I Okolice Przewodnik Turystyczny Spis Treści Wstęp

i okolice przewodnik turystyczny Spis treści Wstęp

Wstęp 3 Od autora Polska się zmieniła, a jeśli ktoś tego jeszcze nie zauważył, musi pojechać do Puław. Trudno uwierzyć, że miasto, które przez 40 lat pracowało na Rozdział 1. Informacje wstępne 6 opinię zatruwanego przez jeden z największych europejskich kombinatów Położenie 6 chemicznych, mogło w tak krótkim czasie stać się miejscem, które na powrót Dojazd i komunikacja 6 kojarzy się z zielenią, wspaniałą historią, architekturą i wypoczynkiem. A właśnie Najciekawsze atrakcje regionu 8 takie są współczesne Puławy. Osiedla połączone ścieżkami rowerowymi toną w zieleni, nadwiślańskie bulwary zapraszają do spacerów, podobnie Rozdział 2. Część krajoznawcza 12 jak park – malowniczy, romantyczny, pełen nietuzinkowych zabytków Podstawowe wiadomości o Puławach 12 o niebagatelnym znaczeniu dla polskiej historii i kultury. Obrazu dopełnia Charakterystyka geograficzna 13 nowoczesna infrastruktura sportowa, dobra baza noclegowa i sieć Ochrona przyrody 15 komunikacyjna pozwalająca na wygodne eksplorowanie niezwykłych okolic miasta. Bez trudu dotrzemy stąd do Kazimierza Dolnego, Janowca nad Wisłą, Historia miasta 18 Nałęczowa, Końskowoli, Bochotnicy, Wąwolnicy, Parchatki, Gołębia i wielu Specyfika Puław 30 innych ciekawych miejsc w regionie. Małopolski Przełom Wisły, bajkowe Tradycje regionu 31 lessowe wąwozy, dzikie rezerwaty czy rzeki, takie jak Kurówka, Chodelka, a przede wszystkim Wieprz, pozwalają na bliski kontakt z bogactwem Rozdział 3. Puławskie spacery 36 tutejszej przyrody. Nawet industrialny charakter Zakładów Azotowych „Puławy” Trasa 1. Zespół pałacowo-parkowy w Puławach 36 S.A. może zachwycić, zwłaszcza wieczorami, gdy para wydobywająca się Trasa 2. Okolice zespołu pałacowo-parkowego 50 z kominów osnuwa bajecznie oświetlone instalacje, tworząc niepowtarzalny oniryczny spektakl. W Puławach jest co odkrywać i niech to odkrywanie Widok na most im. Jana Pawła II Trasa 3. Spacery nad Wisłą 54 i Zakłady Azotowe „Puławy” będzie tak pasjonującą przygodą dla czytelnika i turysty, jaką było dla mnie. Trasa 4. Śladami puławskich Kaniowczyków 57 fot. K. Wójcik

Rozdział 4. Okolice Puław na sportowo 60 Szlaki rowerowe 60 Szlaki piesze 75 Wybrane szlaki tematyczne i ścieżki dydaktyczne 82 Spływy kajakowe 86 Narciarstwo 88 Baseny 89

Rozdział 5. Informacje praktyczne 90 Komunikacja 90 Noclegi 90 Gastronomia 94 Muzea 95

3 Wstęp Wstęp

O przewodniku Ciekawe strony www związane z miastem Publikacja podzielona jest na pięć rozdziałów. W pierwszym www.um.pulawy.pl znajdziemy podstawowe informacje o mieście i regionie www.pulawy.naszemiasto.pl oraz ranking najważniejszych atrakcji Puław i ich okolicy. www.ipulawy.pl Rozdział drugi przybliża w wielkim skrócie bogatą historię www.dawnepulawy.pl Puław, a także tradycje związane z regionem oraz jego www.mojepulawy.eu smaki. Rozdział trzeci poświęcony jest samym Puławom. www.pulawybabij.blogspot.com Jego dominującym fragmentem jest opis parku i próba www.mosir.pulawy.pl uchwycenia charakteru tego miejsca. Nie zabrakło tam jednak www.kraina.org.pl wiadomości o innych ciekawych zabytkach i atrakcjach. www.winiarzempw.pl Rozdział czwarty zajmują propozycje wypadów za miasto. Dominują opisy tras rowerowych, jako że wycieczka na dwóch Portale społecznościowe kółkach to najwygodniejszy sposób na poznanie niezwykłych zakątków okolic Puław. Znajdziemy tu również charakterystyki pulawoaktywni najważniejszych szlaków pieszych oraz wybranych ścieżek dydaktycznych i tras spływów kajakowych, dla których okolice pulawoaktywni Puław są wymarzonym miejscem, zarówno ze względu na wspaniałe szlaki wodne, jak i infrastrukturę. pulawoaktywni Ostatni rozdział to już informacje praktyczne – gdzie zjeść, gdzie szukać noclegu, pod jaki numer zadzwonić z pytaniem miasto_pulawy o godzinę odjazdu pociągu czy gdzie znaleźć najbliższy punkt informacji turystycznej. pulawoaktywni

O autorze Tomasz Maciejczyk – pochodzi z Wałbrzycha, ale na stałe mieszka pod Opolem, gdzie przez lata związany był z uniwersytetem oraz różnymi wydawnictwami. Autor wielu publikacji dotyczących turystyki wiejskiej, kuchni regionalnej i kamieniarstwa. Swe pasje odkrywcze realizuje, podróżując samotnie lub wraz z żoną i dziećmi po wschodnich i zachodnich rubieżach Europy. Miłośnik starej motoryzacji, muzyki, jazdy na rowerze górskim i długich rozmów na tarasie z widokiem na Bory Niemodlińskie.

4 1 Informacje wstępne Dojazd i komunikacja 1

na dostanie się do Puław z zachodu Polski. Częścią „dwunastki” jest puławska obwodnica oznaczona numerem S12. Informacje Jadąc od południa, warto wybrać drogę nr 79 – z Kielc do Warszawy. Jest ona równoległa do trasy nr 824 wiodącej do Puław po zachodniej stronie Wisły, ale choć ta droga jest wstępne malownicza, to szosa nr 79 jest zdecydowanie wygodniejsza 1 i lepiej utrzymana. Najdogodniejsze połączenie z Warszawą i Lublinem zapewnia zatłoczona droga nr 17. Ze stolicy do Puław dotrzeć można również tzw. trasą nadwiślańską, czyli drogą nr Położenie 801. To malowniczy szlak (jednak w dużo gorszym stanie niż Puławy leżą na wschodnim brzegu Wisły, w północno-za- „siedemnastka”), godny polecenia miłośnikom spokojnej jazdy chodniej części województwa lubelskiego, tuż przy granicy i osobom niespoglądającym co chwilę na zegarek. z województwem mazowieckim. Powiat puławski od wschodu Do Puław wygodnie dotrzeć można również autobusami graniczy z powiatami lubelskim i lubartowskim, od południa PKS. Linie dalekobieżne łączą miasto z Toruniem, Łodzią, War- z opolskim, od północy z ryckim, a od zachodu z kozienickim szawą, Wrocławiem, Kłodzkiem, Zamościem oraz oczywiście i zwoleńskim, należącymi już do województwa mazowieckiego. z Lublinem i Warszawą. Dzięki rozbudowanej sieci połączeń lokalnych dotrzemy praktycznie do wszystkich mniejszych Dojazd i komunikacja miejscowości regionu. Warto też zwrócić uwagę na busy, obsłu- Teren powiatu pokryty jest gęstą siecią dróg, z których naj- gujące najszybsze połączenia Puław m.in. z Warszawą, Lublinem, ważniejsza jest droga krajowa nr 12 – szlak tranzytowy łączący Nałęczowem lub Kazimierzem Dolnym. Firmy przewozowe Niemcy i Ukrainę. Podróż tą trasą to najwygodniejszy sposób oferują również kursy dalekobieżne, np. do Wrocławia, Łodzi, Częstochowy czy Zakopanego. Morze Bałtyckie Puławy mają dobre połączenia kolejowe z większością du- Wilno żych polskich miast, m.in. z Wrocławiem, Krakowem, Bydgoszczą, Rosja Litwa Most im. Jana Pawła II w Puławach fot. S. Kłak Gdańsk Terespolem, Przemyślem, Dorohuskiem i Lublinem, Rzeszo- wem. Niestety, nie dotrzemy SzczecinSzczecin tu bez przesiadki znad morza. 44 99 Białystok Regionalne pociągi zawiozą 00 Białystok nas do Nałęczowa, Gołębia 6688 00 POLSKA Warszawa PoznańPoznań POLSKA Warszawa Białoruś czy Dęblina. 00 4 11 66 422 2 2 55 2 2 Najbliższe lotnisko znajduje 00 ŁódźŁódź 224400 PUŁAWYPUŁAWY się w Lublinie (65 km). Regular- Radom 660 Radom 0 4455 39900 LublinLublin ne loty łączą to miasto głównie Wrocław 3

00 z Londynem i Dublinem, a tak- 66 22 że z Oslo. Od warszawskiego Praga KrakówKraków Okęcia Puławy dzieli 130 km. Czechy Na Wiśle w Puławach dzia- Ukraina ła port rzeczny oraz nowo Słowacja otwarta marina.

6 7 1 Informacje wstępne Najciekawsze atrakcje regionu 1

Po Puławach i okolicy jeżdżą autobusy 19 r.gularnych linii powoduje samoczynne obniżanie się ciśnienia tętniczego, komunikacji miejskiej, a także 2 linii kursujących jedynie w dni a powietrze zawdzięcza wysoką jonizację lessowym glebom, targowe. Dzięki MZK (Miejski Zakład Komunikacji) dotrzemy przepływającym w okolicy rzekom i bogatej roślinności. też do Kazimierza Dolnego, Końskowoli, Gołębia, Janowca, Bo- Więcej – zob. s. 79. chotnicy czy Parchatki. W mieście nie funkcjonują linie nocne, natomiast działa kilka firm taksówkarskich. Lewy i prawy brzeg 4. Zamek w Janowcu Wisły łączą w Puławach dwa mosty: starszy – im. prezydenta Na wysokiej nadwiślańskiej skarpie wznoszą się malownicze Ignacego Mościckiego, oraz nowy – im. Jana Pawła II. ruiny potężnej XVI-wiecznej warowni. Dawna siedziba ma- gnatów należy obecnie do Muzeum Nadwiślańskiego, które Najciekawsze atrakcje regionu częściowo ją odbudowało. W odrestaurowanych obiektach dziś mieszczą się sale wystawowe. Swą siedzibę ma tu rów- 1. Zespół pałacowo-parkowy w Puławach nież Stowarzyszenie Winiarzy Małopolskiego Przełomu Wisły, Trudno w kilku słowach opisać puławski pałac i jego zna- które odbudowuje przyzamkową winnicę i organizuje tu czenie dla polskiej kultury. W kompleksie tym mieściło się doroczne święto wina. Więcej – zob. s. 69. pierwsze w Polsce muzeum, a w zakamarkach posiadłości Zamek w Janowcu fot. A. Rękas Czartoryskich konspirowali uczestnicy powstania stycznio- 5. Wąwozy lessowe wego. Tu także zapadały kluczowe decyzje dotyczące historii Przemierzając trasę Puławy – Kazimierz Dolny, przejeżdża Polski i Europy. Dziś w pałacu ma swoją siedzibę placówka się przez jeden z najciekawszych geologicznie obszarów naukowa – Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa, w Europie. Wiatr i woda wyrzeźbiły tu w miękkiej skale naj- a piękny park krajobrazowy przyciąga nie tylko turystów, ale większą na kontynencie sieć wąwozów lessowych, głębokich Pałac w Puławach też puławian, dla których spacer romantycznymi alejkami to nawet na 10 m. Okolice te są idealne do spacerów, jazdy na fot. S. Kłak ważny coniedzielny rytuał. Więcej – zob. s. 36. rowerze i wędrówek na nartach biegowych lub z kijkami nordic walking. Odwiedzane miejsca wyglądają jak sceneria Wąwóz lessowy 2. Kazimierz Dolny z filmuWładca Pierścieni. Ta bajkowa kraina znajduje się blisko fot. K. Wójcik Kazimierz Dolny to prawdziwa perła architektury renesansowej gwarnego latem rynku w Kazimierzu Dolnym, a z centrum i jednocześnie jedno z najbardziej malowniczych polskich Puław można tu dotrzeć samochodem w 10 minut. Więcej – miasteczek. Zmęczeni hałasem stolicy artyści właśnie Kazimierz zob. s. 75, 80. obrali na miejsce swej pracy twórczej, dzięki czemu na każ- dym kroku napotkać możemy zaciszne pracownie malarskie 6. Wojciechów i rzeźbiarskie oraz interesujące galerie. Więcej – zob. s. 70. Tę miejscowość powinni odwiedzić wszyscy, którzy chcą Kazimierz Dolny lepiej poznać tradycje regionu oraz jego smaki. Muzeum fot. UM Puławy 3. Nałęczów Regionalne, Galeria Sztuki Ludowej i miniskansen Wojcie- Lecznicze wody pijano tu już w XVII stuleciu, a dziś położone chosko Zagroda to kopalnie wiedzy o obyczajach lubelskiej nad rzeką Bystrą miasteczko urzeka eleganckim, trochę wsi. Wojciechów jest także mekką polskich kowali. W XVI- sennym klimatem przedwojennych uzdrowisk. Wille, pen- --wiecznej Wieży Ariańskiej działa tu Muzeum Kowalstwa, sjonaty, piękny park skrywający obiekty sanatoryjne – to wciąż funkcjonuje też kuźnia założona w 1920 r. W miejsco- Kuźnia w Wojciechowie wszystko decyduje o niepowtarzalnej atmosferze Nałęczowa. wości tej spotykają się kowale z całego kraju, nie brakuje też fot. M. Bartkowiak Leczy się tu głównie dolegliwości związane z sercem, jak gości z zagranicy, a swoją siedzibę ma tu Stowarzyszenie Uzdrowisko w Nałęczowie nadciśnienie czy choroba wieńcowa. Tutejszy mikroklimat Kowali Polskich. fot. A. Rękas 8 9 1 Informacje wstępne Najciekawsze atrakcje regionu 1

7. Małopolski Przełom Wisły pątnicy, by modlić się o zdrowie przed cudowną figurą Matki Okolice Puław to niezwykle malowniczy fragment doliny Bożej Kębelskiej. Wąwolnica jest też dobrą bazą wypadową na Wisły. Koryto rzeki ma tu postać niemalże kanionu, głębo- wycieczki po dolinie rzeki Bystra. W tej malowniczej okolicy kiego na dziesiątki metrów. Dolina ta została wyrzeźbiona urzeka nie tylko przyroda, ale i nadrzeczne zabudowania, np. w skałach wapiennych przed ok. 3 mln lat. Na tym nieuregu- drewniane młyny, z których najbardziej znany jest Hipolit, lowanym fragmencie dużej rzeki pełno jest dzikiego ptactwa, mieszczący dziś muzeum minerałów. Więcej – zob. s. 78, 82. piaszczystych łach, zakoli i rozlewisk oraz potężnych zboczy Wisła z rzadkimi gatunkami roślin. Więcej – zob. s. 14, 76. fot. A. Rękas Informacja turystyczna Młyn nad Bystrą fot. A. Rękas 8. Kolejka wąskotorowa Puławy: Centrum Informacji Turystycznej, al. Królewska 4, e-mail: Nałęczowska Kolej Dojazdowa to jedyna wąskotorówka [email protected], tel.: 81 458 67 40 w regionie. Zbudowano ją pod koniec XIX w., aby dowozić Puławy: Biuro Obsługi Ruchu Turystycznego PTTK, ul. Czartoryskich 8a, buraki cukrowe z pól folwarku w Polanówce do cukrowni tel.: czynny w piątki: 517 331 553 w Zagłobie. Dzięki staraniom Stowarzyszenia Miłośników Kazimierz Dolny: Centrum Informacji Turystycznej, Rynek 27, tel.: 81 88 10 709 Nałęczowskiej Kolei Dojazdowej od 2011 r. wąskotorówka Nałęczów: Centrum Informacji Turystycznej, al. Kasztanowa 2 (Domek Gotycki), znów współtworzy krajobraz okolic Puław. Jej centralną tel.: 81 501 61 01

Nałęczowska Kolej Dojazdowa stacją stały się Karczmiska, a tabor obsługuje dwie trasy: fot. A. Rękas Karczmiska – Opole Lubelskie oraz Karczmiska – Poniatowa. W budynku kasy wypłat na stacji Karczmiska powstała izba pamięci, gdzie można zobaczyć ciekawe eksponaty związane z historią kolejnictwa. Więcej – zob. s. 82.

9. Końskowola i Włostowice Końskowola i Włostowice to satelickie osady Puław. Niewiel- ka, ale urokliwa Końskowola broni się przed włączeniem jej w administracyjne granice miasta, a o jej dawnej świetności przypominają ciekawe zabytki. Z kolei Włostowice od 1934 r. są dzielnicą Puław. Niegdyś były silnie związane z pałacem Czartoryskich, czego ślady wciąż są widoczne. Ciekawostką jest, że to właśnie na włostowickiej plebanii do XIX w. prze- chowywane były słynne dwa miecze grunwaldzkie, które Cmentarz włostowicki wcześniej znajdowały się w muzeum Izabeli Czartoryskiej. fot. T. Maciejczyk Więcej – zob. s. 64, 67.

10. Wąwolnica i dolina Bystrej Wąwolnica to senne miasteczko o bogatej historii, a jedno- cześnie największe centrum pielgrzymkowe w regionie. Za czasów Kazimierza Wielkiego i Władysława Jagiełły miejsco- wość była ważnym ośrodkiem handlowym, dziś ściągają tu

10 2 Część krajoznawcza Charakterystyka geograficzna 2

Festiwal Orkiestr Dętych fot. UM Puławy Część Charakterystyka geograficzna krajoznawcza Puławy leżą na granicy 2 dwóch krain geograficznych: Niziny Mazowieckiej oraz Wy- żyny Lubelskiej. Przyjmuje się, Podstawowe wiadomości Chemicznych oraz Ośrodek Diagnostyki i Zwal- że granica ta przebiega na o Puławach czania Zagrożeń Biologicznych Wojskowego południu miasta na wysoko- Instytutu Higieny i Epidemiologii. ści Parchatki. Faktycznie, od Miasto zajmuje ok. 50 km2 (z czego przeszło Miasto ma bogatą ofertę kulturalną. Do Puławskie Spotkania Lalkarzy, Festiwal Książ- Włostowic spokojny krajobraz mazowiecki 20% to lasy) i ma ok. 50 tys. mieszkańców (w ca- najważniejszych cyklicznych imprez kultu- ki, Festiwal Orkiestr Dętych. Coraz większe zmienia się w wyżynny teren pełen urokli- łym powiecie puławskim mieszka 117 tys. osób). ralnych w Puławach należą m.in. Międzyna- znaczenie ma również festiwal muzyczny wych wzniesień i lessowych wąwozów. Na Puławy są ważnym ośrodkiem prze- rodowe Warsztaty Jazzowe, Ogólnopolskie Wszystkie Strony Świata. północ od miasta rozciąga się Wysoczyzna mysłowym – rozwija się tu zwłaszcza przemysł chemicz- ny, farmaceutyczny i budow- Symbole Puław lany. Wśród zakładów czoło- Herbem Puław stała się Pogoń Litewska; taki wybór to nawiązanie do historii miasta, którego dawni we miejsce zajmują Zakłady właściciele – książęta Czartoryscy – pieczętowali się właśnie tym godłem. Zgodnie z opisem heral- Azotowe „Puławy” S.A. Na ich dycznym w polu czerwonym znajduje się rycerz w zbroi srebrnej z wzniesionym w prawicy mieczem, terenie znajduje się również wyposażony w tarczę błękitną z podwójnym złotym krzyżem jagiellońskim. Pod przednimi kopytami podstrefa Specjalnej Strefy konia znajduje się Świątynia Sybilli. Ten ostatni motyw został dodany do herbu Puław dopiero w latach Ekonomicznej „Starachowice”. 90. XX w. Wcześniej w tym miejscu znajdowały się trzy wieże lub zamek z trzema wieżami, przez co Ważnym punktem na prze- herb ten przypominał herb miasta Siedlce. Barwy z herbu przeniesione zostały też na flagę miasta. mysłowej mapie miasta jest Patronem Puław jest św. Brat Albert. Adam Chmielowski – jak nazywał się późniejszy też Puławski Park Naukowo- święty – pochodził spod Krakowa, ale jako młody człowiek uczył się w Puławach w Instytucie -Technologiczny, aktywizu- Politechnicznym i Rolniczo-Leśnym. Studia przerwał w 1863 r., zaciągając się w szeregi po- jący i wspomagający lokalną wstańców styczniowych. Patronem miasta został w 1999 r. gospodarkę. Od 2009 r. Puławy oficjalnie posługują się nowym logo, mającym być znakiem rozpoznawczym W Puławach działa pięć in- miasta oraz symbolem strategii zamkniętej w haśle: „PUŁAWY z myślą o człowieku” (ang. stytutów naukowo-badaw- wersja: PUŁAWY human city). Samorząd stawia sobie za zadanie współtworzenie wraz czych: Instytut Uprawy Nawo- z mieszkańcami przyjaznej przestrzeni miejskiej zapewniającej wszechstronny rozwój jej żenia i Gleboznawstwa (PIB), użytkowników. Spirala tworząca logo symbolizuje połączonych ze sobą ludzi – największą Państwowy Instytut Wetery- wartość miasta. Kolor niebieski oznacza Wisłę, zielony – bujną zieleń miejską, różowy – naryjny (PIB), Instytut Ogrod- przyjaźń i optymizm, natomiast czerwony i pomarańczowy – aktywność i potencjał ludzki. nictwa – Oddział Pszczelnic- Całość narysowana jest odręcznie dla podkreślenia indywidualności puławian. Międzynarodowe Warsztaty Jazzowe w Puławach twa, Instytut Nowych Syntez fot. J. Harbat-Szymula

12 13 2 Część krajoznawcza Ochrona przyrody 2

Lubartowska, podczas gdy południowa część Puław Rzeka jedyna na świecie należy już do Płaskowyżu „Wisła, widziana z lesistych brzegów naprzeciw zamku Nałęczowskiego. Granica po- janowieckiego, przypomina najpiękniejsze miejsca Loary, między krainami geograficz- widziana zaś od strony Bochotnicy, wydaje się szeregiem nymi zaznacza się również jezior, poprzerastanych zielenią, błyszczących żaglami w dolinie Wisły. Meandrująca i skrzydłami rybitw. Przypomina Loarę i Ren, przypomina dotychczas wśród południo- jeziora, a jednak nie przestaje być Wisłą, rzeką jedyną na wych wyżyn Polski, rzeka świecie, pełną niespodzianek, zgrozy i słodyczy; rzeką, rozlewa się na wysokości która na pewno nie znudzi cudzoziemca, a Polaka raduje Puław po równinie będącej serdeczną wymową”. częścią rozległego Niżu Środ- Maria Kuncewiczowa, Najdonioślejsza sprawa lata, z tomu kowoeuropejskiego, tworząc Wisła w okolicy Puław opowiadań Dwa księżyce. Park Czartoryskich jesienią fot. K. Wójcik fot. S. Kłak charakterystyczną plątaninę Na wyjątkowy charakter geograficzny re- W granicach parku leży kilka bocznych koryt sąsiadujących z mokradłami gionu wpływ ma niewątpliwie również Wisła. rezerwatów przyrody. Są to: i piaszczystymi łachami. Puławy zamykają tzw. Małopolski Przełom  rezerwat Krowia Wyspa, mający chro- Choć Puławy leżą na wysokości zaledwie Wisły. Ten fragment rzeki rozpoczyna się na Świnia puławska nić stanowiska lęgowe, głównie ptactwa 115 m n.p.m., region ma charakter wyżynny. To wysokości Zawichostu, jednak najpiękniejszy To nie inwektywa, ale nazwa rasy świń o łaciatym umasz- wodnego. Dzięki temu, że wyspa przez zasługa Płaskowyżu Nałęczowskiego – nie- jest odcinek pomiędzy Janowcem a okolicami czeniu wyhodowana w Puławach. Rasa ta jest ceniona lata była użytkowana jako pastwisko, nie zwykle interesującego geologicznie obszaru Parchatki. Koryto rzeki ma tu głębokość dzie- wśród polskich hodowców ze względu na szybki wzrost rozrosła się tam wiklina i istnieją dogodne Polski. Rozciąga się on pomiędzy rzekami Wisłą siątek metrów. Dolina została wyrzeźbiona i odporność na choroby. warunki do gniazdowania dla takich gatun- a Bystrzycą, a jego najbardziej charaktery- w skałach wapiennych ok. 3 mln lat temu, kiedy ków jak mewy, rybitwy, cyranki, czajki itp. styczną cechą jest mnogość wąwozów, dolin to następował proces dźwigania się tutejszych Wyspa znajduje się na terenie gmin Wilków i głębokich koryt rzecznych. To zasługa grubej wyżyn. Innym ważnym procesem geologicz- i Kazimierz Dolny. Można ją zobaczyć, na warstwy osadów lessowych, czyli miękkich nym kształtującym krajobraz Przełomu była Niewiele osób wie, że zieleń okolic Puław objęta jest szlaku rowerowym z Kazimierza Dolnego skał powstałych w wyniku odkładania się róż- wędrówka lodowców, po których pozosta- ochroną prawną w ramach trzech obszarów Programu do Kraśnika lub ze skarpy w Mięćmierzu norakich pyłów naniesionych wiatrami. W ska- łościami są morenowe wzgórza okolic Góry Natura 2000. (część Kazimierza Dolnego). Aby dostać łach tych wiatr i woda przez setki tysięcy lat Puławskiej i Puław. Z czasem bieg rzeki zmieniał się na wyspę, należy przepłynąć rzekę; żłobiły wąwozy i doliny, tworząc urozmaicony się, tak jak głębokość i szerokość kanionu. Woda  rezerwat Skarpa Dobrska, utworzony krajobraz płaskowyżu, dzięki czemu powstał wrzynała się w wapienną skałę, często zmienia- Ochrona przyrody w celu ochrony stanowisk niezwykle rzad- najsilniej ukształtowany wąwozami lessowymi jąc koryto, a czasem nawet kierunek – tak przez kich roślin kserotermicznych (takich, które teren w całej Europie. W okolicach Bochotnicy stulecia powstawał ten malowniczy kanion. Kazimierski Park Krajobrazowy potrzebują silnego nasłonecznienia i nie- na 1 km2 przypada 10 km wąwozów. Ich głębo- Spoglądając na Wisłę w okolicach Pu- Zarówno teren Małopolskiego Przełomu wielkiej ilości wody) i rzadkich okazów fauny, kość dochodzi do 10 m. Co ciekawe, procesy ław i Kazimierza Dolnego, ma się wrażenie, Wisły, jak i Płaskowyżu Nałęczowskiego jak np. wpisanego na Czerwoną listę zwierząt erozyjne, które kształtowały tu krajobraz, wciąż że dawne ekonomiczne zacofanie Polski z jego wąwozami znajdują się w granicach ginących i zagrożonych w Polsce barwnego trwają, przeobrażając go każdego roku. w stosunku do krajów zachodniej Europy utworzonego w 1979 r. Kazimierskiego Parku motyla o nazwie modraszek orion. Wartości Płaskowyż Nałęczowski przecina malow- miało również swoje dobre strony. To dzięki Krajobrazowego. Park obejmuje również te- przyrodnicze łączą się tu z krajobrazowymi. nicza, otoczona łęgowymi lasami dolina niemu możemy się cieszyć chyba ostatnią reny należące do Równiny Bełżyckiej, Kotliny Ze skarpy roztacza się widok na Małopolski rzeki Bystrej. nieuregulowaną dużą rzeką na kontynencie. Chodelskiej i Równiny Radomskiej. Przełom Wisły i Kotlinę Chodelską, a okolice

14 15 2 Część krajoznawcza Ochrona przyrody 2

poprzecinane są głębokimi (do 40 m) wąwozami. Do rezerwatu dotrzeć moż- na ze wsi Dobre. Tuż przy szkole w tej wsi umieszczono tablicę informacyj- ną dotyczącą rezerwatu. Kierując się na północ Dobrego, bezpośrednio przy krzyżu trzeba skręcić w prawo (tu też można zostawić samochód), a po Rezerwat Łęg na Kępie informacyjne. Do rezerwatu dotrzemy z Pu- fot. K. Wójcik ok. 200 m w lewo i rozpo- ław rowerem (niebieskim szlakiem) lub samo- cząć wspinanie się na skarpę; chodem (z drogi Gołąb – Niebrzegów należy  rezerwat Łęg na Kępie, znajdujący się odbić niedaleko za przejazdem kolejowym; w samych Puławach. Stworzono go, by z łatwością odnajdziemy zjazd na łąkę, tablicę

chronić naturalny nadwiślański las łęgowy informacyjną i oznaczenia niebieskiego szla- Pustynia Kaltenbacha (las występujący nad rzekami i potokami). ku; tam też należy zostawić auto). procesy produkcyjne. Między inny- fot. W. Kapica Rezerwat znajduje się w okolicy parku Czar- Będąc w Piskorach warto zwrócić uwa- Obszar Chronionego Krajobrazu mi dzięki temu Puławy jako swój toryskich wśród pól uprawnych. gę na znajdujące się nieopodal trzy jeziora: „Pradolina Wieprza” atut wymieniają czyste powietrze w mie- Borowiec, Nury i Matygi. To pozostałości po To malownicza dolina, gdzie rzeka leniwie ście i wspaniałą przyrodę w jego okolicy. Rezerwat Jezioro Piskory dawnym korycie Wisły. Ciekawostką jest, że meandruje i dzieli się na liczne odgałęzienia, Najlepszym przykładem efektów tego typu To najcenniejsza ostoja wodno-błotnego w zbiornikach tych żyją żółwie błotne. Do jezior tworząc zamieszkałe przez ptactwo wysep- działań jest tzw. Pustynia Kaltenbacha, sąsia- ptactwa na ziemi lubelskiej. Żyje tu ok. 120 ga- dotrzemy, odbijając z szosy Puławy – Dęblin ki i łachy. Zatrzymują się na nich również dująca z zakładami od wschodu. Księżycowy tunków ptaków, m.in. czaple, żurawie, perkozy, na miejscowości Gołąb, Borowina lub Matygi. ptaki wędrowne. Koryto rzeki otaczają łąki krajobraz tych terenów zaczął przeobrażać rybitwy. Na terenie Jeziora i pastwiska, w skład obszaru chronione- się już w latach 80., kiedy podjęto pierwsze, Piskory można też spotkać go wchodzą też okoliczne lasy. Dotrzeć jak na tamte czasy pionierskie, próby rewita- rzadkie ptaki drapieżne oraz tu można z jednej z nadrzecznych wsi, np. lizacji zdewastowanych obszarów leśnych. jelenie, łosie, sarny, dziki Niebrzegowa. W ostatnich latach, gdy powietrze wokół i wiele innych zwierząt. Choć zakładu stało się czyste, zalesianie „pusty- rezerwat powstał na bazie Pustynia Kaltenbacha ni” przynosi efekty. Dziś młodniki stanowią sztucznego jeziora, miejsce Zakłady Azotowe „Puławy” to firma, która ostoję dzikiej zwierzyny. Można tu spotkać jest dzikie, a zarazem do- w niezwykle konsekwentny sposób przy- sarny, zające i kuropatwy. Coraz częściej skonale przystosowane do czynia się do rekultywacji i wzbogacania zapuszczają się tu także jelenie i łosie z są- potrzeb ruchu turystycznego. stanu środowiska naturalnego w okolicach siednich lasów. Wzdłuż 45 km ścieżek dydak- miasta. Przedsiębiorstwo realizuje długofa- Z miasta dotrzemy do Pustyni Kaltenba- tycznych znajdują się stano- lowe projekty rekultywacji i ochrony środo- cha ścieżką rowerową i niebieskim szlakiem wiska do obserwacji przy- wiska. W samym zakładzie zamontowano rowerowym rozpoczynającym się pod pu- Rezerwat Piskory rody zaopatrzone w tablice fot. A. Rękas systemy filtrów, unowocześniając przy tym ławskim MOSiR-em.

