INTERNATIONALE pectator Europa: van Conventies naar Constitutie Behartiging van Nederlandse belangen in Brussel

Het Belgisch EU-voorzitterschap: een evaluatie

Europees buitenlands beleid: contactgroepen en directoriums

Het democratisch gat van Europa ligt in Den Haag

Hervorming Belgische krijgsmacht

Elf september en het afscheid van de Duitse Sonderweg ★ Jaargang 56, nr 3, maart 2002 ★ Instituut Clingendael ★ ★ COLOFON Inhoud maart 2002 Uitgave van Koninklijke Van Gorcum BV (Assen) namens het Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen ‘Clingendael’ (Postbus 93080, 2509 AB Den Haag), dat samenwerkt met het Koninklijk Instituut voor J.Q.TH. ROOD Internationale Betrekkingen (Namensestraat 59 Brussel). Van Conventie naar Constitutie: De Euronummers (3, 6, 9 en 12) van de federale kleren van de Europese keizer 121 de Internationale Spectator komen tot stand i.s.m. de Europese Beweging B.R. BOT Nederland (EBN). Behartiging van Nederlandse belangen in Brussel 123 Verschijnt maandelijks en wordt uitgegeven op de grondslag van een redactiestatuut. EMILIE BAILLIEUL & HENDRIK VOS

REDACTIEBUREAU Het Belgisch EU-Voorzitterschap en de toekomst van Europa 128 Instituut ‘Clingendael’ Redactie Internationale Spectator JAN WERTS Postbus 93080, 2509 AB Den Haag tel. 070-3245384; fax. 070-3282002 Belgisch EU-Voorzitterschap tussen idealisme en surrealisme: email-adres [email protected] of spiegel van het komend Europa? 133 [email protected] Website Clingendael www. clingendael.nl STEPHAN KEUKELEIRE KERNREDACTIE Contactgroepen en directoriums in het buitenlands beleid A. van Staden (hoofdredacteur) van de EU: gevaar of noodzaak? 139 Peter A. Schregardus (eindredacteur) Gerard J. Telkamp (eindredacteur) DENNIS HESSELING & LOUSEWIES VAN DER LAAN ALGEMENE REDACTIE Den Haag, het democratisch gat van Europa 145 C.J.M. Arts, Y. Vanden Berghe, F. Bergman, P. Hoebink, W. Hout, M. van Leeuwen, J.C. Mulder, C.W.A.M. van Paridon, H. Renner, LUC DE VOS F. Roelants (redacteur voor België) Toetsingscriteria voor de hervorming van de Belgische J.Q.Th. Rood, S. Vanhoonacker, R. de Wijk. krijgsmacht 150 ADMINISTRATIE-ADRES Koninklijke Van Gorcum BV FRITS BOTERMAN Administratie Internationale Spectator Postbus 43, 9400 AA Assen Afscheid van de Duitse Sonderweg 156 tel. 0592-379555; fax. 0592-379552 NIEUWE ABONNEMENTEN RESPONS Opgave bij Koninklijke Van Gorcum BV Abonnees ontvangen een factuur PETER VAN ELSUWEGE De uitbreiding van de Europese Unie: ABONNEMENTSPRIJS van regatta naar big bang? 163 Nederland en België: Particulier € 48,- Instelling € 55,- BOEKBESPREKINGEN Student € 39,- (max. 5 jaar) KEES VAN PARIDON OVER Studenten-startersabonnement € 22,50 (1 jaar) Buitenland: De genesis van de euro 167 € Particulier 69,- MAARTEN VAN DEN HEUVEL OVER € Instelling 78,- Afghanistan, een land dat eigenlijk niet bestaat 168 Student € 58,- Betaling via Belgisch gironummer is mogelijk. HENK DEKKER OVER Abonnementen worden automatisch verlengd, tenzij voor Nationalisme en etnisch exclusionisme 169 1 december schriftelijke opzegging heeft plaatsgehad. ANTON VAN HOOFF OVER Losse nummers € 6,- excl. portokosten Europa ontvoerd en op de koffie 172

ADVERTENTIETARIEVEN BOEKAANKONDIGINGEN 174 Op aanvraag verkrijgbaar bij Koninklijke Van Gorcum BV Hans Koorn, telefoon 0592-376933 SUMMARIES 176 Richtlijnen voor auteurs zijn verkrijgbaar op het redactie-adres. AGENDA ISSN 0020-9317

Alle in dit maandblad uitgesproken meningen en inzichten blijven geheel voor verantwoor- delijkheid van de schrijvers.

