colloquium XI. Forlì, 203–212. Vander Linden, M. et al. 2013. EUROFARM: comparison and modelling of early farming and associated technologies in Europe. Antiquity 87/336, June 2013 (http://antiquity.ac.uk/ projgall/linden336/ Vogel, Ј. C., Waterbolk, H. T. 1972. Groningen Radiocarbon Dates X. Radiocarbon 14, 6–110. Vujević, P. 1956. Crna Gora – klimatske prilike. U Enciklopedija Jugoslavije, Tom II. Jugo- slavenski leksikografski zavod, Zagreb, 403–404. Whallon, R. 1999. The Lithic tool assemblages at Badanj within their regional context. In G. N. Bailey, E. Adam, E. Panagopoulou, C. Perlès, K. Zachos (eds.), The Palaeolithic Archae- ology of Greece and Adjacent Areas. British School at Athens, London, 330–342. Whallon, R. 2007. Social territories arround the Adriatic in the late Pleistocene. In R. Whallon (ed.), Late Paleolithic Environments and Cultural Relations around the Adriatic. BAR Inter- national Series 1716. Archaeopress, Oxford, 61–65. Willis, K. 1994. The Vegetational History of the Balkans. Quaternary Science Reviews 13, 769–788. Зеремски, М. 1985. Геоморфологија Вршачких планина. Матица српска, Нови Сад.

153 Dušan Mihailović

Zeremski, M., Maruszczak, H., Butrim, J. 1991. Problemi hronostratigrafije lesa Vojvodine. Zbornik radova Geografskog instituta „Jovan Cvijić“ SANU 53, 17–32. Zilhão, J. 2006. Neandertals and Moderns Mixed, and It Matters. Evolutionary Anthropology 15, 183–195. Zilhão, J., d´Errico, F. 1999. The Chronology and Taphonomy of the Earliest Aurignacian and its Implications for the Understanding of Neandertal Extinction. Journal of World Pre- history 13, 1–68. Жујовић, Ј. 1893. Камено доба. Српска књижевна задруга, Београд.

154 PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

Registar nalazišta Jama v Lozi 80, 109 Jarimburgaz 30 Alberndorf I 107, 126 Jelašnička pećina 149 Apidima 20, 74 Jerinina pećina 10, 38, 51 Asprohaliko 39, 66, 80, 109, 111, 119–120 Ježevica 27 At 80–85, 105 117, 125, 132 Kadar 80, 108. Atapuerka 24 Kaletepe Dereši 3 29 Bačo Kiro 39, 77–78, 80, 104, 106, 117 Karain 30, 65–67, 73, 124 Badanj 80, 109–110, 119–121 Kastelćivita 113 Balata 81, 84 Kastrica 80, 108–109, 111, 119–120 Baranica 12, 38–39, 45, 70, 80–81, 86, 106 Kavalo 113–114 Barank de Boelja 29 Kefalari 80, 108 Beljarica 11, 38 Kesem 65, 73 Betalov spodmol 68 Klidi 80, 108, 111, 119–120 Bilcingsleben 30 Klimente II 121 Bioče 11, 14, 39, 56–57, 70–71, 75 Klisura 77, 80, 105–106, 108–109, 115–116, Bodrogkerestur 107 118, 120 Boila 111 Kočabaši 19 Boker Taktit 113 Kokinopilos 20 Bukovac 14, 81 Kolibaja 77 Cigan–Irig 38 Kolomnica 106 Crvena stijena 11–12, 14, 21, 35, 39, 57–60, Kopačina pećina 80, 110 65–71, 74, 80–81, 99–103, 106, 108–110, Korolevo I 30 112, 114–115, 118–121, 124–126 Kosovska kosa 21–22, 25–28, 30, 124 Crvenka 80–85, 105, 117, 125 Kostjenki 114 Čipolijane 111 Košava 80, 105 Dealul Guran 20, 30 Kozarnika 19, 29, 31, 39, 66, 77, 80, 105, Dmanizi 19, 29, 31 107, 113, 116–117, 123–124, 126 Donja pećina 13, 80–81, 86, 117, 126 Kozja pećina 38, 46 Drenaićka pećina 12 Kozluk 10 Dursunlu 29 Krapina 39, 67, 69, 73 Ekonomija 13. maj 38 Kremenac 12, 21–22, 24 Eleohori 106 Krems–Hundštajg 106 Erd 68 Ksar Akil 113 Frankti 80, 106, 108–109, 111, 119, 121 Kujna Turkuluj 120–121 Fumane 115 Lakonis 80, 104 Gajsenklesterle 105 Lopar 110 Golema dupka 45–46 Mala Balanica 13, 19, 21–23, 35, 46–49, 65, Golema pešt 68 69, 124 Gornea 45 Mališina stijena 11–12, 39, 55, 80–81, 92–93, Gran Dolina 24 108–109, 115, 118–119, 121, 126 Hadži Prodanova pećina 13, 21, 39, 54, 69– Markova pećina 12 70, 74, 80–81, 91, 108, 115, 118 Mauer 24 Hidašnemeti 107 Meča dupka 13, 52, 70