16 17 2 Część krajoznawcza Historia miasta 2

na którym odnaleziono 38 grobów ciałopal- Dom dziecka i nietoperze nych, był użytkowany przez ludność kultury Na strychu domu dziecka w Puławach zamieszkały ściśle przeworskiej w II i na początku III w. n.e. chronione nietoperze – nocki duże. Ciepłe i bezpieczne Z kolei inne, późniejsze znaleziska arche- poddasze stało się największym na Lubelszczyźnie sie- ologiczne, np. broń, narzędzia, ceramika, dliskiem tego sympatycznego ssaka. Cenna kolonia roz- ozdoby, monety oraz pojedyncze pochówki, rodcza oraz teren jej żerowiska zostały objęte programem wyraźnie wskazują na istnienie na tym tere- ochronnym Natura 2000. Dzięki temu, by nie przeszkadzać nie osad zarówno w wiekach późniejszych, nietoperzom, przeprojektowywano nawet fragment pu- jak i we wczesnym średniowieczu. Ich miesz- ławskiej obwodnicy. Nocki żyją w Puławach od lat 60. kańcy trudnili się przede wszystkim rolnictwem, myślistwem i rybołówstwem. Mogli też już wówczas zajmować się przeprawą Historia miasta przez Wisłę ze względu na dogodne warunki wynikające z ukształtowania terenu i poło- Pradzieje żenie osad na przecięciu dwóch szlaków Chociaż Puławy wyraźnie zaznaczyły się w hi- handlowych: wodnego, czyli Wisły płyną- storii Polski, to dopiero w XV w. (1489) po raz cej z południa na północ, oraz drogowego, Po ich bezpotomnej śmierci dobra Łodzie na Wiśle pierwszy były wzmiankowane w źródłach pi- wiodącego z Lublina w kierunku Radomia. Z rąk do rąk te przejęła w 1655 r. Izabela z Tęczyń- fot. S. Kłak sanych. Prawdopodobnie osada ta składała się Niewiele wiemy o Puławach sprzed XVII w. skich – żona Łukasza Opalińskiego. Po 1667 r. z kilku rybackich chałup, których mieszkańcy Wieś przez lata żyła w cieniu Kazimierza Puławy wraz z kluczem końskowolskim jako zapewne obsługiwali również przeprawę przez Puławy? Pulwy? Pławy? Dolnego, którego gospodarcza potęga wiano ich córki Zofii Opalińskiej przeszły rzekę. Jednak wykopaliska archeologiczne Trudno jednoznacznie określić, skąd wzięła się nazwa hamowała rozwój bliźniaczych nadwiślań- na jej męża Stanisława Herakliusza Lubo- potwierdzają, że tereny te były zamieszkane miasta. Z pewnością miała ona związek z rzeką. Wystarczy skich osad. Puławy wchodzące w skład klu- mirskiego. W latach 1671–76 wzniósł on od niepamiętnych czasów. W Górze Puławskiej wspomnieć, że np. łódź była tu określana słowem pławica. cza końskowolskiego należały niegdyś do w Puławach swoją rezydencję w postaci pa- odnaleziono jedne z najstarszych śladów byt- Być może nazwa miejscowości pochodzi od słowa pulwy rodu Konińskich, a od 1485 r. Tęczyńskich. Po łacu barokowego o charakterze obronnym. ności człowieka w Polsce. Były to pozostałości oznaczającego nadwiślańskie łęgi. Inny trop wskazuje śmierci Gabriela Tęczyńskiego w 1617 r. do- Jego architektem był Tylman z Gameren, obozowiska łowców mamutów z epoki paleoli- na wyraz pławy, jak nazywano przeprawę przez rzekę, bra końskowolskie, w skład których wcho- twórca tak wspaniałych budowli jak pałac tu górnego, przedstawicieli kultury oryniackiej co jest prawdopodobne, bo od niepamiętnych czasów dziła puławska wieś, zostały przejęte przez Branickich w Białymstoku czy kaplica Kró- datowanej na okres ok. 40 000 – ok. 20 000 w Puławach krzyżowały się lokalne trakty handlowe Krzysztofa Zbaraskiego jako opiekuna dzie- lewska w Gdańsku. Równolegle z budową p.n.e. Są to zarazem najstarsze ślady bytności i z pewnością przeprawiano się tu przez Wisłę. dziczki, córki Gabriela: Zofii. Po jego śmierci rezydencji powstały przypałacowe ogrody człowieka na ziemi lubelskiej. Oczywiście istnieje też ludowe tłumaczenie nazwy Pu- w 1627 r. klucz ten wykupił od Zbaraskich wzmiankowane po raz pierwszy w 1677 r. Bardziej zaawansowane osadnictwo na ławy. Legenda głosi, że w dawnych czasach przejeżdżał Jan, brat Gabriela Tęczyńskiego. Jak podają Po śmierci Lubomirskiego w 1702 r. klucz dzisiejszej ziemi puławskiej pojawiło się przez osadę pewien wielmoża (niektóre wersje opowieści niektórzy regionaliści, po śmierci Krzysztofa końskowolski odziedziczyła jego córka w początkach naszej ery, o czym świadczą mówią o rycerzu Zawiszy Czarnym). Pan ów zatrzymał Zbaraskiego Puławy miał odziedziczyć Ja- Elżbieta, będąca od 1687 r. żoną Adama różnorodne znaleziska, m.in. ślady osad, się w karczmie, by się posilić. Jednak pod ciężarem jego nusz Wiśniowiecki. Z kolei po śmierci Jana Mikołaja Sieniawskiego. Puławy przeszły a w szczególności cmentarzyska. Najwięk- zwalistego ciała ława, na której spoczął, pękła na pół. Pan Tęczyńskiego w 1637 r. i rozstrzygnięciu tą drogą w ręce Sieniawskich. W czasie sze tego typu stanowisko archeologiczne krzyknął wówczas: „A niech to będzie pół ławy!”. I tak też sporów rodzinnych właścicielką klucza wojny północnej (1700–21), w 1706 r. Szwedzi znajduje się w Puławach-Włostowicach przy nazwano osadę. końskowolskiego stała się Zofia z Tęczyń- zburzyli pałac Lubomirskich. Prace nad jego drodze Kazimierz Dolny – Puławy. Cmentarz, skich – żona Jana Mikołaja Daniłowicza. odbudową rozpoczęła w 1722 r. Elżbieta

18 19 2 Część krajoznawcza Historia miasta 2

Rezerwat Łęg na Kępie Pałac Czartoryskich w Puławach fot. K. Jopowicz Sieniawska, a po jej śmierci, oraz Jana Zygmunta Deybla powstała impo- w małżeństwie – w Puławach fot. G. Trzpil od 1729 r. kontynuowała je jej córka: Zo- Zamek Pulawa – perła baroku nująca budowla w stylu późnobarokowym. szukała ukojenia po trudnych fia Maria Denhoffowa. W 1731 r. poślubiła Francuski podróżnik François-Paulin Dalairac w swych Najznamienitszy okres tej siedziby ma- przeżyciach. ona Augusta Aleksandra Czartoryskiego. pamiętnikach tak oto opisuje zamek Lubomirskich: gnackiej wiąże się nierozerwalnie z Izabelą W wyniku wojny polsko-rosyjskiej z 1792 r. Tak oto miejscowość splotła swe losy na „Jeden ze szczytów zajęty jest przez zamek zbudowany i Adamem Kazimierzem Czartoryskim, który i związanych z nią działań militarnych, jak przyszłe 100 lat z rodem Czartoryskich. na modłę włoską o pięknym wyglądzie, bardzo zdobiony w 1782 r. po śmierci ojca Augusta Aleksandra również ze względu na popieranie przez Zapoczątkowało to nowy etap rozwoju wewnątrz malarstwem, złoconymi stropami, dekoracją Czartoryskiego odziedziczył klucz końskowol- Czartoryskich powstania kościuszkowskiego Puław, które w 2. poł. XVIII w. były jednym z marmuru, z salonem po środku najlepiej pomyślanym ski wraz z Puławami, gdzie znajdował się pałac w 1794 r., zarówno Puławy, jak i sam pałac oraz z najważniejszych miejsc na polityczno- i najlepiej wykonanym w swej małości, jaką można wi- będący letnią rezydencją rodziny. Stała się jego otoczenie zostały spustoszone przez -kulturalnej mapie ówczesnej Polski. dzieć. Z zewnątrz upiększony jest tarasami z balustradami, ona główną siedzibą rodową Czartoryskich Rosjan. Po upadku Rzeczypospolitej w 1795 r. W omawianym okresie sama osada, z ogrodem czysto utrzymanym oraz schodami z podestem dopiero w 1785 r. Ta decyzja przyczyniła się dobra puławskie znalazły się na terenie za- pozostająca małą wioską rybacką, której i portalem, który można nazwać wspaniałym. Dom ten nie tylko do jej przebudowy, ale również do boru austriackiego. Po powrocie do Puław mieszkańcy zajmowali się rolnictwem, jest bezsprzecznie piękną perłą i najpiękniejszą budowlą przeobrażenia osady w prężnie działający w 1796 r. Izabela Czartoryska przystąpiła nie rybołówstwem, a także przeprawianiem nowoczesną, jaka istnieje w Polsce. Należy do wielkiego ośrodek polityczno-opozycyjny i kulturalny, tylko do odbudowy rezydencji, ale także pod- ludzi i towarów przez Wisłę, znajdowała się marszałka koronnego księcia Stanisława Lubomirskiego konkurujący z dworem królewskim i innymi jęła się misji kulturalno-patriotycznej, mającej w miejscu, gdzie dziś wznosi się hala targo- i nazywa się Pulawa”. centrami rodowymi. Prowadzone od 1785 r. na celu utrwalenie dla przyszłych pokoleń wa przy ulicy Piaskowej. Dzięki wzrostowi prace przy pałacu nie były jedynym przedsię- historii niepodległego państwa polskiego. znaczenia Puław za czasów Czartoryskich wzięciem nowych właścicieli Puław. W 1788 r. Do realizacji swojego wielkiego projektu osada ta wraz z sąsiednimi Włostowicami Złoty wiek Puław rozpoczęto budowę doryckiej oranżerii, czyli zatrudniła wykształconego we Włoszech syna nie tylko zaczęła się rozrastać, ale również Choć prace przy odbudowie pałacu prze- Domku Greckiego, a w 1791 r. przystąpiono puławskiego stolarza: wybitnego architekta rozwinęła się pod względem rzemieślni- ciągnęły się do 1736 r., za sprawą talentu do budowy Pałacu Marynki dla ich córki Marii Chrystiana Piotra Aignera. Po obu stronach czym i handlowym. architektów Franciszka Antoniego Mayera księżnej Wirtemberskiej, która – nieszczęśliwa pałacu dobudował on pawilony. Zaprojektował

20 21 2 Część krajoznawcza Historia miasta 2

Wejście do groty w parku Czartoryskich fot.T. Maciejczyk

Czartoryskich w Puławach i przekreśliły możliwość dalszego rozwoju miejsco- wości. W obliczu działań wojennych Izabela Czarto- ryska zdążyła wywieźć z Pu- ław i ukryć zbiory muzealne oraz część innych zabytków ruchomych z terenu osady pałacowo-parkowej. Nieste- ty, wyrok śmierci na księcia Adama Jerzego Czartory- skiego wydany przez cara Mikołaja I oraz konfiskata

Pałac Czartoryskich od strony Wisły dóbr rodowych za udział fot.T. Maciejczyk też Świątynię Sybilli, okazała się wytrawnym ogrodnikiem, a jej dzie- do licznie powstałych manufaktur. W Górze w powstaniu przyczyniły się do emigracji Dom Gotycki oraz ło podziwiali przedstawiciele ówczesnej Europy. Puławskiej powstały: browar, cegielnie, piece księcia, jak również do utraty przez Puławy nawiązującą do architektury rzymskiego Do Puław zwożono drzewa i krzewy z całego wapienne, młyny. W Kępie hodowano na charakteru osady miejsko-wiejskiej. Panteonu kaplicę „W niebo Wziętey Boga kontynentu. Najbardziej egzotyczne rośliny masową, jak na ówczesne czasy, skalę bydło, W 1840 r. rozpoczęto przebudowę re- Rodzicy”. Jednocześnie księżna Izabela hodowano w oranżerii, która nie miała sobie w Celejowie ruszyła papiernia, a w Końskowoli zydencji Czartoryskich wg projektu Józefa wraz z angielskim ogrodnikiem o nazwisku równych nawet w Warszawie. zakłady przemysłu sukienniczego. W 1811 r. Góreckiego. Nadano wówczas pałacowi James Savage zaprojektowała ogród w stylu Czartoryscy dbali także o edukację miej- Puławy otrzymały prawo do organizowania dzisiejszy kształt podkowy poprzez do- angielskim. Przemyślane założenie parkowe scowej ludności i kulturowy rozwój Puław. jarmarków i zostały połączone z Końskowolą budowanie dwóch skrzydeł powstałych ozdobiła starannie dobraną drobną architek- Z początkiem XIX w. powstały w Puławach pierwszą na Lubelszczyźnie drogą bitą. Dzięki z połączenia korpusu pałacu z wolno sto- turą: fontanną, rzeźbą, okolicznościowymi i Włostowicach cztery szkoły ludowe. W 1819 r. tym wszystkim zmianom w 1824 r. władze jącymi oficynami. Przy okazji zniszczono głazami, kutymi ławkami, sarkofagiem z białego otwarty został Instytut Nauczycieli Szkół Ele- warszawskie zaproponowały nadanie Puła- Nad Wisłą marmuru poświęconym rodzicom księcia – mentarnych i Organistów. Do rezydencji przy- wom praw miejskich. Wobec dobrego roz- fot. M. Jasiocha Augustowi i Zofii Czartoryskim. Na potrzeby bywali najznamienitsi Polacy, m.in. Franciszek woju osady książę Adam Jerzy Czartoryski tego założenia przekształciła dawne kopalnie Karpiński, Franciszek Dionizy Kniaźnin, Julian nie widział wówczas potrzeby takiej zmiany. kamienia wapiennego w romantyczne Ursyn Niemcewicz, Franciszek Zabłocki, Zyg- Proponował przesunięcie nadania praw miej- groty i kaplicę. Właśnie park ze Świątynią munt Vogel, Adam Naruszewicz, Jan Paweł skich o sześć lat, tłumacząc zwłokę względami Sybilli – otwartym w 1801 r. pierwszym polskim Woronicz i wielu innych literatów, malarzy, ekonomicznymi, tj. kosztami związanymi muzeum, w którym gromadzono pamiątki muzyków, naukowców i mężów stanu. z utrzymaniem administracji miejskiej. narodowe – oraz Domem Gotyckim – kolejnym W parze z rozwojem intelektualnym Pu- muzeum, z 1809 r., gdzie gromadzone były ław i okolicy szedł też rozwój gospodarczy. Pod władzą rosyjską zarówno polskie pamiątki, jak i zbiory sztuki W puławskim porcie cumowały statki trans- Wybuch i klęska powstania listopado- światowej, stały się dumą księżnej. Izabela portujące rozmaite dobra oraz półprodukty wego w 1831 r. zakończyły stuletni pobyt

22 23 2 Część krajoznawcza Historia miasta 2

m.in. architektonicznie cie- posiadały rynku i wychodzących od niego Miasto Puławy kawe zewnętrzne schody, ulic. W przypadku Puław osobno funkcjo- Widoczne na początku XX w. w Rosji i Kró- prowadzące niegdyś gości nowała osada rybacka, a osobno osada lestwie Polskim niezadowolenie społeczne Czartoryskich do główne- pałacowa. Zręby typowej miejscowości, przyczyniło się do wystąpień rewolucyjnych. go wejścia rezydencji usy- a tym samym przyszłego fundamentu W 1905 r. miały one miejsce na terenie pu- tuowanego na pierwszym miasta, powstawały pomiędzy nimi. Istot- ławskiego garnizonu wojskowego oraz poza piętrze. Przebudowano rów- ny rozwój zabudowy widoczny był przy nim. Działania te przyczyniły się do nadania nież wnętrza pałacu, dosto- przeprawie przez Wisłę oraz wzdłuż Traktu 7 września 1906 r. przez władze carskie Nowej sowując je do potrzeb dzia- Lubelskiego (obecnie ulica Marszałka Józefa Aleksandrii praw miejskich. Jako miasto miała łającego tu w latach 1842–62 Piłsudskiego), gdzie powstała zabudowa ona własny samorząd i budżet, co znacząco Aleksandryjskiego Instytutu drewniana, a z czasem murowana. Kościół wpłynęło na rozwój miejscowości. Na siedzi- Wychowania Panien. parafialny puławian, którzy w dawnym bę nowych władz miejskich przeznaczono Po pożarze w 1858 r., który centrum miejscowości mieli do dyspozycji istniejący do dziś budynek przy ulicy Powia- zniszczył środkową część pa- byłą kaplicę książąt Czartoryskich, znajdował towej (obecnie 6. Sierpnia). Przed rokiem 1914 r. łacu, Julian Ankiewicz wybu- W parku się we Włostowicach. Z kolei naprzeciwko zpoczęto zabudowę Mokradek, obecnej ulicy dował na pierwszym piętrze fot. UM Puławy a także doprowadzenie tu linii kolejowej kaplicy Czartoryskich, pośród zabudowy Marszałka Józefa Piłsudskiego, ulicy Zielonej, neogotycką kaplicę katolicką (obecnie Sala w 1877 r. oraz osadzenie w miejscowości dzielnicy żydowskiej wznosiła się synagoga alei Królewskiej i alei Małej. Natomiast na te- Gotycka), zaś na drugim piętrze kaplicę pra- garnizonu wojskowego, miały istotny wpływ (dziś na tym terenie umieszczono granitowy renie koszar rosyjskich wyświęcono cerkiew wosławną (obecnie Sala Rycerska). W 1859 r. na transformację społeczno-urbanistyczną, głaz upamiętniający zagładę puławskich garnizonową pw. Świętej Trójcy. zamontowano we wnętrzu pałacu istniejące a także na zmianę roli Puław, które stały się Żydów podczas II wojny światowej). Roz- Dalszą rozbudowę miasta przerwał wy- do dziś monumentalne schody wykona- ośrodkiem naukowym. budowa Puław w kierunku obecnej ulicy buch I wojny światowej w 1914 r. oraz ewa- ne z żeliwa. Była to pierwsza tak potężna W 2. poł. XIX w. zaobserwować można było Lubelskiej była ograniczona ze względu kuacja do Rosji administracji oraz pracowni- konstrukcja tego typu wykonana z żeliwa choćby wśród studentów przejawy walki na usytuowane przy niej po obu stronach ków Instytutu Puławskiego. Natarcie wojsk w czasach Królestwa Polskiego. z rusyfikacją i próby przeciwstawienia się koszary rosyjskiego garnizonu. One też niemieckich spowodowało w 1915 r. odwrót W 1846 r. Puławy zostały przemiano- restrykcyjnym ukazom władz carskich. Na niejako kończyły zabudowę alei Żyrzyńskiej Rosjan w kierunku wschodnim. Wycofujące wane na Nową Aleksandrię dla uczczenia uczelni działały organizacje antyrosyjskie, do- (obecnie alei Partyzantów). się oddziały niszczyły i paliły młode miasto. Aleksandry Teodorówny, żony Mikołaja I, chodziło do częstych buntów, organizowano Całkowitemu lub częścio- która patronowała tutejszemu instytutowi wiece i wystąpienia. Kształceni w puławskim wemu spaleniu uległ most żeńskiemu. W 1862 r. szkołę tę przeniesiono instytucie studenci wyruszali do okolicznych z 1915 r., zabudowa miejska z powrotem do Warszawy, a pałac stał się wsi, by uświadamiać politycznie chłopstwo. przy obecnej ulicy Mar- siedzibą Instytutu Politechnicznego i Rolni- W wielu puławskich domach organizowano szałka Józefa Piłsudskiego, czo-Leśnego. Za udział studentów Instytutu regularne spotkania mające na celu pielęgno- koszary wojskowe oraz ma- w powstaniu styczniowym w 1863 r. został wanie polskiej tradycji. Prym w tym wiodła gazyny kolejowe. on zamknięty i uruchomiony ponownie jako Łucja z Giedroyciów Rautenstrauchowa, któ- W Nowej Aleksandrii Instytut Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnic- rej willa Cienista stała się ważnym ośrodkiem okupowanej przez Au- twa dopiero w 1869 r. Znamiennym wyda- spotkań propagatorów sprawy polskiej. striaków, którzy 19 maja rzeniem było nadanie Nowej Aleksandrii, Wiele różnorodnych czynników spowo- 1916 r. przywrócili jej dawną nie posiadającej praw miejskich, rangi sie- dowało, że Puławy nie rozwijały się pod Most im. Prezydenta Ignacego Mościckiego dziby powiatu w 1867 r. Opisane wydarzenia, względem terytorialnym, jak również nie fot. S. Kłak

24 25 2 Część krajoznawcza Historia miasta 2

Puławy około 1913 r., miasta. Na terenie Wólki Profeckiej rozpo- narzucona przez niemieckiego okupanta. fot. Pracownia Dokumentacji Dziejów Miasta częto budowę fabryki żelatyny oraz przy- Powiat puławski znalazł się w dystrykcie lubel- nazwę – Puławy, utworzono gotowywano teren pod budowę zakładu skim, gdzie władzę z rąk Wehrmachtu przejęła Powiatową Radę Przyboczną chemicznego. Jeszcze w 1936 r. oddano administracja cywilna i policyjna. Rozpoczę- przy Komendzie Obwodo- do użytku stację kolejową Puławy Miasto. to brutalną likwidację ludności żydowskiej. wej oraz zachowano rady W grudniu 1939 r. Niemcy utworzyli dla niej gmin, sądy gmin i pokoju, Wojenny kataklizm getto, a następnie rozpoczęli wysiedlenie powołano do życia szkołę Rozwój miasta przerwał wybuch II wojny Żydów do Opola Lubelskiego. W Puławach realną, a w miejsce rosyj- światowej. Wojenna rzeczywistość dotarła organizowano też łapanki – schwytani byli skiego instytutu utworzono do Puław 3 września 1939 r. wraz z rozpoczę- kierowani do pracy przymusowej w III Rzeszy. w 1917 r. Instytut Naukowy ciem nalotów bombowych. W ich wyniku W latach 1942–43 w mieście utworzono obozy Gospodarstwa Wiejskiego. ucierpiało puławskie śródmieście, dzielnica pracy, gdzie przebywali Polacy pochodze- Aby poprawić warunki życia żydowska, Pałac Marynki i dawna kaplica nia żydowskiego oraz Żydzi z innych krajów. w zniszczonym mieście, rozpoczęto rozbiór- Po zakończeniu działań wojennych od- książąt Czartoryskich. Ze względu na usytu- Ludzie ci porządkowali zniszczenia wojenne, kę zgliszczy domów, odbudowano magistrat budowę Puław ograniczały trudności go- owanie w Puławach strategicznej przeprawy budowali tory, pracowali w tartaku. Utrata nie- oraz wybudowano w 1916 r. nowy półstały spodarcze kraju oraz inflacja. Kiedy sytuacja mostowej miasto znalazło się w strefie walk podległości i polityka okupanta doprowadziła most z charakterystyczną bramą mostową się ustabilizowała, miejscowe władze przy- frontowych na terenie działań Armii ,,Lublin”. do zorganizowania ruchu oporu. W Puławach na wjeździe. stąpiły we własnym zakresie do odbudowy Aby opóźnić natarcie wojsk niemieckich działał Związek Walki Zbrojnej, a następnie Wyzwolenie Puław nastąpiło 2 listopada miasta, zakończonej dopiero w latach 30. 10 września 1939 r., polska obrona wysadziła Armia Krajowa, zorganizowano też tajne 1918 r., gdy rozbrojone wojska okupacyjne XX w. W 1921 r. dawne rosyjskie koszary za- pierwsze przęsło mostu od strony miasta. nauczanie. Na rozwijający się opór Niemcy przekazały broń i swoje posterunki puław- jęli żołnierze 2. Pułku Saperów Kaniowskich. Wobec przewagi wojsk nieprzyjaciela Po- odpowiedzieli pacyfikacjami wsi, masowymi skim oddziałom Polskiej Organizacji Wojsko- Usytuowana na ich terenie cerkiew została lacy wycofali się z zajmowanych pozycji mordami oraz publicznymi egzekucjami. Te wej. W 1919 r. wybrano nowego burmistrza przebudowana w 1921 r. i w latach 1938–39 wieczorem 14 września 1939 r. Następnego ostatnie wykonano w Puławach 17 stycznia oraz przystąpiono do formowania oddziału przekształcona na kościół garnizonowy dnia Niemcy zajęli Puławy. 1944 r. na wale wiślanym. policji państwowej. Erygowano też parafię pw. Zmartwychwstania Pańskiego. W 1926 r. Z chwilą utworzenia Generalnego Gu- Z 25 na 26 lipca 1944 r. nastąpił kres puławską, której świątynią stała się dawna oddano do użytku elektrownię, w 1929 r. bernatorstwa nastała pozorna normalność niemieckiej okupacji. Miasto zostało kaplica książąt Czartoryskich. uruchomiono wodociągi, a w następnych wyzwolone przez wojska latach rozpoczęto budowę nowego szpitala sowieckie i polskie przy i wzniesiono gmach Wydziału Weterynarii współudziale żołnierzy Ar- Stół Marszałka Państwowego Instytutu Gospodarstwa mii Krajowej, choć wycofu- Wybuch wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r. przerwał wszel- Wiejskiego. W 1926 r. stanął też budynek jący się Niemcy wysadzili kie działania zmierzające do normalizacji życia w mieście. państwowego gimnazjum im. ks. Adama most, aby opóźnić natarcie W puławskim Instytucie mieściła się tymczasowa kwatera Jerzego Czartoryskiego, zaś w 1934 r. nowy wojsk sowiecko-polskich. główna naczelnego wodza Józefa Piłsudskiego, w której stalowy most nad Wisłą. Przeprawa ta stała Od tego momentu aż do 15 sierpnia 1920 r. wydał on rozkaz operacyjny do bitwy war- się istotnym impulsem do rozwoju nie tylko stycznia 1945 r. miasto było szawskiej, rozstrzygającej o losach Polski. Do dziś w czytelni Puław, ale i Lubelszczyzny. W 1936 r. Puławy terenem przyfrontowym. puławskiego oddziału Centralnej Biblioteki Rolniczej stoi stół, znalazły się w obszarze Centralnego Okręgu Pomimo podejmowanych przy którym Józef Piłsudski wydał wspomniany rozkaz. Przemysłowego, dzięki czemu realizowano Brama mostowa. Koniec lat 20. XX w., szereg inwestycji zmierzających do rozwoju fot. Pracownia Dokumentacji Dziejów Miasta

