ZACHOWAĆ W PAMIĘCI kulturowe, krajobrazowe i kulinarne dziedzictwo ziemi puławskiej

PRESERVE IN MEMORY Cultural, Landscape and Culinary Heritage of Puławy Land

Powiatowa Biblioteka Publiczna w Puławach / Public Poviat Library in Puławy Starostwo Powiatowe w Puławach / Starostwo Powiatowe w Puławach Zachować w pamięci – kulturowe, krajobrazowe i kulinarne dziedzictwo ziemi puławskiej Preserve in Memory – Cultural, Landscape and Culinary Heritage of Puławy Land

Komitet Redakcyjny / Editorial Committee: Danuta Szlendak, Katarzyna Adamowska, Andrzej Wenerski Opracowanie etnograficzne / Etnographic Analysis: Katarzyna Adamowska Opracowanie graficzne i projekt okładki / Graphic analysis and cover project: Aleksandra Kozak, Teresa Orlik obraz: „Drzemiący pastuszek” Tłumaczenie / Translation Małgorzata Bartnik Autorzy zdjęć / Photographs Katarzyna Adamowska, Dariusz Malinowski

Zrealizowano przy pomocy finansowej / Realised by financial help: Starostwa Powiatowego w Puławach

Druk i skład / Printy and edition: ELKO Końskowola

2 Wstęp Introduction

„Zachować w pamięci – kulturowe, „Preserve in memory – cultural, krajobrazowe i kulinarne dziedzictwo zie- landscape and culinary heritage of Puławy mi puławskiej” to juz trzecia pozycja książ- Land” this is the third book devoted to regio- kowa wydana przez Powiatową Bibliotekę nal traditions of our Little Motherland and Publiczną w Puławach poświęcona tradycjom published by Public Poviat Library in Puławy. regionalnym naszej Małej Ojczyzny. Two former publications: “Around Kit- Dwie poprzednie publikacje: „Wokół chen and Table – Puławy Region Traditions” kuchni i stołu – tradycje ziemi puławskiej” and “Tastes of Puławy Region – tourist, natu- i „Smaki ziemi puławskiej – turystyczne, przy- ral and culinary” attracted the public of large rodnicze i kulinarne” zdobyły szerokie grono among regionalists, tourists guides, librarians, czytelników, zarówno wśród regionalistów, chefs and also among tourists and Lubelszczy- przewodników, bibliotekarzy, restauratorów, zna inhabitants. The books were appreciated jak również wśród turystów i mieszkańców not only in Puławy Poviat but on the whole Lubelszczyzny. Książki cieszyły się uznaniem territory of and abroad. nie tylko w powiecie puławskim ale w całej Polsce, a także poza granicami kraju. This time the main aim of PBP in Pu- ławy chose promotion of cultural, landscape Tym razem za główny cel publikacji PBP and culinary values of Puławy land. w Puławach obrała promowanie walorów kul- turowych, krajobrazowych i kulinarnych ziemi And so the first chapter: LOCAL AND puławskiej. TRADITIONAL PRODUCTS PROMOTION contains a rich collection of original regio- I tak pierwszy rozdział: PROMOCJA nal kitchen recipes, which cannot be found LOKALNYCH I TRADYCYJNYCH PRO- in any modern cookery-books. Recipes were DUKTÓW zawiera bogaty zbiór oryginalnych collected during Poviat Harvest Ceremony in przepisów kuchni regionalnej, których nie 2009 in Janowiec. So far they have not been można znaleźć we współczesnych książkach published anywhere. Thanks to such form of kulinarnych. Przepisy zostały zebrane pod- promotion specific tastes of regional kitchen czas Dożynek Powiatowych 2009 w Janowcu may become the quality brand of our region. i do tej pory nie były nigdzie publikowane. Specyficzne przysmaki kuchni regionalnej Chapter two: CULTURAL HERITAGE dzięki takiej formie promocji stać się mogą PRESERVING tells about specific folk cu- marką naszego regionu. stoms presented in a perspective of Christian religion (holidays and church sacraments), Rozdział drugi: ZACHOWANIE DZIE- pagan beliefs and changeability of seasons DZICTWA KULTUROWEGO dotyczy spe- of a year marking agricultural cycle. It is an cyficznej obrzędowości ludowej ukazanej attempt of Lubelszczyna cultural heritage de- z perspektywy religii chrześcijańskiej (święta scription. i sakramenty kościelne) wierzeń pogańskich oraz zmienności pór roku wyznaczających Chapter three: NATURAL HERITAGE cykl prac rolniczych. Jest to próba opisu dzie- PROTECTION is devoted to promoting land-

3 dzictwa kulturowego Lubelszczyzny. scape values of 10 Poviat Puławy municipali- Rozdział trzeci: OCHRONA DZIE- ties as well as Wojciechów municipality in to- DZICTWA PRZYRODNICZEGO poświęcony urist aspect, with paying special attention to jest promowaniu walorów krajobrazowych 10 natural and architectonic monuments which gmin powiatu puławskiego i gminy Wojcie- can be found on seven main tourist routes. chów pod kątem turystycznym, ze zwróce- According to readers’ expectations PBP niem szczególnej uwagi na zabytki przyrodni- in Puławy managed to translate chapters cze i architektoniczne znajdujące się na trasie I and III into English. Additionally publica- 7 najważniejszych szlaków turystycznych. tion is enriched by photos of architectonic PBP w Puławach wychodząc na przeciw monuments as well as pictures of regional di- oczekiwaniom czytelników postarała się, aby shes. rozdział I i III został przetłumaczony na ję- Authors hope to awake desire to know zyk angielski. Dodatkowo publikacja opatrzo- our region and make Wojciechów municipali- na jest serią zdjęć zabytków architektury oraz ty and Puławy Poviat compulsory tourist at- zdjęciami potraw regionalnych. traction on Lubelszczyzna map. Autorzy mają nadzieję, ze owa publi- kacja rozbudzi w czytelnikach chęć poznania Editorial Staff naszego regionu i sprawi, że powiat puławski i gmina Wojciechów staną się obowiązkową atrakcją turystyczną na mapie Lubelszczyzny.

Redakcja

4 Spis treści

Wstęp ...... 3 Rozdział I: PROMOCJA LOKALNYCH I TRADYCYJNYCH PRODUKTÓW ...... 7 • Zbiór przepisów: ...... 7 polewki, bryje, zupy ...... 7 i ...... 17 chleb ...... 39 potrawy warzywne i owocowe ...... 41 potrawy z ryb ...... 59 potrawy mięsne i półmięsne ...... 67 potrawy cukiernicze ...... 79 napoje i nalewki ...... 107 Rozdział II: ZACHOWANIE DZIEDZICTWA KULTUROWEGO ...... 121 • Rolniczy cykl prac chłopskich ...... 122 • Obrzędowe formy życia codziennego ...... 126 • Obrzędowe formy życia podczas świąt ...... 130 • Obrzędowe formy sakramentów chrześcijańskich ...... 144 Rozdział III: OCHRONA DZIEDZICTWA PRZYRODNICZEGO I KULTUROWEGO .. 150 • Ramy geograficzne powiatu puławskiego ...... 150 • Walory krajoznawcze i turystyczne ...... 154 • Szlaki turystyczne ...... 182

5 Contents Introduction ...... 3 Chapter I: LOCAL AND TRADITIONAL PRODUCTS PROMOTION ...... 7 • Recipes collection: ...... 7 Polewki, bryje, soups ...... 7 Noodles and ...... 17 Bread ...... 39 and vegetable dishes ...... 41 Fish dishes ...... 59 Meat and half-meat dishes ...... 67 Cakes and sweetmeats ...... 79 Drinks and liqueurs ...... 107 Chapter II: CULTURAL HERITAGE PRESERVING ...... 121 • Agricultural cycle of farmers’ chores ...... 122 • Ritual forms of everyday life ...... 126 • Ritual forms of life during festivities ...... 130 • Ritual forms of Christian Sacramentes ...... 144 Chapter III: NATURAL AND CULTURAL HERITAGE PROTECTION ...... 150 • Geographical frames of Puławy County ...... 150 • Sightseeing and tourist values ...... 154 • Tourist routes ...... 182

6 PROMOCJA LOKALNYCH LOCAL I TRADYCYJNYCH AND TRADITIONAL PRODUKTÓW PRODUCTS PROMOTION

Polewki, bryje, zupy Polewki, bryje, soups

BARSZCZ WIGILIJNY CZYSTY CLEAR RED CHRISTMAS EVE’S (Justyna Matraszek, Osiny – gmina Żyrzyn) BORSCHT Składniki: (Justyna Matraszek, Osiny- Żyrzyn municipality) 50 dag buraków Ingredients: 25 dag włoszczyzny 50 dag beetroots 2 lub 3 łyżeczki masła 25 dag mixture of vegetables sól / pieprz (eg. carrot, parsley, leaf, ząbek czosnku celery, leek) ½ l. kwasu burakowego 2-3 teaspoons wywar z grzybów salt/pepper natka pietruszki garlic clove KISZENIE CZERWONEGO BARSZCZU ½ l. beetroot acid mushroom decoction 2 kg buraków pokroić w plastry i zalać ciepłą parsley wodą w kamiennym garnku lub słoju. Dodać kromkę chleba żytniego ze skórką. Nakryć RED BORSCHT ENSILING gazą i odstawić na kilka dni w temperaturze 2 kg beetroots slice, put in a jar or a stone pokojowej. Przecedzić przez gazę i zlać do bu- pot and cover with warm water. Add a slice telki odstawić do lodówki. of a rye bread. Cover with gauze and leave Wykonanie: for a few days in a room temperature. Drain through the gauze, pour into the bottle and Włoszczyznę oczyścić i umyć, buraki pokroić put into the fridge. w plastry i zalać zimną i osoloną wodą 1 l. lub 1, 5 l. powoli gotować z łyżeczką masła Preparation: do miękkości. Odcedzić. Do wywaru doda- Clear and wash vegetables, slice beetroots. wać czosnek, kwas burakowy, troszkę wywaru Cover with cold and salty 1 l water or 1,5 l. z grzybów, przyprawić do smaku. Przed poda- Cook slowly until soft with a teaspoon of but- niem dodać łyżeczkę masła i posypać natką ter. Drain. To prepared liquid add garlic, be- pietruszki. etroot acid, a bit of mushroom decoction, add spices to taste. Before serving add a teaspoon of butter and pour with green parsley.

7 BARSZCZ WIGILIJNY CHRISTMAS EVE’S BORSCHT (Agnieszka Struska, SKA Markuszów) (Agnieszka Struska, SKA Markuszów) Składniki: Ingredients: 5 dużych buraków (pokrojonych 5 big beetroots (sliced) w plastry) 1 big carrot (sliced) 1 duża marchew (pokrojona 1 parsley (sliced) w talarki) 2 bay leaves 1 pietruszka (pokrojona w talarki) 5 pimento seeds 2 listki laurowe Preparation: 5 ziaren ziela angielskiego 5 l water pour over vegetables, cook under Wykonanie: the cover on a small fire for about half an Warzywa zalać ok. 5 litrami wody, gotować hour. Pickle with wine vinegar, add salt, sugar pod przykryciem na małym ogniu przez ok. (as you wish). pół godziny. Zakwasić octem winnym, posolić, Add 2 sliced onions, a few sliced pickled cu- dodać cukier (według uznania). cumbers, decoction from boiled, dried mush- Dodać pokrojone 2 cebule w talarki, kilka rooms. Add pepper. ogórków kiszonych pokrojonych w plaster- On the next day drain borscht, spice to your ki, wywar z gotowanych, suszonych grzybów taste, make it very hot, but not boil and add i doprawić pieprzem. Następnego dnia barszcz 2 tablespoons of Christmas olive oil. przecedzić i doprawić do smaku, mocno pod- grzać, ale nie gotować i dodać 2 łyżki oleju świątecznego.

BARSZCZ WIGILIJNY CHRISTMAS EVE’S BORSCHT (Mirosława Mikos, Zagóźdź – gmina Baranów) (Mirosława Mikos, Zagóźdź- Baranów municipality) Składniki: 1,5 kg buraków ćwikłowych Ingredients: 4 – 5 ząbków czosnku 1,5 kg beetroots 10 ziarenek pieprzu prawdziwego 4-5 garlic cloves 6 ziarenek ziela angielskiego 10 black pepper seeds kromka chleba razowego 6 pimento seeds 2 liście laurowe A slice of wholemeal bread 40 dag włoszczyzny 2 bay leaves 10 dag suszonych prawdziwków 40 dag mixed vegetables kieliszek czerwonego wina 10 dag dried mushrooms 1 łyżeczka cukru 1 glass of red wine szczypta pieprzu i soli 1 teaspoon of sugar sok z cytryny a pinch of pepper and salt olej lemon juice

8 Wykonanie: olive oil Tydzień przed gotowaniem przyrządzić natu- Preparation: ralny zakwas: Prepare natural leaven a week earlier: Obrać buraki i pokroić w talarki, ułożyć Peel the beetroots and slice them. Put in the w słoju i zlać letnią, przegotowaną wodą. Do- jar and cover with warm, boiled water. Add 2 dać 2 ząbki czosnku, pieprz, ziele angielskie, garlic cloves, pepper, pimento, 1 tablespoon 1 łyżkę oleju, a na wierzch położyć chleb. oil, and put bread on the top. Cover jar with Słój obwiązać gazą i pozostawić w ciepłym gauze and put in a warm place. After 3-4 miejscu. Po 3 – 4 dniach usunąć pianę a kwas days remove the foam and pour out acid to zlać do słoików. the jars. Z włoszczyzny i przypraw ugotować wywar. Prepare decoction out of vegetables and spi- Osobno ugotować suszone, uprzednio na- ces. In another pot cook dried, earlier soaked moczone grzyby. Do 1,5 l. przecedzonego mushrooms. To 1,5 l drained vegetable decoc- wywaru z jarzyn wlać 1 szklankę wywaru tion pour 1 glass mushroom decoction and 2 z grzybów i 2 szklanki zakwasu z buraków. glasses beetroot leaven. Doprawić przyprawami oraz dodać roztarte Add spices and 1-2 garlic cloves crushed with z solą 1-2 ząbki czosnku. Można wlać kie- salt. You can add a glass of red wine. If neces- liszek czerwonego wina. W razie potrzeby sary you can add lemon juice. Warm borscht barszcz można doprawić sokiem z cytryny. but do not allow to boil. Barszcz podgrzać ale nie dopuścić do wrzenia.

BARSZCZ WIGILIJNY CHRISTMAS EVE’S BORSCHT (Lucyna Kowalik, Góra Puławska) (Lucyna Kowalik, Góra Puławska) Składniki: Ingredients: 1 kg buraków ćwikłowych 1 kg beetroots 2 litry wody przegotowanej 2 l boiled water 1 płaska łyżka soli 1 flat tablespoon of salt 1 łyżka cukru 1 tablespoon sugar skórka chleba razowego Bread crust of the wholemeal bread Wykonanie: Preparation: Buraki opłukać, obrać, pokroić w grubsze pla- Beetroots rinse, peel, cut in thick slices. Put stry. Ułożyć w wysokim słoju lub kamiennym in a high jar or a stone pot. Boil water, salt it, garnku. Wodę zagotować, posolić, dodać cu- add sugar and cool. When the water becomes kier i wystudzić. Gdy woda będzie lekko cie- slightly warm pour it into beetroots. At the pła wlać do buraków. Na koniec wrzucić skór- end add dry wholemeal bread crust. Cover kę suchego, razowego chleba. Przykryć lnianą with linen tea-towel and put in a warm pla- ściereczką, postawić w ciepłym miejscu. Po 7 ce. After 7 days leaven is ready for preparing dniach zakwas jest gotowy do sporządzenia Christmas Eve’s Borscht. barszczu na wigilię.

9 BARSZCZ WIGILIJNY: CHRISTMAS EVE’S BORSCHT:

Zagotować 1½ l. wody, wrzucić warzywa w ca- Boil 1 ½ l water, throw vegetables and cook łości i gotować do miękkości. Następnie wy- until soft. Next drain decoction and add be- war przecedzić i wlać zakwas z buraków (nie etroot leaven (do not boil). Salt can be added gotować). Można dosolić w miarę potrzeby. if necessary.

BARSZCZ ŻELAZNY – CHŁODNIK IRON BORSCHT- COOLER FOR ZAKOCHANYCH LOVERS (Dorota Góra, Jolanta Olszak, Borysów – gmina (Dorota Góra, Jolanta Olszak, Borysów – Żyrzyn Żyrzyn) municipality) Składniki: Ingredients: 1 litr wody 1 l water 2 cebule 2 onions 1 główka czosnku 1 whole garlic 1 pęczek szczypiorku 1 bunch of chive 2 pęczki kopru 2 bunches of dill 1 pęczek pietruszki 1 bunch of parsley 1 pęczek lubczyku 1 bunch of lovage 1 szklanka kwaśnej śmietany 1 glass sour cream jajka ugotowane na twardo Hard boiled eggs ziemniaki ugotowane w mundurkach Potatoes cooked in skins sól / pieprz Salt/pepper kwasek cytrynowy Lemon acid Wykonanie: Preparation: Zagotować wodę a następnie ją wystudzić. Po- Boil water then cool it. Chop onion, garlic, kroić drobno cebulę, czosnek, koperek, szczy- dill, chive, green parsley and lovage. Chopped piorek, natkę pietruszki i lubczyk. Do wody vegetables and herbs add to water. Spice with dodać pokrojone warzywa i zioła. Doprawić lemon acid, pepper and salt, whiten with sour kwaskiem cytrynowym, pieprzem i solą, za- cream. Serve with potatoes and eggs. bielić śmietaną. Podawać z ziemniakami i jaj- kiem.

10 BARSZCZ Z JABŁEK APPLE BORSCHT (Danuta Wiejak) (Danuta Wiejak) Składniki: Ingredients: 5 jabłek 5 apples ok. 4 l. wody about 4 l water mąka śmietana cream mleko milk cebula onion smalec lard sól salt cukier sugar Wykonanie: Preparation: Jabłka umyć i obrać, wydrążyć środki, pokroić Wash and peel the apples, bore inside, cut w ósemki i wrzucić do wody. Zagotować. Gdy into pieces and throw into water. Boil. When jabłka zaczną się rozpadać zrobić zaprawę ze apples begin to crumble prepare seasoning out śmietany, mąki i mleka. Zagotować i okrasić of cream, flour and milk. Cooke and adorn zarumienioną cebulka na smalcu. with onion fried to gold on lard.

ZUPA DZIADOWSKA DLA CHŁOPA DZIADOWSKA SOUP FOR PEASANT (Monika Szaruga, Borysów – gmina Żyrzyn) (Monika Szaruga, Brysów- Żyrzyn municipality) Składniki: Ingredients: 20 dag mąki 20 dag flour ziemniaki Potatoes 1 szklanka wody 1 glass of water cebula onion słonina lard Wykonanie: Preparation: Z mąki i wody zagniatamy ciasto. Ziemnia- Prepare out of water and flour. Boil cu- ki gotujemy na wodzie, pokrojone w kostkę, bed potatoes. Add salt and pepper. Tear the dodajemy do smaku sól i pieprz. Na wrzącą dough and put it with soft gestures into a bo- wodę z ziemniakami lekko miękkimi rwie- iling water. At the end fry lard cut in cubes. my przygotowane wcześniej ciasto, na koniec Add onions and throw into a boiling soup. podsmażamy pokrojoną w kostkę słoninę. Dodajemy cebulę a potem wrzucamy to do gotującej się zupy.

11 ZUPA DZIADOWSKA DZIADOWSKA SOUP (Klub Seniora działający przy Gminnym Ośrodku (different names – Guz with Kowalczyk Sprzę- Kultury w Wojciechowie) gacz) Składniki: Senior’s Club by Municipality Cultural Centre in ziemniaki - 1 kg Wojciechów marchewka - 0,5 kg Ingredients: pietruszka - 0,5 kg 1 kg potatoes seler - 0,5 kg 0,5 kg carrot por, cebula 0,5 kg parsley przyprawy - listek laurowy 0,5 kg celery ziele - 0,5 kg 0,5 kg leek, onion, Wykonanie: spices- bay leaf, pimento Ziemniaki i marchewkę kroimy w kostkę. Pie- Preparation: truszkę, seler utrzeć na tartce, por pokroić. Potatoes and carrots cut in cubes. Grate par- Wszystkie warzywa gotujemy do miękkości, sley and celery, cut leek. Cook all vegetables zagniatamy ciasto na kluski. Do gotujących until soft. In the meantime knead dough for się warzyw rwiemy kluski. Gotujemy. Zakra- noodles. To boiling vegetables tear noodles. szamy zasmażką – stopioną słoninką z pod- Cook everything together. Adorn with roux smażoną cebulką. – melted lard with fried onion.

12 ZUPA GROCHOWA Z PYZAMI PEA SOUP WITH DUMPLINGS (Stanisława Nowacka, Kotliny – gmina Żyrzyn) (Stanisława Nowacka, Kotliny- Żyrzyn municipa- lity) Składniki: 5 l. wody Ingredients: ½ kg grochu „Jaś” 5 l water ½ kg żeberek ½ kg big pea 3 kg ziemniaków ½ kg ribs sól / pieprz 3kg potatoes ziele angielskie / liść laurowy / Salt/pepper majeranek pimento/ bay leaf/marjoram 1 duża cebula 1 big onion włoszczyzna mixed vegetables 10 dag słoniny 10 dag lard Wykonanie: Preparation: Na żeberkach i włoszczyźnie ugotować wy- Cook decoction on ribs and vegetables adding war dodając uprzednio namoczony groch. earlier soaked pea. Cook until soft. Add spi- Gotować do miękkości. Dodać przyprawy. ces. At the end of cooking throw dumplings Pod koniec gotowania wrzucić zrobione made of grated and boiled potatoes (½ kg bo- z tartych i gotowanych ziemniaków (½ kg iled potatoes grate, knead carefully, add salt ugotowanych ziemniaków przetrzeć przez and pepper). Pea soup with dumplings cook praskę a 2½ kg zetrzeć na tarce i dobrze wy- for about 10 minutes. Melt lard on the frying gnieść, wszystko ra- pan and fry onion. zem połączyć i do- Through into the dać sól i pieprz do soup and spice to smaku). Grochówkę taste. z pyzami dogoto- wać 10 minut. Sło- ninę stopić na pa- telni i przysmażyć z cebulą. Wrzucić do zupy i doprawić do smaku.

13 ZUPA Z KASZY JAGLANEJ SOUP WITH PEA Z GROCHEM (Leokadia Olszak, Żerdź- Żyrzyn municipality) (Leokadia Olszak, Żerdź – gmina Żyrzyn) Ingredients: Składniki: 1 glass of millet 1 szklanka kaszy jaglanej 1 glass of pea 1 szklanka grochu Onion cebula Pepper pieprz Salt sól Olive oil olej Flour to roux mąka do zasmażki Preparation: Wykonanie: Rinse peas, cover with cold water for about Groszek przebrać, opłukać, zalać zimną wodą 2 hours. Then cook. Rinse millet, pour over na 2 godziny. Potem ugotować. Kaszę opłu- with boiling water, cook on a low heat. At the kać, zalać wrzącą wodą, gotować na małym end of cooking add pea to millet and conti- ogniu, pod koniec gotowania dodać groch do nue cooking. Peel onion, rinse, cut fine, then kaszy i dalej gotować. Cebulę obrać, opłukać fry on oil, sprinkle with flour, and fry to gold. i drobno pokroić, następnie podsmażyć na Join with soup, add spices, cook for a mo- oleju, oprószyć mąką, zasmażyć lekko rumie- ment and serve. niąc. Połączyć z zupą, dodać przyprawy, chwi- lę pogotować i podawać.

ZUPA POROWA LEEK SOUP (Brześce – gmina Janowiec) (Brześce – Janowiec municipality) Składniki: Ingredients: 2 duże pory (części białe) 2 big leeks (white parts) ½ kg mięsa mielonego ½ kg minced meat (-beef) (wieprzowo – wołowego) 30 mushrooms 30 dag pieczarek 2 cubes of chicken broth 2 kostki bulionu drobiowego 2 cubes of soft cheese 2 serki topione (edamski lub gouda) (edamski or gouda) 4 łyżki oleju 4 tablespoons olive oil 3 litry bulionu z kostek 3 l broth made of cubes Wykonanie: Preparation: Pory pokroić jak makaron i dusić na oleju. Cut leek such as pasta and simmer on oil. Odcedzić i przełożyć na talerz. W tym oleju Drain and put on the plate. Add a bit of (dodać troszkę wody) dusić mięso. Dodać po- water to the oil and simmer meat in it. Add krojone pieczarki (kapelusze w plastry, ogonki sliced mushrooms. Throw everything to the

14 w kostkę). Wszystko wrzucić do bulionu. Ro- broth. Grate crush cheese and add to the zetrzeć serki i wlać do bulionu. Gotować 10 broth. Boil 10-15 minutes. Add oregano, salt, – 15 minut. Do smaku dodać oregano, sól, marjoram and basil. majeranek i bazylię.

ZUPA Z DYNI NA OSTRO HOT PUMPKIN SOUP (Wąwolnica) (Wąwolnica) Składniki: Ingredients: 1 kg dyni 1 kg pumpkin duża cebula 1 big onion imbir świeży lub mielony Fresh and minced ginger 1 l. bulionu drobiowego 1l chicken broth 2 ząbki czosnku 2 garlic cloves 4 łyżki oliwy 4 tablespoons olive oil gałka muszkatołowa Nutmeg curry Curry sól / pieprz Salt/pepper szczypiorek Chive kwaśna śmietana Sour cream Wykonanie: Preparation: Dynię obrać, usunąć nasiona, miąższ pokro- Peel the pumpkin, remove seeds, pulp cut in ić w kostkę. Cebulę i czosnek obrać, pokroić cubes. Peel garlic and onion, cut in cubes. w kostkę. Na dużej patelni rozgrzać oliwę, Warm oil on a big frying pan, add onion, gar-

15 wrzucić cebulę, czosnek i imbir, zeszklić, do- lic and ginger. After a moment add pumpkin dać dynię chwilę podsmażyć. Dolać bulion, and fry for a while. Add broth, simmer under dusić pod przykryciem aż dynia będzie mięk- the cover until the pumpkin gets soft. Cool, ka. Ostudzić, a następnie zmiksować, przy- then mix, spice with salt, pepper, curry and prawić solą, pieprzem, curry i gałką muszka- nutmeg. Add cream, mix, warm it and serve tołową. Dodać śmietanę, wymieszać, mocno in little bowls with croutons and sprinkled podgrzać i podawać w małych miseczkach with chive. z grzankami i posypaną szczypiorkiem.

ZUPA GRZYBOWA MUSHROOM SOUP (Halina Jarosińska, Wojciechów) (Halina Jarosińska, Wojciechów) Składniki: Ingredients: ziemniaki - 0,5 kg 0,5 kg potatoes warzywa (marchew, pietruszka, seler, 10 dag vegetables (carrot, parsley, por) - 10 dkg celery, leek) grzyby suszone - 3dkg 3 dag dried mushrooms śmietana - 0,5 szkl 0,5 glass cream jajko - 1 szt 1 egg mąka - 1 szkl 1 glass flour Wykonanie: Preparation: Ziemniaki, warzywa, grzyby ugotować (moż- Cook potatoes, vegetables, mushrooms (you na na kości). Z mąki i jajka zagnieść ciasto can use a meat bone). Knead dough out of dość tępo. Jak już jest wszystko miękkie, ze- flour and egg. When everything is soft grate trzeć ciasto na grubej tarce i zarzucić zupę. the dough and throw into the boiling soup, Zaprawić śmietaną, doprawić do smaku solą, when soft add cream, spice with salt and pep- pieprzem. per to taste.

16 Kluski, pierogi Noodles, dumplings

BOCIANY STORKS (Eliza Okonowska, Kośmin – gmina Żyrzyn) (Eliza Okonowska, Kośmin- Żyrzyn municipality) Składniki: Ingredients: Ciasto: Dough: 2 szklanki mąki 2 glasses flour 1 jajko 1 egg ok ½ szklanki wody about ½ glass water sól do smaku salt Nadzienie: Stuffing: 1 kg ziemniaków 1 kg potatoes 2 cebule 2 onions sól / pieprz ziołowy Salt/ herbal pepper vegeta lub kucharek Vegeta or kucharek spice 20 dag boczku 20 dag bacon Wykonanie: Preparation: Zagnieść ciasto tak jak na pierogi – elastycz- Knead the dough as if for dumplings- fle- nie. Ziemniaki obrać, zetrzeć jak na plac- xible. Peel the potatoes, grate as for potato ki ziemniaczane. Dodać cebulę pokrojoną pies. Add onion cut in cubes, salt, pepper and w kostkę, sól, pieprz i vegetę. Pokrojony vegeta. Fry bacon also cut in cubes, add po- w kostkę boczek zesmażać na patelni, wrzucić tatoes, fry for a while to get flat pulp. Pin na tłuszcz ziemniaki i smażyć chwilę, aby po- out the dough to get 5 cm thickness, spread wstała jednolita masa. the dough with potatoes, roll as a collar, cut Ciasto rozwałkować na grubość ok. 5 cm., na slanting to 2 cm wide pieces. Boil for about placek smarować ziemniaki, zwinąć jak roladę 10-15 minutes. Serve with grease and greaves i kroić po skosie na ok. 2 cm. kawałki. Go- or as addition to instead of potatoes. tować ok. 10-15 minut. Podawać z tłuszczem i skwarkami lub jako dodatek do sosów za- miast ziemniaków.

BOCIANY STORKS (Jadwiga Kowalik) (Jadwiga Kowalik) Składniki: Ingredients: 1 kg mąki pszennej 1kg wheat flour 5 jajek 5 eggs sól / pieprz Salt/pepper

17 ziemniaki Potatoes cebula Onion Wykonanie: Preparation: Z mąki, jajek i soli ugniatamy ciasto jak na Knead dough out of flour, eggs and salt- si- kluski. Ziemniaki ścieramy na tarce o drob- milar to dough for noodles. Great potatoes on nych oczkach dodajemy przyprawy i mąkę. a tiny hole grater, add spices and flour. Chop Cebulkę kroimy drobno w kosteczkę i rumie- onion in tiny cubes and fry gold on oil. To nimy na oleju, do cebuli dodajemy przygoto- the fried onion add prepared potatoes and fry wane ziemniaki i smażymy razem około 10 together for about 10 minutes. Leave to cool. minut. Odstawiamy do ostygnięcia. Ciasto Pin the dough into an oblong pie and put wałkujemy w podłużny placek i nakładamy cool potatoes on it. Roll everything carefully, przestygnięte ziemniaki, następnie zwijamy cut in slices throw into boiling salty water dokładnie w rulonik i kroimy na kawałki. and cook for about 10 minutes. Wszystko wrzucamy do wrzątku i gotujemy 10 minut.

18 PIEROGI Z GROCHEM I MIĘSEM DUMPLINGS WITH PEA AND MEAT (Marianna Kamola, Żerdź – gmina Żyrzyn) (Marianna Kamola, Żerdź - Żyrzyn municipality)

Wykonanie: Preparation: Zagniatamy ciasto na pierogi. Groch gotujemy, Knead the dough for dumplings. Cook pea, dodajemy gotowane mięso. Doprawiamy solą, add cooked meat. Spice with salt, pepper and pieprzem do smaku i dodajemy podsmażoną add fried gold onion. Make dumplings. Serve cebulkę. Robimy pierogi. Podajemy okraszone adorned with onion or greaves. cebulką lub skwarkami.

PIEROGI Z SOCZEWICY I PŁUCEK DUMPLINGS WITH LENTIL WIEPRZOWYCH AND PIG LUNGS (Marianna Płachta, Kośmin – gmina Żyrzyn) (Marianna Płachta, Kośmin – Żyrzyn municipali- ty) Składniki: 1 kg płucek wieprzowych Ingredients: 0,5 kg soczewicy 1 kg pig lungs 0,2 kg podgardla 0,5 kg lentil 2 cebule 0,2 kg pork jowl tłuszcz 2 onions sól / pieprz Grease Salt/pepper

19 Wykonanie: Preparation: Przyrządzić ciasto jak na pierogi. Soczewi- Prepare dough as for dumplings. Rinse lentil, cę wypłukać, namoczyć na 2 godziny. Potem soak for about 2 hours. Then cook and stra- ugotować i odcedzić na durszlaku. Płucka in on a colander. Cook lungs and pork jowl. i podgardle ugotować. Następnie zmielić w Then mince them. Fine chop the onion, fry maszynce. Cebulę drobno pokroić, usmażyć into gold. Join all everything spicing with salt na złoty kolor. Wszystko razem połączyć i do- and pepper. Pin out the dough, cut out circ- prawić do smaku solą i pieprzem. Ciasto roz- les. Put stuffing onto each circle and carefully wałkować, wyciąć kółka. Każde kółko nadziać glue the edges. Throw onto the boiling water farszem i dokładnie skleić brzegi. Wrzucać na and boil to the moment when the dumplings gotującą sie wodę i gotować do momentu, kie- appear on the surface. dy pierogi wypłyną na wierzch.

PIEROGI Z CHLEBA DUMPLINGS OF BREAD (Zespół Śpiewaczy Baranów) (Folk Band – Baranów)

Składniki: Ingredients: Ciasto: Dough: 1 kg mąki 1 kg flour 1 jajko 1 egg 1 łyżka masła 1 tablespoon butter sól Salt Farsz: Stuffing: 0, 5 kg soczewicy 0,5 kg lentil 0, 5 kg mięsa gotowanego lub 0,5 kg boiled or roasted meat pieczonego 20 dag mushrooms 20 dag pieczarek 1 onion 1 cebula 3 dag grease 3 dag tłuszczu 1 yolk 1 żółtko Salt/pepper sól / pieprz Preparation: Wykonanie: Cook lentil. Cool it and mince. Meat mince Soczewicę ugotować, przestudzić. Zemleć too. Separately cut fine onion and fry it for w maszynce. Również mięso zemleć w ma- a moment. Mushrooms grate on a big-hole szynce. Osobno dodać drobno posiekaną grater and simmer with 1 tablespoon of olive i zeszkloną cebulę. Pieczarki zetrzeć na tarce oil or butter - 10 minutes. Add all the ingre- o grubych oczkach i udusić z 1 łyżka oliwy dients and mix together. lub masła – 10 minut. Dodać wszystkie skład- Dumplings Dough: sieve flour with a pinch niki i wymieszać. of salt, mound a mound on the pastry bo-

20 Ciasto pierogowe: mąkę przesiać ze szczyptą ard, make a hole, pour beaten egg gradually soli, usypać kopczyka na stolnicy, zrobić do- adding boiling water. Finally add melted but- łek i wlać roztrzepane jajko, stopniowo dole- ter. Dough should be flexible. Cover it with a wając gorącą wodę. Na koniec dodać stopione tea towel and leave for 15 minutes. Then pin masło. Ciasto powinno być elastyczne. Ciasto out the dough thin and cut out circles with a trzeba przykryć i pozostawić na 15 minut. help of a glass. Put stuffing onto the circles Następnie ciasto należy cienko rozwałkować and glue the edges. Cook dumplings in a sal- i szklanką wycinać kółka. W kółka nakładać ty water to the moment they appear on the farsz i dobrze skleić brzegi. Pierogi gotować surface. When they are cooked we put them w osolonej wodzie, aż wypłyną na powierzch- into previously prepared bread. Big round loaf nię. Po ugotowaniu wkładamy do wcześniej - on the top we cut the circle, we take out all przygotowanego chleba. the inside, leaving only a thick bread crust. Duży okrągły chleb – kroimy z góry koło, śro- We trat the top of the bread as a cover. dek wyjmujemy i pozostawiamy tylko grubą skórkę. Wierzch traktujemy jako formę przy- krywki.

PIEROGI Z KASZĄ, ZIEMNIAKAMI DUMPLINGS STUFFED WITH I GRZYBAMI BUCKWHEAT, POTATOES (Bronisławka – gmina Kurów) AND MUSHROOMS (Bronisławka - Kurów municipality) Składniki: mąka Ingredients: kasza gryczana Flour ziemniaki Buckwheat suszone grzyby Potatoes

21 sól / pieprz Dried mushrooms cebula Salt/pepper olej Onion Wykonanie: Olive oil Zagnieść ciasto na pierogi. Ugotowane ziem- Preparation: niaki i kaszę (może być ta sama ilość) wymie- Knead the dough. Cooked potato- szać z grzybkami, dodać przyprawy i podsma- es and buckwheat (may be the same amount) żoną na oleju cebulę. Robić nieduże pierożki. mix with mushrooms, add spices and onion Najlepiej smakują podsmażone na oleju. fried on oil. Form not very big dumplings. Ta- ste the best fried a bit on oil.

PIEROGI PIECZONE Z KAPUSTY DUMPLINGS BAKED WITH KISZONEJ I KASZY JAGLANEJ AND MILLET (Leokadia Okoń, Żerdź – gmina Żyrzyn) (Leokadia Okoń, Żerdź- Żyrzyn municipality)

Składniki: Ingredients: Ciasto: Dough: 2 kg mąki 2 kg flour 10 dag drożdży 10 dag 5 jaj 5 eggs 0, 5 kostki margaryny lub masła 0,5 packet of butter or margarine mleko lub śmietana Milk or cream sól Salt Farsz: Stuffing: 3 kg kapusty 3 kg sauerkraut 1, 5 szklanki kaszy jaglanej 1,5 glass Millet grzyby Mushrooms olej Olive oil sól / pieprz / majeranek Salt/pepper/marjoram jajko do smarowania Egg to lubricate Wykonanie: Preparation: Mąkę przesiać, dodać pozostałe składniki, za- Sieve flour, add the rest of ingredients, kne- gnieść ciasto, przykryć ściereczką, odczekać aż ad the dough cover with a tea-towel, wait till wyrośnie. grow. Przygotowanie farszu: kapustę obgotować kil- Stuffing preparation: Boil sauerkraut for a few ka minut, odcedzić. Kaszę i grzyby ugotować. minutes, strain. Boil millet with mushrooms. Podsmażyć na oleju cebulę z grzybami, dodać Fry onion with mushrooms on oil. Add sau- kapustę i poddusić razem kilka minut, wystu- erkraut and simmer altogether for a few mi- dzić. Dodać pozostałe składniki i dosmako- nutes. Cool. Add the rest of ingredients and wać. spice to taste.

22 Wyrośnięte ciasto rozwałkować, wykroić od- Pin out outgrown dough, cut out circles, fill powiedniej wielkości krążki, nałożyć farsz with stuffing, form dumplings. Put on a ba- i uformować pierogi. Układać na blaszce king tin at appropriate intervals, lubricate w odpowiednich odstępach, smarować jajkiem with egg, wait till they grow, then put into i odczekać aż podrosną, po czym wkładać do a baking stove and bake until gold. chlebowego pieca i piec aż się zarumienią.

PIEROGI Z KARTOFLAMI DUMPLINGS WITH POTATOES I GROCHEM AND PEA (Kotliny – gmina Żyrzyn) (Kotliny- Żyrzyn municipality)

Składniki: Ingredients: Ciasto: Dough: 1 kg mąki 1 kg flour 1 jajko 1 egg woda water sól salt Farsz: Stuffing: 1 kg ziemniaków 1 kg potatoes ½ kg grochu ½ kg pea 1 cebula 1 onion 2 – 3 ząbki czosnku 2-3 garlic cloves 3 łyżki smalcu 2 tablespoons lard 15 dag słoniny 15 dag bacon sól / pieprz ziołowy i naturalny Salt/herbal and natural pepper Wykonanie: Preparation: Ziemniaki i groch uprzednio namoczony ugo- Potatoes and previously soaked pea cook and tować i zemleć w maszynce. Dodać podsma- mince in a grinder. Add fried gold onion, żoną na smalcu cebulkę, posiekany czosnek, chopped garlic, salt and pepper. Join every- sól i pieprz. Wszystko połączyć i dokładnie thing and mix carefully. Knead dough and wymieszać. Ciasto zagniatamy i wykrawamy cut out circles. Form dumplings and boil in skórki. Lepimy pierogi i gotujemy w osolonej a salty water until they appear on the surface. wodzie aż wypłyną na wierzch. Stopioną sło- Pour over dumpling with melted bacon. ninką polewamy ciepłe pierogi.

23 PIEROGI Z SOJĄ I GOLONKĄ DUMPLINGS WITH SOY Z MAJERANKIEM AND SHANK WITH MARJORAM (Małgorzata Salamandra, Osiny – gmina Żyrzyn) (Małgorzata Salamandra, Osiny – Żyrzyn munici- pality) Składniki: Ciasto: Ingredients: 80 dag mąki pszennej Dough: 1 jajko 80 dag wheat flour 1 łyżka oleju 1 egg ok 1 szklanka gorącej wody 1 tablespoon olive oil sól About 1 glass hot water Farsz: Salt 25 dag soi Stuffing: 4 cebule 25 dag soy 2 łyżki oleju 4 onions ugotowana mała golonka 2 tablespoons olive oil słonina Cooked little shank majeranek Bacon sól / pieprz Marjoram Wykonanie: Salt/pepper Mąkę przesiać, dodać jajko, gorącą wodę. Preparation: Zagniatać ciasto na jednolitą masę. Soję na- Sieve flour, add egg, hot water. Knead dough leży przeddzień namoczyć na noc. Ugotować to smooth mass. Soy should be soaked the w tej samej wodzie, odcedzić i zmielić przez night before. Boil in the same water, strain, maszynkę. Golonkę ugotować i zmielić przez mince in a grinder. Boil shank and also mince maszynkę. Cebule pokroić w kosteczkę i ze- it in a grinder. Chop onion fine and fry a bit szklić na oleju. Dodać do zmielonej golonki on oil. Add to minced shank and soy. Spice i soi. Doprawić przyprawy do smaku. Nadzie- to taste. Stuff dumplings. Boil them. Served wać pierogi. Podać polane tłuszczem i posypa- pour over with grease and sprinkled with ne odrobiną majeranku. marjoram.

24 PIEROGI BABUNI GRANDMA’S DUMPLINGS (Eliza Okonowska, Kośmin – gmina Żyrzyn) (Eliza Okonowska, Kośmin – Żyrzyn municipality)

Składniki: Ingredients: Ciasto: Dough: 3 szklanki mąki gryczanej 3 glasses buckwheat 1 jajko 1 egg 3 dag drożdży 3 dag yeast 2 łyżki oleju 2 tablespoons olive oil odrobina soli Pinch of salt ciepła woda Warm water Farsz: Stuffing: 1 kg kaszy gryczanej 1 kg buckwheat 25 dag białego sera 25 dag cottage cheese 1 łyżka posiekanej świeżej mięty 1 tablespoon freshly chopped 1 cebula peppermint tłuszcz i skwarki 1 onion śmietana do polania Grease and greaves sól / pieprz Cream to pour over Wykonanie: Salt/pepper Przesianą mąkę wsypać na stolnicę, dodać Preparation: pozostałe składniki i wyrobić elastyczne, Sieve flour onto the pastry board, add the rest miękkie ciasto. Cienko wałkować. Opłukaną of ingredients and knead flexible, soft dough. kaszę ugotować w osolonej, wrzącej wodzie Pin out thin. Rinsed buckwheat cook in a salty, (2 szklanki). Stopić słoninę – skwarki wy- boiling water (2 glasses). Melt bacon, take out jąć. Na tłuszczu zeszklić drobno pokrojoną greaves. On the left grease fry finely gut onion. cebulę. Kaszę włożyć do miski, dodać ce- Put buckwheat into a bowl, add onion, crum- bulę, pokruszony twaróg, przyprawy, miętę bled cottage cheese, spices, mint and minced i zmielone skwarki. Połączyć wszystko ze sobą. greaves. Join everything together. From the do- Z ciasta wycinać placuszki, nadziewać farszem ugh cut out circles, stuff and form dumplings. i zlepiać formując pierogi. Gotować 5 minut Boil in hot water for about 5 minutes, strain. w osolonej wodzie i odcedzić. Podawać polane Serve poured over with thick cream. gęstą śmietaną.

PIEROGI GALIMATIAS DUMPLINGS MULL (Krystyna Jankowska, Henryka Kuźlik, Borysów (Krystyna Jankowska, Henryka Kuźlik, Borysów- – gmina Żyrzyn) Żyrzyn municipality)

SKŁADNIKI Ingredients: Ciasto: jak na pierogi Dough: as for the dumplings

25 Farsz: Stuffing: 2 cebule 2 onions 2 papryki 2 paprikas ½ kg soczewicy ½ kg lentil ½ kg grochu ½ kg pea Wykonanie: Preparation: Groch i soczewicę ugotować i zemleć. Na Lentil and pea cook and grind. Fry paprika tłuszczu przysmażyć paprykę i cebule przy- and onion on oil, spicing with salt and pep- prawiając do smaku solą i pieprzem. Wszyst- per. Mix everything carefully, next stuff the ko razem dokładnie wymieszać, a następnie dumplings. wkładać jako farsz do pierogów.

PIEROGI ZIEMNIACZANE POTATO DUMPLINGS WITH LENTIL Z SOCZEWICĄ I KASZĄ JAGLANĄ AND MILLET (Janina Wawer, Kośmin – gmina Żyrzyn) (Janina Wawer, Kośmin- Żyrzyn municipality)

Składniki: Ingredients: 1 szklanka kaszy jaglanej 1 glass millet ¾ szklanki soczewicy ¾ glass lentil 3 kg ziemniaków surowych 3 kg raw potatoes 3 łyżki mąki ziemniaczanej 3 tablespoons potato flour 1 cebula 1 onion sól / pieprz Salt/pepper tłuszcz do okraszenia Grease to adorn Wykonanie: Preparation: Kaszę i soczewicę ugotować do miękkości. Millet and lentil cook until soft. 2 kg raw po- 2 kg surowych ziemniaków zetrzeć na tarce tatoes grate on a grater and squeeze. ! kg boil i odcisnąć. 1 kg ziemniaków ugotować i prze- and squeeze through the press. Squeezed raw cisnąć przez praskę. Wyciśnięte surowe ziem- potatoes join with boiled ones, add potato niaki połączyć z ziemniakami ugotowanymi, flour and knead. Lentil grate in a bowl and dodać mąkę ziemniaczaną i wyrobić. Soczewi- join with millet, adorn a bit, add fried onion, cę utrzeć w makutrze i połączyć z kasza jagla- salt and pepper to taste. Make discs out of ną, lekko okrasić, dodać usmażoną cebulkę, potato dough and stuff them, glue and form sól i pieprz do smaku. Z ciasta ziemniacza- elongated rollers. Throw onto the boiling sal- nego robić krążki i nadziewać farszem, skleić ty water and cook. When ready strain, pour brzegi i formować „podłużne wałeczki”. Wrzu- over with grease with greaves. Dumplings are cać na wrzącą wodę i gotować. Po ugotowaniu also marvellous when heated on grease. odcedzić, polać tłuszczem ze skwarkami. Pie- rogi są też pyszne odgrzewane na tłuszczu.

26 PIEROGI WIGILIJNE Z FASOLI CHRISTMAS DUMPLINGS (Lucyna Łagowska, Zagóźdź – gmina Baranów) WITH THE BEAN (Lucyna Łagowska, Zagóźdź- Baranów municipality) Ciasto: jak na pierogi Wykonanie farszu: Dough: as for dumplings Ugotowana fasolę zemleć na maszynce, dodać Stuffing: sól, pieprz oraz podsmażoną cebulkę na oleju Cooked bean mince, add salt, pepper and i dobrze wymieszać. Z ciasta wałkować placki, fried gold onion. Mix fine. Pin out the dough, wycinać kółka. Nakładać na nie farsz i lepić cut out circles. Stuff and stick dumplings. pierożki. Gotować w osolonej wodzie aż wy- Cook in a boiling salty water until they are płyną na wierzch. on the surface.

PIEROŻKI Z GRZYBAMI DUMPLINGS WITH MUSHROOMS (Emilia Kozdrój, Żerdź – gmina Żyrzyn) (Emilia Kozdrój, Żerdź – Żyrzyn municipality)

CIASTO Wykonanie: mąka / woda/ sól / olej. Dough: Wszystko razem zagnieść na lekkie ciasto. Flour Rozwałkować i wycinać małe kółeczka. Water FARSZ Wykonanie: Grzybki suszone mo- Salt czymy parę minut, potem obgotowujemy. Olive oil Pieczarki obieramy i drobno trzemy na tarce Knead everything to soft dough. Pin out and i smażymy na oleju z cebulą. Potem dodaje- cut out little circles. my grzybki suszone i dosmażamy. Doprawia- Stuffing: my do smaku solą i pieprzem. Soak dried mushrooms for a few minutes, then boil. Peel mushrooms and grate fine. Fry with onion on oil. Then add dried mushrooms and fry everything. Spice with salt and pepper.

PIEROGI Z KAPUSTĄ I GRZYBAMI DUMPLINGS WITH SAUERKRAUT (Maria Bukała, Zagóźdź – gmina Baranów) AND MUSHROOMS (Maria Bukała, Zagóźdź- Baranów municipality) Ciasto: jak na pierogi, z ciasta wałkować placki i wycinać kółka. Nakładać farsz i lepić Dough: as for dumplings, pin pies out of do- pierogi. ugh and cut out circles. Fill with stuffing and Farsz: Kapustę kiszoną ugotować na miękko. stick the edges. Grzyby także ugotować a następnie zmielić w Stuffing: Cook sauerkraut soft. Cook mush- maszynce, dodać cebulę, sól i pieprz do smaku. rooms too, and then mince them in a mincer, add onion, salt and pepper to taste.

