Het Charismatisch Leiderschap Van Pim Fortuyn
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Liefde voor een leider; Promotiecommissie: het charismatisch leiderschap van Pim Fortuyn In Love with a Leader; Promotor(en): Pim Fortuyn as charismatic leader Prof.dr. H.J.G. Beunders Prof.dr. P.B. Cliteur Proefschrift Overige leden: ter verkrijging van de graad van doctor aan de Prof.dr. J.A. Baggerman Erasmus Universiteit Rotterdam Prof.dr. P.T. van de Laar op gezag van de Prof.dr. J. de Vries rector magnificus prof.dr. H.A.P. Pols en volgens besluit van het College voor Promoties. De openbare verdediging zal plaatsvinden op 4 november 2016 om 11.30 uur door Clemens Albert van Herwaarden geboren te Nieuwerkerk aan den IJssel Inhoudsopgave Hoofdstuk 1 Controversen rond het charismatisch leiderschap van Pim Fortuyn 1.1 Inleiding 11 1.1.1 De ‘essentialistische’ school en de ontkenning van Fortuyns charisma 15 1.1.2 Ad Fontes: de essentialistische charisma-benadering van Paulus in het Nieuwe Testament 26 1.2 Met de constructivistische charisma- benadering van Weber kijken naar Fortuyn in Rotterdam 30 1.2.1 Brievenanalyse vanuit een constructivistische benadering van charisma 39 1.3 Populisme en charismatisch leiderschap 45 1.4 Rol van het individu wordt uitgewist door wetenschappers 53 1.5 Samenvatting en opbouw van de studie 55 Eerste druk oktober 2016 © Clemens van Herwaarden Ontwerp omslag en binnenwerk: Raakvlak www.raakvlak.com Hoofdstuk 2 Hoofdstuk 3 De theorie van charismatisch leiderschap Het charismatisch potentieel in Nederland als hulpmiddel bij de verklaring van het en de opkomst van Pim Fortuyn fenomeen Fortuyn Deel 1: De politiek van paars 2.1 De ideaaltypen van gezag 70 3.1 Inleiding 126 2.1.1 Het rationele gezag 73 3.1.1 Het primaat van paars 133 2.1.2 Het traditionele gezag 74 3.1.2 Kritiek en lof voor paars-I 138 2.1.3 Het charismatische gezag 75 3.1.3 De Januskop van het tweede 2.1.4 Samenvatting van de drie gezagstypen 76 paarse kabinet 146 2.2 Webers omschrijvingen als toepasbare 3.2 Het andere geluid van de theorie voor hedendaags charisma 78 nieuwe realisten 154 2.2.1 Charismatisch leiderschap in het 3.3 Bestuurlijke vernieuwing gesmoord moderne mediatijdperk 80 in de paarse praktijk van alledag 168 2.2.2 De geboorte van een charismatisch 3.4 De verbroken belofte van leider: leider, samenleving dualistische paarse politiek 174 of volgeling? 94 3.5 De paarse belastinghervorming141 182 2.2.3 De psyche van de volgeling en 3.6 Paars-III staat klaar 184 de opkomst van een charismatische 3.7 Conclusie 189 leider 97 2.2.4 Wisselwerking tussen het sociale Hoofdstuk 4 klimaat en charismatische rollen Het charismatisch potentieel in Nederland van een leider 99 en de opkomst van Pim Fortuyn 2.2.5 Situationeel charismatisch leiderschap Deel 2: Burgerij, samenleving, media en de charismahonger van en de boodschap van Pim volgelingen 101 4.1 Inleiding 207 2.3 Het enige Nederlandstalige onderzoek 4.2 De burger belicht 209 naar charisma. 4.3 Van burger naar samenleving 219 Buitenbeentje of houvast? 