26 27 2 Część krajoznawcza Historia miasta 2

Park Czartoryskich zimą prób żołnierzom polskim nie udało się jego mieszkańców i powstały liczne osiedla, Zakłady Azotowe „Puławy” stały się inicjato- zrealizowano tutaj 30 projektów fot. K. Wójcik zdobyć przyczółków na drugim brzegu co zmieniło senne miasteczko w ruchliwe, rem działań proekologicznych. Miasto i oko- o wartości ponad 290 mln zł, w sierpniu 1944 r. Dopiero 14 stycznia 1945 r. średniej wielkości polskie miasto. Działalność lice oplata gęsta sieć ścieżek rowerowych, z czego ponad 185 mln to środki europejskie. ruszyła ofensywa wojsk sowieckich i 1. Armii rozpoczęły: Instytut Uprawy Nawożenia i Gle- park Czartoryskich powoli odzyskuje dawną By w pełni wykorzystać potencjał miasta Wojska Polskiego, która przełamała obronę boznawstwa, Instytut Weterynaryjny oraz inne świetność. Miasto pełne jest zieleni, budynki i jego położenie nad Wisłą, już w 2004 r. roz- niemiecką. Do zniszczonych w 60% Pu- placówki naukowe ulokowane w mieście. Do są zadbane, ulice czyste. Bliskość Parchatki poczęto zagospodarowanie nabrzeża rzeki. ław powróciły władze miejskie. Z tułaczki miasta wróciła też część eksponatów zgroma- z jej ofertą dla miłośników białego szaleń- Rozwinięciu infrastruktury okołoturystycznej wracali również dawni mieszkańcy miasta. dzonych przez księżną Izabelę. stwa oraz zwrócenie miasta ku Wiśle, z jej służy przebudowany port rzeczny z traktem mariną, deptakami i miejscami wypoczynku, spacerowym i wieżą widokową. Przystoso- Lata powojenne Z myślą o człowieku sprawiają, że Puławy znów nabierają cech wanie nabrzeża do potrzeb turystyki umoż- Wyzwolone spod niemieckiej okupacji Puławy Ostatnie lata to kolejny skok w rozwoju Pu- miejscowości wypoczynkowej. liwia rozwój regularnej żeglugi pasażerskiej wyglądały żałośnie: 60% zabudowy miejskiej ław. Konsekwentna polityka władz miejskich Od momentu wejścia Polski do Unii pomiędzy sąsiednimi miejscowościami zostało zniszczone, miasto było wyludnio- spowodowała, że pomimo osiedlowego Europejskiej miasto sukcesywnie wyko- czy cumowanie barek pełniących funkcje ne i w niczym nie przypominało gwarnej charakteru miasto znów staje się zielonym rzystuje szanse rozwoju i podejmowania hotelowe. Dodatkowo bulwar spacerowy letniskowej miejscowości, jaką było przed miejscem przyjaznym swym mieszkańcom. innowacyjnych przedsięwzięć. Do tej pory ze ścieżkami rowerowymi połączył stary wojną. Z wojennego upadku i nowy most na Wiśle, stając Puławy podnosiły się powoli. się wspaniałym miejscem Dopiero rozpoczęta w latach rekreacji. 60. XX. w. budowa kombi- Nowy, oddany do użyt- natu azotowego wpłynęła ku w 2008 r., most im. Jana na znaczący rozwój miasta. Pawła II jest największym Czterokrotnie wzrosła liczba łukowym mostem w kraju.

Panorama Puław z 1967 roku, Most im. Jana Pawła II Puławach fot. Pracownia Dokumentacji Dziejów Miasta fot. S. Kłak

28 29 2 Część krajoznawcza Tradycje regionu 2

Stadion z lotu ptaka trójkącie, jaki Puławy tworzą wraz z Kazimie- lasy, rzeki, żyzna gleba, znakomita woda pełna fot. A. Rękas rzem Dolnym i Nałęczowem. składników mineralnych dostarczały wielu Jego budowa związana była Dziś miasto tonie w zieleni, wzdłuż ulic wspaniałych produktów żywnościowych. z inną inwestycją – pierw- i skwerów poprowadzona jest niespotykana Z kolei bogactwo magnackich, ziemiańskich, szym etapem budowy ob- w tej skali w Polsce sieć ścieżek rowerowych. mieszczańskich, żydowskich i chłopskich tra- wodnicy, która pozwoliła Rekreacyjnego sznytu dodaje miejscowości dycji kulinarnych spowodowało, że o kuchni wyprowadzić z miasta ruch także Wisła, a zwłaszcza kompleks deptaków, tych stron można napisać osobną książkę. tranzytowy i zwiększyć spo- marina i nowoczesne pole kempingowe. Sporządzając listę rodów magnackich, kój i bezpieczeństwo w cen- Oczywiście mówiąc o charakterze Puław, nie które miały na tych ziemiach swoje siedziby, trum Puław. można pominąć pałacu i parku Czartoryskich, wymienia się same najznakomitsze nazwi- Powstały w latach 60., jednak współcześnie są one już tylko jednym ska dawnej Rzeczpospolitej: Czartoryskich, a obecnie przebudowany stadion jest no- Wśród innych dużych inwestycji realizowa- z punktów na mapie miasta, a nie, jak dawniej, Sieniawskich, Firlejów, Lubomirskich czy Ma- woczesnym obiektem piłkarsko-lekkoatle- nych w Puławach w ostatnich latach wymienić jego dominantą i motorem rozwoju miasta. łachowskich. Można sobie wyobrazić, pod tycznym. Z kolei nowy hostel i aquapark trzeba także rewitalizację zdegradowanych Wizerunek Puław tworzą też jego miesz- czym uginały się ich stoły podczas różnora- stanowią doskonałą bazę rekreacyjną. Na obszarów miasta, w ramach której stworzono kańcy. Dziś to również ludność napływowa, kich świąt, uczt i biesiad, wystarczy zajrzeć do stale rozbudowywaną bazę sportową do- azyle pełne zieleni: skwery i zieleńce zagospo- związana z kombinatem i z licznymi insty- pieśni biesiadnych Jana Kochanowskiego – stępną dla mieszkańców i turystów składają darowane z myślą o spacerowiczach. tutami naukowymi, które mają tu swoje częstego gościa na zamku Firlejów. się baseny, korty tenisowe, skatepark i boiska. siedziby i podtrzymują naukowe tradycje Nie brak też nieco późniejszych relacji o ku- Specyfika Puław miasta. Trudno generalizować, ale space- linarnych obyczajach puławskich magnatów. rując po Puławach i odwiedzając tutejsze Andrzej Tołpyho, puławski muzealnik, w arty- Punk puławski Współczesne Puławy przeżywają swój naj- kluby czy restauracje, odnosi się wrażenie, że kule Wieści z książęcego stołu puławskiego pałacu Spokojne Puławy były w latach 70. ważnym punktem lepszy okres od czasów, gdy władali nimi puławianie to ludzie zadowoleni z życia. To tak opisuje kulinarną stronę powszedniego na mapie polskiego punkrocka. Stąd pochodzi grupa Czartoryscy. Udało się przywrócić wypo- zadowolenie promieniuje na przyjezdnych, dnia księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego: Siekiera, której wokalistą był Tomasz Budzyński – zało- czynkowy charakter miastu, które stało się którzy po prostu dobrze się tu czują. „O 10.00 książę wypijał kawę, po czym udawał się życiel legendarnej Armii. osiedlem dla przyjezdnych związanych do żony na śniadanie. Obiad jadano w południe. z przemysłem chemicznym. Dopiero te- Podawano trzy potrawy. Stałą pozycją był rosół raz, po zrewitalizowaniu okolicznej przy- Puławy na Marsie i pieczeń z cielęciny. O 20.00 podawano herbatę, Widok na Wisłę, Puławy i Zaklady Azotowe „Puławy” rody, znów można mówić o turystycznym W 1979 r. Międzynarodowa Unia Astronomiczna nadała a kolację jedzono o 22.00. Najczęściej kotlety fot. K. Wójcik jednemu z marsjańskich kraterów nazwę Puławy. Krater na zimno. Każdego roku pod nóż zamkowej i miasto mają zbliżoną powierzchnię: ok. 50 km2. kuchni szło: 73 woły, 860 cieląt, 356 baranów, 8474 sztuki drobiu, około 4600 litrów kaszy gryczanej, 8254 funty cukru i 1500 funtów kawy Tradycje regionu [ok. 750 kg – przyp. autora]. W kuchni praco- wało 20 osób z różnymi specjalizacjami, jak np. Kuchnia regionalna pasztetnicy czy pieczyści oraz cukiernicy. Tylko Poszukiwacze regionalnych specjałów nie o zasoby piwnicy dbało pięć osób”. będą się nudzić na puławskiej ziemi. Na bo- Kuchnia skromniejszych domów szlachec- gactwo tutejszych smaków wpłynęła zarów- kich, choć mniej wykwintna, była równie no przyroda, jak i historia regionu. Przepastne bogata. Gdybyśmy w XIX w. zostali zaproszeni

30 31 2 Część krajoznawcza Tradycje regionu 2

słodko, kisiel, kompot z owoców suszonych Najskromniej jadali chłopi. To, co trafiało na Aptece). Wśród innych dań nawiązujących do oraz kutia z pszenicy z miodem i makiem. wiejskie stoły, zawsze zależało od obfitości zbio- kulinarnych tradycji regionu warto wymienić Kuchnia mieszczan była skromniejsza, ale rów oraz pory roku. Królowały pożywne dania takie potrawy jak: kaczka pieczona ze śliwką równie smaczna. Stała się też z pewnością źró- mączne, takie jak pierogi z kaszą czy różnorakie nałęczowską (willa Monika), rosół z bażanta dłem inspiracji dla puławskich restauratorów. kluski, jadano sporo kasz, fasoli, kapusty i ziem- (Karczma Nałęczowska oraz Villa Bohema w Ka- Jak przeczytamy w artykule wspominanego niaków, łącząc te produkty w każdy możliwy zimierzu Dolnym), dzik w śmietanie (Karczma już muzealnika i pasjonata historii miasta sposób. Jedzono kaszę z grochem, groch z ka- Nałęczowska), schabowy po lubelsku (Willa Andrzeja Tołpyhy, zatytułowanym Wieści ze pustą, kapustę z ziemniakami, ziemniaki z mar- Wołyń) oraz sarna w sosie wiśniowym (Ma- stołu studentów puławskiego instytutu, wielkim chwią itd. Popularny był barszcz, zupy z dyni, ciejowa Chata). Na uwagę zasługują również powodzeniem cieszyły się dania serwowane cebuli, porów. Ciekawymi daniami były pierogi słodycze, takie jak nugat lodowy z restauracji w restauracji U Engelsowej znajdującej się na z serem i miętą, gołąbki z kaszą gryczaną czy Patataj czy Makowa Fantazja z Atrium. Mniej Pierogi z dudkami do Iłłakiewiczów, Rze- rogu ulic Szpitalnej i Szosowej, gdzie obok paruchy (kluski na parze) z kaszą i twarogiem. zamożnym kulinarnym eksploratorom warto fot. Restauracja Pikul w Puławach wuskich, Rostworow- słynnych zrazików Engelsowej w menu wid- Lata powojenne niekorzystnie odbiły polecić Starą Aptekę. W barowym klimacie zjeść skich czy innej z licznych ziemiańskich familii niały m.in. różnorakie kotlety i befsztyki. Praw- się na w lokalnych tradycjach kulinarnych. tu można pyszny chłodnik, pierogi z kapustą zamieszkujących te tereny, podjętoby nas naj- dziwi mistrzowie puławskiej kuchni tworzyli Dopiero od lat 90. XX w. dzięki pasjonatom, i oczywiście schab pod beszamelem. pierw przekąskami, np. pasztecikami, potem jednak dla restauracji hotelu Bristol. Podobnie właścicielom restauracji i gospodarstw agro- Szukając regionalnych smaków, trzeba zjedlibyśmy bulion z jajkiem, sarninę, może kajak w Nałęczowie można było w niej poczuć turystycznych, kuchnia regionalna powoli zawitać też do Kazimierza Dolnego. Można rasia w śmietanie, pieczone ziemniaki i jarzyny. smaki kuchni kresowej. Były bliny, befsztyki, się odradza. Zniknęła magnateria, zniknęli wstąpić tu do Villi Bohema (na wspomniany już Byłby kompot, wino, wódki czyste i smakowe, kołduny z wołowiną i baraniną, sarnina. Przy Żydzi, z Nałęczowa zniknął Tatar, który przy- rosół), legendarnej restauracji Kuchnia i Wino, a na koniec sery, owoce, figi, daktyle i wszelkie hotelu działała też cukiernia, gdzie chodzi- rządzał leczniczy kumys z kobylego mleka, restauracji Eger (kuchnia węgierska), kluboja- dość słodkie cukiernicze specjały. ło się na kawę z ciastkiem i likierem. Wielką ale pojawiły się w ich miejsce nowe punkty dalni Przystanek Korzeniowa (choćby po to, To właśnie ziemianki zakładały szkoły dla estymą cieszył się również skromny lokal na kulinarnej mapie regionu. by poznać niezwykłą właścicielkę), a także do kobiet wiejskich, ucząc je prawidłowego ży- w Górze Puławskiej, słynący z takich specja- W poszukiwaniu kuchni prostej i sytej, Kotła Smaków, Kazimierzówki i wielu innych wienia i optymalnego wykorzystania warzyw łów jak karaś w śmietanie czy ryba duszona takiej, jaka gościła na wiejskich stołach tych ciekawych miejsc. Słynnego kazimierskiego i owoców. w warzywach z pieprzem. okolic, warto wybrać się do Wojciechowa. koguta i smaczną pizzę zjemy w Domu Re- Duży wpływ na zwyczaje kulinarne w pań- Opowiadając o puławskiej kuchni, nie W gospodarstwie agroturystycznym pań- stauracyjnym Sarzyńskich, a na coś słodkiego skich domach miała kuchnia kresowa, zwłasz- można zapomnieć o wpływach żydowskich. stwa Czernieców oraz w Karczmie Biesiada warto pójść do kawiarni Faktoria, herbaciarni cza w Nałęczowie, gdzie osiedlało się wiele O tym, że w Puławach żyło naprawdę wielu znajdziemy takie specjały jak pierogi z kaszą U Dziwisza czy Agharta Cafe & Wine Bar. rodzin z Wileńszczyzny i Wołynia. W kresowych starozakonnych, świadczy choćby informacja gryczaną albo z kapustą i grzybami, dania Wśród innych ciekawych kulinarnie miejsc opowieściach Józefa Burczak-Abramowicza o proporcji sklepów polskich do żydowskich, z dziczyzny, zupę sałatową oraz legendarny w regionie warto wymienić Karczmę Opolską zebranych pt. Nad Jemcem i Wiliją. Wspomnie- jaką znajdziemy w przedwojennym przewod- w tym rejonie schab pod beszamelem. Danie z Opola Lubelskiego, dom restauracyjny Se- nia znajdziemy opis wigilijnej kolacji, której niku po mieście. Na 245 placówek 160 należało to podawane było w nałęczowskim pensjo- rokomla z Janowca, Agro-Klucz z Wrzelowca, z pewnością nie powstydziłaby się nałęczow- do Żydów. W samych Puławach starozakonni nacie Władysławy Przybyszewskiej w latach restaurację Słowik z Poniatowej, karczmę Siwy ska gospodyni. Według książki na stole znalazły znakomicie karmili w knajpce Honigsfeld I, 70. XX w. Obok kuracjuszy stałymi bywalcami Dym w Celejowie czy karczmę Parchatka. Wszę- się: barszcz z uszkami, szczupak w majonezie, gdzie chałkę i gęsinę zapijano wytrawną pej- willi byli pracownicy i lekarze uzdrowiska, dzie tam można się spodziewać dań tradycyjnej karp w szarym sosie na słodko z rodzynkami sachówką, oraz w Honigsfeld II, gdzie królował którzy spotykali się tu, by zagrać w brydża. kuchni polskiej z regionalnymi akcentami. i migdałami, sandacz po polsku, szczupak szczupak po żydowsku. Na wzmiankę zasłu- Schab pod beszamelem wciąż znajdziemy W samych Puławach pyszne ryby, zwłasz- z jajkiem, lin w sosie cebulowym, płoć smażona, guje też restauracja Petersa, gdzie smacznego w menu wielu nałęczowskich restauracji i pen- cza smażonego sandacza, można zjeść w re- mielone rożki z ryb, łamańce z makiem na śledzika topiono w schłodzonej starce. sjonatów (np. w Termach Pałacowych czy Starej stauracji Sybilla. Na specjalne zamówienie

32 33 2 Część krajoznawcza Tradycje regionu 2

można też skosztować kwaśnicy na smażo- w tajemnicy przepisy na wyrób tych aroma- hodowli i produkcji wina, tak by zagwaranto- nym boczku. Wyjątkowe pierogi z dudkami tycznych trunków. Określone smaki poda- wać nabywcom stałą jakość trunków. i pierogi po wiejsku z kaszą gryczaną i serem wano do określonych potraw, stosowano je podawane z kwaśną śmietaną skosztujemy również na wielorakie dolegliwości. Stroje i tańce ludowe w restauracji hotelu Pikul. W innych lokalach Dziś w Kazimierzu Dolnym Kresowa Aka- Mieszkanki puławskich wsi nosiły charaktery- króluje pizza, czasem bardzo smaczna, jak demia Smaku każdego roku organizuje Ogól- styczne zapaski z pasiastych tkanin. Na białych np. w 108 czy Desperado, choć Puławianie nopolski Turniej Nalewek Kresowych, jednak koszulach haftowano motywy geometryczne – bardzo doceniają też włoski, a raczej ame- lokalnych wyrobów najlepiej spróbować najczęściej czerwone lub niebieskie. Bywało, że rykański placek z Atmosfery. Na kulinarnej podczas Święta Nalewek w Nowym Gaju. ozdabiano je również krzyżykowym haftem mapie miasta wyróżnia się z pewnością grec- Wina. Wino produkuje się w okolicach Puław czarno-czerwonym lub czerwono-niebieskim. ka tawerna Cyklady, oferująca przysmaki od niepamiętnych czasów. To tu, pod zam- We wsiach położonych na południe od Puław kuchni greckiej i polskiej (także atrakcyjne kiem Firlejów w Janowcu rośnie najstarsza na kobiecych koszulach pojawiały się haftowa- zestawy obiadowe). w Polsce winorośl. W latach 30. XX w. posadził ne kwiaty, listki, gałązki i inne tego typu wzory. ją na zamkowej skarpie ówczesny właściciel Mężczyźni nosili ciemnoniebieskie sukmany Regionalne napitki winnicy – Leon Kozłowski. Stare miejscowe (bywały też brązowe) zdobione szamerunkiem, Piwo. Mimo że nachalny marketing wmawia porzekadło „Odkąd Firleje – wino się leje” czyli ozdobą w kształcie różnorakich pętli przy- Lokalne piwo Puławian nam, że mekkami polskiego piwowarstwa są fot. UM Puławy odtąd pod każdym wzglę- wskazuje jednak na to, że i za pierwszych szywaną z przodu stroju. Szamerowanie było Żywiec i Tychy, jest to tylko częściowa prawda. dem w naszych miastach, właścicieli rezydencji krzew winny wydawał skromniejsze niż na ówczesnych galowych Mało kto bowiem zdaje sobie sprawę, że to wsiach i targowiskach do żadnego piwa nie tu swe owoce. Dziś winnice ciągną się od mundurach wojskowych. Nieodzownym ele- właśnie z Lubelszczyzny pochodzi 85% wykorzy- używano i nie dodawano nic innego niż jęcz- okolic Annopola po Janowiec. mentem stroju był też rzemienny pas oraz stywanego w polskim piwowarstwie chmielu. mienia, chmielu i wody. […] Kto to zarządzenie Obecnie producenci wina zrzeszeni są czapka. Zimą była to stożkowata czapa barania, Przemierzając okolice Puław autem lub rowerem, świadomie naruszy i nie wykona, ten przez w Stowarzyszeniu Winiarzy Małopolskiego rogatywka, również przybrana barankiem, lub z łatwością rozpoznamy jego plantacje po wy- odpowiednią sądową zwierzchność ukarany Przełomu Wisły. Jest ich ponad 20, a miejscem tzw. rozłupa, czyli podszyta futrem lub watowa- sokich na 7 m drewnianych słupach. zostanie konfiskatą piwa”. W browarze spró- spotkań tej instytucji jest oczywiście zamek na czapa z wysokim płóciennym denkiem. La- Aby w pełni docenić walory lokalnego ja- bować można m.in. świeżego pilsa, koźlaka, w Janowcu. Warto przyjechać tu w maju, tem noszono najczęściej słomkowe kapelusze. snego pełnego, warto wybrać się na doroczne mocnego ciemnego piwa dolnej fermentacji gdy organizowane jest Święto Wina. Imprezę Oczywiście były to stroje zakładane na spe- Chmielaki do Krasnegostawu – święto, na które oraz piwa pszenicznego. rozpoczyna msza, po czym korowód winiarzy cjalne okazje. Z pewnością bawiono się w nich zjeżdżają się piwosze z całego kraju. W samych Do miana piw regionalnych aspirują jesz- niosących figurkę swego patrona – św. Urba- na weselach i zabawach tanecznych. Jak na całej Puławach Instytut Uprawy Nawożenia i Glebo- cze dwie marki: Nałęczowskie i Kazimierskie. na – przemierza ulice miasteczka. Oprócz Lubelszczyźnie, tak i w okolicach Puław wieś znawstwa pilnie pracuje nad coraz to nowymi Oba piwa są smaczne, ale produkowane win na imprezie, która ma bardzo lokalny bawiła się przy muzyce prostej, ale i wesołej. gatunkami chmielu, Instytut Nowych Syntez w browarze Jagiełło w Chełmie. Są jednak i kameralny charakter, spróbować można Tańce lubelskie są lekkie, wdzięczne i tempe- Chemicznych produkuje z chmielu granulat ciekawą alternatywą dla piw koncernowych większości regionalnych specjałów powsta- ramentne, często przerywane przyśpiewkami. i ekstrakty do wyrobu piwa. Lokalnego piwa i z pewnością miłą pamiątką z podróży po jących w zagrodach agroturystycznych i u W kapeli nie mogło zabraknąć pierwszych można spróbować w restauracji hotelu Trzy regionie dla piwoszy i birofili. W Puławach innych wytwórców produktów lokalnych. i drugich skrzypiec, trzystrunowej, przypomi- Korony, która posiada własny mały browar. trunki te znajdziemy m.in. w sklepie Piwa Imprezę zazwyczaj kończy ciekawy koncert. nającej wilolonczelę basetli, klarnetu i bębna. Właściciele chwalą się, że przy produkcji piwa Regionalne przy ulicy Wróblewskiego. Od 2008 r. winiarze ze Stowarzyszenia Wśród najbardziej znanych regionalnych tańców stosują się do ustanowionego na początku Nalewki. Dawniej tego wyjątkowego specja- ogłosili dokument zwany Kartą Winnic Ma- można wymienić popularnego na weselach XV w. Bawarskiego Prawa Czystości, które łu nie mogło zabraknąć na żadnym polskim łopolskiego Przełomu Wisły. To prawdziwy macha, przypominającego mazura walczyka głosiło m.in. „W szczególności chcemy, by stole. Każda rodzina miała własne, trzymane kodeks, w którym określone zostały zasady lubelskiego, skoczną polkę lubelską oraz oberka.

34 3 Puławskie spacery Trasa 1. Zespół pałacowo-parkowy w Puławach 3 Puławskie 3 spacery

Geniusz i wyczucie stylu Chrystiana Piotra Aignera – archi- Trasa 1. tekta odpowiedzialnego za przebudowę pałacu i budowę Zespół parkowych obiektów, ich malownicze usytuowanie na skarpie przy dawnym korycie Wisły, a także odważna wi- pałacowo-parkowy zja księżnej Izabeli Czartoryskiej oraz wiedza projektanta w Puławach ogrodów Jamesa Savage’a dały wymykający się wszelkim kategoryzacjom efekt – mariaż klasycystycznego pałacu z romantycznym parkiem w stylu angielskim. Zwiedzanie warto zacząć od pałacu, a spacerując po parku pamiętać należy, że powstał on w okresie preromantycz-

nym i z pewnością jego twórcy zakładali, że odwiedzający Wieża ciśnień go nie będzie, jak w Wersalu, spacerował wyznaczonymi w obmurowanej sadzawce z fontanną, przed po prawej miała charakter fot. T. Maciejczyk alejkami z tabliczkami „kierunek zwiedzania”, lecz „zabłą- którą stoi kamienna kolumna zwieńczona gospodarczy 5 . Dawniej nie była ona dzi” wśród na wpół dzikiej roślinności, odkrywając przypad- wazą. Pochodzi ona z XVII w., podobnie połączona z głównym gmachem pałacu. kiem tajemnicze budowle, rzeźby i urokliwe zakątki. jak otaczające dziedziniec kamienne słupy Mieściła się tu m.in. kuchnia. Po przeciwnej połączone łańcuchem. Sadzawka była nie stronie znajduje się tzw. oficyna gościnna Na teren rezydencji wchodzimy od strony turystycznej, gdzie zaopatrzyć można się tylko ozdobą, ale podobnie jak wieża ciśnień, 6 . Tu pomieszkiwali goście, np. nadworny alei Królewskiej krzyżującej się z ulicą Czar- w przewodniki, mapy i drobne pamiątki. stanowiła element systemu zaopatrującego poeta Czartoryskich Franciszek Dionizy toryskich. (Rozmieszczenie przestrzennych Swą siedzibę ma tu też biuro obsługi ruchu rezydencję w wodę. Wśród porastających Kniaźnin. dominant miasta zmieniło się z czasem, ale turystycznego PTTK. dziedziniec drzew i krzewów znajdziemy Ciekawą tablicę napotkamy, wracając na mapie wciąż widać, że dawne Puławy Spoglądając w lewo, zobaczymy za mu- m.in. choinę kanadyjską, głóg szkarłatny, lipę do prawej oficyny. Upamiętnia ona pobyt powstawały właśnie na osi pałac – obsa- rem ciekawą budowlę z czerwonej cegły. srebrzystą, jałowiec sabiński. Znajdziemy tu w Puławach w dniach 12–15 sierpnia 1920 r. dzona lipami aleja Królewska i aleja Party- To wieża ciśnień 3 z 1897 r. Reprezentu- też plan rezydencji oraz tablice informacyjne Józefa Piłsudskiego. Marszałek wraz z gru- zantów). Wstępu do rezydencji bronią dwie je styl tzw. rosyjskiego klasycyzmu. Była przeznaczone dla turystów. pą oficerów opracowywał tu plany Bitwy barokowe kordegardy 1 zamykające tzw. elementem XVII-wiecznego systemu wo- Dzieje puławskiego kompleksu oraz Warszawskiej. Tablica nie jest oryginalna. dziedziniec przedni 2 , czyli obsadzony dociągów i zapewniała dostawy świeżej mieszkających tu osób, często związanych Pierwotna, wmurowana w 1930 r., została okazałymi drzewami reprezentacyjny plac, wody do pałacu. z historią polskiej nauki i kultury, przybliżają zdjęta w roku 1940 r. podczas wizyty gene- po którego prawej stronie widzimy dawne Za kordegardami otwiera się dziedzi- kamienne tablice pamiątkowe wmurowane ralnego gubernatora w Puławach. Oryginał zabudowania gospodarcze. W lewej kor- niec pałacowy 4 , na który wchodzi się w ściany oficyn, zamykających dziedziniec zaginął, a wierna kopia zastąpiła go dopiero degardzie znajduje się punkt informacji przez barokową bramę. Pałac odbija się honorowy z dwóch stron. Oficyna w 1990 r.