Niets uit deze uitgave mag worden verveel- voudigd en/of openbaar gemaakt d.m.v. druk, fotocopie, microfilm, of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. s COLUMN Van Conventie naar Constitutie: de federale kleren van de Europese keizer

J.Q.TH. ROOD

OP 28 FEBRUARI JL. IS DE EUROPESE CONVENTIE HAAR over de vergadertafel vlogen. Maar bovenal zou de WERKzaamheden begonnen ter voorbereiding van de distantie van de dagelijkse politiek de Conventie in volgende EU-verdragsherziening, voor 2004 voorzien. staat stellen met grote verbeeldingskracht en creativi- Onder voorzitterschap van de Franse ex-president teit voorstellen te formuleren over de toekomst van de Valérie Giscard d’Estaing heeft dit breed samengesteld Europese Unie, vooral dan ter versterking van haar gezelschap tot taak opties en aanbevelingen te formu- politieke legitimiteit. Voorstellen waartoe de politieke leren voor verdere hervorming van de Europese Unie. leiders zelf niet in staat zijn, maar die zij gegeven het Een opdracht die in belangrijke mate in het teken draagvlak van de Conventie simpelweg niet kunnen staat van het door Joschka Fischer in het voorjaar van negeren. 2000 aangezwengeld finaliteitsdebat. Kortom, het Ziehier een vooruitzicht dat toch vooral de fede- vraagstuk van de verdere staatkundige inrichting van raal angehauchten zal aanspreken. Met de Conventie de Europese Unie. opent zich immers het perspectief van een waarlijk Het besluit tot bijeenroepen van een Conventie is constituerende vergadering, die los van politiek gekis- niet in de laatste plaats een reactie op het verloop van sebis en op de golven van publiek euro-enthousiasme de Intergouvernementele Conferentie over het in met gedurfde initiatieven de integratie zal voortstu- 2000 afgesloten Verdrag van Nice. Deze IGC is door wen in de richting van haar politieke finaliteit. Een velen bekritiseerd vanwege de geur van achterkamer- perspectief dat met de in Laken geformuleerde agenda tjespolitiek en koehandel, die zich vooral in de laatste – Europese grondwet, bevoegdhedenverdeling, recht- fase van de onderhandelingen over de Europese lei- streekse verkiezing van de Commissievoorzitter, enz. ders verspreidde. Plat eigenbelang ontnam hun – zo is – verder is aangezet. Inderdaad, Philadelphia 1787, de van vele kanten betoogd – het zicht op de besluiten grondwetgevende vergadering voor de Verenigde Sta- die werkelijk noodzakelijk zijn voor behoud en ver- ten van Amerika, is al ten voorbeeld gesteld aan de sterking van een uitgebreide Europese Unie. ‘Nice’ Europese Conventie, o.a. door voorzitter Giscard. heeft de Europese burgers verder vervreemd van Dergelijk gedachtegoed verdient echter enig com- ‘Europa’ en een verdrag gebaard dat een stap terug is mentaar. Of een niet-onomstreden Franse has-been de in het integratieproces. Althans, zo wil het verhaal. aangewezen persoon is om de harten van de Europe- Door nu de voorbereiding van de volgende IGC te anen te winnen?; de vraag verdient op haar minst onttrekken aan de regeringen en aan te vatten in enige aandacht. Is Giscard niet de prijs die Duitsland openheid en met betrokkenheid van alle belangheb- moet betalen voor het binnenhalen van het post-Nice- benden, parlementariërs in het bijzonder zal – zo is proces? Dat die zelfde Giscard zijn benoeming aan- de verwachting – het publieke draagvlak voor de greep voor het indienen van een exorbitante salariseis Europese integratie worden versterkt. De grotere was wellicht in overeenstemming met zijn reputatie, transparantie zal bovenal bijdragen aan het voorko- maar heeft de Conventie wel een valse start bezorgd. men van de politieke handjeklap en het kortzichtig Over koehandel gesproken. Wezenlijker is echter de geruzie over de verdeling van instellingen, posten en ambitie zelve om via de Conventie de stem des volks stemmen, waarvan wederom – zo wordt dan gesteld – sterker te laten doorklinken. Als die ambitie gemeend een gênant staaltje ten toon werd gespreid tijdens de is, kan men maar beter direct de verbouwingswerk- Europese Raad van Laken, waar wederzijdse verwijten zaamheden stilleggen. Want dat volk is, zoals de lid- over de vestigingsplaats van Europese agentschappen staten, hopeloos verdeeld over de vraag hoe het ver-