27 PIKANTNE PIEROGI PIECZONE DO SPICY ROASTED DUMPLINGS PIWA I BARSZCZYKU SERVED WITH BEER OR BORSCHT (Maria Struska, Markuszów) (Maria Struska, Markuszów)

Składniki: Ingredients: Ciasto: Dough: 4 szklanki mąki 4 glasses flour 25 dag masła 25 dag butter 1 szklanka gęstej śmietany 1 glass thick cream 2 dag drożdży 2 dag yeast 1 łyżeczka soli 1 teaspoon salt ½ gałki muszkatołowej ½ nutmeg 1 jajko do smarowania 1 egg to lubricate kminek do posypania Caraway seeds for sprinkling Farsz: Stuffing: 0,5 kg kiełbasy krakowskiej lub 0,5 kg Krakowska sausage or szynkowej ham sausage 0,5 kg pieczarek 0,5 kg cultivated mushrooms olej do smażenia pieczarek Olive oil to fry mushrooms sól, pieprz Salt, pepper Wykonanie: Preparation: Usmażyć pieczarki w całości. Zemleć razem Fry whole mushrooms. Mince them together z kiełbasą na maszynce o grubych oczkach. with a sausage in a big-holes mincer. Mix, spi-

28 Wymieszać, doprawić do smaku solą i pie- ce with salt and pepper. przem. Prepare dough. Chop flour with fat, add cre- Przygotować ciasto. Mąkę posiekać z tłusz- am mixed with yeast. Add grated nutmeg, salt czem, wlać śmietanę wymieszaną z drożdża- and knead the dough. Pin out the dough, cut mi. Dodać startą gałkę, posolić i zagnieść out circles with a help of a cup bigger than a ciasto. Ciasto rozwałkować i wykrawać kółka glass. Stuff, stick edges and put on lubricated filiżanką większą od szklanki. Nakładać farsz, baking pan. Lubricate with egg, sprinkle with zlepiać pierogi i układać na wysmarowanej caraway seeds and bake till gold. blaszce. Posmarować jajkiem, posypać kmin- kiem i piec do zrumienienia.

PIEROŻKI DROŻDŻOWE SMAŻONE FRIED YEAST DUMPLINGS (Zofia Paprota, Wólka Kątna) (Zofia Paprota, Wólka Kątna)

Składniki: Ingredients: Ciasto Dough: 1 kg mąki 1 kg flour 10 dkg drożdży 10 dag yeast 15 dkg masła lub margaryny 15 dag butter or margarine 8 żółtek 8 yolks ½ l mleka ½ l milk Farsz Stuffing: ½ kg sera ½ kg cottage cheese olejek śmietankowy Cream oil ½ szklanki cukru ½ glass sugar cukier waniliowy Vanilla sugar 2 żółtka 2 yolks 2 łyżeczki kaszy manny 2 teaspoons semolina Preparing Dough: Wykonanie: Mix yeast with 3 tablespoons sugar and half Drożdże rozrobić z trzema łyżkami cukru i po- of milk. Warm, pour into the bowl, add a łową mleka. Podgrzać, wlać do miski, dodać tro- bit of flour. Wait until grows. Beat the eggs, chę mąki. Poczekać aż trochę podrośnie. Ubić melt butter, add flour. Knead all the mixture żółtka, masło rozpuścić, dodać mąkę. Połączyć as the dough stands out of hand. Form balls wszystkie składniki aż ciasto będzie odchodzić from the outgrown dough, make dumplings od ręki. Po wyrośnięciu formować kulki i robić and fill them with stuffing made of all given pierożki nadziewać masą serową. Smażyć na ingredients. Fry on hot oil. After frying gold rozgrzanym tłuszczu (oleju). Po usmażeniu na sprinkle with powder sugar. złoty kolor posypać cukrem pudrem.

29 PIECZONE PIEROŻKI „MOJEJ MY GRANNY’S DUMPLINGS ON BABCI” NA ZSIADŁYM MLEKU CURD (Elżbieta Wójtowicz, Wólka Kątna) (Elżbieta Wójtowicz, Wólka Kątna)

Składniki: Ingredients: Ciasto: Dough: 0,5 kg mąki 0,5 kg flour 2 szklanki zsiadłego mleka 2 glasses curd 0,5 szklanki cukru 0,5 glass sugar 2 jaja 2 eggs łyżeczka sody oczyszczonej 1 teaspoon baking soda szczypta soli Pinch of salt cukier waniliowy Vanilla sugar olej do smażenia Olive oil to fry Farsz: Stuffing: 30 dag sera białego najlepiej 30 dag white cheese - cottage swojskiego the best 1 jajo 1 egg łyżka kaszy manny 1 teaspoon semolina cukier do smaku Sugar to taste sporo mięty świeżej lub suszonej Mint fresh or dried Wykonanie: Preparation: Wszystkie składniki ciasta łączymy razem Join all the dough ingredients and knead. It i wyrabiamy. Ciasto ma mieć wolną konsy- should be soft. Prepare stuffing. Add all the stencję. Przygotowujemy farsz. Do zmielone- ingredients to minced cheese. Form little balls go sera dodajemy pozostałe składniki. Z przy- out of dough, add flour, make circles with gotowanego ciasta skubiemy nieduże kulecz- a hand and put cheese, sticking and forming ki. Podsypujemy mąką, rozgniatamy dłonią dumplings. Fry to gold on a frying pan with i nakładamy ser, sklejając i formując pierożki. a big amount of olive oil. Smażymy na patelni w dużej ilości gorącego oleju na jasny kolor.

PIEROGI Z KASZY GRYCZANEJ BUCKWHEAT DUMPLINGS (Leokadiów) (Leokadiów)

Składniki: Ingredients: 2 szklanki kaszy 2 glasses buckwheat 2 szklanki grochu 2 glasses pea 1 średnia cebula 1 medium onion

30 olej Olive oil pieprz / sól do smaku Salt, pepper Wykonanie: Preparation: Kaszę uprażyć w 4 szklankach wody. Groch Roast buckwheat with 4 glasses of water. namoczyć, następnie ugotować, po ostygnię- Soak the pea, then cook, when cold mince it. ciu zmielić go. Cebulę pokroić w kostkę, pod- Onion chop in cubes, and fry on oil. Join pea, smażyć na oleju. Połączyć groch, kaszę, cebulę buckwheat, onion, mix and spice to taste. wymieszać i przyprawić do smaku. DUMPLINGS Dough: Ciasto na pierogi: 1 kg flour Składniki: 1 egg 1 kg mąki 2 tablespoons olive oil 1 jajko Salt 2 łyżki oleju Water sól Knead the dough and form dumplings. woda Tiny dumplings for borscht Zagnieść ciasto, formować pierogi. Dough: flour, salt, egg - mix everything and z grzybami knead. Ciasto: mąka / sól / jajko to wymieszać Stuffing: dried mushrooms, bread crumbs, i zagnieść. parsley leaves, oil, onion, salt, pepper Nadzienie: suszone grzyby / tarta bułka/ pie- Preparation: truszka / olej / cebula / sól / pieprz Let mushrooms soak for a night, then cook Wykonanie: to soft. Some decoction should be left. Fry Grzyby namoczyć na noc, potem ugotować do onion to gold. Mince the mushrooms, add miękkości, tak aby pozostało odrobinę wywa- bread crumbs, onion, parsley leaves, salt and ru. Cebulkę usmażyć na oleju na złoty kolor. pepper to taste. Grzyby przepuścić przez maszynkę do mięsa, Divide the dough into two parts: dodać bułkę tartą, cebulkę, natkę pietruszki, One covered with a bowl as not sól, pieprz do smaku. to get dry. Z ciasta podzielonego na dwie części: The second pin out, cut into jedną pozostawić pod miseczką, aby the squares (3-4 cm) nie wyschła, Put the stuffing onto squares, fold them dia- drugą rozwałkować, pokroić na kwa- gonally, stick the edges, then stick together draciki (3 – 4 cm) two bottom corners of the triangle. Boil in Nałożyć nadzienie, złożyć kwadrat po prze- a great amount of salty water. When they ap- kątnej, zlepiać brzegi, po czym dwa rogi pear on surface collect with a skimmer, and u podstawy trójkąta zlepiać tak aby powstało pour over with hot water with a bit of butter uszko. Wrzucać do dużej ilości wrzącej osolo- as they should not stick one to another. nej wody. Gdy wypłyną zebrać łyżką cedza- kową i przelać gorącą wodą, aby się nie kleiły lub dodać trochę masła.

31 USZKA DO BARSZCZU TINY DUMPLINGS FOR BORSCHT (Maria Struska, SKA Markuszów) (Maria Struska, SKA Markuszów)

Składniki: Ingredients; Ciasto: Dough: 25 dag mąki pszennej 25 dag wheat flour 1 jajko 1 egg szczypta soli A pinch of salt trochę ciepłej wody A bit of warm water kilka łyżek margaryny A few tablespoons of margarine Farsz: Stuffing: 15 dag grzybów suszonych 15 dag dried mushrooms 15 dag kapusty kiszonej 15 dag sauerkraut 1 cebula 1 onion 2 łyżki oleju 2 tablespoons olive oil sól / pieprz Salt/pepper (można dodać mini kostkę „smażona cebula”) (you can add spice – mini cube “Fried Wykonanie: onion”) Ugotować grzyby, zemleć w maszynce razem Preparation: z cebulą. Kapustę ugotować, odcisnąć i po- Cook mushrooms, mince in a mincer together kroić nożem. Wymieszać kapustę z grzybami, with onion. Cook sauerkraut, squeeze and cut przesmażyć na oleju, popieprzyć, dodać roz- with a knife. Mix sauerkraut with mushrooms, kruszoną mini kostkę. fry on oil, add pepper and crumbled mini cube. Mąkę, jajko i sól połączyć, dodać trochę cie- Flour, egg, and salt join adding a bit of warm płej wody i wyrabiać, dopóki nie znikną grud- water and knead to get smooth dough, then pin ki, następnie rozwałkować i pokroić w kwa- out and cut into squares 3X3 cm. Put the stuf- draty 3x3 cm. Nakładać na nie farsz i lepić fing and form the dumplings as above. Throw uszka. Uszka wrzucać do wrzącej wody. Po dumplings into boiling salty water. When ready ugotowaniu hartować zimną wodą i polać roz- pour over with cold water and hot margarine. topioną margaryną.

USZKA Z KASZĄ GRYCZANĄ TINY DUMPLINGS WITH I Z GRZYBAMI BUCKWHEAT AND MUSHROOMS (Kotliny – gmina Żyrzyn) (Kotliny- Żyrzyn municipality)

Składniki: Ingredients: Ciasto: Dough: 1 kg mąki 1 kg flour 1 jajko 1 egg

32 sól Salt woda Water Farsz: Stuffing: ½ kg kaszy gryczanej ½ kg buckwheat 25 dag suszonych grzybów 25 dag dried mushrooms 3 ziemniaki 3 potatoes 1 cebula 1 onion 2 – 3 ząbki czosnku 2-3 garlic cloves 3 łyżki smalcu 3 tablespoons lard 15 dag słoniny 15 dag bacon sól / pieprz ziołowy i naturalny Salt/ natural and herbal pepper Wykonanie: Preparation: Namoczone wcześniej grzyby, kaszę gryczaną Earlier soaked mushrooms, buckwheat and i ziemniaki gotujemy do miękkości – osobno. potatoes cook to soft- separately. Mushrooms Grzyby kroimy w kosteczkę, ziemniaki prze- curt fine, press potatoes and add to buckwhe- puszczamy przez praskę i dodajemy do kaszy. at. Onion fried on lard, chopped garlic and Podsmażoną na smalcu cebulkę, posiekany salt with pepper join with stuffing and mix czosnek oraz sól i pieprz łączymy z farszem carefully. Knead the dough, pin it out, and i dokładnie mieszamy. Zagniatamy ciasto, roz- cut in big squares. Stick rather big dumplings wałkowujemy i kroimy w duże kwadraty. Le- and cook in salty water. Cut bacon in cubes, pimy duże uszka i gotujemy w osolonej wo- fry and pour over the warm dumplings. dzie. Słoninę kroimy w kosteczkę, smażymy a następnie polewamy ciepłe uszka.

KLUSECZKI GRYCZANO – SEROWE BUCKWHEAT-CHEESE NOODLES (Barbara Rułka, Żyrzyn) (Barbara Rułka, Żyrzyn)

Składniki: Ingredients: 20 dag mąki gryczanej 20 dag buckwheat flour 1 szklanka mleka 1 glass milk 30 dag białego sera 30 dag cottage cheese 3 jajka 3 eggs 1 łyżka masła 1 tablespoon butter sól Salt Wykonanie: Preparation: Przesianą mąkę wsypać do wrzącego mleka Sieved flour through onto the boiling milk cały czas mieszając, nie dopuścić do powsta- mixing all the time, prevent the establishment nia grudek. Gdy masa zacznie odstawać od lumps. Stop cooking when the mass stands ścianek rondelka przerwać gotowanie. Całość out from the edges of the pot. Cool the mass,

33 ostudzić, dodać żółtka i zmielony ser. Dokład- add yolks and minced cheese. Knead the do- nie wyrobić ciasto, dodać ubitą na sztywno ugh carefully, add stiff tamped whites and mix pianę z białek i delikatnie wymieszać. Zagoto- gently. Boil water with salt and butter. Form wać wodę z dodatkiem soli i masła. Łyżeczką noodles with a help of a teaspoon and put formować kluseczki i kłaść na wrzątek. Od- them on boiling water. Strain. Add poured cedzić. Podawać polane roztopionym masłem with melted butter or any . lub dowolnym sosem.

BABCINA KRAJANKA Z KAPUSTĄ GRANDMA’S NOODLES (Janowiec) WITH CABBAGE (Janowiec) Wykonanie: Zagnieść ciasto na makaron i po rozwałkowa- Preparation: Knead the dough for pasta. Pin it niu pokroić na małe kwadratowe kluseczki. out and cut into small square noodles. Cook Ugotować w lekko osolonej wodzie z paro- in a slightly salted water with a few tablespo- ma łyżkami oleju. Odcedzić i przelać zimną ons of olive oil. Strain and pour with cold wa- wodą. Osobno udusić poszatkowaną kapustę ter. Separately simmer shredded cabbage with z pokrojoną w kostkę cebulą. Odparować. Do- onion cut in cubes. Evaporate. Spice with prawić usmażonym boczkiem i zeszkloną na fried bacon and onion(fried gold). Join cab- rumiano cebulą. Kapustę połączyć z kluskami, bage with noodles, spice with salt, pepper and doprawić solą i pieprzem oraz kilkoma łyżka- a few tablespoons of grated yellow cheese. mi startego żółtego sera.

34 KLUSKI ZAWIJASY NOODLE FLOURISHES (Marianna Kamola, Żerdź – gmina Żyrzyn) (Marianna Kamola, Żerdź- Żyrzyn municipality)

Wykonanie: Preparation: Zagniatamy ciasto jak na pierogi. Następnie Knead the dough as for dumplings. Then ziemniaki trzemy na tarce, odciskamy i do- grate potatoes, squeeze and spice with salt prawiamy solą i pieprzem. Dodajemy cebulę and pepper. Add onion fried on grease. Pin podsmażoną na tłuszczu. Ciasto wałkujemy, out the dough and put grated potatoes on it. na nie nakładamy tarte ziemniaki. Zawijamy Roll and slice. Boil and serve adorned with i kroimy pod kątem na kawałki. Gotujemy onion with greaves. i podajemy okraszone cebulką ze skwarkami.

KLUSKI Z MAKIEM NOODLES WITH POPPY (Zofia Stalęga, Żerdź – gmina Żyrzyn) (Zofia Stalęga, Żerdź- Żyrzyn municipality)

Wykonanie: Blanch the poppy and pound in a clay bowl Mak sparzyć i ucierać w glinianej misie z do- with the addition of honey. Knead the dough datkiem miodu. Z mąki, wody i jajka zagnieść out of flour, water and eggs. Pin it out and ciasto. Rozwałkować i pokroić w cienkie ni- cut in thin stripes. Cook in salty water. Next teczki. Gotować w osolonej wodzie. A następ- mix with poppy. nie wymieszać z makiem.

KROKIETY Z KAPUSTĄ I GRZYBAMI CROQUETTES WITH CABBAGE AND (Agnieszka Struska, SKA Markuszów) MUSHROOMS (Agnieszka Struska, SKA Markuszów) Składniki: Ciasto na naleśniki: Ingredients: 35 dag mąki (2 szklanki) Pancakes Dough: 500 ml mleka (lub pół na pół 35 dag flour (2 glasses) mleko z wodą) 500 ml milk (or fifty- fifty with 4 jajka water) 50 ml oleju 4 eggs sól 50 ml olive oil Ubijamy mąkę z jajkami i mlekiem, dolewa- Salt my troszkę oleju i dodajemy szczyptę soli. Beat flour, eggs and milk, add a bit of olive Dokładnie mieszamy lub miksujemy. oil and a pinch of salt. Mix carefully. Farsz: Stuffing: 80 dag kiszonej kapusty 80 dag sauerkraut

35 1 kg grzybów 1 kg mushrooms 1 onion 1 cebula Salt/pepper/spices sól / pieprz / ziarenka smaku For breadcrumbing: Do panierowania: 2 eggs 2 jajka 2 tablespoons milk 2 łyżki mleka Crumbs bułka tarta Preparation: Wykonanie: Cook sauerkraut to soft and strain. Cut mu- Kapustę gotujemy na miękko i odcedzamy, shrooms in cubes. Peel onion and cut in thin Grzyby kroimy w kostkę. Cebulę obieramy stripes, fry on oil or butter add to mushro- i kroimy w piórka, smażymy na oleju lub ma- oms. Add 2 tablespoons of water and simmer śle i dodajemy do grzybów. Dolewamy 2 łyżki under the cover for half an hour. When mu- wody i dusimy pod przykryciem pół godziny. shrooms are soft add them to cool sauerkraut. Jeśli grzyby są już miękkie to dodajemy je do Add salt, pepper, spices and mix, lubricate schłodzonej kapusty. Dodajemy sól, pieprz, pancakes with stuffing. Roll. Soak for a mo- ziarenka smaku i mieszamy. Smarujemy far- ment in milk with egg and grind in crumbles. szem naleśniki i zawijamy. Moczymy w jajku Fry to gold. z mlekiem i obtaczamy w bułce tartej. Sma- żymy na złoty kolor.

KOPYTKA Z KASZY JAGLANEJ MILLET NOODLES “” (Justyna Matraszek, Osiny – gmina Żyrzyn) (Justyna Matraszek, Osiny- Żyrzyn municipality)

Składniki: Ingredients: 40 dag kaszy jaglanej 40 dag millet 1 szklanka mleka 1 glass milk 4 jajka 4 eggs 15 dag mąki pszennej 15 dag wheat flour 2 łyżki mąki ziemniaczanej 2 tablespoons potato flour 2 łyżki masła 2 tablespoons butter posiekana natka pietruszki Chopped parsley leaves sól Salt Wykonanie: Preparation: Umytą kaszę jaglaną zalać wrzątkiem, odsta- Clean millet pour over with boiling water, put wić na około pół godziny. Zagotować mleko away for about half an hour. Cook milk with z masłem i szczyptą soli, wrzucić do tego na- butter and a pinch of salt., add millet, when pęczniałą kaszę, gdy zawrze przykryć i wsta- boils cover and put into the oven for 45 mi- wić na 45 minut do piekarnika (180 stopni nutes (180 degrees Celsius). Then when cool C). Następnie gdy wystygnie przepuścić przez mince it, add flour and eggs and chopped par-

36 maszynkę, dodać mąkę i jajka oraz posiekaną sley. Knead smooth dough, which then form natkę pietruszki. Wyrobić jednolite ciasto, in rollers and cut noodles. Boil in salty water które potem należy formować w wałeczki as they appear on the surface. Can be consu- i ciąć na kopytka. Gotować w osolonym med adorned or with mushroom sauce. wrzątku, aż wypłyną na wierzch. Można spo- żywać okraszone bądź z sosem grzybowym.

NALEŚNIKI TATARSKIE TARTAR PANCAKES (Krystyna Łowczak, Markuszów) (Krystyna Łowczak, Markuszów)

Składniki: Ingredients: Ciasto naleśnikowe: Pancake Dough: szklanka mąki 1 glass flour szklanka mleka 1 glass milk szklanka wody najlepiej 1 glass mineral sparkling water gazowanej mineralnej 2 eggs 2 jaja 2 tablespoons olive oil 2 łyżki oliwy A pinch of salt szczypta soli Stuffing: Farsz: 6 potatoes 6 ziemniaków 25 dag semi- fat cottage cheese 25 dag białego sera (półtłusty) 15 dag grated yellow cheese 15 dag żółtego startego sera Onion cebula 2 tablespoons butter 2 łyżki masła 2 tablespoons olive oil 2 łyżki oleju Salt/ natural and herbal pepper sól oraz pieprz czarny i ziołowy Preparation: do smaku Beat eggs with salt, add the rest of ingredients Wykonanie: still beating – to getting smooth dough. Fry Ubijamy jaja z solą i dodajemy pozostałe not thick pancakes. składniki ciągle ubijając – aż do uzyskania Boil potatoes, when cold mince together with jednorodnego ciasta. Smażymy następnie nie- cottage cheese, add onion earlier fried to gold. zbyt grube naleśniki. Add salt and pepper to the stuffing (dish ta- Gotujemy ziemniaki, po ostygnięciu miele- stes better if we add more pepper). Evenly my razem z białym serem, dodajemy obsma- put the stuffing on pancakes (not too thick), żoną wcześniej na maśle na jasnozłoty kolor sprinkle with yellow cheese. Fold each panca- cebulę. Dodajemy do farszu sól i pieprz (po- ke into four and fry in oil on both sides the trawa lepiej smakuje gdy dodamy go więcej). frying pan, so that cheese inside melt. Then Farsz nakładamy równomiernie nie za grubo we also drain off pancakes of excess fat with

37 na naleśniki i posypujemy startym żółtym paper towels. Serve preferably with a thick serem. Składamy każdy naleśnik na cztery mushroom sauce and parsley. Can be consu- (w chusteczkę) i obsmażamy na patelni na oleju med without any sauce eg. with red borscht. z dodatkiem masła z dwóch stron, tak aby ser w środku się stopił. Następnie warto tak- że odsączyć ręcznikami papierowymi nad- miar tłuszczu z naleśników. Podawać najlepiej z gęstym sosem grzybowym i natką pietrusz- ki. Można je jeść także bez sosu np. z czer- wonym barszczykiem.

38 Chleb: pieczywo Bread: ritual bread, obrzędowe, wypiek baking

CHLEB ŻYTNI NA ZAKWASIE RYE BREAD ON LEAVEN (Leokadia Olszak, Żerdź – gmina Baranów) (Leokadia Olszak, Żerdź-Baranów Municipality)

Składniki: Ingredients: mąka żytnia Rye flour zakwas Leaven zsiadłe mleko Curds and whey drożdże Yeast sól Salt Wykonanie: Preparation : Wieczorem robimy zaczyn. Do dzieży przesie- In the evening prepare leaven. Add half of sie- wamy połowę mąki, dodajemy zakwas, zsiadłe ved flour, leaven, curds and whey, yeast to the mleko, drożdże i mieszamy. Pozostawiamy -trough and mix all the ingredients. w ciepłym miejscu na noc. Rano przesiewamy Leave in a warm place for the night. In the pozostałą mąkę, sól i wyrabiamy tak długo, morning sieve and add the rest of flour and aż ciasto będzie odstawać od ręki. Czekamy salt. Knead the dough so long as it stops stic- aż wyrośnie. Rozpalamy w piecu chlebowym, king to your hands. Leave it to grow. a ciasto wkładamy do brytfanek. Gdy piec bę- Prepare the bread stove and put the dough dzie odpowiednio nagrzany wkładamy chleb into the baking tins. When the stove is hot do pieca i pieczemy około 1 godziny. enough put the baking tins into it and bake for about an hour.

39 KWAS CHLEBOWY NA MIODZIE BREAD ACID ON HONEY (Maria Struska, Markuszów) (Maria Struska, Markuszów)

Składniki Ingredients: 1 kg razowego chleba 1 kg black bread 12 litrów wody 12 l water 60 dag miodu najlepiej 60 dag honey if possible multiflorous wielokwiatowego 20 dag sugar 20 dag cukru 1 packet of raisins 1 op. rodzynek 2 lemons 2 cytryny 2 dag yeast 2 dag drożdży Preparation: Wykonanie: Cut bread into thin slices, brown in the sto- Chleb pokroić w cienkie kromki, zrumienić ve. Boil water. Half of the water pour over w piekarniku. Wodę zagotować. Połową go- the dry slices. To the second half add honey, rącej wody zalać sucharki. Do drugiej poło- sliced lemons, raisins and leave for 12 hours. wy wody dodać miód, pokrojoną w plasterki Then drain and join both liquids. Prepare ca- cytrynę, rodzynki i pozostawić na 12 godzin. ramel of sugar. Add to the liquid. Then add Po tym czasie odcedzić i połączyć oba płyny. yeast grated together with one tablespoon of Sporządzić z cukru karmel. Dodać go do pły- sugar and leave under the cover for the next nu. Następnie dodać drożdże roztarte z łyżką 12 hours. Then pour into bottles and store in cukru i zostawić pod przykryciem na kolejne a cool place for 2-3 days. After that time it is 12 godzin. Po tym czasie rozlać do butelek ready to consume. i pozostawić w chłodzie na 2-3 dni. Po tym czasie jest gotowy do spożycia.

40 Potrawy warzywne Fruit and vegetable i owocowe dishes

MARCHEW Z GROCHEM CARROT WITH PEA AND I ZIEMNIAKAMI POTATOES (Żyrzyn) (Żyrzyn)

Składniki: Ingredients: 0,5 kg marchwi 0,5 kg carrot 0,5 kg ziemniaków 0,5 kg potatoes 0,25 kg grochu 0,25 kg pea 0,5 kg słoniny wędzonej 0,5 kg smoked bacon sól do smaku Salt Wykonanie: Preparation: Groch zalać zimną wodą i zostawić do na- Pea pour over with cold water and leave to moczenia na noc. Na następny dzień groch soak for a night. Next day drain it and pour odcedzić zalać taką samą ilością wody, żeby over with water to cover pea well. To such dobrze go zakrywała. Do tak przygotowanego prepared pea add bacon rind, salt and cook grochu dodać skórkę ze słoniny, sól do smaku for half an hour. Clean and rinse carrot, cut i gotować około pół godziny. Marchew oskro- into a few pieces and add to boiling pea. bać, opłukać, pokroić na kilka części i dodać Cook fot 10 minutes. Then add peeled, rin- do gotującego sie grochu. Gotować 10 minut. sed and cut into a few pieces potatoes. Cook Następnie dodać obrane, opłukane i pokrojo- everything to soft (pay attention not to over- ne na kilka części ziemniaki. Wszystko razem cook). Drain and evaporate. gotować do miękkości (tak aby się nie rozgo- All the ingredients beat with a masher. Bacon towało). Odcedzić i odparować. cut in cubes and melt to get greaves. Hot car- Wszystkie składniki ubić tłuczkiem do ziem- rot with pea and potatoes put on plates and niaków. Słoninę pokroić w kostkę i stopić na adorn with greaves. Can be served with sweet skwarki. Gorącą marchew z grochem i ziem- milk to drink. niakami nakładać na talerze i okrasić tłusz- czem ze skwarkami. Można podawać ze słod- kim mlekiem do popicia.

OGÓRKI MAŁOSOLNE Z LIŚCIEM FRESH CUCUMBERS WITH CHRZANU HORSERADISH LEAF (Justyna Matraszek, Osiny – gmina Żyrzyn) (Justyna Matraszek, Osiny – Żyrzyn municipality)

Składniki: Ingredients: ogórki średniej wielkości Medium cucumbers

41 woda gotowana, zimna Boiled water (cooled) 1 łyżka soli kamiennej 1 tablespoon salt średniej wielkości liść chrzanu Medium horseradish leaf koper Dill gorczyca Mustard seeds Wykonanie: Preparation: Ogórki należy umyć i osuszyć. Do litrowego Wash and dry cucumbers. To 1 l capacity jar słoika lub naczynia z kamionki włożyć liść or terrine pot put a horseradish leaf, next put z chrzanu, następnie poukładać ogórki, dodać cucumbers, add dill and mustard seeds. Pour koperek i gorczycę. Zalać osoloną wodą. Od- over with cold, salty water. Leave in a warm stawić w ciepłe miejsce, można spożywać już place. Ready to consume after 2-3 days. po 2-3 dniach.

BUDYŃ Z GRZYBÓW MUSHROOM PUDDING (Anna Sikora, Borysów – gmina Żyrzyn) (Anna Sikora, Borysów – Żyrzyn municipality)

Składniki: Ingredients: 5 dag grzybów suszonych 5 dag dried mushrooms 20 dag kaszy manny 20 dag semolina 2 cebule 2 onions łyżka masła 1 tablespoon butter sól / pieprz Salt/pepper Wykonanie: Preparation: Grzyby ugotować i drobno posiekać. Na wy- Cook mushrooms and chop them fine. On warze spod grzybów ugotować kaszę. 2 cebu- the left mushroom decoction cook semolina.

42 le pokroić w plastry i przysmażyć na maśle. Slice 2 onions and fry on butter. Join mush- połączyć grzyby, kaszę, cebulę i 3 żółtka, rooms, semolina, onions and 3 yolks, spice. przyprawić. Z 3 białek ubić pianę i dodać do Beat 3 whites and add to the mixture. Add 2 masy. Dodać 2 jajka ugotowane na twardo. hardboiled eggs. Put into a pan and cook on Włożyć masę do formy i ugotować na parze. steam.

GRZYBY W SOSIE POMIDOROWYM MUSHROOMS IN A TOMATO SAUCE (Krystyna Nakonieczna, Borysów – gmina Żyrzyn) (Krystyna Nakonieczna, Borysów- Żyrzyn munici- pality) Składniki: 2 kg grzybów Ingredients: 5 dużych cebul 2 kg mushrooms 1 szklanka oleju 5 big onions ½ szklanki octu 1 glass olive oil 3 łyżki cukru ½ glass vinegar słoiczek koncentratu pomidorowego 3 tablespoons sugar Wykonanie: A jar of tomato paste Grzyby należy dokładnie umyć i ugotować Preparation: w osolonej wodzie. Cebule zeszklić na oleju Wash mushrooms carefully and boil in a salty i dodać do grzybów, w następnie dodawać cu- water. Fry onion a bit on oil and add to mu- kier, ocet i koncentrat. Wszystko zagotować. shrooms, next add sugar, vinegar and tomato Nakładać do słoików gorące i odwrócić do paste. Boil everything together. Put into the góry dnem. Nie trzeba pasteryzować. jars when hot, close the jar and put it upside down. It is not necessary to scald.

MARYNOWANE GRZYBKI MUSHROOMS MARINATED Z DODATKIEM PRZYPRAW WITH SPICES (Barbara Rułka, Żyrzyn) (Barbara Rułka, Żyrzyn)

Oczyszczone kapelusze podgrzybków dokład- Mushroom caps wash carefully and cook in nie umyć i obgotować w lekko osolonej wo- a slight salty water twice or three time. Drain. dzie dwa lub trzy razy. Odcedzić. Poured vinegar: Zalewa: 1 glass 10% vinegar 1 szklanka octu 10% 2 glasses water 2 szklanki wody 1 flat tablespoon sugar 1 płaska łyżka cukru ½ tablespoon salt ½ łyżki soli Pimento/ bay leaf ziele angielskie / liść laurowy Boil all the ingredients together. Wszystko razem zagotować.

43 Wykonanie: Preparation: Gorącymi grzybami napełnić słoiki i zalać go- Fill the jars with hot mushrooms and cover rącą zalewą. Słoiki szybko zamknąć. Nie pa- with hot poured vinegar. Close the jars quic- steryzować. Tak zamarynowane grzybki, po kly. Don’t scald. Marinated mushrooms, when ostudzeniu można podawać z przyprawami. cold can be served with spices. Odcedzamy je wtedy dokładnie z marynaty In such a situation we drain them and add: i dodajemy: Onion cut fine in cubes cebulkę pokrojoną w drobną kostkę Fine chopped garlic drobno pokrojony czosnek Vegeta to taste vegetę do smaku Grated nutmeg gałkę muszkatołową mieloną A bit of ginger odrobinę imbiru A bit of natural and herbal pepper troszkę pieprzu mielonego prawdziwego i ziołowego. Mix everything carefully. Całość dokładnie wymieszać.

SROMOTNIKI Z PISKÓR SROMOTNIKI Z PISKÓR (Zofia Szaruga, Borysów – gmina Żyrzyn) (Zofia Szaruga, Borysów- Żyrzyn municipality)

Składniki: Ingredients: 10 jajek ugotowanych na twardo 10 hardboiled eggs 20 dag ugotowanych pieczarek 20 dag boiled mushrooms 5 czerwonych pomidorów 5 red tomatoes cebula

44 przyprawy: sól i pieprz Onion dekoracja: ser żółty i majonez Spices: Wykonanie: Salt and pepper Decoration: yellow cheese and Jajka obrać, ściąć ich czubki, tak aby można mayonnaise było wyjąć żółtko. Z żółtek, drobno posieka- nych pieczarek i cebuli zrobić pastę i włożyć Preparation: ją w miejsce wydrążonych żółtek. Na tacy Peel eggs, cut off their tops, so as you can ustawić przygotowane jajka, na nie położyć take out yolks. Make paste out of yolks, fine przekrojonego pomidora w kształcie kapelusza chopped mushrooms and onion, and put it grzyba i przyozdobić kroplami z majonezu. into the whites. Put such prepared eggs on a tray, on tops put a tomato as a mushroom cap, decorate with mayonnaise drops.

ZAWIJAKI Z KASZY JAGLANEJ MILLET WRAPPINGS Z SOSEM GRZYBOWYM WITH A MUSHROOM SAUCE PO BORYSOWSKU IN A BORYSÓW WAY (Żyrzyn) (Żyrzyn)

Składniki: Ingredients: 2 średniej wielkości całe główki 2 medium kapusty kiszonej 0,5 kg millet 0,5 kg kaszy jaglanej Salt/pepper sól / pieprz Onion cebula Oil to fry tłuszcz do podsmażenia Mushrooms grzyby (maślaki lub podgrzybki) Preparation: Wykonanie: Put cabbage into boiling water and let it Kapustę wrzucić do wrzątku i lekko obgoto- boil for a few minutes, then separate leaves. wać tak, aby porozdzielać liście. Kaszę wsy- Throw millet into the boiling water and cook pać na wrzątek i kilka minut gotować, potem for some minutes, then drain on a colander. odcedzić na durszlaku, wsypać na miskę, Pour millet into the bowl, add earlier fried wlać do tego wcześniej podsmażoną cebulkę onion with grease. Spice to taste and wrap in z tłuszczem. Doprawić wszystko do smaku the cabbage leaves. Put in the pot and cook i zawijać w liście kapusty. Ułożyć w garnku in a small amount of water, as the leaves be- i gotować w niedużej ilości wody, aż liście come soft. będą miękkie. Start preparing sauce from frying mushrooms Przygotowanie sosu należy rozpocząć od pod- on grease with onion, then add water, taste, smażenia grzybów na tłuszczu z cebulką, po- add some sweet cream and a bit of flour mi-

45 tem podlewać wodą, dosmakować, dodać tro- xed with water if you wish. Ready wrappings chę słodkiej śmietany i trochę mąki rozbitej pour over with sauce and serve with salad or w wodzie wedle uznania. Gotowe zawijaki pickled cucumber. polewać sosem i podawać z surówką lub ogór- kiem kiszonym.

KASZAK Z KASZY JAGLANEJ MILLET KASZAK (Zofia Paprota, Kaleń) (ADDITIONAL RECIPE) (Zofia Paprota, Kaleń) Składniki: Ciasto Cake ingredients: 3 szklanki mąki pszennej 3 glasses wheat flour 230 ml śmietany 230 ml cream 3 żółtka 3 yolks 30 g drożdży 30 g yeast 4 łyżki cukru 4 tablespoons sugar cukier waniliowy Vanilla sugar 8 dag margaryny 8 dag margarine szczypta soli A pinch of salt Wykonanie: Cake preparation: Przyrządzić rozczyn z drożdży, śmietany, łyżki Prepare leaven of yeast, cream, a tablespo- cukru i szczypty soli. Dodać pozostałą mąkę, on sugar and a pinch of salt. Add the rest of roztopioną i ostudzoną margarynę, żółtka flour., melted and cooled margarine, rubbed utarte z resztą cukru i cukrem waniliowym. yolks with the rest of sugar and vanilla sugar. Wyrobić ciasto i pozostawić do wyrośnięcia. Knead dough and leave to grow. Pin out to Ciasto rozwałkować na cienki placek i wyło- a thin pie and put in a smeared baking tin. żyć nim wysmarowaną blaszkę. Ingredients of stuffing with millet Składniki nadzienia z kaszą: 0,5 kg millet 0,5 kg kaszy jaglanej 0,5 kg cottage cheese 0,5 kg twarogu 4 yolks 4 żółtka 2 eggs 2 całe jaja 0,5 glass of oil 0,5 szklanki oleju 1 l milk 1 l mleka 15 dag sugar 15 dag cukru Roast millet with milk. After cooling mince Kaszę uprażyć z mlekiem. Po ostudzeniu ze- with cheese. Add eggs and yolks rubbed with mleć wraz z serem w maszynce. Dodać jaja sugar and oil. Mix well. Put on the top of do- i żółtka utarte z cukrem i olej. Dobrze wymie- ugh. Bake for about 45 minutes in 180 degre- szać. Wyłożyć na ciasto. Piec około 45 minut es Celsius. w temp. 180 stopni.

46 GOŁĄBKI Z KASZY GRYCZANEJ MILLET ”PIGEONS” (Zofia Stalęga, Żerdź – gmina Żyrzyn) (Zofia Stalęga, Żerdź- Żyrzyn municipality)

Wykonanie: Preparation: Uprażyć kaszę. Pieczarki udusić z cebulką na Roast millet. Mushrooms with onion simmer oleju. Gotowe produkty połączyć i doprawić on oil. Join ready products and spice with salt solą i pieprzem. Kapustę obgotować i liście and pepper. Precook cabbage. Put stuffing on nadziewać farszem. Gotowe włożyć na pół go- leaves. Wrap. When ready put for half an dziny do piekarnika. W tym czasie przygoto- hour to the oven. In the meantime prepare wać sos grzybowy. mushroom sauce.

PASZTET Z CUKINII COURGETTE PATE (Drzewce, gmina Nałęczów) (Drzewce – Nałęczów municipality)

Składniki: Ingredients: 1 cukinia 1 zucchini 1 marchew 1 carrot 1 pietruszka 1 parsley 1 cebula 1 onion 20 dag sera żółtego 20 dag yellow cheese 1,5 szklanki bułki tartej 1,5 glass crumbs 0,5 szklanki oleju 0,5 glass olive oil 3 żółtka 3 yolks przyprawy: sól, pieprz, słodka Spices: salt, pepper, sweet papryka, gałka muszkatołowa paprika, nutmeg Wykonanie: Preparation: Cukinię, marchew, pietruszkę, cebulę oraz ser Zucchini, carrot, parsley, onion and yellow żółty zetrzeć na tarce, na dużych oczkach. cheese grate on a big-hole grater. Add crumbs, Dodać bułkę tartą, olej i 3 żółtka. Przyprawić oil and 3 yolks. Spice to taste. Mix every- do smaku. Wszystko wymieszać, pod koniec thing, when nearly ready add beaten whites. mieszania dodać ubite białka. Włożyć do Put into a baking tin and into the oven. Bake blaszki, a blaszkę do piekarnika. Piec ok. 70 for about 70 minutes at 200 degrees Celsius. minut w 200 stopniach. Smarować pasztetem Consume on bread. chleb.

47 PASZTET Z KARTOFLI I SERA PATE WITH POTATOES AND CHEESE (Lucyna Kowalik, Góra Puławska) (Lucyna Kowalik, Góra Puławska)

Składniki: Ingredients: 10 kartofli (ugotowanych) 10 boiled potatoes ½ litra śmietany ½ l cream ½ kg sera ½ kg cheese 2 jaja 2 eggs ser żółty Yellow cheese sól Salt liść laurowy Bay leaf kminek Cumin pietruszka Parsley leaves Wykonanie: Preparation: Kartofle pokroić w talarki, ser utrzeć i wymie- Slice potatoes, grate cheese and mix with cre- rzać ze śmietaną i rozbitymi jajkami. Dodać am and beaten eggs. Add bay leaf, cumin and liść laurowy, kminek i pietruszkę. Wszyst- parsley leaves. Put the mass into well smeared ko to wyłożyć na dobrze natartą czosnkiem with garlic and butter baking sheet. Sprinkle i wysmarowaną masłem blachę. Posypać serem with cheese and bake 30-45 minutes. Serve żółtym i piec 30 – 45 minut. Podawać z so- with tomato sauce or sour vegetables or be- sem pomidorowym lub jarzynami na kwaśno etroot. albo z ćwikłą.

PĄCZKI Z ZIEMNIAKAMI DONUTS WITH POTATOES (Leokadiów) (Leokadiów)

Składniki: Ingredients: 1 kg ziemniaków (obrać i ugotować) 1 kg potatoes (peel and boil) ½ kostki margaryny (rozpuścić) ½ packet of margarine (melt) ok. 1 kg mąki About 1 kg flour 10 dag drożdży 10 dag yeast ½ szklanki cukru kryształu ½ glass sugar 4 jajka 4 eggs zapach pomarańczowy Orange aroma (sugar mix with (cukier rozmieszać z całymi jajkami i zapa- eggs and aroma) chem) Preparation: Wykonanie: To cooked and minced slightly warm potato- Do ugotowanych przekręconych przez ma- es add10 dag yeast, warm margarine and the szynkę letnich ziemniaków dodać 10 dag rest of ingredients. Add about 1 kg flour, kne-

48 drożdży, ciepłą margarynę i pozostałe skład- ad the dough, form donuts and fry on oil and niki. Do tego wsypać ok. 1 kg mąki, wyrobić lard. ciasto, formować pączki i smażyć na oleju i smalcu.

KOTLETY ZIEMNIACZANE POTATO CHOPS (Krystyna Grzegorzak, Zagrody – gmina Żyrzyn) (Krystyna Grzegorzak, Zagrody – Żyrzyn munici- pality) Składniki: 1 kg ugotowanych ziemniaków Ingredients: 4 czubate łyżki mąki 1 kg boiled potatoes 4 jajka 4 full tablespoons of potato flour 1 łyżka masła 4 eggs 2 cebule 1 tablespoon butter 2 łyżki kopru 2 onions sól / pieprz 2 tablespoons dill Wykonanie: Salt/pepper Cebule obrać i pokroić, zeszklić na maśle. Preparation: Ziemniaki zemleć, utrzeć z żółtkami, dodać Peel onions, chop and fry for a while on but- cebule, mąkę i utrzeć, na końcu dodać pianę ter. Mince potatoes, pound with yolks, add z białek i koper, dobrze wyrobić. Z masy zro- onions, flour and at the end beaten whites bić kotlety, zanurzyć w rozbitym jajku i bułce and dill, knead well. Make cutlets out of the tartej, smażyć na małym ogniu. pulp, immerse in a beaten egg and bread- Podawać z surówką. crumbs and fry over low heat. Serve with salad.

KOTLETY JAGLANO - SELEROWE MILLET-CELERY CHOPS (Barbara Rułka, Żyrzyn) (Barbara Rułka, Żyrzyn)

Składniki: Ingredients: 35 dag kaszy jaglanej 35 dag millet 35 dag selera 35 dag celery 10 dag cebuli 10 dag onion 3 jaja ugotowane 3 hardboiled eggs 10 dag masła 10 dag butter ½ l. wywaru z włoszczyzn ½ l vegetable decoction 2 jaja surowe 2 raw eggs ½ kg tartej bułki ½ kg breadcrumbs 2 pęczki koperku lub natki pietruszki 2 bunches of dill or parsley leaves sól Salt

49 Wykonanie: Preparation: Oczyszczone selery pokroić w cieniutkie pa- Clean celeries cut in thin stripes. Rinse and seczki. Kaszę opłukać i obgotować, odcedzić precook millet, drain and pour over with hot i zalać gorącym wywarem jarzynowym, dodać vegetable decoction, add salt, butter and cele- sól, masło i seler. Ugotować na pół sypko. Ce- ry. Cook half loose rice. Onion chop in cubes bulę pokroić w kostkę i lekko zrumienić na and fry to gold. Hardboiled eggs cut in cubes. złoty kolor. Jaja ugotowane pokroić w kostkę. Warm millet mix with onion, raw eggs, chop- ciepłą kaszę wymieszać z cebulą, surowymi ped dill and parsley. Add chopped eggs and jajkami i posiekanym koperkiem lub natką. form cutlets. Coat with breadcrumbs and fry. Do masy dodać pokrojone jajka i uformować kotlety. Panierować w tartej bułce i smażyć.

BABKA ZIEMNIACZANA POTATO CAKE („Kotlinianki” Kotliny – gmina Żyrzyn) (“Kotlinianki” Kotliny – Żyrzyn municipality)

Składniki: Ingredients: 2½ kg ziemniaków 2 ½ kg potatoes 4 garście kaszy gryczanej 4 handfuls buckwheat 3 – 4 jajka 3-4 eggs 3 duże cebule 3 big onions 20 dag słoniny 20 dag bacon 1/3 szkl. oleju 1/3 glass olive oil sól / pieprz ziołowy i naturalny Salt/ herbal and natural pepper

50 Wykonanie: Preparation: Ziemniaki surowe i 2 cebule obrać i zetrzeć Peel raw potatoes and 2 onions and grate na tarce o drobnych oczkach. Wsypać 4 gar- them on as small-hole grater. Add 4 handfuls ście kaszy gryczanej surowej i jajka. Słoninę of raw buckwheat and eggs. Bacon cut in cu- pokroić w kostkę i usmażyć. Do podsmażonej bes and fry. To fried bacon add 1 onion and słoninki dodać jedną cebulę i ją zeszklić. Do fry for a moment., add oil, spice with salt and tego wlać olej, doprawić solą i pieprzem do pepper. Mix all ingredients, pour into baking smaku. Wszystko dobrze wymieszać, wlać do tin and bake in the oven for about 1.5 hour. blachy i piec w piekarniku 1, 5 godziny. Naj- The best when cold. lepiej smakuje na zimno.

BABA KAPUŚCIANA CABBAGE CAKE („Śniadowianki”, Śniadówka – gmina Baranów) (“Śniadowianki”, Śniadówka – Baranów municipality)

Składniki: Ingredients: włoska kapusta 1 kale 5 jajek 5 eggs 100 ml. kremówki 100 ml cream sól Salt pieprz Pepper olej Olive oil kminek Cumin 2-3 marchewki 2-3 carrots

51 Wykonanie: Preparation: 1. Kapustę oczyścić, wyciąć głąb i włożyć do Clean and cut out into the cabbage. Put into wrzątku na 3 minuty. Zdjąć 6 liści. the boiling water for 3 minutes. Take off 6 le- 2. Jajka roztrzepać ze śmietaną, przyprawić aves. do smaku solą i pieprzem. Połowę kapusty Mix fine eggs with cream, spice with salt and drobno posiekać. Marchew ugotować w osolo- pepper. Chop half of the cabbage. Cook car- nej wodzie i zetrzeć na tarce. rot in a salty water and rub it on the grater. 3. Posiekaną kapustę podsmażyć na oleju, wy- Chopped cabbage fry on oil, mix with carrot mieszać z marchewką i kminkiem. Żaroodpor- and cumin. Heat resistant steel vessel grease ne naczynie posmarować olejem. Dno i boki with oil. Cabbage leaves put onto the bottom wyłożyć odłożonymi liśćmi kapusty, dociska- and sides of the dish pressing to the sides. jąc je do ścianek. Stuffing put to the form, pour over with cre- 4. Farsz przełożyć do formy, zalać śmietaną am with eggs. Bake in 200 degrees Celsius for z jajkami. Piec całość w temperaturze 200 20-30 minutes. After baking take it out put- stopni C przez 20 – 30 minut. Po upieczeniu ting upside down. Serve hot. Cut in triangles. wyłożyć babę do góry dnem. Podawać na go- rąco. Kroić na trójkąty.

KAPUSTA Z GROCHEM I GRZYBAMI CABBAGE WITH PEA (Bronisławka – gmina Kurów) AND MUSHROOMS (Bronisławka – Kurów municipality) Składniki: kapusta kiszona Ingredients: groch Sauerkraut grzyby suszone Pea olej Dried mushrooms cebula Oil sól / pieprz Onion Wykonanie: Salt/pepper Kapustę, groch i grzyby ugotować – wszystko Preparation: oddzielnie. Kapustę w 3 – 4 wodach. Kiedy Cook sauerkraut, pea and mushrooms- each kapusta będzie miękka dodać groch i grzyby. ingredient separately. Sauerkraut 3-4 times Cebulę pokroić w kosteczkę i podsmażyć na changing water. When it is soft add pea and oleju – dodać 1 łyżkę mąki – zrobić zasmaż- mushrooms. Cut onion in cubes and fry on kę i dodać do kapusty. Doprawić do smaku, oil- adding 1 tablespoon flour- prepare roux Dusić. and add to sauerkraut. Spice to taste.