105 4.4 De grote rol van de media in de 2.4 Conclusie 112 samenleving: 1989 het sleuteljaar 225 4.5 De boodschap van professor Pim 234 5.4 Jong en oud maken hun 4.5.1 De grote kloof tussen de burgers eigen Fortuyn 358 en de politieke elite 237 5.5 De catalyserende rol van een leider 368 4.5.2 Het moderne Westen versus de 5.6 Bevorderlijke (psychologische) ‘achterlijke’ islam en het ‘verkeerde’ kenmerken bij de toedichting asiel- en minderhedenbeleid 248 van charisma 385 4.5.3 Meer veiligheid en hardere aanpak 5.7 Twee discoursen van onbehagen van de criminaliteit 255 achter de toedichting van charisma 391 4.5.4 Het falen van de publieke dienst- 5.8 Conclusie: Pim Fortuyn als emanci- verlening in de zorg en het onderwijs 260 patieleider van de bedreigde burgerij 394 4.6 Bewondering en afkeer van de ongrijpbare aanvaller van paars 270 Hoofdstuk 6 4.7 Conclusie 278 Postmortem-uitingen aan Pim Fortuyn 6.1 Inleiding 418 Hoofdstuk 5 6.2 Een rouwend land na de moord op Pim Fortuyn als charismatisch leider in Pim Fortuyn 423 premortem-uitingen 6.2.1 Uitingen van rouw, persoonlijk 5.1 Inleiding: concrete handvatten voor verdriet en ontzetting 429 de bestudering van de brieven 307 6.2.2 Uitingen van dank, liefde, 5.2 Brievenanalyse: het heroïsche imago bewondering en affectie 438 van de politieke buitenstaander 6.2.3 Uitingen van protest, kritiek, versus de gevestigde orde 320 boosheid en wraak 446 5.2.1 De korte-termijn-gevolgen van het 6.2.4 Pim Fortuyn als held, redder optreden van de politieke held 332 en messias 455 5.2.2 De honger van de oudere 6.3 Opvallende verschillen en overeen- bedreigde burgerij naar een komsten tussen de rouw om charismatisch leider 336 Pim Fortuyn en Theo van Gogh 470 5.3 Vragen bij de brievenanalyse op 6.4 Rouwen om Theo op macroniveau 357 de Linnaeusstraat 483 6.4.1 Boze uitingen 485 6.4.2 Pacificerende uitingen 489 Literatuur 575 6.4.3 Verdrietige uitingen en traditionele condoleances voor de familie 490 Samenvatting 593 6.4.4 Dank en kritiek voor de vermoorde Van Gogh 497 Personenregister 615 6.5 Conclusies over de rouw om Theo van Gogh 498 Woord van dank 624 6.6 Conclusie: Postmortem-uitingen voor Fortuyn en de charisma-theorie 503 Summary 626 Hoofdstuk 7 Over de auteur 647 Slotbeschouwing: de receptie van Fortuyn en liefde voor een leider 7.1 De liefde voor een leider is van alle tijden 539 7.2 Onderzoek naar het charismatisch leiderschap van Silvio Berlusconi en Donald Trump? 544 7.3 Pim Fortuyn als politieke ster? 550 7.3.1 Onderzoek naar Pim Fortuyn en het internet in 2002? 556 7.4 Slot: De gekleurde receptie van de Fortuyn-revolte 558 Hoofdstuk 1 Controversen rond het charismatisch leiderschap van Pim Fortuyn 1.1 Inleiding Op zes mei 2002 werd Pim Fortuyn doodgescho- ten op het Mediapark in Hilversum. Binnen een half jaar tijd was de politicus bij vele kiezers uit- gegroeid tot een bijzondere vriend, held, redder en Messias die het voor het ‘gewone volk’ opnam en verschillende problemen in de Nederlandse samenleving zou gaan oplossen die de paarse elite volgens hem had verontachtzaamd.1 Met Fortuyn als minister-president zou er volgens een signifi- cante groep aanhangers eindelijk werk worden gemaakt van de bestrijding van de criminaliteit, de toestroom van asielzoekers, het vergroten van de veiligheid en de inburgering van immigranten.2 Het rouwbeklag rond de leider die over de pro- blemen van de multiculturele samenleving en de Haagse elite zei wat veel mensen dachten maar niet openlijk durfden te zeggen was massaal en intens. Op 15 mei werd de bijzondere band tussen een gedeelte van het volk en de vermoorde cha- rismatische leider bekrachtigd, toen ruim ander- half miljoen mensen hun stem uitbrachten op de vermoorde lijsttrekker van de Lijst Pim Fortuyn. 