INTERNATIONALEspectator Maart 2002 - LVI - nr 3 121 der moet met ‘Europa’. Sterker, gemiddeld zal het volk wordt vergeleken met de haar scheppende delen: de niet veel moeten hebben van meer ‘Europa’, laat staan lidstaten. Met een budget dat een schijntje is vergele- een federaal verband. ken met dat van de lidstaten en geen of nauwelijks Voor die zelfde gemiddelde burger zijn immers in zelfstandige bevoegdheden is de Europese Commissie eerste reflex nog immer de eigen staat, samenleving bij voorbaat veroordeeld tot een faciliterende rol bij en overheid het primaire aanknopingspunt voor het de belangenhandel tussen die zelfde lidstaten; een uiten van wensen en belangen en daarmee het eerste overigens niet te onderschatten functie. Op dit hybri- baken voor gevoelens van legitimiteit en loyaliteit; de verband, waarbij het merendeel van de besluitvor- d.w.z. voor zover bij het electoraat die beleving hoe ming plaatsvindt in een grijs schemergebied tussen dan ook nog aanwezig is. De keerzijde hiervan is dat lidstaten en communautaire instellingen, zijn begrip- de Unie noodzakelijkerwijs een strijdperk is voor pen als grondwet en Kompetenz-Katalog niet van toe- nationale belangenbehartiging, waaruit politici slechts passing. Het zijn de kleren van de federale keizer. te voorschijn kunnen komen als zij iets voor het eigen Kortom, mocht men besluiten de voorzitter van de land uit de strijd gesleept hebben: een instelling, sub- Europese Commissie rechtstreeks te laten verkiezen, sidie of wat dan ook. Geen land kan zich daaraan ont- dan moet de burger wel beseffen dan men stemt op de trekken. Ook, zo hebben we de laatste jaren gemerkt, burgemeester van een Potemkin-dorp. Nederland niet. Anders gezegd, het verwijt aan Nice De Unie heeft verdere hervorming nodig. Laat van koehandel snijdt geen hout. De integratie is daarover geen misverstand bestaan. Maar van een immers koehandel. In dit verband zou wellicht zelfs bescheidener aard dan sommigen stellen. Die hervor- gesteld kunnen worden dat de Europese integratie ming dient vooral gericht te zijn op vergroting van de legitiem is voor zover zij in de perceptie van burgers slagvaardigheid, op doelmatigheid en betere afstem- de eigen staat ten goede komt. ming van bestaand beleid en terughoudendheid bij Dit alles plaatst ook het finaliteitsdebat in perspec- nieuw beleid. Kortom, bescheidenheid is het devies. ■ tief. Niet de vraag wat de Unie zal moeten zijn of wor- den, maar vaststelling van wat de Unie niet is, zou daarin het uitgangspunt dienen te zijn. De Unie is Over de auteur géén staat. Misschien is zij een staat-in-wording. Maar DR J.Q.TH. ROOD is hoofd van de afdeling Onderzoek van het Instituut Clingen- dat is een nog ver verwijderd toekomstbeeld. Dit laat- dael en bijzonder hoogleraar internationale politieke economie aan de Univer- ste blijkt weer eens als de Unie als bestuursniveau siteit Utrecht.