52 KAPUSTA Z ZIEMNIAKÓW CABBAGE OF POTATOES Z DODATKIEM GROCHU WITH PEA (Oblasy – gmina Janowiec) (Oblasy- Janowiec municipality)

Wykonanie: Preparation: Ziemniaki obieramy, kroimy w drobną ko- Peel potatoes, cut in a tiny cubes. Cover with steczkę. Zalewamy wodą i odstawiamy na water and leave for a few hours. Do not pour parę godzin. Wody nie wylewamy, gotujemy out water, cook potatoes in it and spice with w niej ziemniaki i solimy do smaku. Groch salt. Cook pea to soft. Drain potatoes and pea gotujemy do miękkości. Ziemniaki i groch od- and rub to get pulp. Mix together. Add bacon cedzamy i ucieramy na miazgę. Mieszamy ra- fried with onion. Sausage can also be added. zem. Dodajemy do tego słoninę przysmażoną z cebulą, można dodać także kiełbasę.

KAPUSTA Z GROCHEM I ŚMIETANĄ CABBAGE WITH PEA AND CREAM (Kazimiera Szlachetka, Cyganówka gm. Wojcie- (Kazimiera Szlachetka, Cyganówka – Wojciechów chów) municipality)

Składniki: Ingredients: kapusta - 2 główki 2 cabbages groch - 0,50 kg 0,5 kg pea śmietana - ½ litra ½ l cream pieprz, kwasek, sól, Pepper, lemon acid, salt, roux

53 zasmażka z tłuszczem i mąki of flour and lard 20 dkg + 1 łyżka mąki 20 dag + 1 tablespoon flour Wykonanie: Preparation: Kapustę owarzyć i odcedzić, groch ugotować Cook cabbage and drain, rub pea and add to rozetrzeć i dodać do kapusty, zrobić zasmażkę cabbage, prepare roux of flour and lard and z tłuszczu i mąki doprawić do smaku. spice to taste.

KAPUSTA KISZONA SAUERKRAUT WITH MUSHROOMS Z PIECZARKAMI W WAFLACH IN WAFERS (Wiesława Trybuła, Osiny – gmina Żyrzyn) (Wiesława Trybuła, Osiny- Żyrzyn municipality)

Składniki: Ingredients: kapusta kiszona Sauerkraut pieczarki Mushrooms wafle Wafers cebula Onion przyprawy Spices Wykonanie: Preparation: Kapustę ugotować, pieczarki udusić na oleju Cook sauerkraut. Mushrooms simmer with z cebulką. Wymieszać i przyprawić. Gorące onion on oil. Mix and spice. Hot put on wa- rozłożyć na waflu i zwinąć, pokroić na kawał- fer and roll, cut into 10cm pieces. When cold ki – 10 centymetrów. Wystygnięte maczamy coat in egg and breadcrumbs and fry. w jajku i bułce tartej i smażymy.

KAPUSTA WIGILIJNA CABBAGE WITH MUSHROOMS (Teresa Nowaczek) AND DRIED PLUMS (Teresa Nowaczek) Składniki: 2 kg kapusty kwaszonej Ingredients: ½ kg fasoli 2 kg sauerkraut 1 garść suszonych grzybów ½ kg beans1 handful dried ¼ litra oleju rzepakowego mushrooms 1 cebula ½ l canola oil liść laurowy 1 onion ziele angielskie Bay leaf pieprz Pimento Pepper

54 Wykonanie: Preparation: Kapustę opłukać, włożyć do garnka, zalać Rinse sauerkraut, put into the pot, cover with wodą i gotować. Jeżeli jest zbyt kwaśna, tro- water and cook. Pour out some water if it is chę wody odlać. W drugim garnku ugotować too sour . In the next pot cook beans, which fasolę, która była moczona przez noc. Grzy- soaked previous night. Soak mushrooms for by na noc namoczyć, odlać wodę i ugotować. the night, pour out water and cook. Drain Ugotowane grzyby odcedzić i drobno pokroić. cooked mushrooms and cut fine. To cooked Do ugotowanej kapusty dodać fasolę, grzyby sauerkraut add beans, mushrooms and onion i cebulę przysmażoną na połowie oleju. Na- fried on a half of oil. Then add roux made of stępnie dodać zasmażkę z 1 łyżki mąki i resz- 1 tablespoon flour and the rest of oil. Spice ty oleju. Doprawić do smaku. to taste.

BURACARZ BURACARZ (Anna Serewa, Kaleń) (Anna Serewa, Kaleń)

Składniki: Ingredients: 0,5 kg mąki 0,5 kg flour 0,5 litra ciepłego mleka 0,5 l warm milk 5 dkg drożdży 5 dag yeast 3 łyżki cukru 3 tablespoons sugar 1 cukier waniliowy 1 vanilla sugar szczypta soli A pinch of salt 0,5 kg buraków cukrowych 0,5 kg sugar beet

55 Wykonanie: Preparation: Z powyższych składników, poza burakami, From given ingredients, except sugar beet, zrobić ciasto drożdżowe, odstawić na pół go- prepare yeast dough, leave for half an hour in dziny w ciepłe miejsce. Kiedy wyrośnie, dodać a warm place. When grows, add rubbed on a starte na tarce ugotowane buraki cukrowe, grater cooked sugar beet, mix. Ready dough wymieszać. Gotowe ciasto ułożyć w wysypa- arrange on baking sheet sprinkled with bread- nej tartą bułką blasze na wysokość ok. 4 cm. crumbs. Dough should be about 4 cm thick. Można posypać kruszonką. Piec w nagrzanym Can be sprinkled with crumbles. Bake in the piekarniku ok. 40 min. Do ciasta można do- oven for about 40 minutes. dać garść maku i (lub) utartą odciśniętą mar- A handful of poppy or grated and squeezed chew. carrot can be added to the dough. BURACARZ BURACARZ (Klub 4 H działający przy Gminnym Ośrodku Kul- (Club 4 H Wojciechów) tury w Wojciechowie) Ingredients; Składniki: 2 white beets burak cukrowy -2 sztuki Handful of poppy mąka – garstka 1 tablespoon sugar cukier – łyżka 5 dag yeast drożdże - 5 dkg 1 glass milk mleko - 1 szklanka Flour mąki - ile się wgniecie Preparation: Wykonanie: Cook white beets, peel and grate on a grater. Ugotować buraki a następnie obrać i zetrzeć Yeast mix with sugar and milk. Knead the na tartce jarzynowej. Drożdże wymieszać dough from flour and given ingredients and z cukrem i mlekiem. Z mąki oraz podanych leave in a warm place to grow. When ready składników zagnieść ciasto i odstawić w cie- pour into baking tin and bake in a hot oven płe miejsce do wyrośnięcia. Wyrośnięte ciasto till it is gold. przelać do formy do pieczenia i piec w gorą- cym piekarniku do uzyskania rumianego ko- loru.

LEMIESZKA LEMIESZKA (Halina Jarosińska, kol. Wojciechów I) (Halina Jarosińska, kol. Wojciechów I)

Składniki: Ingredients: ziemniaki -1 kg 1 kg potatoes mąka - 3 łyżki 3 tablespoons flour mleko - ½ szklanki ½ glass milk

56 cebula - 1 mała 1 small onion słonina - 8 dkg 8 dag lard śmietana do słoniny - ½ szklanki ½ glass cream Wykonanie: Preparation: Ziemniaki ugotować, gdy są miękkie wlać Boil potatoes, when soft and add milk, eva- mleko, odparować. porate. Take away from stove and mash them Zdjąć z kuchni, wygnieść ziemniaki z mąką. with flour. Simmer a bit. Make noodles with Następnie jeszcze trochę poddusić. a spoon dipped in fat, pour over with lard Maczać łyżkę w tłuszczu kłaść kluski, polać with onion and cream. słoniną z cebulą i śmietaną.

PARZYBRODA PARZYBRODA (Halina Jarosińska, kol. Wojciechów I) (Halina Jarosińska, kol. Wojciechów I)

Składniki: Ingredients: Kapusta 0,50 kg 0,5 kg cabbage Ziemniaki 0,30-0,40 kg 0,3- 0,4 kg potatoes Boczek lub słonina 0,05 kg 0,05 kg bacon Mąka 0,02 kg 0,002 kg flour Pieprz, kwasek cytrynowy, sól, cukier Pepper, lemon acid, salt, sugar Wykonanie: Preparation: Kapustę obrać, pokroić w grubą kostkę zalać Peel cabbage, cut in thick cubes, pour over wrzącą wodą (1 szkl) dodać sól, szczyptę cu- with 1 glass of boiling water, add salt, a pinch kru 1dkg tłuszczu przykryć, gdy się zagotuje of sugar, 1 dag fat, cover, when start boiling odkryć na chwilę. Kiedy kapusta jest prawie uncover for a moment. When cabbage is ne- miękka dodać pokrojone w kostkę ziemniaki. arly soft add potatoes cut in cubes. When Gdy jest już wszystko miękkie, wlać zasmaż- everything is nearly ready, pour roux made on kę z boczku i zarumienionej mąki, zagotować, bacon and fried gold flour, spice with pepper doprawić pieprzem i jak trzeba kwaskiem. or when necessary lemon acid.

ŚLIWKI W OCCIE PLUMS IN VINEGAR (Halina Jarosińska, kol. Wojciechów I) (Halina Jarosińska, Kol. Wojciechów)

Składniki: Ingredients: śliwki - 2 kg 2 kg plums ocet - 0,5 litra 0,5 l vinegar woda - 0,5 litra 0,5 l water cukier - ile wejdzie Sugar

57 Wykonanie: Preparation: Śliwki drelujemy na połówki. Divide plums into halves.. Zalewa: Roztworem z 0,5 litra octu, 0,5 litra Vinegar solution: wody przegotowanej chłodnej zalać wydre- Mix 0,5 l vinegar with 0,5 l water and pour nowane śliwki – pozostawić na dobę. Potem over plums- leave for 24 hours. Then pour odlać zalewę. Śliwki następnie ułożyć w sło- out liquid. Put the plums into the jars: 1 lay- ikach: 1 warstwa śliwek (około 2 cm) i potem er of plums (about 2 cm) and 1 layer of su- jedna warstwa cukru (około 0,5 cm) ostatnia gar (about 0,5 cm). The last should be sugar warstwa musi być z cukru. Zakręcamy słoiki i layer. Close the jars and nothing else. Liquid nic więcej. Odlaną zalewę używamy jako ocet poured out of the plums use as wine vinegar. winny.

58 Potrawy z ryb Fish dishes

KARP W GALARECIE CARP IN JELLY (Witowice – gmina Końskowola) (Witowice – Końskowola municipality)

Składniki: Ingredients: głowy karpia na galaretę head carp for jelly 1 karp dzwonka 1 carp włoszczyzna Vegetables ziele angielskie Allspice liść laurowy bay leaf sól / pieprz salt / pepper natka pietruszki parsley plaster cytryny lemon slice Wykonanie: Preparation: 1) Głowy i całego karpia sprawić, usuwając łu- Clean the head and the whole carp, remo- ski. Oczyścić włoszczyznę i wstawić do garn- ving the husk. Clean the vegetables and add ka. Po zagotowaniu wywaru warzywnego do- to pot. After boiling, add the vegetable broth

59 dać głowy rybie i gotować na malutkim ogniu and cook the fish head on the fire by adding dodając przyprawy. a little spice. 2) Po około 30 minutach dodać dzwonka After about 30 minutes, add portions of carp karpia i dalej gotować bardzo wolno przez and continue to cook very slowly for 15 mi- 15 minut. Wyjąć rybę na półmisek, doprawić nutes. Remove fish to a platter, season with sola i pieprzem. salt and pepper. Arrange fish in casserole, garnish with greens, 3) Rybę ułożyć w naczyniu żaroodpornym, vegetables and lemon, and then gently pour a udekorować zieleniną, włoszczyzną i cytryną, cold brew, so that the whole fish was covered. a następnie delikatnie zalać zimnym wywa- rem, tak aby ryba była cała pokryta.

KARP W GALARECIE CARP IN A JELLY (Małgorzata Salamandra, Osiny – gmina Żyrzyn) (Małgorzata Salamandra, Osiny – Żyrzyn munici- pality) Składniki: ok 2 kg karpia Ingredients: włoszczyzna about 2 kg carp 8 cebul vegetables liście laurowe 8 onions kilka ziarenek ziela angielskiego Bay leaves 2 łyżki soku z cytryny A few seeds of pimento sól / pieprz 2 tablespoons lemon juice Salt/pepper Wykonanie: Preparation: Sprawione karpie opłucz i osusz. Odetnij gło- wy i płetwy. Gotuj ok. 20 minut. Do wywaru Purified carp rinse and dry. Cut off the head dodaj obrane jarzyny i gotuj kolejne 20 mi- and fins. Cook about 20 minutes. For the nut. Wyjmuj warzywa i włóż rybę, gotuj, tak broth, add vegetables and cook another 20 aby sie nie rozpadła. Pod koniec gotowania minutes. Remove vegetables and add fish. dodaj pokrojoną w plastry cebulę oraz pieprz. Cook so that it is not broke. At the end of Chwilę blanszuj, wyjmij rybę wraz z cebulą cooking, add sliced onion and pepper. Blan- i wyłóż na półmisek. Zalej esencjonalnym wy- ched moment, remove the fish with onions warem i odstaw do lodówki do zastygnięcia. and lay off the dish. Pour with the brew put away to the fridge Allow to set.

60 KARP FASZEROWANY GRZYBAMI CARP STUFFED WITH MUSHROOMS (Kazimiera Wójtowicz, Drzewce – gmina Nałę- (Kazimiera Wójtowicz, Drzewce – Nałęczów mu- czów) nicipality)

Składniki: Ingredients: karp Carp przyprawa do ryb Fish spice sok z cytryny Lemon juice Farsz: Stuffing: ¼ kostki masła ¼ bar of butter 2 żółtka 2 yolks 20 dag grzybów 20 dag mushrooms 2 łyżki bułki tartej 2 tablespoons breadcrumbs cebula Onion Wykonanie: Preparation: Karpia oczyścić i odciąć głowę. Odetnij mię- Carp clean and cut off his head. Cut meat so od ości, wyjmij ości od góry, uważając by from bones, remove the bones from the top, nie uszkodzić brzucha ryby. Skrop sokiem being careful not to damage the stomach of z cytryny i posyp przyprawą. Grzyby zetrzyj the fish. Drizzle with lemon juice and sprin- na tarce lub drobno pokrój, podsmaż wraz kle with seasoning. Mushrooms grate on the z cebulką, dodaj przyprawę do ryb i bułkę grater or finely cut, fry with onion add spi- tartą. Masło utrzyj z żółtkami dodaj ostu- ce to the fish and bread crumbs. Butter rub dzone grzyby. Farszem nadziej karpia, zszyj with yolk, add the mushrooms cooled down. lub zepnij u góry. Wysmaruj blachę. Piecz Stuff carp , staple or fasten at the top. Grease w piekarniku w temperaturze 180 – 200 stop- baking pan. Bake in oven at 180-200 degrees ni C około 50 minut. Karpia podawaj na zim- Celsius for about 50 minutes. Serve cold cut no pokrojonego w dzwonki. into pieces.

MARKUSZOWSKA RYBA PO “MARKUSZOWSKA“ FISH IN ŻYDOWSKU JEWISH WAY (Helena Opolska, Markuszów) (Helena Opolska, Markuszów)

Składniki i wykonanie: Ingredients and Preparation: 1 kg ryby – odfiletować 1 kg fish filleted 2 czerstwe bułeczki – namoczyć 2 stale rolls – soak in milk w mleku 1 small onion 1 mała cebula Mince everything. Wszystko zmielić w maszynce do mięsa. Add: Dodać: 1 teaspoon butter 1 łyżeczkę masła A bit of green parsley

61 odrobinę natki pietruszki 1 egg 1 jajko Salt/ pepper sól / pieprz Sugar to taste cukier do smaku Form small balls and cook briefly on the Formować niewielkie pulpety i krótko goto- broth with fish and vegetables (carrot, parsley, wać na wywarze z ryby i warzyw (marchew, celery, leek). Put the meatballs on plates and pietruszka, seler, por). Pulpety układać na pour over with the brew with melted gelatin. półmiskach i zalać w/w wywarem z rozpusz- Serve with horseradish. czoną żelatyną. Podawać z chrzanem.

RYBA W SOSIE LITEWSKIM FISH IN LITHUANIAN SAUCE (Ewa Szymańska, Markuszów) (Ewa Szymańska, Markuszów)

Składniki: Ingredients: 1 kg fileta ryby 1 kg filleted fish ciasto naleśnikowe – słone Salty pancake dough 4 cebule - pokroić w talarki 4 onions – sliced 1 słoik papryki marynowanej – 1 jar of pickled paprika – cut pokroić w paski in stripes 1 słoik ogórków konserwowych - 1 jar pickled cucumbers – cut pokroić w paski in stripes 30 dag pieczarek - pokroić w talarki 30 dag mushrooms – slice Wykonanie: Wszystko udusić na oleju, dodać koncentrat Preparation: pomidorowy i w razie potrzeby podlać wodą. All ingredients simmer in oil, add tomato Przyprawić keczupem, cukrem i solą. Ryby paste and pour with water if necessary. Spi- w panierce naleśnikowej przekładać warstwa- ce with ketchup, sugar and salt. Fish in pan- mi z przygotowanym sosem. cakes batter put in layers with the prepared sauce.

KALEŃSKA RYBA A’LA GRECKA “KALEŃSKA” FISH A’LA GREEK (Teresa Nowaczyk, Markuszów) (Teresa Nowaczyk, Markuszów)

Składniki: Ingredients: 1 kg filetów z mintaja 1 kg Pollock fillet 3 marchewki 3 carrots 1-2 pietruszki 1-2 parsleys 1 mały seler 1 small celery

62 1 por 1 leek 1 koncentrat pomidorowy 1 jar or tin of tomato paste ½ szklanki oleju ½ glass oil musztarda Mustard papryka słodka Sweet paprika liść laurowy / ziele angielskie Bay leaf/ pimento Wykonanie: Preparation: Warzywa zetrzeć na tarce jarzynowej, por Grate vegetables, leek cut into small strips. pokroić w drobne paseczki. W garnku roz- Heat oil in a pot, add vegetables, add ½ cup grzać olej, wrzucić warzywa, dodać ½ szklanki water and simmer over low heat. When the wody i dusić na małym ogniu. Gdy warzywa vegetables are soft add the tomato paste, pep- będą miękkie dodać koncentrat pomidorowy, per, 1 teaspoon mustard and a teaspoon of pieprz, 1 łyżeczkę musztardy i łyżeczkę pa- sweet paprika, stew a while. pryki słodkiej, chwilę poddusić.

ŚLEDZIE KRYSI CHRISTINA’S HERRINGS (Krystyna Łowczak, Markuszów) (Krystyna Łowczak, Markuszów)

Składniki: Ingredients: ½ kg śledzi (matjasów) – ½ kg herrings - (matjas the best)- marynujemy marinate 3- 4 cebule – pokrojone w talarki 3-4 onions- sliced 2 – 3 łyżeczki ziół prowansalskich 2-3 teaspoons Provence herbs 20 – 30 dag pieczarek 20-30 dag mushrooms Wykonanie: Preparation: Pieczarki wrzucić na rozgrzaną patelnię, odpa- Mushrooms put into the hot pan, the water rować z wody, posolić i dodać odrobinę czar- evaporate, add a little salt and ground pepper. nego zmielonego pieprzu. Cebule zeszklić na Fry onions in oil until soft, add the herbs de oleju aż będzie miękka, dodać zioła prowan- Provence, tomato paste and evaporated mu- salskie, koncentrat pomidorowy i odparowane shrooms. Add salt and sugar to taste, then pieczarki. Dodać sól i cukier do smaku, póź- cool it all. In a jar put on a change: niej wszystko wystudzić. W słoiku układać na -layer of chopped herring pieces przemian: -layer of the onion with mushrooms - warstwa śledzi pokrojonych w kawałki Very good with boiled potatoes as a meal din- - warstwa cebuli z pieczarkami ner - fasting or snack on the Christmas Eve Bardzo dobre z ziemniakami z wody jako da- table. nie obiadowo – postne lub przekąska na stół wigilijny.

63 ŚLEDZIE WIKAREGO POD VICAR’S HERRING OF QUILT PIERZYNĄ (Krystyna Łowczak, Markuszów) (Krystyna Łowczak, Markuszów) Ingredients and Preparation: Składniki i wykonanie: ½ kg herrings – marinate, then cut ½ kg śledzi – marynujemy in cubes i później kroimy w kostkę 2-3 onions – cut in fine cubes 2 – 3 cebule – kroimy w drobną 4-5 eggs- hardboiled and cut in kostkę cubes 4 – 5 jajek – gotujemy na twardo Mayonnaise i kroimy w kostkę About 20 dag yellow cheese- majonez grated on a small- hole grater około 20 dag żółtego sera - trzemy Prunes (about 10 for a plate) – na tarce jarzynowej (drobnej) pour over with boiling water and cut suszone śliwki węgierki (około 10 in stripes sztuk na półmisek) – zalewamy All ingredients put in layers on the plate: wrzątkiem i kroimy w paski Herrings – Prunes – onion- eggs – mayonnaise Wszystko warstwami układamy na półmisku: ŚLEDZIE – ŚLIWKI – CEBULA – JAJKA Sprinkle all with grated yellow cheese. The – MAJONEZ best is to keep 2-3 hours before serving in a Całość dokładnie posypujemy startym serem cool place, to get taste. żółtym. Najlepiej postawić przed podaniem na 2 – 3 godziny w chłodnym miejscu, żeby nabrało smaku.

64 ŚLEDZIE PROBOSZCZA PASTOR’S HERRINGS (Maria Struska, Markuszów) (Maria Struska, Markuszów)

Składniki: Ingredients: 50 dag filetów śledziowych 50 dag herring fillets (najlepiej matias) 1 jar of marinated mushrooms 1 słoik marynowanych A handful of chopped green parsley grzybków (najlepiej borowików) Olive oil garść posiekanej natki pietruszki 2 onions oliwa Preparation: 2 cebule Cut herrings in to pieces, slice mushrooms, Wykonanie: onion in crescents or not big cubes. On the Śledzie pokroić w dzwonki, grzyby w plaster- plate put in layers herrings, onion, mushro- ki, cebulę w półkrążki lub niewielką kostkę. oms. Each layer sprinkle with green parsley Na półmisku warstwami układać śledzie, ce- and drizzle with olive oil. bulę, grzyby. Każdą warstwę należy posypać posiekaną natką pietruszki i pokropić oliwą.

ŚLEDZIE SMAŻONE FRIED HERRINGS (Kazimiera Wójtowicz, Drzewce – gmina Nałę- (Kazimiera Wójtowicz, Drzewce – Nałęczów mu- czów) nicipality)

Składniki: Ingredients: śledzie mrożone lub świeże Fresh or frozen herrings cebula Onion olej rzepakowy Canola oil Wykonanie: Preparation: Śledzie jeżeli mrożone to rozmrozić, umiar- Salt herrings a bit, coat in flour and fry on kowanie posolić, obtoczyć w mące i smażyć oil to gold. Put one next to another, to cool na oleju na złoty kolor. Układać jeden obok them. On the left oil fry onion to gold. drugiego, żeby wystygły. Na pozostałym oleju Marinade: 1 glass 10% vinegar, 3 glasses wa- smażymy pokrojoną w kostkę cebulę na złoty ter, 1 tablespoon sugar, pepper, bay leaf, pi- kolor. mento – BOIL! ZALEWA: 1 szklanka octu 10 %; 3 szklanki In a bowl put the layer of herrings, onion lay- wody; 1 łyżka cukru, pieprz, liść laurowy, zie- er and pour over with marinade. le angielskie – ZAGOTOWAĆ. W salaterce układać warstwę śledzi, warstwę cebuli. Zalać zalewą.

65 SAŁATKA ŚLEDZIOWA HERRING SALAD (Iwona Matysiak–Borucka, Osiny – gmina Żyrzyn) (Iwona Matysiak–Borucka, Osiny – Żyrzyn muni- cipality) Składniki i wykonanie: Ziemniaki ugotować w mundurkach, wystu- Ingredients and preparation: dzić i pokroić w dość grubą kostkę. Cook potatoes in peels. Cool them down and Cebulę pokroić w piórka lub kostkę. cut in quite big cubes. Onion chop or cut in Tusze śledzi oderwać od ości, wypłukać dwa fine cubes. Remove spines and bones of her- razy i pozostawić w wodzie do wymoczenia rings, rinse twice and leave in water for about na ok. 20 minut. 20 minutes. Ziemniaki, cebulę i pokrojone śledzie wymie- Potatoes, onions and cut herrings mix toge- szać, doprawić do smaku, dodać olej rzepako- ther, spice to taste, add canola oil. wy.

66 Potrawy mięsne Meat and half-meat i półmięsne dishes

KURCZAK FASZEROWANY GÓRSKI MOUNTAIN STUFFED CHICKEN (Teresa Kamińska, Irena Zamojska) (Teresa Kamińska, Irena Zamojska)

Składniki: Ingredients; kurczak średniej wielkości Medium chicken 10 dag ryżu 10 dag rice 25 dag mięsa mielonego 25 dag minced meat 2 jajka 2 eggs sól / pieprz Salt/ pepper przyprawa do kurczaka Chicken spice Wykonanie: Preparation: Kurczaka wyluzować, korpus natrzeć przypra- Rub chicken with Spice and leave for about wą i odstawić na ok. 1 godzinę. Ryż ugoto- 1 hour. Boil rice, join with meat, eggs and wać, połączyć z mięsem, jajkami i doprawić spice to taste with salt and pepper. Stuff the do smaku solą i pieprzem. Przygotowanym chicken with prepared stuffing, fasten with farszem nadziać kurczaka, spiąć wykałaczką a toothpick and bake to gold colour. i upiec na złoty kolor.

67 ROLADA Z KURCZAKA CHICKEN COLLAR (Gołąb – gmina Góra Puławska) (Gołąb – Góra Puławska)

Składniki: Ingredients: 1 kurczak 1 chicken 25 dag mięsa mielonego 25 dag minced meat 10 dag masła 10 dag butter 2 łyżki bułki tartej 2 tablespoons bread crumps 1 łyżka natki pietruszki 1 tablespoon parsley leaves 4 jajka 4 eggs 4 plasterki sera żółtego 4 slices of yellow cheese 3 łyżki mąki 3 tablespoons flour 2 marchewki (ugotowane) 2 boiled carrots 1 cebula 1 onion sól / pieprz Salt/pepper Wykonanie: Preparation: Kurczaka odfiletowujemy od kości. Płat mię- Remove bones from chicken. Spice the sli- sa solimy, pieprzymy i odkładamy. Cebulę ce of meat with salt, pepper and leave. Cut kroimy w kostkę i podsmażamy na maśle. onion in cubes and fry on butter. To the chic- Do mięsa mielonego dodajemy cebulę, bułkę ken add onion, bread crumbs, 2 eggs, salt and tartą, 2 jajka, sól i pieprz do smaku. Z pozo- pepper. stałych 2 jajek oddzielamy białka i ubijamy Separate whites from the other 2 eggs, and na sztywną pianę ze szczyptą soli. Następnie beat them stiff with a pinch of salt. Then add dodajemy żółtka, 3 łyżki mąki oraz posiekaną yolks, 3 tablespoons of flour and chopped pietruszkę i smażymy omlet. Na płat kurcza- parsley and fry omelette. On the slice of chic- ka nakładamy mięso mielone, plastry sera, ken put minced meat, slices of cheese, ome- omlet oraz ugotowane marchewki. Zawijamy lette and cooked carrots. Roll in aluminium w folii aluminiowej i pieczemy ok. 1 godziny foil and bake for about 1 hour in 180-200 w temperaturze 180 – 200 stopni C. Celsius degrees.

ŻEBERKA OWOCOWE FRUIT RIBS (Iwona Matysiak–Borucka, Osiny – gmina Żyrzyn) (Iwona Matysiak–Borucka, Osiny – Żyrzyn muni- cipality) Składniki: 2 kg żeberek (najlepiej pasków) Ingredients: słoik dżemu domowej roboty 2 kg ribs (stripes the best) (jabłkowy, śliwkowy, morelowy itp.) A jar of homemade jam (eg. mały słoiczek keczupu paprykowego apple, plum, apricot) 4 duże cebule A little jar of paprika ketchup 4 big onions

68 Wykonanie: Preparation: Żeberka pociąć na małe kawałeczki, na dwa Cut the ribs into small pieces, and put them dni włożyć w marynatę dość słoną z dodat- into a salty marinade with pimento, bay leaf, kiem ziela, listka, pieprzu, czosnku i łyżeczki pepper, garlic and a teaspoon of sugar. Chop cukru. onion, join jam with ketchup into a smooth Cebulę kroimy w większe piórka, dżem razem mass. Ina baking pan put: mass layer, ribs, z keczupem mieszamy w jednolita masę. W onion sprinkled with salt and mass, robs, gęsiarce układamy: warstwę masy, żeberka, ce- onion. We finish with mixture of ketchup bulę oprószoną delikatnie solą i znów masę, and jam. Cover. Put in the oven for 1 hour żeberka i cebulę. Kończymy masą z keczupu 20 minutes in temperature 200 degrees Cel- i dżemu. Wstawiamy pod przykryciem do sius. When baking is nearly finished uncover, piekarnika na 1.20 min. w temperaturze 200 gently turn meat and bake for 15 minutes wi- stopni C. Pod koniec pieczenia zdejmujemy thout cover. przykrywkę, możemy delikatnie przekręcić mięso i ok. 15 minut pieczemy bez przykry- cia.

SCHAB Z ŻUBRÓWKĄ PORK LOIN WITH BISON VODKA (Iwona Matysiak–Borucka, Osiny – gmina Żyrzyn) (Iwona Matysiak–Borucka, Osiny – Żyrzyn muni- cipality) Składniki: ok 1 kg schabu lub innego mięsa Ingredients: 1 łyżka ziół prowansalskich About 1 kg pork loin gorczyca 1 tablespoon herbs de Provence 1 łyżka cukru Mustard seeds olej 1 tablespoon sugar pieprz / vegeta Oil Pepper/vegeta Wykonanie: Preparation: Mięso kroimy skośnie na paski (kotlety) grubości 1,5 cm. Mieszamy wszystkie zioła, Slice meat diagonally (chops) 1,5 cm thick. gorczycę, pieprz i vegetę. Obtaczamy mięso Mix all the herbs, mustard seeds, pepper, ve- i odstawiamy na noc do lodówki. Na rozgrza- geta. Coat meat and leave for a night in a ny olej kładziemy mięso, rumienimy. Potem fridge. We put meat on hot oil, fry to gold. układamy w rondelku, dodajemy cukier i żu- Then put in a pot, add sugar and bison vod- brówkę oraz odrobinę wrzącej wody. Dusimy ka and a bit of boiling hot water. Simmer on na małym ogniu 5 min. low heat for 5 minutes.

69 SCHAB FASZEROWANY PORK LOIN STUFFED W GALARECIE ZE ŚLIWKĄ WITH PRUNES AND IN JELLY (Agnieszka Struska, Markuszów) (Agnieszka Struska, Markuszów)

Składniki: Ingredients: 1 kg schabu bez kości 1 kg boneless pork loin 2 łyżki oleju 2 tablespoons oil suszone śliwki Prunes sól Salt Wykonanie: Preparation: Schab umyć i usunąć ścięgna. Cienkim nożem Wash pork loin, remove tendons. In the meat przez środek schabu zrobić dziurki i włożyć make tiny holes and put prunes inside them. w nie śliwki. Mięso posmarować olejem, posy- Lubricate meat with oil, sprinkle with salt. pać po wierzchu solą. Całość owinąć folią do Wrap in a baling foil. Bake for about 1 hour. pieczenia. Piec około 1 godziny. Odstawić do Leave to cool. Cut in thick slices, and pour wystygnięcia. Pokroić w grube plastry, ułożyć over with coagulating jelly. na półmisku, zalać przestudzoną galaretą.

SZYNKA Z PRZESZKODAMI PARISH HAM WITH OBSTACLES SOŁTYSA (Monika Szaruga, Borysów - Żyrzyn municipality) (Monika Szaruga, Borysów – gmina Żyrzyn) Ingredients: Składniki: 1 kg knuckle 1 kg golonek 1 pig’s head 1 świńska głowa 1 garlic bulb

70 1 główka czosnku Pickled cucumbers ogórki kiszone Salt/pepper sól / pieprz Preparation: Wykonanie: Cook everything as long as meat separates Wszystko gotujemy aż odejdzie mięso od ko- from bones. Separate meat. Mix decoction ści, następnie obieramy mięso. Wywar i mięso and meat together and add spices, garlic and razem mieszamy i dodajemy przyprawy, czo- sliced cucumbers. Put everything in a cap of snek i ogórki kiszone pokrojone w plasterki. a brawn and cook for 15 minutes on a low Wkładamy wszystko w osłonkę na salceson heat. Then take it out and press with some- i gotujemy jeszcze przez 15 minut na małym thing heavy. ogniu. Następnie przygniatamy czymś cięż- kim.

POLĘDWICA OBRONNA DEFENSE LOIN (Małgorzata Salamandra, Osiny – gmina Żyrzyn) (Małgorzata Salamandra, Osiny – Żyrzyn munici- pality) Składniki: 1 kg polędwicy Ingredients: ¼ kg śliwek 1 kg loin 5 dag smalcu ¼ kg plums 1 cebula 5 dag lard szczypta kminku 1 onion A pinch of cumin Wykonanie: Polędwicę pół godziny przed pieczeniem na- Preparation: solić. Smalec rozgrzać na patelni i polędwicę Spice loin with salt and leave for half an podsmażyć z obu stron. Dodać pokrojoną hour before roasting. Warm lard on a frying cebulę, zarumienić. Polędwicę podlać wodą pan and fry loin on both sides. Add chopped (½ szklanki) dodać śliwki, kminek. Całość onion, fry to gold. Pour some water (½ glass), zapiekać w piekarniku często podlewając po add plums, cumin. Bake in the oven frequen- wierzchu mięso sosem. Piec około 1 godziny. tly pouring over with sauce. Roast for about Podawać z duszonymi ziemniakami. one hour. Serve with simmered potatoes.

BOMBY Z TARTYCH KARTOFLI BOMBS OF GRATED POTATOES NADZIEWANE MIĘSEM MIELONYM STUFFED WITH MINCED MEAT (Maria Kamola, Żerdź – gmina Żyrzyn) (Maria Kamola, Żerdź- Żyrzyn municipality)

Wykonanie: Preparation: Kartofle surowe starte, gotowane przepuszczo- Raw grated potatoes, minced boiled. ne przez maszynkę. Stuffing from minced meat spiced with garlic,

71 Farsz z mięsa mielonego przyprawiony czosn- salt and pepper. kiem, solą i pieprzem. Fried bacon to adorn. Smażony boczek do okraszenia.

KLOPS Z JAJKIEM KLOPS WITH EGG („Czołnowianki” Czołna – gmina Baranów) (“Czołnowianki” Czołna- Baranów municipality)

Składniki: Ingredients: 80 dag mielonego mięsa 80 dag minced beef and pork wieprzowo- wołowego 2 rolls 2 bułki 4 hardboiled eggs 2 jajka 2 onions 4 jajka ugotowane na twardo 2 tablespoons breadcrumbs 2 cebule ½ tablespoon butter 2 łyżki bułki tartej 2 tablespoons minced meat spice ½ łyżki masła Salt/pepper 2 łyżeczki przyprawy do mięsa Fat and breadcrumbs to form mielonego Preparation: sól / pieprz tłuszcz i bułka tarta do formy Chop onion fine. Soak rolls, squeeze a bit. Mix meat with the rest of ingredients. Spice Wykonanie: with salt and pepper. Knead well, as mass be- Cebule drobno posiekać. Bułki namoczyć, comes viscous. Put mass o0n the pastry bo- lekko odcisnąć. Mięso wymieszać z pozosta- ard and form rectangle of it. In the middle łymi składnikami. Przyprawić solą i pieprzem. put eggs without shells. Tightly roll meat and Dokładnie wyrobić, aby masa stała się kleista. put to the prepared form. Drizzle with butter. Masę mięsną rozłożyć na stolnicy nadając jej Bake in 190 degrees Celsius. kształt prostokąta. Pośrodku masy ułożyć ob- rane ze skorupki jajka. Ściśle zwinąć mięso i przełożyć do wysmarowanej formy. Skropić masłem. Piec w temperaturze 190 stopni C.

PIKANTNY PLACEK MIĘSNY SPICY MEAT PIE (Barbara Rułka, Żyrzyn) (Barbara Rułka, Żyrzyn)

Składniki: Ingredients: 1 kg ugotowanych ziemniaków 1 kg boiled potatoes 4 jajka 4 eggs 2 łyżki mąki ziemniaczanej 2 tablespoons potato flour ½ kg gotowanego mięsa 1.2 kg boiled meat

72 20 dag wędzonego boczku 20 dag smoked bacon 2 papryki czerwone 2 red paprika duża cebula 1 big onion 25 dag kiszonej kapusty 25 dag sauerkraut 3 łyżki masła 3 tablespoon butter musztarda / sól / pieprz / olej / chili Mustard/salt/pepper/oil/ chilli Wykonanie: Preparation: Ugotowane ziemniaki zemleć. Dodać 2 jaj- Mince boiled potatoes. Add 2 eggs, flour, salt, ka, mąkę, sól, pieprz i wymieszać. Na patelni pepper and mix. Warm oil on the frying pan rozgrzać olej i wysmażyć boczek pokrojony and fry bacon cut in cubes. Add cubes of w kostkę. Do tego dodać cebulę i paprykę po- onion and paprika and sauerkraut. Simmer krojone w kostkę oraz kiszoną kapustę. Dusić on low heat for 15-20 minutes. Spice with na małym ogniu ok. 15 – 20 minut. Przy- salt, mustard, pepper and chilli. Cooled mass prawić do smaku solą, musztardą, pieprzem join with boiled minced meat. Add the rest i chili. Ostudzoną masę połączyć z ugotowa- of eggs and knead everything. Put baking pa- nym mielonym mięsem. Dodać pozostałe jaja per and fat in an oblong baking pan. 1 kg po- i dokładnie wszystko wyrobić. Podłużną formę tato mass put on the sides and bottom of the wyłożyć papierem do pieczenia i natłuścić ma- form. Meat stuffing put in the middle, cover słem. Spód i boki formy obłożyć 1 kg masy with the rest of potato mass. Melt some but- ziemniaczanej. W środek włożyć farsz mięsny, ter and pour over the pie. Bake 30 minutes in przykryć resztą masy ziemniaczanej. 160 degrees Celsius. Roztopić trochę masła i polać placek. Piec 30 minut w temperaturze 160 stopni C.

PASZTET Z KACZKI DUCK PATE (Halina Głuchowska, Żyrzyn) (Halina Głuchowska, Żyrzyn)

Składniki: Ingredients: 1 kaczka 1 duck 2 zwykłe bułki 2 ordinary rolls ¼ kg bułki tartej ¼ kg breadcrumbs 3 całe jajka 3 eggs 20 dag podgardla 20 dag pork jowl sól / pieprz Salt/pepper Wykonanie: Preparation: Kaczkę gotujemy, wyjmujemy z rosołu, od- Cook the duck, take out from the decoction. dzielamy mięso od kości. Gotujemy również Separate meat from bones. Cook pork jowl. podgardle. Wszystko razem przekręcamy Mince everything, add the rest of ingredients, przez maszynkę do mięsa, dodajemy wszyst- mix, spice to taste. Bake in the oven.

73 kie składniki i dokładnie mieszamy, przypra- wiamy do smaku. Następnie pieczemy w pie- karniku.

SALCESON DOMOWY HOMEMADE BRAWN (Wiesława Woźniak, Janowiec) (Wiesława Woźniak, Janowiec)

Wykonanie: Preparation: Głowę świni ugotować, pokroić w cienkie pa- Cook pig’s head, cut in thin stripes, cook the ski, dodać ugotowane serce, nerki i ozorek. heart, kidneys and tongue. Mix. Add salt, gar- Wymieszać. lic, pepper and a bit of clear soup. Put into Na koniec dodać sól, czosnek, pieprz i odro- pig’s stomach and cook. When cool press binę rosołu janowieckiego. Nałożyć do świń- with something heavy. Serve cold. skiego żołądka i ugotować. Jak przestygnie przygnieść. Podawać na zimno.

SALCESON BRAWN (ADDITIONAL RECIPE) (Elżbieta Pecio, Zabłocie) (Elżbieta Pecio, Zabłocie)

Składniki: Ingredients: 2 nóżki wieprzowe 2 pork legs jedna duża chuda golonka 1 big lean knuckle 70 dag podgardla 70 dag jowl 70 dag ozorków wieprzowych 70 dag pork tongues warzywa Vegetables sól, pieprz, ziele, listki, jałowiec Salt/pepper, pimento, bay leaves, czosnek juniper seeds żelatyna Garlic Na marynatę: Gelatine 5 l wody For marinade: 2 garście soli do peklowania 5 l water Wykonanie: 2 handfuls pickling salts Wszystkie składniki włożyć na 2 dni do Preparation: przygotowanej marynaty. Wyjąć z maryna- All the ingredients put to prepared marina- ty opłukać i gotować na małym ogniu przez de for 2 days. Remove from marinade, rinse 3 godziny w małej ilości wody z warzywami and simmer for 3 hours in a little water with i przyprawami. Wyjąć, ostudzić, pokroić na vegetables and spices. Remove, cool, cut into

74 małe kawałki. Doprawić do smaku. W ½ l small pieces. Season to taste. wywaru rozpuścić 2 łyżki żelatyny i wymie- In the fourth broth 2 tablespoons gelatin szać z pokrojonym mięsem. Nałożyć wszystko dissolve and mix with chopped meat. Put all do woreczków. Gotować w woreczkach jeszcze into the bags. Boil in bags for another half pół godziny. Po wyjęciu ostudzić i obciążyć na hour. After removing cool and press with so- 12 godzin. mething heavy for 12 hours.

SMALEC WIEJSKI COTTAGE LARD (Kazimiera Wawer, Kotliny – gmina Żyrzyn) (Kazimiera Wawer, Kotliny – Żyrzyn municipality)

Składniki: Ingredients: 1 kg słoniny 1 kg raw lard 1 kg chudego surowego boczku 1 kg lean raw bacon 10 dużych pieczarek 10 big mushrooms 4 cebule duże 4 big onions 4 ząbki czosnku 4 garlic cloves 3 łyżki majonezu 3 tablespoons mayonnaise 3 łyżki vegety 3 tablespoons vegeta spice Wykonanie: Preparation: Wszystkie składniki zemleć w maszynce i to- All ingredients mince together and melt for 2 pić razem przez 2 godziny ciągle mieszając. hours mixing all the time. The best with ho- Najlepiej smakuje z wiejskim chlebem. memade bread.

75 SMALEC WIEJSKI COTTAGE LARD (Lucyna Kowalik, Góra Puławska) (Lucyna Kowalik, Góra Puławska)

Składniki: Ingredients: 1 kg słoniny 1 kg raw lard ½ kg boczku ½ kg bacon ½ kg podgardla ½ kg pork jowl 1 kg cebuli 1 kg onion sól / pieprz Salt/pepper Wykonanie: Preparation: Słoninę, boczek i podgardle mielimy w ma- Lard, bacon and jowl mince together, mix szynce, mieszamy i wkładamy do głębokiego and put in a deep pan. Pour 1 glass water. rondla. Wlewamy jedną szklankę wody. Sta- Put on the heat, fry mixing all the time for wiamy na ogniu, smażymy stale mieszając ok. about 1 hour. When nearly ready divide lard 1 godziny. Podsmażony smalec dzielimy na 3 into 3-4 portions and fry adding thick chop- – 4 porcje i smażymy dodając grubo pokro- ped onion (also divided into 3-4 portions). joną cebulę (też podzieloną na 3 – 4 porcje). Each part of lard fry separately about ½ hour Każdą część smalcu z cebulą smażymy osobno mixing all the time. At the end of frying add ok. pół godziny stale mieszając. Pod koniec 1 flat tablespoon salt and ½ tablespoon pep- smażenia dosypujemy płaską łyżkę soli i pół per. Pour into a clay pot when the greaves are łyżki pieprzu. Zlewamy do glinianego garnka, light brown. wtedy kiedy skwarki będą koloru jasno brązo- wego.

76 GOŁĄBKI CHŁOPSKIE PEASANT’S PIGEONS (Nasiłów, gmina Janowiec) (Nasiłów, Janowiec municipality)

Składniki: Ingredients: główki kapusty Cabbage heads ziemniaki Potatoes kasza manna Semolina cebula Onion smalec Lard boczek Bacon olej Oil przyprawy (sól, pieprz) Spices (salt/pepper) Wykonanie: Preparation: Główki kapusty obgotować, zdjąć liście. Na- Precook cabbage heads, take out leaves. Gra- stępnie zetrzeć ziemniaki, odcisnąć. Dodać te potatoes, squeeze. Add fried to gold onion, zarumienioną na złoto na smalcu cebulę, bo- bacon, semolina and spices. Mix everything czek, kaszę mannę i przyprawy. Wszytko wy- and put mixture onto cabbage leaves and mieszać i nakładać w liście kapusty i zawijać wrap pigeons. Put leaves into the pot, add oil w gołąbki. and put pigeons inside. Simmer. Serve with Garnek wyłożyć liśćmi, podlać olejem i wło- tomato sauce. żyć gołąbki. Dusić. Podawać z sosem pomido- rowym.

FLAKI Z KASZĄ JAGLANĄ TRIPE WITH BUCKWHEAT MILLET (Maria Struska, Markuszów) (Maria Struska, Markuszów)

Składniki: Ingredients: 1 kg ugotowanych i pokrojonych 1 kg boiled and sliced in strips w paseczki flaków of tripe, kawałek wołowiny rosołowej a piece of beef broth, 1 marchewka 1 carrot, 1 pietruszka 1 parsley, kawałek selera a piece of celery, 1 cebula 1 onion, sól, pieprz, majeranek, papryka salt / pepper / marjoram / ostra, kardamon mielony cayenne pepper / ground cardamom kostka rosołowa stock cube, 0,5 szklanki kaszy jaglanej 0.5 cup Millet

77 Wykonanie: Preparation: Ugotować ok. 3,5 l rosołu z wołowiny. Woło- Boil about 3.5 l of beef broth. Remove beef winę wyjąć i chude kawałeczki mięsa pokroić and lean pieces of meat cut into strips. Stir in w paseczki. Do rosołu wsypać kaszę jaglaną, broth for millet porridge, add the grated vege- dodać warzywa starte na grubych oczkach tables in the thick mesh of graters and cut tri- tarki oraz pokrojone ugotowane wcześniej pe cooked in advance. Cook on low heat until flaki. Gotować na małym ogniu aż kasza bę- millet is soft. Fry peppers on fat and add to dzie miękka. Na tłuszczu zasmażyć paprykę the tripe. Season with salt, pepper and mar- i dodać do flaków. Doprawić solą pieprzem joram. Add cardamom and stock cube. Total i majerankiem. Dodać kardamon i kostkę ro- boil. (Do not add roux). sołową. Całość zagotować. (Nie dodawać za- smażki).

78 Potrawy cukiernicze Cakes and sweetmeats

PLACEK DROŻDŻOWY Z DYNI YEAST CAKE WITH PUMPKIN

Składniki: Ingredients: 2 szklanki pokrojonej w drobną 2 glasses of pumpkin cut into kostkę dyni small cubes 1 kg mąki pszennej 1 kg of wheat flour 1 szklanka mleka 1 glass of milk 5 dag drożdży 5 dag of yeast 2 jajka 2 eggs 15 dag cukru 15 dag of sugar 10 dag margaryny 10 dag of margarine 1 łyżeczka cukru waniliowego 1 teaspoon of vanilla sugar 1 jajko do smarowania ciasta 1 egg to spread onto cake sól Salt Wykonanie: Preparation: Drobno pokrojoną dynię zalać kilkoma łyżka- Pour a few teaspoons of milk onto small cu- mi mleka i dodać cukier waniliowy. Następnie bes of pumpkin and add the vanilla sugar. dusić pod przykryciem. Miękką dynię prze- Then simmer covered. Soft pumpkin rub thro- trzeć przez sitko i wlać pozostałe lekko pod- ugh a sieve and add the rest of lightly war- grzane mleko w takiej ilości, aby całość wraz med milk in such quantities, to get in whole, z przecierem wyniosła pół litra. Dodać utarte with puree, the half of litre. Add yeast beaten z łyżeczką cukru drożdże oraz połowę mąki. with sugar and half of flour. Mix whole, fluff Całość zamieszać, energicznie roztrzepać ły- with a teaspoon vigorously, cover with flour żeczką, posypać warstewką mąki i pozostawić and leave for grow. After 2-3 hours the out- do wyrośnięcia. Po 2-3 godzinach wyrośnięte grown pastry should subside and then should ciasto powinno sklęsnąć i wtedy należy je wy- be knead by adding the rest of the flour, salt, robić dodając pozostałą mąkę, sól, ukręcone eggs mixed with sugar. At the end of kneading z cukrem żółtka, a pod koniec wyrabiania sto- the melt margarine and tamped whites should pioną margarynę i ubitą pianę z białek. Pra- be added. Properly kneaded pastry should widłowo wyrobione ciasto powinno odchodzić detach from the edge of dish and hands. The od brzegu naczynia i od rąk. Powierzchnie surface of pastry should be spread by fat, to ciasta należy posmarować tłuszczem aby za- prevent the creation of crust and leave for pobiec utworzeniu się skorupy i odstawić do growing. When it grows put into stuffed ba- wyrośnięcia. Gdy wyrośnie ułożyć w natłusz- king sheet and wait till it grow again. Then czonej blasze i zaczekać aż znów wyrośnie. spread the lightly beaten egg onto it and put Po czym posmarować rozbełtanym jajkiem into heated oven. Bake for 1 hour. i wstawić do gorącego piekarnika. Piec ok. 1 godziny.

