Artyku£Y Geoturystyczne

Przegl¹d Geologiczny, vol. 60, nr 1, 2012 ARTYKU£Y GEOTURYSTYCZNE

Walory geoturystyczne rzeŸby lessowej zachodniej czêœci Wy¿yny Lubelskiej

Wojciech Zg³obicki1, Renata Ko³odyñska-Gawrysiak1, Leszek Gawrysiak1, Andrzej Paw³owski2

Geotourism assets of loess relief in western part of the Lublin Upland. Prz. Geol., 60: 26–31.

Abstract.Thecharacteristic group of loess relief in the western part of the Lublin Upland makes up a unique and varied landscape that is particularly attractive for tourists. Gullies, whose density exceeds 11 km/km2 in the Kazimierz Dolny area, are the best known element of the loess landscape. Along the gullies, tourist and interpretive trails have W. Zg³obicki R. Ko³odyñska- L. Gawrysiak A. Paw³owski been established, but there is a lack of well-prepared -Gawrysiak geotourism trails. The southern part of the study area, the Urzêdów Hills, is particularly underdeveloped in terms of tourism. This study presents the key characteristics of loess relief in the western part of the Lublin Upland, the current development of tourist infrastructure, and prospects for geotourism based on the unique landforms in the area. A few geotourism trails focusing on the unique loess relief features have been proposed, and attention has been drawn to threats to these landscape assets posed by certain forms of adventure tourism and problems related to private land ownership.

Keywords: geotourism, gullies, loess relief, Lublin Upland

Ukszta³towanie powierzchni o urozmaiconym ukszta³towaniu powierzchni. Osi¹gaj¹ tu wraz z budow¹ geologiczn¹ one najwiêksze rozmiary i gêstoœæ, która miejscami prze- stanowi g³ówny czynnik krajo- kracza 11 km/km2 (Maruszczak, 1973; Gawrysiak & Hara- brazotwórczy na obszarach les- simiuk, 2012). Powstanie tak znacznej liczby w¹wozów sowych, jest jednoczeœnie kompo- nale¿y wi¹zaæ z g³êbokim wciêciem doliny Wis³y na nentem œrodowiska decyduj¹cym odcinku prze³omowym. Dziêki temu wysokoœci wzglêdne w wielu przypadkach o atrak- w zachodniej czêœci Wy¿yny Lubelskiej osi¹gaj¹ miej- cyjnoœci turystycznej obszaru. scami 90 m. W rejonie Kazimierza i Parchatki, gdzie p³at W wiêkszoœci opracowañ doty- lessowy nadbudowuje zbocze doliny Wis³y, skutkuje to cz¹cych turystyki formy rzeŸby powstaniem bardzo licznych w¹wozów. Dodatkowo kon- wymieniane s¹ jako istotne ele- trast termiczny i wilgotnoœciowy miêdzy dnem du¿ej doliny menty przyrodniczych walorów rzecznej a obszarami lessowymi sprawia, ¿e wiêksza jest turystycznych (Ko¿uchowski, tu czêstoœæ gwa³townych ulew, sprzyjaj¹cych powstaniu 2005; Kurek i in., 2008). Ukszta³- w¹wozów (Rodzik i in., 1998). W¹wozy stanowi¹ najbar- towanie terenu wraz z budow¹ dziej rozpoznawalny przez turystów element rzeŸby obsza- geologiczn¹ jest tak¿e podstaw¹ rozwoju geoturystyki (S³omka & Kiciñska-Œwiderska, 2004). rów lessowych (Baran-Zg³obicka i in., 2010). Traktowane Zachodnia czêœæ Wy¿yny Lubelskiej charakteryzuje siê mog¹ byæ jako swoisty landmark tych terenów, coraz wystêpowaniem wielu p³atów lessowych. Mi¹¿szoœæ tych czêœciej dostrzegany przez autorów ogólnopolskich prze- pokryw waha siê od kilku do 30 m. Najwiêksze zwarte wodników turystycznych. Mo¿liwoœci rozwoju geotury- powierzchnie zajmuj¹ p³aty lessowe w obrêbie styki zwi¹zane z wystêpowaniem osobliwych form rzeŸby P³askowy¿u Na³êczowskiego i Wzniesieñ Urzêdowskich lessowej, przede wszystkim w¹wozów, bêd¹ w przy- (Harasimiuk i in., 2008) (zob. ryc. 1). Gdy mi¹¿szoœæ lessu sz³oœci stanowiæ jeden z filarów Geoparku „Ma³opolski przekracza 4–5 m, dochodzi do wykszta³cenia siê specy- Prze³om Wis³y”. ficznego zespo³u form tworz¹cych rzeŸbê lessow¹ (Marusz- W pracy przeanalizowano wystêpowanie form rzeŸby czak, 1958). Maruszczak (1958), twórca tego terminu, wyró¿- lessowej w obrêbie trzech mezoregionów zachodniej nia nastêpuj¹ce naturalne jej komponenty: niecki, suche czêœci Wy¿yny Lubelskiej: P³askowy¿u Na³êczowskiego, doliny, m³ode rozciêcia erozyjne, miseczkowate zag³êbie- Równiny Be³¿yckiej oraz Wzniesieñ Urzêdowskich (ryc. 1), nia bezodp³ywowe, kot³y i studzienki. Charakteryzuje siê scharakteryzowano te formy z punktu widzenia turystyki, ona du¿¹ dynamik¹ wspó³czesnych przemian, indukowa- oceniono ich wspó³czesne zagospodarowanie turystyczne nych w g³ównej mierze dzia³alnoœci¹ cz³owieka. Najbar- oraz mo¿liwoœci wykorzystania walorów geoturystycznych, dziej typowymi elementami rzeŸby lessowej s¹ m³ode wskazano wreszcie zagro¿enia wynikaj¹ce z rozwoju tury- rozciêcia erozyjne (w¹wozy) wystêpuj¹ce na obszarach styki na tym obszarze.

1Wydzia³ Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Marii Curie-Sk³odowskiej, al. Kraœnicka 2 cd, 20-718 Lublin; [email protected]. 2Wy¿sza Szko³a Spo³eczno-Przyrodnicza im. Wincentego Pola w Lublinie, ul. Choiny 2, 20-816 Lublin.