11 Kort na de politieke moord werd het charisma- en lezingenreeks gehouden met als thema begrip van de beroemdste Duitse socioloog Max “charisma en de fascinatie van leiders”. In 2008 Weber (1864-1920) door de historicus Henk te werd in Groningen een conferentie georganiseerd Velde verbonden aan de politicus. In NRC met als onderwerp “charismatisch leiderschap en Handelsblad van 8 mei 2002 stipte Te Velde aan de sociale hervormingsbewegingen”. Beide initiatie- hand van het begrip charisma de overeenkomsten ven resulteerden uiteindelijk in de publicatie van aan tussen Pim Fortuyn en leiders van rond 1900 een bundel waarin charismatisch leiderschap aan zoals Ferdinand Domela Nieuwenhuis (1846- verschillende politieke figuren werd verbonden 1919), Abraham Kuyper (1837-1920) en Pieter en in beide bundels bleef het optreden van Pim Jelles Troelstra (1860-1930).3 Nog in hetzelfde Fortuyn niet onopgemerkt.7 jaar brak socioloog Joop Ellemers een lans om het Deze samenvatting kan de gedachte doen post- succes van Fortuyn te verklaren met behulp van vatten dat na het overlijden van Fortuyn een bre- de inzichten van Weber over charismatisch gezag.4 de en wetenschappelijk onderbouwde consensus In 2003 schreef historicus Peter Jan Margry naar ontstond over het charismatisch leiderschap van aanleiding van de door hem in het Meertens de politicus. Bovengenoemde studies zouden dan Instituut verzamelde rouwuitingen rond Fortuyn de basis vormen van verder uitgebreid empirisch een artikel over de verschillende bijzondere beel- onderzoek waarin de theorie over charismatisch den, zoals held, redder en Messias, die op de ver- leiderschap en Pim Fortuyn aan elkaar wordt ver- moorde politicus waren geprojecteerd.5 In 2004 bonden. Dat is niet het geval. zette Ellemers zijn ideeën om Webers analyse- De aangehaalde publicaties bevatten inspireren- model expliciet te koppelen aan Fortuyn verder de inzichten, maar tot dusver is er geen uitgebreid uiteen in een uitgebreider artikel en in het ver- onderzoek gedaan naar het fenomeen Fortuyn lengde van deze inzichten schreef ik in dat jaar en de inzichten van Max Weber die als eerste het de studie ‘Pim Fortuyn: een charismatisch lei- begrip charisma in een seculiere context plaatste. der. Het fenomeen charisma ter discussie en een De paar Nederlandse wetenschappers die Fortuyn analyse van premortem-uitingen van aanhangers wel zien als charismatisch leider in het verlengde van Fortuyn’. In 2005 publiceerde ik deze stu- van Weber kunnen tot dusver niet verwijzen naar die in gewijzigde en niet-wetenschappelijk gean- uitgebreid geannoteerd kwalitatief onderzoek.8 noteerde vorm als Fortuyn, chaos en charisma.6 Fortuyn, chaos en charisma was een aanzet tot In datzelfde jaar werden in Nijmegen een seminar empirisch onderzoek met een langere adem, maar 12 13 wat opvalt is het feit dat Nederlandse onder- Weber wel gebruikt en waarvan de inzichten in zoekers die zich uitgebreid met Fortuyn bezighou- deze studie over het charismatisch leiderschap van den het charismabegrip van Weber niet expliciet Pim Fortuyn zullen worden gevolgd.