79 CIASTO DYNIOWE Z CYKATĄ PUMPKIN CAKE WITH ”CYKATA” (Małgorzata Salamandra, Osiny – gmina Żyrzyn) (Małgorzata Salamandra, Osiny – Żyrzyn munici- pality ) Składniki: 2 szklanki pokrojonej w kostkę dyni Ingredients: 1 kg mąki pszennej 2 glasses of pumpkin cut into 1 szklanka mleka small cubes 5 dag drożdży 1 kg of wheat flour 2 jajka 1 glass of milk 15 dag cukru 5 dag of yeast 10 dag margaryny 2 eggs 1 łyżeczka cukru waniliowego 15 dag of sugar sól 10 dag of margarine jajko do smarowania ciasta 1 teaspoon of vanilla sugar Wykonanie: 1 egg to spread onto cake Salt Dynię zalać kilkoma łyżkami mleka, dodać cukier waniliowy i udusić pod przykryciem. Preparation: Dynię przetrzeć przez sito i wlać pozostałe Pour a few teaspoons of milk onto small cu- lekko podgrzane mleko w takiej ilości, aby bes of pumpkin and add the vanilla sugar, całość wraz z przecierem wyniosła pół litra. simmer covered. Pumpkin rub through a sie- Dodać utarte z łyżeczką cukru drożdże oraz ve and add the rest of lightly warmed milk in połową mąki i pozostawić do wyrośnięcia. Po such quantities, to get in whole, with puree, 2 godzinach wyrobić dodając pozostałą mąkę, the half of litre. Add yeast beaten with a te- sól, ukręcone z cukrem żółtka, a pod koniec aspoon of sugar, and half of flour, leave for wyrabiania stopniowo dodawać margarynę grow. After 2 hours knead and add the rest of

80 i ubitą pianę z białek. Ciasto dobrze wyrobio- flour, salt, egg lightly beaten with sugar, and ne powinno odchodzić od ręki. Odstawić do at the end of kneading add margarine and wyrośnięcia. Wrzucić garść cykaty dyniowej. tamped whites bit by bit. Properly kneaded Gdy urośnie włożyć w natłuszczoną blaszkę pastry should detach from hand. Leave for i zaczekać aż znów wyrośnie. Posmarować jaj- growing. Throw a handful of pumpkin cykata. kiem. Piec w gorącym piekarniku ok. 1 godzi- When grows put into baking sheet and leave ny. till it grow again. Bake in hot oven, about 1 Cykata: Twarde części dyni pokroić w kostkę, hour. zasypać na noc cukrem ok. ½ kg cukru na 2 l. Cykata: hard parts of pumpkin cut into cu- dyni. Jak dynia puści sok dodać 1 cukier wa- bes, overwhelm with sugar for night. About ½ niliowy i łyżeczkę kwasku cytrynowego. Zago- kg of sugar for 2 1 pumpkin. When pump- tować. Odlać sok. Dynie rozłożyć na blaszce kin let the juice add 1 vanilla sugar and a i suszyć w lekko nagrzanym piekarniku. teaspoon of citric acid. Boil. Cast the juice. Pumpkin put into bake sheet and dry up in the oven.

PLACEK „JABŁCOK” “JABCOK” CAKE (Monika Szaruga, Borysów – gmina Żyrzyn) (Monika Szaruga, Borysów – Żyrzyn municipality)

Składniki: Ingredients: 1, 5 kg jabłek 1,5 kg of apples ¾ margaryny ¾ of margarine 4 jajka 4 eggs 3 szkl. mąki 3 glasses of flour 3 łyżki kwaśnej śmietany 3 spoons of sour cream 1 łyżeczka proszku do pieczenia 1 teaspoon of baking powder cynamon Cinnamon Wykonanie: Preparation: Ugniatamy ciasto ze składników. Dzielimy na Knead the dough from the ingredients. Divi- dwie części, pierwszą część kładziemy w bla- de into 2 parts, first part put in baking sheet, sze posypujemy cynamonem na to układamy powder with cinnamon, then put apples cut jabłka pokrojone w ósemki, przykrywamy into eights, cover by the second part of do- drugą częścią ciasta. Pieczemy ok. 1 godziny. ugh. Bake for about 1 hour. The icing sugar Do dekoracji może być cukier puder lub kru- or crumble can be used for decoration. szonka.

81 KOPERTY Z JABŁKIEM ENVELOPES WITH APPLE (Emilia Kozdrój, Żerdź – gmina Żyrzyn) (Emilia Kozdrój, Żerdź – Żyrzyn municipality)

Składniki: Ingredients: 1 kostka masła 1 bar of butter 3 szkl. mąki 3 glasses of flour 1 szkl. śmietany 1 glass of cream aromat waniliowy Vanilla aroma cukier puder Icing sugar jabłka Apples Wykonanie: Preparation: Z podanych składników zagnieść ciasto i na Of the following ingredients knead the do- godzinę włożyć do lodówki. Następnie roz- ugh, and put into a fridge for 1 hour. Then wałkować i pokroić na małe kwadraty. Na roll and cut into small squares. On each squ- każdym kwadraciku ułożyć ćwiartki obranych are put a quarter of peeled apples, and fold jabłek i zagiąć rogi do góry, aby powstała ko- corners up, to make an envelope. Bake until perta. Upiec na złoty kolor i posypać cukrem gold and powder by icing sugar. pudrem.

BUŁECZKI Z JAGODAMI BUN WITH BLUEBERRIES (Halina Matraszek) (Halina Matraszek)

Składniki: Ingredients: 1 kg mąki tortowej 1 kg of ‘tortowa’ flour kostka masła Bar of butter 15 dag drożdży 15 dag of yeast 7 jaj 7 eggs 1½ szklanki cukru 1 ½ glass of sugar ½ l. mleka ½ litre of milk esencja waniliowa Vanilla essence 25 dag jagód 25 dag of blueberries Wykonanie: Preparation: Mąkę przesiać przez sito. Drożdże i 2 łyżki Flour sift through a sieve. Yeast and 2 spoons cukru rozprowadzić w ½ szklanki ciepłego of sugar melt in ½ glass of warm milk, pour mleka, wlać do mąki i pozostawić na 15 mi- into flour and leave for 15 minutes. When nut. Gdy rozczyn podrośnie, wbić do mąki 6 leaven will grow, add to the flour 6 eggs, su- jaj, dodać cukier, rozpuszczone masło, esencję gar, melt butter and vanilla essence. Knead zapachową. Wyrabiać ciasto ok. 20 minut for 20 minutes (it should detach from hand), (powinno odchodzić od ręki), dolewając po adding the rest of milk bit by bit. Leave the

82 trochu pozostałe mleko. Ciasto pozostawić dough in a warm place for about 1,5 – 2 ho- w ciepłym miejscu do wyrośnięcia na ok. urs. When it double its size, put onto covered 1,5 – 2 godziny. Gdy podwoi swoją objętość, by flour, pastry board, knead quickly and cut wyjąć na stolnicę posypaną mąką, szybko wy- by pieces, stretch in fingers for pancakes, put robić i ucinać ciasto po kawałku, rozciągając the blueberries and little sugar by the teaspo- w palcach na placuszki, łyżeczką nakładać on. Form the oblong buns (it will be about 30 jagody i odrobinę cukru. Uformować podłuż- all together) and put onto baking sheet thin ne babeczki (będzie ich około 30) i ułożyć covered by butter. Whisk butter and spread na blaszce cienko posmarowanej masłem. onto buns. Put into heated oven and bake for Rozmącić masło i posmarować nim bułeczki. 150 minutes. Wsunąć do nagrzanego piekarnika i piec ok. 150 minut.

BUŁECZKI DROŻDŻOWE YEAST BUNS WITH APPLES Z JABŁKAMI (Jadwiga Kwit, Żerdź – Żyrzyn municipality) (Jadwiga Kwit, Żerdź – gmina Żyrzyn) Ingredients: Składniki: 3 eggs 3 jajka ½ glass of sugar ½ szkl. cukru 1 glass of milk 1 szkl. mleka 5 dag of yeast 5 dag drożdży ½ bar of butter ½ kostka masła About 1 kg of flour ok. 1 kg mąki Preparation: Wykonanie: Eggs beat with sugar, add fat, flour and milk Jajka ubić z cukrem dodać tłuszcz, mąkę with fragmented yeast. Mix and leave for gro- i mleko z rozdrobnionymi drożdżami. Wy- wing. Form small buns and stuff with apples. mieszać i zostawić do wyrośnięcia. Formować Apples peel, rub on the grater, sweeten. małe bułeczki i nadziewać jabłkami. Stuffed buns spread with egg, sprinkle with Jabłka obrać, zetrzeć na tarce i posłodzić. crumble (fat+ sugar+ flour) and bake on gold Nadziane bułeczki posmarować jajkiem, po- colour. sypać kruszonką (tłuszcz + cukier + mąka) i piec na złoty kolor.

RACUCHY Z JABŁKAMI PANCAKES WITH APPLES (Stanisława Olszak, Żerdź – gmina Żyrzyn) (Stanisława Olszak, Żerdź – Żyrzyn municipality)

Składniki: Ingredients: drożdże Yeast

83 cukier Sugar mleko Milk mąka Flour olej do smażenia Oil to fry jabłka Apples Wykonanie: Preparation: Drożdże rozetrzeć z cukrem, rozprowadzić Yeast pulp with sugar, spread with warm milk, letnim mlekiem, pozostawić do wyrośnięcia. leave for growing. Add eggs, flour, warm milk Dodawać jajka, mąkę i letnie mleko i soli do and salt for taste. Make a dough, add pe- smaku. Ciasto wyrobić, dodać obrane i pokro- eled and cut apples and fry on hot oil. Serve jone jabłka i smażyć na rozgrzanym oleju. Po- warm, powdered with icing sugar. dawać na ciepło, posypane cukrem pudrem.

RACUCHY WIGILIJNE CHRISTMAS EVE PANCAKES (Teresa Nowaczyk) (Teresa Nowaczyk)

Składniki: Ingredients 2 szkl. wody 2 glasses of water 3 szkl. mąki 3 glasses of flour 3 łyżki cukru 3 spoons of sugar 5 dag drożdży 5 dag of yeast 1 cukier waniliowy 1 vanilla sugar Wykonanie: Preparation: Ciepłą wodę wymieszać z cukrem, drożdżami Warm water mix with sugar, yeast and vanil- i cukrem waniliowym. Poczekać aż drożdże la sugar. Wait till yeast grow, add flour, make wyrosną, dodać mąkę, wyrobić dość luźne a loose dough, leave for growing. Fry on oil. ciasto, odstawić do wyrośnięcia. Smażyć na oleju.

PIERNICZKI „CAŁUSKI” GINGERBREAD ‘KISSES’ (Kurów) (Kurów)

Składniki: Ingredients: 35 dag miodu 35 dag of honey 2 jajka 2 eggs 50 dag maki pszennej 50 dag of wheat flour 1 łyżeczka przypraw korzennych 1 teaspoon of Spice (cinnamon, (cynamon, goździki, ziele angielskie, clove, pimento, ginger, nutmeg,

84 imbir, gałka muszkatołowa, czarny black pepper - all grind) pieprz – wszystko zmielone) 23 dag of sugar 23 dag cukru 1 teaspoon of soda 1 łyżeczka sody 1 teaspoon of butter for cakes 1 łyżeczka masła do wyrabiania forming ciastek Preparation: Wykonanie: Melt honey and brown it a little. Eggs beat Miód rozpuścić i lekko przyrumienić. Jajka with sugar, pour the cool honey, put some flo- utrzeć z cukrem, wlać przestudzony miód, ur into it, add spice and soda melt in small wsypać część mąki, dodać przyprawy korzen- amount of water. Initially mix by wooden ne i sodę rozpuszczoną w małej ilości wody. spoon, and then by hand, till get the den- Początkowo ciasto mieszać drewniana łyż- se dough like for rolls. After good kneading, ką, a następnie wyrabiać ręką, aby było tak form rolls with the 3-4 cm diameter, cut into gęste jak na bułki. Po dobrym wyrobieniu pieces of walnut. Balls put into baking sheet ciasto formować w wałki o średnicy 3-4 cm, smeared by beeswax. Bake in temperature of kroić na kawałki wielkości orzecha włoskiego. 190 degrees Celsius for about 10-12 minutes. Kulki układać na blasze lekko wysmarowanej When its spill too much, add some flour. Sto- woskiem pszczelim. Piec w temperaturze 190 re in sealed cans, because it absorb the mo- stopni C ok. 10-12 minut. Gdy się zanadto isture very easily. From above proportion we rozlewają, dodać nieco mąki. Przechowywać get about 100 cakes. w szczelnych puszkach, gdyż łatwo chłoną wilgoć. Z powyższej proporcji otrzymamy ok. 100 ciasteczek.

RACUCHY Z MIODEM „CAŁUSKI” PANCAKES WITH HONEY ‘KISSES’ (Bogumił Grzęda, Danuta Stalęga, Borysów – gmi- (Bogumiła Grzęda, Danuta Stalęga, Borysów – Ży- na Żyrzyn) rzyn municipality)

Składniki: Ingredients: 1 litr mleka 1 litre of milk 10 dag drożdży 10 dag of yeast 2 jajka 2 eggs ok. 2 kg mąki About 2 kg of flour szczypta soli Pinch of salt miód Honey Wykonanie: Preparation: Sporządzić rozczyn z mleka, drożdży, jajek, Make a leaven from milk, yeast, eggs, salt soli i mąki. Pozostawić do wyrośnięcia. Po and flour. Leave for growing. After the dough wyrośnięciu ciasta smażyć racuchy na oleju. grow, fry the pancakes on oil. Serve topped Podawać polane miodem. with honey.

85 RACUCHY Z WIŚNIAMI PANCAKES WITH CHERRIES (Elżbieta Pecio, Zabłocie) (EXTRA RECIPE) (Elżbieta Pecio, Zabłocie) Składniki: 0,5 kg mąki Ingredients: 2 dag drożdży 0,5 kg of flour 6 dag masła 2 dag of yeast szklanka mleka 6 dag of butter 2 jaja Glass of milk cukier puder do posypania 2 eggs olej do smażenia Icing sugar for dredge sól Oil for frying wydrylowane wiśnie Salt Wykonanie: Pitted cherries Sporządzić rozczyn z mąki drożdży i mleka. Preparation: Wbić jaja, wlać rozpuszczone masło. Dodać prepare the mixture from flour, yeast and tyle mąki aby ciasto spływało z łyżki. Dodać milk. Add eggs, pour the melt butter. Add the odrobinę soli i dwie łyżki cukru. Dodać wy- flour in that amount to get the dough stre- drylowane wiśnie. Po wyrośnięciu smażyć na aming down from the spoon. Add the pinch oleju. Posypać cukrem pudrem. of salt and 2 spoons of sugar. Add pitted cherries. After growing fry on the oil. Sprin- kle with the icing sugar.

CIASTECZKA GRYCZANKI ZOSI ZOSIA’S BUCKWHEAT CAKES (Zofia Grzegorzak, Zagrody) (Zofia Grzegorzak, Zagrody)

Składniki: Ingredients: 25 dag mąki gryczanej 25 dag of buckwheat flour 25 dag mąki pszennej 25 dag of wheat flour 30 dag tłuszczu 30 dag of fat (margarine + lard) (margaryna + smalec) 3 dag of yeast 3 dag drożdży 3 yolks 3 żółtka 1 egg 1 jajko ½ glass of cream ½ szkl. śmietany 2 spoons of sugar 2 łyżki cukru Rum oil olejek rumowy Preparation: Wykonanie: Mix both , add fat and chop. Yeast pulp Obie mąki wymieszać, dodać tłuszcz i posie- with sugar and cream, add to the flour. Then

86 kać. Drożdże rozetrzeć z cukrem i śmieta- add yolks, egg and aroma, knead the dough. ną, dodać do mąki. Następnie dodać żółtka Roll the dough on the pastry board, cut into i jajko oraz zapach, zagnieść ciasto. Na stol- circles, wet in white and sugar. Bake in heated nicy wałkować ciasto, wycinać kółka moczyć oven on gold colour. w białku i cukrze i piec na zloty kolor w na- grzanym piekarniku.

CIASTKA PRZEZ MASZYNKĘ CAKES THROUGH THE MINCER („Czołnowianki” Czołna – gmina Baranów) (“Czołnowianki” Czołna – Baranów municipality)

Składniki: Ingredients: 1 kg mąki 1 kg of flour 1 kostka smalcu 1 bar of lard 2 kostki margaryny 2 bars of margarine 1 szkl. cukru 1 glass of sugar 4 żółtka 4 yolks cukier waniliowy Vanilla sugar 2 łyżeczki amoniaku 2 teaspoons of ammonia Wykonanie: Preparation: Ze składników zagnieść ciasto. Wstawić na 20 Knead the dough form the ingredients. Put min. do lodówki. Następnie ciasto przepuścić into a fridge for 20 minutes. Then pass the przez maszynkę z nałożoną formą do ciastek. dough through the grinder with imposed form Ciastka układamy w blaszce i pieczemy na for cakes. Put the cakes into bake sheet and złoty kolor. bake on gold colour.

PIEROGI GOSI MAGGIE DUMPLINGS (Małgorzata Urban, Cholewianka – gmina Kazi- (Małgorzata Urban, Cholewianka - Kazimierz Dol- mierz Dolny) ny municipality)

Sskładniki: Ingredients: 1 kg maki 1 kg of flour ½ szkl. cukru ½ Glass of sugar 1 jajko 1 egg cukier waniliowy Vanilla sugar ok. ½ szkl. mleka kwaśnego Ok ½ glass of curd do wyboru: jabłka (starte na tarce), To choose: apples (rub on grater), śliwki, ser biały plumps, cottage cheese Wykonanie: Preparation: Wsypać mąkę na stolnicę, wbić jajo i doda- Tip the flour onto pastry board, add the egg

87 wać kwaśne mleko, zagnieść elastyczne ciasto and curd. Knead the elastic dough (same like (takie jak na pierogi). Ciasto partiami rozwał- for dumplings). Roll in parties, cut into circ- kowywać, wykrawać krążki, na każdy nakła- les, stuffed with filling, stick. Fry on deep fat dać porcję nadzienia, zlepiać. Smażyć na głę- till get gold colour. bokim tłuszczu na złoty kolor.

SERNIK „UROCZYSTY” FESTIVE CHEESECAKE (Maria Struska, Stowarzyszenie Kobiet Aktywnych (Maria Struska, SKA Markuszów) Markuszów) Ingredients: Składniki: 1 ½ kg of cottage cheese 1½ kg sera, 12 eggs 12 jajek 1 ½ glass of icing sugar 1½ szklanki cukru pudru 1 glass of crystal sugar 1 szklanka cukru kryształu 2 puddings 2 budynie 1 lemon aroma 1 olejek cytrynowy ½ vanilla aroma ½ olejku waniliowego 35 dag of butter 35 dag masła Preparation: Wykonanie: Butter pulp with icing sugar, add yolks one by Masło utrzeć z cukrem pudrem, dodawać po one, grind. Then while still grinding add cot- 1 żółtku, ucierać. Następnie ciągle ucierając tage cheese, pudding, aroma, and foam made dodać ser, budyń, olejek i pianę z białek ubitą from whites, with sugar and pinch of salt. Put ze szczyptą soli i cukrem. the paper and biscuits into the baking sheet. Blaszkę wyłożyć papierem i herbatnikami.

88 MAKOWIEC NA KRUCHYM POPPY SEED CAKE ON THE SPODZIE CRUMBLE BOTTOM (Stanisława Jabłońska) (Stanisława Jabłońska)

Składniki: Ingredients: Ciasto: Cake: 25 dag mąki 25 dag of flour 25 dag margaryny 25 dag of margarine 2 żółtka + 1 całe jajko 2 yolks + 1 whole egg 20 dag cukru pudru 20 dag of icing sugar 1 cukier waniliowy 1 vanilla sugar 1½ łyżeczki proszku do pieczenia 1 ½ teaspoon of baking powder 1½ łyżki śmietany 1 ½ spoon of cream Masa: Mass: ½ kg maku ½ kg of poppy seed 10 dag masła 10 dag of butter 4 białka 4 whites 25 dag cukru pudru 25 dag of icing sugar 1 olejek migdałowy 1 almond oil (aroma) Wykonanie: Preparation: Mak gotować 15 minut, przekręcić maszyn- Boil the poppy seed for 15 minutes, grind ką 2 razy, dodać cukier puder i masło. Białka two times, add icing sugar and butter. Beat z olejem ubić na sztywno. Wymieszać. the egg whites until they are stiff. Mix.

MAKOWIEC GÓRSKI MOUNTAINOUS POPPY SEED CAKE (Teresa Kamińska, Irena Zamojska) (Teresa Kamińska, Irena Zamojska)

Składniki: Ingredients: Ciasto: Cake: 2 szklanki mąki 2 glasses of flour 4 łyżki mąki ziemniaczanej 4 spoons of potato flour 1 szklanka cukru 1 glass of sugar 1 kostka margaryny 1 bar of margarine 4 jajka 4 eggs 2 łyżeczki proszku do pieczenia 2 teaspoons of baking powder olejek migdałowy Almond oil (aroma) Masa makowa: Poppy seed mass: 30 dag maku 30 dag of poppy seed ½ szklanki cukru pudru ½ glass of icing sugar

89 2 jajka 2 eggs 1 łyżka dżemu śliwkowego 1 spoon of plum jam bakalie Mincemeat Wierzch: Cover: (top) 4 białka 4 egg whites ½ szklanki cukru ½ glass of sugar Wykonanie: Preparation: Margarynę utrzeć z cukrem, dodawać po Margarine rub with sugar into a paste, add 1 żółtku, następnie ucierając dodawać obie yolks one by one, then, while rubbing add maki wymieszane z proszkiem do pieczenia. Na both flours mixed with baking powder. At the koniec dodać kilka kropli aromatu migdałowego end add few drops of almond oil (aroma) and i białka ubite na pianę, delikatnie wymieszać. egg whites beat onto stiff foam, mix delicately. Mak sparzyć wrzątkiem i dwukrotnie przemie- Parboil the poppy seed with the boiling wa- lić w maszynce. Żółtka utrzeć z cukrem pu- ter, and grind two times. Yolks rub with icing drem, dodać mak, dżem, białka ubite na pianę, sugar, add poppy seed, jam, egg whites beaten na końcu bakalie, delikatnie wymieszać. onto foam and the mincemeat at the end. Mix Przygotować warstwę wierzchnią: białka ubić delicately. Prepare the cover (top layer): egg na pianę, pod koniec dodać cukier. whites beat onto foam, add sugar at the end. Do wysmarowanej blachy włożyć ciasto, na nie Put the cake into spread baking sheet, then masę makową, a na wierzch pianę. the poppy seed mass onto it, and the foam at Piec około 50 minut w temperaturze 200 stop- the top. Bake for 50 minutes in the tempera- ni. ture of 200 degrees Celsius.

CIASTO „GÓRY” “MOUNTAIN” CAKE (Teresa Kamińska, Irena Zamojska) (Teresa Kamińska, Irena Zamojska)

Składniki: Ingredients: Biszkopt: Sponge – cake: 6 jajek 6 eggs 5 łyżek cukru 5 spoons of sugar 7 łyżek mąki 7 spoons of flour ½ łyżeczki proszku do pieczenia ½ teaspoon of baking powder Ciasto karpatkowe: ‘Karpatkowe’ cake: 1 szklanka wody 1 glass of water ½ kostki margaryny ½ bar of margarine 1 szklanka mąki 1 glass of flour 1/3 łyżeczki proszku do pieczenia 1/3 teaspoon of baking powder 1 łyżka cukru 1 spoon of sugar 4 jajka 4 eggs

90 Wykonanie ciasta karpatkowego: Preparation of karpatkowe cake: Wodę z margaryną zagotować, dodać mąkę Boil water with margarine, add flour and mix i dobrze wymieszać, podgrzewać ok. 5 minut. well, warm up for about 5 minutes. Then cool Następnie wystudzić (40 stopni C), wbijać po (40 degrees Celsius), add eggs one by one, jednym jajku i ucierać. Formować w szpicza- and rub into paste. Form into pointed fingers ste paluszki i upiec w dobrze nagrzanym pie- and bake in the well heated oven. karniku. Mass: Masa: 2 bars of butter 2 kostki masła 4 eggs 4 jajka 8 spoons of sugar 8 łyżek cukru 1 packet of vanilla sugar 1 opakowanie cukru waniliowego 1 glass of nuts 1 szklanka orzechów Mass preparation: rub the butter, eggs beat Wykonanie masy: with sugar, and vanilla sugar on steam, cool Masło utrzeć, jajka ubić z cukrem i cukrem and mix with rubbed butter, add nuts at the waniliowym na parze, wystudzić i połączyć end. z utartym masłem, na koniec dodać orzechy. Custard: Polewa: 1 ½ glass of sugar 1½ szklanki cukru ½ glass of water ½ szklanki wody 25 dag of margarine 25 dag margaryny 3 spoons of cocoa 3 łyżki kakao 25 dag of milk powder 25 dag mleka w proszku Custard preparation: Wykonanie polewy: sugar, water and vanilla sugar boil till thread, Cukier, wodę i cukier waniliowy gotować do after removing from fire, add margarine and nitki, po zestawieniu z ognia dodać marga- mix. Then add the milk powder and mix well. rynę i wymieszać. Następnie dodać mleko Divide into two parts, add cocoa to one of w proszku i dobrze utrzeć. Podzielić na dwie czę- them. ści, do jednej dodać kakao. Cienki placek bisz- Thin sponge – cake impregnate with punch, koptowy nasączyć ponczem, posmarować masą, spread the mass onto it, put the fingers, and ułożyć paluszki i polać polewą dwukolorową. glaze with the two – colour custard.

PYSZNE WAFLE DOMOWE DELICIOUS HOMEMADE WAFER (Anna Serewa) (Anna Serewa) Składniki: Ingredients: ½ kostki margaryny ½ bar of margarine 1 szklanka kwaśnej śmietany 1 glass of sour cream 1 galaretka owocowa 1 fruit jelly ½ szklanki cukru ½ glass of sugar aromat Aroma

91 Wykonanie: Preparation: Wszystkie składniki zagotować, aż do roz- All ingredients boil, till get melt. After co- puszczenia. Po przestudzeniu smarować wafle. oling, spread onto wafer.

SZYSZKI ŚWIĄTECZNE CHRISTMAS CONE (Alina Strzelecka, Zagóźdź – gmina Baranów) (Alina Strzelecka, Zagóźdź – Baranów municipality)

Składniki: Ingredients: opakowanie preparowanego ryżu A pocket of cooked up rice 15 dag cukierków krówek 15 dag of ‘krówka’ candies 15 dag cukierków toffi 15 dag of toffee candies 15 dag masła 15 dag of butter łyżka kakao A spoon of cocoa Wykonanie: Preparation: Ryż dmuchany, mieszając zarumienić na su- Puffed rice, brown on a dry frying pan, and chej patelni a następnie przesypać do dużej put into a big bowl. The extant ingredients miski. Pozostałe składniki umieścić w rondlu put into saucepan, mix till get melt, on a very i mieszając rozpuścić na bardzo małym ogniu. low fire. The hot mass put into a bowl with Gorącą masę wlać do miski z ryżem i dokład- rice and mix well. Form the cone by hands. nie wymieszać. Rękami formować szyszki.

92 WISIENKI CHERRIES (Alina Strzelecka, Zagóźdź – gmina Baranów) (Alina Strzelecka, Zagóźdź – Baranów municipali- ty) Składniki: 2 kieliszki setkowe wody Ingredients: 1 galaretka wiśniowa 200 ml of water 1½ kg cukru pudru 1 cherry jelly 5 łyżeczek żelatyny 1 ½ glass of icing sugar olejek cytrynowy 5 teaspoons of gelatine Wykonanie: Lemon oil (aroma) Do przegotowanej wody wsypać żelatynę Preparation: i ucierać nad parą. Wlać szybko do cukru Add the gelatine to the overcooked water, and pudru. Wyrabiając dodawać olejek i galaret- rub over the steam. Pour quickly to the icing kę. Formować wisienki i obtaczać je w cukrze sugar. Add lemon oil and jelly while mixing. kryształ. Na koniec powtykać sosnowe igiełki. Form cherries and coat them in the crystal sugar. Put the pine needle at the end.

ANANASOWIEC PINEAPPLE CAKE (Halina Kołodyńska, Zagóźdź – gmina Baranów) (Halina Kołodyńska, Zagóźdź – Baranów munici- pality) Składniki: Ciasto: Ingredients: 6 jaj Cake: 1 szklanka cukru 6 eggs 1½ szklanki mąki 1 glass of sugar 1½ łyżeczki proszku do pieczenia 1 ½ glass of flour 2 łyżki octu 1 ½ teaspoon of baking powder Masa: 2 spoons of vinegar 0,5 l. mleka Mass: ½ szklanki cukru 0,5 litre of milk 2 łyżki mąki pszennej ½ glass of sugar 2 łyżki mąki ziemniaczanej 2 spoons of wheat flour 2 łyżki budyniu śmietankowego 2 spoons of potato flour 1 masło 2 spoons of creamy pudding 1 puszka ananasów 1 bar of butter Dekoracja: delicje i galaretka 1 can of pineapples Wykonanie: Decoration: ‘delicje’ cakes and jelly Jaja ubić z cukrem. Dodać ocet, mąkę, pro- Preparation: szek. Mleko z cukrem zagotować i połączyć Eggs beat with sugar. Add vinegar, flour and

93 z mąką. Wystudzić budyń i dodać masło. baking powder. Boil the milk with sugar and Wstawić do piekarnika. mix with flour. Cool the pudding and add butter. Put into the oven.

ORZESZKI PEANUTS (Wanda Świech, Zagóźdź – gmina Baranów) (Wanda Świech, Zagóźdź – Baranów municipality)

Składniki: Ingredients: Ciasto: Dough: 1 szklanka śmietany 1 glass of cream ½ szklanki cukru ½ Glass of sugar ½ łyżeczki sody ½ teaspoon of soda 3 żółtka 3 yolks 2 łyżki octu 2 spoons of vinegar 5½ szklanki mąki 5 ½ glass of flour 1 kostka margaryny 1 bar of margarine 2 łyżki smalcu 2 spoons of lard Wszystko razem zagnieść i formować w kulki. Knead all ingredients and form into balls. Piec na złoty kolor w formie na orzeszki. Bake in the special for nuts baking sheet on Masa: gold colour. 3 łyżki mąki Mass: 1 cukier waniliowy 3 spoons of flour 1 szklanka mleka 1 vanilla sugar 15 dag cukru 1 glass of milk Z tego ugotować budyń i dodać: 15 dag of sugar 1½ kostki margaryny (lub masła) Make a pudding from above ingredients and add: 1½ łyżki kakao 1½ bar of margarine (or butter) Masę utrzeć razem a następnie napełniać po- 1½ spoon of cocoa łówki orzeszków i sklejać razem. Rub the mass onto paste, then fill the halves of peanuts, and stick them together.

KOKOSKI COCONUT CAKES (Leokadiów) (Leokadiów)

Składniki: Ingredients: ½ kostki masła ½ bar of margarine 2 żółtka 2 yolks 2 paczki herbatników 2 pockets of biscuits

94 1 szklanka cukru pudru 1 glass of icing sugar 2 łyżki gęstej śmietany 2 spoons of thick cream 2 łyżki kakao 2 spoons of cocoa 1 szklanka orzechów 1 glass of nuts 1 paczka wiórków kokosowych 1 pocket of coconut ½ szklanki rodzynek ½ glass of raisins Wykonanie: Preparation: Herbatniki i orzechy zmielić. Utrzeć cukier mince biscuits and nuts. Rub icing sugar, with puder z masłem i żółtkami. Połączyć wszyst- yolks and margarine into paste. Mix all ingre- kie składniki razem i wymieszać. Wstawić do dients together. Put to the fridge for 3 hours. lodówki na 3 godziny. Następnie formować Then shape balls, and grind them in coconut. kulki i obtaczać je w wiórkach kokosowych.

AMONIACZKI ‘AMONIACZKI’ (Elżbieta Pecio, Zabłocie) (Elżbieta Pecio, Zabłocie)

Składniki: Ingredients: 0,5 kg mąki 05 kg of flour 8 dag margaryny 8 dag of margarine 12 dag cukru pudru 12 dag of icing sugar 1 jajo 1 egg 2 żółtka 2 yolks 1 białko do smarowania 1 egg white for spreading pół szklanki mleka Half glass of milk 1 dag amoniaku 1 dag of ammonia olejek waniliowy Vanilla oil (aroma) siekane orzechy włoskie i cukier Chopped walnuts and crystal kryształ do posypania sugar for dreading ubita słodka śmietanka do Beaten sweet cream for put in layers przełożenia Preparation: Wykonanie: flour with ammonia put through the sieve Mąkę z amoniakiem przesiać na stolnicę. Po- onto pastry board. Chop with margarine. Add siekać z margaryną. Dodać żółtka, jaja, cukier yolks, egg, icing sugar, vanilla oil and milk in puder, olejek i tyle mleka aby zagnieść ciasto proper amount to get the thinner dough than rzadsze jak na kluski. Włożyć do lodówki na for noodles. Roll on the 3-4 mm thickness. 30 minut. Wałkować na grubość ok. 3-4 mm. Cut circles by the glass. In the centre of circ- Wykrawać kółka szklanką. W połowie kółek les cut small round holes. Put onto spread ba- wyciąć małe okrągłe dziurki. Układać na po- king sheet. spread them with egg white, and smarowanej blasze. Smarować białkiem i kół- circles with holes, dread with crystal sugar

95 ka z otworkami posypywać grubym cukrem and walnuts. After baking on light gold colo- i orzechami. Po upieczeniu na jasno złoty ur and cooling, put in layers the sweet cream. kolor i wystudzeniu przekładać bitą śmieta- Piece two circles together, without holes on ną. Składać po dwa kółka na spód pełne a na the bottom, and with holes on the top. wierzch z oczkiem.

PĄCZKI DOUGHNUTS (Helena Kula, Żerdź – gmina Żyrzyn) (Helena Kula, Żerdź – Żyrzyn municipality)

Składniki: Ingredients: 10 dag drożdży 10 dag of yeast mleko Milk mąka Flour 2 całe jaja 2 whole eggs 1 żółtko 1 yolk cukier waniliowy Vanilla sugar Wykonanie: Preparation: Przygotować rozczyn z drożdży i mleka, do- Prepare the mixture form yeast and milk, add dać pozostałe składniki, wyrobić ciasto i for- the extant ingredients, knead the dough, and mować małe pączki. Nadziewać marmoladą form into small doughnuts. Stuff with mar- i odstawić do wyrośnięcia. Wyrośnięte smażyć malade and leave for growing. Fry on oil, and na oleju i posypać cukrem pudrem. powder with icing sugar.

PĄCZKI Z ZIEMNIAKAMI DOUGHNUTS WITH POTATOES (Halina Jarosińska, kol. Wojciechów I) (Halina Jarosińska, kol. Wojciechów)

Składniki: Ingredients: tłuszcz - około 1kg About 1 kg Fat ziemniaki gotowane - 0,5 kg 0,5 kg Boiled potatoes margaryna - 12 dkg 12 dag Margarine cukier - ½ szklanki ½ glass of Sugar jajka - 5 5 Eggs drożdże - 15 dkg 15 dag Yeast spirytus lub ocet - kieliszek 100 ml Spirit or vinegar mąka - ile wejdzie Flour – to get the thick dough Wykonanie: Preparation: Ziemniaki ugotować, przekręcić przez maszyn- boil the potatoes, then mince them by the kę, margarynę rozpuścić, łyżkę cukru rozrobić grinder, melt the margarine. 1 spoon of sugar

96 z drożdżami resztę cukru ubić z jajkami. Do mince with yeast, the rest of sugar beat with ubitych jajek dodać drożdże z ziemniakami, eggs. To the beaten eggs add yeast with pota- margarynę, mąki ile wejdzie. Na koniec dodać toes, margarine, and flour to get the thick do- spirytus. Przykryć ściereczką do wyrośnięcia, ugh. add spirit at the end. Cover by the cloth formować pączki partiami tyle ile wrzuca się and leave for growing. Form the doughnuts in na tłuszcz żeby nie czekały długo na smaże- parts, as much as thrown on the hot oil, they nie bo przerosną. can’t wait too long for frying, because they will surpass.

OPONKI DROŻDŻOWE YEAST ‘OPONKI’ WITH POTATOES Z ZIEMNIAKAMI (Teresa Rutkowska, Kośmin – Żyrzyn municipality) (Teresa Rutkowska, Kośmin – gmina Żyrzyn) Ingredients: Składniki: 1 kg of flour 1 kg mąki 25 dag of boiled potatoes 25 dag ugotowanych ziemniaków 3 whole eggs 3 całe jaja 1 glass of milk 1 szklanka mleka ½ bar of margarine ½ kostki margaryny 2 vanilla sugars 2 cukry waniliowe 10 dag of yeast 10 dag drożdży ½ glass of sugar ½ szklanki cukru 1 spoon of spirit or vinegar 1 łyżka spirytusu lub octu A pinch of salt szczypta soli 4 bars of lard for frying 4 kostki smalcu do smażenia Preparation: Wykonanie: Flour sieve onto pastry board, add minced po- Mąkę przesiać na stolnicę dodać przeciśnięte tatoes and mix it with flour, add whole eggs. przez praskę ziemniaki i wymieszać z mąką, Fragmented yeast melt in ¼ glass of milk with wbić całe jajka. Drożdże rozrobić w ½ szklan- half of sugar and add to the flour. Then add ki mleka z połową cukru i dodać do mąki. the rest of sugar, margarine, one vanilla sugar Następnie oddać resztę cukru, margarynę, and a spoon of spirit. The rest of milk add 1 cukier waniliowy i łyżkę spirytusu. Resztę slowly to the knead dough, to get the dough mleka dodawać powoli zagniatając ciasto tak, light. If the dough is too dense, add more aby było lekkie. Jeżeli ciasto jest zbyt ścisłe milk. Do not leave the dough for growing. należy dodać trochę więcej mleka. Nie odsta- The knead dough roll on the finger thickness. wiać ciasta do wyrośnięcia. Then cut circles by the glass, and the midpo- Zagniecione ciasto rozwałkować na grubość ints by the small glass. Do not leave the cut ‘ palca. Następnie wycinać szklanką kółka oponki’ for growing, after using whole dough, a kieliszkiem środki. Wyciętych oponek nie put a part onto warmed up oil, and fry to get zostawiać do wyrośnięcia, lecz po wykorzy- strong gold colour. Fried ‘oponki’ drain on the

97 staniu całego ciast, partiami kłaść na rozgrza- strainer, and dredge by icing sugar mixed with ny tłuszcz i smażyć na mocny, złoty kolor. vanilla one. Usmażone osączyć na durszlaku i obsypywać cukrem pudrem zmieszanym z cukrem wani- liowym.

PLACKI NA BLASZE PIE ON THE BAKING SHEET (Klub 4 H działający przy Gminnym Ośrodku Kul- (Club 4H, operating at Culture Centre in Wojcie- tury w Wojciechowie) chów municipality).

Składniki: Ingredients: kwaśne mleko - 2,5 szklanki 2,5 glass Clabber mąka - 2 kg 2 kg Flour jaja - 2 sztuki 2 Eggs cukier - 0,75 szklanki 0,75 glass of Sugar sól - szczypta Salt – pinch soda - 1,5 łyżeczki 1,5 teaspoons of Soda mak -0,5 szklanki 0,5 glass of Poppy seed Wykonanie: Preparation: Na dzień przed pieczeniem placków pozosta- one day before pie baking, leave the natural wić naturalne krowie mleko w ciepłym miej- cow milk in a warm place to get set. Put the scu aby się zsiadło. Mąkę rozprószyć na drew- flour through the sieve, onto wooden pastry

98 nianej stolnicy wbić jajka, wsypać sól, cukier, board, add eggs, salt, sugar, poppy seed and mak i sodę. Stopniowo wlewać zsiadłe mleko soda. Add the clabber steadily – knead smo- – ugnieść gładkie ciasto. Z małych części cia- oth dough. from the small parts of dough sta uformować placki. Dawniej tak przygo- form pies. Once, prepared like that pies, were towane placki przekładało się na rozgrzaną putted onto heated baking sheet, and baked blachę pieca i piekło się do zarumienienia. till got light brown. Then had to bake all pie Następnie trzeba było piec wszystkie boki edges. To do that, they had to be placed ver- placka. Aby to zrobić trzeba było ustawić je tically, leaned to the bake tiles or pot, and pionowo oparte o kafle pieca lub garnek i co turned every few seconds, to baked all sides. kilka minut przekręcać aby wszystkie boki się Nowadays, only few, have the tiled stove at opiekły. Współcześnie tylko nieliczni posia- home, that is why it is possible to bake them dają w swoich domach piece kaflowe, dlatego on the gas cooker. But have to be remembe- można je również piec na patelni na kuchni red that it should be iron frying pan, because gazowej. Należy tylko pamiętać że musi to for pie baking, oil is not used. być żeliwna patelnia gdyż do pieczenia plac- ków nie używa się tłuszczu.

SERNIK Z ZIEMNIAKAMI CHEESECAKE WITH POTATOES (Alina Ciosek, Kośmin – gmina Żyrzyn) (Alina Ciosek, Kośmin – Żyrzyn municipality)

Składniki: Ingredients: Ciasto pod ser: Cake underneath the cheese 2 szklanki mąki 2 glasses of flour ½ kostki margaryny ½ bar of margarine ¼ kostki smalcu ¼ bar of lard 3 żółtka 3 yolks 2-3 łyżki śmietany 2-3 spoons of cream 3 łyżki cukru 3 spoons of sugar 1 pełna łyżeczka proszku do 1 whole teaspoon of baking powder pieczenia Arakowy aroma aromat arakowy Breadcrumbs to dredge the bułka tarta do posypania blachy baking sheet Masa serowa: Cheesecake mass: 1 kg białego sera (najlepiej 1 kg of cottage cheese (the best swojskiego) is homely) 1 kostka margaryny 1 bar of margarine 2-3 średniej wielkości 2-3 middle size boiled potatoes ugotowane ziemniaki 10 eggs 10 jajek 1 ¼ glass of sugar 1¼ szklanki cukru Raisins

99 rodzynki Lemon or vanilla aroma aromat cytrynowy lub waniliowy Preparation: Wykonanie: flour sieve onto pastry board, add soft marga- Mąkę przesiać na stolnicę, dodać miękką mar- rine and lard. Knead lightly to mix all ingre- garynę i smalec. Lekko zagnieść aby składniki dients all together. Yolks beat with sugar and połączyły się ze sobą. Żółtka i cukier ubić add to the dough. Add baking powder, few i dodać do ciasta. Wsypać proszek do piecze- drops of aroma and cream. Mix all together nia, dodać kilka kropli aromatu oraz śmie- kneading the dough. then roll it, put onto ba- tanę. Wszystkie składniki połączyć ze sobą king sheet spread with margarine and dredge zagniatając ciasto. Następnie rozwałkować je with breadcrumbs. i wyłożyć na blachę posmarowaną margaryną Soak the raisins in water for about 30 minu- i posypaną bułką tartą. tes. Cheese mince by the grinder, then marga- Rodzynki namoczyć w wodzie na ok. 30 mi- rine, at the end boil the potatoes. Yolks beat nut. Ser przekręcić przez maszynkę, potem with sugar, add minced margarine and rub to margarynę na końcu ugotować ziemniaki. join the yolk. Add the minced cheese in por- Żółtka ubić z cukrem, dodać skręconą marga- tions, rub. Beat the whites on foam, add in rynę i ucierać aż połączy się z żółtkiem. Por- portions to the cheese, still rubbing. Strained cjami dodawać przekręcony ser i ucierać. Na- raisins add to the cheese. Add the aroma at stępnie dodać przekręcone ziemniaki i nadal the end and mix well. So prepared mass put ucierać. Ubić pianę z białek i dodawać porcja- on dough. Bake for about 1 hour till the top mi do sera ciągle ucierając. Rodzynki odsączyć of the cheesecake get the light gold colour. z wody i dodać do sera. Na końcu dodać aro- mat i dokładnie wymieszać. Tak przygotowa- ną masę serową wyłożyć na ciasto do blachy. Piec około 1 godziny aż wierzch sernika bę- dzie miał jasnozłoty kolor.

KALEŃSKI STARY DOBRY PIERNIK OLD GOOD ‘KALEŃSKI’ (Anna Serewa) GINGERBREAD (Anna Serewa) Składniki i Wykonanie: 4 całe jaja ubić z 1 szklanką cukru, dodać 1 Ingredients and preparation: szklankę mocnej herbaty, 1 szklankę miodu 4 whole eggs beat with 1 glass of sugar, add sztucznego, 1 szklankę oleju. Dodać 3 szklan- one glass of strong tea, 1 glass of honey, 1 ki mąki oraz przyprawę do piernika, 2 płaskie glass of oil. Add 3 glasses of flour, condiment łyżeczki sody, bakalie, dżem wiśniowy, wiórki for gingerbread, 2 flat spoons of soda, mince- kokosowe. Włożyć do piekarnika. meat, cherry jam, coconut. Put into the oven.

100 MARKUSZOWSKI PIERNIK ‘MARKUSZOWSKI’ GINGERBREAD Z WIŚNIAMI WITH CHERRIES (Henryka Haba) (Henryka Haba)

Składniki: Ingredients: Ciasto I: Dough I: 7 jaj 7 eggs 1 szklanka cukru 1 glass of sugar 5 łyżek mąki pszennej 5 spoons of wheat flour 2 łyżki kakao 2 spoons of cocoa 1 łyżka proszku do pieczenia 1 spoon of baking powder Wykonanie: Preparation: Ubić pianę z białek, dodać cukier i ubić. Do- beat the egg whites, add sugar and beat. Add dawać po 1 żółtku. Do ubitych jaj dodać mąkę yolks one by one. To the beaten eggs add flo- i proszek do pieczenia oraz kakao, razem de- ur, baking powder and cocoa, mix delicately, likatnie wymieszać i piec w temperaturze 140 bake in temperature of 140 degrees Celsius. stopni C. Po upieczeniu przekroić na połowę. After baking cut into halves. Ciasto II: Dough II: 25 dag suszonych orzechów 25 dag of dried nuts 5 białek 5 egg whites 20 dag cukru 20 dag of sugar 1 łyżka miodu 1 spoon of honey 1 łyżka mąki ziemniaczanej 1 spoon of potato flour 1 łyżka mąki pszennej 1 spoon of wheat flour 1 łyżka proszku do pieczenia 1 spoon of baking powder Wykonanie: Preparation: beat the foam form egg whites, Ubić pianę, dodać cukier i ubijać. Dodać po- add sugar and beat. Add the rest of ingre- zostałe składniki (orzechy: połowę zmielić dients (nuts: melt half of them, and the se- a drugą część pokroić). Na wyłożoną folią cond half cut). put the dough onto padded by aluminiową blaszkę wyłożyć ciasto i piec aluminium foil, baking sheet, and bake in low w niskiej temperaturze ok. 35 minut. temperature for 35 minutes. Masa: Mass: 5 żółtek 5 yolks 1 łyżka mąki ziemniaczanej 1 spoon of potato flour 2 czubate łyżki mąki pszennej 2 spoons of wheat flour 20 dag cukru 20 dag of sugar ½ litra mleka ½ litre of milk Z tych składników zagotować budyń i wystu- From above ingredients boil the pudding, dzić. then cool.

101 Wykonanie: Preparation: Rozetrzeć 30 dag masła i dodawać porcjami rub the 30 dag of butter and add in portions wystudzony budyń, następnie dodać 3 łyż- the cool pudding to that. Then add 3 spoons ki kakao rozpuszczone w małej ilości wody, of cocoa, melt in small amount of water, add dodać 3 łyżki soku z wiśni. Odłożyć trochę 3 spoons of juice form cherries. Leave some masy do posmarowania wierzchu. Do reszty mass to spread the top. Add pitted cherries to dodać drelowane wiśnie. Część odłożyć do the rest of mass. Leave part of them for deco- udekorowania. ration. KOLEJNOŚĆ: ciasto I / masa / ciasto II / Sequence: dough I/ mass/ dough II/ mass/ do- masa / ciasto I ugh I

WIGILIJNY PIERNIK STAROPOLSKI THE CHRISTMAS EVE GINGERBREAD (Małgorzata Salamandra, Osiny – gmina Żyrzyn) MADE IN OLD POLISH STYLE (Małgorzata Salamandra, Osiny- Żyrzyn municipa- Składniki: lity) ¼ litra miodu 25 dag cukru Ingredients: ½ szklanki wody ¼ litre of honey 1 łyżka przyprawy korzennej 25 dag of sugar ½ kg mąki ½ glass of water 4 jaja 1 spoon of spicy condiment 1 łyżeczka proszku do pieczenia ½ kg of flour ½ łyżeczki sody 4 eggs 1 łyżeczka oliwy 1 teaspoon of baking sugar po 6 dag: figi, cykata, migdały, ½ teaspoon of soda skórka pomarańczowa, orzechy 1 teaspoon of olive Wykonanie: 6 dag of: fig, cykata, almonds, orange zest, nuts. Cukier i wodę zagotować z dodatkiem przy- prawy korzennej. Do miski wsypać mąkę, Preparation: zrobić dołek i wlać rozpuszczony gorący miód Boil sugar and water with the spicy condi- i dobrze energicznie wałkiem do wyrabiania ment. Put the flour into a bowl, make a pit ciasta mieszać, aż ciasto będzie miało konsy- into it, tip hot melt honey, mix it energetical- stencję gęstej śmietany. Jaja ubić z dodatkiem ly by the roll to the dough kneading, till get sody na pianę, dodać do ciasta. Wymieszać the consistency of thick cream. Beat eggs with delikatnie na gładką masę. Na koniec dodać soda to get the foam, add to the dough. mix resztę składników, wymieszać. Ciasto wy- delicately to get the smooth mass. Add the lać na posmarowaną tłuszczem blachę i piec rest of ingredients at the end, mix. Pour the w temperaturze 180 stopni C ok. 50 minut. dough into spread with butter, baking sheet, and bake in temperature of 180 degrees Cel- sius for about 50 minutes.