26 Przegl¹d Geologiczny, vol. 60, nr 1, 2012

Charakterystyka form rzeŸby lessowej Ryc. 2A Fig. 2A Parchatka Warszawa RzeŸba lessowa na Wy¿ynie Lubelskiej zwi¹zana jest 1 z przestrzennym zasiêgiem kilkunastu p³atów lessowych, P³askowy¿ Na³êczowski Kraków Na³êczów Plateau Kazimierz Dolny zajmuj¹cych ok. 30% jej powierzchni. W zachodniej czêœci Bystra 2 3 regionu pokrywê lessow¹ tworzy szeœæ zró¿nicowanych Na³êczów pod wzglêdem powierzchni p³atów o przebiegu zachodni Wis³a 4 pó³nocny zachód–wschodni po³udniowy wschód (ryc. 1). Dobre W pó³nocnej czêœci Wy¿yny Lubelskiej wystêpuje najwiê- Rogów 2 alley V kszy z nich o powierzchni ok. 540 km . Pokrywa on niemal odkowej ca³y P³askowy¿ Na³êczowski, determinuj¹c przebieg jego Œr P³askowy¿ Be³¿ycki granic. Bardziej na po³udnie znajduje siê niewielki p³at is³y W Be³¿yce Plateau 2 Kotlina Chodelska o powierzchni ok. 24 km , nadbudowuj¹cy po³udniow¹ iver Gorge krawêdŸ Równiny Be³¿yckiej na odcinku miêdzy miejsco- R Chodel Valley woœciami Dobre i Rogów. Pozosta³e cztery p³aty znajduj¹ Chodelka istula ze³omowa siê w po³udniowej czêœci wy¿yny (Wzniesienia Urzêdow- V 2 Pr skie). Najwiêkszy z nich ma powierzchniê ok. 210 km Kopanina Kluczkowice ddle i i rozci¹ga siê w wiêkszoœci wzd³u¿ po³udniowego brzegu M 5 Wandalin doliny Wy¿nicy. Kolejny, o d³ugoœci prawie 40 km i szero- Dolina 2 Ryc. 2B Chruœlina koœci do 4 km (ok. 120 km ), znajduje siê miêdzy Kluczko- Wilko³az Fig. 2B wicami i Wilko³azem. Dwa ma³e p³aty lessowe wystêpuj¹ Wy¿nica Zadworze w strefie po³udniowej krawêdzi Wy¿yny Lubelskiej. Lessy spoczywaj¹ na pod³o¿u zbudowanym ze ska³ Dzierzkowice wêglanowych górnej kredy i paleocenu lub na przykry- 6 Wy¿nica waj¹cych je osadach plejstoceñskich. Ska³y górnokredowe Kraœnik Wzniesienia Urzêdowskie (opoki i margle) stanowi¹ pod³o¿e lessów g³ównie w po³u- Urzêdów Hills dniowej czêœci opisywanego terenu (Wzniesienia Urzêdow- Tuczyn skie). Na P³askowy¿u Na³êczowskim powierzchnia pod- Opoka Du¿a lessowa jest silnie urozmaicona, buduj¹ j¹ przede wszystkim mi¹¿sze serie osadów glacjalnych i fluwioglacjalnych 02,55 10km (Harasimiuk & Henkiel, 1976; Po¿aryski i in., 1994). Szczecyn 7 Zdziechowice Obszary lessowe charakteryzuj¹ siê specyficznym ae– propozycje tras geoturystycznych typem krajobrazu, wyra¿onym du¿ymi ró¿nicami wysokoœci proposals of geotouristic trails wzglêdnych, obecnoœci¹ silnie nachylonych zboczy oraz granice regionów geomorfologicznych (wg Maruszczak, 1972) lekko falistych wysoczyzn. Krajobraz lessowy obfituje borders of geomorphologic regions (after Maruszczak, 1972) zatem w kontrasty, które czyni¹ go atrakcyjnym tury- granice regionów w¹wozowych p³aty lessowe stycznie. O jego specyfice decyduje wystêpowanie form borders of gully regions loess patches rzeŸby typowych wy³¹cznie dla terenów z pokryw¹ les- Regiony w¹wozowe: sow¹. Mo¿emy do nich zaliczyæ zró¿nicowane typologicz- Gully regions: 5 – Kluczkowice nie w¹wozy, miseczkowate zag³êbienia bezodp³ywowe 1 – Parchatka 3 – W¹wolnica-Zarzeka 6 – Dzierzkowice 2 – Kazimierz-Na³êczów 4 – Dobre 7 – Zdziechowice (wymoki), jak równie¿ krawêdzie akumulacyjne p³atów lessowych (Maruszczak, 1958). Na obszarach lessowych Ryc. 1. P³aty lessowe zachodniej czêœci Wy¿yny Lubelskiej wystêpuj¹ tak¿e doliny erozyjno-denudacyjne oraz niecki Fig. 1. Loess patches of western part of Lublin Upland denudacyjne, które spotykane s¹ tak¿e w innych typach krajobrazu, ale na terenach lessowych posiadaj¹ niepowta- œci Dobre, a w po³udniowej okolice Kluczkowic, Dzierz- rzalne cechy. Poni¿ej przedstawiono charakterystykê form kowic i Zdziechowic (ryc. 1). rzeŸby lessowej o wysokich walorach geoturystycznych. Trzy pierwsze regiony po³o¿one s¹ na terenie zachodniej czêœci P³askowy¿u Na³êczowskiego. Przeciêtna gêstoœæ W¹wozy. w¹wozów wynosi tu 2,5 km/km2, a maksymalna osi¹ga Powstaj¹ w wyniku oddzia³ywania erozji bruzdowej 11 km/km2 – w rejonie Parchatki (ryc. 2A), co powoduje, skoncentrowanych wód, sp³ywaj¹cych okresowo po nachy- ¿e jest to jeden z najsilniej rozciêtych przez w¹wozy tere- lonych powierzchniach. Pojêcie to obejmuje zró¿nicowan¹ nów w Europie (Gawrysiak & Harasimiuk, 2012). O nie- pod wzglêdem typologicznym i morfologicznym grupê zwyk³ej gêstoœci w¹wozów w tej okolicy decyduj¹ zespó³ form erozyjnych, której ró¿norodnoœæ wi¹¿e siê z etapami czynników geologicznych i hydrogeologicznych oraz du¿e ich rozwoju. Tworz¹ one specyficzne, zale¿ne od lokal- wysokoœci wzglêdne. Korzystne uwarunkowania geolo- nych uwarunkowañ geologicznych i geomorfologicznych giczno-hydrogeologiczne wi¹¿¹ siê z wystêpowaniem mi¹¿- uk³ady przestrzenne i wystêpuj¹ w postaci silnie roz- szej pokrywy lessowej (20–30 m) oraz obecnoœci¹ w pod- ga³êzionych systemów lub krótkich, pojedynczych form. ³o¿u lessu nieprzepuszczalnych glin zwa³owych, warun- Przestrzenny rozk³ad wystêpowania w¹wozów wyka- kuj¹cych intensywne procesy sufozji inicjuj¹cej erozjê zuje du¿e zró¿nicowanie, polegaj¹ce na koncentracji form w¹wozow¹. Du¿y wp³yw na tak silne rozciêcie erozyjne w¹wozowych na zwartych, dobrze wyodrêbniaj¹cych siê tego obszaru mia³ wczesny rozwój osadnictwa i rolnictwa, powierzchniach, okreœlanych mianem regionów w¹wozo- które spowodowa³y postêpuj¹ce wylesienie. wych (Gawrysiak & Harasimiuk, 2012). Na opisywanym Region w¹wozowy w okolicy miejscowoœci Dobre terenie mo¿emy wyró¿niæ siedem takich regionów. W pó³- obejmuje w¹wozy w obrêbie krawêdzi Równiny Be³¿yc- nocnej jego czêœci s¹ to okolice Parchatki, Kazimierz– kiej oraz doliny Wis³y i Kotliny Chodelskiej. KrawêdŸ –Na³êczów, W¹wolnica–Zarzeka oraz okolice miejscowo- o wysokoœci wzglêdnej dochodz¹cej do 110 m buduj¹ opoki