155 Dušan Mihailović

Medena stijena 11, 80–81, 93–97, 108–110, 88–90, 107–108, 117, 125–126 112, 118–121, 126 Šandalja I 19 Megalakos 80, 119–120 Šandalja II 80, 106, 109–110, 118, 120 Megalopolis 20 Taurisano 111 Mesića kanal 10 Temnata dupka 39, 77, 80, 104, 107, 116– Milušinačka pećina 13, 38, 52, 70 118, 126 Milutinovac 45 Teopetra 39, 66 Mirilovska pećina 12, 81, 88 Tinkova 80, 105 Mokriška jama 80, 116 Trebački krš 11, 80, 98, 109, 112, 118, 120 Mujina pećina 71 Tregulnaja 30 Nadap 107 Trlica 14, 22, 32 Nugljanska pećina 80, 109, 111, 120 Uđento 111 Orlovača 14, 81 Uluco 111 Ovčja jama 80, 109 Um el Tlel 113 Paljiči 111 Vela spila (Lošinj) 119–120 Pećina iznad Trajanove table 13, 38, 45, 70, Vela spila (Korčula) 80, 110, 119 80–81, 86, 106, 117 Velika Balanica 13, 23, 30, 35, 38–39, 46–49, Pećurski kamen 12, 38, 52 65–66, 69, 123 Pejkfild 32 Velika pećina 80–81, 87 Petralona 20, 74 Velika Vranovica 86 Petrovaradinska tvrđava 13, 21, 38–44, Vertšseleš 20, 30 68–71, 124 Vešanska pećina 80, 111, 120, Peštera ku Oaše 77, 80, 114 Veternica 67 Pešturina 13, 21, 39, 49–51, 68–70, 80–81, Vilendorf II 105, 107 87, 108, 115, 124 Viljuša 27 Potkapina iza „Carevog korita“ 9 Vindija 39, 67, 77, 80, 104–105, 115 Potočka zjalka 80, 106, 116 Visoljano 19 Prekonoška pećina 9, 46 Vlaška glava, v. Samaila Pupićina pećina 80, 109, 111, 120 Vrbička pećina 14, 80, 103, 108, 118 Risovača 10, 38, 51–52 Zapadna strana 10 Rodafnidija 30 Zobište 66 Rodija 20 Zutijeh 73 Romaneli 111 Romanešti–Dumbravica 80, 105 Samaila (Vlaška glava) 21, 24, 27–28, 30, 66–67 Selačka pećina 3, 38, 45 Serino 113 Sima de los Elefantes 24 Siuren 1 106 Skini 108 Smolućka pećina 12, 39, 55, 70, 74 Sokolska potkapina 12 Šalitrena pećina 12–13, 39, 53, 71, 80–81,

156

CIP - Каталогизација у публикацији Народна библиотека Србије, Београд

903(4-12)”632” 902.2(4-12)

МИХАИЛОВИЋ, Душан, 1962- Paleolit na centralnom Balkanu : kulturne promene i populaciona kretanja / Dušan Mihailović ; [crteži i fotografije Dušan Mihailović]. - Beograd : Srpsko arheološko društvo = Serbian Archaeological Society, 2014 (Beograd : Scanner Studio). - 156 str. : ilustr. ; 25 cm. - (Biblioteka Posebna izdanja / Srpsko arheološko društvo. Serija Paleolit i mezolit jugoistočne Evrope)

Na spor. nasl. str.: Palaeolithic in the Central Balkans. - “Monografija je rezultat rada na projektu Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije ‘Kulturne promene i populaciona kretanja u paleolitu i mezolitu Centralnog Balkana’ (ev. br. 177023)” --> str. 4. - Tiraž 250. - Summary. - Napomene i bibliografske reference uz tekst. - Bibliografija: str. 135-154.

ISBN 978-86-913229-8-4 a) Археолошка налазишта, праисторијска - Југоисточна Европа - Палеолит b) Археолошка истраживања - Југоисточна Европа COBISS.SR-ID 210152972