102 PIERNICZKI ŚWIĄTECZNE CHRISTMAS GINGERBREAD (Aneta Walasek, Żerdź – gmina Żyrzyn) (Aneta Walasek, Żerdź- Żyrzyn municipality)

Składniki: Ingredients: 1 kg mąki 1 kg of flour kostka margaryny 1 bar of margarine 5 jajek 5 eggs 2 szklanki cukru 1 glass of sugar 1 średni słoik miodu 1 medium jar of honey 1 małe opakowanie kakao 1 small pocket of cocoa 2 opakowania przyprawy do piernika 2 pockets of gingerbread condiment łyżka cynamonu Spoon of cinnamon 1,5 łyżki amoniaku 1,5 of ammonia 2 łyżki proszku do pieczenia 2 spoons of baking powder Wykonanie: Preparation: Margarynę roztapiamy i odstawiamy by osty- melt the margarine and leave to cool. Melt gła. Amoniak rozpuszczamy w odrobinie zim- the ammonia in a small amount of cold wa- niej wody. Do mąki dodajemy kolejno: mar- ter. Add in sequence: margarine, eggs, sugar, garynę, jajka, cukier, miód, kakao, przyprawę honey, cocoa, gingerbread condiment, cinna- do piernika, cynamon, amoniak, proszek do mon, ammonia, baking powder. Knead the pieczenia. Wyrabiamy i zostawiamy ciasto dough and leave in the fridge for night. Then na noc w lodówce. Następnie wycinamy fo- use the biscuit cutter to cut the dough, and remkami pierniczki i pieczemy ok 10 minut bake for about 10 minutes, in temperature of w temperaturze 180 stopni C. 180 degrees Celsius.

PIERNIK Z CUKINIĄ GINGERBREAD WITH COURGETTE (Zofia Grzegorzak, Zagrody – gmina Żyrzyn) (Zofia Grzegorzak, Zagrody – Żyrzyn municipality)

Składniki: Ingredients: 3 jajka 3 eggs 1½ szklanki cukru 1½ Glass of sugar 1½ szklanki mąki pszennej 1½ glass of wheat flour 1½ szklanki mąki gryczanej 1½ glass of buckwheat flour 1 szklanka oleju 1 glass of oil niepełne dwie szklanki cukinii 2 incomplete glasses of courgette 1 łyżeczka proszku do pieczenia 1 teaspoon of baking powder 1 łyżeczka sody 1 teaspoon of soda 1 łyżeczka cynamonu 1 teaspoon of cinnamon 1 łyżka kakao 1 spoon of cocoa

103 Wykonanie: Preparation: Jajka utrzeć z cukrem, cukinię obrać zetrzeć eggs rub with sugar, peel the courgette, and na tarce o większych oczkach. Mąki wymie- grate on the grater with bigger wholes. Mix szać, dodać kakao, cynamon, proszek do pie- both flours, add cocoa, cinnamon, baking po- czenia, sodę. Wymieszać z jajkiem, wlać olej wder and soda. Mix with egg, tip the oil, and a na koniec dodać cukinię. Gdy ciasto będzie add the courgette at the end. When the do- gotowe przełożyć do blaszki i piec. ugh will be ready, put it in the baking sheet and bake.

KEKS MARCHWIOWY CARROT CAKE (Maria Struska, Markuszów) (Maria Struska, Markuszów)

Składniki: Ingredients: 3½ szklanki mąki 3½ glass of flour 1½ szklanki cukru 1½ glass of sugar 3 jajka 3 eggs 1 szklanka posiekanych orzechów 1 glass of chopped walnuts włoskich 2/3 glass of oil 2/3 szklanki oleju ½ kg of carrot ½ kg marchwi 10 dag of raisins 10 dag rodzynek 1 teaspoon of soda

104 1 łyżeczka sody oczyszczonej 2 teaspoons of baking powder 2 łyżeczki proszku do pieczenia Pinch of salt szczypta soli 1 lemon 1 cytryna Preparation: Wykonanie: oil, sugar, salt and lemon zest beat with mixer Olej, cukier, sól, skórkę z cytryny ubić trze- or whisk. Add eggs one by one, and beat till paczką lub mikserem. Dodawać po jednym get the fluffy mass. Flour mix with soda and jajku i dalej ubijać aż powstanie puszysta baking powder, put it through the sieve and masa. Mąkę wymieszać z sodą i proszkiem add to the dough in portions. Add the carrot do pieczenia, przesiać i po trochu dodawać do grated on the small holes of grater, raisins and masy. Na koniec dodać marchewkę startą na chopped walnuts. Everything mix delicately. drobnych oczkach tarki, rodzynki i posiekane Put the dough into two special baking she- orzechy. Wszystko delikatnie wymieszać. Cia- ets, spread with butter and dredge with bre- sto przełożyć do dwóch keksówek wysmaro- adcrumbs. Bake in heated to the temperature wanych margaryną i wysypanych bułką tartą. of 180 degrees Celsius oven, for about 50-60 Piec 50-60 min. w piekarniku nagrzanym do minutes. 180°C.

BLOK CZEKOLADOWY CHOCOLATE BLOCK (Maria Struska, Markuszów) (Maria Struska, Markuszów)

Składniki: Ingredients: 25 dag masła 25 dag of butter 2 szklanki cukru 2 glasses of sugar ½ szklanki wody ½ glass of water ½ kg mleka w proszku ½ kg of powder milk 3 – 5 łyżek kakao 3-5 spoons of cocoa 2 paczki herbatników 2 packs of biscuits pokruszone wafle (mogą być crushed waffles (they can be stuffed) nadziewane) decacies bakalie Preparation: Wykonanie: boil the water, with sugar and butter. Then Wodę, masło i cukier zagotować i lekko prze- cool it down a bit. Mix the powder milk and studzić. Mleko i kakao wymieszać, przesiać cocoa, put through the sieve. Mix the ingre- przez sitko. Połączyć składniki i dokładnie dients and rub it well. add mincemeat, cru- utrzeć. Dodać bakalie, pokruszone wafle shed waffles and biscuits. Mix. put the dough i herbatniki. Wymieszać. Przełożyć do wyło- onto padded by aluminium foil, baking sheet. żonej folią aluminiową keksówki. Wstawić do Put into the fridge for congeal. lodówki do zastygnięcia.

105 ROŻKI – PIWOSZKI BEER DRINKER HORNS (Leokadiów) (Leokadiów)

Składniki: Ingredients: ½ szklanki piwa ½ glass of beer 2 szklanki mąki 2 glasses of flour 1 margaryna 1 bar of margarine Wykonanie: Preparation: Margarynę zamrozić, następnie zetrzeć ją na freeze the margarine, then rub it onto the gra- tarce i połączyć z mąką i piwem. Zagnieść cia- ter, and mix with flour and beer. Knead the sto i odstawić na 10 godzin w chłodne miej- dough and leave for 10 hours in a cold pla- sce. Następnie rozwałkować cienko i wycinać ce. Then roll it thin and cut into squares. On kwadraty. Na każdy kwadrat kłaść łyżeczkę each square put some marmalade and shape marmolady i składać w trójkąty, lekko skleja- into triangles, sticking edges lightly. Bake till jąc brzegi. Piec lekko zarumieniając w tempe- get light brown, in temperature of 150 degre- raturze 150 stopni C. Po upieczeniu posypać es Celsius. Dread with icing sugar after ba- cukrem pudrem. king.

106 Napoje i nalewki Drinks and liqueurs

NAPÓJ MIĘTOWY MINT DRINK

Składniki: Ingredients: 1 kg jabłek 1 kg apples 1 szklanka cukru 1 glass of sugar 0,5 szklanki miodu half glass of honey świeża mięta lub suszona fresh or dried mint Wykonanie: Preparation: Jabłka gotujemy w 3 litrach wody, następnie Boil apples in 3 litres water, then drain. Brew odcedzamy. Mięte zaparzamy niewielką ilo- mint in a little amount of water. Join the two ścią wody. Następnie łączymy wywar z jabłek liquids. Add sugar and honey according to z naparem z mięty. Dodajemy cukier i miód your taste. do smaku.

MIĘTÓWKA MINT LIQUEUR (Stanisława Jabłońska, Kaleń) (Stanisława Jabłońska, Kaleń)

Składniki: Ingredients: 1 garść liści świeżej mięty 1 handful of fresh peppermint leaves 1 litr spirytusu 1 l spirits ¾ kg cukru ¾ kg sugar 1 litr wody 1 l water Wykonanie: Preparation: Miętę zalać spirytusem, odstawić na tydzień. Spirits pour over the leaves and put away for Po tygodniu odcedzić spirytus. Cukier roz- a week. After this time drain spirits. Dissolve puścić w wodzie, trzymając roztwór na ma- sugar in water, keeping the solution on a low łym ogniu, aż do całkowitego rozpuszczenia. heat, until it completely dissolves. Cool water Wodę ostudzić i połączyć z przecedzonym and join with drained spirits. Pour liqueur spirytusem. Nalewkę zlać do karafki. into a carafe.

NALEWKA Z KWIATU CZARNEGO LIQUEUR FROM ELDER BZU FLOWERS (Krystyna Wawer, Żyrzyn) (Krystyna Wawer, Żyrzyn)

Składniki: Ingredients: 50 baldachów bzu 50 elder umbels 4 cytryny 4 lemons

107 80 dag cukru 80 dag sugar 1 litr spirytusu 1 l spirits 1 litr wody źródlanej 1 l spring water 1 łyżeczka suszonego arcydzięgla 1 teaspoon of dried angelica Wykonanie: Preparation: Z cukru i wody zrobić syrop. Dwie wyszoro- Make syrup of water and sugar. Slice two bru- wane cytryny pokroić w plastry. Do wyparzo- shed lemons. To scalded demijohn put lemon nego gąsiorka włożyć kwiaty bzu przekładając slices between the layers of elder umbels. Pour plastrami z dwóch cytryn. Zalewamy syropem. over with syrup. Put away into a warm place Odstawiamy w ciepłe miejsce na ok. 10 dni for about 10 days. Cover with parchment. i przykrywamy pergaminem. Przecedzony sy- Strained syrup join with spirits, add lemon rop połączyć ze spirytusem dodać sok z dwóch juice of 2 lemons and angelica. ½ glass of ho- cytryn i arcydzięgiel. Można dodać ½ szklan- ney can be added. Store for 2 weeks. Then ki miodu. Odstawić na dwa tygodnie. Po tym folter and pour into bottles. czasie przefiltrować i rozlać do butelek.

TARNINÓWKA BLACKTHORN LIQUEUR (Krystyna Wawer, Żyrzyn) (Krystyna Wawer, Żyrzyn)

Składniki: Ingredients: 50 dag przemrożonych owoców 50 dag frozen blackthorn berries tarniny 1 glass sugar 1 szkl. cukru ½ l water ½ l. wódki grated lemon skin of 1 lemon otarta skórka z jednej cytryny 2 cloves 2 goździki a piece of cinnamon bark (not kawałek kory cynamonu (nie necessary) musi być) Blackthorn berries put into a jar. Cover with Wykonanie: sugar, pour over with alcohol and leave for 6 Owoce tarniny włożyć do słoja, zasypać cu- weeks. Shake every couple of days. Pour out krem, zalać alkoholem i odstawić na sześć the liquid from above the berries, filter, pour tygodni. Co kilka dni wstrząsnąć. Zlać płyn into minor bottles and leave for 6 months to znad owoców, przefiltrować, rozlać do mniej- ripe. szych butelek i odstawić na sześć miesięcy by dojrzała.

108 NALEWKA WIŚNIOWA CHERRY LIQUEUR (Helena Wójcik) (Helena Wójcik)

Składniki: Ingredients: 1 kg dojrzałych wiśni ½ kg riped cherries ½ l. spirytusu ½ l spirits ½ l. wódki 1/4 l clear vodka 40 dag cukru lub 20 dag miodu 40 dag sugar or 20 dag honey Wykonanie: Preparation: Owoce opłukać na sicie zimną wodą. Odsą- Rinse on the sieve, use cold water. Dra- czone włożyć do słoja, zlać wódką i spirytu- ined put into a jar. Pour over with spirits and sem, dobrze zamknąć i potrząsać co jakiś czas vodka. Close tightly and shake every couple przez 2-3 tygodnie. Zlać syrop, a pozostałe of days during 2-3 weeks. Pour out liquid, wiśnie zasypać cukrem na ok. 2-3 tygodnie, and the left fruits cover with sugar for 2-3 potrząsać słojem co jakiś czas, do momentu weeks, shaking the jar from time to time, aż cukier się rozpuści. Zlać syrop do nastawu until sugar melts. Join the two liquids and le- i pozostawić go do sklarowania, po czym zlać ave to clarify. Then pour out the clear liquid. płyn znad osadu. Rozlać w butelki. Pour into bottles. Cherries liqueur is the bet- Nalewka wiśniowa im dłużej stoi tym jest ter the older it is. smaczniejsza.

109 NALEWKA Z WIŚNI CHERRY LIQUEUR („Śniadowianki” Śniadówka – gmina Baranów) (“Śniadowianki” Śniadówka – Gmina Baranów)

Składniki: Ingredients: 1 kg wiśni 1 kg cherries 1 l. spirytusu 95 % 1 l spirits 95% ½ l. czystej wódki 45 % ½ l clear vodka 45% łyżka cukru 1 tablespoon sugar Wykonanie: Preparation: Świeże owoce zalać wódką i spirytusem. Za- Pour vodka and spirits over fresh fruits. Close korkować, macerować 4-6 tygodni, co kilka tightly and leave for 4 – 6 weeks, shaking the dni potrząsając butelką. Następnie zlać płyn bottle every couple of days. Then pour out znad owoców, a do owoców wsypać cukier clear liquid, add sugar to the fruits and keep i trzymać w ciepłym miejscu 2-3 tygodnie. in a warm place for 2-3 weeks. Filter such Wytworzony syrop przecedzamy i łączymy a syrup and join with a previous liquid. Fil- z poprzednio zlanym płynem. Wszystko jesz- ter mixture once again and pour into bottles. cze raz przecedzamy i przelewamy do butelek. Cherry liqueur the longer stays the better is. Im dłużej nalewka stoi tym jest lepsza.

WIŚNIÓWKA CHERRY LIQUEUR (Teresa Nowaczyk, Kaleń) (Teresa Nowaczyk, Kaleń)

Składniki: Ingredients: 1,5 kg wiśni 1,5 kg cherries 1 kg cukru 1 kg sugar 0,5 litra spirytusu 0,5 l spirits Wykonanie: Preparation: Do słoika o pojemności ok. 3 litry należy Pour cherries in a jar of capacity about 3 li- wsypać wiśnie, zasypać cukrem, zalać spi- tres, cover with sugar, pour over spirits. Put rytusem. Odstawić w ciemne miejsce np. do into a dark place eg. cellar and shake from piwnicy i od czasu do czasu potrząsać, aż do time to time until sugar melts. After 4 mon- rozpuszczenia cukru. Po 4 miesiącach zlać ths pour cherry liqueur to the bottles, and wiśniówkę do butelek, a wiśnie zamknąć cherries close in the jar. They are perfect ad- w słoiku, znakomicie nadają się jako dodatek dition to different types of cakes. do różnego rodzaju ciast.

110 MALINÓWKA RASPBERRY LIQUEUR (Stanisława Jabłońska, Kaleń) (Stanisława Jabłońska, Kaleń)

Składniki: Ingredients: 1 kg dojrzałych malin 1 kg ripe raspberries 1 litr spirytusu 1 l spirits 25 dag cukru 25 dag sugar Wykonanie: Preparation: Maliny przepłukać i osuszyć na sicie. Następ- Rinse raspberries and dry on a sieve. Put into nie włożyć do gąsiora i zalać litrem spirytusu. a jar and pour over spirits. Close the jar tigh- Szczelnie zamknąć gąsior, odstawić w słonecz- tly and put into a sunny place. After a month ne miejsce. Po miesiącu zlać nalewkę i przefil- pour out liquid and filter it through a kitchen trować ją przez bibułę kuchenną. Wsypać do blotting paper. Pour sugar in a pot, add 1 l rondla cukier, zalać litrem wody, gotować aż water, boil until sugar completely dissolves. cały cukier dobrze się rozpuści. Nalewkę połą- Join liquid with fruit syrup, then pour into czyć z syropem cukrowym, następnie przelać bottles, close tightly and put away for at least do butelek, szczelnie zamknąć i odstawić co a week. najmniej na tydzień.

111 PAULINÓWKA PAULINÓWKA

Składniki: Ingredients: ½ l. spirytusu ½ l spirits ½ l. wódki ½ l vodka ½ l. wody ½ l water ½ l. rumu ½ l multiflorous honey ½ l. miodu wielokwiatowego ½ l rum sok z ½ kg cytryn Juice made of ½ kg lemons Wykonanie: Preparation: Wszystkie składniki połączyć w słoju. Wstrzą- Mix all the ingredients in a jar. Shake. It is snąć, po 3 dniach nadaje się do picia, ale swój ready to consume after 3 days, but the best is smak uzyskuje po kilku tygodniach (lepiej after a few weeks. Tastes better when filtered. smakuje gdy jest przecedzona).

NALEWKA ARONIOWA ARUM LIQUEUR (Krystyna Wawer, Żyrzyn) (Krystyna Wawer, Żyrzyn)

Składniki: Ingredients: 1 kg aronii 1 kg arum berries 200 liści wiśni 200 cherry leaves 1½ spirytusu 96 % 1 ½ I spirits 96% 1 czubata łyżeczka kwasku 1 full teaspoon lemon acid cytrynowego 80 dag sugar 80 dag cukru Preparation: Wykonanie: Rinse the leaves, the boil for about 20 minu- Liście wiśni opłukać, następnie gotować ok. tes counting from the moment they boil, fil- 20 min. licząc od zagotowania, przecedzić, do ter the liquid. Add rinsed arum, boil for 15 płynu dodać opłukaną aronię, gotować ok. 15 minutes and filter once again. Add sugar and minut i znów przecedzić. boil until sugar melts – for about 15 minutes Do otrzymanego wywaru dodać cukier i go- – on small fire. Meanwhile add spirits, mix tować mieszając by cukier się rozpuścił, ok. and pour into bottles, close tightly. Leave for 15 minut na wolniejszym ogniu. W trakcie about a half of the year. gotowania dodać kwasek cytrynowy i jeszcze trochę pogotować. Do ostudzonego wywaru dodać spirytus, wymieszać i rozlać do bute- lek, szczelnie zamknąć, odstawić na pół roku by dojrzała.

112 SOSNÓWKA „2 W 1” PINE LIQUEUR “2 IN 1” (Justyna Matraszek) (Justyna Matraszek)

Składniki: Ingredients: ½ litrowego słoika młodych pędów ½ l jar of young pine shoots sosnowych, zbieranych na początku Sugar maja About 1l clear vodka (40-45%) cukier Preparation: ok. 1 l. czystej wódki (40-45 %) Young shoots put into the jar and cover with Wykonanie: sugar . All of them should be covered comple- Młode pędy umieścić w słoiku i zasypać cu- tely. Put the jar on a sunny windowsill and krem tak, aby były w całości przykryte. Słoik shake strongly everyday until sugar melts. umieścić na nasłonecznionym oknie i codzien- The syrup pour carefully to the dark glass nie energicznie nim potrząsać, do chwili, gdy bottle and store in the fridge, shoots cover cukier się rozpuści. Otrzymany syrop ostroż- with vodka and leave for 3-4 months, then nie zlać do butelki z ciemnego szkła i prze- filter (the best is coffee paper filter) and pour chowywać w lodówce, natomiast pędy zalać into bottles. wódką i odstawić na 3-4 miesiące, po czym Liqueur is a marvelous medicine for chest in- przefiltrować (najlepiej przez papierowy filtr fections. do kawy) i przelać do butelek. Nalewka jest doskonałym lekarstwem na scho- rzenia dróg oddechowych.

113 SOSNÓWKA PINE LIQUEUR (Józef Matraszek, Osiny – gmina Żyrzyn) (Józef Matraszek, Osiny - Żyrzyn municipality)

Składniki: Ingredients: ½ kg pędów sosny, zbieranych pod ½ kg pine shoots, collected at the koniec kwietnia end of April ½ kg cukru ½ kg sugar ½ l. spirytusu 95 % ½ l spirits 95% ½ l. wody źródlanej / mineralnej ½ l spring or mineral water Wykonanie: Preparation: Pędy układamy w słoju i zasypujemy cukrem. Put the shoots into the jar and cover with su- W ten sposób otrzymujemy syrop wykorzy- gar. In that way we get syrup used in curing stywany w leczeniu schorzeń górnych dróg chest infections. oddechowych. Liqueur we get from the left shoots which we Nalewkę otrzymujemy z wtórnego wykorzy- cover with spirits and leave for 2 weeks, mi- stania owych pędów, które zalewamy spiry- xing every second day. After this time pour tusem i odstawiamy na 2 tygodnie, co drugi the liquid and add spring water. Leave it for dzień mieszając. Po upływie tego czasu zlewa- about a month to clarify, then filter and pour my i dodajemy wodę źródlaną. To odstawia- into the bottles. The richest taste is after my na ok. 1 miesiąc, do sklarowania, po tym a half of a year. czasie filtrujemy i rozlewamy do butelek. Peł- nie smaku osiąga po pół roku.

114 ORZECHÓWKA WALNUT LIQUEUR („Czołnowianki” Czołna – gmina Baranów) (“Czołnowianki” Czołna – Baranów municipality)

Składniki: Ingredients: 8 sztuk zielonych orzechów włoskich 8 green walnuts ½ l. spirytusu ½ l spirits Wykonanie: Preparation: Zielone, młode orzechy pokroić i zalać spiry- Chop young, green walnuts and cover with tusem. Odstawić na miesiąc, aż ściemnieje. spirits. Leave for months until it darkens. Doskonała na zatrucia pokarmowe. Excellent for food poisoning.

ORZECHÓWKA WALNUT LIQUEUR (Józef Matraszek, Osiny – gmina Żyrzyn) (Józef Matraszek, Osiny – Żyrzyn municipality)

Składniki: Ingredients: 30 orzechów włoskich, zbieranych 30 dag walnuts, collected before przed dniem św. Jana 24th June (Saint John’s Day) 2 szkl. cukru 2 glasses sugar garść płatków z róży cukrowej Handful of sugar rose petals skórka z jednej, dużej cytryny Peels from one big lemon cynamon Cinnamon ¼ l. spirytusu ¼ l spirits 1 szkl. wody źródlanej / mineralnej 1 glass of spring or mineral water Wykonanie: Preparation: Orzechy nakłuwamy wykałaczką. Przygotować Prick the walnuts with a toothpick. Prepare syrop z 1 szklanki wody i cukru. Orzechy, syrup out of 1 glass water and sugar. Walnuts, płatki różane, skórkę z cytryny i cynamon za- rose petals, lemon skin and cinnamon pour lać syropem, dodać spirytus (90%). Szczelnie over with syrup, add spirits (90%). Close ti- zamknąć i ustawić na słońcu na 2 miesiące, ghtly and put in the sunlight for 2 months, po czym przefiltrować i przelać do butelek. then filter and pour into bottles. Dobrze wpływa na trawienie, a także nie- Helps in problems with digestion, indigestion strawności i rozstroje żołądka. and stomach upset.

115 ORZECHÓWKA NUT LIQUEUR (Leokadiów) (Leokadiów)

Składniki: Ingredients: 20 zielonych orzechów 20 green walnuts ½ l. spirytusu ½ l spirits 1 szklanka wódki 1 glass vodka 1 szklanka wody 1 glass water 6 łyżek miodu 6 tablespoons honey Wykonanie: Preparation: Orzechy umyć, założyć rękawiczki na ręce Wash the walnuts. Put on the gloves and slice i pokroić orzechy na plastry. Zalać w słoiku the walnuts. Put them into the jar, pour over spirytusem i odstawić w ciemne miejsce. Za- with spirits and leave in a dark place. The lewa najpierw stanie się zielona, potem ciem- liquid first becomes green, then dark brown. nobrunatna. Po 3 tygodniach spirytus zlać After the 3 weeks pour spirits to the bottles. do butelek. A orzechy zalać wódką i wodą Nuts cover with vodka and water and add ho- i dodać miód. Po kolejnych 3 tygodniach zlać ney. After the next 3 weeks pour out liqueur powstały likier i połączyć ze spirytusem. and join with spirits.

116 NALEWKA NA LIŚCIACH MIĘTY LIQUEUR ON PEPPERMINT LEAVES PIEPRZOWEJ (“Śniadowianki”Śniadówka- Baranów municipali- („Śniadowianki” Śniadówka – gmina Baranów) ty)

Składniki: Ingredients: 20 dużych liści mięty pieprzowej 20 big peppermint leaves 0, 5 l. wódki czystej 45 % 0,5 l clear vodka (45%) Wykonanie: Preparation: Liście mięty pieprzowej umyć, osuszyć, wsy- Wash the peppermint leaves, dry, put into the pać do szklanego naczynia, zalać wódką. glass jar, cover with vodka. Close tightly. Le- Szczelnie zamknąć. Ustawiać w ciepłym miej- ave in a warm place for 3-4 weeks. Filter the scu na 3-4 tygodnie. Potem płyn przecedzić liquid, pour into bottles, close tightly and put do butelek, zakorkować i wynieść do piwnicy in a cellar for 6 months. na 6 miesięcy. Medicine for stomach aches. Lek na wszelkie dolegliwości żołądkowe.

ŚLIWOWICA PLUM LIQUEUR („Kotlinianki” Anna Nowacka, Kotliny – gmina (“Kotlinianki” Anna Nowacka, Kotliny – Żyrzyn Żyrzyn) municipality)

Składniki: Ingredients: 10 kg śliwek węgierek 10 kg plums 3 kg cukru 3 kg sugar 2 l. spirytusu 2 l. spirits Wykonanie: Preparation: Delikatnie przemrożone, wypestkowane śliwki Slightly frozen plums with removed pits put wkładamy do słoika lub gąsiorka. 10 kg śliwek into the jar. 10 kg plums cover with 3 kg su- zasypujemy 3 kg cukru i czekamy 2 miesią- gar and wait for 2 months. Pour out syrup. ce. Zlewamy syrop i dodajemy 2 l. spirytusu Add 2 l spirits and wait for another 2 mon- i znów czekamy 2 miesiące. Jak się sklaruje ths. When clarified pour into bottles and to zlewamy do butelek i lakujemy. Najlepiej seal them. The best is to bury the bottles in zakopać butelki do ziemi lub trzymać w ciem- the ground or keep in the dark, cold cellar. niej i zimnej piwnicy. Do picia jest dobra po Ready to drink after a year. roku.

117 KRUPNIK STAROPOLSKI TRADITIONAL POLISH KRUPNIK (Małgorzata Salamandra, Osiny – gmina Żyrzyn) (Małgorzata Salamandra, Osiny- Żyrzyn municipa- lity) Składniki: szklanka miodu Ingredients: ¼ l. wody A glass of honey ½ l. spirytusu 95 % ¼ l water ¼ laski wanilii ½ l spirits 95% ¼ gałki muszkatołowej ¼ vanilla cane 1 dag cynamonu ¼ nutmeg 2 goździki 1 dag cinnamon kawałek skórki cytrynowej 2 cloves i pomarańczowej A piece of of lemon and orange skin Wykonanie: Preparation: Zagotować wodę z miodem, wrzucić utłuczo- Boil water with honey, add crushed spices ne przyprawy i gotować kilka minut, po czym and boil for a few minutes, then put away odstawić na pół godziny. Przecedzić i jeszcze for half an hour. Drain and boil once again. raz zagotować. Gdy przestygnie dodać spiry- When cold add spirits. tus. Podawać podgrzany w małych kieliszkach Serve in warm, small vodka glasses. do wódki.

LIKIER KASZTELAŃSKI KAWOWY CASTELLAN COFFEE LIQUEUR (Małgorzata Salamandra, Osiny – gmina Żyrzyn) (Małgorzata Salamandra, Osiny – Żyrzyn munici- pality) Składniki: 28 dag kawy Ingredients: 2 l. wody 28 dag coffee 1 2/3 kg cukru 2 l water laska wanilii 1 2/3 kg sugar 1 l. spirytusu 95 % Vanilla cane 1 szkl. rumu 1 l spirits 95% Wykonanie: 1 glass of rum Zmieloną kawę zalać wrzącą wodą, przykryć Preparation: i zostawić na noc. Esencję kawową odlać, Grinded coffee pour over with boiling water, odfiltrować. W garnku esencje podgrzać cover and leave for a night. Pour out coffee es- z cukrem i laską wanilii, chwilę zagotować sence and filter. Warm the essence with sugar i odstawić z ognia. Gdy wywar kawowy bę- and vanilla cane in a pot. Boil for a moment dzie chłodny dodać spirytus i rum. Przelać and put away from fire. When coffee liquid is do butelek i odczekać 6 miesięcy aż nabierze cold add spirits and rum. Pour into bottles and smaku i aromatu. wait 6 months until it gets taste and aroma.

118 LIMONKA LIME LIQUEUR (Marianna Płachta, Kośmin – gmina Żyrzyn) (Marianna Płachta, Kośmin- Żyrzyn municipality)

Składniki: Ingredients: 1 l. spirytusu 1 l. Spirits 8 szt. cytryn 8 lemons 0,8 kg cukru 0,8 kg sugar 1 l. wody 1 l water Wykonanie: Preparation: Cytryny umyć w gorącej wodzie, obrać ze Wash the lemons in a hot water. Peel them. skórki. Same skórki włożyć do słoja i zalać Put the peels in as jar and pour over with the spirytusem i odstawić na 2 tygodnie. Po upły- spirits. Leave for 2 weeks. Drain after that wie tego czasu odcedzić, skórki wyrzucić. Cu- time, throw away the peels. Sugar boil with kier zagotować z wodą i ostudzić. Następnie water. Then cool it. Join the spirits with the połączyć spirytus z ostudzonym syropem. cooled syrup.

119 ADWOKAT ADVOCAT (Halina Jarosińska, kol. Wojciechów I) (Halina Jarosińska, kol. Wojciechów I)

Składniki: Ingredients: spirytus - 0.25 litra 0,25 l spirits cukier puder - 0,40 dkg 40 dag powder sugar jajka - 8 żółtek 8 egg yolks mleko - 0,5 litra 0,5 l milk wanilia - 1 laska 1 vanilla cane Wykonanie: Preparation: Mleko z wanilią zagotować, żółtka z cukrem Cook milk with vanilla. Mix yolks with su- dobrze utrzeć. Wlewać cienkim strumykiem gar. Pour hot milk carefully in a thin stream gorące mleko do jajek i ucierać, a gdy masa to eggs and mix. When mass is cool add very jajowo mleczna wystygnie, wlewać po troszku carefully spirits and mix all the time. spirytus i ucierać.

120 Zachowanie dziedzictwa kulturowego Cultural heritage preserving

Na kalendarz kultury ludowej wpływają trzy Czas w kulturze ludowej wyznaczany czynniki: jest poprzez odwoływanie się zarówno do re- • pory roku i cykle wegetacji roślin de- ligii chrześcijańskiej, wierzeń pogańskich, jak cydujące o charakterze prac polowych i agrarnej koncepcji pracy na roli. Kulturę i ich natężeniu; społeczności wiejskiej cechuje podział cza- su na świecki, czyli profanum i święty, czyli • obserwacja przesileń słonecznych, na sacrum. Czas świecki odnosi się do realnego podstawie których ustaliły się rytualne życia człowieka, jego codzienności i fizycznej wierzenia pogańskie; aktywności. Sacrum to czas działania Boga. • tendencje religijne wyznaczane na pod- Czas sakralny wyznacza poszczególne cykle stawie kalendarza kościelnego. obrzędowe i charakterystyczne dla kalendarza kościelnego dni świąteczne. Daty te stanowią (Bielawski Ludwik, Mioduchowska Aurelia, punkty graniczne przerywające ciągłość cza- Kaszuby, Cz. 1, Pieśni obrzędowe, s. 78) su zwykłego wypełnionego pracą. Przejście z czasu świeckiego do czasu świętego wy- magało określonych zabiegów tzn. obrzę- dów przejścia. Obrzęd przejścia składał się z trzech etapów: etap wyjścia żegnający stary porządek, etap przejścia między jednym sta- nem a drugim i etap wejścia witający nowy porządek (Stomma Ludwik, Słońce rodzi się 13 grudnia, s. 117). Czternaście dat w ciągu roku wyznacza takie właśnie momenty przełomowe: 1. św. Mikołaj 6 XII 2. św. Łucji 13 XII 3. Boże Narodzenie 25 XII 4. Nowy Rok 1 I 5. Trzech Króli 6 I 6. Matki Boskiej Gromnicznej 2 II 7. Matki Boskiej Bolesnej 25 III 8. św. Jerzego 23 IV 9. św. Wita 15 VI 10. św. Jana Chrzciciela 23 VI Dożynki 2009 Janowiec 11. św. Piotra i Pawła 29 VI 12. Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny 15 VIII 13. św. Michała Archanioła 29 IX 14. św. Marcina 11 XI.

121 (Stomma Ludwik, Antropologia kultury wsi pol- sób zachowania podczas ważnych dla społecz- skiej XIX wieku, s. 151 – 168). ności wiejskiej uroczystości sprawia, że miesz- Kultura ludowa w sposób specyficzny warto- kańcy wsi zachowują odrębną i specyficzną ściuje czas momentów przełomowych przy- tożsamość kulturową. Swoją obrzędowość pisując mu działanie magiczne. Poszczegól- i rytualne zachowania posiadają zarówno ne daty obwarowane są licznymi zakazami święta kościelne, ludowe zwyczaje a także i nakazami, które spełniają dwie funkcje. prace na roli. Tradycje ludowe wyznaczane są Mają chronić przed demonicznymi siłami zła na podstawie zmienności pór roku. oraz zapewnić powodzenie w życiu osobi- stym, jak również w pracach gospodarczych i rolniczych. W wierzeniach mieszkańców wsi ważna jest także opozycja noc – dzień. Wschód słoń- ca nierozerwalnie związany jest ze światłem i jasnością i wzbudza pozytywne emocje. To swoisty znak rozpoczynający ranną porę dnia, a co za tym idzie wszelkie ludzkie działanie. Natomiast zachód słońca to czas, kiedy stop- niowo zapada ciemność, nastaje wieczorna pora dnia przeznaczona na odpoczynek. Wie- rzono, że noc to czas działania złych mocy i demonów. Ciemności sprzyjają także poja- wianiu się dusz zamarłych. Społeczność wiejska dzieli także prze- strzeń na dwie opozycje: „swoje”: „obce”. Granice bezpiecznego świata zamykają się w obrębie domu, gospodarstwa i pola. Jest to miejsce pracy i życia. Natomiast przestrzeń Dożynki 2009 Janowiec niebezpieczna dla mieszkańców wsi to las, bagna oraz miejsca, gdzie krzyżują się drogi. 1) Rolniczy cykl prac Oby oswoić „obcą” przestrzeń na rozstajnych chłopskich drogach stawiano kapliczki, a przy miejscach niebezpiecznych palono ogniska. Życie mieszkańców wsi wyznaczane jest Lubelszczyzna a w tym powiat puław- przez cykliczny tryb prac rolniczych. Prace na ski to region o niezwykle ciekawej tradycji polu bezpośrednio wiążą się ze zmiennością kulturowej. Obrzędy doroczne i rodzinne cha- pór roku. W zależności od pory roku domi- rakteryzują się bogactwem form świętowania nuje albo rolnicza aktywność człowieka, albo i posiadają bardzo ciekawą symbolikę. Zwy- gospodarsko – domowy odpoczynek od prac czaje ludowe przekazywane z pokolenia na polowych. Kalendarz mieszkańców wsi usta- pokolenie stanowią dziedzictwo kulturowe na- lany jest zatem na podstawie natężenia pracy szego województwa i powiatu. Utrwalony spo- w zależności od pory roku. Tydzień składa się

122 z dni powszednich, w czasie, których domi- „Jeśli Piotr święty z świętym Pawłem płaczą, nuje działalność rolnicza i prace polowe oraz to i ludzie przez tydzień słońca nie zobaczą.” dnia świętego, czyli niedzieli, kiedy to praca (Ludowe Przysłowia, s. 45), na polu jest zabroniona a czas wypełnia hołd „Na święty Gustaw kopy w polu ustaw.” (Lu- składany Bogu, udział we Mszy Świętej i mo- dowe Przysłowia, s. 50),

Dożynki 2009 Janowiec dlitwa. Bardzo ważny był także moment roz- „Siać w wigilią ścięcia św. Jana chroni od gra- poczęcia prac polowych. Za najlepszy dzień dobicia.” (Ludowe Przysłowia, s. 52), początku pracy uważano sobotę, dzień Matki „Na świętego Michała ziemia marznie cała.” Boskiej. Unikano rozpoczynania działalności (Ludowe Przysłowia, s. 57). rolniczych w poniedziałek i piątek. W kultu- rze ludowej poszczególne dni w roku miały swoich patronów. W związku z tym przyjął ZIMA się system wyznaczania dat odwołujący się do Okres przesilenia zimowego jest czasem świętego, który przypisany był do konkretne- sprzyjającym życiu społecznemu a co za tym go dnia. Na tym schemacie opierają się liczne idzie jest okresem wzmożonej działalności przysłowia nawiązujące do aury pogodowej folklorystycznej. Czas wolny jednoczy miesz- danej pory roku i do działalności rolniczej w kańców wsi, spotykają się oni na wspólnych danym okresie: wieczorkach, podczas których razem biesia- „Na świętego Grzegorza idzie zima do mo- dują. Darcie pierza czy porządki stają się tłem rza.” (Ludowe Przysłowia, s. 26), dla wspólnego śpiewania, grania, opowiadania „Święta Dorota suszy chusty u płota.” klechd i bajek. (Ludowe Przysłowia, s. 21),

123 WIOSNA W wierzeniach mieszkańców wsi wio- sna to początek nowego roku wegetacyjnego i gospodarskiego. Charakterystyczne w tym okresie są rytuały związane z oczyszczeniem ziemi z istot pełzających, palenie starych rzeczy, śmieci oraz zamiatanie domu i całego obejścia. Czynności te miały na celu zapo- bieganie działaniom złych mocy. Powszechnie uważano, że w okresie od jesieni do wiosny ziemia jest „zamknięta”, znajduje się w stanie spoczynku. W związku z tym do określonego momentu nie wolno było wykonywać żadnych prac w polu. Dzień Zwiastowania Najświęt- szej Maryi Panny (25 marca) był datą, która wyznaczała początek działalności rolniczej, wtedy ziemia budziła się do życia. Wiosna to czas bogaty w obrzędowość zwią- zaną z pracami polowymi i gospodarczymi. Pierwszym najważniejszym obrzędem było Dożynki 2009 Janowiec okrążanie pól przed wiosennymi pracami. workach z ziarnem pod zasiew oraz na pierw- Na ten czas przypada bowiem: szej bruździe na chwilę kładziono bochenek Pierwsza orka. Przed rozpoczęciem chleba, który symbolizować miał dar który orania narzędzia (pług, zaprzęgi) oraz zwie- wkrótce urodzi obsiewane pole. Do pierwszej rzęta pociągowe (najczęściej konia) gospo- garści siewu dodawano: ziarna z przepiórki darz kropił święconą wodą i okadzał poświę- (ostatni nieskoszony łan zboża podczas żniw), conymi ziołami. Po grzbiecie i bokach konia z wieńca dożynkowego, okruchy palmy wiel- toczono jajko, zabieg ten sprawić miał, że kanocnej oraz proch z ziół poświęconych na zwierzę będzie silne, zdrowe i pracowite. Na święto Matki Boskiej Siewnej. Podczas pierw- pług kładziono bochenek chleba co miało za- szego siewu nie wolno było się obracać, roz- pewnić urodzaj i obfitość polonów pod które glądać a także rozmawiać aby nie zakłócać dokonywana była orka. Oracz i zwierzę przed przyszłego wzrostu zboża. rozpoczęciem pracy dostawali kromkę chle- Pierwszy wypęd bydła na pastwisko. ba z miodem, aby starannie uprawili zagon Głównym zabiegiem przez wyprowadzeniem i wytrwale pracowali pomimo zmęczenia. bydła na pastwisko były obrzędy związane z Pierwszy siew. Siewca wychodził w pole ochroną zwierząt przez chorobami i czarami. wraz ze wschodem słońca. Zanim wyruszył do Zaczynano więc od starannego czyszczenia pracy był oblewany wodą, co miało zapewnić bydła. W oborze żegnano je znakiem krzyża dostatek deszczu do właściwego wzrostu zbo- oraz skrapiano święconą wodą. Smagano pal- ża, natomiast gospodarza obrzucano ziarnem mą wielkanocną i okadzano święconym zie- by zapewnić gospodarstwu obfite plony. Na lem. Szczególne zabiegi dotyczyły krów, gdyż

124 brania siły do dalszych czynności rolniczych. W południe bowiem podczas żniw na polach pojawia się południca: ‘wg dawnych wierzeń ludo- wych demon powietrzny męczący rolników i niszczą- cy ich plony, wyobrażony, jako kobieta piękna, bar- dzo wysoka, ubrana na biało albo niezwykle brzyd- ka i odrażająca’ (Słownik współczesnego języka pol- skiego, Bogusław Dunaj). Początek żniw usta- lano na podstawie obserwacji zboża oraz wie- rzono że znakiem gotowości do pracy jest głos przepiórki. Żniwa rozpoczynano zazwyczaj w sobotę (dzień Matki Boskiej), przed pracą świecono sierpy i kosy i żegnano pole znakiem krzyża. Pierwszy kłos ścinał sam gospodarz i układał w znak krzyża. W pierwszy dzień żniw wszyscy ubrani byli w odświętne stroje na znak szacunku dla pracy, która zapewnić ma dobrobyt na czas zimy. Podczas pracy nie wolno było odwracać się plecami do słońca, Dożynki 2009 Janowiec aby na zboże nie zesłać nieurodzaju. Okres żniw kończy się wspólną modlitwą i podzię- wierzono że czarownice są w stanie zabierać kowaniami za Bożą pomoc i opiekę w czasie i popsuć mleko, więc smarowano rogi dzieg- pracy. Aby zboże dobrze się zachowało w rogu ciem oraz kładziono na progu obory ostre zapola umieszczano poświęcony w Boże Ciało przedmioty (kosę, sierp, siekierę). Obfitość wianek. Podczas zwalania pierwszego wozu ze mleka zapewniano poprzez oblewanie gospo- zbożem należało zachować bezwzględne mil- darza wodą i obdarowywanie pastuszka pie- czenie, miało to sprawić, ze myszy nie zjedzą niędzmi i dobrym jadłem. plonów. (na podstawie: Hryń – Kuśmierek Renata, (na podstawie: Adamowski Jan, Z polskich ob- Encyklopedia tradycji polskich ) rzędów dorocznych – Dożynki)

LATO JESIEŃ Czas żniw. Lato dla mieszkańca wsi W religijnym kalendarzu społeczności jest okresem największego nasilenia prac rol- wiejskiej datą kończącą rok obrzędowy jest niczych. To czas żniw, kiedy chłopi zbierają dzień 11 listopada, nad którym patronat plony jakie „urodziło” zasiane wiosną ziar- obejmuje św. Marcin: „Od św. Marcina zima no. Praca rozpoczyna się o wschodzie słońca, się zaczyna” (Ludowe Przysłowia, s. 64). a kończy wraz z jego zajściem za horyzont W tym czasie rolnicy przygotowują swoje go- i zapadnięciem zmroku. Momentem odpo- spodarstwa do nadejścia najzimniejszej pory czynku jest wybicie godziny 12. Południe to roku. Od tego dnia nie wypędzają bydła na czas przerwy w pracy, zregenerowania się i na- pastwisko i zaczynają żyć z tego, co zgroma-

125 dzili podczas letnich i jesiennych zbiorów. Jest to czas ożywionych kontaktów to- Jest to czas wzmożonego życia rodzinnego. W warzyskich, szczególnie aktywne w tym czasie tym okresie najwięcej na wsi odbywa się we- są kobiety. Ostatni tydzień karnawału trwa- sel. Społeczność wiejska świętuje w gronie naj- jący od tłustego czwartku do kusego wtorku bliższych i odpoczywa, regenerując siły przed tzn. zapusty. Huczne, taneczne zabawy od- rozpoczęciem następnego sezonu wiosennego, bywały się wyłączne w karczmach i integro- który wyznacza cykl prac rolniczych. wały cała wiejską zbiorowość. W zapustny wtorek w karczmie odbywała się zabawa dla kobiet, podczas której do grona mężatek włą- czane były młode dziewczyny dopiero po ślu- 2) Obrzędowe formy życia bie – wkupienie do bab. codziennego Rytualnym zamknięciem karnawału był tzn. pogrzeb basa – punktualnie o północy ZIMA w karczmie milkła muzyka i tańce. Muzy- kanci odstawiali instrumenty i chowali je do Karnawał futerałów lub do skrzyni. Kropiono je alkoho- W zimie przypada czas karnawału. lem niby wodą święconą, formowano orszak Karnawał to okres dominacji aktywności mu- pogrzebowy i wyprowadzano instrumenty zycznej i tanecznej. Najważniejszym zwycza- z karczmy. jem przestrzeganym w czasie karnawału było (na podstawie: Ogrodowska Barbara, Zwyczaje, spożywanie mięsa. Istniał przesąd, że kto obrzędy i tradycje w Polsce) mięsa nie zje temu lato przyniesie nieurodzaj. Stąd nazwa mięsopust. Piekło się specjalne słodkości: pączki, chrust, ciastka podługowate, bliny, pampuchy, racuchy.

126 WIOSNA niach lub otwartej przestrzeni. Zawsze naj- pierw gaszono wszystkie ogniska w domach. Topienie Marzanny Wierzono, że tam gdzie jest widoczny pło- Obrzędy topienia Marzanny to sym- mień ogniska, grad nie zniszczy urodzaju. boliczne wypędzenie poza obręb wsi zła, a Ogień była talizmanem chroniącym przed nie- także zadośćuczynienie obrzędowi przywołu- czystymi siłami, obrzęd palenia ogniska miał, jącemu szczęście. Wierzono, że pozostawie- więc moc niszczenie diabelskich czarów. Zwy- nie w domu kukły Marzanny wróży pannom czajem towarzyszącym obrzędowi było ska-

staropanieństwo, krowy przestaną dawać mle- kanie przez ognisko. Skoki te miały lecznicze ko a letni grad zniszczy plony. Do wsi w tym właściwości. Zebrany z ogniska popiół rozsy- czasie wprowadzano symbol wiosny Gaik – pywano na polach, aby zapewnić bogate plony Maik, umieszczoną na kiju dekoracje z kwia- i bezpieczeństwo całemu gospodarstwu. Wo- tów i zielonych gałązek. kół ogniska często przeganiano bydło, aby za- bezpieczyć zwierzęta przed chorobami. LATO W wigilię św. Jana ważną rolę odgrywa- ła także woda. W tę noc miała ona właściwo- Noc Świętojańska ści oczyszczające. Dlatego często uczestnicy Charakterystycznym ludowym zwycza- sobótki wrzucali się nawzajem do wody, aby jem związanym z porą letnią jest dzień 24 zapewnić sobie zdrowie, siłę i urodę. Skropie- czerwca, czyli wigilia św. Jana. Święto Ku- nie „ poświęconą przez św. Jana” wodą pól pały, pierwotna nazwa sobótki wywodzi się z przynieść miało obfity zbiór. Szczególną moc tradycji prawosławnej. Okres ten naznaczo- miały też zioła szczególnie BYLICA, chroniła ny był symboliką erotyczną, to czas miłości ona przed czarownicami, odpędzała zło, chro- i płodności. Najbardziej charakterystycznym niła od bóli krzyża, była także lekarstwem na rytuałem nocy świętojańskiej były ogniska, płodności i lekkie porody. palone przez mieszkańców wsi na wzniesie- Głównym elementem obrzędu było wi-

127 cie wianków przez dziewczyny i puszcza- staropanieństwo. Było też tak, że dziewczyna nie ich o północy na wodę. Na drewnia- wiła dwa wianki, jeden z nich symbolizował nych krzyżach umieszczano wianek z palącą ukochanego chłopca. Jeśli wianki płynęły ra- się świeczką i karteczką z imieniem. Pusz- zem oznaczało to szczęśliwe życie tych dwoj- czanie wianków miało charakter wróżebny. ga. Jeżeli wianek chłopca odłączył się albo za- Dziewczyna, na której wianku świeca paliła tonął związek nie miał szans na przetrwanie. się najdłużej, miała wyjść za maż najszybciej. (na podstawie: Gierała Zenon, Cztery pory roku W zależności od tego ile razy wianek dotknął w obrzędach i podaniach ludowych) brzegu tyle lat pozostawało pannie do dnia Z obchodami sobótkowej nocy związana ślubu. Gdy wianek został dla zabawy wyjęty jest także legenda o poszukiwaniu kwiatu z wody lub utonął wróżyło to właścicielce paproci. Kwiat paproci świecił w nocy nie-

128 zwykłym blaskiem, wskazywał drogę do ukry- i przewodnice z wieńcem i z chlebem. Wszy- tych w ziemi skarbów, a ten kto go odnajdzie, scy uczestnicy pochodu byli odświętnie ubrani zapewniał sobie wielkie bogactwo i szczęście. i śpiewali pieśni dożynkowe, w których kom- Należało go zerwać dokładnie o północy. Gdy plementowano gospodarza, opisywano tru- kwiat się ukaże należy go delikatnie zdjąć dy pracy i cieszono się na przyszłą zabawę. z paproci na białe płótno, zawinąć i mocno Pierwszy przystanek robiono w kościele, gdzie zawiązać materiał. Kwiat w milczeniu nale- święcono wieniec, potem droga wiodła przez żało zanieść do domu i położyć pod świętym wieś aż do domu gospodarza. Gospodarz wi- obrazem. Zabieg ten miał zesłać na gospodar- tał orszak, przewodnica wręczała mu wieniec stwo dobrobyt, radość i mądrość. lub wkładała na głowę. W ramach podzięko- (na podstawie: Ogrodowska Barbara, Polskie wania gospodarz rzucał w tłum drobne mone- obrzędy i zwyczaje. Doroczne) ty i zapraszał wszystkich na biesiadę. Wieniec stawiano na honorowym miejscu na stole. Przechowywano go aż do wiosny. Dożynki (na podstawie: Ogrodowska Barbara, Zwyczaje, Najważniejsze święto w kalendarzu rol- obrzędy i tradycje w Polsce) niczym mieszkańców wsi to święto plonów – dożynki, urządzanie po zakończeniu żniw. Inaczej zwane okrężne – od obrzędowego okrążania pól po żniwach lub wieńcowe – od najważniejszego atrybutu wieńca dożynkowe- go. Najczęściej organizowane w sierpniu (po święcie Wniebowzięcie Maryi Panny). Obrzęd składał się z trzech etapów: 1. Obrzędowe ścięcie ostatniego kłosa. 2. Wicie wieńca żniwnego i pochód. 3. Uczta i zabawa. Na polu żniwiarze zostawiali ostatnią kępę zboża zwaną przepiórką, według ludowych wierzeń to w niej tkwi istota zboża. Ota- czano ją kamiennym kręgiem, oczyszczano z chwastów i przybierano kwiatami. Poczym następował rytuał oborywania przepiórki, polegający na trzy krotnym ciągnięciu za nogi najlepszej żniwiarki dookoła kępki zboża. Przepiórka pozostawała jakiś czas na polu i Dożynki 2009 Janowiec ścinał ją sam gospodarz. Wszystkie te zabiegi miały zapewnić ciągłość wegetacji i obfite plo- ny. Z ostatniego kłosa żniwiarki wiły wieniec dożynkowy. Formowano orszak, w pierwszym rzędzie szli najlepsi żniwiarze: przewodnicy

129 JESIEŃ miski z wodą i interpretowanie powstałych Katarzynki oraz Andrzejki kształtów. Czas miłosnych wróżb. W wigilię św. Katarzy- (na podstawie: Hryń – Kuśmierek Renata, Pol- ny z 24 na 25 listopada wróżyli sobie chłopcy, skie tradycje doroczne) natomiast noc z 29 na 30 listopada to czas zarezerwowany dla dziewcząt.