27 Przegl¹d Geologiczny, vol. 60, nr 1, 2012

W³ostowice A i margle górnego mastrychtu. Jest ona nadbudowana pokryw¹ Skowieszyn lessow¹ o mi¹¿szoœci 10–15 m (Harasimiuk & Król, 1984). Na najbardziej stromym odcinku krawêdzi wystêpuj¹ pojedyncze, krótkie w¹wozy V-kszta³tne. Zbocze ³agodniejsze rozcinaj¹ silnie rozga³êzione systemy w¹wozowe, których Parchatka dolne odcinki wcinaj¹ siê w pod³o¿e skalne. W¹wozy tego obszaru wyró¿niaj¹ siê bardzo du¿ymi spadkami dna (Ko³odyñska-Gawrysiak i in., 2010). Na Wzniesieniach Urzêdowskich wyodrêbniaj¹ siê Bochotnica trzy regiony w¹wozowe o znacznej gêstoœci tych form. Celejów Pierwszy z nich, rejon Kluczkowic (Wrzelowiecki Park Bystra Krajobrazowy), obejmuje zachodni¹ czêœæ p³ata lessowego Wis³a rozci¹gaj¹cego siê miêdzy Kopanin¹ a Wilko³azem (pó³- Kazimierz Dolny i nocny p³at lessowy Wzniesieñ Urzêdowskich). Gêstoœæ Potok Witoszyñsk w¹wozów osi¹ga tu 4 km/km2 (Gawrysiak & Harasimiuk, 2012). W rejonie Kluczkowic w¹wozy rozwinê³y siê na Helenówka lewym zboczu doliny Potoku Wrzelowieckiego. Przewa- 0 1 2km ¿aj¹ tu niewielkie systemy w¹wozowe oraz liczne krótkie, pojedyncze formy rozcinaj¹ce strom¹ krawêdŸ p³ata les- B sowego (ryc. 2B). W po³udniowej czêœci opisywanego obszaru wystêpuje kilka rozleg³ych systemów w¹wozowych, rozwiniêtych w ³agodnym prawym zboczu doliny Wrzelowiec potoku Podlipie w rejonie miejscowoœci Chruœlina. Drugi region w¹wozowy na terenie Wzniesieñ Urzê- dowskich zlokalizowany jest w obrêbie najwiêkszego p³ata lessowego tego regionu. W¹wozy rozcinaj¹ tu lewe zbocze doliny Wy¿nicy w rejonie Dzierzkowic. Deniwelacje na ca³ym obszarze dochodz¹ do 90 m, a gêstoœæ w¹wozów siêga Potok Wrzelowiecki 4 km/km2 (Gawrysiak & Harasimiuk, 2012). S¹ to w wiêk- szoœci silnie rozga³êzione systemy, „w³o¿one” w suche, asymetryczne doliny erozyjno-denudacyjne, uchodz¹ce do Wis³a Chruœlina doliny Wy¿nicy. Osobliwoœci¹ wystêpuj¹cych tu w¹wo- zów jest to, ¿e w wiêkszoœci rozcinaj¹ one ca³¹ pokrywê Podlipie lessow¹, ods³aniaj¹c w swoich dnach i zboczach pod³o¿e Wy¿nica zbudowane ze ska³ górnokredowych, co nadaje im cechy 0 1 2km odmienne od form, których g³êbokoœæ nie przekracza mi¹¿szoœci lessów. Ryc. 2. Ró¿norodnoœæ rzeŸby lessowej zachodniej czêœci Wy¿yny Trzeci wyró¿niony na terenie Wzniesieñ Urzêdowskich Lubelskiej. A – silnie rozciêta zachodnia czêœæ P³askowy¿u region w¹wozowy wystêpuje w obrêbie niewielkiego p³ata Na³êczowskiego (regiony w¹wozowe 1i2naryc. 1); B – s³abo lessowego zlokalizowanego w strefie po³udniowej krawêdzi rozciêta zachodnia czêœæ Wzniesieñ Urzêdowskich z osobliwymi Wy¿yny Lubelskiej, w rejonie Szczecyna i Zdziechowic. formami akumulacji lessowej (region w¹wozowy 5 na ryc. 1) Fig. 2. Diversity of loess relief in western part of Lublin Upland. W¹wozy w rejonie Szczecyna (Szczeckie Do³y) rozcinaj¹ A – strongly dissected western part of Na³êczów Plateau (gully krawêdŸ Wy¿yny Lubelskiej, a w okolicy Zdziechowic regions no 1 and 2 on fig. 1). B – poorly dissected western part zbocza prze³omowego odcinka doliny Karasiówki. Gêstoœæ 2 of Urzêdów Hills, peculiar forms of loess accumulation occur w¹wozów osi¹ga tu 4 km/km (Gawrysiak & Harasimiuk, (gully region no 5 on fig. 1) 2012). Specyficzne warunki geomorfologiczne strefy krawêdziowej z deniwelacjami przekraczaj¹cymi 100 m nych form, przebiegaj¹cych w obrêbie zboczy. W sprzy- sprawi³y, ¿e przewa¿aj¹ tu krótkie, s³abo rozga³êzione sys- jaj¹cych warunkach osi¹gaj¹ znaczne rozmiary – kilkaset temy w¹wozowe lub pojedyncze V-kszta³tne formy – tzw. metrów, a nawet wiêcej ni¿ 1 km d³ugoœci i do 10 m g³êbo- debrza (Harasimiuk, 1977). koœci (Zg³obicki, 1998; Ko³odyñska-Gawrysiak & Pajdow- ski, 2007). Najg³êbsze w¹wozy drogowe spotkaæ mo¿na W¹wozy drogowe. na obszarach krawêdziowych, gdzie deniwelacje siêgaj¹ Na obszarach lessowych o urozmaiconej rzeŸbie i du¿ym 100 m (okolice Skowieszyna, Dobrego, Chruœliny, Zadwo- rozdrobnieniu gruntów rolnych znaczna czêœæ dróg grunto- rza). Osobliwoœci¹ intensywnie wykorzystywanych w¹wo- wych przekszta³ci³a siê w w¹wozy drogowe zwane g³êbocz- zów drogowych jest ich bardzo dynamiczny rozwój, pro- nicami. Powstaj¹ one na skutek ukierunkowanego sp³uki- wadz¹cy niekiedy do powstania wachlarzowatych syste- wania wzd³u¿ dróg gruntowych przebiegaj¹cych po stokach mów o uk³adach odwrotnych w stosunku do w¹wozów oraz mechanicznej dzia³alnoœci kó³ pojazdów (Zg³obicki, seminaturalnych (Rodzik & Gardziel, 2004). 1998). Gêstoœæ w¹wozów drogowych na niektórych obszarach zachodniej czêœci Wy¿yny Lubelskiej osi¹ga jedn¹ Doliny erozyjno-denudacyjne i niecki denudacyjne. z najwy¿szych wartoœci w skali ca³ego regionu, tj. 1 km/km2. Wystêpuj¹ powszechnie w krajobrazie lessowym, ale Du¿ym zagêszczeniem tych form – dochodz¹cym do spotkaæ je mo¿na tak¿e na innych obszarach. W zasiêgu 0,5 km/km2 – charakteryzuj¹ siê wspomniane wy¿ej regiony wystêpowania lessów nacinaj¹ one, a czêsto ca³kowicie w¹wozowe, ze szczególn¹ ich obfitoœci¹ (1 km/km2) w rejo- rozcinaj¹ pokrywê lessow¹. Niecki denudacyjne osi¹gaj¹ nie Kazimierza Dolnego, Dobrego, Wy¿nicy, Dzierzkowic niewielkie rozmiary. Powsta³y one w efekcie rozwoju pro- i Zdziechowic (Ko³odyñska-Gawrysiak i in., 2011). G³êbocz- cesów soliflukcji, ablacji i sufozji. Wkraczaj¹ na obszar nice najczêœciej maj¹ postaæ pojedynczych, prostolinij- wierzchowinowy, gdzie tworz¹ zamkniêcia górnych odcin-