Politieke Tekeningen

Met ingang van dit nummer zal Maarten Bels op gezette tij- den de Internationale Spectator verlevendigen met een of meer op de inhoud van de desbetreffende aflevering toege- sneden politieke prenten. De heer Bels studeerde politieke wetenschappen, specialisatie internationale betrekkingen, aan de Universiteit Gent. Hij is onder meer werkzaam voor het dagblad La Libre Belgique.

INTERNATIONALE 122 spectator Maart 2002 - LVI - nr 3 Behartiging van Nederlandse belangen in Brussel

B.R. BOT

HET ONDERWERP BEHARTIGING VAN DE NEDERLANDSE de Financiële Perspectieven (FP) 2000-2006 zijn belangen in Brussel wil ik graag langs de volgende lij- daarvan een goed voorbeeld.1 Nederland was bij wijze nen behandelen. In de eerste plaats gaat het erom glo- van spreken bereid zijn communautaire idealen een baal vast te stellen wat we bedoelen met Nederlands beetje opzij te zetten en een veto uit te spreken als we belang. In de tweede plaats is het nuttig aan te duiden onze zin niet zouden krijgen. Daarvan is per saldo waar de macht in de Europese Unie ligt en welke ver- een goede werking uitgegaan, al was het uiteindelijke schuivingen daarin bespeurbaar zijn. In de derde succes mede te danken aan Duitse bereidheid voor plaats past een schets van de wijze waarop wij in een deel van de rekening op te draaien. Maar het mar- Brussel thans zijn vertegenwoordigd. En de slotsom keerde wel een ommekeer in de Nederlandse benade- gaat in op wat ons in Brussel in de nabije toekomst ring van de oplossing van communautaire problemen. staat te doen. Een exacte definitie van het Nederlands belang is natuurlijk niet te geven. Dat kan uiteenlopen van handhaving van Sinterklaas als goed heiligman, de Wat is het Nederlands belang? beeltenis van onze vorstin op de euro tot benoemin- Als we spreken over het Nederlands belang in de gen van Nederlanders op hoge EU-posten of een rede- Europese Unie, dan komen al snel twee clichés met lijk retour op onze EU-bijdragen. Het is derhalve een elkaar in botsing: de dominee die het communautaire wispelturig element in het communautaire spel van dogma luidkeels predikt, en de koopman voor wie geven en nemen, van nagaan of lange-termijngroei alles bespreekbaar en onderhandelbaar is, zolang hij voordeliger is dan korte-termijnwinst of juist omge- er maar beter van wordt. Ik heb het gevoel dat in de keerd. Toch is de ontwikkeling duidelijk bespeurbaar Nederlandse benadering de koopman de dominee dat Nederland nauwlettender dan voorheen kijkt naar steeds meer verdringt. Aandacht vragen voor het de pluskant op zijn communautaire balans. Nederlands belang mag weer. Communautaire onbaat- In de jaren ’60 en ’70 was dat wel anders. We zuchtigheid is niet langer de enige deugd. Dit blijkt waren netto ontvanger en verkondigden het Europese ook uit de toenemende belangstelling voor het thema evangelie met overtuiging en verve. Ik herinner me Nederlandse belangenbehartiging bij politici, de ook het adagium: géén beïnvloeding van de suprana- media en opleidingsinstituten zoals Clingendael. tionale Europese Commissie door de Permanente Ver- Nederland blijft weliswaar enthousiast de EU-verwor- tegenwoordiger (PV) of vanuit Den Haag. Commissie- venheden van integratie en harmonisatie uitdragen, ambtenaren moesten immers onpartijdig waken over maar wordt wel steeds prijsbewuster. Zolang we netto de belangen van alle lidstaten en tot een zo objectief ontvanger van de EU waren, vierden de communau- mogelijke belangenafweging komen. Derhalve was taire idealen hoogtij; inmiddels behoren we tot de contact met Commissie-ambtenaren, zelfs als die de grootste nettobetalers per hoofd van de bevolking en Nederlandse nationaliteit bezaten, slechts mondjes- hebben we de financiële hakken wat steviger in de maat toegestaan. Thans vindt Nederland het belang- Nederlandse klei gezet. Euro of geen euro, de Neder- rijk zoveel mogelijk Nederlanders op sleutelposten landse gulden staat bij ons hoger dan ooit in het binnen de Commissie te plaatsen teneinde de eigen vaandel. De onderhandelingen in maart 1999 op de positie te versterken. En nationale ambtenaren wor- EU-top in Berlijn in het kader van Agenda 2000 over den de fijnere kneepjes van het lobbyen in Brussel bij-