Rano w dzień św. Katarzyny chłopcy lo- 3) Obrzędowe formy życia sowali karteczki z imionami dziewcząt zgod- podczas świąt nie z powiedzeniem: „ W noc św. Katarzyny są pod poduszką dziewczyny”. Obrzędowość związana z obchodzeniem W Andrzejki prorocze były sny, dlatego świąt kościelnych stała się podstawą do wyod- dziewczyny rano starały się zapamiętać to rębnienia specyficznych zachowań mieszkań- co im się przyśniło. Starano się więc aby nie ców wsi wyróżniających ich spośród innych przyśniły się koszmary, dlatego przed snem grup społecznych. Ludność wiejska tworzyła należało zjeść 3 ząbki czosnku. Dziewczyny własne obyczaje związane z danym świętem. ucinały gałązkę wiśni lub czereśni wkłada- Tradycje wzbogacała odrębna przestrzeń tek- ły do wody i czekały. Jeżeli gałązka zakwitła stowa i muzyczna. Charakterystyczne formu- to był to znak że owa panna stanie na ślub- ły modlitewne, kolędowanie, przedstawienia nym kobiercu. Kolejna popularna wróżba obrzędowe oraz cała gama niespotykanych to losowanie symbolicznych przedmiotów instrumentów muzycznych towarzyszących (np.: pierścionek – ślub, różaniec – zakon, wszelakim pieśniom o tematyce religijnej. listek lub kwiat – staropanieństwo, lalka ze Społeczność wiejska tworzy silną grupę, któ- szmatek – nieślubne dziecko, ziemia – śmierć) rą wiąże wiara w Boga. Religia ma charakter oraz lanie wosku przez dziurkę od klucza do zbiorowy. Każdy, kto jest chrześcijaninem jest

130 „swój”, a kto nie przestrzega „Dziesięciu przy- przypadek nie wyrządzić krzywdy duszom. kazań” jest wykluczany ze społeczności, nale- W ten dzień obowiązywały liczne zaka- ży do „obcych”. zy: trzeba było wstać skoro świt, żeby zapew- nić sobie dobre samopoczucie na cały rok, po- ZIMA czym trzeba było umyć się w bieżącej wodzie Okres Świąt Bożego Narodzenia (rzece lub strumieniu) aby zachować zdrowie i siły. Nie należało także kłaść się w ciągu Wigilia dnia bo mogłoby się zboże położyć na polu. 24 grudnia, w dzień poprzedzający W wigilię obowiązywał też kategoryczny za- Boże Narodzenie najważniejsza jest uroczysta kaz pożyczania, bo mogłoby to się skończyć wieczerza wigilijna. Nazwa „wigilia” pocho- utratą mienia. W tym dniu dopuszczano się dzi od łacińskiego słowa „vigilia” – czuwanie, też drobnych kradzieży, bo uważano, że przy- nocna warta. Przed rozpoczęciem obrzędo- nosi to szczęście w sprawach hodowli zwie- wej uczty gospodarz wychodził przed dom rząt. Mimo postu należało zjeść kawałek chle-

Powiatowy Dzień Kultury 2009 Kurów i zapraszał zwierzęta, głownie dzikie, aby także ba lub opłatka posmarowanego miodem oraz zechciały przyjść na wierzę. Uważano, że jak wypić kieliszek wódki, aby przez cały rok nie przyjdą w tę noc to w ciągu roku nie będą już brakowało jedzenia i picia. Wszystkie prace nachodzić gospodarstwa. Wierzono także, że należało zakończyć przed pierwszą gwiazdką. pod postacią dzikich zwierząt ukrywają się du- szę zmarłych przodków, które w ten szczegól- Najważniejsze ozdoby wigilijne: ny wieczór chcą być ze swoją rodziną. Unika- DZIAD lub KRÓL – snopy zboża (żyto/ no więc prac związanych z szyciem, aby przez owies/pszenica/jęczmień) stawiane w 4 kątach

131 izby, wieszane pod sufitem i kładzione pod CHOINKA – na wsi pojawiła się dopiero stołem. w okresie międzywojennym (lata 20 XX w.). SŁOMA – kładziona na podłodze. Wie- Las traktowany był przez mieszkańców wsi rzono, że jest to symbol przejścia między jako miejsce obce, dlatego uważano, że jak dwoma światami. Słomę zanoszono później uda się wynieść z niego choinkę to na dom do obory i do kurnika obwiązywano nią rów- spadnie szczęście i urodzaj. Początkowo deko- nież drzewka owocowe, aby zdrowo rosły. rowano choinkę tak jak podłaźnik. Z czasem zaczęto własnoręcznie wykonywać ozdoby PODŁAŹNIK – „pierwsza choinka”, zie- z papieru, słomy, wydmuszek i piórek. lona, rozwidlona gałązka z drzewa iglastego, najczęściej świerkowa albo sosnowa zawiesza- Stół na wieczerze wigilijną także był spe- na nad stołem wigilijnym. Podłaźnik ozdabia- cjalnie przygotowany. Kładziono na nim grubą no jabłkami, orzechami, złoconymi nasionami warstwę siana i dopiero potem kładziono lnia- lnu, ciasteczkami, krążkami z opłatka oraz ną płachtę lub biały obrus. Na obrus sypano ozdobami z papieru. Na środku, nieco niżej ziarno i kładziono świeżo upieczony bochenek zawieszano „świat”, kulisty, barwny model chleba. Na środku kładziono opłatek. Obok ziemi zrobiony z opłatka. Gałąź na podłaźnik stołu ustawiano maselnicę, aby krowy dobrze ścinano w lesie wczesnym rankiem, szybko się doiły oraz skopek, do którego odkładano wracano z nim do domu, bo zboże gospo- odrobinę każdej potrawy i dodawano koloro- darza, który jako pierwszy wróci z ozdobą wy opłatek, na dostatek, dobre plony, zdrowy wzejdzie najwcześniej. Podłaźnik wieszano w i liczny przychówek trzody. Stół obwiązywano ciszy, najczęściej przy zgaszonych światłach. grubym sznurem lub łańcuchem, żeby chleb Potem obsypywano go sieczką ze słomy, ziar- był zawsze w domu, a pod stołem kładziono nem a następnie wieszano ozdoby. Czynność ostre przedmioty (kosę, sierp), aby szkodniki ta miała zapewnić urodzaj i obfite plony. Pod- (gł. krety) nie niszczyły plonów. łaźnik miał chronić domowników przez złem Wieczerze wigilijną rozpoczynano wraz i chorobami, zwierzęta przed wilkami i za- z pojawieniem się na niebie pierwszej gwiazd- razą. Sprowadzał na gospodarstwo urodzaj ki. Pierwszym obrzędem wigilijnym było i dobrobyt. Podłaźnik pełnił też rolę „swata”. dzielenie się opłatkiem. Opłatek był symbo- Gdy kawaler pojawiał się z wizytą u młodej lem miłości, zgody, harmonii i wzajemnego panny i siadał właśnie pod podłaźnikiem to szacunku. Opłatkiem z dodatkiem ziół (ruty) oznaczało to jego poważne zamiary wobec dzielono się także ze zwierzętami, aby były dziewczyny. Gdy chciał zerwać z niego jabł- zdrowe i chronione przed złymi urokami. ko lub orzech, a dziewczyna go zachęcała to Opłatkiem dzielono się także ze zmarłymi był to znak, że odwzajemnia jego uczucia. kładąc rytualnie kawałek opłatka na dodatko- Wierzono, że gdy podłaźnik długo zachowuje wym nakryciu. swoją świeżość to w nowym roku można spo- Specyficzne było także jedzenie przygo- dziewać się szczęścia i dobrych zbiorów. Na- towywane na Wigilię. W ten dzień zachowy- tomiast, gdy gałązka szybko usychała była to wano post, dlatego nie wolno było spożywać zapowiedź jakiegoś nieszczęścia, choroby czy mięsa, tłuszczów pochodzenia zwierzęcego, nieurodzaju. nabiału oraz słodyczy. Na stole musiało zna- leźć się 12 potraw na znak 12 apostołów i 12

132 miesięcy w roku. Do najważniejszych zalicza- Aby zapewnić plonom urodzaj stosowa- no: no dwa obrzędy. Pierwszym z nich było „ci- • barszcz z mąki żytniej lub barszcz bu- skanie kop”, czyli podrzucanie pod sufit gar- raczany, ści słomy. Słoma musiała zaczepić się o belki • kaszę gryczaną z sosem grzybowym, i pozostać tam aż do Nowego Roku, aby nie • kapustę faszerowaną, stracić magicznej skuteczności. „Podrzucanie • kaszę jaglaną, kutii na łyżce”, która też powinna przykleić • kluski z makiem, się do sufitu. • pierogi z grzybami/ soczewicą/ jabłka- W dniu wigilijnym czyniono wróżby: mi/ śliwkami, • racuchy, 1) Na pogodę: • kisiel owsiany lub żurawinowy • obserwacja aury jakie 12 dni po Wigilii • kutię takie 12 miesięcy Nowego Roku, • kompot z suszu • gwiaździste niebo w noc wigilijną – do- oraz ciasta: strucla makowa oraz pier- bre plony, obfitość jajek, nik miodowy. • zamglone niebo w noc wigilijną – wil- gotny rok, sprzyjający szkodnikom, Należało spróbować każdej z potraw, aby za- • zachmurzone niebo ale dobrze widocz- pewnić sobie szczęście do następnej Wigilii. na droga mleczna - dostatek mleka. Potrawy powinny składać się ze składników pochodzących z gospodarstwa: „wszystko, co 2) Na małżeństwo: w polu, sadzie, ogrodzie, lesie, wodzie”. Cha- • z której strony zaszczeka pies – stam- rakterystycznym elementem były składniki, tąd przyjdzie mąż, które stanowiły podstawę dla pożywienia ża- • w wynoszone w wigilijny wieczór śmieci łobnego: ciemny mak, groch, fasola, bób, jabł- dziewczęta wkładały kij, w którą stronę ka, miód. się przechylił stamtąd przyjdzie kawa- ler, Do stołu zawsze powinna zasiadać pa- • gdy któraś z gwiazd jaśniej świeciła nad rzysta liczba osób, w przeciwnym razie ktoś domem – wkrótce będzie w nim wesele, z domowników mógłby umrzeć w ciągu tego • liczenie kołków w płocie: „kawaler”, nowego roku. Miejsca przy stole zajmowano „wdowiec”. według starszeństwa, czyli w kolejności od- • wyciąganie siana spod obrusa: chodzenia z tego świata. W przeciwnym razie - źdźbło zielone – wkrótce ślub, śmierć mogłaby zabrać młodego albo dziecko. - źdźbło zwiędłe, wyblakłe – długie cze- Zanim usiadło się na krześle należało dmuch- kanie na ślub, nąć, bo mogła już na nim siedzieć dusza - źdźbło kruche, poczerniałe – brak wi- zmarłego członka rodziny. doków na ślub. Nie wolno było wstawać od stołu zanim wszy- scy nie skończyli spożywać wieczerzy i kłaść ły- 3) Na zdrowie i życie: żek na stole. Trzymano je w zębach albo za pa- • wyciąganie siana spod obrusa: skiem. Wigilijnego stołu nie sprzątano aż do II - źdźbło żółte – rychła śmierć, dnia świąt i do Bożego Narodzenia nie gaszono - źdźbło rozdzielone – ciekawe, ale pełne w izbie świateł był to czas Wigilii dla zmarłych. kłopotów życie, - źdźbło długie i mocne – zdrowe życie.

133 • obserwowanie cienia na ścianie: Boże Narodzenie – staropolskie GODY, - cień wyraźny – długie i zdrowe życie, GODNE, GODNE ŚWIĘTA - cień niewyraźny – choroba, (od gody – rok) - cień słaby lub niewidoczny – śmierć. W tym dniu należało wstrzymać się od Po wieczerzy wspólnie śpiewano pasto- wszelkich prac gospodarczych a także nie wol- rałki, czyli kolędy w który pojawiały się wątki no było przeglądać się w lustrze, aby nie ścią- ludowe (głównie opis wędrówek pasterzy do gnąć na siebie choroby a także w ciągu dnia żłóbka). kłaść się spać, żeby zasiane zboże nie kładło O północy wszyscy szli na Pasterkę. Li- się na polu. czył się czas i kolejność przybycia do Kościo- W tym dniu unikano wychodzenia w gościnę, ła. Bo kto pierwszy ten ma zapewnione powo- spędzano ten dzień w gronie rodzinnym. dzenie w pracach gospodarskich i polowych. 25 XII odbywał się także obrzęd „godzenie służby”, czyli zwolnienia ich z dotychczaso- Wierzono też że o 12 w nocy dzieją się wej umowy, następnie w dzień św. Szczepana w naturze liczne cuda: zakwitają kwiaty pod ustalano nowe warunki pracy i zapłaty za nią. śniegiem, woda przemienia się w miód/wino/ W tym dniu obserwowano także niebo nocą, płynne złoto a zwierzęta mówią ludzkim gło- bo jak mawiano: „jak Gody widne – to stodoły sem. ciemne (czyli pełne), a jak Gody ciemne – to (na podstawie: Ogrodowska Barbara, Święta stodoły widne (puste)” (Ludowe Przysłowia, Polskie: Tradycja i Obyczaj / Ogrodowska Barba- s. 15). ra, Polskie obrzędy i zwyczaje. Doroczne)

Powiatowy Dzień Kultury 2009 Kurów

134 II dzień Świąt „Św. Szczepana” (na podstawie: Ogrodowska Barbara, Święta Najważniejszym rytuałem tego dnia było Polskie: Tradycja i Obyczaj) święcenie owsa i obsypywanie nim księdza Trzech Króli a następnie siebie na cześć męczeńskiej śmier- ci św. Szczepana. Obrzęd ten miał także za- Najważniejszym elementem Mszy Świę- pewnić urodzaj i wszelką pomyślność. Poświę- tej odprawianej w dniu 6 stycznia jest po- cone ziarno dawano kurom żeby dobrze się święcenie kredy, którą później na drzwiach niosły a jajka były świeże i smaczne. Święcone domów pisano pierwsze inicjały Trzech Kró- ziarno dodawano także do pierwszego siewu. li: Kacper + Melchior + Baltazar. Święcono (na podstawie: Hryń – Kuśmierek Renata, En- także kadzidło przyrządzone z jałowca, ziół cyklopedia tradycji polskich) i żywicy. Tym kadzidłem okadzano chorych ludzi i zwierzęta. Nowy Rok To czas ożywionych kontaktów towarzyskich Mieszkańcy wsi świętowali wieczór syl- i ostatni dzień chodzenia kolędników. westrowy w gronie rodzinnym urządzając W tym dniu do wiejskich chat zaglądali ko- uroczystą kolację. W pierwszy dzień Nowe- lędnicy przebrani za Trzech Króli. Składali go Roku gospodynie wypiekały małe chlebki życzenia: „Winszujemy wam wszystkiego naj- zwane „szczodrakami” albo „nowymi latka- lepszego z trzema królami”, odśpiewali kolę- mi” i rozdawano je w prezencie domownikom dę: „Mędrcy świata monarchowie” i odgrywali oraz gościom, na szczęście i pomyślność. scenkę złożenia pokłonu przy żłóbku Pana Chlebki podawano także bydłu, aby się do- Jezusa. brze chowało. Kolejnym noworocznym wy- (na podstawie: Adamowski Jan, Tymocho- piekiem były tzn. „byśki”, figurki zwierząt wicz Mariola, Obrzędy i zwyczaje doroczne hodowlanych, które także rozdawano z naj- z obszarów województwa lubelskiego) lepszymi życzeniami na Nowy Rok. SZCZODRE DNI – okres od dnia Młodzi chłopcy z ubogich rodzin 1 stycznia św. Szczepana (26 XII) do dnia chodzili po szczodrakach, składali życze- Trzech Króli (6 I) nia licząc na datki. Na dom który odwiedzili spływać miał dostatek i urodzaj. Jest to czas kolędowania. Wszyscy W tym dniu najważniejszą potrawą był groch mieszkańcy wsi bardzo chętnie przyjmowali z kapustą, który spożywano w intencji obfi- kolędników, bo wierzono, że wraz z nimi do tych plonów. W pierwszym dniu Nowego domu przychodzi urodzaj, obfite plony, zdro- Roku należało unikać kłótni, żeby nie do- wie i szczęście. Za swoje artystyczne popisy świadczać niezgody przez 12 miesięcy oraz kolędnicy otrzymywali dobry poczęstunek trzeba było wstać wraz ze wschodem słońca, i drobną zapłatę. aby zapobiec lenistwu. Znanym przesądem Do najbardziej znanych obchodów kolędni- noworocznym była wróżba dotycząca płci oso- czych należą: by pierwszej wchodzącej do domu. Jeżeli był 1) CHODZENIE Z GWIAZDĄ to mężczyzna to gospodarstwo zapewnione Młodzi chłopcy w wieku 6-13 lat w 3 – 6 oso- miało szczęście, zdrowie i udane plony. Jeśli bowych grupach z własnoręcznie wykonaną pierwsza do izby weszła kobieta to wróżono gwiazdą podchodzili pod okna domów i śpie- pasmo nieszczęść na dom i domowników. wali kolędy. Środek tarczy zrobiony był z tek-

135 turowej obręczy do której mocowano ramiona mi i ostrymi rogami. Na progu składali życze- z cienkich listewek. Gwiazdę oklejano bibułą, nia a w izbie odgrywali schematyczne przed- papierem, wycinankami i świętymi obrazka- stawienie (porównaj: Chodzenie z Turoniem). mi. Ozdabiano ją frędzlami z pociętej na pa- 5) CHODZIENIE Z KONIKIEM ski bibuły a do środka konstrukcji wkładano Młodzi kawalerowie 16 – 20 letni kolędowali zapaloną świeczkę. Gwiazdę niósł najstarszy „z kobyłką”. Konik miał drewnianą głowę po- i najwyższy z chłopców z poczernioną sadzą malowaną farbami lub uszytą z tkaniny wy- twarzą i w odwróconym na lewą stronę ko- pchanej trocinami. Do paszczy miał przypiętą żuchu, nazywany Gwiazdorem lub Gwiaździ- uzdę z dzwoneczkami. Tułów miał zrobiony chem. ze starego kosza wiklinowego bez dna obitego 2) CHODZENIE Z ŻYWYMI kocem. Jeździec który prowadził konia ubra- ZWIERZĘTAMI ny był w strój regionalny bądź mundur. To- Jedna z najstarszych form kolędniczych. Go- warzyszyli mu Żyd, Cygan, Cyganka, Dziad spodarze z przystrojonymi we wstążki i kwia- oraz Muzycy. Na progu składali życzenia ty z bibuły zwierzętami (najczęściej z koniem, a w izbie odgrywali schematyczne przedsta- krową, owcą) chodzili po domach sąsiadów wienie (porównaj: Chodzenie z Turoniem). i składali im najserdeczniejsze życzenia. 6) CHODZENIE Z NIEDŹWIEDZIEM 3) CHODZENIE Z TURONIEM Od 3 do 5 chłopców brało udział w kolędo- Pięciu mężczyzn odgrywających rolę Turo- waniu z niedźwiedziem. Jeden z nich przebie- nia, Dziada, Cygana, Cyganki i Żyda chodzili rał się w odwrócony na lewą stronę kożuch z kolędą. Maska Turonia składała się z ma- i zakładał maskę niedźwiedzia. Prowadzony sywnej głowy osadzonej na drewnianym kiju i był przez Cygana na powrozie ze słomy. Na obitej kożuchem. Do paszczy przybijano zro- progu składali życzenia a w izbie odgrywali biony z filcu lub materiału czerwony język. schematyczne przedstawienie (porównaj: Cho- Do dolnej szczęki przyklejano cienką bródkę dzenie z Turoniem). i dzwoneczek a do górnej małe gwoździki ma- 7) HERODY jące imitować ostre zęby. Rytuał oparty był na Przedstawienie o królu Herodzie, w którym schematycznych zachowaniach kolędników. występowały następujące postaci: Herod, Turoń wpadał do izby, biegał, tańczył, skakał Świta Królewska (Marszałek, Adiutant, Żoł- i straszył klapiąc paszczą. Dziad odmawiał nierze), Dziad, Żyd, Grabarz, Anioł, Diabeł różaniec, Cyganka wróżyła a Cygan usiłował i Śmierć. Postaci kreowane były tylko przez sprzedać Turonia gospodarzom. Na koniec mężczyzn. Aktorzy korzystali z tekstów udo- Turoń upadał na ziemię i udawał martwego. stępnianych przez księdza, odpisywali je lub Wszyscy rzucali się do cucenia zwierzaka. poszczególne role przekazywano sobie ustnie Elementem wracającym mu życie był kieliszek i uczono się jej na pamięć. wódki. Kolędnicy żegnali domowników słowa- mi: „Gdzie turoń chodzi tam się żytko rodzi”. Schemat przedstawienia: • Wprowadzenie: Adiutant pyta o zgodę na 4) CHODZENIE Z KOZĄ wprowadzenie tronu dla króla Heroda. Kolędnicy chodzili od domu do domu • Rozwinięcie, losy Heroda: z kozą. Na drewnianym kiju osadzano głowę - otrzymanie wiadomości o narodzinach kozy z ruchomą żuchwą, obitą futrem z długi- Jezusa,

136 - wydanie rozkazu o zabiciu wszystkich Charakterystycznym obrzędem był ta- chłopców do lat dwóch, nieć na urodzaj „na wysoki len”, w którym - zobaczenie głowy własnego synka, gospodarze czynili bardzo wysoki podskoki, - kłótnia Diabła i Śmierci o duszę króla które miały zapewnić bujny i obfity przyrost Heroda. zboża. Natomiast skoki gospodyń miały przy- • Zakończenie: Śmierć obcina głowę królo- czynić się do wysokiego wzrostu lnu i konopi. wi i woła: W ten dzień także starannie myto i wy- „Królu Herodzie, za twe straszne zbytki. parzano garnki, aby w postnym jedzeniu nie Chodź do piekła, boś ty brzydki”. znalazło się zakazane pożywienie. Gospodynie • Złożenie życzeń szczęścia i pomyślności. na przypiecku stawiały żur, który był najważ- (na podstawie: Ogrodowska Barbara, Święta niejszym daniem okresu wielkopostnego. Spo- Polskie: Tradycja i Obyczaj) żywano także: kartofle, gotowaną rzepę, zupę z kapusty – kapuśniarkę, gęstą zupę śliwkową WIOSNA z niewielką ilością solonych śledzi – pamułę, Okres Świąt Wielkiej Nocy barszcz grzybowy, kaszę gryczaną i jęczmien- ną na oleju, groch, prażony len. Potrawy lek- Środa Popielcowa ko kraszono olejem lnianym lub konopnym. (Wstępna Środa) / Wielki Post W połowie postu obchodzono tzn. pół- Środa Popielcowa to dzień rozpoczy- poście. Była to hałaśliwa i wesoła zabawa, nający okres Wielkiego Postu. W tym dniu podczas której rozbijano garnki z popiołem. wierni udawali się do kościoła aby na znak Oprawę muzyczną stanowił dźwięk kołatek, pokuty posypać głowę popiołem. Popiół po- grzechotek i terkotek. chodził zawsze ze spalonych zeszłorocznych Obrzędem kończącym Wielki Post był palm wielkanocnych. zwyczajowy pogrzeb żuru i śledzia. Gar W tym czasie piętnowano także staro- z żurem z dodatkiem popiołu, plew i śmieci panieństwo, bo wierzono, że jeśli ktoś w porę oraz szkielet śledzia na żerdzi lub imitacja nie wypełni obowiązków rodzinnych to może wycięta z tektury były koniecznymi atrybu- tym samym zakłócić ład życia i rytm przyro- tami formowanego konduktu pogrzebowego. dy. Na drzwiach domu starych panien i ka- W kondukcie szedł „grabarz” z łopatą i po- walerów rysowano sadzą nieskromne rysunki mocnik, który pomagał dźwigać gar. tzn. mazuchy lub krocaki. Zaprzęgano ich Wieszano sagan z żurem na drzewie także do kłody popielcowej, czyli do spore- a grabarz rozbijał gar łopatą. Żur oblewał za- go kawałka pnia i wśród śmiechów kazano iść zwyczaj uczestnika tzn. „fuksa”, który nie do karczmy. Była to kara za brak obowiązków znał tego obyczaju. Resztki żuru chowano małżeńskich. pod drzewem. Była to kara za 7 tygodni po- Młodzi mieszkańcy obwozili po wsi na szczenia. wózku lub sankach Bachusa, czyli lalkę ze (na podstawie: Ogrodowska Barbara, Święta słomy i grochowin, która w rękach trzymała Polskie: Tradycja i Obyczaj) dzbanek, w który należało złożyć datki prze- znaczone na alkohol. Była to bowiem ostatnia możliwość skosztowania trunku.

137 Niedziela Palmowa ściowych przybijano uformowany z kawałków Czwarta niedziela wielkiego postu – niedziela palmy krzyżyk. Gospodarze wierzyli, że jeże- palmowa, kwietna, wierzbna. li poświęconą palmą pogładzi się bok krowy a nad jej głową uczyni znak krzyża to w go- spodarstwie nie zabraknie mleka. Kawałki palmy wkładano także do gniazd kaczych i gęsich, aby odpędzić ewentualne złe uroki. Kuleczki bazi połykano w ramach leczniczych – chroniły od bóli gardła, głowy i brzucha.

Palmy pani Heleny Dzięgiel z Opoki

Najważniejszym atrybutem Niedzieli Palmo- wej jest palma wielkanocna, wiązanka z ga- łązek wierzbowych z baziami, leszczynowych, trzciny wodnej, barwinka, widlaka, bukszpanu ozdabiana suszonymi kwiatami i wstążecz- Palmy pani Heleny Dzięgiel z Opoki kami. Wierzba to drzewo rosnące w każdych (na podstawie: Ogrodowska Barbara, Zwyczaje, warunkach, które jako pierwsze zazielenia się. obrzędy i tradycje w Polsce) Symbol zmartwychwstania i nieśmiertelności duszy. Najczęściej gałązki wierzbowe na pal- Wielki Tydzień: mę ścinano w środę popielcową i wkładano do - Wielki Poniedziałek i Wtorek wody, aby się zazieleniła. Palma jest też rekwi- Pierwsze dwa dni Wielkiego Tygodnia zytem traktowanym jako amulet zapewniają- w całości przeznaczone były na sprzątanie cy zdrowie, siłę, dostatek i urodę. Dlatego po i robienie porządków w domu i obejściu. Przy- powrocie z Mszy poświeconą palmą delikatnie strajano także izby na Wielką Niedzielę. Ma- uderzano się nawzajem. Palmą kropiono także lowano szlaczki, wzorki na ścianach. Przybija- dom i obejście, aby zapewnić sobie szczęście. no także wycinanki z motywami roślinnymi Wkładano ją za święty obraz, a do drzwi wej- z papieru i wieszano pająki.

138 - Wielka Środa przykrywano lnianym ręcznikiem, który póź- W tym dniu następowało uroczyste niej wykorzystywano do zapewnienia urodza- otworzenie drzwi do nawy głównej kościoła ju kapuście. Wieczorne ognisko rozpalano oraz zgaszenie świec na ołtarzu. z gałęzi tarniny. Tarninę zatykano w zago- - Wielki Czwartek nach, aby uchronić uprawy przed gradobiciem W tym dniu milkły dzwony kościelne i wtykano za święty obraz aby zabezpieczyć – zawiązywanie dzwonów. Ich dźwięk za- dom piorunami i pożarem. stępowały kołatki, z którymi młodzi chłopcy (na podstawie: Adamowski Jan, Tymocho- biegali po wsi. Od Wielkiego Czwartku aby wicz Mariola, Obrzędy i zwyczaje doroczne zapobiec burzom z piorunami nie wolno było z obszarów województwa lubelskiego) aż do Wielkanocy prac za pomocą kijanki (drewnianego kija, którego odgłos przypomi- Wielkanoc nał dźwięk grzmotu). Rezurekcję rozpoczynała tzn. salwa - Wielki Piątek – głośny huk, który imitować miał odgłos W Wielki Piątek obowiązywał ścisły z jakim osuwał się kamień zamykający grób post. Należało zjeść tylko 3 posiłki w tym Chrystusa. Po porannej Mszy, każdy gospo- tylko jeden do syta. W tym dniu odbywał się darz chciał jak najszybciej powrócić do swoje- tez rytualny pogrzeb żuru i śledzia, kończący go domu, bo ten kto jako pierwszy pojawił się okres Wielkiego Postu. W Wielki Piątek nale- w gospodarstwie miał także najwcześniej za- żało też zakończyć wszystkie świąteczne przy- kończyć obfite żniwa. A ten kto pierwszy gotowania a przede wszystkim wypieki ciast. wszedł do domu mógł liczyć na łaskawość Z samego rana zgodnie z wierzeniami należa- losu. ło umyć się w bieżącej wodzie albo w misce Zaraz po rezurekcji następowało tzn. na dnie której leżała moneta, co gwaranto- święcone, czyli uroczyste wielkanocne śnia- wało cały rok w zdrowiu i dostatku. Aby nie danie. Przed rozpoczęciem jedzenia należało oddać szczęścia domowego był kategorycz- podzielić się święconym jajkiem z domow- ny zakaz pożyczania czegokolwiek. Od tego nikami i złożyć sobie serdeczne życzenia. dnia Straże Grobowe zaczynały pełnić hono- Centralne miejsce na stole zajmowała figurka ry przy grobie Jezusa. Wartę w mundurach baranka (symbol Chrystusa Zmartwychwsta- galowych pełnili przede wszystkim strażacy łego). Przysmakiem wielkanocnego śniadania z Ochotniczej Straży Pożarnej. był tradycyjna biała kiełbasa. Do najbardziej - Wielka Sobota znanych ciast wielkanocnych należała: BABA, To dzień święcenia wody, ognia i po- MAZUREK i SERNIK tzn. przekładaniec. karmów tzn. święconki. Pokarmy święcono Śniadanie to nazywane było śniadaniem „bez w domu najbogatszego gospodarza, albo dymu” bo w tak wielki dzień nie godziło się w centralnym miejscu wsi np. przy kapliczce. rozpalać ognia pod kuchnią. W koszu nie mogło zabraknąć jaj, bochenka Jajko to symbol życia. Wierzono, że ma chleba, kiełbasy, boczku, sera, masła a także ono niezwykłe moce. Skorupki poświęconych chrzanu i soli. Zawsze sprawdzano czy wszyst- jaj rzucano w kąt izby, żeby chronić dom ko włożono do koszyka, bo brak choćby jed- przed insektami. Na urodzaj w Wielkanoc za- nego pokarmu przynosił nieszczęście. Koszyk kopywano jajko w skibach pól i grządek. Sko-

139 rupki z pisanek wrzucano także do sadów pod tofla zakopywano w miejscu ich posadzenia, owocowe drzewka, aby zapewnić obfite plony aby lepiej rosły. i chronić je przed szkodnikami. Wkładano je W tym okresie obowiązywały liczne za- także pod pierwszy snop zboża w stodole, aby kazy. Nie wolno było zamiatać, aby kury nie chronić plony przed gryzoniami. Jajko miało rozgrzebywały grządek w ogrodzie. Nie nale- też zastosowanie w hodowli trzody, szcze- żało też wołać głośno kur do kurnika, bo mo- gólnie krów i koni. Toczono je po grzbietach głyby zacząć się nieść u sąsiada. Nie należało i bokach, aby zwierzęta były tłuste, zdrowe i też kłaść czapki na stole, bo sprowadzano na silne. Dodawano skorupki z jaj do paszy ku- pole krety. Całoroczny ból głowy można było rom, aby dobrze się niosły. Wierzono także, na siebie sprowadzić, gdy usnęło się w ciągu ze umycie się w naczyniu, na którego dnie dnia. leży pisanka zapewni zdrowie i urodę. Inne poświęcone pokarmy też miały ma- Atrybut wielkanocny – malowane jajka giczne właściwości. Poświęconą słoniną smaro- BYCZKI – jednokolorowe jajka. wano sobie ręce i nogi, aby ich nie pokaleczyć KRASZANKI – jaja wielkanocne malowane podczas żniw. Kawałek słoniny chowano tak- gładko, bez ozdobników. Najczęściej na kolor że do skrzyni co miało zagwarantować zdro- czerwony, który symbolizował piękno i dobro. wy chód świniom. Poświęconą sól wsypywano PISANKI – to jaja wielkanocne ozdobio- do studni, aby mieć czysta wodę. Kości ze ne wzorami. Najstarszą techniką wzorniczą święconki zakopywano w ogrodzie, co miało jest BATIK. Metoda ta polega na „pisaniu” odstraszać krety. Dawano je także psom, bo wzorków roztopionym woskiem za pomocą chroniły je przed wścieklizną. Kawałek kar- specjalnego urządzenia zaopatrzonego w mały

140 lejek (najczęściej w skuwkę od sznurowadła) (na podstawie: Ogrodowska Barbara, Zwyczaje, albo za pomocą zwykłej szpilki. Następnie jaj- obrzędy i tradycje w Polsce / Ogrodowska Barba- ko zanurza się w barwniku, kolorem pokrywa ra, Święta Polskie: Tradycja i Obyczaj / Adamow- się cała powierzchnia oprócz woskowych wzo- ski Jan, Tymochowicz Mariola, Obrzędy i zwy- rów. Najczęstszymi motywami malowanymi czaje doroczne z obszarów województwa lubelskiego) na pisankach były: ROZETY, PROMIENIE, ZNAKI KRZYŻA oraz SYMBOLE GEOME- Lany Poniedziałek – II dzień świąt TRYCZNE (paseczki, szlaczki, kreski, kropki), Najważniejszym obrzędem tego dnia był MOTYWY ROŚLINNE (gałązki, listki, kwiat- zwyczaj polewania się wodą. ki) oraz MTYWY ZWIERZĘCE (baranki, Rano przed wschodem słońca skrapiano pola kurczęta, kaczuszki, ptaki). święconą wodą i czyniono znak krzyża na do- Różnorodne kolory uzyskiwano poprzez natu- bry urodzaj. ralne barwniki z wywarów roślinnych: • kolor brązowy – wywar z cebuli, Zielone Świątki • kolor niebieski – wywar z bławatka, Święto zesłania Ducha Świętego odby- • kolor czerwony – wywar z kory buku, wało się w 7 niedzielę po Wielkanocy. • kolor fioletowy – wywar z płatków mal- Najważniejszym obrzędem związanym z ob- wy, chodami Zielonych Świątków jest majenie • kolor zielony – wywar z pędów młode- domów świeżymi gałązkami a nawet całymi go żyta, widłaka, mchu, małymi drzewkami brzozowymi. Zabieg ten • kolor różowy – wywar z buraka, miał chronić przed złem i sprzyjać obfitości • kolor czarny – wywar z kory olchowej, plonów. dębowej lub z łupin orzech włoskiego. Podwórko należało także zaścielić tatarakiem, Z czasem gospodynie zaczęły stosować tech- aby chronić gospodarstwo przed insektami. W nikę RYTOWNICZĄ, polegająca na wyskro- tym dniu należało bardzo wcześnie rano wy- bywaniu wzorów ostrym narzędziem. prowadzić bydło na pastwisko, bo wierzono,

141 przed burzami i gradem. Ważnym obrzędem było święcenie wianków. Wianek pleciono z rozchodnika, kopytnika, macierzanki, rosiczki a także jaśminu, dzikiej róży i piwonii. Wia- nek należało pozostawić w kościele 8 dni, aby nabrał swojej leczniczej mocy. Potem wiesza- no je przy drzwiach wejściowych, aby chroniły dom i całe gospodarstwo. Wianek ten często podkładano zmarłym pod głowę.

że tylko tak można zapewnić sobie dostatek mleka. Krowy przystrajano także wiankami z kwiatów, ziół i zielonych gałązek tzn. ma- idłami. Pastuszkom wracającym po całym dniu pracy tego dnia dawano lepsze jedzenie i większa zapłatę. Obchodzono także pola z obrazem świętym i modlono się o urodzaj. (na podstawie: Adamowski Jan, Tymochowicz Mariola, Obrzędy i zwyczaje doroczne z obszarów województwa lubelskiego) (na podstawie: Adamowski Jan, Tymocho- wicz Mariola, Obrzędy i zwyczaje doroczne Boże Ciało z obszarów województwa lubelskiego) Święto obchodzone 10 dni po Zielonych Świątkach. W tym dniu odbywają się proce- sja wiernych, która w uroczystym pochodzie LATO obchodzi wieś robiąc cztery przystanki przy Matki Boskiej Zielnej czterech samodzielnie wykonanych ołtarzach. Należało z każdego ołtarza zabrać do domu WNIEBOWSTĄPIENIE NAJŚWIĘTSZEJ gałązkę brzozową. Wkładano je za świę- MARII PANNY ty obraz, w oborach i stodołach zapewniając Najważniejszym pośrednikiem między sobie zdrowie a gospodarstwu opiekę przed Bogiem a światem ludzi jest Matka Boska, pa- pożarami. Wtykano je także we wszystkie tronka społeczności wiejskiej. Święta Maryjne narożniki pola, aby chronić przyszłe plony mają w kulturze ludowej wielkie znaczenie.

142 W tym czasie obowiązują zakazy moralne, się ogrzać i ochronić przed złymi duchami. które nie są tak restrykcyjnie przestrzegane (na podstawie: Ogrodowska Barbara, Polskie przy okazji innych świąt Najważniejsze przy- obrzędy i zwyczaje. Doroczne) pada jednak na dzień 15 sierpnia. Matka Bo- ska jako patronka ziemi sprawuje opiekę na Adwent inaczej PRZEDGODY wszelkimi uprawami (zboże, zioła, len, kwia- Czterotygodniowy okres poprzedzający ty, warzywa i owoce), dlatego w tym dniu w Boże Narodzenie. Obowiązywał post, który kościele święcone są specjalnie przygotowane wykluczał spożywanie mięsna oraz potraw za- zielone bukiety, nazywane zielnicami, rów- wierających tłuszcz pochodzenia zwierzęcego. niankami, kwietkami. Wierzono, że poświęcony Nie wolno było także pić alkoholu, a w środy bukiet ma właściwości lecznicze i ochronne. i piątki jeść nabiału. Należało w tym czasie Po powrocie z kościoła zostawiano więc bu- uczestniczyć w porannej mszy świętej tzn. ro- kiet w bruzdach ogródkowych, aby chronić ratach, często się modlić i przystąpić do spo- uprawy przed szkodnikami. Bukiet przecho- wiedzi świętej a następnie przyjąć komunię. wywano w domu za świętym obrazem aż W czasie adwentu obowiązywał odświętny do kolejnego święta. Dodawano go także do strój, który miał podnosić rangę oczekiwania ziarna pierwszego wiosennego siewu. Zioła z na narodziny Jezusa Chrystusa. bukietu dodawano do herbaty, aby zapewnić Znanym obyczajem było trąbienie na sobie zdrowie. Adwent, specjalne sygnały dźwiękowe wyda- wane przez długie, drewniane trąby z drzewa lipy lub wierzby - ligawki. Na ten znak nale- JESIEŃ żało zakończyć zabawę, tańce i muzykowanie. Zaduszki W okresie jesieni najważniejszym świę- tem kościelnym były dla mieszkańców wsi Zaduszki. W dzień ten nie wolno było wyko- nywać różnych czynności. Między innymi nie należało szyć, tkać i prząść, ponieważ w ten sposób można było odgonić dusze szukające swojego ziemskiego domu. Zakaz zamiatania i wylewania wody również miał pomóc duszom- zmarłych odnaleźć swoje miejsce. Nie wolno było także tańczyć, śpiewać i gwizdać, aby nie sprowadzić do domu diabła. Przy cmenta- rzach 2 listopada gromadzili się żebracy (dzia- dy kościelne), którzy zbierali datki i pożywie- nie. Otwierano także na noc drzwi kościoła, aby dusze mogły znaleźć we wnętrzu kaplicy ukojenie oraz wszystkie furtki i drzwi, gdyby zmarły chciał odwiedzić swoje gospodarstwo. A w pobliżu cmentarza i na rozwidleniu dróg palono ognie zaduszkowe, aby dusze mogły

143 (na podstawie: Adamowski Jan, Tymochowicz po narodzinach. Najważniejszy był wybór Mariola, 2001) rodziców chrzestnych – proszenie w kumy. Adwent nazywano także czasem swa- Były to najczęściej osoby spokrewnione lub dziebnym, był to bowiem okres kojarzenia blisko związane z rodziną. Ludzie zasługujący i swatania młodych par. Podczas gdy kobiety na szacunek i poważanie. Uważano bowiem, w izbie skubały pierze lub przędły pod okna że pewne cechy charakteru mogę przejść na zakradali się mężczyźni i pukając w okna, na- chrzczone dziecko. Jednak gdy w rodzinie śladując odgłosy duchów straszyli młode pan- niemowlaki umierały tuż po porodzie w kumy ny. Często wpadali do izby w przebraniu i czy- proszono osoby przypadkowe, żebraków lub nili różne psoty, aby zwrócić na siebie uwagę. grabarzy. Wierzono, że ci ludzie mają moc (na podstawie: Ogrodowska Barbara, Polskie zmylenia złego i Bóg jako pierwszych słucha obrzędy i zwyczaje. Doroczne) ich modlitw. Nie wolno było odmówić pój- ścia w kumy, bo to źle wróżyło maleństwu. Chrzestnymi w parze nie mogły zostać mał- 4) Obrzędowe formy żeństwa i narzeczeni. Na matkę chrzestno nie sakramentów proszono też nigdy kobiety w ciąży. Do ko- ścioła nieśli dziecko kumowie, mieli oni spra- chrześcijańskich: wować nad nim opiekę od momentu chrztu Chrzest i potem przez całe jego życie. Przed wyjściem rodzice całowali swoje dziecko w czoło, aby Chrzest był pierwszym z sakramentów było grzeczne, dobre i szczęśliwe. Matka włączających nowo narodzonego członka ro- chrzestna w darze dla maleństwa przynosiła dziny w obręb rodziny chrześcijańskiej, a co białą, lnianą koszulkę oraz czapeczkę, najczę- za tym idzie przyjęciem go do grona „swo- ściej własnoręcznie uszytą. ich”. Dlatego chrzest odbywał się kilka dni

144 Z zachowania dziecka podczas chrztu można było wyczytać jego przyszłe losy. I tak, jeśli dziecko głośno krzyczało i wierciło się to znak że będzie się zdrowo chowało. Na- tomiast jeśli było ciche, spokojne albo śpiące to uważano, ze będzie chorowite. Na pytanie księdza: „Czego żądacie od Kościoła Bożego dla tego dziecka”. Rodzicie chrzestni musieli bardzo głośno odpowiedzieć „wiary”. Tę od- powiedz musieli usłyszeć wszyscy znajdują- cy się w kościele, miało to zapewnić dziecku ochronę przed złymi duchami. Po powrocie do domu dziecko podawano najpierw mat- ce ze słowami: „Wzięliśmy ci matko pogani- na, przynosimy ci chrześcijanina”. Potem na ręce dziecko brał ojciec i podnosił je do góry a następnie kład blisko progu i pod stołem, aby symbolicznie potwierdzić swoje ojcostwo. Matka chrzestna brała na ręce dziewczynkę i obchodziła z nią izbę pokazując jej narzę- dzia i sprzęty gospodarskie (garnki, kądziel), znajdowała się panna na wydaniu. Swat za- ojciec chrzestny pokazywał chłopcu narzędzia czynał wizytę od pytania o możliwość kupna rolnicze i polowe. Czyniono tak, aby przyswo- najczęściej jałówki i o jej ewentualną cenę. ić dzieci do swoich przyszłych obowiązków. Najlepszymi dniami na swaty były czwartki (na podstawie: Ogrodowska Barbara, Zwyczaje, i soboty. Unikano wizyt zwłaszcza w piątki. obrzędy i tradycje w Polsce) Swat przychodził późnym popołudniem albo Ślub i Wesele wieczorem, po zakończeniu prac na roli. Społeczność wiejska wypracowała wła- Potem ZMÓWINY, po wstępnej zgodzie sny rytuał świętowania zawarcia małżeństwa. swat i ojciec panny młodej ustalali kwestie Składał się on z kilku etapów. finansowe. Ustalano posag, czyli dobra, któ- re do małżeństwa wnosiła żona, podzielony Najpierw były ZWIADY, czyli szukanie na WIANO (żywy inwentarz) i WYPRAWĘ we wsi gospodarzy, którzy mieli niezamężne (skrzynia z osobistymi rzeczami i sprzętami córki. Znakiem panieństwa czy kawalerstwa gospodarskimi). Po ustaleniach majątkowych były pomalowane na niebiesko lub w białe swat wyciągał przyniesioną butelkę wódki paski okiennice, płoty i drzwi domów oraz i prosił o kieliszki. Jeżeli ojciec podawał je ochlapane wapnem szyby. z ochotą i szybko, oznaczało to zgodę na Pierwszym obrzędem były SWATY, czyli małżeństwo. Jeśli natomiast ociągał się z po- wstępna wizyta w domu panny młodej. Wy- daniem szkła, wyrażał tym samym swoją słannik rodziny kawalera, najczęściej brat, dezaprobatę. Podanie kieliszków było tez zna- kuzyn albo sąsiad odwiedzał dom, w którym kiem, że do rozmów może dołączyć panna.