36 37 3 Puławskie spacery Trasa 1. Zespół pałacowo-parkowy w Puławach 3

Sala Kolumnowa – czytelnia Centralnej Biblioteki Rolniczej fot. T. Maciejczyk

Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów I. Czartoryskiej fot. T. Maciejczyk

angielskiego gotyku. Dodatkowo ma- towe szyby tłumią światło, co stwarza Pałac Czartoryskich fot. S. Kłak klimat sprzyjający kontemplacji. Pałac 7 ma prawie 10 tys. m2 Po przekroczeniu progu rezydencji Również autorstwa Ankiewicza jest powierzchni. Dziś ma w nim swoją siedzibę wchodzimy do barokowej sieni – ostatniej mieszcząca się na drugim piętrze Sala Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa pozostałości po pierwszym stojącym w tym Rycerska. Pełniła ona funkcję kaplicy (ze względu na działalność naukową placówki miejscu pałacu. Krzyżowe sklepienie wspiera dla wyznawców prawosławia. nie można zwiedzić całej rezydencji), a także się na ośmiu doryckich kolumnach. Z czasów przebudowy wnętrz na In- Barbarę Czernoff – nauczycielkę rysunku Muzeum Czartoryskich – oddział Muzeum Na wyższe piętra prowadzi reprezen- stytut Wychowania Panien pochodzi też Instytutu Wychowania Panien. Nadwiślańskiego z Kazimierza Dolnego. tacyjna klatka schodowa z odlewanymi znajdująca się w prawym bocznym skrzydle Tuż nad czytelnią znajduje się Sala Balo- Przy wejściu do pałacu wita odwiedza- z żelaza schodami, powstała w 1859 r. Kon- pałacu Sala Kolumnowa (dziś czytelnia wa ozdobiona bogatą sztukaterią w stylu jących arkadowy portyk z tarasem oto- strukcja była w swoim czasie prawdziwą Centralnej Biblioteki Rolniczej). Bibliote- Ludwika Filipa. czonym kamienną balustradą ozdobioną nowinką architektoniczną i wzbudzała kę warto odwiedzić nie tylko z powodu Po zwiedzeniu pałacu, warto udać się tralkami i rzeźbami bawiących się amorków. sensację wśród osób odwiedzających niezwykłej urody sali i stojącego w niej na niespieszny spacer po parku. Wcho- Każdy z łuków portyku zwieńczony jest wi- pałac. Na pierwszym piętrze znajdziemy stołu, na którym Marszałek Piłsudski kreślił dzimy do niego bramą od strony oficyny zerunkiem królewskiej lub rycerskiej głowy, Salę Kamienną z bogatą sztukaterią au- plany Bitwy Warszawskiej. W jej zbiorach gościnnej (wychodząc z pałacu mamy ją po natomiast nad tarasem, na wysokości okien torstwa Juliana Ankiewicza i marmurową odnajdziemy wspaniałe pulaviana, czyli prawej). Ogród w stylu francuskim założony drugiego piętra znajduje się tablica z Po- posadzką, od której komnata otrzymała wydawnictwa związane z miastem, jak został tu już za czasów książąt Lubomirskich, gonią – herbem Czartoryskich, zawieszona nazwę, oraz Salę Gotycką. Powstała ona choćby pierwsze wydania książki Izabe- jednak na przełomie XVIII i XIX w. księżna tu w 2008 r. Wewnątrz portyku znajdziemy w miejscu tzw. Sali Złotej, a zbudowano ją li Czartoryskiej pt. Myśli różne o sposobie Izabela Czartoryska nadała mu zupełnie tablice upamiętniające niektóre ze znanych jako katolicką kaplicę dla Aleksandryjsko- zakładania ogrodów lub album niezwykle inny charakter. Do realizacji ogromnego postaci związanych z Puławami, np. Tade- -Maryjskiego Instytutu Wychowania Panien. cennych dla poznania codziennego życia i nowatorskiego jak na owe czasy na zie- usza Kościuszkę czy Ludwika Waryńskiego. Styl tego pomieszczenia nawiązuje do tzw. dawnych Puław rycin stworzonych przez miach polskich projektu przystąpiła wraz

38 39 3 Puławskie spacery Trasa 1. Zespół pałacowo-parkowy w Puławach 3

a budowli parkowych jest

c k a Świątynia Sybilli 8 wznie- Trasa 1 N 17 siona na skraju skarpy w la- Park Dolny 0 100 m tach 1798–1801. Chrystian 16 20 Piotr Aigner projektując ją, 15 7 18 21 19 Aignera Łacha Wiślana wzorował się na starożyt-

k 5 o 6 z g 8 Mały Ogród s nych ruinach świątyni We- e u i 4 i k

Park Górny n s

o d

u sty z Tivoli pod Rzymem. M elli żnej Izab s 10 Księ ł 9 i

13 P

a To w Świątyni Sybilli Izabela f

e 14 z 2 ó 3 J Czartoryska urządziła pierw- a 1 k Dzika Promenada 1 ł 12 a Głęboka Czartoryskich z s sze w Polsce muzeum gro- r Kaz a im k a iers s skwer Niepodległości ka M

a e madzące pamiątki narodowe.

ł Pa l

a rko ó wa 11 r

a Kolekcjonerstwo było jedną

a z wielu pasji księżnej, jednak ia Trasa Żu 12 Brama Rzymska ec a l p sk Z in a o ń ie k n dopiero po drugim rozbiorze K y l i l na sz o a 1 Kordegardye n Krańcowa 13 Sarkofag r fa i a PCK t te ow n Polski nadała mu konkretny S k e 2 SDziedziniec przedni 14 Pałac Marynki C kształt i kierunek. Od tej pory 3 Wieża ciśnień 15 Groty jej zbiory łączyć miało jed- 4 Dziedziniec pałacowy 16 Schody Tarasowe (Schody Serpentynowe) no: wszystkie przywodziły 5 Ocyna gościnna 17 Altana Chińska W parku Czartoryskich Ważnym elementem przyrodniczym fot. T. Maciejczyk na myśl dawną chwałę i siłę 6 Ocyna gospodarcza 18 Pasaż Angielski wkomponowanym w park jest Łacha Wiśla- Polski. O przeznaczeniu bu- 7 Pałac 19 Żółty Domek (Domek Aleksandryjski) na – pozostałość po dawnym korycie Wisły, dowli przypominał umieszczony na frontonie 8 Świątynia Sybilli 20 Dawna kaplica pałacowa która przepływała u stóp pałacu jeszcze napis: „Przeszłość przyszłości”. Dach w kształ- 9 Dom Gotycki (kościół pw. Wniebowzięcia NMP) w XVIII w. Badania archeologiczne wykazały, cie kopuły wspierają wykonane z piaskowca 10 Rzeźba Tankred i Klorynda 21 Dawny salon dla studentów Instytutu Puławskiego że w czasach księżnej Izabeli nieopodal grot kolumny korynckie. Do górnej części bu- 11 Domek Grecki nad Łachą znajdowała się niewielka przystań. dynku, przeznaczonej na ekspozycję, wio- Starorzecze, przez które przerzucono trzy dą szerokie schody flankowane Łacha Wiślana z angielskim ogrodnikiem Jamesem Sa- na czele. Rośliny nasadzono nieregularnie, mostki, ciągnie się od Pałacu Marynki fot. W. Kapica vage’em, który do swej śmierci w 1816 r. rezygnując z prostych alejek. W ogrodzie do Altany Chińskiej. Z drugiego brzegu związany był z Puławami (pochowany jest dolnym, np. w okolicy Altany Chińskiej, roztacza się piękny widok na pałac i park. na pobliskim cmentarzu włostowickim). Re- znajdziemy znakomite okazy osiągającej Teren pomiędzy Łachą a obecnym kory- gularny ogród francuski, z prosto wytyczo- tu 40 m wysokości topoli białej oraz jesiony, tem Wisły nazywany jest Kępą – stanowi nymi alejami, trawnikami, geometrycznymi olchy i wierzby płaczące. Obok Domu Go- siedlisko wodnego ptactwa. Cześć Kępy dywanowymi kwietnikami, żywopłotami tyckiego rosną tulipanowce amerykańskie. objęto ochroną jako rezerwat przyrody i innymi elementami charakterystycznymi Obecnie park zajmuje 23 ha. Choć przez Łęgi na Kępie (zob. s. 16). dla tego stylu zmieniono w sentymentalny lata zatracił sporo ze swego pierwotnego Obok niezwykłej przyrody i malow- i preromantyczny angielski park krajobra- charakteru, wciąż czytelna jest romantycz- niczego położenia na charakter parku zowy. Do jego uformowania wykorzystano na idea, która przyświecała księżnej przy wpływają usytuowane w nim obiekty ar- naturalną rzeźbę terenu, z wiślaną skarpą jego tworzeniu. chitektoniczne. Jedną z najważniejszych

40 41 3 Puławskie spacery Trasa 1. Zespół pałacowo-parkowy w Puławach 3

Świątynia Sybilli Dom Gotycki fot. S. Kłak posągami lwów. To prezent Niezwykły charakter miała dolna część domkiem dla dozorcy. Domkiem niezwykłym, słynne Głowy Wawelskie, któ- fot. S. Kłak od odwiedzającego Puławy Świątyni Sybilli. Pozbawiona okien i wmu- bo księżna pragnęła, by składał się z fragmen- re skonfiskowane przez Rosjan w 1805 r. cara Aleksandra. rowana w skarpę była miejscem spotkań tów różnorakich obiektów historycznych. Być wróciły do Krakowa w 1921 r. Wśród zgromadzonych tu pamiątek domi- masonerii. Centralne miejsce zajmował może z myślą o jego budowie w jednym Najcenniejszą częścią kolekcji zgroma- nowały sztandary, chorągwie i dawne zbroje, czarny obelisk poświęcony Józefowi Po- z listów do syna Andrzeja, przebywającego dzonej przez Izabelę Czartoryską w Domu które księżna dostawała od zaprzyjaźnionych niatowskiemu. Nad nim wisiała szabla księcia, wówczas w Rzymie, księżna prosiła, by ten Gotyckim był zbiór obrazów (m.in. Dama rodzin magnackich. Były też skarby niezwy- a na ścianach wokół umieszczono tarcze przesłał jej jakiś niewielki kawałek Panteonu z gronostajem Leonarda da Vinci, Portret mło- kłe, jak kości królów polskich, z rzekomym hetmanów polskich oraz wybitnych przed- bądź ruin na Kapitolu… dzieńca Rafaela Santi, Krajobrazem z miłosier- fragmentem czaszki Bolesława Chrobrego, stawicieli rodów magnackich. Budowla powstała w 1809 r. w głębi nym Samarytaninem Rembrandta). Można tu dwa miecze z bitwy pod Grunwaldem, strze- Puławskie muzeum funkcjonowało do parku, obok Świątyni Sybilli, na końcu alei było zobaczyć także pamiątki po słynnych mię wielkiego wezyra Kara Mustafy zdobyte wybuchu powstania listopadowego. Jesz- wejściowej. Zaprojektował ją Chrystian Piotr postaciach, np. krzesło Szekspira, autograf pod Wiedniem, szable Jana III Sobieskiego cze przed tym wydarzeniem większą część Aigner. Bezpośrednią inspiracją były toskań- Goethego oraz niezliczone drobiazgi na- i Stefana Batorego, trzewiki królowej Jadwigi kolekcji wywieziono do Paryża, skąd w latach skie wille budowane w stylu neogotyckim. leżące do europejskich władców. Księżna (w rzeczywistości obuwie koronacyjne Zyg- 70. XIX w. trafiła do Krakowa, dając początek Tak jak życzyła sobie księżna, w ściany wmu- osobiście zajmowała się nie tylko pozyskiwa- munta Augusta). Ze szczególnym pietyzmem tamtejszemu Muzeum Książąt Czartoryskich. rowano elementy rzeźb i architektury. Ze niem, ale też katalogowaniem swych zbiorów, traktowana była tzw. szkatuła królewska. Tam W samej Świątyni Sybilli muzeum reaktywo- sporej liczby różnych fragmentów zacho- czego efektem był pierwszy wydany polski Izabela przechowywała skarby znalezione wano dopiero w 1938 r. Dziś, poza Krakowem, wała się tylko mała część. Jest tu więc orzeł katalog dzieł muzealnych: Poczet pamiątek przez zaprzyjaźnionego kolekcjonera Zyg- sporą część kolekcji Czartoryskich zobaczyć z zamku zbudowanego przez Kazimierza zachowanych w Domu Gotyckim w Puławach. munta Czackiego m.in. podczas penetracji można w puławskim pałacu. Wielkiego w Łobzowie, fragmenty budowli Kolekcja z Domu Gotyckiego podzieliła grobów królewskich na Wawelu. Były wśród Kolejny obiekt ważny dla historii kultu- z Wilna i Rzymu, a nawet kula z bitwy pod los eksponatów ze Świątyni Sybilli: trafiła do nich łańcuchy, klejnoty, pierścienie, fragmenty ry polskiej i europejskiej to Dom Gotyc- Wiedniem. Pod drewnianym arkadowym należącego do Czartoryskich paryskiego królewskich szat. ki 9 . Trudno uwierzyć, że pierwotnie miał być sklepieniem zamocowane były niegdyś Hotelu Lambert, a potem do Krakowa.

42 43 3 Puławskie spacery Trasa 1. Zespół pałacowo-parkowy w Puławach 3

Tuż obok Domu Gotyc- kiego stoi rzeźba Tankred i Klorynda 10, przedstawiają- ca parę bohaterów poematu Jerozolima wyzwolona Torqu- ata Tassa. Powstała w XVIII w. we Florencji, wykuta w karra- ryjskim marmurze na polece- nie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Pierwotnie znajdowała się ona w war-

Domek Grecki fot. A. Rękas nie tylko dekoracyjną, ale przede wszystkim użytkową. Tak też było z tzw. Domkiem Greckim 11, do którego dotrzemy, idąc od Domu Go- ściana południowa. Niestety, oranżeria nie tego typu obiektem w Polsce. Po po- Pałac Marynki fot. K. Wójcik tyckiego w kierunku Bramy Rzymskiej przetrwała do naszych czasów. W jej miej- wstaniu listopadowym rzeźba trafiła i przechodząc nad drogą mostkiem. Za- scu w 1966 r. do zachowanego portyku do- do pałacu Zamoyskich w Podzamczu koło projektowany przez Aignera klasycystycz- budowano gmach zaprojektowany przez Maciejowa. Do puławskiego parku powróciła ny obiekt swym kształtem przywodzi na Wacława Podlewskiego. Całość stanowi dziś dopiero w 1947 r. myśl antyczną świątynię. Został oddany siedzibę Biblioteki Miejskiej. Okazała budowla na skraju parku, przy do użytku prawdopodobnie w 1791 r. Nad Nieopodal Domku Greckiego znajduje drodze do Kazimierza Dolnego, to neokla- wejściem umieszczono, dziś już niewi- się Brama Rzymska 12. To również dzieło sycystyczny Pałac Marynki 14 wzniesiony doczny, cytat z Bukolik Wergiliusza: „hic Piotra Aignera. Powstała na początku XIX w. w latach 1791–94 dla Marii z Czartoryskich omnes arbusta iuvant humilesque myricae”, jako sztuczna ruina wzorowana na rzym- Wirtemberskiej – córki Adama Kazimierza co znaczy: „wszystkich tu zachwycają wią- skim łuku triumfalnym Tytusa. Umiejętnie i Izabeli, autorki pierwszej polskiej po- Brama Rzymska zy i niskie tamaryszki”, a przed budynkiem wkomponowana w mur stanowi specyficz- wieści sentymentalnej pt. Malwina, czyli fot. T. Maciejczyk szawskich Łazienkach. Kupio- ustawiono posąg bogini Flory. Dorycki por- ne wprowadzenie w magię ogrodu. domyślność serca. Choć łacińska sentencja na przez księcia Jabłonowskiego została tyk z czterema kolumnami stanowił wejście Idąc od Domu Gotyckiego w kierunku umieszczona na fryzie portyku, zaczerp- podarowana Czartoryskim. Podobno była do półokrągłej, wyposażonej w kanapy sali Pałacu Marynki tzw. Dziką Promenadą, zoba- nięta z Horacego głosi: „Ten zakątek zie- to niespodzianka imieninowa dla Izabeli. (dawniej zwanej altaną) – była ona popu- czymy osobliwy sarkofag 13. Wykonany zo- mi najbardziej ze wszystkich się do mnie Rzeźbę przetransportowano z Warszawy larnym i oryginalnym miejscem spotkań stał z marmuru karraryjskiego we Włoszech uśmiecha”, miejsce to nie było szczęśliwe. Wisłą i w nocy postawiono pod oknami towarzyskich mieszkańców pałacu i ich go- i miał upamiętniać rodziców księcia Adama Maria krótko mieszkała w tym pałacu, a jej księżnej. W parku oglądamy kopię, oryginał ści. Za tym salonem mieściła się wspaniała Czartoryskiego: Augusta i Zofię z Sieniaw- małżeństwo nie należało do udanych. Mąż, znajduje się w Altanie Chińskiej. oranżeria, gdzie księżna hodowała rzadkie skich. Powstał na wzór sarkofagu rzymskiego awanturnik i hulaka, oficer armii pruskiej Izabela Czartoryska wiedziała, że każda okazy egzotycznych roślin. Dopływ światła konsula Scypiona Barbatusa. Sarkofag, który okazał się być fatalnym partnerem i zdraj- budowla parkowa powinna mieć wartość słonecznego zapewniała oszklona pochyła stanął w Puławach ok. 1800 r., był pierwszym cą sprawy polskiej. Odebrał żonie syna

44 45 3 Puławskie spacery Trasa 1. Zespół pałacowo-parkowy w Puławach 3

Tarasy rampowe fot. S. Kłak

Altana Chińska fot. K. Wójcik

Sentencja nad wejściem do Pałacu Marynki i wywiózłszy go do Ber- otoczony jest murem z furtą prowadzącą w ten sposób groty 15 ozdobiono, fot. S. Klak lina, poddał surowemu do Dzikiej Promenady w parku. Wewnątrz wieszając gdzieniegdzie kobierce. pruskiemu wychowaniu. Pusty pałac był budowli uwagę przykuwa elegancki okrągły Znajduje się tu również kaplica (na wykorzystywany do przyjmowania gości. salon z oryginalnym kominkiem wkompo- końcu korytarza), w której umiesz- Rezydencję, tak jak wiele innych bu- nowanym w okno. czono rekonstrukcję ołtarza, przy dowli w parku, zaprojektował Chrystian Romantyzm kochał tajemne groty, którym być może składali przysięgę Piotr Aigner. Przed wgłębnym portykiem mroczne ruiny, zagadkowe, budzące strach uczestnicy powstania styczniowe- korynckim (z podobnym mamy do czy- i ciekawość miejsca. Księżna Izabela nie go. Korytarze groty mają łącznie 140 nienia w Pałacu na Wodzie w warszawskich mogła więc nie wykorzystać nadwiślań- m długości. Najwęższy ma niewiele Łazienkach) znajduje się kolisty dziedziniec, skich XVIII-wiecznych kopalni kamienia ponad metr szerokości, najszerszy wejścia na który strzeże budowlanego. Uporządkowano je, strop ponad trzy metry. Na zwiedzanie należy powstała w 1760 r., za czasów Zofii Marii Grota w parku Czartoryskich metalowa brama. Pałac wzmocniono kolumnami, a powstałe umówić się telefonicznie. z Sieniawskich. Służyła jako miejsce popo- fot. T. Maciejczyk Tarasy rampowe to tarasowe zabez- łudniowych spotkań towarzyskich. Altana pieczenia skarpy przed obsuwaniem się. Chińska jest wzorowana na pagodzie. Dziś Pustelnik na etacie Wykorzystano je dla stworzenia traktu w jej wnętrzu znajduje się oryginał rzeźby Nieopodal wejścia do groty w puławskim parku stał kiedyś komunikacyjnego znanego jako Schody Tankred i Klorynda. niewielki domek. Mieszkał w nim pustelnik. Nie był to jed- Tarasowe 16. Ścieżka wije się po tarasach Pasaż Angielski 18 to także pamiątka po nak święty mąż, który wybiera samotne życie, poświęcając niczym serpentyna – stąd inna nazwa tego XVIII-wiecznym kształcie ogrodu. Stanowi się kontemplacji Boga i jego stworzenia, ale zawodowiec, przejścia: Schody Serpentynowe. Najstarsza on połączenie dolnego parku z tzw. Małym którego zadaniem było tworzenie odpowiedniego „klima- część schodów powstała w XVII w. Ogrodem i jednocześnie przejście z pałacu tu”. Pustelnik miał właściwy wygląd, snuł się po grotach Altanę Chińską 17 znajdziemy, space- do Żółtego Domku. Łuki, które przesklepiają i modlił przed pogrążonym w mrokach ołtarzem. Pensję rując po dolnej części parku, u stóp pa- przejście, powstały w 1800 r. W tym też okresie wypłacała mu księżna Izabela. łacu. To ostatnia z budowli pozostałych zlikwidowano pierwotne schody i przejście po dawnym francuskim ogrodzie. Altana zamieniono na pasaż.

46 47 3 Puławskie spacery Trasa 1. Zespół pałacowo-parkowy w Puławach 3

Pasaż Angielski Żółty Domek 19 znajduje Zwiedzanie parku kończymy przy skarpie z Czartoryskich tu nie spoczął. W ścianach Warto jeszcze wspomnieć, że Kościół pw. Wniebowzięcia NMP fot. S. Kłak się tuż przy końcu Pasażu An- nad Wisłą, gdzie usytuowano kaplicę pa- widać wnęki, w których miały być składane idąc od strony parku w kierunku fot. K. Wójcik gielskiego, na wzniesieniu w Małym Ogro- łacową 20 (dziś kościół pw. Wniebowzięcia szczątki; dziś w jednej z nich znajduje się krata – kościoła, miniemy stojący przy ulicy Moniuszki dzie, a swą nazwę zawdzięcza kolorowi NMP). Jest to najmłodsza z budowli wznie- niegdyś znajdowała się tam puszka z sercem 6 klasycystyczny dom z 1. poł. XIX w. Obecnie elewacji. Inna nazwa obiektu to Domek sionych przez księżną Izabelę i jej męża. Adama Kazimierza Czartoryskiego. Niestety, jest to budynek mieszkalny, dawniej mieścił Aleksandryjski – nawiązuje ona do plotki, Powstała w 1803 r. wg projektu Aignera, serce zaginęło. Obecnie we wnęce przecho- się tu m.in. salon dla studentów Instytutu wedle której budynek wzniesiono jako miej- a inspiracją był rzymski Panteon. Kościół ma wywane są relikwie bł. Augusta Czartoryskiego. Puławskiego 21. sce noclegów dla odwiedzającego Puławy kształt przykrytej kopułą rotundy, do której cara. Nie jest to jednak potwierdzona infor- wchodzi się przez koryncki sześciokolum- macja, choć rzeczywiście obiekt spełniał nowy portyk. Nad drzwiami odczytamy na- funkcje mieszkalne (mieszkała tu przeło- pis: „pomny na wiary i cnoty ukochanej matki żona Instytutu Wychowania Panien). Nie swojey maryi z sieniawskich xsiężny w. r. adam wiadomo, kiedy dokładnie powstał Żółty kazimierz poświęca” (litery „W.R.” oznaczają Domek, zapewne podczas przebudowy „wojewodziny ruskiej”). Wnętrze kościoła pałacu za czasów Izabeli Czartoryskiej. Swój oświetla przeszklony otwór w kopule oraz obecny kształt zawdzięcza przebudowie okna nad galerią wspartą na 12 jońskich z 1840 r., gdy nadano mu formę klasyczną. kolumnach. Ołtarz pochodzi z 2. poł. XX w. Wejście do budynku ozdabia czterokolum- Kaplica powstała z myślą o utworzeniu nowy dorycki portyk. rodzinnego mauzoleum, jednak żaden

48 49 3 Puławskie spacery Trasa 2. Okolice zespołu pałacowo-parkowego 3 s ka Wiej Centralna Pi as w H k ó t . o o w M n K a g o rsza a ł e

6 a ka z ł Józe i

ł fa P y ą i k

S łsuds t t k r

i a iego s e o os. Czartoryskich a Trasa 2. r ja g P b e p i C a

k P r n ds K i G a łsu i a L Okolice zespołu pałacowo-parkowego a P a ubelska ef K ał skwer Niepodległości w marina z s 5 a Jó ię M ł a ż l. s Puławy ałk n a a y sz ej sk T d ar I Centrum Informacji e a z w o ł Choć pałac Czartoryskich i otaczający go park są bez M ab C le l os. Serek a W e za Turystycznej ró C lli r . K ic to al ho wątpienia perłami Puław, warto zobaczyć także inne ry ck A.E. Field s K ie orfa „Ni ka ki r go la” ac 6 ch ań zabytki miasta. Spacer ten pozwoli odwiedzić miejsca, yb c R ow 4 a w których żyli ziemianie i mieszczanie, bawiąc się, pra- F iltro cując i ucząc. Zachowane obiekty to strażnicy pamięci Żulinki wa

o dziejach Puław. i a 3 k n n 10 i o l l e u i kompleks pałacowo-parkowy Ż Z Stojącą na granicy parku Czartoryskich, w połowie XIX w. w stylu tyrolskim. Pier- Czartoryskich P a r u zbiegu ulic Zielonej i Głębokiej, willę Sa- wotnie willa Cienista również była miejscem k 1 Skowie o 2 szyńsk w a a motnia 1 zbudowała Łucja z Giedroyciów spotkań puławskich elit intelektualnych. k Łacha Wiślana Stefa opecia y na K z c ń i Rautenstrauchowa w 1847 r. Willę wzniesio- Obecny kształt budynek zawdzięcza pró- c M ś a o la G r no w stylu neogotyckim, miała ona formę bom rekonstrukcji pierwotnego wyglądu s k ie połączonej baszty i altany. Od początku willi, którą prywatny właściciel po prostu go

było to ważne miejsce na kulturowej mapie rozebrał. Dziś mieści się tu restauracja. rezerwat Łęg Puław. Odbywały się tu koncerty, recytacje, Niedaleko, bo przy ulicy Zielonej stoi na Kępie L ip o odczyty, a wszystko to w duchu patriotyzmu niewielka willa Kruszyna 3 z lat 60. XIX w. w go a skie now owa Kaz i krzewienia polskich tradycji. W dwudzie- Przypomina ona o dawnym letniskowym Dęb cjana K Lu a z stoleciu międzywojennym charakterze Puław, a architektura budowli i Willa Samotnia m ie r Kępa s w obiekcie mieścił się zakład fot. A. Rękas nawiązuje do wzorów szwajcarsko-tyrolskich. k Trasa 2 N a produkujący ocet, a po II

0 150 m a

wojnie światowej przebu- r

k o

dowano go na kamienicę M Przebieg trasy (część główna) J czynszową. Z czasem wil- an J a a Przebieg trasy (część fakultatywna) 7 n P la traciła swój pierwotny a io K t r il a iń 1 Willa Samotnia s N charakter, dopiero remont k o ie r a g b k o l 2 Willa Cienista ic in przeprowadzony z począt- w a o t s 3 Willa Kruszyna o

kiem XXI w. przywrócił jej ł W dawny blask. Dziś budynek 4 Budynek starostwa Mokradki 9 jest siedzibą Towarzystwa 5 Dawny szpital św. Karola Boromeusza Przyjaciół Puław. Mieści się 6 Zajazd Pod Pielgrzymem 7 Cmentarz włostowicki ska tu również kawiarnia. rar Mu Willa Cienista 2 stoi 8 Kościół św. Józefa Oblubieńca za tnic przy ulicy Kazimierskiej vis- 9 Muzeum Oświatowe Zło -à-vis willi Samotnia. Zbudo- 10 Obserwatorium astronomiczne ka 8 ars wali ją Rautenstrauchowie Tok ka als ow KM i 50 51 ła 3 Puławskie spacery Trasa 2. Okolice zespołu pałacowo-parkowego 3