28 Przegl¹d Geologiczny, vol. 60, nr 1, 2012 ków dolin erozyjno-denudacyjnych. Licznie wystêpuj¹ tak¿e K. i W. Po¿aryskich. W przewodniku opisano m.in. wycieczkê na zboczach tych form. Ich obecnoœæ przyczynia siê do tak do w¹wozu Kwaskowa Góra z dynamicznymi procesami charakterystycznej dla obszarów lessowych falistoœci (Po¿aryska & Po¿aryski, 1951). Ksi¹¿ka ta by³a pierwszym rzeŸby zarówno wierzchowin, jak i zboczy. W niektórych wydawnictwem popularyzuj¹cym wartoœci przyrody nie- s³abo rozciêtych przez w¹wozy czêœciach pokryw lesso- o¿ywionej okolic Kazimierza Dolnego przygotowanym na wych stanowi¹ one dominuj¹cy element krajobrazu, tak jak podstawie przeprowadzonych badañ naukowych. np. we wschodniej czêœci P³askowy¿u Na³êczowskiego Po utworzeniu w 1979 r. Kazimierskiego Parku Krajo- czy w okolicach Wilko³aza. brazowego (KPK) ukaza³o siê kilka informatorów i prze- wodników, które zawiera³y propozycje tras przyrodniczych Krawêdzie p³atów lessowych. i zachêca³y do poznawania walorów objêtego ochron¹ S¹ to formy, które nale¿¹ do najwiêkszych osobliwoœci obszaru lessowego (Harasimiuk, 1986; Piasecki, 1989). Od rzeŸby lessowej. Na opisywanym obszarze krawêdzie 1988 r. Zarz¹d Kazimierskiego Parku Krajobrazowego, lessowe maj¹ zró¿nicowan¹ wysokoœæ, ale zawsze tworz¹ a nastêpnie Zespó³ Parków Krajobrazowych Wy¿yny Lubel- wyraŸne dominanty w krajobrazie. Najwy¿sze takie formy skiej prowadzi³y systematyczn¹ dzia³alnoœæ zwi¹zan¹ wystêpuj¹ tam, gdzie pokrywa lessowa nadbudowuje kra- z edukacj¹ œrodowiskow¹ (ekologiczn¹). Jednym z celów wêdzie i progi morfologiczne o starszych za³o¿eniach. tej dzia³alnoœci, poza przekazywaniem wiedzy przyrodni- KrawêdŸ tak¹ mo¿na obserwowaæ w rejonie Skowieszyna, czej i kszta³towaniem postaw proœrodowiskowych, by³a gdzie stanowi ona jednoczeœnie pó³nocn¹ granicê Wy¿yny potrzeba dywersyfikacji ruchu turystycznego w okolicach Lubelskiej, oraz w rejonie Dobrego, gdzie nawi¹zuje do Kazimierza Dolnego. W jej ramach realizowano zajêcia przebiegu krawêdzi strukturalnej (ryc. 2A). Do tego typu kameralne i terenowe, oparte na systemie znakowanych nale¿y krawêdŸ p³ata lessowego nadbudowuj¹cego po³u- œcie¿ek dydaktycznych, dla uczniów i studentów kierunków dniow¹ krawêdŸ Wy¿yny Lubelskiej miêdzy Szczecynem przyrodniczych (w skali roku z oferty skorzysta³o kilka- a Zdziechowicami. Znacznie czêœciej wystêpuj¹ ni¿sze kra- dziesi¹t grup z ca³ego kraju). W dwuczêœciowym „Prze- wêdzie lessowe: po³udniowa krawêdŸ P³askowy¿u Na³ê- wodniku po œcie¿kach dydaktycznych Kazimierskiego czowskiego w rejonie Kazimierza Dolnego oraz Hele- Parku Krajobrazowego” (Paw³owski, 1995; Kowalczyk & nówki (ryc. 2A). Osobliwoœci¹ s¹ tu obsekwentne doliny Paw³owski, 1998) opisano ³¹cznie 11 tras, z których a¿ Grodarza i Potoku Witoszyñskiego rozcinaj¹ce krawêdŸ. osiem dotyczy³o tematyki rzeŸby lessowej. W zachodniej Krawêdzie mo¿na obserwowaæ tak¿e na lessowych tere- czêœci P³askowy¿u Na³êczowskiego œcie¿ki wyznaczono nach Wzniesieñ Urzêdowskich – miêdzy Kluczkowicami w jednej z najgêstszych sieci w¹wozów na naszym konty- i Wandalinem, Chruœlin¹ i Kazanowem, Dzierzkowicami nencie – w rejonie W³ostowic, Parchatki, Zbêdowic i Bochot- i Wy¿nic¹, w rejonie Zadworza i Wilko³aza (ryc. 2B). nicy, a tak¿e w Kazimierzu Dolnym (Kamienny Dó³, W¹wóz Ma³achowskiego oraz Korzeniowy Dó³ i Norowy Wykorzystanie turystyczne i dydaktyczne Dó³). Na uwagê zas³uguj¹ tak¿e trasy szlaków i œcie¿ek rzeŸby lessowej przebiegaj¹ce przez akumulacyjne krawêdzie lessowe, jak np. œcie¿ka do Miêæmierza, gdzie na granicy P³askowy¿u Zachodnia czêœæ P³askowy¿u Na³êczowskiego z racji Na³êczowskiego i Równiny Be³¿yckiej nawet niewprawny po³o¿enia w obrêbie popularnego „trójk¹ta turystycznego” obserwator dostrze¿e kontrast miêdzy krajobrazami obu Kazimierz Dolny–Na³êczów–Pu³awy wyró¿nia siê pod subregionów, z doskonale czyteln¹, biegn¹c¹ w linii prostej wzglêdem zagospodarowania turystycznego w obrêbie akumulacyjn¹ po³udniow¹ krawêdzi¹ P³askowy¿u Na³êczow- Wy¿yny Lubelskiej. skiego. W znacznej mierze œcie¿ki dydaktyczne stanowi³y W latach 50. ubieg³ego wieku Polskie Towarzystwo „przyrodnicz¹ nak³adkê” na funkcjonuj¹ce ju¿ tutaj szlaki Turystyczno-Krajoznawcze zaczê³o propagowaæ rozwój turystyczne i spacerowe. Œcie¿ki dydaktyczne KPK z opisa- turystyki kwalifikowanej, wtedy te¿ rozpoczêto wytycza- nymi stanowiskami (geostanowiskami) przyczyni³y siê nie sieci pieszych szlaków, które umo¿liwi³y penetracjê równie¿ do spopularyzowania rzeŸby „lessowej wyspy” przestrzeni turystycznej poza tradycyjnymi miejscowo- w strefie krawêdziowej Równiny Be³¿yckiej z tzw. rogow- œciami recepcyjnymi. W zachodniej czêœci P³askowy¿u sk¹ oœmiornic¹ – systemem w¹wozów lessowych z inte- Na³êczowskiego wyznaczono i oznakowano m.in. szlaki resuj¹cymi Ÿród³ami potoku Jaworzanka na wschód od spacerowe w rejonie Kazimierza: ¿ó³ty o d³ugoœci ok. 6 km Dobrego, w rejonie Rogowa (objêtymi ochron¹) oraz punk- (w¹wozy: Ma³achowskiego, Czerniawy, Kwaskowa Góra), tem widokowym na wierzchowinie lessowej, w obrêbie czerwony o d³ugoœci ok. 4 km (ul. Zamkowa, Norowy wczesnoœredniowiecznego grodziska w Podgórzu (Paw³ow- Dó³), zielony o d³ugoœci ok. 5 km (w¹wozy G³êboczyzna ski, 1995; Kowalczyk & Paw³owski, 1998). Ponadto przez i Granicznik) oraz szlaki turystyczne: Nadwiœlañski (jako nadbudowan¹ pokryw¹ lessow¹ krawêdŸ Równiny Be³- fragment szlaku niebieskiego: Annopol–Dêblin), im. Bole- ¿yckiej przebiegaj¹ dwa szlaki rowerowe: Podgórz–Skrzy- s³awa Prusa (czerwony: Lublin–Na³êczów–Kazimierz Dol- niec z tras¹ tematyczn¹ „Grodziska nad Chodelk¹” (niebie- ny), Lessowych W¹wozów (czarny: Pu³awy–W³ostowice– ski, „Dolina Chodelki” – ³¹czna d³ugoœæ 51 km) i Kazimierz Parchatka), Partyzancki (fragment szlaku niebieskiego: Dolny–Rogów–Bêczyn (¿ó³ty, ³¹czna d³ugoœæ 68 km). R¹blów–Rogalów–Kock–Ostrów Lubelski), Niepodleg³o- W porównaniu z zachodni¹ czêœci¹ P³askowy¿u œciowy (fragment szlaku zielonego: Bochotnica–Wierzcho- Na³êczowskiego i Równiny Be³¿yckiej obszar lessowy w niów–¯yrzyn–Baranów nad Wieprzem) oraz szlak rowe- obrêbie Wzniesieñ Urzêdowskich dysponuje s³abszym rowy (czerwony: Lublin–Kazimierz Dolny). Jednak mimo zagospodarowaniem turystycznym. Niemniej jednak prze- uznania w¹wozów za wybitny walor krajobrazowy biega tu kilka interesuj¹cych szlaków. We Wrzelowieckim i atrakcjê turystyczn¹ brakowa³o wydawnictw poœwiêco- Parku Krajobrazowym wyznaczono jedn¹ œcie¿kê dydak- nych znaczeniu naukowemu i dydaktycznemu tego cen- tyczn¹ w Chruœlinie (gmina Józefów nad Wis³¹), na której nego naturalnego laboratorium procesów geologicznych. obok miejsca bitwy z okresu powstania styczniowego – W 1951 r. pojawi³a siê wa¿na popularnonaukowa publi- tzw. Z³ota Góra – zobaczyæ mo¿na intensywnie urzeŸbiony kacja obejmuj¹ca opisy wycieczek terenowych – „Prze- teren z sieci¹ w¹wozów lessowych (Paw³owski, 1999). wodnik geologiczny po Kazimierzu i okolicy” autorstwa Poza tym eksploracjê turystyczn¹ zachodniej czêœci Wznie-