145 ZARĘCZYNY / ZRĘKOWINY następo- się z rodzicami, symbolicznie pozorowała tak- wały zazwyczaj jeszcze tego samego dnia co że swoją ucieczkę odwlekając rozstanie. Druh- zmówiny. Narzeczony pojawiał się w domu ny odprowadzały młodą aż do granic wsi. przyszłej żony z wódką i dobrze wypieczonym W domu męża witała dziewczynę teściowa chlebem. Swat wiązał nad chlebem dłonie na- z chlebem w dłoni, którym synowa musia- rzeczonych chustą i skrapiał wodą święconą. ła obdzielić przybyłych na uroczystość gości. W ten dzień ustalano także termin ślubu Teściowa przypinała także synowej do paska i dawano na zapowiedzi. klucze do spiżarni i komory upoważniając ją OPATRY były to odwiedziny rodzinny tym samy do pełnienia honorów pani domu. panny młodej w domu kawalera. Odbywały Młodą żonę do domu na rękach lub na skrzy- się one w niedziele po porannej Mszy. ni posagowej wnosił mąż. Na koniec odbywa- ły się ZASIEDLINY, czyli przyjęcie zorganizo- ROZPLECINY polegały na rytualnym wane przez teściów na powitanie nowej córki. rozpleceniu warkocza młodej. Druhny ozda- biały włosy panienki kwiatami, kokardkami Znanym obrzędem weselnym było cho- i zielonymi gałązkami, śpiewając przy tym dzenie po lnowalnym, była to kwesta panny żałobne pieśni. Następnie zakładały na głowę młodej, która zbierała datki na len, czyli na dziewczyny chustkę. Do drzwi izby podchodził potrzeby swojego nowego gospodarstwa. orszak na czele ze starostą weselnym i druż- Do najważniejszych atrybutów weselnych na- bami. Starosta ściągał chustę z głowy młodej leżały: i rozplątywał warkocz. Druhny w tym czasie WIANEK WESELNY – wity w wieczór zbierały datki na grzebień. poprzedzający dzień ślubu w domu panny OCZEPINY. Młoda mężatka przez swoje młodej przez jej druhny. Wianek pleciono druhny prowadzona była do bocznej izby. Sa- z mitru lub ruty, zioła te miały, bowiem moc dzano ją na odwróconej do góry dnem dzie- odpędzania złego i odczarowywania uroków. ży. Następował obrzęd zamienienia weselnego wianka na małżeński czepiec oraz rytualne CZEPIEC – nakrycie głowy młodej mę- ścięcie warkocza. Panna młoda trzykrotnie żatki uszyte z białego płótna, misternie hafto- zrzucała czepiec, pozwalała go sobie włożyć wany, najczęściej był podarunkiem od matki w momencie gdy na głowie poprawiał go sam chrzestnej. pan mody. Śpiewano przy tym pieśń weselną ORSZAK WESELNY – składał się „Oj chmielu, chmielu”. Często panna młoda z dwóch drużyn. Pierwsza z nich była to zbierała datki „na czepek”, czyli na dobry grupa rówieśników państwa młodych. Nieza- start w nowym domu. mężne siostry, kuzynki, przyjaciółki, druhny ODWIEZINY, był to moment ostatecz- z wiankami na głowach oraz kawalero- nego pożegnania panny młodej z rodzinnym wie, bracia, koledzy, drużbowie z kwiatami domem. Pan młody w towarzystwie drużby i wstążeczkami na kapeluszach i z przypię- i muzykantów przychodził po żonę. Druhny tymi do marynarek bukiecikami. Drugą dru- pakowały posag młodej i układały go na wo- żynę stanowili starsi z obu rodzin, przede zie. Na końcu kładziono skrzynie z wyprawką, wszystkim rodzice, kumy, swaty. Do orszaku najczęściej była ona otwarta, żeby każdy mógł należała także orkiestra, kucharki i pozostali zobaczyć jej zawartość. Panna młoda żegnała goście. Najważniejszą godność w orszaku i na

146 całym weselu sprawował MARSZAŁEK we- Było to symboliczne przyjęcie zaproszenia selny. Był niejako przewodniczącym uroczy- do udziału w nocnym czuwaniu i pogrzebie. stości, dyrygował orszakiem, wygłaszał prze- We wsi rozdzwaniały się dzwony, było to tzn. mówienia i zapowiadał kolejne etapy wesela. „podzwonne”, bicie dzwonów opłacone przez Był opiekunem pary młodej i gości. Znakiem rodzinę zmarłego. Słychać też było głośny la- rozpoznawczym sprawowanej funkcji był ha- ment kobiet należących do rodziny zmarłego. ftowany ręcznik przewieszony przez ramię Na podwórzu rozsypywano wióry z trumny marszałka oraz bukiet kwiatów przypięty do i słomę na której nieboszczyk odszedł z tego kapelusza. Marszałek w ręce trzymał laskę świata. Na drzwiach wejściowych wieszano przybraną wstęgami i kwiatami. Uderzał nią czarną zasłonę z przypiętym do niej krzyżem o podłogę, gdy zabierał głos. i świętym obrazkiem. Wóz na którym miała RÓZGA WESELNA – najważniejszy re- być wieziona trumna odwracano do góry. kwizyt orszaku weselnego. Rózga zrobiona była z rozwidlonej gałęzi drzewa iglastego (sosny lub świerku), którą ozdabiały jabłka, orzechy, zioła, kwiaty, wstążki. Jej przygotowaniem zajmowały się druhny w wieczór przedślub- ny, były to rózgowiny. Rózga była przeka- zywana w ręce marszałka weselnego, który w najważniejszych momentach uroczystości podnosił ją do góry. Rózga podczas wesela zajmował honorowe miejsce na stole państwa młodych. Po oczepinach rzucano pod nogi młodej jabłka, dekorujące rózgę, aby miała liczne i zdrowe potomstwo. (na podstawie: Hryń – Kuśmierek Renata, En- cyklopedia tradycji polskich / Ogrodowska Barba- ra, Zwyczaje, obrzędy i tradycje w Polsce / Drożdż Anna, Pieńczak Agnieszka, Komentarze do Pol- skiego Atlasu Etnograficznego, t. VIII, Zwyczaje i obrzędy weselne)

Pogrzeb Wierzono, że odgłos szczekania psa, trzaskanie w kominie i dźwięk spadających pokrywek oznacza, że do domu zbliża się śmierć. Szczególny obrzęd obowiązywał, gdy Specjalny rytuał miało też zawiadomie- zgon nastąpił w nocy. Wszyscy domownicy nie o śmierci. Wiadomość o zgonie miesz- musieli wstać z łóżek i do czasu pogrzebu kańca wsi docierała poprzez przekazywanie nie wolno było spać w domu. Budzono tak- sobie krucyfiksu ze słowami „Weźcie krzyż”. że zwierzęta i przewracano ziarno w stodole.

147 Ciało zmarłego przebywało w izbie, w otwar- zmarłego, żeby nie wrócił się o nie upomnieć. tej trumnie przez okres tzn. „pustych nocy”, Obok trumny ustawiano krzesło, na którym czyli przez 3 noce od chwili zgonu. Był to stawiano miskę z wodą i ręcznik oraz coś do czas wspólnego czuwania i modlitwy najbliż- jedzenia i kieliszek wódki na znak ostatniego szej rodziny i sąsiadów. W tym czasie uchy- pobytu zmarłego w domu. Zasłaniano tak- lano także drzwi i okna, aby dusza zmarłego że lustra i okna, przewracano do góry stołki mogła opuścić domostwo. i sprzęty domowe oraz zatrzymywano zegar. Nikt z bliskich nie mógł przygotować Należało przerwać także wszystkie prace w zmarłego, ponieważ nieboszczyk mógł zabrać polu i domu i nie rozpalać ognia pod kuchnią. ze sobą kogoś z rodziny. Rytuał oporządzania Na ostatnie pożegnanie dzieci całowały zmar- wyglądał następująco. Najpierw zamykano łego w rękę, starsi w czoło i policzek. Trumnę oczy nieboszczykowi, przyciskając powieki zamykali niespokrewnieni mężczyźni zabijając monetami (symboliczne wkupne dla św. Pio- wieko osikowymi kołkami, mającymi stanowić tra). Następnie zamykano zmarłemu usta, aby ochronę przed upiorami. Na progu kładziono dusza nie wyleciała z ciała i zmarły nie stał się ostre przedmioty, aby uniemożliwić zmarłemu upiorem. Później myto zwłoki, wodę po umy- powrót z zaświatów. Nad progiem trzykrotnie ciu ciała nieboszczyka nazywano „martwą opuszczano trumnę i stukano nią o próg, aby wodą”, była ona szkodliwa, dlatego zakopy- „odpukać” zło. Kondukt żałobny odprowadzał wano ją lub wylewano na skrzyżowaniu dróg. zmarłego do symbolicznego końca wsi, czyli Ubierano nieboszczyka początkowo w nową do skrzyżowania dróg. Ostateczne pożegnanie płócienną koszulę z czasem w odświętny, ga- ze zmarłym następowało w momencie uderze- lowy strój. Często zdejmowano z palca zmar- nia grudką ziemi o wierzch trumny. Wierzono łego obrączkę, aby nie zabrał na tamten świat że wtedy dusza łączy się z ziemią. ze sobą współmałżonka. Ręce nieboszczyka Po pogrzebie urządzano stypę, czyli ob- oplatano różańcem i wkładano w nie modli- rzędowy poczęstunek na którym wspominano tewnik i obrazek z wizerunkiem Matki Bo- zmarłego. Na Lubelszczyźnie równorzędnymi skiej. Trumnę (w jasnym kolorze dla młodych, kolorami żałoby były biel i czerń. ciemną dla starszych) wypełniano wiórami. (na podstawie: Ogrodowska Barbara, Zwyczaje, Do trumny wkładano ulubione przedmioty obrzędy i tradycje w Polsce)

148 Bibliografia:

Adamowski Jan, Z polskich obrzędów dorocz- Hryń – Kuśmierek Renata, Polskie tradycje do- nych – Dożynki [w:] Wychowanie muzyczne roczne, Poznań 2005. w szkole nr 4, 2009. Ogrodowska Barbara, Zwyczaje, obrzędy i trady- Adamowski Jan, Tymochowicz Mariola, Ob- cje w Polsce, Warszawa 2000. rzędy i zwyczaje doroczne z obszarów województwa Ogrodowska Barbara, Święta Polskie: Tradycja lubelskiego (próba słownikowa) [w:] Dziedzictwo i Obyczaj, Warszawa 2000. Kulturowe Lubelszczyzny, pod red. A. Gaudy, Lublin 2001, s. 35- 62. Ogrodowska Barbara, Polskie obrzędy i zwyczaje. Doroczne, Warszawa 2009. Bielawski Ludwik, Mioduchowska Aurelia, Ka- szuby, Cz. 1, Pieśni obrzędowe, Warszawa 1997. Stomma Ludwik, Słońce rodzi się 13 grudnia, Warszawa 1981. Drożdż Anna, Pieńczak Agnieszka, Komenta- rze do Polskiego Atlasu Etnograficznego, t. VIII, Stomma Ludwik, Antropologia kultury wsi pol- Zwyczaje i obrzędy weselne, Wrocław – Cieszyn skiej XIX wieku, Warszawa 1986. 2004. Ludowe Przysłowia – „a jak będzie słońce Gierała Zenon, Cztery pory roku w obrzędach i pogoda”, czyli ludowe przysłowia, przepo- i podaniach ludowych, Warszawa 2001. wiednie, przesądy i przypowieści związane z pogodą, oprac. Agata Skrukwa, Poznań Hryń – Kuśmierek Renata, Encyklopedia trady- 2000. cji polskich, Poznań 2000.

149 OCHRONA NATURAL DZIEDZICTWA AND CULTURAL PRZYRODNICZEGO HERITAGE I KULTUROWEGO PROTECTION

Ramy geograficzne Geographical frames powiatu puławskiego of Puławy County Ziemia Puławska to jeden z najciekaw- Puławy land is one of the most beau- szych regionów Polski. Łączy ona w sobie tiful regions in Poland. It brings together niepowtarzalne walory krajoznawczo-przyrod- unrepeatable tourist- natural qualities and nicze oraz bogatą historię z nowoczesnością. rich history with modernity. Puławy County Powiat puławski to nie tylko trójkąt tury- is not only a tourist triangle “Puławy- Kazi- styczny „Puławy-Kazimierz-Nałęczów”, ale mierz – Nałęczów” but also Nitrogen Plants także Zakłady Azotowe „Puławy” S.A. oraz “Puławy” S.A. and 5 scientific institutes. It is 5 instytutów naukowych. To także znaczące also a significant place in the Polish cultural miejsce na kulturalnej mapie Polski. map. Powiat puławski jest jednym z więk- Puławski County is one of the largest szych powiatów województwa lubelskiego. districts of the Lublin province. There are W skład powiatu puławskiego wchodzi 11 11 municipalities including an urban (city of gmin, w tym jedna miejska (miasto Puławy), Puławy), 2 urban – rural ( dwie miejsko-wiejskie (Kazimierz Dolny i Na- and Nałęczów) and 8 rural (Janowiec, Bara- łęczów) oraz 8 wiejskich (Baranów, Janowiec, nów, Końskowola, Kurów, Markuszów, Puławy, Końskowola, Kurów, Markuszów, Puławy, Wą- Wąwolnica, Żyrzyn). wolnica, Żyrzyn). Relief and rich history determines about O wyjątkowych walorach turystycznych exceptional tourist values of Puławy district. powiatu puławskiego decyduje ukształtowanie This region is created by picturesque Nałę- jego powierzchni oraz bogata historia. Ziemię czowski Plateau, Małopolski Vistula turning, Puławską tworzy bowiem malowniczy Płasko- unique in Europe, proglacial Wieprz valley fa- wyż Nałęczowski, unikatowy w skali Europy mous for the richness of plants and animals. Małopolski Przełom Wisły oraz słynący z bo- The most interesting in terms of natural are- gactwa roślin i zwierząt teren Pradoliny Wie- as are included in the Kazimierski National prza. Najciekawsze pod względem przyrodni- Park which covers about 1/3 county area. czym tereny wchodzą w skład Kazimierskiego Within the district there is no shortage Parku Krajobrazowego, który zajmuje blisko of places well worth visiting. Puławy is the 1/3 obszaru powiatu. former seat of the Czartoryski Dukes, who Na terenie powiatu nie brakuje również left palace- park complex including many miejsc wartych odwiedzenia. Puławy to daw- monuments of art (Czartoryski Palace, Sybil- na siedziba książąt Czartoryskich, po których la’s Temple, Gothic House). Kazimierz Dolny pozostał tu zespół pałacowo-parkowy z liczny- is a pearl of Polish Renaissance. The picture-

150 mi zabytkami (Pałac Czartoryskich, Świątynia sque market with beautiful tenement houses, Sybilli, Dom Gotycki). Kazimierz Dolny to monastery and parish church, enchanting perła polskiego renesansu. Malowniczy rynek town’s streets and the most beautiful view z pięknymi kamieniczkami, klasztor i kościół on The Vistula River charmed many tourists, farny, urokliwe uliczki miasteczka oraz prze- who come here annually in the approximate piękny widok na Wisłę urzekły niejednego number of 2 millions. Janowiec situated on turystę, których co roku przybywa tu ponad the other bank of The Vistula River boasts 2 mln. Położony po drugiej stronie Wisły Ja- well-preserved ruins of one of the greatest nowiec może poszczycić się dobrze zachowa- defensive castles in Poland. What’s more he- nymi ruinami jednego z największych zam- althy climate, abundance of healing waters ków obronnych w Polsce. Z kolei do znanego and picturesque hiking routes, visited once by uzdrowiska w Nałęczowie przyciąga zdrowy Bolesław Prus and Stefan Żeromski, attract to mikroklimat, bogactwo wód leczniczych oraz Nałęczów. malownicze szlaki spacerowe, po których nie- Thanks to unspoilt natural environment gdyś wędrowali Bolesław Prus i Stefan Żerom- farming plays important role in the district ski. economy. Dzięki nieskażonemu w dużej mierze środowisku naturalnemu w gospodarce powia- Arable land constitutes 60 % of the tu ważną rolę odgrywa rolnictwo. Użytki rol- district area. The main crops include wheat, ne stanowią ponad 60% powierzchni powiatu. rye, potatoes, sugar beets, vegetables and fru- Do głównych upraw zalicza się pszenicę, żyto, its, hops and tobacco. “Rosefield” is also situ- ziemniaki, buraki cukrowe, warzywa i owoce, ated here - Końskowola commune is famous chmiel, tytoń. Na terenie powiatu położone for rose bushes. It is a rose-nursery centre. jest „zagłębie różane”- z uprawy krzewów ró- Agro-tourist farming is developing in the re- żanych słynie gmina Końskowola. Jest ona gion e.g. near Kazimierz Dolny, Wąwolnica or ośrodkiem produkcji szkółkarskiej. Na terenie Janowiec. powiatu rozwija się także sieć gospodarstw There is also the second, modern side agroturystycznych m.in. w okolicach Kazimie- of Puławy County, presented by industry and rza Dolnego, Wąwolnicy i Janowca. education. Nitrogen Plant “Puławy” S.A. de- Powiat puławski ma też drugie, nowo- cide about the importance of Puławy Region czesne oblicze, na które składają się prze- on the industrial map of Poland. The firm is mysł i nauka. O znaczeniu Ziemi Puław- the biggest producer of chemical fertilizer’s skiej na gospodarczej mapie Polski decydują branch in Poland and important supplier to przede wszystkim Zakłady Azotowe „Puławy” world markets. It is also the largest employer S.A. Firma jest największym przedsiębior- in Lubelszczyzna province. The firm constan- stwem branży nawozowo-chemicznej w Pol- tly modernizes its offer, and through the gre- sce i liczącym się dostawcą na rynkach świa- en investment actions, they ensure that the towych. Jest także największym pracodawcą natural surroundings of puławy was able to Lubelszczyzny. Zakłady stale unowocześniają return to its original state. Other firms of gre- swoją ofertę, a poprzez proekologiczne inwe- ater importance are: Mostostal Puławy S.A., stycje dbają o to, aby przyroda okolic Puław Prefabet Puławy sp. Z o.o. and Biowet Puławy mogła powrócić do swego pierwotnego stanu. sp.z o.o. For a company wishing to invest in Firmami o znaczeniu ponadlokalnym są rów- Puławy ready investing areas are waiting in

151 nież: Mostostal Puławy S.A., Prefabet Puławy Puławski Industrial Park, or sub-zone of Spe- sp. z o.o. oraz Biowet Puławy sp. z o.o. Na cial Economic Zone Starachowice. firmy, chcące zainwestować w Puławach, cze- Puławy is also the seat of 5 scientific kają gotowe tereny inwestycyjne w ramach institutes, working mainly for farming purpo- Puławskiego Parku Przemysłowego, oraz pod- ses. Among them is the National Veterinary strefy Specjalnej Strefy Ekonomicznej Stara- Institute, which laboratory upgraded with chowice. EU funds is now one of the most modern Puławy są także siedzibą 5 instytutów in Europe. There are also Institute of Crops, naukowych, pracujących przede wszystkim Fertilizing and Soil. On the terrain there are dla potrzeb rolnictwa. Wśród nich jest Pań- some academies: Puławska Szkoła Wyższa stwowy Instytut Weterynaryjny, którego la- (Puławy Academy), Nauczycielskie Kolegium boratorium, zmodernizowane z funduszy Języków Obcych w Puławach (Foreign Lan- unijnych, należy do najnowocześniejszych guages Teacher’s Training College), Kolegium w Europie oraz Instytut Uprawy, Nawożenia Sztuk Pięknych w Kazimierzu Dolnym (Col- i Gleboznawstwa. Na terenie powiatu znajdu- lege of Arts). ją się wyższe uczelnie: Puławska Szkoła Wyż- Puławy is also an important communica- sza, Nauczycielskie Kolegium Języków Ob- tion junction. Domestic roads nr 12 (- cych w Puławach, Kolegium Sztuk Pięknych Lublin) and 17 (Warszawa - Hrebenne) and UMCS w Kazimierzu Dolnym. province roads 801 (Puławy – Warszawa) and Puławy stanowią też ważny węzeł ko- 824 (Puławy - Annopol) are here. In 2008 munikacyjny. Przez teren powiatu przebiega- the new bridge over The Vistula river was ją drogi krajowe nr 12 (Radom-Lublin) i 17 completed, which is a part of the first stage (Warszawa-Hrebenne) oraz drogi wojewódzkie of Puławy ringroad. A railroad operates here

152 801 (Puławy-Warszawa) i 824 (Puławy-Anno- linking Lublin with Warsaw and Radom. pol). W 2008 r. została oddana do użytku Puławy Region has a lot to offer in nowa przeprawa mostowa przez Wisłę, stano- terms of culture. Kazimierz Dolny it is a town wiąca fragment pierwszego etapu obwodnicy full of galleries and painters’ artistic bohemian Puław. Przez powiat prowadzi również linia headquarters. Annually Ogólnopolski Festiwal kolejowa łącząca Lublin z Warszawą i Rado- Kapel I Śpiewaków Ludowych (National Fe- miem. stival of Folk Singers and Bands), Film Festi- Powiat puławski ma także wiele do za- val Two Banks, and in Puławy International oferowania pod względem kulturalnym. Kazi- Jazz Meetings and Polish Puppet-Show Ope- mierz Dolny to obfitujące w galerie miastecz- rators Meetings take place. In capital of the ko malarzy oraz siedziba artystycznej bohemy. district, thanks to Puławy Cultural Centre- Co roku odbywa się tu również Ogólnopolski ”Dom Chemika” amateur’s artistic movement Festiwal Kapel i Śpiewaków Ludowych, Festi- is developing, and there are many folk artists wal Filmowy „Dwa Brzegi”, zaś w Puławach in the region. mają miejsce Międzynarodowe Warsztaty Jaz- Poviat is also recognizable on a sport’s zowe oraz Ogólnopolskie Spotkania Lalkarzy. map of Poland, primarily because of inhe- W stolicy powiatu, za sprawą Puławskiego rent in the Handball Extra League players of Ośrodka Kultury „Dom Chemika”, kwitnie “Azoty Puławy”. Youth sport movement also amatorski ruch artystyczny, a na terenie po- develops enterprisingly. In a sports events ca- wiatu nie brakuje twórców ludowych. lendar there are races held in Puławy “Polish Powiat jest również widoczny na sporto- Blue Vistula’s Ribbon Race“, “Indepedence wej mapie Polski, przede wszystkim za sprawą Race” and New Year’s Eve Race “Nałęczów - występującego w ekstraklasie piłkarzy ręcz- Sao Paulo”. nych klubu „Azoty Puławy”. Prężnie rozwija Welcome to the hospitable się również sport młodzieżowy. W kalendarzu Puławy Region. imprez sportowych ważne miejsce zajmują rozgrywane w Puławach: „Ogólnopolskie Biegi o Błękitną Wstęgę Wisły” i „Biegi Niepodle- głości” oraz Bieg Sylwestrowy „Nałęczów- Sao Paulo”. Zapraszamy na gościnną Ziemię Puławską.

153 Walory krajoznawcze Geographical frames i turystyczne of Puławy County Puławy Puławy

Miejscowość po raz pierwszy wystę- The town was first mentioned in old puje w księgach ziemskich z roku 1489 jako archives of 1849 as a village called Pollawy. wieś Pollawy. Położenie i sama nazwa wiążą je Location and the name are strictly associated z rzeką. Sugerowała ona, że miejscowość leży with the river. It was suggested that the city „po”, czyli przy „ławie”, a tak określano kie- is „on” or the „bench” and once described dyś bród, czyli przejście przez rzekę. Począt- as dirt, that is, the river passage. Initially it kowo była to mała osada handlowo-rybacka. was a small trading and fishing settlement. Puławy przeżywały swój rozkwit w pierwszej The time of Puławy prosperity was in XVII połowie XVII w. Posiadały wtedy prom, maga- c. Ferry, salt warehouse, river port were there zyn solny, port rzeczny oraz filię toruńskiego as well as Samuel Edwards’, merchant of the przedsiębiorstwa kupca Samuela Edwardsa, Scottish origin, Toruń branch of the firm. The z pochodzenia Szkota. Potop szwedzki zaha- Swedish Deluge stopped industrial develop- mował rozwój gospodarczy ówczesnych Puław. ment of Puławy. In the 70s of XVII c. Crown W latach 70. XVII w. marszałek wielki koron- Marshal Stanisław Herakliusz Lubomirski

ny Stanisław Herakliusz Lubomirski wzniósł erected a palace that was burnt down in pałac, który został spalony w 1706 r. podczas 1706 during the Northern War. New owners wojny północnej. Jego odbudową zajęli się Sieniawscy, and then Czartoryscy focused on kolejni właściciele - Sieniawscy, a następnie reconstruction of the palace. Thanks to latter Czartoryscy. Dzięki temu ostatniemu rodowi, family, especially with Izabela from Flemings a zwłaszcza Izabeli z Flemingów Czartoryskiej Czartoryska and Adam Kazimierz Czartory- i Adamowi Kazimierzowi Czartoryskiemu po- ski- important cultural, artistic and scientific

154 wstał tutaj ośrodek kulturalno - artystyczny centre competing with the capital arose. i naukowy, konkurujący ze stolicą. Na puławskim dworze hojny mecenat In Puławy Palace outstanding painters, writers znaleźli wybitni malarze, pisarze i uczeni and scientist of the Age of Enlightenment: epoki oświecenia: Julian Ursyn Niemcewicz, Julian Ursyn Niemcewicz, Grzegorz Piramo- Grzegorz Piramowicz, Franciszek Dionizy wicz, Franciszek Dionizy Kniaźnin, Jan Paweł Kniaźnin, Jan Paweł Woronicz, Franciszek Woronicz, Franciszek Zabłocki, Piotr Norblin, Zabłocki, Piotr Norblin, Aleksander Orłowski, Aleksander Orłowski and the composer Fran- oraz kompozytor Franciszek Lessel. ciszek Lessel found the generous patronage. Pamiątką po „złotym wieku” Puław The memento after the “Golden Age” jest zespół pałacowo-parkowy, a w nim: Pałac of Puławy is palace-park complex consisting Czartoryskich, Pałac Marynki, Domek Grec- of: Czartoryski Palace, Marynka Palace, Gre- ki, Altana Chińska, Świątynia Sybilli i Domek ek House, Chinese Summer-house, Sybilla’s Gotycki, w którym mieściło się pierwsze pol- Temple and Gothic House, in which there was skie muzeum, Brama Rzymska, Domek Żółty the first Polish museum, Rome Gate, Yellow (Aleksandryjski) i kaplica zbudowana na wzór House (Aleksandryjski) and a Chapel built on rzymskiego Panteonu (obecnie kościół „na the model of Roman Pantheon (now church górce”). Wiele spośród nich powstało wg pro- ”on a hill”). Many of the projects were desi- jektów Chrystiana Piotra Aignera. gned by Chrystian Piotr Aigner.

Poza zespołem pałacowo – parkowym Apart from palace- park complex in Pu- w Puławach, na Włostowicach obejrzeć moż- ławy, in Włostowice you may visit a baroque na barokowy kościół z lat 1725-28 pod we- St. Joseph church of 1725 – 28. It was built zwaniem św. Józefa. Został wzniesiony według to the design by Franciszek Magier. Interior projektu Franciszka Magiera. Wyposażenie fittings of the church originate from the end świątyni pochodzi z końca XVIII w. W ołta- of XVIII c. Paintings by K. Wojniakowski, rzach znajdują się obrazy K. Wojniakowskie- M.Bacciarelli’s pupil are still on the altars. 155 go, ucznia M. Bacciarellego. Na włostowickim At Włostowice cemetery, one of the oldest in cmentarzu, jednym z najstarszych w Polsce, Poland, there are many tombstones of historic znajduje się wiele nagrobków o historycznej and artistic value. i artystycznej wartości. After the fall of the November Uprising Po upadku powstania listopadowego do- all the Puławy lands were confiscated, and in bra puławskie uległy konfiskacie, a w przebu- a rebuilt palace the Russians located Aleksan- dowanym pałacu w 1843 r. Rosjanie ulokowali drian Institute Of Maidens Education., also Aleksandryjski Instytut Wychowania Panien, known as Maria’s Institute. From 1846 tzar zwany też Instytutem Maryjskim. Od 1846 r. ordered the change of town’s name to New nakazem cara nazwa miasta została zmieniona Alexandria. In 1886 Puławy became the seat na Nową Aleksandrię. W roku 1866 Puławy of province, and on 7th September 1906 tzar stały się siedzibą powiatu, a 7 września 1906 r. Nikolai II gave Puławy civic rights. car Mikołaj II nadał im prawa miejskie. In the period between two World Wars, W okresie międzywojennym Puławy, Puławy ,on the base of established by tzarist stały się rolniczym ośrodkiem naukowym, authorities Politechnic Institute and Agro na bazie utworzonego jeszcze przez władze – Forestry Institute ,became farming scienti- carskie w 1869 r. Instytutu Politechnicznego fic centre, These traditions are continued by i Rolniczo-Leśnego. Tradycje te są kontynu- working nowadays Institute of Cultivation, owane przez działające obecnie w Puławach: Fertilizing and Soil (IUNG), Institute of Che- Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznaw- mical Fertilizers (INS), Beekeeping Depart- stwa, Państwowy Instytut Weterynaryjny, In- ment of Pomology and Floriculture Institute, stytut Nawozów Sztucznych, Oddział Pszczel- Military Veterinary Research Institute of Hy- nictwa Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa, giene and Epidemiology and Bioveterinary Ośrodek Badań Weterynaryjnych Wojskowego Plant “Biowet”. Instytutu Higieny i Epidemiologii oraz Zakład In increasing the scientific potential of Produkcji Bioweterynaryjnej “Biowet”. the town Puławy Academy and Foreign Lan- Do podniesienia potencjału naukowe- guages Teachers Training College play signifi- go miasta przyczyniają się również: Puławska cant role. Szkoła Wyższa i Nauczycielskie Kolegium Ję- The main organizer of Puławy cultural zyków Obcych. life is POK “Dom Chemika”, where annual Głównym organizatorem życia kultu- Polish Puppet-Show operators, International ralnego miasta jest POK „Dom Chemika”, Jazz Meetings, and not long ago Blues Me- w którym m.in. odbywają się corocznie Ogól- etings take place. Dom Chemika is a place of nopolskie Spotkania Lalkarzy, Międzynarodo- many exhibitions and active centre of ama- we Warsztaty Jazzowe, a od niedawna również teur artistic movement. warsztaty bluesowe. Dom Chemika jest również Many contemporary writers and people miejscem licznych wystaw i prężnie działającym of culture are related with Puławy, the best ośrodkiem amatorskiego ruchu artystycznego. Known of whom is an outstanding poet Boh- Z Puławami związanych jest wielu dan Zadura. Singer Danuta Błażejczyk and współczesnych pisarzy i ludzi kultury, spośród actor Marian Opania come from Puławy too.

156 nich najbardziej znany jest wybitny poeta Contemporary Puławy is a synthesis of Bohdan Zadura. Swoje korzenie z Puław wy- three traditions: big political and cultural cen- wodzą m.in. piosenkarka Danuta Błażejczyk tre through the XVIII and XIX c. turning, oraz aktor Marian Opania. scientific centre, mainly agricultural and the Dzisiejsze Puławy to synteza trzech tra- youngest- the habitats of modern industry. In dycji: wielkiego ośrodka politycznego i kul- the 60s XX c. Nitrogen Plants “Puławy”S.A. turalnego przełomu XVIII i XIX w., ośrodka arose, and their presence changed the face of nauk, głównie rolniczych oraz najmłodszej the town and still has an impact on it. - nowoczesnego przemysłu. W latach 60. Being a modern town centre, Puławy XX w. powstały Zakłady Azotowe „Puławy”S. preserved its marvelous tradition of “North A., których obecność zmieniła oblicze miasta. Athens” and unique landscape values. Puławy, będąc nowoczesnym ośrodkiem Due to the infrastructure and numerous miejskim, zachowały swą wspaniałą tradycję hiking routes Puławy is a good starting point „Aten Północy” i unikatowe walory krajobra- for exploring the surrounding towns. zowe. Ze względu na infrastrukturę i liczne szlaki turystyczne Puławy są dobrym punk- tem wypadowym do zwiedzania okolicznych miejscowości.

Baranów Baranów

W roku 1544 na polach wsi Laskowice In the year of 1544 in the areas of rural za zgodą Zygmunta I Starego, Piotr - Laskowice, with Zygmunt I Stary agreement, wojewoda ruski, starosta kazimierski i radom- Piotr Firlej Russian Voivode, Kazimierz and ski, lokuje prywatne miasto Baranów. Okres Radom Starost, located a private town Ba- swojej świetności miasto miało w czasach, gdy ranów. The period of prosperity of the town przebiegały tędy główne szlaki komunikacyjne was in the times when the main trading and i handlowe. W 1870 r. Baranów utracił status communication routes were there. In 1870 miejski na skutek restrykcji nałożonych przez Baranów lost its urban status as a result of władze zaborcze po powstaniu styczniowym, restrictions imposed by the foreign ruler’s a także w związku z budową nowych szlaków authorities after the January Uprising as well komunikacyjnych i handlowych. as building new trade and communication ro- Do naszych czasów zachowała się daw- utes. na zabudowa miejska z prostokątnym ryn- The old town buildings with the square kiem. Istniejący do dziś kościół pw. św. Jana market are preserved till today. Still existing Chrzciciela, mimo licznych remontów, za- St John Baptist church, apart from numerous chował cechy charakterystyczne dla późnego repairs, retains the characteristic features typi- baroku. Przed świątynią znajduje się pomnik cal to the late baroque. In front of the temple upamiętniający pobyt w Baranowie Marszałka there is a monument commemorating Marshal

157 Józefa Piłsudskiego podczas wojny w 1920 r. Józef Piłsudski visit in Baranów during the Na miejscowym cmentarzu znajduje się mogi- War in 1920. On the local cemetery there is ła uczestników powstania styczniowego. Pole- a grave of January Uprising participants. gli i ranni powstańcy oraz rosyjscy żołnierze Dead and wounded insurgents and Russian

zostali przywiezieni do Baranowa po bitwie troops were brought to Baranów after Żyrzyń- żyrzyńskiej 8 sierpnia 1863 r. Wielu z nich ska Battle 8 August 1863. Many of them died zmarło w tutejszym lazarecie. in a local field hospital. Okolice Baranowa położone są w obsza- Baranów countryside is situated in the rze krajobrazu chronionego „Pradolina Wie- protected area of landscape park “Proglacial prza”. Tworzą go wzniesienia morenowe po- Wieprz valley”. It consists of morainic hills kryte lasem oraz malownicze meandry, staro- covered with woods and picturesque win- rzecze, rozlewiska i mokradła jednej z nielicz- dings, old river-bed and swamps of one of a nych w Europie, mało przekształconej działal- few “wild” rivers in Europe unchanged by hu- nością człowieka, „dzikiej” rzeki - Wieprz. man’s activity. Bogata roślinność nadrzeczna jest sie- Rich riverside flora is habitat for rare dliskiem rzadkich gatunków zwierząt, takich animal species, as; swamp turtles, grebes, jak: żółwie błotne, perkozy, derkacze, remizy, corncrakes, singing tits, silent swans, harriers, łabędzie nieme, błotniaki, pustułki, wydry kestrels, otters and beavers. i bobry. Nature and fishing lovers may find Miłośnikom natury oraz wędkarstwa unforgettable impressions in this area. tereny te mogą dostarczyć niezapomnianych wrażeń.

158 Janowiec Janowiec

Historia Janowca sięga XIV w. Wieś po Janowiec history reaches XIV c. The vil- raz pierwszy została wymieniona w dokumen- lage was mentioned in documents for the first tach z 1325 r. jako siedziba parafii pod nazwą time in 1325 as a headquarter of the parish Serokomla. Około 1350 r. wybudowano tu called Serokomla. About 1350 the first brick pierwszy murowany kościół w stylu gotyckim. church in gothic style was built here. In 1537 W 1537 r. ówczesny właściciel Serokomli, the then owner of Serokomla, Wiślica Castel- kasztelan wiślicki, a później wojewoda ruski - lan, and then Russian Voivode – Piotr Firlej, Piotr Firlej, uzyskał od Zygmunta I zgodę na achieved agreement from king Zygmunt I to lokowanie na jej gruntach miasta Janowiec. locate on this area the town Janowiec. Z dawnej zabudowy zachował się czworo- Square market, renaissance St Stani- boczny rynek, renesansowy kościół pw. św. Sta- sław church and ruins of the built in XVI c. nisława oraz górujące nad miasteczkiem ruiny by Piotr Firlej castle dominating the town are zamku, który wybudował tu w XVI w. Piotr Fir- the preserved remains of the old buildings. lej. Później zamek był rozbudowywany i przebu- Then the castle was extended and rebuilt and dowywany, a ostatecznie przyjął kształt okazałej eventually became a splendid magnate man- rezydencji magnackiej Tarłów, a następnie Lu- sion Of Tarło family, and of Lubomirski next. bomirskich. Kolejni właściciele Janowca, przed- Following Janowiec owners, representatives stawiciele wielkich polskich rodów, zatrudniali of great Polish houses, employed outstanding wybitnych artystów. Znalazł się wśród nich Santi artists. Among the others was Santi Gucci- Gucci - rzeźbiarz i architekt Zygmunta I Stare- sculptor and architect of Zygmunt I Stary go i Stefana Batorego, twórca nagrobków tych and Stefan Batory, creator of the monarch’s monarchów w katedrze na Wawelu. We wnętrzu tomb-stones in a Wawel Cathedral. Inside ja- janowieckiego kościoła znajduje się renesansowy nowiecki Church there is a renaissance tomb- nagrobek Andrzeja i Barbary Firlejów przypisy- -stone of Andrzej and Barbara Firlej thought wany temu artyście. Z Janowcem związany był to be made by this artist. Also Tylman van też Tylman van Gameren uważany za najwybit- Gameren who was said to be one of the most niejszego architekta polskiego baroku. outstanding architects of Polish baroque is Z upadkiem Rzeczypospolitej związa- connected with Janowiec. ny był proces degradacji miasteczka i zamku. With the fall of Polish country was re- Utraciło ono, jak wiele innych, prawa miejskie lated the process of degradation both of the po powstaniu styczniowym. town and the castle. As many others it lost Ciekawostką może być, iż po II wojnie civic rights after the January Uprise. światowej zamek w Janowcu był jedynym Interesting is the fact, that after II w Polsce obiektem tego typu znajdującym World War Janowiecki castle was the one of się w prywatnych rękach. Właściciel Leon such buildings that was still the private pro- Kozłowski odsprzedał go państwu dopiero perty. The owner Leon Kozłowski sold it to w 1975 r. the authorities in 1975. Obecnie w odbudowanej części zam- Now in the renovated part of the ca- ku prezentowane są ekspozycje muzealne. stle museum exhibitions are presented. Many

159 Na zamku mają miejsce przyciągające wielu performances attracting people are held in widzów imprezy, m.in. widowiskowy turniej a castle e.g. spectacular knight’s tournament, rycerski, odbywający się w okresie wakacji. which is held during summer holidays. In the W parku w pobliżu zamku znajduje się ze- park near the castle there is a manor com- spół dworski, zabytkowy dwór szlachecki plex, monumental manor-house from XVIII c. z XVIII w., przeniesiony tu z Moniaków oraz moved from moniaki and some outbuildings. kilka budynków gospodarczych. Można tu You may see interiors decorated typically to obejrzeć wnętrza z wystrojem typowym dla manor- houses, and in the granary – ethno- dworu szlacheckiego, a w spichlerzu - wystawę graphic exhibition. The protector of the who- etnograficzną. Opiekunem wszystkich obiek- le complex iis Nadwiślańskie Museum in Ka- tów jest Muzeum Nadwiślańskie w Kazimie- zimierz Dolny. rzu Dolnym. The communication improvement as Usprawnieniem komunikacyjnym i atra- well as a big attraction for the visitors are fer- -kcją dla odwiedzających są uruchamiane la- ries Janowiec- Kazimierz and - Na- tem przeprawy promowe Janowiec- Kazimierz siłów available in summer. oraz Bochotnica - Nasiłów. Nearby Janowice offer a possibility of Pobliskie Janowice oferują możliwość relax by the bay, and numerous tourist routes

wypoczynku nad zalewem, a liczne szlaki tu- allow to know and appreciate landscape valu- rystyczne pozwalają poznać i docenić walory es of the countryside. Especially picturesque krajobrazowe okolic. Szczególnie malowniczy is a view from a high Vistula bank on the ri- jest widok z wysokiej skarpy nadwiślańskiej ver’s ravine. na przełom rzeki.

160 Kazimierz Dolny Kazimierz Dolny

Początki Kazimierza Dolnego sięgają Beginnings of Kazimierz Dolny reach wczesnego średniowiecza. Jego powstanie łą- early Middle Ages and are related with Prince czy się z osobą księcia Kazimierza Sprawie- Kazimierz Sprawiedliwy and sisters Norber- dliwego i klasztorem sióstr Norbertanek ze tanki from Zwierzyniec near Kraków nunnery. Zwierzyńca pod Krakowem. Od tegoż księcia The name of the town comes from the name pochodzić ma nazwa miejscowości. of this prince and was firstly noticed in writ- Odnotowano ją po raz pierwszy w źró- ten sources in 1249. We do not know the dłach pisanych w roku 1249. Nie znamy daty accurate date of granting the town with the nadania praw miejskich, bo dokumenty z cza- civic rights, because documents from Jagiello sów Jagiełły mówią jedynie o ich potwierdze- times confirm the fact only. The time of tow- niu. Największy rozkwit miasta przypadł na n’s prosperity was in XVI and the first half of wiek XVI i pierwszą połowę XVII, kiedy to XVII c., when Kazimierz was a big centre of Kazimierz był wielkim centrum handlu zbo- wheat trade and beer production. Economic żem i produkcji piwa. Pomyślna koniunktura boom and increase in Kazimierz merchants’ gospodarcza i wzrost zamożności mieszczan wealth influenced architectonic shape of kazimierskich wpłynęły na kształt architekto- town. Thanks to buildings made in prosperi- niczny miasta. Dzięki budowlom powstałym ty time Kazimierz is thought by many people w czasach świetności Kazimierz uznawany to be the most beautiful renaissance town jest dziś przez wielu za najpiękniejsze mia- in Poland. Whole town’s urban complex has steczko renesansowe w Polsce. Cały miejski monumental character. Today about the “Gol- zespół urbanistyczny posiada zabytkowy cha- den Age” of Kazimierz resemble: ruins of the rakter. O „złotym wieku” Kazimierza przypo- castle built by Kazimierz the Great, stone to- minają dziś: ruiny zamku wzniesionego przez wer from XIV c., firstly gothic, then rebuilt

161 Kazimierza Wielkiego z kamienną basztą in XVI c. to renaissance Parish Church, St. z XIV w. (pierwotnie gotycki, przebudowa- Ann’s Church, Reformation Church and Mo- ny w XVI w. na renesansowy), kościół farny, nastery from 1680-1690, granaries situated kościół św. Anny, kościół i klasztor Reforma- along the Vistula banks from the first half of tów z lat 1680-1690, usytuowane wzdłuż XVII c. and renaissance merchant’s houses. Wisły spichlerze z pierwszej połowy XVII w. The most knownare arcades houses of bro- oraz renesansowe kamienice mieszczańskie. thers Przybyła, St. Christopher and St. Ni- Najbardziej znane to kamienice podcieniowe cholas from 1615, Gdańsk House from the braci Przybyłów, św. Krzysztofa i św. Mikołaja turning of XVII and XVIIIc., Górskich House z 1615 r., kamienica Gdańska z przełomu from about 1607, White House from the first XVII i XVIII w., Górskich z około 1607 r., half of XVII c. and Celejowska from about Biała z pierwszej połowy XVII w. i Celejow- 1635. ska z około 1635 r. Even in the times of Kazimierz the Gre- at there was a Jewish Borough in the town, Już za czasów Kazimierza Wielkie- and in the period between World Wars Ka- go w miasteczku istniała gmina żydowska, zimierz Dolny became one of the greatest Je- a w okresie międzywojennym Kazimierz Dol- wish centres .Jews had also a great influence ny stał się jednym z większych ośrodków ży- on the architectonic shape of the town. In dowskich. Żydzi mieli również duży wpływ Kazimierz Jewish synagogue built in 1677 still na architektoniczne oblicze miasta. Do dziś exists as well as the bilding of the old but- istnieje w Kazimierzu synagoga zbudowana chers’ from the first half of XIX c. In Czernia- w 1677 r. oraz budynek dawnych jatek wy Street Jewish Cemetery founded by Jewish z pierwszej połowy XIX w. Przy ul. Czerniawy borough in half of the XIX c. is located. zlokalizowany jest kirkut żydowski założony Town lost its position not until the ti- przez gminę żydowską w połowie XIX w. mes of The Grand Duchy of Warsaw. The Swoją pozycję miasto straciło dopiero symbol of Kazimierz fall was taking away the w czasach Księstwa Warszawskiego. Symbo- civic rights after January Uprising in 1869. lem upadku Kazimierza było odebranie mu History interest and beauty of the town praw miejskich po powstaniu styczniowym, and its countryside have attracted people of w roku 1869. culture, painters, writers, and many tourists Zainteresowanie przeszłością oraz ma- for a long time, From the second half of the lowniczość miasteczka i jego okolic od dawna XIX c. Kazimierz became a summer resort. przyciągały ludzi kultury, malarzy, literatów Large group of artists has constantly lived i wielu turystów. Już od drugiej połowy here. These traditions are continued until XIX w. Kazimierz nabierał charakteru miej- today. There are plenty of art galleries in the scowości letniskowo-wypoczynkowej. Za- town, plein - air painting schools, and artistic mieszkiwała tu na stałe duża grupa artystów. College has its headquarters here. Tradycje te kontynuowane są do dziś. W mia- Local Nadwiślańskie Museum presents steczku mieści się wiele galerii, odbywają się the rich collections in an old granary, where plenery malarskie, swoją siedzibę ma uczelnia there is its department - Museum of Natural artystyczna. Science, and in Celejowska building, where

162 Miejscowe Muzeum Nadwiślańskie archeological collections of craft and art galle- swe liczne zbiory prezentuje w zabytkowym ry can be seen.In the bell tower at the mar- spichlerzu, gdzie mieści się jego oddział - ket there is - the Museum of Contemporary Muzeum Przyrodnicze oraz w Kamienicy Art and goldsmiths, and in the villa „Under Celejowskiej, gdzie można zobaczyć zbiory squirrel” - museum of Mary and George Kun- archeologiczne, rzemiosła i galerię malarstwa. cewiczów. W dzwonnicy przy Rynku mieści się Mu- The city is located in the Park Landsca- zeum Sztuki Złotniczej, a w willi „Pod wie- pe, full of picturesque loess ravines and fore- wiórką”- muzeum Marii i Jerzego Kuncewi- sts. Vistula and ornithological reserve „Cow’s czów. Island” located on the river sandbanks create Miasto znajduje się na terenie Kazimier- a unique character of the surrounding area of skiego Parku Krajobrazowego, pełnego malow- Kazimierz. Panorama of Kazimierz may be niczych, lessowych wąwozów i lasów. Wisła admired from numerous hills and mountains, oraz rezerwat ornitologiczny „Krowia Wyspa”, among which the best known is the Mounta- położony na rzecznych łachach, tworzą niepo- in of Three Crosses. wtarzalny charakter okolic Kazimierza. Pano- In its direct proximity there are: Mięć- ramę Kazimierza można podziwiać z licznych mierz - the former fishing village with old gór i wzniesień, wśród których najbardziej huts transferred from the nearby area and ar- znana jest Góra Trzech Krzyży. ranged to summer cottages, Bochotnica with W bezpośredniej jego bliskości znajduje the ruins of the castle from the times of Casi- się: Mięćmierz - dawna wieś rybacka ze sta- mir the Great, was to be according to legend rymi chatami przeniesionymi z okolic i - a place of residence of the beautiful Esther ptowanymi na domy letniskowe, Bochotnica and the Cologne Zbędowice commemorative z ruinami zamku z czasów Kazimierza Wiel- monument from the slaughter population by kiego, miał on być według legendy miejscem the Germans during the war. zamieszkania pięknej Estery oraz Kolonia Architecture and natural beauty of Kazi- Zbędowice z pomnikiem upamiętniającym mierz and the surrounding area make it worth wymordowanie jej mieszkańców przez Niem- visiting and make it a unique place not only ców w czasie ostatniej wojny. across the country. Architektura oraz walory przyrodnicze Kazimierza i okolic czynią je wartymi odwie- An additional advantage of the village dzenia i sprawiają, że są to miejsca niezwykłe are festivals and concerts organized in the lo- nie tylko w skali kraju. Wyjątkowość nad- cal scenery, among them: The band and the wiślańskiego miasteczka podkreśla nadany Festival of Folk singers, film festival “Two w 1994 r. tytuł „Pomnika Historii”. Banks, and many other cultural events. Dodatkowym atutem miejscowości są The popularity of the town of Kazi- organizowane w tutejszej scenerii festiwale mierz Dolny as tourism weekend makes it i koncerty, wśród nich: Festiwal Kapel i Śpie- gained the name of the „furthest suburbs of waków Ludowych, festiwal filmowy „Dwa Warsaw.” Brzegi” oraz wiele innych imprez kultural- Kazimierz Dolny is unquestionable to- nych. urist attraction on Polish map, a place whe-

163 Popularność Kazimierza Dolnego jako re masterpieces of nature and human created miejscowości turystyki weekendowej sprawia, harmonious entirety. że zyskał on miano „najdalszego przedmieścia Warszawy”. Kazimierz Dolny to bezsporna atrakcja turystyczna na mapie Polski, miejsce gdzie dzieła przyrody i człowieka stworzyły harmonijną całość.