Wracając pod willę Cienistą i idąc dalej Cmentarz włostowicki 7 to jedna z naj- Kościół włostowicki fot. A. Rękas w górę ulicą Głęboką dotrzemy w okolice starszych polskich nekropolii rzymskokato- pałacu Czartoryskich. Tu, na rogu alei Kró- lickich. Jego początki datuje się na 1801 r., ale jest Kazimierz Wojniakowski, uczeń Bacciarel- lewskiej stoi ceglany budynek starostwa 4 z pewnością już wcześniej istniał tu cmentarz lego. Jego autorstwa są również znajdujące . Wzniesiony w 1894 r. do I wojny światowej ewangelicko-augsburski. Świadczy o tym na- się w nawie bocznej wizerunki św. Barbary służył jako internat dla studentów Instytutu pis na najstarszym zachowanym nagrobku: i św. Teresy, do których pozowały księżniczki Agronomiczno-Leśnego. Po 1918 r. stał się „Ferdynandowi Goguelowi, najlepszemu mę- Zofia i Maria Czartoryskie. siedzibą władz Puław. żowi, walecznemu żołnierzowi, wierny przy- Muzeum Oświatowe 9 to jedna z trzech Nieopodal, przy ulicy Czartoryskich 6a, jaciel – Adam Książę Czartoryski opłakujący placówek tego typu w kraju. Zgromadzono wznosi się neoklasycystyczny gmach – to w 1797”. Część nekropolii była przeznaczona tu ponad 7 tys. eksponatów: muzealiów, ar- dawny Szpital św. Karola Borome- również dla wyznawców prawosławia. Do chiwaliów, książek, czasopism, zdjęć i nega- usza 5 zbudowany w połowie XIX w. Piętro- dziś odwiedzających zachwycają ciekawe tywów związanych ze szkolnictwem. Wstęp wy budynek postawiono na planie litery „L”. dzieła sztuki sepulkralnej. Powtarzające się do muzeum jest bezpłatny, jest czynne od Wejście ozdabia portyk z tympanonem i ko- poniedziałku do piątku w godz. 8.00-14.00. lumnami. Przylegająca od zaplecza oficyna W okolicy szlaku zespołu pałacowo-parko- gospodarcza to dawna kostnica. Fundację wego warto również odwiedzić jedyne w re- szpitala zapisał w testamencie osobisty lekarz gionie 10 obserwatorium astronomiczne Czartoryskich Karol Kithell. Placówka działała (ul. Filtrowa 50). Znajduje się ono w budynku do czasów powojennych. W latach 80. XX w. motywy, charakterystyczne dla cmentarzy dawnej wieży ciśnień, której zawdzięcza nie- obiekt wyremontowano. Swoją siedzibę zna- doby romantyzmu, jak choćby popularna tu typową architekturę. Na czterech piętrach lazły tu: Zarząd Oddziału PTTK oraz Muzeum złamana kolumna, świadczą o tym, że i wów- mieszczą się pracownia techniczna, sala Regionalne PTTK im. Izabeli księżnej Czarto- czas panowały swoiste cmentarne mody. Wiele wykładowa i wystawowa, pomieszczenie ryskiej. Skręcając w lewo, w ulicę Piłsudskiego, nagrobków upamiętnia znaczących dla historii obserwacyjne i dwa tarasy. a potem jeszcze raz w lewo, w ulicę 4. Pułku miasta puławian. Spoczywają tu m.in. Jan Mar- Piechoty Wojska Polskiego, dotrzemy pod cin Poltz – lekarz Stanisława Augusta Poniatow- Zajazd Pod Pielgrzymem 6 . Był on jedną skiego, nauczycielki z Instytutu Wychowania z trzech austerii, które funkcjonowały w oko- Panien, wykładowcy i pracownicy naukowi licach przeprawy przez Wisłę. Zbudowano go puławskich szkół oraz wybitni żołnierze, np. w połowie XVIII w. w stylu barokowym. Duży generał Krzysztof Zygmunt Gutschmidt. parterowy budynek był niegdyś kryty gontem, Drewniana świątynia istniała we Włosto- a jego wnętrze było tradycyjnie podzielone na wicach już w XV w., jednak obecny baro- część stajenną z wozownią i karczmę. kowy kościół św. Józefa Oblubieńca 8 Jeśli mamy czas, możemy odwiedzić także wzniesiono w latach 1725–28. Zbudowano nieco bardziej oddalone obiekty, znajdujące go po najeździe szwedzkim jako murowaną się na terenie dawnej wsi Włostowice. Włosto- jednonawową budowlę. W ołtarzu głównym wicka parafia wraz z podlegającym jej cmen- znajduje się obraz przedstawiający Świętą Ro- tarzem od zawsze była związana z miastem dzinę. To cenne malowidło, którego autorem i rezydencją Czartoryskich, choć Włostowice Na cmentarzu włostowickim Obserwatorium astronomiczne są dzielnicą Puław dopiero od 1934 r. fot. T. Maciejczyk fot. UM Puławy

52 53 3 Puławskie spacery Trasa 3. Spacery nad Wisłą 3

Wisła most im. Jana Pawła II Cmentarz Wojenny Przebieg trasy (część główna) Trasa 3. 5 na Wiśla Przebieg trasy (część fakultatywna) Spacery nad Wisłą bulwar 1 Kompleks turystyczny Puławy od swych prapoczątków nierozerwalnie związa- Nadwiślański Cmentarz Paraalny ne są z rzeką. Usytuowanie nad dziką Wisłą jeszcze bar- Puławska Wieś 2 Marina dziej podkreśla wypoczynkowy charakter miasta. Daw- 3 Most im. Prezydenta Ignacego Mościckiego niej, gdy rzeka była ważnym szlakiem komunikacyjnym, 10 4 Wieża widokowa 9 5 Wodowskaz położenie nad nią miało dodatkowo znaczenie gospodar- Jaworo H wa u cze. Dziś Wisła jest tu zbyt płytka, by pływały po niej duże g 6 Gmach dawnej rady miejskiej o n a statki, za to dzięki niej w samym centrum miasta można K 7 Dawny spichlerz zbożowy o ł ł ą t P a i 8 Domki rybackie podziwiać piękną, nieokiełznaną przyrodę. j a a s k o w 9 Restauracja Tawerna a Leśna Spotkanie z Wisłą w Puławach warto rozpo- spływy, a przez cały rok można korzystać os. Kołłątaja 10 Hotel i restauracjaOs. Trzy Leśna Korony cząć od mariny. Schodząc ulicą Piłsudskiego z wytyczonych w pobliżu ścieżek space- 11 Łacha Wiślana a Pust w kierunku mostu Ignacego Mościckiego, rowych i rowerowych. Istnieje możliwość 8 icza docieramy do nowoczesnego kompleksu zimowania i slipowania łodzi. Przy marinie Eustachie w 4 1 6 hala targowa a turystycznego , chętnie odwiedzanego znajdziemy też plac zabaw dla dzieci, a tak- aj Si M e 3 r a p Gdań aln przez miłośników sportów wodnych. Tuż przy że jedyny w okolicy most zwodzony. n ska ntr ia Ce ka nim znajduje się dwupoziomowy parking. Tuż przy porcie można podziwiać wspa- jsk a ąs Wisła Wie W W marinie 2 czeka na gości prawie 50 niały żelazny most im. Prezydenta Igna- ica stanowisk jachtowych oraz wypożyczalnia cego Mościckiego 3 . Łączy on Puławy asz a St Sta nisł aw rowerów i kajaków. Tuż obok powstało pole z Górą Puławską. Jego wykonaniem zajęła się os. Czartoryskich kempingowe i kamperowe. Królewska Huta z Chorzowa i Towarzystwo 2 Most im. I. Mościckiego o ieg Ks fot. K. Kryczka Latem organizowane są tu K. Rudzki i S-ka. Konstrukcja została oddana 7 dsk ię su żn go Pił e ie Cz fa j I k a ze za ńs rt 6 Jó b ry or łka el a ys za li W ki rs ch Ma 1 A Wniebowzięcia ig ne NMP ra

Góra Puławska

3 Grota Parkowa Domek Żółty park pałacowy

a k c Puławska Szkoła Wyższa a pałac b y R Altana Chińska kompleks pałacowo-parkowy Czartoryskich

N 11 Trasa 3 Łacha Wiślana 0 100 m

54 55 3 Puławskie spacery Trasa 4. Śladami puławskich Kaniowczyków 3

do użytku w 1934 r. Usytuowano ją nieopodal której stoi kilka interesujących budynków. miejsca, w którym do 1935 r. funkcjonował Idąc od strony mariny, mija się przywodzą- Trasa 4. zdemontowany, a powstały w 1916 r. most cy na myśl angielskie miasteczka dawny Śladami puławskich Kaniowczyków austriacki. Niestety, przeprawa została uszko- gmach rady miejskiej 6 (ul. 6 Sierpnia 1), dzona już podczas pierwszych dni II wojny dziś przekształcony w biurowiec. Nieco dalej Dzięki tej trasie, spacerując po Puławach, poznamy światowej. Szybko naprawiona przetrwała widać stary spichlerz zbożowy 7 . Trochę historię jednej z ważniejszych saperskich formacji do lipca 1944 r., kiedy to wycofujące się woj- zapomniany potężny obiekt ma być prze- wojskowych z czasów II Rzeczpospolitej Polskiej. ska niemieckie wysadziły go. Odbudowano budowany na hotel. Uwagę zwracają też go w 1949 r. Most im. I. Mościckiego ma niewielkie, przytulone do siebie domki Spacer rozpoczynamy przy kościele pw. 483 m długości. Jego oryginalna konstrukcja rybackie 8 . Są nieco zaniedbane, a szko- Matki Bożej Różańcowej 1 – dawnej świą- 2. Pułk Saperów Kaniowskich kratownicowa przeplata elementy łukowe da, bo podkreślenie ich urody mogłoby tyni garnizonowej. Pierwotnie pełniła funkcję Lokalne tradycje tej formacji sięgają czasów dwudziestolecia z ostrokątnymi, a poszczególne elementy zmienić ulicę 6 Sierpnia w jeden z bardziej cerkwi pw. Świętej Trójcy, konsekrowanej międzywojennego. Wówczas to, w 1921 r., powstał 2. Pułk łączy 700 tys. nitów. Ciekawostką jest fakt, że urokliwych zakątków miasta. w 1909 r. i przeznaczonej dla stacjonujących Saperów, który przybył do Puław z Dęblina. Na mocy de- most ten wyznacza połowę długości Wisły. Idąc dalej, mija się drewniany budynek w Puławach wojsk rosyjskich. Niemal wszyst- cyzji Józefa Piłsudskiego otrzymał miano ,,Kaniowski” (na Na cyplu u wejścia do portu stoi siedmio- restauracji Tawerna 9 , z której rozpościera kie elementy charakterystyczne dla architek- cześć bohaterskiej postawy saperów II Korpusu Polskiego na metrowa wieża widokowa 4 . Z jej szczytu się ciekawy widok na Wisłę. Tuż za nią stoi tury prawosławnej zniknęły podczas jej prze- Wschodzie biorących udział w bitwie pod Kaniowem w maju roztacza się wspaniały widok na Wisłę. Na hotel i restauracja Trzy Korony 10. Po- budowy w 1921 r. i w latach 1938–39, zachował 1918 r.). W Puławach do dziś żywa jest pamięć o obecności piaszczystych wysepkach wśród nadrzecz- wstały one na miejscu dawnych warsztatów się jedynie fragment kopuły nad prezbiterium. kaniowczyków. Saperzy pomagali ludności cywilnej m.in. nej roślinności dojrzeć można mnóstwo stoczni rzecznej. Ich budynek został wznie- Wewnątrz kościoła znajdziemy tablice upa- podczas powodzi i pożarów, wiosną likwidowali zatory na wodnego ptactwa zamieszkującego nad- siony przez żołnierzy austriackich ok. 1917 r. miętniające poległych Kaniowczyków. rzece, obejmowali opieką szkoły i najbiedniejszych. Udo- wiślańskie mokradła. Do wieży można dojść jako magazyn i ma nieco „alpejski” charakter. Idziemy teraz do ulicy Lubelskiej i nią do stępniali też puławianom swoje kino, obiekty sportowe oraz wygodną ścieżką lub dojechać rowerem. Ciekawym fragmentem Wisły w Puła- skrzyżowania z ulicą Wojska Polskiego. Tu uczestniczyli w lokalnych uroczystościach patriotycznych. Puławski odcinek Wisły można też podzi- wach jest też Łacha Wiślana 11. To dawne wznosi się wybudowane pod koniec XIX w. W 1922 r. po raz pierwszy zorganizowano w mieście święto wiać, spacerując bulwarem nadwiślańskim. koryto rzeki znajdujące się u stóp parku kasyno oficerskie 1 , które w latach 1921–39 pułkowe, upamiętniające rocznicę bitwy pod Kaniowem Ścieżka prowadzi od mariny aż do mostu Czartoryskich jest obecnie dzikim stawem pełniło funkcję kasyna garnizonowego sa- i kolejne rocznice istnienia 2. Pułku Saperów Kaniowskich. im. Jana Pawła II. Jest on największym mo- zamieszkałym przez ptaki i otoczonym bujną perów kaniowskich. Obchody tej rocznicy stały się z czasem najważniejszym

stem łukowym w Polsce. Bulwar nadwiślański roślinnością. (Więcej zob. s. 16). Ulica Wojska Polskiego prowadzi pod cyklicznym wydarzeniem w Puławach. (Święto to przywró- Główne przęsło łukowe ma fot. UM Puławy budynek oficerski 2. Pułku Saperów cono w 2007 r.). W 1929 r. pułk ten został przeformowany na długość 212 m, natomiast cały Kaniowskich 3 (naprzeciw Komendy batalion. Natomiast w obliczu wybuchu II wojny światowej most – 1038 m. Przy końcu Powiatowej Policji) pochodzący z 1929 r. przeorganizowano go na pułk, z którego wydzielono różno- bulwaru znajdziemy wo- Niedaleko, bo przy skrzyżowaniu z aleją rodne oddziały i bataliony saperów m.in. do Armii „Poznań”, dowskaz 5 , czyli kolumnę Partyzantów (vis-à-vis MOSiR-u), znajdzie- „Prusy” i „Łódź” oraz Warszawskiej Brygady Pancerno-Motoro- z zaznaczonymi historyczny- my też budynek podoficerski 2. Pułku wej. Pozostałych w Puławach żołnierzy saperów przekazano mi stanami rzeki. Patrząc na Saperów Kaniowskich 4 pochodzący do dyspozycji dowódcy Armii „Lublin”. współczesną Wisłę, aż trudno również z 1929 r. uwierzyć, że przed laty stany Idąc od alei Partyzantów w kierunku uli- wody były tu tak wysokie. cy Lubelskiej (skrótem koło Domu Chemika dotrzemy do miejsca, gdzie mieściły się nie- Równolegle do bulwaru i Urzędu Miasta – przez teren dawnego pla- gdyś koszary wojsk carskich przeznaczone biegnie ulica 6 Sierpnia, przy cu ćwiczebno-defiladowego kaniowczyków) w 1921 r. dla żołnierzy 2. Pułku Saperów

56 57 3 Puławskie spacery Trasa 4. Śladami puławskich Kaniowczyków 3 Puławy nocą fot. W. Kapica Żołnierze 2. Batalionu Saperów Kaniowskich podczas uroczystości 11 listopada 1937 fot. Pracownia Dokumentacji Dziejów Miasta

miejsca związane z 2. Puł- kiem Saperów Kaniowskich. Są to: • krzyż Kaniowski 6 z 1937 r. przy ulicy Kaniowczyków na osiedlu Kaniowczyków, po- wstałym na dawnych dział- kach wojskowych; krzyż ten jest pamiątką pobytu 2. Puł- ku Saperów Kaniowskich w Puławach; • szpital św. Karola Bore- Kaniowskich 5 . Do dziś pozostał z nich tylko meusza 7 przy ulicy Czartoryskich – jeden murowany budynek z 1938 r., zlokalizo- tutaj żołnierze leczyli obrażenia od- wany przy skrzyżowaniu ulic Grabskiego i Lu- niesione podczas akcji ratunkowych belskiej. Pobyt 2. Pułku Saperów Kaniowskich w i przeciwpowodziowych; Puławach w latach1921–39 upamiętnia tablica • kwatera saperów 8 z lat 30. XX w. na z 2007 r. widoczna od strony ulicy Grabskiego. cmentarzu parafialnym oraz pojedyncze Tu kończymy trasę, ale jeśli mamy jeszcze groby żołnierzy zmarłych w latach 1937– trochę czasu, warto obejrzeć także inne –2007 na cmentarzu przy ulicy Piaskowej.

58 4 Okolice Puław na sportowo Szlaki rowerowe Szlak niebieski 4

Marina Puławy Okolice Puław fot. S. Kłak na sportowo 4 Zakłady Azotowe nocą fot. S. Kłak

Bursztynowy Szlak Greenways Przez Puławy przebiega odcinek rowerowego Bursztynowego Szlaku Greenways. Szlak ten łączy Budapeszt z Helem i jest częścią międzynarodowej sieci ścieżek rowerowych Greenways. Współczesna trasa ma nawiązywać do słynnego szlaku bursztynowego, którym starożytni kupcy wędrowali od wybrzeży Bałtyku aż do stolicy Imperium Romanum. Trasa ta umożliwia i przy jej końcu wjechać na rowerzystom poznanie najciekawszych miejsc w okolicach Puław, łącząc się z innymi szlakami ścieżkę rowerową biegnącą rowerowymi i tworząc pętle o różnym stopniu trudności. przez las. Prowadzi ona do Lubelski odcinek Bursztynowego Szlaku Greenways wiedzie przez Janowiec, Kazimierz Zakładów Azotowych. Po 2 km Dolny, Witoszyn, Celejów, Puławy, Gołąb i dalej do Dęblina, łącząc się lub pokrywając przecinamy ulicę Długą, by po z lokalnymi szlakami Rowerowej Krainy. Na trasie zobaczyć można m.in. zamek w Janowcu, chwili znaleźć się na moście na zabytki Kazimierza Dolnego i Puław, serowarnię w Zawadzie, Regionalną Izbę Tradycji i młyn w Celejowie, tkackie izby regionalne rzece Kurówce. Za mostkiem w Borysowie i Żerdzi (gm. Żyrzyn), Muzeum Nietypowych Rowerów w Gołębiu oraz oczywiście lessowe wąwozy. skręcamy w prawo i kierujemy się w stronę docieramy do stacji kolejowej Gołąb. Warto Znakiem rozpoznawczym szlaku jest umieszczone na tabliczkach kierunkowych i informacyjnych logo Bursztynowego lasu i wiaduktu kolejowego. Przejeżdżamy odbić tu do wsi o tej samej nazwie. Szlaku Greenways. pod tunelem i na najbliższym skrzyżowaniu Gołąb słynie z unikalnych w skali kraju wjeżdżamy w lewo w ulicę Kwiatkowskie- zabytków sakralnych. Z łatwością odnajdzie- go. Docieramy do Zakładów Azotowych my monumentalny kościół św. Floriana „Puławy”. Przejeżdżamy przez most nad i św. Katarzyny. Wybudowany w stylu Szlaki rowerowe kanałami (doprowadzają one wodę do za- manierystycznym w latach 1628–36 należy kładu), skręcamy w lewo i przeprowadzamy do wyjątkowo rzadkiego i cennego zespołu rower pod rurami ciepłowniczymi. Zakła- sakralnego. Na przykościelnym terenie stoi Szlak niebieski dy najciekawiej prezentują się po zmro- tzw. Domek Loretański, czyli kapliczka Mat- Puławy – Gołąb – jezioro Piskory – ku, gdy instalacje oświetlone są setkami ki Boskiej Loretańskiej. Obiekt wzorowano na Bałtów – Puławy (ok. 30 km) lamp. Jedziemy wzdłuż ogrodzenia i po kaplicy w Loreto we Włoszech, jego wnętrze 500 m docieramy do przejazdu kolejowego, ma być kopią domu Świętej Rodziny. Była to To dość łatwa trasa o charakterze pętli, Ruszamy spod MOSiR-u (ul. Hauke-Bosaka) za którym jedziemy drogą asfaltową – ulicą pierwsza tego typu budowla wzniesiona na w znacznej mierze poprowadzona droga- w Puławach, gdzie znajdziemy tablicę Budowlanych. Tu kończymy „industrialny” ziemiach polskich. Jej głównym fundatorem mi asfaltowymi. Szlak wiedzie przez tereny informującą o przebiegu szlaku. Jedziemy odcinek szlaku i zanurzamy się w las (skręt był Jerzy Ossoliński (pozostali to proboszcz ciekawe zarówno pod względem przyrod- ulicą Wróblewskiego, następnie Kusociń- w prawo). Po ok. 2 km jazdy przez las roz- Szymon Grzybowski i parafianie), a powstała niczym, jak i architektonicznym. skiego, by w końcu skręcić w ulicę Prusa poczyna się wąska droga asfaltowa, którą w latach 1636–38.

60 61 4 Okolice Puław na sportowo Szlaki rowerowe Szlak niebieski 4

Wiosną Kapliczka stojąca na miejscu wsi Bonów fot. UM Puławy fot. A. Rękas

Obok torowiska za stacją Kontynuujemy wycieczkę polną drogą Gołąb znajduje się tajem- w kierunku lasu. Dalej mijamy krzyż i kamień niczy nasyp kolejowy. To upamiętniający działalność oddziałów pozostałość po dawnej linii AK. Docieramy do dawnej leśniczówki, kolejowej wykorzystywanej gdzie dziś myśliwi z Koła Łowieckiego „Azo- przez wojsko. Wybudowa- trop” mają swoją stanicę. Skręcamy przy niej li ją Rosjanie stacjonujący w lewo, by leśną drogą po 2 km dotrzeć znów w Twierdzy Dęblin. Przecinała do Zakładów Azotowych. Omijamy je, kieru- ona Wisłę na wysokości Wól- jąc się oznaczeniami szlaku i skręcamy w dro- ki Gołębskiej, a przeprawa gę asfaltową. Po 100 m skręcamy w prawo, prowadzona była po moście pontonowym, Jedziemy kilometr, po czym przejeżdżamy perkozy, rybitwy. (Więcej o rezerwacie – zob. a następnie po 600 m w lewo (w al. 1000-lecia którego elementy przechowywano tuż przy przez tory i kierujemy się asfaltem na Niebrze- s. 16). Ruszamy grzbietem grobli, na której Państwa Polskiego). Na następnym skrzyżo- stacji Gołąb. Jeszcze w latach 80. XX w. od- gów. Mijamy kopalnię piasku i zaraz za nią znajdziemy punkt widokowy. Platforma jest waniu skręcamy w prawo między garażami, bywały się tu ćwiczenia wojskowe, podczas rozglądamy się za oznakowaniami ścieżki dy- chyba najlepszym miejscem do obserwacji za którymi płynie rzeka Kurówka. Znów skrę- których montowano i rozmontowywano daktycznej. Ruszamy nią wzdłuż ogrodzenia dzikiego ptactwa w rezerwacie. Z niej również camy w prawo i jedziemy wzdłuż kanału. Po most. Z czasem jego elementy oraz torowisko kopalni, by dotrzeć do punktu widokowego roztacza się piękny widok na jezioro. lewej widać piękny kompleks Puławskiego zniknęły. Pozostał tylko nasyp. znajdującego się na szczycie wydmy. Ruszamy dalej i wjeżdżamy do lasu, mi- Parku Naukowo-Technologicznego. Na Jedziemy dalej, trzymając się oznakowań. jając wydmowe wzniesienia. Piaszczysta mostku skręcamy w lewo i docieramy do Docieramy do zabudowań i przy drodze droga może utrudniać jazdę, w niektórych skrzyżowania z ulicą Kwiatkowskiego, skąd – Muzeum Nietypowych Rowerów z betonowych płyt skręcamy ostro w prawo. miejscach trzeba poprowadzić rower. Mi- jadąc prosto – trafimy do tunelu pod torami Tę osobliwą placówkę założył w miejscowości Gołąb Józef Jadąc wzdłuż lasu, mijamy Łąki Bonowskie. jamy interesującą tablicę z informacjami, i na znajomą leśną ścieżkę prowadzącą do Konstanty Majewski – lokalny propagator turystyki rowero- Niegdyś leżała tu wieś Bonów, jej mieszkań- jaki gatunek ptaka o której godzinie czasu miasta. Po 2 km stajemy pod MOSiR-em wej. W skład jego kolekcji wchodzą rowery cyrkowe, riksze, ców wysiedlono, a samą wieś zlikwidowano letniego obudzi nas swoim śpiewem. To w Puławach – tam, gdzie roz- Puławski Park rowery galopujące i wszystkie inne przekraczające granice na potrzeby poligonu dla jednostki w Dębli- tzw. ptasi budzik. poczęliśmy wycieczkę. Naukowo-Technologiczny fot. UM Puławy wyobraźni i zdrowego rozsądku jeżdżące wynalazki. Rowery nie. Odnajdziemy tu tablicę z informacjami Wyjeżdżamy z lasu i jedzie- powstawały głównie jako prace dyplomowe uczniów pana o Bonowie oraz plan nieistniejącej miejsco- my polną drogą w kierunku Bał- Józefa z lokalnej szkoły zawodowej. Muzeum Nietypowych wości. Można tu również odpocząć pod towa, po raz kolejny mijając Łąki Rowerów sąsiaduje z Muzeum Pijaństwa, gdzie znaleźć przygotowaną dla turystów wiatą. Bonowskie. U wjazdu do Bałto- można ponad 200 butelek po krajowych i zagranicznych Ruszamy łąkami w kierunku jeziora Piskory. wa stoi XIX-wieczna kapliczka. napojach wyskokowych. Po ok. 1,5 km przejeżdżamy po mostku nad Skręcamy w prawo i po kilkuset strumieniem Rabik, po czym przy kanale łą- metrach docieramy do pomni- czącym strumień z Piskorami skręcamy w pra- ka upamiętniającego pomor- Wracamy w okolice stacji kolejowej wo i docieramy do tablic informacyjnych. dowanych w 1943 r. mieszkań- (warto się jej przyjrzeć, bo stanowi cieka- Znajdujemy się w rezerwacie Jezioro Pi- ców Bałtowa. Pacyfikacja wsi wy przykład zabytkowego drewnianego skory – to najcenniejsza ostoja wodno-błot- przez hitlerowców była karą za budownictwa kolejowego), by kontynuować nego ptactwa na ziemi lubelskiej. Żyje tu ok. ukrywanie więźniów zbiegłych wycieczkę wzdłuż torów. 120 gatunków ptaków, m.in. czaple, żurawie, z obozu w Dęblinie.