29 Przegl¹d Geologiczny, vol. 60, nr 1, 2012 sieñ Urzêdowskich, zw³aszcza w¹wozów w rejonie Klucz- kowic, u³atwiaj¹: szlak spacerowy po Wrzelowieckim Parku 4m Krajobrazowym (zielony, ³¹cznie ok. 10 km) oraz znako- wane szlaki rowerowe: Kazimierz Dolny–Kraœnik (czerwony, razem ok. 107 km) i Piotrawin–Skrzyniec (czarny, „Goœciniec Piotrawiñski” – ³¹cznie ok. 46 km), wyznaczo- 0 4m ne przez Starostwo Powiatowe w Opolu Lubelskim i Urz¹d Marsza³kowski w Lublinie („Powiat Opolski...”, 2007). Obecnie w popularyzacji tematyki dotycz¹cej rzeŸby lessowej wiod¹c¹ rolê odgrywa dzia³alnoœæ Muzeum Przy- rodniczego – oddzia³u Muzeum Nadwiœlañskiego w Kazi- mierzu Dolnym. W skali roku odwiedza je 20–30 tys. zwiedzaj¹cych, przy czym dominuj¹c¹ grupê stanowi¹ zorga- nizowane wycieczki szkolne. W 2002 r. w muzeum otwarto sta³¹ wystawê „W krainie w¹wozów”, która w atrakcyjny sposób przybli¿a problematykê erozji w¹wozowej i obsza- rów lessowych. Ekspozycja umo¿liwia interaktywne zwie- dzanie, anga¿uj¹ce niemal wszystkie receptory – turyœci mog¹ np. nie tylko dotkn¹æ grudki lessu, ale tak¿e wzi¹æ j¹ do rêki. Obok plastycznej mapy zlewni Grodarza oraz makiet przedstawiaj¹cych stadia rozwojowe w¹wozów du¿e zainteresowanie wzbudza diorama w¹wozu drogowego – model g³êbocznicy lessowej. Atrakcyjnoœæ tego noœnika treœci edukacyjnych podnosi jego multisensoryczny gleby piaski i ¿wiry charakter, który daje mo¿liwoœæ poznania badanego obiektu soils sands and gravels przy u¿yciu kilku zmys³ów (np. mo¿liwoœæ wys³uchania koluwia glina zwa³owa charakterystycznych dŸwiêków rolniczej, lessowej krainy). colluvia glacial till Ponadto w ofercie edukacyjnej placówki muzealnej znajduj¹ siê wycieczki przyrodnicze, podczas których oma- less margle wiane s¹ m.in. ods³oniêcia geologiczne i formy rzeŸby loess marls lessowej. Wiele zajêæ terenowych odbywa siê w w¹wozie Norowy Dó³, po³o¿onym w s¹siedztwie XVI-wiecznego Ryc. 3. Budowa geologiczna zboczy w¹wozu Cha³ajowy Dó³ (za Gardzielem i in., 2006) spichlerza mieszcz¹cego Muzeum Przyrodnicze. Fig. 3. Geological structure of Cha³ajowy Dó³ gully sides (after Znaczenie w¹wozów lessowych jako wybitnego waloru Gardziel et al., 2006) i atrakcji turystycznej zosta³o docenione przez Lokaln¹ Organizacjê Turystyczn¹ (LOT) w Na³êczowie, zrzesza- czas czwartorzêdu, w warunkach kolejno nastêpuj¹cych j¹c¹ samorz¹dy zachodniej czêœci Wy¿yny Lubelskiej; epok lodowcowych (pokrywy lessowe). przyjê³a ona nazwê LOT „Kraina Lessowych W¹wozów” Do najwa¿niejszych zagadnieñ, jakie mo¿na omówiæ na (http://www.kraina.org.pl). Popularyzacji wêdrówek przy- podstawie geostanowisk i œcie¿ek geoturystycznych, zaliczyæ rodniczych i wiedzy o w¹wozach s³u¿yæ ma m.in. opubliko- nale¿y: budowê geologiczn¹ (czwartorzêd i ska³y starszego wany przez LOT przewodnik informator „Szlak lessowych pod³o¿a), wp³yw cz³owieka na powstawanie i wspó³czesny w¹wozów” (Paw³owski i in., 2008). rozwój w¹wozów, ewolucjê krajobrazu w warunkach antro- popresji oraz wspó³czesne procesy geomorfologiczne (ryc. 3, Mo¿liwoœci wykorzystania w geoturystyce 4–7 – patrz na str. 60). Poni¿ej podano piêæ najciekawszych naszym zdaniem tras poprowadzonych w pó³nocnej i œrodko- Pomimo istnienia wielu œcie¿ek dydaktycznych na opi- wej czêœci obszaru, g³ównie systemami w¹wozowymi: sywanym obszarze nie wyznaczono do tej pory ani jednej 1. Korzeniowy Dó³–Do³y Podmularskie – czas przejœ- œcie¿ki (trasy) geoturystycznej z prawdziwego zdarzenia. cia: ok. 2 h, problematyka: cechy lessu, typy i geneza Prowadzone tu od wielu lat, g³ównie przez przedstawicieli w¹wozów i w¹wozów drogowych, tempo rozwoju w¹wo- lubelskiego oœrodka geograficznego, badania geomorfolo- zów drogowych, ska³y pod³o¿a podlessowego, wspó³czesny giczne daj¹ naszym zdaniem dobr¹ podstawê do przygoto- rozwój w¹wozów, wp³yw cz³owieka na rozwój w¹wozów, wania wielu tematycznych œcie¿ek dydaktycznych ³¹cz¹cych etapy erozji w¹wozowej (ryc. 4, 5 – patrz na str. 60). przysz³e geostanowiska. Niektóre ze stanowisk znane s¹ 2. W¹wozy okolic Stoku – czas przejœcia: ok. 3h, proble- ju¿ w œwiatowej literaturze geomorfologicznej – np. w¹wóz matyka: ska³y pod³o¿a podlessowego, wspó³czesny rozwój Do³y Podmularskie (patrz Schmitt i in., 2004; Dotterweich, w¹wozów, ekstremalne zjawiska sufozyjne, wp³yw starszej 2008). RzeŸba lessowa stwarza mo¿liwoœci prezentacji rzeŸby na rozwój w¹wozów (ryc. 6 – patrz na str. 60). szerokiego zakresu tematyki geologiczno-geomorfolo- 3. System w¹wozowy w Rogowie – czas przejœcia: gicznej po³¹czonej z aktywn¹ turystyk¹ piesz¹. Trasy geo- ok. 3h, problematyka: typologia form w¹wozowych, wspó³- turystyczne mog¹ staæ siê narzêdziem pomagaj¹cym czesne procesy geomorfologiczne, elementy rzeŸby przed- turyœcie zapoznaæ siê z niezwykle interesuj¹c¹ przesz³oœci¹ w¹wozowej, Ÿród³a w w¹wozach, w¹wozy drogowe, wp³yw geologiczn¹ opisywanego terenu oraz zrozumieæ jej wp³yw cz³owieka na w¹wozy – degradacja w¹wozów (ryc. 7 – na wspó³czesny krajobraz regionu. W ska³ach, które mo¿na patrz na str. 60). tu obserwowaæ, zapisana jest d³uga i obfituj¹ca w wa¿ne 4. Norowy Dó³–Góry–Bochotnica – czas przejœcia: wydarzenia historia geologiczna obszaru, stanowi¹ca ele- ok. 3h, problematyka: morfologia wierzchowiny lessowej ment historii geologicznej naszego kontynentu. Najstarsze – m.in. wymoki, wp³yw nachylenia i litologii na rozwój wystêpuj¹ce tu ska³y pochodz¹ z ery mezozoicznej (epoki w¹wozów drogowych, mozaika gleb jako efekt erozji na panowania ciep³ych mórz), a najm³odsze powstawa³y pod- obszarach lessowych.