Końskowola Końskowola

Powstanie osady związane było bez- Formation sediments were directly re- pośrednio z rozwojem osadnictwa na tere- lated to the development of settlements on nach nadwiślańskich w XV w. Miejscowość land near to the Vistula in the fifteenth cen- po raz pierwszy odnotowano w dokumencie tury. The place was first reported in a docu- z 1409 r. pod nazwą Wytowa Wola (Witow- ment from 1409 under the name Wytowa ska Wola). Od roku 1442 występuje jako Wola (Witowska Wola). Since 1442 there is Konińska Wola. Nazwa pochodziła od ówcze- a Konińska Wola. The name came from the snych właścicieli – Konińskich, którzy wybu- then owner - Koniński, who built a castle dowali tu zamek. Następnie, w wyniku związ- here. Then the family relationship as a result ków rodzinnych, majątek przeszedł w posia- of the property passed into possession of the danie rodziny Tęczyńskich. Prawa miejskie Tęczyński family. The village has received miejscowość otrzymała na prośbę Andrzeja civic rights as result of a request of Andrew Tęczyńskiego, przywilejem wydanym przez Tęczyńskiego, with a privilege issued by King króla Zygmunta I Starego w 1532 r. Zapew- Sigismund I the Old in 1532. It provided niło to miejscowości pomyślny rozwój aż do a successful development of the village until

164 połowy XVII w. W roku 1712 otrzymała od the mid-seventeenth century The year 1712 Elżbiety Lubomirskiej przywileje pozwalające Końskowola has received from Elizabeth Lu- na pędzenie gorzałki, warzenie piwa i przerób bomirski privileges to produce vodka, brew miodów oraz na osiedlanie się w Końskowoli beer and the honey processing and settlement Żydów i nabywanie przez nich nieruchomo- of Jews in Końskowola and the acquisition ści. W czasach wojen drugiej połowy XVII property by them. In times of wars the other i początku wieku XVIII położenie osady na half of the XVII and the beginning of the szlaku komunikacyjnym łączącym dzielnice eighteenth century the position of settlements lubelskie z Mazowszem i Polską środkową on the route connecting districts Lublin com- przyczyniło się do wielu zniszczeń, a w rezul- munication with central Poland has contribu- tacie do utraty wcześniejszego znaczenia Koń- ted to many disasters, and consequently to skowoli. Dopiero książę Adam Jerzy Czartory- a loss of previous significance. It was not ski, właściciel miasteczka od 1734 r. podniósł until Prince Adam Jerzy Czartoryski - owner je z upadku. Końskowola stała się wówczas of the town from 1734 raised it from destruc- centrum administracyjnym nadwiślańskich tion. Końskowola then became the admini- dóbr Czartoryskich, ośrodkiem rzemiosła strative center of nadwiślańskich properties of i rolnictwa. Książę chciał ulokować tu zakłady Czartoryski, a center of crafts and agriculture. przemysłu włókienniczego. Sprowadził z Nie- Duke tried to locate the plants in the textile miec, głównie z Saksonii, fachowców. Miała industry. Brought professionals from Germa- tu powstać Mała Łódź – Klein Lodz. Klęska ny, mainly from Saxony. It had to be bu- powstania listopadowego przekreśliła te plany, ilt a small Lodz - Lodz Klein. Defeat of the ale pozostały niemieckie rodziny asymilują- November Uprising rejected these plans, but ce się z lokalną społecznością. Końskowola remained assimilating German family with utraciła prawa miejskie, podobnie jak wiele the local community. Końskowola lost civic ri- innych miejscowości, po powstaniu stycznio- ghts, like many other places, after the January wym, w 1869 r. Uprising in 1869 Będąc w Końskowoli warto obejrzeć While in Końskowoli worth watching rynek z ratuszem z 1775 r., renesansowy ko- are: market with the town hall from 1775, ściół szpitalny pw. św. Anny z obrazem Świę- a Renaissance Hospital St. Anna Church, tej Anny z Najświętszą Panną i Dzieciątkiem with a painting of St. Anne with the Bles- Jezus autorstwa Stanisława Szczerbica dato- sed Virgin and the Baby Jesus by Stanislaw wany na rok 1618 oraz kościół parafialny pw. Szczerbica dated for the year 1618 and the Znalezienia Krzyża Świętego z XVI w., prze- Parish Church.under the name of Finding of budowany po pożarze w 1624 r. Zniszczony the Holy Cross from the sixteenth century, przez Szwedów podczas wojny północnej rebuilt after a fire in 1624 destroyed by the (1707 r.) został odbudowany pod nadzorem Swedes during the Northern War (1707) has Franciszka Mayer’a. W kościelnej kaplicy been rebuilt under the supervision of Francis znajduje się unikalny zabytek z XVII w. - sar- Mayer. In the church’s chapel there is a uni- kofag księżnej Zofii Lubomirskiej, wykonany que monument of the XVII century - Princess wg projektu Tylmana z Gameren. Natomiast Sofia Lubomirski sarcophagus, made in accor- w niedawno odkrytych kryptach pod kościo- dance with the Tylman Gameren project.

165 łem obejrzeć można m.in. sarkofag z rzeźbą In contrast, in recently discovered przedstawiającą motyw vanitas, związany crypts under the church, you can see, among z Łukaszem Opalińskim i jego żoną Izabelą other sarcophagus with a sculpture represen- z Tęczyńskich. Na przykościelnym cmentarzu ting the theme VANITAS associated with Lu- znajdują się nagrobki osób związanych z pu- kasz Opaliński and his wife Izabela from Tę- ławskim dworem: generała Józefa Orłowskiego czyński. On nearby cemetery there are graves i poety Franciszka Kniaźnina. Na uwagę za- of those involved in puławski court: General sługują także zespoły folwarczne z pozostało- Joseph Orlowski and poet Francis Kniaźnin. ściami parków z XIX w. w Końskowoli, Sta- Worth our attention is also manorial farm rym i Nowym Pożogu. complex from remnants of the parks of the Końskowola od dawna związana jest nineteenth century in Końskowola, Old and z naukami rolniczymi poprzez znajdujący się New Pożog. tu folwark. Dla usytuowanego w pobliskich Końskowola has long been linked to Puławach rosyjskiego Instytutu Gospodar- the agricultural sciences through farm located stwa Wiejskiego i Leśnictwa pełnił on rolę here. For located in nearby Pulawy Russian wzorcowego gospodarstwa rolnego, w którym Institute of Agricultural and Forestry it held studenci mogli odbywać praktykę zawodo- a flagship of the model farm where students wą, a uczelnia przeprowadzała doświadczenia can take practice and experience and college i wdrażała nowe rozwiązania. Tę ostatnią implemented new solutions. This last activi- działalność kontynuował w okresie między- ty continued during the period between two wojennym Państwowy Instytut Naukowy Go- World Wars by the State Agricultural Rese- spodarstwa Wiejskiego, powołany do życia arch Institute, set up in place of its Russian w miejsce swojego rosyjskiego poprzednika. predecessor. Dziś kontynuatorem tej tradycji jest Lubelski Today the continuator of this tradition Ośrodek Doradztwa Rolniczego. is Lublin Agricultural Advisory Center. Końskowola wraz z sąsiednimi miejsco- Końskowola together with neighboring wościami, a zwłaszcza Pożogiem, tworzy tzw. towns, especially Pożóg, creates so-called gre- zielone zagłębie znane z produkcji szkółkarskiej en basin known of involving the production obejmującej sadzonki drzew, krzewów owoco- of nursery seedlings of trees, fruit and orna- wych i ozdobnych, w szczególności zaś krze- mental shrubs, in particular rose shrubs. The wów róż. Najpiękniejsze kwiaty można po- most beautiful flowers may be admired during dziwiać podczas odbywającego się tradycyjnie the annual July Rose Holiday. w lipcu Święta Róż. Areas lying in the southern part of the Tereny leżące w południowej części municipality located in the Kazimierski Park gminy znajdują się w obrębie Kazimierskiego and its protective zone, characterize with Parku Krajobrazowego i jego strefy ochronnej, particularly varied surface features, there are wyróżniają się szczególnie urozmaiconą rzeź- picturesque gorges with steep walls and nar- bą terenu, występują tu malownicze wąwozy row bottoms. o stromych ścianach i wąskich dnach.

166 Kurów Kurów

W 1442 r. Piotr Kurowski lokował tu In 1442 the Peter Kurowski invested miasto na prawie magdeburskim. Najwcze- a town here according to the Magdeburg law. śniejszy dokument wymieniający Kurów się- Kurów earliest document listing dates back ga jednak XII w., a wydany został 20 stycz- to twelfth century, however, and was issued nia 1185 r. przez księcia mazowieckiego 20 January 1185 by Prince Leszek Mazovia. Leszka. W latach 1456-1466 miasto było Between 1456-1466 the city was the seat of siedzibą powiatu sądowego. Miejscowość the district court. In the eighteenth century w XVIII w. należała do Stanisława i Konstan- belonged to Stanislaw and Mary Constance cji Marii Szczuków, a następnie do Potockich. Szczuka and then to Potocki. The period of Okres świetności miasta przypada zwłaszcza glory for the city is especially times of Ignacy na czasy Ignacego Potockiego i jego brata Sta- Potocki and his brother Stanislaus. The pa- nisława. Proboszczem Kurowa był wówczas stor in Kurów was then Father Grzegorz Pira- ksiądz Grzegorz Piramowicz. W pobliskim mowicz. The nearby Olesin in which Potockis Olesinie, w którym Potoccy zbudowali cały built a palace complex and a park in English kompleks pałacowy i park na wzór angiel- style, Czartoryscy, Lubomirscy, Ogińscy and ski, bywali Czartoryscy, Lubomirscy, Ogińscy other personalities involved in patriotic activi- i inne osobistości zaangażowane w działalność ties paid their visits. patriotyczną. Kurów has repeatedly witnessed the Kurów był wielokrotnie świadkiem dzia- war. The Swedish army during the „flood” łań wojennych. Przetoczyły się przez niego and the northern war rolled over it, the- wojska szwedzkie podczas potopu i wojny re was the camp of crown troops under the północnej, tu znajdował się obóz wojsk ko- command of Fr. Jozef Poniatowski during the ronnych pod dowództwem ks. Józefa Ponia- war in defense of the Constitution in 1792. towskiego podczas wojny w obronie Konsty- There were fights during the November and tucji w roku 1792. Toczyły się walki podczas January Uprises. On 3 March 1831r. Gene- powstania listopadowego i potyczki w czasie ral Joseph Dwernicki won the battle in the styczniowego. 3 marca 1831r. generał Józef vicinity of Russian army of General Kreutz. Dwernicki stoczył w okolicy zwycięską bi- In 1920, squads of general Kaewra and Tu- twę z rosyjskimi wojskami generała Kreutza. chaczewski were broken. In September 1939, W 1920 r. rozbite zostały oddziały genera- a significant part of Kurów was literally vani- łów Kaewra i Tuchaczewskiego. We wrześniu shed from the earth’s surface. 1939 r. znaczna część Kurowa została dosłow- Despite the turbulent history, there are nie starta z powierzchni ziemi. a whole range of monuments of material cul- Pomimo burzliwej historii zachowało się ture. You can mention the church under the tu wiele zabytków kultury materialnej. Wy- name of Nativity of the Blessed Virgin Mary mienić można kościół pw. Narodzenia Naj- and St.. Michael the Archangel from the mid- świętszej Marii Panny i św. Michała Archa- -sixteenth century, a bell tower from the first nioła z połowy XVI w., dzwonnicę z pierwszej half of the eighteenth century, a brick for- połowy XVIII w., murowaną kuźnię z około ge from about 1782r., Housing a parish and

167 1782r., w której mieści się muzeum parafialne a Jewish bath from the middle of the nine- oraz łaźnię żydowską z połowy XIX w. W są- teenth century. In the vicinity of the church siedztwie kościoła znajduje się klasycystyczna there is a classical building and parsonage Vi- plebania i budynek wikariatu związane z oso- cariate associated with a person Pastor-Father bą proboszcza- księdza Grzegorza Piramowi- Gregory Piramowicz. cza. In the immediate neighbourhood of Ku- W bezpośredniej bliskości Kurowa, rów in Olesin, there are remains of palace and w Olesinie, zachowały się pozostałości zespołu park complex, the construction of which was pałacowo - parkowego, którego budowę nad- overseen by Christian Piotr Aigner. zorował Chrystian Piotr Aigner. In nearby Klementowice there is a Neo- W pobliskich Klementowicach znajduje -Gothic parish church of St. Clement and się neogotycki kościół parafialny pw. św. Kle- Margaret from the years 1914-1927, and the mensa i Małgorzaty z lat 1914-1927, dzwon- bell tower of the morgue from around 1870, nica i kostnica z około 1870 r., a także zespół and the complex of Nadwislanska Railway Stacji Kolei Nadwiślańskiej z drewnianym bu- Station with a wooden station building from dynkiem stacji z lat 70. XIX w. the 70 s of the nineteenth century Na terenie gminy znajdują się doliny In the municipality there are river val- rzeczne Kurówki i Bielkowej, zaś jej południo- leys of Kurówka and Bielkowa, while its so- we krańce wchodzą w skład Płaskowyżu Na- uthern edges are included in the Nałęczow- łęczowskiego z dominującymi w krajobrazie skie Plateau with dominating ravines in the wąwozami lessowymi. landscape.

168 Markuszów Markuszów

Pierwsze wzmianki o Markuszowie znaj- The first mention of Markuszów are in dują się w dokumencie z 1317 r., miejsco- the document from 1317. There is a place wość występuje tu pod nazwą Markuszowice. called Markuszowice. Dzierżko and Ostasz - Dzierżko i Ostasz - protoplasta rodu Firlejów ancestor of Firlej family - owners of the first - to pierwsi udokumentowani właściciele osa- documented settlement. Markuszów achieved dy. Prawa miejskie Markuszów uzyskał około civic rights about 1550 thanks to the efforts 1550 r. dzięki staraniom wojewody ruskiego of Russian voivode Peter Firlej. Firlejowie ru- Piotra Firleja. Firlejowie władali dobrami mar- led markuszowskie goods to the second half kuszowskimi do drugiej połowy XVII w., kie- of the seventeenth century, when the Mar- dy to Markuszów uległ zniszczeniu na skutek kuszów was destroyed by the acts of war działań wojennych (powstanie Chmielnickiego, (Chmielnicki Uprising, „Swedish Deluge‚). potop szwedzki). Kolejnym jego właścicielem Another owner was Jan III Sobieski, who wi- został Jan III Sobieski, który chcąc podnieść shing to raise a city from the fall, gave many miasto z upadku, nadał mu liczne przywileje, privileges, including the right to 6 lasting m.in. prawo odbywania sześciu trwających po three-day fairs a year, while the weekly fair trzy dni jarmarków rocznie, cotygodniowe tar- were moved from Tuesdays to Sundays, town- gi zostały natomiast przeniesione z wtorków smen obtained the right to annual choice na niedziele, mieszczanie uzyskali prawo co- from among them four candidates for mayor, rocznego wybierania spośród siebie czterech the mayor was chosen out of those candidates kandydatów na wójta, z których dziedzic by the heir of Markuszów. Sobieski exempted wybierał wójta Markuszowa. Sobieski zwolnił Markuszów for 8 years from all the fees and również Markuszów na osiem lat z wszelkich duties. The owners of the village in the follo- opłat i powinności. Właścicielami miejscowo- wing centuries were Hryniewieccy, Tarnowscy ści w następnych wiekach byli: Hryniewieccy, and Zbyszewscy. Tarnowscy i Zbyszewscy. Markuszów and surroundings were the Markuszów i okolice były miejscem place of important events during the campa- ważnych wydarzeń podczas wojny w obronie ign in defense of the 3rd May Constitution in Konstytucji 3 maja w lipcu 1792 r., w tym July 1792, including last cavalry clashes un- ostatniego starcia kawalerii koronnej pod do- der the command of the Crown, Fr. Jozef Po- wództwem ks. Józefa Poniatowskiego z woj- niatowski against the tsar’s armies. Even here skami carskimi. Również tutaj w okresie po- in the period of Kosciuszko Uprising military wstania kościuszkowskiego prowadziły działa- troops of general Żajączek led military ac- nia wojska gen. Zajączka, w czasie powstania tion, during the November Uprising – troops listopadowego - oddziały gen. Dwernickiego, of gen Dwernicki, and the mayor of the city a burmistrz miasta Antoni Zdanowicz był Zdanowicz Antoni was one of the chief of the jednym z naczelników wojskowych na woje- military, on the Lublin province in the Janu- wództwo lubelskie w powstaniu styczniowym. ary Uprising. In 1870, Markuszów has been W 1870 r. Markuszów został pozbawiony deprived of civic rights and the role and de- praw miejskich i zdegradowany do roli osady. graded to a settlement. Activities during the Działania wojenne podczas I i II wojny świa- war I and World War II led to its serious de-

169 towej spowodowały jego poważne zniszczenia, struction, the last war, the village lost about w ostatniej wojnie miejscowość utraciła około 70% of the population. 70% mieszkańców. In Markuszowie and its surroundings W Markuszowie i jego okolicach zacho- there are many interesting architectural mo- wało się wiele interesujących zabytków archi- numents: built between 1608-1609 by an tektonicznych: wybudowany w latach 1608- Italian architect Peter Durie church hospital -1609 przez włoskiego architekta Piotra Durie pw. St.. Spirit, the Baroque,with the Rococo kościół szpitalny pw. św. Ducha, barokowy, interior, the Parish Church. St.. Joseph was z rokokowym wnętrzem; kościół parafialny built in 1667-1682 with the foundations of pw. św. Józefa zbudowany w latach 1667- John and Andrew Firlej, as well as the old-ca- -1682 z fundacji Jana i Andrzeja Firlejów, tholic parish church of mariawici in Łany in a także kościół starokatolicki parafii mariawi- the year 1907. There is also so-called. new tów w Łanach z roku 1907. Istnieje tu rów- Jewish cemetery founded in the early ninete- nież tzw. nowy cmentarz żydowski założony enth century, with many tombstones prese- na początku XIX w. z zachowanymi do dziś rved to this day. kilkunastoma nagrobkami. A folk poet - John Pocek , whose monu- Z Markuszowem związana jest postać ment is at the heart of the village, is linked poety ludowego - Jana Pocka, którego po- with Markuszów. His name wais given to the mnik znajduje się w centrum miejscowości. artistic nationwide prize awarded annually to Jego imieniem nazwana została ogólnopolska outstanding creators in Warsaw in the field of nagroda artystyczna przyznawana corocznie folk literature and art. w Warszawie wybitnym twórcom ludowym Surrounding of Bobowiska and Wólka w dziedzinie literatury i sztuki. Kątna lying in the Protected Landscape Area Okolice Bobowisk i Wólki Kątnej leżą- ‚Kozi Bór „are natural, unpolluted forests, ce w Obszarze Chronionego Krajobrazu „Kozi great place for mushroom pickers, fishermen, Bór” to nieskażone lasy, wspaniałe miejsca dla hunters, lovers of walking and cycling trips.

170 grzybiarzy, wędkarzy, myśliwych, miłośników Also Olszówka, Zabłocie and mountains with wycieczek rowerowych i spacerów. Również a charming network of ravines and postglacial okolice Olszowca, Zabłocia i Gór z urokliwą Nałęczów proximity is an attractive place to siecią wąwozów polodowcowych i bliskością settle or relax. Nałęczowa są atrakcyjnym miejscem na osie- dlenie się lub wypoczynek.

Nałęczów Nałęczów

Tereny dzisiejszego Nałęczowa i jego Areas of present Nałęczów and its surro- okolic należały do istniejącego już w XIV w. undings belonged to an existing in the fourte- klucza bochotnickiego - dóbr Mikołaja Kazi- enth century bochotnicki key – properties of mierskiego herbu Rawa. Nicholas Kazimierski coat of arms of Rawa. W 1523 r. na mocy przywileju króla In 1523 under the privilege of the king Zygmunta Starego dobra te przeszły w ręce Sigismund the Old all these properties passed rodziny Samborzeckich herbu Rawicz. Ko- into the hands of the familySamborzecki coat lejnymi właścicielami tych terenów byli: Le- of arms Rawicz. The next owners of the land śniowolscy, Rostworowscy, a z początkiem were Leśniowolscy, Rostworowscy and in the XVII w. Gałęzowscy. W 1751 r. Stanisław beginning of the seventeenth century Gałę- Małachowski herbu Nałęcz, pułkownik wojsk zowscy. In 1751 the coat of arms Nalecz Sta- królewskich i starosta wąwolnicki, odkupił nislaw Malachowski - the royal army colonel od Gałęzowskich owe dobra, ustanawiając and prefect wąwolnicki redeemed the property Nałęczów centrum swojego majątku. Nazwa from Gałęzowski setting up Nałęczów in the miejscowości pochodzi od herbu nowego wła- center of his property. The name comes from ściciela. Wzniósł on tu pałac według projek- the arms of the village’s new owner. A palace tu Ferdynanda Naxa, zwany obecnie pałacem built on a designed by Ferdinand Naxa, called Małachowskich, i założył park. Na początku out Małachowskich palace and founded the XIX w., przy okazji poszukiwania rud, odkry- park. At the beginning of the nineteenth cen- to liczne źródła wód o właściwościach leczni- tury, accidentally by the search for ores, nu- czych. Małachowscy urządzili więc pierwszy merous sources of water for medicinal proper- zakład leczniczy, tzw. „łazienki”, które dały ties were discovered. So Małachowscy created początek dzisiejszemu uzdrowisku. Niestety the first medicinal plant, the so-called. ‚bath- klęska powstania listopadowego spowodowała room’, which gave the beginning of today’s konfiskatę dóbr na rzecz zaborcy i uniemożli- spa. Unfortunately, the fall of the November wiła dalszy rozwój uzdrowiska. Powtórne od- Uprising led to confiscation of the properties krycie Nałęczowa to zasługa lekarzy Sybira- and prevented further development of the ków: Fortunata Nowickiego, Wacława Lasoc- spa. Re-discovery of Nałęczów is a merit of kiego i Konrada Chmielewskiego. Dzięki nim doctors Sybirak: Fortunat Nowicki, Waclaw Nałęczów stał się znanym i uczęszczanym Lasocki and Konrad Chmielewski. Thanks to uzdrowiskiem. Jego szybki rozwój przypadł them Nałęczów became known and attended zwłaszcza na lata 80. XIX w. spa. Its rapid development was particularly

171 W tym okresie w Nałęczowie chętnie in the period of 80s. of the nineteenth cen- bywali i tworzyli wybitni literaci: Henryk tury Sienkiewicz, Stanisław Przybyszewski, Stani- During this period, Nałęczów was the sław Witkiewicz, Stefan Żeromski, Bolesław seat and a place of work to many writers: Prus, Zofia Nałkowska, Ewa Szelburg-Zarem- Henryk Sienkiewicz, Stanislaw Przybyszew- bina, dzięki czemu miasto zyskało zaszczytne ski, Stanislaw Witkiewicz, Stefan Zeromski, miano kolonii literackiej. Boleslaw Prus, Zofia Nałkowska, Ewa Szel- Dzisiejszy Nałęczów to miasto ogród, burg-Zarembina, so that the city received the popularna miejscowość uzdrowiskowa, której honorable name of literary colony. głównymi walorami są: źródła wód mineral- Today Nałęczów is a town-garden, po- nych oraz specyficzny mikroklimat powodu- pular spa, which main assets are the sources jący obniżanie ciśnienia tętniczego krwi i ła- of mineral waters and special microclimate godzenie dolegliwości układu krążenia. Dzia- causing the self-lowering blood pressure and łalność leczniczą prowadzą tu: zakład lecz- cardiovascular problems mitigation. Thera- niczy, liczne sanatoria oraz szpital kardiolo- peutic activities are led here by: the medicinal giczny. plant, a number of sanatoria and cardiological W Nałęczowie znajduje się również wie- hospital. le godnych uwagi zabytkowych budowli: pałac In Nałęczów there is also a number of z bogatym rokokowym i wczesnoklasycystycz- noticeable historical buildings: the palace with nym wystrojem pierwszego piętra, salą balową the rich Rococo interior and early classical the i przyległymi salonami ozdobionymi dekora- first floor, ballroom and adjacent lounges de- cją stiukową, oficyna pałacowa przebudowa- corated with stucco, palace office was rebuilt na w drugiej połowie XVII w., znajdujące się in the second half of the seventeenth century, w parku budowle sanatorium wzniesione Situated in the park spa buildings were erec-

172 w końcu XIX w., oraz wille przy ul. Lipowej ted at the end of the XIX c. as well as vil- i Armatniej Górze. Na przedmieściu Nałęczo- las in .Lipowa and Cannonballs at the Mount wa zobaczyć można barokowy kościół para- streets. On the outskirts Nałęczowa you can fialny pw. św. Jana Chrzciciela. see the baroque parish church. St.. John the W mieście znajdują się muzea: Bolesła- Baptist. wa Prusa w pałacu Małachowskich i Stefana There are museums in the town: Bole- Żeromskiego w pracowni pisarza, tzw. „Cha- slaw Prusa Małachowskich in the palace and cie Żeromskiego” zaprojektowanej przez Jana Stefan Żeromskiego in the studio of the wri- Koszczyca –Witkiewicza. ter, so-called. „Żeromski Cottage „designed by Turystom i wczasowiczom obok unikal- John Koszczyca-Witkiewicz. nego mikroklimatu okolice Nałęczowa mogą Tourists and holidaymakers apart from zaoferować liczne trasy spacerowe, szlaki tu- the unique microclimate of Nałęczów can be rystyczne oraz gęstą sieć wąwozów lessowych offered offer a number of walking routes, to- ze zróżnicowaną roślinnością. urist routes, a dense network of loessial ravi- Dodatkową atrakcją może być podróż nes with diverse vegetation. kolejką wąskotorową z Nałęczowa do Opola An additional attraction may be the jo- Lubelskiego. urney of the narrow-gauge railway from Nałę- czow to Opole.

Gmina Puławy Puławy Municipality

Tereny gminy Puławy położone są po Areas of Puławy municipality are loca- obu stronach Wisły. Północny skraj gminy ted on both sides of the Vistula River. Nor- stanowi obszar chronionego krajobrazu - „Pra- thern edge of the municipality is an area of dolina Wieprza”. Południowy fragment jej protected landscape „Proglacial Wieprza Val- lewobrzeżnej części leży w granicach otuliny ley”. Southern section of the left bank lies wi- Kazimierskiego Parku Krajobrazowego. thin the limits of the coatings of Kazimierski O historycznej przeszłości gminy świad- Lanscape Park. czą liczne zabytki architektoniczne. Nale- Architectural monuments witness about ży do nich m.in. kościół w Gołębiu pw. św. the historical past of the municipality. The- Floriana i św. Katarzyny, który jest rzadkim se include, among others St.. and St. Florian przykładem manierystycznego budownic- church in Gołąb. St Catherine, who\ich is twa sakralnego z lat 1628-1636. Zabytkowe a rare example of mannerism sacral construc- są również: murowane ogrodzenie świątyni tion of the years 1628-1636. Vintage is also oraz kaplica pw. Matki Boskiej Loretańskiej the brick fence and the chapel Loretan God’s (Domek Loretański) wraz z dekoracją archi- Mother with architectural decoration, sculp- tektoniczną, rzeźbiarską i wyposażeniem. ture and furnishings. In Gołąb there is the W Gołębiu znajduje się XVIII-wieczny po- eighteenth-century statue of St.. John of Ne- sąg św. Jana Nepomucena. W Bronowicach, pomuk. In Bronowice, place of birth of Eve miejscu urodzin Ewy Szelburg - Zarembiny, Szelburg – Zarembina known novel writer and

173 znanej powieściopisarki i autorki książek dla author of books for children. You may visit dzieci, zwiedzić można zespół parkowy prze- the park complex transformed in the early kształcony na początku XIX w. w park kra- nineteenth century into a national park. In jobrazowy. W Górze Puławskiej godny uwagi Góra Puławska there is a remarkable sacral jest parafialny zespół sakralny, który tworzą: parish complex, which consists of Baroque- barokowo-klasycystyczny kościół pw. św. Woj- -Classicist church. St.. Adalbert, erected in ciecha, wzniesiony w 1781 r. z fundacji Au- 1781 on the funds of Alexander Augustus gusta Aleksandra Czartoryskiego, murowana Czartoryski, brick bell tower and the parsona- dzwonnica i plebania z końca XVIII w., mu- ge at the end of the eighteenth century, brick rowane ogrodzenie cmentarza kościelnego fence cemetery is not a classical church with z dwiema klasycystycznymi bramkami oraz two goals and I nearby cemetery area with teren cmentarza przykościelnego wraz z za- trees.. On the other hand, in Polesie there is a drzewieniem. W niedalekim Polesiu znajduje nearby cemetery of German soldiers. się cmentarz wojenny żołnierzy niemieckich Areas of the puławski district were z okresu II wojny światowej. the background of many historical events. In Tereny powiatu puławskiego były wie- a Gołąb in February 1656 was memorable lokrotnie tłem wydarzeń historycznych. battle troops of King Charles X Gustav of W leżącym obok Puław Gołębiu w lutym Sweden with branches terminated by Stefan 1656 r. miało miejsce starcie wojsk króla Szwe- Czarniecki It ended in the failure of Poles. cji Karola X Gustawa z oddziałami Stefana In the year 1672, meeting has established a Czarnieckiego zakończone porażką Polaków. nobility in the defense of the king Michael W roku 1672 zebrana tu zawiązała Korybut gołąbską Confederation. w obronie króla Michała Korybuta Wiśnio- In the vicinity of the camp were Gołąb wieckiego konfederację gołąbską. deployed troops during the great koronnych W okolicach Gołębia rozlokowany był maneuvers with 1791 followed by the rema-

174 obóz wojsk koronnych podczas wielkich ma- ining earthen fortifications are sometimes newrów z 1791 r. Pozostałe po nich fortyfika- wrongly called „the Swedish entrenchments.”. cje ziemne nazywane są niekiedy niesłusznie Puławy municipality is rich in recreatio- „szwedzkimi szańcami”. nal values - Tourist. In the Gołębia are natural Gmina Puławy jest bogata w walory re- lakes: Nur, and Borowiec Matygi, where there kreacyjno - turystyczne. W rejonie Gołębia are pools of rare aquatic plants. You can see znajdują się naturalne jeziora: Nur, Borowiec both the vegetation water, and the meadow i Matygi, gdzie występują zbiorowiska rzad- and rush. Nature is a mainstay of the rare kich roślin wodnych. Można tu zaobserwować species of birds: a fender joint, snipe, corncra- zarówno roślinność wodną, jak i szuwarową ke, and Laying hens water. It is also a place czy łąkową. Przyroda ta stanowi ostoję dla for feeding and kestrel buzzard. rzadkich gatunków ptaków: błotnika stawowe- In the surroundings of Gołąb there are go, kszyka, kokoszki wodnej i derkacza. Jest two nature reserves: floristic - \„Leg on Kę- także miejscem żerowisk dla pustułki i myszo- pie\”, which protects the forest sandbanks re- łowa. sidues in the valley of the Vistula, and fau- W okolicach Gołębia funkcjonują dwa nistical \„Czapliniec\”. Nature lovers can be rezerwaty przyrody: florystyczny „Łęg na recommended visiting the riverside of Vistula Kępie”, chroniący pozostałości lasu łęgowego Wólka Gołębską and Matygi. In addition to w dolinie Wisły, i faunistyczny „Czapliniec”. the unique landscapes that land is a habitat Miłośnikom przyrody polecić można odwie- for many species of nesting birds. dzenie pobrzeża Wisły między Wólką Gołęb- Niebrzegów and Nieciecz surroundings ską, a Matygami. Oprócz unikalnego krajo- as well as Bronowice, Łęka and Jaroszyn are brazu teren ten jest miejscem gniazdowania areas of great recreational value. wielu gatunków ptaków. Okolice Niebrzegowa i Niecieczy oraz miejscowości Bronowice, Łęka i Jaroszyn to tereny o walorach rekreacyjnych.

Wąwolnica Wąwolnica

Wąwolnica należy do najstarszych osad Wąwolnica is one of the oldest settle- na Lubelszczyźnie. Po raz pierwszy w doku- ments in the Lublin voivodship. For the first mentach występuje jako Wawelnica. Źródła time was mentioned in the documents as historyczne datują jej powstanie na przełom Wawelnica. The historical sources date back XI i XII w. W XIII w. był tu już gród obronny, to the beginning of a breakthrough XI and a w wieku XIV istniała parafia. Czasy świetno- XII w. In the thirteenth century there was ści Wąwolnicy przypadły na okres panowania a defensive fortress, and in XIV century the- Kazimierza Wielkiego. Król ten podniósł ją do re was the parish. Wąwolnica glory days co- rangi miasta, wybudował murowany zamek, incided with the reign of Casimir the Great. a wzgórze otoczył murami. W miejsce dawne- The king lifted it to the rank of the city, built

175 go drewnianego kościoła wzniósł murowany a stone castle, surrounded the walls of a hill. pw. św. Wojciecha. W 1567 r. po pożarze na On the place of the old wooden church he polecenie króla Zygmunta Augusta wojewoda erected the new - brick church. St.. Wojciech. lubelski założył miasto na nowo. In 1567 the city after the fire according to Od XVII w. Wąwolnica była kolejno niszczo- orders of King Sigismund Augustus Lublin vo- na przez wojska rosyjskie, szwedzkie i saskie. ivod John Firlej founded the city anew. From Po powstaniu styczniowym utraciła prawa the seventeenth century Wąwolnica was then miejskie. Szczególnie dramatycznym wydarze- destroyed by the Russian army, the Swedish niem w historii miejscowości było jej spalenie and Saxon. After the January Uprising Wą- przez Urząd Bezpieczeństwa w maju 1946 r. wolnica was not longer a town. Particularly W wyniku dwukrotnego ataku sił UB zginęły dramatic event in the history of the village 2 osoby, wiele ucierpiało na skutek oparzeń, was burned down by the Office for Securi- zniszczeniu uległo 101 domów mieszkalnych ty in May 1946 as a result of double attack forces UB 2 people died, many suffered as i ponad 200 budynków gospodarczych. a result of burns, 101 houses and over 200 Wąwolnica od wieków słynie jako miej- buildings were completely burned down. sce kultu cudownej figury Matki Bożej Kębel- Wąwolnica for centuries was famous as skiej, jego początki wiąże się z najazdem ta- a place of worship the statue of Our Lady of tarskim z 1278 r. Dziś do sanktuarium przy- miraculous Kębelska, its origins are related to bywają rzesze pielgrzymów z całego kraju. the Tartar invasion of 1278 Today, the shrine Z dawnych budowli zachowała się ka- attracts crowds of pilgrims from all over the plica zamkowa, do której 8 września 1700 r. country.

176 przeniesiono figurę Matki Boskiej Kębelskiej Out of the the old buildings there is oraz sąsiadujący z nią neogotycki kościół z lat a preserved castle chapel, to which the sta- 1907-1914. tue of the Virgin Mary Kębelska was trans- W Wąwolnicy odbywają się coroczne fe- ferred on 8 September 1700, and a neighbo- stiwale piosenki pielgrzymkowej oraz piosenki uring the Neo-Gothic church from the years rodzinnej i patriotycznej. 1907-1914. Duża część terytorium gminy leży In Wąwolnica annual pilgrimage festi- w obrębie Kazimierskiego Parku Krajobrazo- vals, songs and family and patriotic songs are wego i w jego strefie ochronnej. Malownicza held. dolina rzeki Bystrej, nadrzeczne łąki, lessowe Much of the territory of the municipali- wąwozy i porośnięte lasami wzgórza posiadają ty lies within Kazimierski Park and its protec- walory przyrodnicze i krajobrazowe. Powodze- tion zone. Picturesque Bystra river valley, ri- niem wśród turystów cieszą się również stoki verside meadows, loessial ravines and hills are narciarskie, z wyciągiem i sztucznym zaśnie- covered with forests and natural landscapes. żaniem, w Rąblowie i Celejowie. Success among tourists has also ski slope with artificial snow and lift in Rąblów.

Żyrzyn Żyrzyn

Informacje o Żyrzynie odnajdujemy już Information about Żyrzyn was first fo- w „Kronikach” Jana Długosza. Występuje tam und in „chronicles„ by Jan Dlugosz. There is jako wieś szlachecka należąca do parafii Koń- a village gentry there as belonging to the Koń- skowola. Jej właścicielem był Stanisław z domu skowola parish (Steers Konynska). The owner Jarzyna. Wymienia go również, jako Stanisła- of the house was Stanisław Jarzyna. He is also wa z Żyrzyna, lubelska księga podkomorska mentioned as the Stanislaus Żyrzyn, Lublin (1486 r.) i dokument z kwietnia 1503 r., znaj- podkomorska Paper (1486) and a document dujący się w Archiwum Sanguszków. Ostatnimi from April 1503, appearing in the Archives właścicielami Żyrzyna od XIX w. do 1944 r. of . Recent Żyrzyn owners of the byli Wesslowie i ich sukcesorzy. nineteenth century to 1944 were Wesslowie Żyrzyn zapisał się w historii największą and the followers. podczas powstania styczniowego, zwycięską Żyrzyn signed up the highest in the hi- bitwą polskich oddziałów powstańczych pod story of the January Uprising, winning Battle dowództwem gen. „Kruka” (M. Heidenre- of Polish troops under the command of Gen. icha) z wojskami carskimi. Do starcia doszło „Kruk„ (M. Heidenreich), with the tsar’s ar- 8 sierpnia 1863 r. Na miejscu bitwy znajduje mies. The clashes took place on 8 August się dziś pomnik poświęcony temu zdarzeniu, 1863 In the battle field there is now a monu- wybudowany w 1972 r. ment to commemorate this event. Monument W Żyrzynie zachował się pochodzący was erected in 1972. z połowy XIX w. klasycystyczny, zbudowany Preserved from the mid-nineteenth cen- w formie rotundy, kościół pw. św. Apostołów tury, classical, constructed in the form of the

177 Piotra i Pawła oraz dzwonnica z 1869 r. Au- Church of the rotunda. St.. Apostles Peter torem projektu świątyni był znany architekt and Paul and the bell tower of the author of związany z dworem Czartoryskich w Puła- the project in 1869 the temple was known wach - Chrystian Piotr Aigner. W pobliżu architect associated with the court in Pulawy kościoła znajduje się kaplica grobowa rodziny Czartoryski - Christian Piotr Aigner. Near the Wesslów z 1853 r. Poza tym w Żyrzynie zo- church there is a sepulchral chapel of the We- baczyć można barokowo - klasycystyczny ze- ssel family from 1853. In addition, you can spół dworsko - parkowy. W jego skład wcho- see Żyrzyn Baroque - Classical manor - park. dzi dwór z połowy XIX w., murowane stajnie It consists of a manor house from the mid- i stodoła z XIX w., budynki gorzelni i ma- -nineteenth century, brick barn and stables gazyn z 1908 r. oraz oranżeria z XVIII w. of the nineteenth century, the distillery and Zachował się też park podworski założony warehouse buildings from 1908, and the ho- w końcu XVIII w. W pobliskich Osinach thouse of the eighteenth century preserved znajdują się pozostałości XVIII - wiecznego in the manor park founded at the end of the dworu, a w Kośminie, dwór z początku XX w. eighteenth century in nearby Osiny are rema- związany z rodziną Kossaków. Urodziła się tu ins of the eighteenth - century mansion. In wnuczka wybitnego malarza Juliusza Kossaka Kośminie associated with the Kossak family, - Zofia Kossak-Szczucka, znana pisarka i ese- there is a manor house from the beginning of istka. the twentieth century where granddaughter of Miłośników przyrody zainteresować an outstanding painter Juliusz Kossak - Zofia może znajdujący się na terenie gminy rezer- Kossak-Szczucka known writer and essayist wat Piskory chroniący ekosystem zespołów was born. wodnych, bagiennych i leśnych o dużej róż- Lovers of nature can interest on the norodności biologicznej. Obszary te, zwłasz- nature reserve area Piskory teams protecting cza jezioro i porastająca je roślinność są sie- aquatic ecosystems, marshes and forests with dliskiem wielu gatunków ptaków, takich jak: high biodiversity. These areas, especially the bąk, żuraw, gęś gęgawa, perkoz, czapla biała lake and it porastająca vegetation are habi- i siwa oraz wielu innych. tat of many species of birds such as bittern, crane, goose gęgawa, grebe, white heron, and Siwa, and many others.

178 Wojciechów Wojciechów Gmina Wojciechów leży na zachód od The Gmina of Wojciechów lies west of Lublina, na obrzeżu trójkąta turystycznego Lublin on the border of the Nałęczów – Kazi- Nałęczów – Kazimierz Dolny – Puławy. Wa- mierz Dolny – Puławy tourist triangle. Given runki mikroklimatyczne, krajobrazowe i przy- the climatic and topographical condi-tions, rodnicze sprawiają, że gmina posiada duże the gmina is an attractive tourist destination. walory turystyczne. Wojciechówowens its national fame to its arti- Wojciechów znany jest w całym kraju stic metalwork events. The National Smithery z imprez kowalskich. Co roku odbywają się Workshop and the National Artistic Smithery Ogólnopolskie Warsztaty Kowalskie i Ogólno- Fair are held annually and the National Me- polskie Targi Sztuki Kowalskiej, a co dwa lata etings of Blacksmiths is organised every two – Ogólnopolskie Spotkania Kowali. years. Krajobraz gminy jest bardzo urozmaico- Topographically diverse, the whole area ny, poryty gęstą siecią lessowych wąwozów. is covered with loessial ravines and fine mi- Znaczną część zajmują lasy o łącznej po- xed deciduous and coniferous forests exten- wierzchni 450 ha z mieszanym drzewostanem ding over 450 hectares, home to numerous i liczną zwierzyną. Największą rzeką gminy game species. The Bystra, a right tributary of jest Bystra, będąca prawobrzeżnym dopływem the Vistula. Wisły. Wojciechów history reaches VIII c. Ec- Historia Wojciechowa sięga VIII wieku. clesiastical sources report the existence of Źródła kościelne odnotowują nazwę “Woyce- “Woycechow” in 1328. What is know as the chow” w 1328 r. W połowie XIV wieku roz- dry moat dates back to the second half of poczęto budowę fortyfikacji obronnych, które the 14th c. when defence fortifications were otaczała fosa. Pierwszym znanym ze źródeł erected. According to historical sources, Woj- historycznych właścicielem Wojciechowa był ciechów belonged to Jan Szczekocki of the kasztelan lubelski, Jan ze Szczekockich herbu Odrowąż coat of arms, a castellan of Lublin. Odrowąż. W 1599 r. Wojciechów przeszedł In 1599 Paweł Orzechowski, a landed roy- na własność podkomorzego chełmskiego, Paw- al officer from Chełm, became the owner of ła Orzechowskiego herbu Rogala. W 1778 r. Wojciechów. In 1778 Wojciechów was sold. Orzechowscy sprzedali Wojciechów. Ostatnim The last owner was Popławski Family. właścicielem była rodzina Popławskich.

Zabytki Wojciechowa Monuments of History Wieża “Ariańska”: Została wybudowana Arian Tower: Bulit in the years 1520- w latach 1520-1530. Jest to jedyna na Lu- -1530 in Gothic and Renaissancestyle, the belszczyźnie tego typu gotycko-renesansowa Arian Towe is the only such structure in the budowla. Małopolska Region. Kościół pw. św. Teodora: Późnobarokowy, St Theodore’s Church: St Theodore’s drewniany kościół pw. św. Teodora wybudowa- Church, a late Baroque wooden structure, was

179 ny został w 1725 r. Jego fundatorem był Teo- funded in 1725 by Teodor Orzechowski. The dor Orzechowski. Wnętrze kościoła wykonano high alter made of wood features a painting w stylu późnobarokowym. W drewnianym, of Mother of Good Counsel dating back and barokowym ołtarzu głównym umieszczony side altars are decorated with richly ornamen- jest obraz Matki Boskiej Nieustającej Pomocy. ted embossed leather. The graveyard has a Ołtarze zdobią bezcenne kurdybany – skóry fine wooden quadrangular belfly bulit. An al- o bogatym ornamencie tłoczonym, malowane ley lined with fine chestnut trees, east of the i złocone. Na cmentarzu kościelnym znajdu- church, leads to another cemetery established je się drewniana, czworoboczna dzwonnica. in 1846. Na wschód od kościoła znajduje się cmentarz Our Lady Queen of Poland and Saint grzebalny założony w 1846 r. połączony ze Jude the Apostle Church in Łubki: Designed świątynią wspaniałą aleją kasztanową. by T. Witkowski and built on a hill in the Kościół pw. Matki Bożej Królowej Pol- years 1949-1958, this fine single nave and six ski i Judy Tadeusza w Łubkach: Świątynia 2,5 metre walls that support the semicircular położona na wzniesieniu w latach 1949-1958 vault is richly decorated with unique mosaics. według projektu arch. T. Witkowskiego. Jest The chancel features a brick altar with a pain- to kościół murowany, jednonawowy z sze- ting of Our Lady with Baby Jesus. ścioma zagłębieniami utworzonymi przez 2,5 Gmina Office Building: This manor ho- – metrowe ściany podtrzymujące półkoliste use with a porch supported by four columns sklepienie. Wnętrze zdobione jest unikalny- was built in the second half of the 19th c, mi mozaikami. W prezbiterium znajduje się most likely by Felicjan Grodzicki. ołtarz murowany z obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Manor house and Park Complex in Pa-

180 Budynek Urzędu Gminy: Dwór wybudo- likije: The first manor house in Palikije, lar- wany w II poł. XIX w. prawdopodobnie przez gely as a defensive structure, was bulit in the Felicjana Grodzickiego. Założony na planie years 1470-80. The next one was erected in prostokąta, murowany, z ganeczkiem na czte- the 17th c. by the Orzechowski Family.Manor rech kolumnach. house surroundedby a park and ponds. Zespół dworsko-pałacowy w Palikijach: Manor house and Park Complex in Łub- Pierwszy dwór w Palikijach powstał w latach ki: Located on a hill top upon the river Czer- 1470-80 i miał charakter obronny. Kolejny ka, this Classicist wooden manor house was dwór wzniesiony został w XVII w. przez Orze- built in the second half of the 19th c. The chowskich. Dwór zachwyca ciekawą architek- surrounding park has many fine trees inclu- turą, otoczony parkową zielenią i stawami. ding English oaks and European black pines Zespół dworsko-pałacowy z XIX w. w considered nature monuments. Łubkach: Klasyczny, drewniany dwór z po- In Wojciechów they are museums: Mu- łowy XIX w. położony na wzgórzu nad rzeką seum of Smithery, Wojciechów Regional Mu- Czerką. Pozostałości parku zawierają cenne seum and the most famous smithies in Poland okazy przyrodnicze, uznane za pomnik przy- – Smithy of Roman Czerniec. rody – dęby szypułkowe i sosnę czarną. W Wojciechowie znajdują się też mu- zea: Muzeum Kowalstwa, Wojciechowskie Muzeum Regionalne oraz jedna z najsłynniej- szych kuźni w Polsce Romana Czernieca.

181 SZLAKI TURYSTYCZNE / TOURIST ROUTS

Czarny Szlak /Black route (Siecią Lessowych Wąwozów) (through ravines) – przebieg szlaku/ route: Puławy osada pałacowa Õ Sadzawki/ Ponds Õ Sieć wąwozów/Ravines Õ Õ Koi. Zbę- dowice Õ Góra Trzech Krzyży nad Parchatką/ Mountain of Three Crosses Õ Parchatka Õ przy- stanek MZK i PKS/bus stop

Niebieski Szlak/ Blue route – przebieg szlaku/ route: Rąblów Õ Bartłomiejowice Õ Drzewce Õ Bronice Õ Markuszów Õ Amelin Õ Kamionka Õ Lu- bartów Õ Serniki Õ Kozanów Õ Ostrów Lubelski (rynek)(market)

Niebieski Szlak/ Blue route (Szlak Nadwiślański) (by The Vistula River)– przebieg szlaku/ route: Dęblin PKP Õ Borowa Õ Wólka Profecka Õ Puławy Õ Włostowice Õ Zbędowice Õ Bochotni- ca Õ Góry I Õ Kazimierz Dolny Õ Męćmierz Õ Okale Õ Podgórz Õ Zastów Polanowski Õ Las Dębowy Õ Kępa Gostecka Õ Piotrawin Õ Józefów n/Wisłą Õ Świeciechów Õ Annopol

Zielony Szlak/ Green route (Szlak Niepodległościowy) (Independence route) – przebieg szlaku / route: Bochotnica Õ Wierzchoniów Õ Las Stocki Õ Końskowola Õ Osiny Õ Bałtów Õ Borysów Õ Pole Bitwy pod Żyrzynem Õ Żerdź Õ Żyrzyn Õ Łysa Góra Õ Baranów

Zielony Szlak/ Green route (Szlak Wincentego Pola) (Vincenty Pol’s route) – przebieg szlaku / route: Puławy (Al. Królewskie – wejście do parku, park entrance) Õ Góra Puławska Õ Sadłowice Õ Nasiłów Õ Oblasy Õ Janowiec (rynek)( market)

Czerwony Szlak / Red route (Szlak Wyżynny) (upland route) – przebieg szlaku / route: Kazimierz Dolny (rynek) (market)Õ Wylągi Õ Õ Wojszyn Õ Rzeczyca Õ Rą- blów Õ Stanisławka Õ Wąwolnica Õ Palikjye Õ Motycz Õ Dąbrowica Õ Wola Sławińska Õ Lublin (Muzeum Wsi Polskiej – skansen)(Polish Folk Museum)

Zielony Szlak/ Green Route (gen. Franciszka Kleeberga) – przebieg szlaku / route: Kopiec Okuszałego Õ Dęblin Õ Bobrowniki Õ Sarny Õ Ułęż Õ Sobieszyn Õ Wola Gułowska Õ Charlejów Õ Stoczek Õ Poizdów Õ Białobrzegi Õ

182 Szlaki turystyczne Wojciechowa / Tourist Trails of Wojciechów

Szlak pieszy Wyżynny (zachodni) – czerwony / Western Upland Hiking Trail – red Kazimierz Dolny Õ Rąblów Õ Wąwolnica Õ Nałęczów Õ Wojciechów Õ Motycz Õ Dąbrowica Õ Lublin (60 km)

Szlak rowerowy – czerwony / Cycling Trail – red Kazimierz Dolny Õ Rąblów Õ Kębło Õ Wąwolnica Õ Nałęczów Õ Wojciechów Õ Miłocin Õ Dąbrowica Õ Lublin (62 km)

183 Dożynki Powiatowe 2009, Janowiec

184