62 63 4 Okolice Puław na sportowo Szlaki rowerowe Szlak czerwony 4

m.in. tkactwo), a jego rola wzrosła jeszcze Dawny ratusz w Końskowoli Szlak czerwony fot. A. Rękas po przeniesieniu się do Puław Czartory- Końskowola – Nowy Pożóg – skich, którzy uczynili z Końskowoli centrum w lewo. Jadąc wzdłuż torów, Klementowice – Stok – Las Stocki – administracyjne majątku. Dopiero w XIX w. mijamy stację kolejową i do- Kolonia Zbędowice – Skowieszyn – miasto powoli zaczęło tracić na znaczeniu. cieramy do przejazdu w Kle- Końskowola (ok. 35 km) Władze carskie odebrały miejscowości pra- mentowicach. Dostajemy wa miejskie, a rozwój sąsiednich Puław po się na drugą stronę torów, Szlak przeznaczony jest dla bardziej do- II wojnie światowej ostatecznie odsunął za nimi skręcamy w prawo świadczonych rowerzystów. Wiedzie przez Końskowolę w cień. Dziś miejscowość słynie i jedziemy w stronę Lasu wiele wzniesień, jednak wysiłek wynagra- przede wszystkim jako miejsce, gdzie na Stockiego. To miejscowość dzają piękne widoki. Trasa prowadzi wąwo- dużą skalę uprawiane są róże. znana z odkryć archeologicz- zami lessowymi i umożliwia podziwianie O dawnej świetności osady przypominają nych. Odnaleziono tu ślady panoramy Małopolskiego Przełomu Wisły, jednak zachowane zabytki. Tutejszy kościół bytności ludzkiej sprzed wie- a także zabytków Końskowoli i pomników Znalezienia Krzyża Świętego i św. An- lu tysiącleci (ok. 3000 p.n.e.). upamiętniających dramatyczne wydarzenia drzeja Apostoła z połowy XVI w. (prze- strażackiej, a także przykościelny cmen- W okolicy, wykorzystując niezwykłe zróż- z czasów II wojny światowej. budowywany w XVII i XVIII w.) to wspaniały tarz z nagrobkiem zmarłego tu oświecenio- nicowanie terenu, ukrywały się różnorakie przykład konsekwentnej barokowej formy wego poety Franciszka Dionizego Kniaźnina. grupy partyzantów, o czym przypomina Podróż czerwonym szlakiem rozpoczynamy architektonicznej. W jego wnętrzu znajdują Wśród znanych literatów związanych z Koń- m.in. mogiła żołnierzy AK i WiN pole- z Końskowoli. Nie wiadomo, kiedy powsta- się pomniki nagrobne Zofii z Opalińskich skowolą byli również poeta Józef Koblański głych w 1945 r. ła tu pierwsza osada. Znaleziska archeolo- Lubomirskiej oraz Izabeli z Tęczyńskich Opa- oraz tutejszy proboszcz Franciszek Zabłocki, Wkrótce po wjechaniu do Lasu Stockiego giczne świadczą o tym, że siedliska ludzkie lińskiej – oba w stylu niderlandzkim. z inicjatywy którego książę Adam Czartoryski wjeżdżamy pod górkę, na której szczycie istniały na tym terenie już przed tysiącami Dawny przyszpitalny kościół św. Anny sfinansował budowę nagrobka Kniaźnina. skręcamy w prawo. Jadąc dalej, dojeżdżamy lat. Po raz pierwszy wzmiankowano jed- z 1613 r. to jeden z pierwszych przykładów Czarnym szlakiem ulicą Krótką i Pożowską do drogowskazu znajdującego się w Kolo- nak Końskowolę w XV w., a jej nowożytna tzw. renesansu lubelskiego. Warto zoba- dojeżdżamy do skrzyżowania ulic Pożow- nii Zbędowice. Napotykamy tu obelisk historia zaczęła się w 1532 r., kiedy Andrzej czyć również klasycystyczny ratusz miejskiej i Głębokiej, gdzie znajduje się tablica in- upamiętniający tzw. krwawą środę, czyli Tęczyński lokował tu miasto. Osada często ski z 1775 r., dziś pełniący funkcję remizy formacyjna i rozpoczyna się szlak czerwony. 18 listopada 1942 r. Znajdują się tu również zmieniała właścicieli: zarzą- Dalej jedziemy, kierując się w stronę Nowe- groby mieszkańców wsi zamordowanych dzali nią Zbarascy, Lubomir- go Pożoga. Przed przejazdem kolejowym wówczas przez hitlerowców w odwecie scy, Opalińscy, Sieniawscy, skręcamy w lewo w drogę ciągnącą się rów- za akcje partyzantów, którzy z uwagi na a ostatecznie trafiła w ręce nolegle do torów. Dalej wjeżdżamy na drogę dogodne ukształtowanie terenu aktywnie Czartoryskich, którzy tchnę- asfaltową, którą dojeżdżamy do Nowego tu działali. li nowe życie w niszczoną Pożoga. Miejscowość ta słynie z uprawy W Kolonii Zbędowice możemy za tabli- i podupadłą za sprawą na- róż i latem możemy podziwiać całe połacie cą informacyjną pojechać w lewo czarnym jazdu Szwedów Końskowolę. pięknych kwiatów. Wyjeżdżając z Nowego szlakiem i dotrzeć do Parchatki. Jest to Miasto było ważnym regio- Pożoga, skręcamy w prawo przy krzyżu. Na popularne miejsce niedzielnych wypadów nalnym ośrodkiem gospo- szczycie wzgórza, na którym widać prze- aktywnych puławian. Zimą na turystów czeka darczym (rozwijało się tu kaźnik telefonii komórkowej, kierujemy się tu wyciąg narciarski z dwoma wyciąga- znowu w prawo przy czarnym metalowym mi i dwiema trasami, sztucznie naśnieża- Kościół w Końskowoli krzyżu. Dalej z drogi gruntowej skręcamy ny i oświetlany, z wygodnym parkingiem fot. A. Rękas 64 65 4 Okolice Puław na sportowo Szlaki rowerowe Szlak zielony 4

Wąwóz w Parchatce możemy dostrzec Zakłady Azotowe „Puła- fot. K. Wójcik Szlak zielony wy”, rozległe łąki i wieżowce osiedla Niwa. i pobliską karczmą. Latem, Parchatka – Włostowice – Puławy – Napotykamy jedno z najbardziej urokliwych wiosną i jesienią to raj dla Góra Puławska – Sadłowice – miejsc na trasie – z brzegu ujrzymy dwie rowerzystów, miłośników Nasiłów – Wojszyn – Oblasy – sąsiadujące ze sobą wyspy porośnięte buj- nordic walkingu i spacerowi- Janowiec (ok. 25 km) nym łęgiem. Jadąc dalej, mijamy pierwsze czów. Dobrze oznakowanymi ogródki działkowe, które ciągną się ponad szlakami (czarnym i niebie- Szlak jest długi, ale stosunkowo łatwy (bez 1,3 km, stopniowo oddalając się od nasze- skim) przemierzać można ciężkich podjazdów i prowadzony utwar- go szlaku. Tuż za działkami znajdujemy się wąwozy i ścieżki widokowe dzonymi traktami). Trasa biegnie Małopol- na wysokości rezerwatu przyrody Łęg na (podziwiając m.in. wspaniałą skim Przełomem Wisły. Kępie w Puławach (zob. s. 16). Po 6,25 km panoramę Wisły). Na szczycie wjeżdżamy na drogę z betonowych płyt i za wzniesienia w Parchatce stoją trzy krzyże. dalej jechać prosto do rozwidlenia dróg Naszą podróż zielonym szlakiem rozpoczy- drogowskazem informującym, że od Puław Postawiono je w 2006 r. na miejscu wcze- i przy drogowskazie skręcić w lewo. Kieru- namy w okolicach Parchatki na ścieżce ro- dzieli nas jeszcze 1 km, opuszczamy wał śniejszych – poświęconych pamięci hrabiny jemy się w stronę Skowieszyna, dojeżdżamy werowej biegnącej wzdłuż wałów Wisły. Jest przeciwpowodziowy i skręcamy w prawo. Zofii z Matuszewiczów Kickiej, a ustawionych do skrzyżowania, na którym jedziemy prosto to miejsce najdalej wysunięte na wschód Dalej jedziemy ulicą Rybacką, następnie jeszcze przez Izabelę Czartoryską, która w tej w stronę niestrzeżonego przejazdu kolejo- w całym biegu tej rzeki. Ruszamy ścieżką fragmentem ul. 4. Pułku Piechoty WP (na wsi utworzyła samotnię i romantyczny ogród. wego. Opuszczamy Skowieszyn i niedługo rowerową w stronę Puław, do których mamy wzgórzu po prawej stronie znajduje się W miejscowości znajduje się również pomnik wjeżdżamy do Starej Wsi. Około 200 m za stąd ok. 7 km. Przecinamy drogę ułożoną kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii upamiętniający mieszkańców Parchatki po- przejazdem skręcamy w prawo, odtąd już do z betonowych płyt, za nią znajduje się śluza Panny) i skręcamy w lewo na most im. Pre- mordowanych przez hitlerowców podczas końca szlaku jedziemy cały czas prosto. Jadąc połączona rowem przeciwpowodziowym. zydenta Ignacego Mo- Zakłady Azotowe „Puławy” pacyfikacji wsi w 1942 r. dalej, w oddali po lewej stronie możemy do- Jadąc dalej, dojeżdżamy do wału, z którego ścickiego, skąd możemy fot. K. Jopowicz Jednak podążając czerwonym szlakiem, strzec komin Zakładów Azotowych „Puławy”. musimy za drogowskazem w Kolonii Zbę- Dojeżdżamy do tablicy informacyjnej, spod Na szlaku dowice skręcić w prawo, której rozpoczęliśmy naszą podróż. fot. M. Borkowski

66 67 4 Okolice Puław na sportowo Szlaki rowerowe Szlak zielony 4

Na szlaku wrażenie. W czasach świetności dorówny- fot. photoGartner, iStockphoto.com Granica epok wała kubaturą Wawelowi. Janowiecki zamek podziwiać nowoczesne Ścieżką dydaktyczną wiodącą z centrum Bochotnicy został zbudowany na początku XVI w. przez obiekty Mariny Puławy. Most dotrzemy do miejsca ciekawego nie tylko dla geo- rodzinę Firlejów, jednak jego obecny kształt jest wąski, a ze względu na logów – tzw. Ściany Pożaryskich, czyli dawnego to efekt rozbudowy rezydencji, zwłaszcza spory ruch samochodowy kamieniołomu, gdzie pozyskiwano budulec metodą prac przeprowadzonych przez rodzinę Lu- lepiej przeprowadzić tu ro- komorową. Po kamieniołomie pozostały pieczary za- bomirskich po pożarze wywołanym przez wer chodnikiem. Na wale mieszkiwane dziś przez nietoperze. Wystarczy przyjrzeć Szwedów. Niestety w 1783 r. Jerzy Marcin wiślanym po prawej stronie się ścianom, by zobaczyć skamieniałe szczątki prehisto- Lubomirski przegrał rezydencję w karty możemy dostrzec krzyż i ta- rycznych skorupiaków. Najciekawsza jest jednak wyraźna na korzyść Mikołaja Piaskowskiego, który blicę poświęconą pamięci różnica pomiędzy dwoma rodzajami skał, pochodzącymi sprzedał wyposażenie zamku. Budowla ule- 35. Polaków, uczestników z dwóch epok geologicznych. Usytuowana niżej biała głaby całkowitemu zniszczeniu, gdyby nie ruchu oporu, których w tym kazimierska opoka powstała pod koniec mezozoiku Leon Kozłowski – warszawiak, który w 1930 r. miejscu 17 stycznia 1944 r. (65 mln lat temu, gdy istniało tu morze kredowe). Wyżej kupił zamek. Wyremontował on jedynie publicznie rozstrzelali oku- widzimy skałę powstałą w trzeciorzędzie, czyli pierwszej dwa pomieszczenia, ale zabezpieczył całość panci hitlerowscy. Po drugiej stronie Wisły ulicą Radomską, Długą, a następnie mijamy fazie kenozoiku (epoce, która trwa już od 65 mln lat). przed dalszą dewastacją. W czasach PRL-u opuszczamy Puławy i skręcamy w lewo, po prawej stronie stadion KS Góra Puławska. To ławica piaskowca – krucha mieszanka osadowa. Janowiec był jedynym prywatnym zamkiem dojeżdżając do tablicy z mapką. Od tego Dalej jedziemy drogą asfaltową, następnie Nazwa miejsca upamiętnia Krystynę i Władysława w Polsce, bo jako posiadacz zbyt małego miejsca na odcinku 4,29 km szlak zielony nieutwardzoną, z której wjeżdżamy do lasu Pożaryskich – wybitnych polskich geologów. gruntu Kozłowski nie podlegał nacjonali- pokrywa się z czerwonym. Kierujemy się i skręcamy w lewo. Szlak prowadzi nas cały zacji i nie musiał oddawać zamku władzom czas prosto przez leśną, ledwo widoczną komunistycznym. drogę, która w końcu wyprowadza nas niegdyś rezydencja (dostać się tu można Obecnie zamek jest jedną z siedzib Muzeum Zamek w Bochotnicy na łąkę. Jedziemy dalej dróżką przy lesie, było jedynie od wschodu, a tej drogi strze- Nadwiślańskiego. Wśród odrestaurowanych Początki Bochotnicy sięgają być może nawet VI w., na co a następnie przecinką wzdłuż linii energe- gła fosa) do dziś robi na turystach potężne obiektów znajduje się tzw. Dom Północny, wskazują odkryte na wzgórzu pozostałości grodu. Dziś tycznej. Dojeżdżamy do drogi asfaltowej, czyli pałac dobudowany znajdują się tam ruiny zamku. Legenda wiąże go z Es- gdzie szlaki się rozdzielają – nasz zielony do murów obronnych terką Małach – piękną Żydówką, z którą Kazimierz Wielki biegnie prosto. Po ok. 700 m dojeżdżamy do w XVI w., w którym miesz- miał mieć romans. Umieścił kochankę w bochotnickim drogi wojewódzkiej nr 743 w Sadłowicach. czą się sale wystawowe. zamku, by mieć do niej blisko z Kazimierza. Podobno Poboczem przemieszczamy się do Nasiłowa, Swoją siedzibę ma tu kazimierski zamek królewski i bochotnicką warownię skąd regularnie kursuje prom transportujący również Stowarzyszenie łączył tajemny tunel, którym król przemykał się na turystów między Nasiłowem a Bochotnicą. Winiarzy Małopolskiego schadzki. Historycy uważają, że zamek, którego ruiny Gdy kończy się droga wojewódzka nr 743, Przełomu Wisły. Dzięki nie- górują nad wsią, został co prawda zbudowany z inicja- skręcamy w prawo i jedziemy równolegle mu przyzamkowa winnica tywy króla Kazimierza Wielkiego, ale przez ród Firlejów, z Wisłą. Dalej przejeżdżamy przez Wojszyn, odzyskuje dawny blask. w okresie, gdy po najazdach tatarskich tworzono na tych przed miejscowością Oblasy skręcamy Stowarzyszenie organizu- terenach sieć warowni. Jest więc mało prawdopodobne, w lewo i kierujemy się na Janowiec, gdzie je także doroczne Święto by Esterka, jeśli istniała, mogła zamieszkać w prywatnym warto zatrzymać się obok kapliczki św. Mi- Wina (w końcu maja). zamku rycerskiej familii. kołaja. Podróż zielonym szlakiem kończymy, Ruiny zamku w Bochotnicy wjeżdżając na teren zamku. Ta nieprzystępna fot. A. Rękas

68 69 4 Okolice Puław na sportowo Szlaki rowerowe Szlak zielony 4

Na promie fot. UM Puławy

U stóp zamku możemy podziwiać także późnorene- sansowy kościół św. Stanisła- wa Biskupa i św. Małgorzaty. Można w nim odnaleźć go- tyckie pozostałości dawnej świątyni, m.in. dwa portale kaplicy św. Anny. Dalej możemy przepra- wą promową przedostać się na drugi brzeg Wisły do Kazimierza Dolnego. Prom zabiera 4 auta i 60 Ruiny zamku osób i kursuje codziennie od 8.00 do 20.00 Mięćmierza. W Kazimierzu Dolnym znaj- w stylu renesansowym ok. 1553 r. Dziś jest to dekoracjom, nietrudno w Kazimierzu Dolnym (w sob., niedz. i święta do 21.00). Podczas duje się wiele atrakcji turystycznych, m.in. kościół jednonawowy, ze sklepieniem koleb- dostrzec, że była ona fot. A. Rękas rejsu można podziwiać Wisłę i zabudowania pochodzące z XVI w. spichlerze, z których kowym z lunetami oraz z okrągłą basztą przy wzorowana na kościele farnym. jeden – Ulanowskich – mieści narożniku północnym i przyległą do fasady Uwagę przybywających do Kazimierza obecnie Muzeum Przyrod- trzykondygnacyjną wieżą. Do świątyni przy- zawsze przyciągają ruiny zamku kró- nicze. Pierwotnie tego typu legają też kaplice: od północy – Borkowskich, lewskiego. Wzniósł go w XIV w. na skar- obiektów było w tej miejsco- ufundowana przez Elżbietę Kochanowską pie nadwiślańskiej król Kazimierz Wielki. wości kilkadziesiąt. Co ciekawe, z Czarnolasu, od południa – Górskich, bo- Obiekt składał się z dwóch niezależnych pomimo swego gospodar- gato zdobiona, nawiązująca do kaplicy części. Pierwsza z nich, tzw. zamek górny, czego charakteru spichlerze Zygmuntowskiej na Wawelu, Królewska – znana jest też jako Baszta lub Wieża Łokietka. ozdobione zostały na wzór również w typie kaplicy Zygmuntowskiej, ale Wzniesiona prawdopodobnie na przełomie wspaniałych renesansowych w barokowym wydaniu. Wewnątrz kościoła XIII i XIV w. pełniła funkcje obronne, więzien- kamienic. oczy cieszy bogata sztukateria sklepień. War- ne lub była skarbcem. Na pewno natomiast Oprócz spichlerzy w Kazi- to tu obejrzeć m.in. rzeźbiony portal jednej strzegła przeprawy przez Wisłę. Cylindryczna mierzu jest jeszcze wiele in- z kaplic, renesansowe popiersie Mikołaja budowla ma 20 m wysokości, a jej obwód nych godnych uwagi zabyt- Przybyły, jedne z najstarszych polskich or- u podstawy, gdzie grubość murów przekra- ków. Jeden z nich to kościół ganów (1620) oraz barokowy ołtarz główny cza 4 m, wynosi 32 m. św. Jana Chrzciciela i św. i rokokową ambonę. Zamek dolny zbudowany został w latach Bartłomieja. Ufundowana Druga kazimierska świątynia to szpitalny 40. XIV w. Prawdopodobnie kamienne były przez Kazimierza Wielkiego kościół św. Anny. Wzniesiono go ok. 1670 r. tu tylko elementy obronne, a zabudowa fara stoi na wzgórzu przy w miejscu dawnego drewnianego. Niewielka mieszkalna dziedzińca – drewniana. W XVI rynku. Przebudowana została budowla, choć kształtna, charakteryzuje się stuleciu zamek przebudowano w stylu rene- nieadekwatną do jej wymiarów wysokością. sansu włoskiego. Dotrwał do połowy wieku Spichlerz w Kazimierzu Dolnym fot. A. Rękas Przyglądając się bryle świątyni, a nawet jej XVII, kiedy to najpierw został zniszczony

70 71 4 Okolice Puław na sportowo Szlaki rowerowe Szlak zielony 4

Panorama Kazimierza Dolnego fot. A. Rękas

tu możemy przede wszystkim bogatą kolekcję prac plastycznych (m.in. obrazy Tadeusza Pruszkowskiego czy grafiki Władysława Sko- czylasa). Muzeum przybliża też historię Kazimierza. Pobliska kamienica Biała (ul. Senatorska 17) po- wstała w XVII w. Architekt inspirował się kamienicą Celejowską. Uwagę zwraca wysoka attyka. Dziś mieści się tu pensjonat i restauracja, odbywają się też wystawy i koncerty. Rynek w Kazimierzu Dolnym przez Szwedów, potem na kino. Obecnie mieści się tu kawiarnia i św. Jan Chrzciciel. Dom popadł w ruinę Niedaleko znajduje się budynek dawnej fot. UM Puławy przez wojska Jerzego Ra- U Esterki oraz pokoje gościnne. Bożnica w połowie XVIII w. Z czasem umiejscowiono miejskiej łaźni i pralni (ul. Senatorska 21). koczego, by wreszcie spłonąć w pożodze, jest też centrum kulturalnym – odbywa- w nim garbarnię. Remont przeprowadzono Powstał w 1921 r., a jego projektantem był jaka nawiedziła miasto w 1663 r. W XVIII w. ją się tu wystawy, warsztaty artystyczne dopiero w latach 20. XX w. Od 1926 r. istniała Jan Koszczyc-Witkiewicz. Dziś mieści się tu powstały plany odbudowy zamku w stylu i spektakle. Na ścianie znajduje się tablica tu Izba Muzealna, w latach 60. działało Mu- restauracja i pensjonat, ale o historii budyn- pałacowym, jednak nie zostały one zreali- upamiętniająca pomordowanych Żydów zeum Regionalne. Dziś kamienica jest siedzi- ku przypomina wmuro- Kazimierska Wisła zowane, a zamek coraz bardziej niszczał. z Kazimierza. Na murze zachował się rów- bą Muzeum Nadwiślańskiego. Podziwiać wana w ścianę tablica fot. K. Wójcik Dopiero w latach 60. XX w. zabezpieczono nież zegar słoneczny. go i udostępniono dla ruchu turystycznego. W Kazimierzu Dolnym zobaczymy kamie- Kolejnym ciekawym zabytkiem jest po- nicę, która uważana jest za najpiękniejszy wstała w XVIII w. synagoga. Wzniesiono ją przykład renesansowego budownictwa z lokalnego wapienia na planie prostokąta. mieszkaniowego w Polsce. Kamienica Ce- Legenda mówi, że obiekt jest znacznie lejowska (ul. Senatorska 11–13), bo o niej tu starszy, a fundował go sam Kazimierz Wielki mowa, została zbudowana pomiędzy 1620 z myślą o swej ukochanej Esterce. W 1944 r. a 1635 r. przez kupca Bartłomieja Celeja. Jej hitlerowcy zdewastowali synagogę, nisz- architektura inspirowana była renesansem cząc przy tym polichromie przedstawiające włoskim i niderlandzkim, są tu również ele- Ścianę Płaczu w Jerozolimie, Grób Racheli menty charakterystyczne dla stylu lubelskie- oraz zdobienia roślinne i zwierzęce. Sklepie- go. Główna elewacja ozdobiona jest ogrom- nie odbudowano w 1953 r., lecz polichromii ną attyką, na której przedstawieni zostali nie odtworzono. Budynek przerobiono patroni fundatora i jego syna – św. Bartłomiej

72 73 4 Okolice Puław na sportowo Szlaki piesze Szlak Lessowych Wąwozów 4

Znajdziemy ją w nowszej, regularnie wytyczonej w XVI w. pierzei rynku (starsza część Szlaki piesze jest nieregularna i rozciąga się poniżej fary). Szlak Lessowych Wąwozów (czarny) Szlak żółty Puławy – Parchatka (12 km) Puławy – Młynki – Końskowola – Sielce – Wronów – Puławy (28 km) Ta krótka wycieczka będzie świetną propo- Wchodzimy w głębocznicę (wąwóz zycją na podmiejski wypad w ciekawe przy- utworzony przez człowieka, a nie przez Na tej trasie brak większych wzniesień, rodniczo miejsca. Można wybrać się na nią naturę) i wspinamy się pod górę. Na wierzo- a utrudnieniem może być tylko to, że więk- pieszo (także z kijkami do nordic walking) winie odnajdujemy kaplicę upamiętniającą sza jej część prowadzi drogami polnymi i le- lub rowerem. Zimą, dzięki licznym wznie- pontyfikat Jana Pawła II. Schodzimy do śnymi – to jednak stanowi o atrakcyjności sieniom, trasa może być ciekawa dla miło- Olszowego Dołu, u końca którego nasza wycieczki. Szlak ma charakter wypoczyn- śników narciarstwa biegowego. trasa krzyżuje się z niebieskim Szlakiem kowy i rekreacyjny, biegnie z dala od ludz- Nadwiślańskim. Wchodzimy w kolejny wą- kich osiedli, przez leśne ostoje i zaciszne Wędrówka rozpoczyna się przy pałacu wóz i wspinamy się na Górę Pod Winnicą pola wzdłuż rzeki Kurówki. Czartoryskich w Puławach. Stąd idzie- Parchatka (188,7 m n.p.m.). Znów schodzimy my kolejno ulicami Głęboką, Skowieszyńską w dół i znów się wspinamy. Polną drogą Bociek Wycieczkę rozpoczynamy na drodze Ży- i Ceglaną. Następnie maszerujemy polną dochodzimy na skraj lasu. Odbijając na fot. UM Puławy z napisem: „Zakład Ką- rzyn – Puławy. Za torami kolejowymi, koło drogą, po czym skręcamy w wąwóz. Na chwilę na szlak niebieski w kierunku wsi, pielowo-Dezynsekcyjny wzniesiony przez Młodzieżowego Ośrodka Wychowaw- trasie mijamy krzyż upamiętniający bitwę, dotrzemy do pomnika upamiętniające- Naczelny Nadzwyczajny Komisariat ds. walki czego w Puławach skręcamy w prawo jaką polskie oddziały pod dowództwem go tzw. krwawą środę z 1942 r., kiedy to z epidemiami, 1921”. w las, uważając na oznakowania szlaku Stefana Czarneckiego stoczyły tu w 1656 r. hitlerowcy pacyfikowali okoliczne wsie Inne ciekawe kamienice – Pod św. Miko- i jedziemy ok. 4 km leśnymi duktami do z wojskami szwedzkimi. Bitwa została wy- w odwecie za akcje partyzantów. Zginęło łajem i Pod św. Krzysztofem – znajdziemy miejscowości Młynki. Docieramy do dro- grana, ale Szwedów nie zatrzymano – spalili wówczas 140 osób, w tym kobiety i dzieci. na rynku. Oba budynki powstały w XVII w. gi asfaltowej i skręcamy w prawo, by po oni wówczas Włostowice. Dochodzimy do skrzyżowania, kierujemy Swoje nazwy zawdzięczają patronom swych 3 km dojechać do Końskowoli (zob. s. 64). się w prawo, do Parchatki, i zaraz potem właścicieli: braci Mikołaja i Krzysztofa Przy- Opuszczamy ją, a następnie mijamy wsie schodzimy z asfaltówki, idąc w lewo pod byłów, a wizerunki świętych zdobią attyki Opoka i Pulki. Teraz wjeżdżamy na drogę górę. Mijamy gospodarstwo agroturystyczne kamienic. Wysokie attyki zasłaniające dach gruntową i mijamy dawny folwark. Nie- i polami docieramy do wzniesienia zwanego maskują fakt, że budynki są stosunkowo wiele z niego zostało, trochę kocich łbów, Górą Trzech Krzyży. Krzyże, które dziś widzimy, niskie, i dają złudzenie budowli potężniej- zarośla, staw. Po kolejnych 3 km docieramy zostały tu ustawione w 2006 r. (zob. też s. 66). szych niż w rzeczywistości. Fasady kamie- do wsi Sielce, a potem wśród malowni- Schodzimy w dół wąwozem. Wychodzi-my nic ozdobiono motywami chrześcijańskimi czych pól jedziemy w kierunku Wronowa. z niego na drogę Puławy – Lublin i skręca- i zaczerpniętymi z mitologii greckiej, a także Za tą wsią szlak żółty łączy się z niebieskim my na przystanek, na którym zatrzymują się ornamentami roślinnymi. i właśnie za niebieskimi znakami podążymy autobusy jadące do Puław oraz – w drugą Również stojąca w rynku, barokowa teraz, skręcając w lewo. Jedziemy lasem stronę – do Kazimierza Dolnego. kamienica Gdańska powstała w 1795 r. w kierunku puławskich Azotów, a dalej do Na wycieczce z połączenia dwóch mniejszych budynków. centrum Puław. fot. Gorfer, iStockphoto.com

74 75 4 Okolice Puław na sportowo Szlaki piesze Szlak Niepodległościowy 4

Józefów nad Wisłą – to wspaniale po- Szlak pozwala poznać uroki doliny Bystrej łożona osada z usadowionym na stromym i całego Płaskowyżu Nałęczowskiego zboczu klasztorem pobernardyńskim z jego lessowymi wąwozami i zabytkami. z barokowym kościołem z połowy XVIII w., Na trasie znajdują się też liczne pomniki zespołem pałacowo-parkowym oraz i obeliski przybliżające historię tych ziem zabytkowym wiatrakiem holenderskim. w XIX i XX w. Kaliszany – tu zobaczymy kamienio- łom wapienia i opok kredowych – najpo- Na szlaku warto odwiedzić wspomniane już pularniejszego obok drewna regionalnego wcześniej miejscowości (Bochotnica – zob. budulca. To także świetny punkt widokowy s. 68, Końskowola – zob. s. 64, Bałtów – zob. oraz gratka dla geologów: tutejsze odsłonię- s. 63), a także inne, opisane niżej miejsca. cia pokazują coraz młodsze skały, obrazując, Rzeka Bystra – jak sama nazwa wskazuje, jak geologicznie kończył się mezozoik. rzeka płynie wartko niczym górski potok, Piotrawin – ta malownicza miejscowość uchodząc do Wisły w rejonie Bochotnicy. Małopolski Przełom Wisły fot. A. Rękas leży na stromym wiślanym zboczu. O jej Dzięki temu na całej jej długości (34 km) stało Szlak Nadwiślański bogatej historii przypomina gotycki kościół dawniej aż 26 młynów wodnych. Dziś pozo- (niebieski) Szlak im. Wincentego Pola z ciekawym wyposażeniem. stało tylko kilka z nich, najciekawszym jest Annopol – Józefów – Piotrawin – młyn Hipolit (Nowy Gaj 18a). Przebudowany (zielony) Podgórz – Kazimierz Dolny – ze smakiem na gospodarstwo agroturystycz- Janowiec – Nasiłów – Góra Puławska – Bochotnica – Puławy – Gołąb – Dęblin Szlak Niepodległościowy ne, pozwala zobaczyć, jak działały i jak wyglą- Puławy (18 km) (107 km) (zielony) dały tutejsze młyny. Dodatkowo urządzono Bochotnica – Wierzchoniów – Kolonia w nim muzeum minerałów. W rzece pływają Ten krótki szlak można swobodnie pokonać Na przejście całej trasy potrzeba co naj- Celejów – Las Stocki – Kolonia pstrągi, a jej brzegi zamieszkują bobry. Na w jeden dzień. mniej dwóch, trzech dni. Szlak biegnący Zbędowice – Pożóg – Końskowola – odcinku Wierzchoniów – Celejów znajdzie- przez Małopolski Przełom Wisły należy do Bałtów – Borysów – Żyrzyn – Łysa my wiele ciekawych obiek- Szlak rozpoczyna się na rynku w Janowcu najbardziej malowniczych na Lubelszczyź- Góra – Baranów (ok. 51 km) tów. Odchodząc od szlaku Sielskie krajobrazy fot. UM Puławy nad Wisłą i biegnie pod janowiecki zamek nie. Rozpoczyna się na rynku w Annopolu (zob. s. 69), a potem do malowniczej skarpy (niestety, nie ma bezpośredniego połącze- porośniętej rzadką roślinnością kserotermicz- nia z Puław do Annopola, zatem należy do- ną. Rozciąga się stąd wspaniały widok na kładnie zaplanować dojazd z przesiadkami, Kazimierz Dolny i Małopolski Przełom Wisły. najlepiej przez Lublin). Kolejną miejscowością na trasie jest wieś Nasiłów, gdzie znajduje się nieczynny już Na szlaku warto odwiedzić wspomniane już kamieniołom, znany dziś głównie paleon- wcześniej miejscowości (Kazimierz Dolny – tologom z bogactwa skamielin kredowych zob. s. 70, Bochotnica – zob. s. 68, Puławy – skorupiaków. Z Nasiłowa udajemy się do zob. s. 36, Parchatka – zob. s. 65, Gołąb – zob. Góry Puławskiej, skąd mostem nad Wi- s. 61) i rezerwaty (Krowia Wyspa – zob. s. 15, słą docieramy do parku Czartoryskich Skarpa Dobrska – zob. s. 15), a także inne, (zob. s. 37) w Puławach. opisane niżej miejsca.