30 Przegl¹d Geologiczny, vol. 60, nr 1, 2012

5. Podgórz–Dobre – czas przejœcia: ok. 3h, problematyka: GAWRYSIAK L. & HARASIMIUK M. 2012 – Spatial diversity of gullies density on Lublin Upland and Roztocze Hills (SE Poland). Ann. krawêdŸ akumulacyjna p³ata lessowego i jej cechy morfo- UMCS, B, 67 [w druku]. logiczne, wp³yw du¿ych deniwelacji na rozwój w¹wozów, HARASIMIUK K. 1977 – Rozciêcie erozyjne na po³udniowo-zachod- budowa pod³o¿a podczwartorzêdowego, rzeŸba lessowa niej czêœci krawêdzi Wy¿yny Lubelskiej miêdzy Goœcieradowem a a rzeŸba bezlessowa – kontrast morfologiczny i krajobra- Zdziechowicami. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., 193: 77–90. HARASIMIUK M. 1986 – Kazimierski Park Krajobrazowy. Wojewódzki zowy, punkt widokowy na dolinê Wis³y, w¹wozy drogowe Oœrodek Informacji Turystycznej, Lublin. (ryc. 8 – patrz na str. 60). HARASIMIUK M. & HENKIEL A. 1976 – Wp³yw budowy geologicz- Systemy w¹wozowe s¹ obecnie powszechnie wyko- nej i rzeŸby pod³o¿a na ukszta³towanie pokrywy lessowej zachodniej rzystywane przez osoby uprawiaj¹ce turystykê aktywn¹ czêœci P³askowy¿u Na³êczowskiego. Ann. UMCS, B, 30/31: 53–76. HARASIMIUK M. & KRÓL T. 1984 – KrawêdŸ Równiny Be³¿yckiej i kwalifikowan¹. W niektórych przypadkach jej niekontro- w okolicy wsi Dobre. Przewodnik Ogólnopolskiego Zjazdu Polskiego lowany rozwój lub charakter mog¹ stanowiæ powa¿ne Towarzystwa Geograficznego, cz. II, 13–15 wrzeœnia 1984, Lublin: zagro¿enie walorów rzeŸby lessowej. Szczególne niebez- 113–118. pieczeñstwo wi¹¿e siê z ruchem quadów i samochodów HARASIMIUK M., NOWAK J. & SUPERSON J. 2008 – Budowa geologiczna i rzeŸba terenu. [W:] Uziak S. & Turski R. (red.) Œrodowisko terenowych w w¹wozach. Prowadzi on do niszczenia form przyrodnicze Lubelszczyzny. Lubelskie Tow. Nauk., Lublin: 9–73. oraz – przez degradacjê szaty roœlinnej – do uruchomienia KO£ODYÑSKA-GAWRYSIAK R., GAWRYSIAK L., BUDZYÑSKI procesów erozyjnych na znaczn¹ skalê. W obecnej sytuacji A. & GARDZIEL Z. 2011 – W¹wozy drogowe Wy¿yny Lubelskiej i prawnej nie ma mo¿liwoœci skutecznej ochrony w¹wozów Roztocza oraz sposoby ich zabezpieczania przed procesami niszcz¹cymi. Ann. UMCS, B, 66. przed tymi zagro¿eniami. W przypadku szczególnie cennych KO£ODYÑSKA-GAWRYSIAK R., KOZIE£ M. & JEZIERSKI W. rejonów (okolice Korzeniowego Do³u, Do³y Podmularskie) 2010 – The structural escarpment in Dobre: an area of unique environ- zasadne by³oby w zwi¹zku z tym rozwa¿enie utworzenia mental value strongly transformed by gully erosion. [W:] Warowna J. obszarów chronionych o wy¿szych rygorach ochrony – & Schmitt A. (red.) Human impact on upland landscapes of the Lublin region. Kartpol, Lublin: 171–178. rezerwatów przyrody. Wymaga³oby to jednak zmian KO£ODYÑSKA-GAWRYSIAK R. & PAJDOWSKI P. 2007 – Warunki w³asnoœciowych – wykupu gruntów od ich obecnych w³aœci- rozwoju oraz cechy wspó³czesnej aktywnoœci w¹wozu drogowego Rogów– cieli. Kolejnym zagro¿eniem nie tylko œrodowiska, lecz –Zagajdzie. [W:] Harasimiuk M., Brzeziñska-Wójcik T., Dobrowolski R., tak¿e rozwoju turystyki jest fakt, ¿e w dalszym ci¹gu nie- Mroczek P. & Warowna J. (red.) Budowa geologiczna regionu lubelskiego i problemy ochrony litosfery. Wyd. UMCS, Lublin: 219–224. które w¹wozy s³u¿¹ jako dzikie wysypiska œmieci. Istot- KOWALCZYK L. & PAW£OWSKI A. 1998 – Przewodnik po œcie¿kach nym problemem jest te¿ grodzenie w¹wozów i uniemo¿li- dydaktycznych Kazimierskiego Parku Krajobrazowego, cz. II. Zespó³ wianie wstêpu do wielu znanych i interesuj¹cych obiektów, Lubelskich Parków Krajobrazowych, Lublin. nawet tam, gdzie przebiegaj¹ szlaki turystyczne, spacero- KO¯UCHOWSKI K. 2005 – Walory przyrodnicze w turystyce i rekreacji. Wyd. Kurpisz, Poznañ. we i œcie¿ki dydaktyczne. W³aœciciele gruntów, na których KUREK W., FARACIK R., MIKA M., PAWLUSIÑSKI R., PITRUS E. po³o¿one s¹ te w¹wozy, czêsto maj¹ jednak do tego prawo. & PTASZYCKA-JACKOWSKA D. 2008 – Turystyka. Wyd. Nauk. W ostatnich latach w licznych w¹wozach drogowych PWN, Warszawa. Lubelszczyzny przeprowadzono prace zmierzaj¹ce do MARUSZCZAK H. 1958 – Charakterystyczne formy rzeŸby obszarów lessowych Wy¿yny Lubelskiej. Czas. Geogr., 29: 335–354. zabezpieczenia tych form przed negatywnymi skutkami MARUSZCZAK H. 1972 – Wy¿yny Lubelsko-Wo³yñskie [W:] Klima- erozji. Zabiegi te maj¹ na celu utrzymanie funkcji komu- szewski M. (red.) Geomorfologia Polski, t. I. PWN, Warszawa. nikacyjnej w¹wozów drogowych i polegaj¹ g³ównie na MARUSZCZAK H. 1973 – Erozja w¹wozowa we wschodniej czêœci pasa utwardzeniu ich den przy u¿yciu ró¿norodnych materia³ów, wy¿yn po³udniowopolskich. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., 151: 15–30. PAW£OWSKI A. 1995 – Przewodnik po œcie¿kach Kazimierskiego g³ównie a¿urowych p³yt betonowych (ryc. 9 – patrz na Parku Krajobrazowego, cz. I. Zarz¹d Zespo³u Lubelskich Parków Kra- str. 60). Poza utrzymaniem dro¿noœci wa¿nym aspektem jobrazowych, Lublin. zwi¹zanym z realizacj¹ zabezpieczeñ w obrêbie w¹wozów PAW£OWSKI A. 1999 – Wrzelowiecki Park Krajobrazowy. Informator. drogowych jest tak¿e potrzeba zachowania ich walorów Zarz¹d Zespo³u Lubelskich Parków Krajobrazowych, Lublin. PAW£OWSKI A., RODZIK J. & WAWER K. 2008 – Szlak lessowych turystycznych. Wi¹¿e siê to z zastosowaniem rozwi¹zañ w¹wozów. Lokalna Organizacja Turystyczna „Kraina Lessowych uwzglêdniaj¹cych potrzeby ochrony krajobrazu, pozwa- W¹wozów”, Na³êczów. laj¹cych zachowaæ walory wizualne tych form oraz ich PIASECKI K. 1989 – Kazimierski Park Krajobrazowy. Przewodnik wartoœci dydaktyczne. przyrodniczo-krajoznawczy. Wyd. PTTK Kraj, Warszawa. Powiat opolski. Malowniczy Prze³om Wis³y i Dolina Chodelki. Mapa RzeŸba lessowa zachodniej czêœci Wy¿yny Lubelskiej turystyczno-przyrodnicza w skali 1:100 000. Kartpol, Lublin 2007. obfituje w wiele interesuj¹cych obiektów, które ³¹cznie PO¯ARYSKA K. & PO¯ARYSKI W. 1951 – Przewodnik geologiczny z walorami geologicznymi umo¿liwiaj¹ opracowanie po Kazimierzu i okolicy. Wyd. Muzeum Ziemi, Warszawa. wielu atrakcyjnych tras geoturystycznych w ramach pro- PO¯ARYSKI W., MARUSZCZAK H. & LINDNER L. 1994 – Chro- nostratygrafia osadów plejstoceñskich i rozwój doliny Wis³y Œrodko- jektowanego geoparku „Ma³opolski Prze³om Wis³y”. Szcze- wej ze szczególnym uwzglêdnieniem prze³omu przez wy¿yny gólnie istotne by³oby skierowanie uwagi na po³udniow¹ po³udniowopolskie. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 147: 1–58. jego czêœæ o s³abo rozwiniêtej infrastrukturze turystycznej RODZIK J. & GARDZIEL Z. 2004 – Uk³ady krajobrazowe w¹wozów oraz rzadko odwiedzan¹ przez turystów. Jednoczeœnie kazimierskich (geneza i warunki rozwoju). [W:] Kucharczyk M. (red.) Wspó³czesne problemy ochrony krajobrazu. Zarz¹d Zespo³u pamiêtaæ nale¿y o trudnych do rozwi¹zania problemach Lubelskich Parków Krajobrazowych, Lublin: 85–92. zwi¹zanych z zagro¿eniami walorów geomorfologicznych RODZIK J., JANICKI G., ZAGÓRSKI P. & ZG£OBICKI W. 1998 – oraz kwestiach dostêpnoœci niektórych obiektów po³o¿o- Deszcze nawalne na Wy¿ynie Lubelskiej i ich wp³yw na rzeŸbê obsza- nych na terenach prywatnych. rów lessowych. Dok. Geogr., 11: 45–68. SCHMITT A., SCHMIDTCHEN G., RODZIK J., ZG£OBICKI W., DOTTERWEICH M., ZAMHÖFFER S. & BORK H.R. 2004 – Literatura Historical gully erosion in southeast Poland, an example from the loess area of the Lublin Upland. [W:] Li Y., Poesen J. & Valentin Ch. BARAN-ZG£OBICKA B., ZG£OBICKI W. & BOJCZUK P. 2010 – (red.) Gully erosion under global change. Sichuan Science and Percepcja obiektów geomorfologicznych Lubelszczyzny a mo¿liwoœci Technology Press, Chengu, China: 223–230. rozwoju geoturystyki. Probl. Ekol. Kraj., 26: 315–328. S£OMKA T. & KICIÑSKA-ŒWIDERSKA A. 2004 – Geoturystyka – DOTTERWEICH M. 2008 – The history of soil erosion and fluvial deposits podstawowe pojêcia. Geoturystyka, 1: 5–7. in small catchments of central Europe: Deciphering the long-term interaction ZG£OBICKI W. 1998 – W¹wozy drogowe pó³nocno-zachodniej czêœci between humans and the environment. Geomorphology, 101: 192–208. P³askowy¿u Na³êczowskiego. [W:] Dobrowolski R. (red.) IV Zjazd GARDZIEL Z., HARASIMIUK M., JEZIERSKI W., PAW£OWSKI A. Geomorfologów Polskich, G³ówne kierunki badañ geomorfologicznych & ZG£OBICKI W. 2006 – Erozja w¹wozowa w zachodniej czêœci w Polsce. Stan aktualny i perspektywy, t. III. Przedowdnik P³askowy¿u Na³êczowskiego. Prz. Geol., 54: 768–776. wycieczkowy. Lublin: 175–179.

Zdjêcie na ok³adce: Liczne rozciêcia w¹wozowe tworz¹ce typowy krajobraz badlands, Bardenas Reales (Navarra, Hiszpania). Niecka Ebro, miocen, i³owce, mu³owce, piaskowce (zob. Zg³obicki i in., str. 26). Fot. W. Zg³obicki Cover photo: Numerous steeply incised gullies and ravines forming typical badlands landscape of Bardenas Reales (Navarre, Spain). Miocene claystones, siltstones and sandstones of the Ebro Basin (see Zg³obicki et al., p. 26). Photo by W. Zg³obicki Walory geoturystyczne rzeŸby lessowej zachodniej czêœci Wy¿yny Lubelskiej (patrz str. 26)

Ryc. 4. Ods³oniêcie w w¹wozie Do³y Podmularskie Ryc. 5. W¹wóz drogowy Korzeniowy Dó³ Fig. 4. Exposure in Do³y Podmularskie gully Fig. 5. Sunken road Korzeniowy Dó³

Ryc. 6. Studnia sufozyjna w okolicach Stoku Ryc. 7. Niszczenie dna w¹wozu w wyniku turystyki na quadach Fig. 6. Piping sinkhole in the vicinity of Stok Fig. 7. Degradation of gully bottom as a result of tourism by quads

Ryc. 8. Ods³oniêcie w zboczu w¹wozu, skarpa w Dobrem (less Ryc. 9. Zabezpieczenia przeciwerozyjne (w¹wóz w okolicach stokowy przykrywaj¹cy rumosz opok) Kazimierza Dolnego). Ryc. 4–9 fot. W. Zg³obicki Fig. 8. Exposure in the side of gully, escarpment in Dobre (slope Fig. 9. Anti-erosional measurements (gully in the vicinity of loess covering opoka debris) Kazimierz Dolny). Figs. 4–9 photo by W. Zg³obicki