76 77 4 Okolice Puław na sportowo Szlaki piesze Szlak Wyżynny Zachodni 4

Na szlaku warto odwiedzić wspomniane już od herbu Małachowskich – Nałęcza – pocho- wcześniej miejscowości (Kazimierz Dolny – dzi nazwa miejscowości. Dziś położone nad zob. s. 70, Wojciechów – zob. s. 9), a także rzeką Bystrą miasteczko urzeka eleganckim, inne, opisane niżej miejsca. trochę sennym klimatem przedwojennych Rąblów – tu zobaczymy pomnik upa- uzdrowisk. Wille, pensjonaty, piękny park miętniający bitwę pod Rąblowem. W maju skrywający sanatoryjne obiekty – to wszyst- 1944 r. Niemcy rozpoczęli operację „Burza ko decyduje o niepowtarzalnej atmosferze majowa”. Jej celem była likwidacja działa- Nałęczowa. Leczy się tu głównie dolegliwo- jących w tej okolicy oddziałów partyzanc- ści związane z sercem, takie jak nadciśnienie kich. Około 2000 żołnierzy Wehrmachtu czy choroba wieńcowa. Rekonwalescenci oraz 5. Zmotoryzowanej Dywizji SS „Wiking” odzyskują tu siły po zawałach i operacjach stanęło naprzeciw 600 polskim partyzantom kardiologicznych. Nałęczowski mikroklimat pod dowództwem Mieczysława Moczara, powoduje samoczynne obniżanie się ciśnienia Pałac w Celejowie (kierując się oznakowaniem), Kościół w Baranowie późnobarokowy kościół wspieranych przez 200 partyzantów radziec- tętniczego, a powietrze zawdzięcza wysoką fot. A. Rękas fot. A. Rękas można dotrzeć do mogiły parafialny. Podczas II wojny kich. Pomimo przewagi sił niemieckich Po- jonizację lessowym glebom, przepływającym powstańczej, odwiedzić malowniczy pa- światowej wieś była silnym ośrodkiem party- lacy wygrali bitwę. Uczestniczył w niej m.in. w okolicy rzekom i bogatej roślinności. łac w Celejowie, znajdziemy też samotną zanckim. Powstały tu oddział, pod dowódz- znany autor aforyzmów Stanisław Jerzy Lec. Centrum Nałęczowa stanowi park mogiłę partyzanta z 1945 r. – cekaemisty, twem Władysława Sienkiewicza, od 1942 r. Autorem pomnika upamiętniającego bitwę zdrojowy, założony przez Stanisława Ma- który miał rozpocząć tutejsze walki z NKWD, atakował m.in. niemieckie transporty. Szlak jest Stanisław Strzyżyński. łachowskiego w połowie XVIII w. i od XIX w. MO i UB. kończy mogiła powstańców poległych Nałęczów – wody zdrojowe pijano tu już sukcesywnie powiększany i upiększany. Las Stocki – to miejscowość znana z od- w bitwie pod Żyrzynem z 1863 r. znajdująca w XVII stuleciu, jednak dopiero XIX w. przyniósł Kompleks parkowy składa się z dwóch części kryć archeologicznych. Odnaleziono tu ślady się na baranowskim cmentarzu. szybki rozwój miejscowości. Uzdrowiskiem stał przedzielonych korytem rzecznym. Najwięk- bytności ludzkiej sprzed wielu tysiącleci się Nałęczów za sprawą Antoniego Małachow- szym skarbem parku jest drzewostan. Dęby, (ok. 3000 p.n.e.). Tutaj też, wykorzystując skiego, który zakupił majątek od Stanisława lipy, sosny czy kasztanowce rosną tu obok niezwykłe zróżnicowanie terenu, ukrywały Szlak Wyżynny Zachodni i – sam chorując na podagrę – odkrył dobro- okazów drzew z całej Europy się różnorakie grupy partyzantów, o czym (czerwony) czynną moc nałęczowskich wód. To właśnie i Ameryki Północnej. Najstarsze Uzdrowisko w Nałęczowie fot. A. Rękas przypomina m.in. mogiła żołnierzy AK Kazimierz Dolny (rynek) – Wylągi – i WiN poległych w 1945 r. Skowieszynek – Rzeczyca – Rąblów Kolonia Zbędowice – tu zobaczymy (pomnik) – Stanisławka – Wąwolnica – pomnik i mogiły ofiar pomordowanych Nałęczów – Wojciechów – Motycz – w 1942 r. podczas „krwawej środy”. Dąbrowica – Lublin (al. Warszawska, Żyrzyn – wieś była świadkiem jednej skansen) (61 km) z bitew powstania styczniowego, która ro- zegrała się tu w sierpniu 1863 r. Impulsem do Trasa łączy Kazimierz Dolny z Lublinem, wybuchu walk stała się napaść powstańców prowadząc malowniczymi dolinami By- na rosyjski transport z pieniędzmi. strej, Czechówki i Grodarza. Na atrakcyj- Baranów – przed wiekami miasteczko ność szlaku wpływają interesujące miej- to prężnie się rozwijało, o czym przypo- scowości, przez które przebiega, takie jak minają takie zabytki jak bogato zdobiony Nałęczów, Wąwolnica czy Wojciechów.

78 79 4 Okolice Puław na sportowo Szlaki piesze Szlak Wyżynny Zachodni 4

Pomnik B. Prusa w Nałęczowie to: Aurelia (styl szwajcarski, koniec XIX w., dziś fot. A. Rękas hotel), Mazowsze (styl szwajcarski, bogate egzemplarze liczą sobie 190 zdobienia), Nagórze (bogato zdobione we- lat. By poznać najciekawsze randy), Zofiówka (koniec XIX w., z dwoma miejsca w parku, warto sko- wieżami zakończonymi iglicami). rzystać z proponowanej tra- Na uwagę zasługują też wille: Oktawia przy sy spacerowej, która ma swój ulicy Armatnia Góra (wzniesiona w 1880 r., na- początek obok pałacu Ma- leżała do żony Stefana Żeromskiego Oktawii), łachowskich przy pomniku Brzozy przy ulicy Głębocznica (projekt Jana Bolesława Prusa. Zmęczeni Koszyc-Witkiewicza) oraz zakopiańska w stylu mogą odpocząć w parkowej Czekoladka przy ulicy Poniatowskiego. pijalni wód przy kubku Ci- sowianki lub Nałęczowianki. położona na pierwszym piętrze Sala Balowa, uzdrowisko zniszczyła Stare Łazienki w Nałęczowie fot. A. Rękas której ściany i sufit zdobią bogate stiuki. Na II wojna światowa. Dziś Muzeum Stefana Żeromskiego parterze budynku mieści się obecnie Mu- Stare Łazienki to nowoczesny obiekt sanato- Stefan Żeromski dzięki niewątpliwemu talentowi lite- Nałęczowskie wąwozy zeum Bolesława Prusa, który odwiedzał ryjny wyposażony w światowej klasy sprzęt rackiemu nie musiał narzekać na brak funduszy, czego W Nałęczowie mamy możliwość spaceru jednymi z najcie- uzdrowisko rokrocznie przez 28 lat. To właśnie do zabiegów wodnych. Wewnątrz, poza dowodem może być willa, którą pisarz wybudował ze kawszych wąwozów lessowych w regionie. Kręte i głębokie w pałacu napisał Lalkę i Placówkę. Obecnie bogatymi zdobieniami, znajdziemy sporo środków otrzymanych za powieść Popioły. Był to letni robią na przybyszach duże wrażenie. Najpiękniej jest tu wiosną, muzeum posiada bogaty zbiór rękopisów pamiątek związanych z życiem dawnego dom pisarza zaprojektowany przez Jana Koszyc-Witkie- gdy ściany wąwozów porośnięte są kwitnącymi zawilcami. oraz rzeczy osobistych Bolesława Prusa. uzdrowiska i jego gośćmi, m.in. popiersia Hen- wicza. Willa ma cechy stylu zakopiańskiego, m.in. strome Jak tam dotrzeć? Wystarczy opuścić park, wędrując w kie- ryka Sienkiewicza oraz Stefana Żeromskiego. dachy kryte gontem. Od 1928 r. mieści się tu muzeum runku Wąwolnicy. Po prawej mija się Centrum Szkolenio- @ Muzeum Bolesława Prusa, al. Małachowskiego 3, Kolejny ciekawy budynek to wzniesione pisarza. W ogrodzie znajduje się też inna budowla projektu wo-Wypoczynkowe „Energetyk”, a po lewej boisko. Gdy Nałęczów, tel.: 81 5014552; czynne: śr.–sob. 10.00–15.00. w 2. poł. XIX w. w stylu szwajcarskim Sa- Witkiewicza. Strzelisty kamienny obiekt to mauzoleum droga będzie szerokim łukiem skręcać w lewo, należy odbić natorium nr 1. Powstało prawdopodobnie Adama Żeromskiego, syna pisarza. Zmarł on na gruźlicę, w prawo w niewielką uliczkę. Po prawej stronie drogi wzdłuż Dla pierwszych kuracjuszy, którzy od poło- w miejscu dawnej austerii. Zachowały się mając zaledwie 18 lat. ogrodzenia biegnie ścieżka, która prowadzi do labiryntu wy XIX w. coraz liczniej napływali do Nałę- drewniane stropy w absydzie, a także deko- wąwozów. czowa, zbudowano dom znany dziś jako racje i pierwotny wygląd fasady. Dziś działa Willa Żeromskiego w Nałęczowie Stare Łazienki. Został on zdewastowany tu m.in. Zakład Hydroterapii. Na wschód od fot. A. Rękas wraz z całym majątkiem Małachowskich pod- tego budynku znajdziemy tzw. Dom Gotycki Najcenniejszy zabytek miasta to pałac czas powstania listopadowego. Przez krótki (willa z końca XIX w. zbudowana w popular- Małachowskich, wspaniale wkomponowany czas w jego pomieszczeniach produkowano nym w owym czasie w Anglii stylu włoskiego w zieleń parku. Prowadzi do niego lipowa cukier, jednak nie był to dochodowy interes gotyku, stąd inna nazwa – Willa Angielska; dziś aleja. Barokowy pałac zbudowano w latach i Małachowscy sprzedali majątek w stanie mieści galerię sztuki oraz prywatne gabinety 1771–75 z inicjatywy starosty wąwolnickiego upadku. Budynek, jak i całe uzdrowisko, odzy- lekarskie), natomiast na zachód – Domek Stanisława Małachowskiego i jego żony Ma- skał blask po 1877 r., kiedy to powołano spółkę Grecki (powstały w 1904 r., dziś mieści się rianny z Potockich. Odbudowany po II woj- do prowadzenia zakładu leczniczego, a Ła- w nim sklep i gabinety sanatoryjne). nie światowej zachwyca bogato zdobionym zienki oraz pałac odbudowano. Rozpoczął Warto wybrać się na spacer ulicą Lipową. wnętrzem, w stylu rokoko i późnoklasycy- się złoty okres Nałęczowa, który przerwała To aleja, przy której usytuowane zostały wy- stycznym. Najbardziej reprezentacyjna jest I wojna światowa. Po kilkudziesięciu latach jątkowe obiekty willowe. Najciekawsze z nich

80 81 4 Okolice Puław na sportowo Wybrane szlaki tematyczne i ścieżki dydaktyczne 4

Kolejka wąskotorowa w Karczmiskach Wybrane szlaki fot. A. Rękas  Kamienica Celejowska w Kazimierzu Dol- tematyczne nym (ul. Senatorska 11/13),  Galeria Letnia w Kazimierzu Dolnym (Ry- i ścieżki dydaktyczne nek 19),  Muzeum Sztuki Złotniczej w Kazimierzu Dolnym (ul. Zamkowa 2), Szlak młynów wodnych przebudowany na obiekt agroturystyczny  Muzeum Przyrodnicze w Kazimierzu Dol- rzeki Bystrej młyn Hipolit w Nowym Gaju, nieczynny nym (ul. Puławska 54), Palikuje – Maszki – Kolonia młyn w Maszkach czy murowany młyn  Izba Pamięci Kolejowej – Stacja Karczmiska Wojciechów – Stary Gaj – Nowy w Bochotnicy. W wielu miejscach można (Karczmiska 77), Gaj – Charz – Nałęczów – Wąwolnica – odnaleźć pozostałości po młynach, takie jak  Muzeum Regionalne w Kluczkowicach Mareczki – Bartłomiejowice – stawy czy urządzenia spiętrzające wodę. (Kluczkowice 7), Zawada – Rzeczyca – Witoszyn –  Izba Pamięci Aptekarskiej w Poniatowej Celejów – Wierzchoniów – Bochotnica (ul. Młodzieżowa 1), (33 km) Szlak kapliczek ziemi  Muzeum Kowalstwa w Wojciechowie wojciechowskiej (Gminny Ośrodek Kultury, Wojciechów 9), Trasa prowadzi wzdłuż malowniczych zakoli Sporniak – Palikuje – Wojciechów – Lubelskie – Kluczkowice – Opole  Muzeum Minerałów w Nowym Gaju rzeki, pozwalając odkrywać miejsca, gdzie Ignaców – Romanówka – Lubelskie – Poniatowa – Wojciechów – (Nowy Gaj 18a). dawniej stały młyny wodne. Wodę do mie- Cyganówka – Halinówka – Kolonia Nowy Gaj – Nałęczów (ok. 150 km) lenia ziarna wykorzystywało się tu prawdo- Wojciechów I – Kolonia Wojciechów V podobnie już od XVI w. Do dziś zachowało Szlak w kształcie pętli zaprowadzi nas do się tylko kilka tego typu obiektów, m.in. Szlak pozwala obejrzeć przykłady ludowe- ciekawych muzeów regionu. Na jego trasie go budownictwa sakralnego w okolicach znajdują się: Wojciechowa. Prowadzi śladem 13 kaplic  Muzeum Bolesława Prusa w Nałęczowie wystawionych w różnych okresach, najstar- (al. S. Małachowskiego 3), sze z nich pochodzą z XIX w.  Muzeum Stefana Żeromskiego w Nałęczo- wie (ul. Żeromskiego 8),  Muzeum Regionalne w Wąwolnicy (pod- Szlak muzeów Krainy Lesso- ziemia kaplicy Matki Bożej), wych Wąwozów  Muzeum Oświatowe w Puławach (ul. Wło- Nałęczów – Wąwolnica – Celejów – stowicka 27), Wierzchoniów – Bochotnica –  Muzeum Nietypowych Rowerów w Gołę- Parchatka – Puławy – Gołąb – biu (ul. Puławska 1), Puławy (nowy most) – Góra  Muzeum Nadwiślańskie w Kazimierzu Dol- Puławska – Oblasy – Janowiec nym, Oddział w Janowcu (ul. Lubelska 20), nad Wisłą (prom) – Kazimierz  Dom Kuncewiczów w Kazimierzu Dolnym Młyn nad rzeką Bystrą Muzeum Minerałów w Nowym Gaju fot. A. Rękas Dolny – Karczmiska – Opole (ul. Małachowskiego 19), fot. A. Rękas 82 83 4 Okolice Puław na sportowo Wybrane szlaki tematyczne i ściezki dydaktyczne 4

Oznaczona kolorem zielonym ścieżka ma miasta oraz przez miejsce, gdzie dawniej pomóc w poznaniu walorów przyrodni- znajdował się kazimierski port rzeczny. czych Płaskowyżu Nałęczowskiego, m.in. odsłonięć powstałych dzięki wodom polodowcowym. Ścieżka do Mięćmierza Kazimierz Dolny (rynek – Wąwóz Małachowskiego – ul. Czerniawy – Ścieżka Korzeniowy ul. Słoneczna) – Mięćmierz – i Norowy Dół Albrechtówka – kamieniołom – Kazimierz Dolny (rynek – Kazimierz Dolny ul. Lubelska – ul. Szkolna) – (ul. Krakowska – rynek) (7 km) Korzeniowy Dół – Norowy Dół – Kazimierz Dolny (ul. Puławska – Głównym celem tej pętli jest przybliżenie rynek) (6,5 km) turystom urody Mięćmierza – dawnej osady flisackiej, a dziś uroczej wioski letniskowej Wycieczka tą trasą to wędrówka baśniowymi znanej ze swej drewnianej architektury. wąwozami porośniętymi rzadką roślinnością. Na trasie mijamy także inne ciekawe miejsca Ścieżka wiedzie również wśród zabytków i obiekty, np. dom Marii Kuncewiczowej (tzw.

Młyn Hipolit w Nowym Gaju Kuncewiczówka, dziś Muzeum Literackie – fot. A. Rękas ul. Małachowskiego 19, Kazimierz Dol- Szlak smaków Krainy Ścieżka dydaktyczna ny). Przyrodnicy i geografowie skorzystają z możliwości zapoznania się z czterema sub- Lessowych Wąwozów Dobre – Podgórz regionami (Płaskowyż Nałęczowski, Równina Na trasie szlaku znajdują się zarówno restau- Dobre – rezerwat Skarpa Dobrska Bełżycka, Małopolski Przełom Wisły i Równina racje, jak i gospodarstwa agroturystyczne, (tzw. Kosmolana Góra) – Podgórz – Radomska) oraz odkrycia różnic między nimi. karczmy, kawiarnie itd. Odwiedzając je, Dobre (6,5 km) można skosztować wielu potraw kuchni regionalnej. W wielu miejscach można Oznaczona kolorem żółtym ścieżka przebiega Ścieżka dydaktyczna Rogów zapoznać się też ze sposobami wypieku przez rezerwat Skarpa Dobrska (zob. s. 15). Rogów (szkoła podstawowa – zbieg chleba, przygotowywania tradycyjnych se- Wiedzie głębokimi wąwozami, pozwala też dwóch źródeł Jaworzanki) – Wąwozy rów czy wędlin. Szlak nie ma jednoznacz- podziwiać panoramę Małopolskiego Prze- Rogowskie – Rogów (zbieg dwóch nie wytyczonej trasy. Należą do niego m.in. łomu Wisły z zamkiem w Janowcu w tle tzw. źródeł Jaworzanki – szkoła Wojciechosko Zagroda w Wojciechowie, Kosmolanej Góry. podstawowa) (6 km) młyn Hipolit w Nowym Gaju, Karczma Na- łęczowska w Nałęczowie czy Villa Bohema Ta krótka trasa oznakowana jest kolorem czer- w Kazimierzu Dolnym. Pełną listę obiektów Ścieżka dydaktyczna Rąblów wonym i biegnie w strefie ochrony źródeł można znaleźć na stronach Lokalnej Or- Rąblów – Wąwolnica – Głębocznica – rzeki Jaworzanki. Spacer pozwoli m.in. zaob- ganizacji Turystycznej „Kraina Lessowych punkt widokowy – wąwóz lessowy – serwować różne stadia powsta- Na wiosnę Wąwozów” (www.kraina.org.pl). trasa Rąblów–Wąwolnica (4 km) wania wąwozów lessowych. fot. UM Puławy

84 85 4 Okolice Puław na sportowo Spływy kajakowe 4 Spływy kajakowe

Przez ziemię puławską przepływa kilka rzek, które można przemierzać kajakiem. Miłośni- cy tej formy spędzania wolnego czasu na pewno znajdą tu coś dla siebie.

Wisła. Wisła jest bardzo malownicza, zwłasz- Wieprz. Pływanie po Wieprzu nie należy do cza na odcinku Annopol – Puławy – Dęblin. najłatwiejszych, ale ze względu na swój dziki Na pokonanie całego odcinka warto zare- charakter i pełne zakrętów koryto to rzeka zerwować sobie dwa dni. Rzeka płynie tu najbardziej ceniona przez regionalnych ka- leniwie między łachami, wyspami, mieliznami. jakarzy. Są tu starorzecza, rozlewiska i mokra- W wielu miejscach brzeg ma charakter ka- dła. Spływ kajakiem pozwoli na podglądanie nionu o wapiennych zboczach sięgających wodno-błotnego ptactwa, wydr, piżmaków 80 m wysokości. Podczas spływu mija się i bobrów. Rzeka ma ponad 300 km, a spły- wiele miejscowości o turystycznym charak- wy organizowane są na całej jej długości; Kajakarze nad Wisłą terze (Józefów, Puławy, Kazimierz, Janowiec), w okolicach Puław najpopularniejsze są trasy fot. A. Rękas gdzie łatwo o zaopatrzenie, ale najważniejsze, pomiędzy Jeziorzanami a Dęblinem. że na kajakarzy czeka sporo ustronnych miejsc eksplorować zarówno mniej wprawni ka- Jak zorganizować spływ? na nocleg. Można też trafić na gospodarstwa Kurówka. Rzekę tę, prawobrzeżny dopływ jakarze, jak i profesjonaliści. Jest bardzo Popularność kajakarstwa spowodowała, że zorganizowanie agroturystyczne. Wisły (wpada do niej w Puławach), mogą kręta, płytka i wąska, co powoduje, że ma- w Puławach spływu nie stanowi problemu. Taką usługę oferuje newrując, trzeba się sporo napracować. MOSiR oraz kilka specjalizujących się w tego typu przedsię- Brzegi są porośnięte gęstą, dziką roślinno- wzięciach firm, proponując różne formy organizacji – od pełnej ścią przywodzącą na myśl raczej dopływy (dostajemy kajaki, nasze bagaże jadą autem, dopływamy do Amazonki niż Wisły. Spływy rozpoczynają np. gospodarstwa agroturystycznego, gdzie czeka na nas ciepły się w Szumowie, a kończą przy Rolniczym posiłek i sucha pościel) po minimalną (wypożyczamy kajak Zakładzie Doświadczalnym ZDUNG. i radzimy sobie, jak umiemy najlepiej). Informacje o organi- zatorach spływów łatwo odnaleźć w internecie. Chodelka. Rzeka płynie przez Dolinę Cho- delską i dopływa do miejscowości Podgórz, Wypożyczalnia sprzętu pływającego MOSiR, za którą kończy swój bieg w Wiśle (przy ul. Portowa 3 (Marina Puławy), Puławy, tel.: 510 471 132; rezerwacie Krowia Wyspa). Chodelka jest czynne 7 dni w tygodniu, w okresie letnim w godz. 10.00– kameralna, a spływ nią można zaliczyć ra- –19.00; sprzęt: 23 kajaki dwuosobowe ze sterem, 2 kajaki czej do rekreacyjnych niż wyczynowych. jednoosobowe ze sterem, 10 kajaków dwuosobowych, Podczas spływu można zrobić przerwę, by 3 kajaki rodzinne, 6 rowerów wodnych, tramwaj wodny, wdrapać się na Skarpę Dobrską. Kajakarze łódź motorowa, katamaran, łódź żaglowa, atestowane często wybierają trasę: Szczekarków – Ka- kamizelki ratunkowe, wiosła. Kajaki na Kurówce zimierz Dolny. fot. A. Rękas 86 87 4 Okolice Puław na sportowo Narciarstwo | Baseny 4

Kazimierz Dolny. Cztery trasy, z których naj- Celejów. Na narciarzy czekają dwa wyciągi Narciarstwo dłuższa ma 590 m, są sztucznie naśnieżane talerzykowe. Trasy są dośnieżane i oświetla- i oświetlane. Na szczyt wjeżdżamy wyciągami ne, a długość zjazdu to 300 m. Na miejscu Mało kto kojarzy Puławy z narciarstwem zjaz- talerzykowymi. Na miejscu działa restauracja, działa wypożyczalnia sprzętu narciarskiego, dowym. To błąd, bo choć ziemia puławska to można też wypożyczyć sprzęt oraz nauczyć się bufet i szkółka narciarska. W sezonie stok nie Tatry czy Dolomity, można tu przyjemnie jeździć pod okiem instruktora w szkółce narciar- czynny: codz. 9.00–22.00. poszusować, korzystając z nowoczesnych skiej. W sezonie stok czynny: codz. 9.00–22.00. wyciągów oraz zadbanych, naśnieżanych i oświetlonych stokach.

Parchatka. Tu na narciarzy czekają dwie trasy Rąblów. Ośrodek dysponuje czterema trasa- Baseny oraz dwa wyciągi talerzykowe. Trasy mają mi narciarskimi, z których najdłuższa ma 420 m, długość 420 m każda, a różnica poziomów snowparkiem i oślą łączką dla dzieci. Na szczyt Basen i aquapark w Puławach. W sezonie Kryta pływalnia w Puławach. Kryta pły- wynosi 50 m. Stoki są oświetlone i naśnie- wjeżdża się wyciągami talerzykowymi. Trasy letnim na miłośników plażowania i wodnych walnia znajduje się w kompleksie sportowym żane. Przy wyciągu jest parking na 200 aut. są sztucznie naśnieżane i oświetlone, a mak- zabaw czeka pięknie usytuowana przy kom- MOSiR-u Puławy (ul. Hauke-Bosaka) i oferuje: W sezonie zimowym działa wypożyczalnia symalna różnica wysokości wynosi 55 m. Na pleksie leśnym 50-metrowa pływalnia od- basen sportowy o wymiarach 25 × 12,5 m, sprzętu narciarskiego, a także szkółka narciar- miejscu wypożyczalnia sprzętu i bufet. W se- kryta – 8-torowa z podgrzewaną wodą, oraz sześć torów, zjeżdżalnię o długości 63 m, dwa ska. W sezonie stok czynny: codz. 9.00–22.00. zonie stok czynny: codz. 9.00–22.00. cieszący się popularnością miniaquapark ze brodziki do nauki pływania oraz basen re- zjeżdżalniami, placem zabaw dla dzieci oraz kreacyjny z atrakcjami (jacuzzi, Wyciąg narciarski w Parchatce Na basenie w Puławach fot. A. Rękas boiskiem do gry w plażową piłkę siatkową. bicze wodne, masaże). fot. P. Buczkowski

88 5 Informacje praktyczne Noclegi 5

Balia Spa & Wellness, ul. Droga akacjowa 4, tel.: Pensjonacik Basia, ul. Czerniawy 59f, tel.: 81 882 01 881 666 100, www.balia.eu 42, www.pensjonacik.info Dębowa Pokoje gościnne, ul. Mały Rynek 4, tel.: Pensjonat Agharta, ul. Krakowska 2, tel.: 81 882 04 Informacje 502 395 276 21, www.aghartakazimierz.pl Dom Architekta SARP, Rynek 20, tel.: 81 883 55 44, Pensjonat Casablanca, ul. Czerniawy 59e, tel.: 81 609 931 500, www.domarchitektasarp.pl 882 02 00, www.pensjonatcasablanca.pl Dom Gościnny BEITENU, ul. Lubelska 4, tel. 81 881 Pensjonat Dom Góreckich, ul. Kwaskowa Góra 19, praktyczne 08 94, www. beitenu.pl tel.: 663 643 451, www.domgoreckich.pl 5 Dom Pod Brzozami, ul. Słoneczna 43, tel.: 81 881 04 Pensjonat Eger, ul. Czerniawy 53b, tel.: 81 882 02 37, 63, 508 066 696, www.dompodbrzozami.pl 601 500 855, www.pensjonateger.pl Dom Pod Jaskółkami, ul. Krakowska 20, tel.: 81 881 Pensjonat Folwark Walencja, ul. Góry 16, tel.: 81 00 32, 721 151 228, www.podjaskolkami.infotury- 882 11 65, www.folwarkwalencja.pl Komunikacja Dąbrówka styka.pl Pensjonat HODIE & CRAS, ul. Krakowska 15, tel.: Dworzec PKS Puławy, ul. Lubelska 9, Puławy, tel.: Gospodarstwo agroturystyczne Chata za Wsią Dom Pod Kasztanami, ul. Kwaskowa Góra 4a, tel.: 609 049 987, www.hodiecras.pl 81 886 86 10, rozkład jazdy na: www.pkspulawy.pl przy Studni, tel. 81 882 04 40, kom. 665 797 562 81 881 00 22, 601 810 820, www.dompodkaszta- Pensjonat Joanna, ul. Sadowa 3, tel.: 81 881 07 39, Dworzec PKP w Puławach, al. Partyzantów 59, nami.pl 502 624 435, www.pensjonatjoanna.nocowanie.pl informacja dla podróżnych – tel.: 81 886 26 60 Gołąb Dom Pracy Twórczej, ul. Małachowskiego 17, tel.: Pensjonat Kazimierski, ul. Tyszkiewicza 38, tel.: 81 MZK w Puławach, ul. Dęblińska 2, tel. 81 886 87 53, Pensjonat u Ireny, Puławska 45, tel.: 534 075 520, 691 81 881 01 62, www.domdziennikarza.kazimierzdolny.pl 881 08 22, www.pensjonatkazimierski.eu rozkład jazdy na: www.mzk.pulawy.pl 606 188 Dom u Profesora, ul. Krakowska 53, tel.: 795 886 161, Pensjonat Pod Świerkami, ul. Nadrzeczna 48c, 791 686 161, www.domuprofesora.pl tel.: 81 881 05 95, www.pensjonatpodswierkami. Noclegi Jaroszyn Dom Szkoleniowo Rekreacyjny Kwaskowa (Ośro- nocowanie.pl Gospodarstwo agroturystyczne U Sołtysa, Ja- dek Kwaskowa), ul. Czerniawy 3d, tel.: 81 882 13 30, Pensjonat Pod Wietrzną Górą, ul. Krakowska 1, tel.: 602 793 882, www.kwaskowa.pl 81 881 06 40, www.wietrznagora.pl Bochotnica roszyn 47a, tel.: 81 880 57 41 Gospodarstwo agroturystyczne Kolorowe Dom- Pensjonat & Restauracja Austeria Kazimierska, Willa Anna Maria, Bochotnica 19a, tel.: 609 678 049, ki, ul. Góry 100, tel.: 81 881 08 44 ul. Sadowa 7c, tel.: 501 036 308, www.austeriakazi- 607 970 661, www.willaannamaria.com Janowiec Hotel i Restauracja Dwa Księżyce, ul. Sadowa 15, mierska.com.pl Willa Quo Vadis, Bochotnica 6, tel.: 81 501 43 86 Dom Agroturystyczny Zielono Mi w Janowcu n. tel.: 81 881 08 33, 504 234 222 Pensjonat Vincent – Sztuka Wypoczynku, ul. Kra- Wisłą, Radomska 67, tel.: 81 881 50 69, 519 467 384 Hotel GACA SPA, ul. Szkolna 29, tel.: 81 88 100 10, kowska 11, tel.: 81 881 08 76, 519 058 669, www.pen- Pensjonat Oblasówka, Oblasy 190, tel.: 81 88 15 209, Bronice www.spa.gacasystem.pl sjonatvincent.pl www.oblasowka.pl Agroturystyczne Biesiady Bronickie, Bronice 1a, Hotel Kazimierzówka, Góry 10, tel.: 81 882 03 31, Pensjonat Willa Słoneczna 23, tel.: 81 881 03 88, Pensjonat Serokomla, Rynek 12, tel.: 81 881 52 40, tel.: 81 741 23 12, 600 946 998 785 072 011, www.kazimierzowka.pl www.willa-sloneczna.eu 607 607 612, www.janowiec.serokomla.com.pl Gospodarstwo agroturystyczne Nad Debrzą, Hotel Król Kazimierz, ul. Puławska 86, tel.: 81 880 Pokoje gościnne 4pokoje, ul. Sadowa 4, tel.: 514 Bronice 51a, tel.: 81 503 71 36, 669 766 660 99 99, www.krolkazimierz.pl 505 433, www.4pokoje.com.pl Karmanowice Hotel Spichlerz, ul. Krakowska 61, tel.: 81 881 00 36, Pokoje gościnne Góry 91, Góry 91, tel.: 504 281 860, Cholewianka Agroturystyka Przy wąwozie, Karmanowice 4a, www.spichlerzkazimierzdolny.pl www.gory91.nocowanie.pl Gospodarstwo agroturystyczne Zofii Witkow- tel.: 81 710 85 98, 609 054 893, www.przywawozie.pl Hotel Spichlerz pod Żurawiem, ul. Puławska 116, Pokoje gościnne Nadrzeczna 1, ul. Nadrzeczna 1, skiej, Cholewianka 39, tel.: 81 882 01 07, www.gospo- Agroturystyka W Dolinie Stawów, Karmanowice tel.: 81 881 02 73, 515 114 614, www.spichlerzpodzu- tel.: 81 881 08 46, 508 210 919, www.nadrzeczna1.pl darstwo-kazimierzdolny.nocowanie.pl 131, tel.: 607 339 564, www.dolina-stawow.pl rawiem.pl Pokoje gościnne U Magdy, ul. Puławska 78b, tel.: Wiatrakowo, Cholewianka 60,tel.: 606 667 186, www. Agroturystyka Zacisze u Beatki, Karmanowice Hotel Villa Bohema, ul. Małachowskiego 12, tel.: 81 512 116 060, www.pokojeumagdy.nocownaie.pl wiatrakowo.pl 71a, tel.: 791 715 152, www.zacisze-agroturystyka.pl 881 07 56, www.villabohema.pl Pokoje gościnne Za Dębem, ul. Dębowe Góry 2a, Willa Irys, ul. Cholewianka 1c, tel.: 81 881 02 61, Gospodarstwo agroturystyczne Przy Wąwo- Hotel Wenus, ul. Tyszkiewicza 25a, tel.: 81 882 04 00, tel.: 81 881 03 34, 602 554 644, www.zadebem.kazi- 602 666 241, www.irys.kazimierzdolny.pl zie, Karmanowice 4a, tel.: 81 710 85 98, 609 054 893, www.hotelwenus.pl mierzdolny.pl www.przywawozie.pl Hotel Zajazd Piastowski, ul. Słoneczna 3, tel.: 81 Quo Vadis Lounge Bed & Breakfast, ul. Góry 128, Celejów 889 09 00, www.zajazdpiastowski.pl tel.: 81 882 04 84, www.quovadislounge.pl W dolinie Bystrej, Celejów 88, tel.: 81 72 36 197, Kazimierz Dolny Marychost, ul. Kwaskowa Góra 24e, tel.: 502 740 477 Siedlisko-Lubicz, ul. Doły 24, tel.: 81 882 10 49, www. 607 926 304 Apartamenty i pokoje Noce i Dnie, ul. Nadrzeczna Ośrodek oświatowo-szkoleniowy Arkadia, siedliskolubicz.pl Agroturystyka Pod Jabłonią, Celejów 35, tel.: 48a, tel.: 81 881 05 10, 602 681 609, www.noceidniew- ul. Czerniawy 1, tel.: 81 881 00 74, www.osrodek- Szkolne Schronisko Młodzieżowe Pod Wianusz- 605 608 384, www.podjablonia.pl kazimierzu.pl -arkadia.kazimierzdolny.pl kami, ul. Puławska 80, tel.: 81 881 03 27

90 91 5 Informacje praktyczne Noclegi 5

Szkolne Schronisko Młodzieżowe Strażnica, Dwór Nałęczowski Vitaligs SPA, ul. Słoneczna 20, Willa Starówka, ul. Chmielewskiego 4, tel.: 81 501 Uściąż ul. Senatorska 25, tel.: 81 881 04 27 tel.: 81 501 47 24, 607 368 400, www.vitaligs.pl 41 34, www.willastarowka.eu Zagrodowa Osada, Uściąż 114b, tel.: 81 828 84 90, Willa Agnieszka, ul. Krakowska 41a, tel.: 81 882 04 Gospodarstwo agroturystyczne Atmosfera, Ba- Willa Zacisze, ul. Prusa 17a, tel.: 81 501 55 24, www. www.zagrodowaosada.pl 11, www.willaagnieszka.pl talionów Chłopskich 3, tel.: 81 501 51 07, 608 073 381, willazacisze.naleczow.com.pl Willa Ahava, ul. Nadrzeczna 27, tel.: 664 024 225, www.agroturystyka-atmosfera.cba.pl Wąwolnica 668 215 225 Gospodarstwo agroturystyczne Sochaj Izabela, Nowy Gaj Gospodarstwo agroturystyczne Piękne Wąwozy, Willa Cyprysowa, ul. Kwaskowa Góra 2a, tel.: 81 881 Batalionów Chłopskich 3, tel.: 81 501 51 07, 608 073 381 Gospodarstwo agroturystyczne Anna i Jacek Bełżycka 2, Wąwolnica. tel.: 81 882 54 00 06 46, www.willacyprysowa.pl Hotel & Spa Villa Aurelia, ul. Lipowa 17, tel.: 508 250 909, Kowalscy, Nowy Gaj 4a, tel.: 81 517 76 41, 665 261 385 Pensjonat i Restauracja Rozanna, ul. 3 Maja 2, tel.: Willa Julia, ul. Małachowskiego 5, tel.: 606 607 144, Gospodarstwo agroturystyczne Młyn Hipo- 81 882 50 09, 797 574 232, www.rozanna.pl www.willajulia.kazimierzdolny.pl www.villaaurelia.pl lit, Nowy Gaj 18a, tel.: 81 723 75 72, 505 288 292, Dom Pielgrzyma, ul. Zamkowa 24, tel.: 81 882 50 Willa Kazimiera, ul. Czerniawy 88, tel.: 609 525 883, Hotel Orle Gniazdo, ul. Kolejowa 17, tel.: 601 911 666, www.mlynhipolit.pl 04, www.sanktuarium-wawolnica.pl/dom-pielgrzy- www.willakazimiera.pl www.orlegniazdo.com ma.html Willa Malwa, ul. Nadrzeczna 38, tel.: 81 881 01 05, Hotel Przepióreczka, ul. 1 Maja 6, tel.: 81 501 41 29, Agrowczasy u Bogusi, Zarzeka 63, tel.: 81 882 54 17, 603 120 544, 691 425 690 www.przepioreczka.com.pl Oblasy www.wakacjenawsi.net.pl Willa Maria, ul. Szkolna 9, tel.: 603 066 365, www. Hotel Termy Pałacowe - Nałęczowianka, ul. Pa- Hotel Kazimierski Zdrój, Oblasy 199, tel.: 81 881 55 00, www.hotelkazimierski.pl willamariawkazimierzu.pl derewskiego 1a, tel.: 81 501 44 56 Wojciechów Willa Murka, ul. Krakowska 59/61, tel. 81 881 00 36, Ormonde Resort, Aleja Lipowa 8, tel. 81 743 07 82, www.willamurka.pl Palikije Biesiada Wojciechów, Wojciechów 151a, tel. 81 517 www.ormonderesorts.pl 72 02, tel.: 607 371 556, www.biesiadawojciechow.pl Willa Pod Basztą, ul. Tyszkiewicza 26, tel.: 81 473 55 Gospodarstwo agroturystyczne Pod Lipami, Pali- Ośrodek Wypoczynku Natura, Poniatowskiego Gospodarstwo Agroturystyczne Barbara i Wło- 35, www.podbaszta.pl kije II 100, tel.: 603 996 700, www.podlipami.dybala.pl 40, tel.: 81 501 52 52, 664 789 056, www.natura-na- dzimierz Czerniecowie, Wojciechów 151, tel.: 81 517 Willa Słoneczna, ul. Szkolna 23a, tel. 81 881 03 88, leczow.com 72 02, 607 262 556 880 056 740, www.willa-sloneczna.eu Pensjonat Ewelina, ul. Lipowa 16, tel.: 81 501 40 76, Parchatka Gospodarstwo agroturystyczne Sapałowe Willa Viola, ul. Lubelska 40a, tel.: 662 133 225, www. www.pensjonat-ewelina.pl Karczma Parchatka, Parchatka 187, tel.: 81 888 43 04, Wzgórze, Wojciechów 29, tel.: 81 517 73 02 willaviola.infoturystyka.pl Pensjonat Słowicza Dolina, Graniczna 6, tel.: 81 516 750 040, www.karczma.parchatka.pl Gospodarstwo agroturystyczne U Kowalowej, Zielona Dolina, ul. Kwaskowa Góra 17, tel.: 500 137 341 501 53 99 Wojciechów 153, tel.: 81 517 73 05, 665 491 022 Pensjonat Willa Uciecha, ul. 1 Maja 22, tel.: 81 501 44 56 Puławy Kębło Pokoje gościnne Parkowe Tarasy, ul. Andriollego Hotel Olimpic, ul. Hauke-Bosaka 1, tel.: 81 458 62 30, Wylągi 9, tel.: 81 501 49 72, www.parkowetarasy.spanie.pl Dom do wynajęcia Cudowny Zakątek, Kębło 9, www.olimpic.pulawy.pl Gospodarstwo agroturystyczne Stajnia w Wy- Samoniówka, ul. 1 Maja 26, tel.: 81 501 47 47, www. tel.: 601 811 648, www.cudownyzakatek.pl Hotel IUNG, al. Królewska 17, tel.: 81 887 73 06, 887 lągach, Wylągi 43, tel.: 81 881 00 48, www.wylagi.pl samoniowka.pl Gospodarstwo agroturystyczne Smaga Kazi- 73 07, www.hotel.iung.pulawy.pl Pensjonat Lipowa Dolina, Wylągi, tel.: 509 367 388, Pokoje Poniatówka, ul. Poniatowskiego 24, tel.: 691 mierz, Kębło 30a, tel.: 695 637 307, 698 664 631, www Hotel Izabella, ul. Lubelska 1, tel.: 81 886 30 41 do www.lipowadolina.pl 854 277, www.poniatowka.com.pl wawolnica.pl/smaga 45, www.izabella.pl W Drzewach, ul. Klonowa 2, tel.: 530 277 831, www. Hotel Pikul, ul. Lubelska 65, tel.: 81 888 22 60, Zarzeka wdrzewach.pl Kolonia Drzewce www.hotelpikul.pl Gospodarstwo Agroturystyczne Bogumiła Wellness & Spa W Krainie Alicji, ul. Kolejowa 37, Gospodarstwo agroturystyczne Rzeszot Marta, Ko- Hotel Prima, al. Partyzantów 44, tel.: 81 886 38 24, Szyszkowska, Zarzeka 63, Wąwolnica, tel.: 81 882 tel. 81 501 51 25, www.wkrainiealicji.pl lonia Drzewce 144, Nałęczów, tel.: 81 503 72 94, 781 942 793 www.hotelprima.pl 54 17, www.wakacjenawsi.net.pl Willa Alba, ul. 1 Maja 11, tel.: 781 498 840, Hotel Trzy Korony, ul. 6 Sierpnia 43b, tel.: 81 886 44 Łąki www.willaalba.pl Willa Anna, ul. Spółdzielcza 9, tel.: 81 476 15 16, www. 44, www.trzy-korony.com Gastronomia Eko Resort - Łubinowe Wzgórze, Łąki 45a, tel.: willaanna9.spanie.pl Szkolne Schronisko Młodzieżowe PTSM, ul. Wło- 512 371 309, www. lubinowe.pl stowicka 27, tel. 81 886 33 67, www.ssmpulawy.pl Willa Faustynka, ul. Głębocznica 4b, tel.: 601 731 Kazimierz Dolny Gospodarstwo agroturystyczne Biały Domek, 963, www.willafaustynka.pl Willa Puławianka Bed&Breakfast, ul. Henryka Austeria Kazimierska, ul. Sadowa 7c Łąki 45a, tel.: 81 882 52 97, 609 901 018 Willa Kolorowa, ul. Kolejowa 13, tel.: 81 501 43 42, Dąbrowskiego 14, tel.: 608 299 566, www.pula- Bajgiel, ul. Lubelska 4 a www.willakolorowa.spanie.pl wianka.pl Bar – Kawiarnia Dębowa, ul. Mały Rynek 4 Nałęczów Willa Oktawia, ul. Armatnia Góra 12, tel.: 81 501 47 Bar pod Bykiem, Mały Rynek 2 Centrum Szkoleniowo-Wypoczynkowe Ener- 38, www.willaoktawia.republika.pl Trzebiesza Bar „Przystań”, ul. Nadwiślańska getyk, ul. Paderewskiego 10, tel.: 81 501 67 00, Willa Polesie, Prusa 3a, tel.: 81 501 41 72, 692 879 459, Pensjonat Bajka, Trzebiesza 4, tel.: 81 827 52 87, Dom Michalaków, ul. Nadrzeczna 24 www.cswenergetyk.lublin.pl www. polesie.wix.com/willapolesie www.pensjonatbajka.pl Fresh – jedzenie na wagę, ul. Tyszkiewicza 18 92 93 5 Informacje praktyczne Gastronomia | Muzea 5

Herbaciarnia Galeria „U Dziwisza”, ul. Krakowska 6 El Tiempo Tapas Bar & Restaurant, ul. Wojska Muzea Nałęczów Kawiarnia Rynkowa, ul. Rynek 7 Polskiego 1/52 Muzeum Lubelskie w Lublinie Oddział Muzeum Klubojadalnia Przystanek Korzeniowa, ul. Doły 43 Gościniec nad Wisłą, ul. Dęblińska 3 Gołąb Bolesława Prusa w Nałęczowie, al. Małachowskie- Knajpa Artystyczna, ul. Senatorska 7 Hamburgery u Stefana, ul. Gdańska 3a Muzeum Nietypowych Rowerów, ul. Puławska 1, go 3, tel.: 81 501 45 52, www.muzeumlubelskie.pl Kocioł Smaków, ul. Sadowa 23 Herbaciarnia Czartoryska, al. Królewska 4 tel.: 601 81 45 27, www.muzeumrowerow.pl Muzeum Lubelskie w Lublinie Oddział Muzeum Naleśniki Francuskie, ul. Krakowska 26 Stefana Żeromskiego w Nałęczowie, ul. Żerom- Italiano Risto-Bar, ul. Gościńczyk 57g Obiady domowe, ul. Nadwiślańska 7 Janowiec nad Wisłą skiego 8, tel.: 81 501 47 80, www.muzeumlubelskie.pl Pod Wietrzną Górą, ul. Krakowska 1 Kawiarnia Grota Parkowa, ul. 4 PP Wojska Pol- Muzeum Nadwiślańskie, Oddział Zamek w Ja- Restauracja Hotelu „Zajazd Piastowski”, ul. Sło- skiego 17 nowcu, ul. Lubelska 20, tel.: 81 881 52 28, www.mnkd. Nowy Gaj neczna 3 Kawiarnia Pauza, ul. Zielona 3 pl/zamek-w-janowcu Muzeum Minerałów, Nowy Gaj 18a (młyn Hipolit), Restauracja Kamienica Biała, ul. Senatorska 17 Kebab Hamsa, ul. Piłsudskiego 24 tel.: 81 723 75 72, 517 81 29, www.mlynhipolit.pl Restauracja Kazimierzówka, ul. Góry 10 e Kebab Sihem, ul. Kołłątaja 18 Karczmiska Restauracja Kuchnia i Wino, ul. Krakowska 11 Kebab u Szwagra, ul. Lubelska 20 Izba Pamięci Kolejowej – Stacja Karczmiska, Poniatowa Restauracja Kwadrans. ul. Sadowa 7a Klub K2, ul. Centralna 2a Karczmiska 77 Izba Pamięci Aptekarskiej w Poniatowej, ul. Mło- Restauracja „Na piętrze”, ul. Nadrzeczna 6 Klub Oskar, ul. Piłsudskiego 30 Stara Łaźnia, ul. Senatorska 21 dzieżowa 1 (apteka Galenica), tel.: 81 820 37 09, 820 37 07 Muzokawiarnia Peweks, ul. Centralna 1 U Fryzjera, ul. Witkiewicza 2 Kazimierz Dolny Oranżeria, ul. Centralna 23 Willa Pod Basztą, ul. Tyszkiewicza 26 Gmach Główny Muzeum Nadwiślańskiego, ul. Ry- Puławy Villa Bohema, ul. Małachowskiego 12 Papoo Pierogarnia i Naleśnikarnia, al. Partyzan- nek 19, tel.: 81 881 02 88, www.mnkd.pl Muzeum Nadwiślańskie, Oddział Muzeum Czar- Zielona Tawerna, ul. Nadwiślańska 4 tów 2a Muzeum Nadwiślańskie, Oddział Dom Kunce- toryskich w Puławach, ul. Czartoryskich 8, tel.: Pizzeria Da Grasso, ul. Zielona 3a wiczów, ul. Małachowskiego 19, tel.: 81 881 01 02, 81 475 45 01, www.mnkd.pl/muzeum-czartoryskich Nałęczów Pizzeria 108, ul. PCK 8 www.mnkd.pl/dom-kuncewiczow Muzeum Oświatowe, ul. Włostowicka 27, tel.: 81 886 33 67, www.ssmpulawy.pl Club Atrium (Uzdrowisko i SPA), al. Grabowa 1a Pizzeria Atmosfera, ul. Wojska Polskiego 7 a Muzeum Nadwiślańskie, Oddział Kamienica Hallo Pizza, ul. 1 Maja 8 Pizzeria Dancing Pizza, ul. Centralna 10 Celejowska, ul. Senatorska 11/13, tel.: 81 881 01 04, Muzeum Pomocy Drogowej, Holowania i Ratow- nictwa Drogowego, ul. Dęblińska 4d, tel.: 81 888 Kawiarnia Jaśminowa, ul. Chmielewskiego 1b Pizzeria Desperado, ul. Kazimierska 24 www.mnkd.pl/kamienica-celejowska 22 22, 655 300 339 Kawiarnia Niezapominajka, ul. Leśna 1 Pizzeria Kominek, ul. Wojska Polskiego 8b Muzeum Nadwiślańskie, Oddział Przyrodniczy, Kawiarnia Pałacowa, ul. Małachowskiego 5 (Pałac Pizzeria-kawiarnia Cynamon, ul. Centralna 1 ul. Puławska 54, tel.: 81 881 03 26, www.mnkd.pl/ Małachowskich) Wąwolnica Pizzeria Max Music, ul. Piłsudskiego 2 muzeum-przyrodnicze Kawiarnia Pod Palmami (w Sanatorium ZNP), ul. Gło- Muzeum Nadwiślańskie, Oddział Sztuki Złot- Muzeum Regionalne, podziemia kaplicy Matki Pizzeria OK, ul. Legionu Puławskiego 5 wackiego 7 niczej, ul. Rynek 19, 81 881 02 88, www.mnkd.pl/ Bożej, ul. Zamkowa 24, tel.: 81 882 50 04, www.sank- Pub Pizzeria Czarny Piotruś, ul. Armii Krajowej 10a Kawiarnia Relaks (w Sanatorium dla Rolników), muzeum-sztuki-zlotniczej tuarium-wawolnica.pl/muzeum.html ul. Górskiego 14 Remiza Pizzeria, ul. Lubelska 10 Kawiarnia Rufus Cafe, ul. 1 Maja 5 Restauracja Antyk, ul. Kochanowskiego 17 Kluczkowice Wojciechów Kawiarnia Willa Uciecha ul. 1 Maja 22 Restauracja Kameralna, ul. Kochanowskiego 8 Muzeum Regionalne, Kluczkowice 7, tel. 81 8271067 Muzeum Kowalstwa, Gminny Ośrodek Kultury Madejowa Chata, ul. 1 Maja 8 Restauracja Kardamon, ul. Lubelska 2c w Wojciechowie (Wieża Ariańska), Wojciechów 9, Pensjonat Ewelina Kawiarnia, Restauracja, al. Li- Restauracja Orientalna HANOI, ul. Kołłątaja 18 tel.: 81 517 72 10, www.kowale.com.pl powa 16 Restauracja Pod Dębami, ul. Norwida 2 Przepióreczka Restauracja, ul. 1 Maja 6 Restauracja Sybilla, al. Królewska 17 Roko Restauracja, ul. Chopina 1 Restauracja u Cecha (Willa Samotnia), ul. Zielona 36 Restauracja Wołyń, ul. Paderewskiego 5 Restauracja Tawerna, ul. 6 Sierpnia 43 Stara Apteka, al. Lipowa 4 Restauracja w hotelu Izabella, ul. Lubelska 1 Puławy Restauracja w hotelu Pikul, ul. Lubelska 65 Ai-Este Sushi, ul. Zielona 3 Restauracja w hotelu Prima, al. Partyzantów 44 Bar Ararat, ul. Kołłątaja 50a Restauracja w hotelu Trzy Korony, ul. 6 Sierpnia 43b Bar azjatycki Kim Loan, al. Partyzantów 51 b Restauracja Willa Cienista, ul. Zielona 23 Cafe Bar Baatis, ul. Lubelska 2 Tawerna Grecka Cyklady, ul. Centralna 17 Bar Kebab, ul. gen. Fieldorfa Nila Zielony Pomidor, ul. Gdańska 6a lok. 7

94 95 Indeks miejscowości i wybranych obiektów

Bałtów 63 budynek podoficerski 2. Pułku sarkofag w parku Czartoryskich 45 Baranów 78 Saperów Kaniowskich 57 Schody Serpentynowe Bochotnica 68, 69, 82 cmentarz włostowicki 52 zob. Schody Tarasowe Dom Gotycki 42 Bystra (rzeka) 10, 14, 78 Schody Tarasowe 47 Domek Aleksandryjski zob. Żółty Celejów 78 spichlerz zbożowy 56 Domek Chodelka (rzeka) 87 Starostwo Powiatowe 52 Domek Grecki 44 Gołąb 61, 82 szpital św. Karola Boromeusza 52, 59 domki rybackie 56 Świątynia Sybilli 41 Góra Puławska 76 gmach rady miejskiej 56 wieża ciśnień 36 Janowiec nad Wisłą 9, 60, 68, 76, 82 groby saperów kaniowskich 59 wieża widokowa nad Wisłą 56 Józefów nad Wisłą 77 groty w parku Czartoryskich 47 willa Cienista 50 Kaliszany 77 hotel i restauracja Trzy Korony 56 willa Kruszyna 50 Karczmiska 10, 82 kaplica pałacowa 48 willa Samotnia 50 Kazimierski Park Krajobrazowy 15 kasyno oficerskie 57 wodowskaz na bulwarze Kazimierz Dolny 9, 28, 60, 70, 76, 78, kompleks turystyczny Nadwiślańskim 56 82, 85, 89 nad Wisłą 54 zajazd Pod Pielgrzymem 52 Klementowice 65 kordegardy pałacowe 36 Kolonia Zbędowice 65, 78 koszary 2. Pułku Saperów Zakłady Azotowe „Puławy” 61 Końskowola 10, 64, 74 Kaniowskich 57 Żółty Domek 48 Kurówka (rzeka) 86 kościół pw. Matki Bożej Pustynia Kaltenbacha 17 Różańcowej 57 Las Stocki 65, 78 Rąblów 79, 84, 88 kościół pw. św. Józefa rezerwat Jezioro Piskory 16, 62 Łąki Bonowskie 62 Oblubieńca 53 rezerwat Krowia Wyspa 15, 76 Małopolski Przełom Wisły 10, 76 kościół pw. Wniebowzięcia NMP Maszki 82 zob. kaplica pałacowa rezerwat Łęg na Kępie 16, 41 Mięćmierz 85 krzyż Kaniowski 59 rezerwat Skarpa Dobrska 15, 76, 84 Młynki 74 Łacha Wiślana 41, 56 Rogów 85 Nałęczów 8, 79, 83 marina 54 Sadłowice 67 Nasiłów 67, 76 Młodzieżowy Ośrodek Sielce 74 Wychowawczy 74 Nowy Gaj 77, 82, 83 Skowieszyn 64 MOSiR 60, 89 Nowy Pożóg 65 Wąwolnica 10, 78, 82 most im. Prezydenta Ignacego Wieprz (rzeka) 86 Obszar Chronionego Krajobrazu Mościckiego 54 „Pradolina Wieprza” 17 Wisła (rzeka) 86 Muzeum Oświatowe 53, 83 Olszowy Dół 75 Włostowice 10, 52, 67 obserwatorium astronomiczne 53 Opoka 74 Wojciechów 9, 78, 82, 83 oficyny pałacowe 37 Parchatka 67, 75, 76, 82, 88 Wojszyn 67 pałac Czartoryskich 38 Piotrawin 77 Pałac Marynki 45 Wronów 74 Płaskowyż Nałęczowski 14 park Czartoryskich 37 Żyrzyn 78 Pulki 74 Pasaż Angielski 47 Puławy 8, 36, 60, 63, 67, 74, 75, 76, Puławski Park Naukowo- 82, 89 Technologiczny 63 Altana Chińska 47 restauracja Tawerna 56 Brama Rzymska 45 rzeźba Tankred i Klorynda 44 budynek oficerski 2. Pułku salon dla studentów Instytutu Saperów Kaniowskich 57 Puławskiego 49