INTERNATIONALEspectator Maart 2002 - LVI - nr 3 123 gebracht tijdens speciale opleidingen en dure bijscho- mogen niet uit het oog verliezen wat we eigenlijk wil- lingscursussen. len bereiken. En dat laatste heeft vaak te maken met Als we ineens zoveel belangstelling tonen voor het andere factoren dan de relatief geringe bezetting van Nederlands belang, rijst al snel het vermoeden dat er posten in Brussel door Nederlanders. iets niet in de haak was met die belangenbehartiging in het verleden. Maar is dat echt zo? Of is het Waar ligt de macht? bestaande besluitvormingsmechanisme geleidelijk ver- anderd en zijn er bijna ongemerkt nieuwe spelregels Als het erom gaat aan te geven waar in de Europese geïntroduceerd, zodat we nu onze toevlucht moeten Unie de macht zit en waar van machtsverschuivingen nemen tot andere maatregelen? Hebben we in het ver- sprake is, wil ik de stelling wel poneren dat macht leden nu echt zo slecht geboerd? Waren besluiten die begint in de eigen hoofdstad: macht begint in Den voor Nederland van groot belang waren anders uitge- Haag. Zolang niet op alle ministeries een sterk Euro- vallen indien er bijvoorbeeld meer Nederlanders bin- pees bewustzijn heerst, wordt het moeilijker opereren nen de Commissie of het Secretariaat van het Euro- verderop in de keten. Dit betekent allereerst belang- pees Parlement (EP) op sleutelposities hadden geze- stelling voor en kennis van Europese ontwikkelingen ten? Ik zet daarbij grote vraagtekens. op het desbetreffend vakgebied. Vergeet niet dat 60 De Rotterdamse hoogleraar Van Schendelen haalt tot 70% van alle wetgeving tegenwoordig ontspruit in zijn boek Gelijk hebben of winnen? enkele voorbeel- aan Brusselse bronnen. Ook is een goede coördinatie den aan van scenario’s waarbij wij het spel hebben van belang. Die is gelukkig in Nederland, zeker verge- verloren.2 Toch kan ik mij niet aan de indruk onttrek- leken met andere lidstaten, goed geregeld. Bovendien ken dat het vaak meer een kwestie was van onhandig draagt de Permanente Vertegenwoordiging bij de manoeuvreren dan van een blinde vlek bij Nederland- Europese Unie, waarin bijna alle ministeries zijn ver- se onderhandelaars of van een inadequaat opererende tegenwoordigd als afspiegeling van de Rijksoverheid, bureaucratie. sterk bij tot een goede en continue coördinatie. Wat zijn namelijk de grote onderhandelingen van Verder geloof ik dat ieder ministerie belang heeft de afgelopen jaren geweest? Het pakket-Delors 2; Ber- bij het goed uitventen van zijn ideeën en opvattingen lijn, met Agenda 2000; de drie Intergouvernementele bij de juiste contactpunten binnen de Commissie. En Conferenties (IGC’s) uitmondend in de verdragen van dat hoeven zeker niet altijd Nederlandse contactpun- Maastricht, Amsterdam en Nice; en de toetredingson- ten te zijn. Ik zou bijna zeggen: liever niet. Want we derhandelingen. Ik geloof dat wij per saldo niet veel mogen een misverstand toch wel uit de weg ruimen. beter gescoord zouden hebben als we meer hoge pos- Hoezeer we ons ook inspannen om het Nederlandse ten bij de Commissie hadden bezet of anders hadden flottielje in Brussel te versterken, uiteindelijk zal het gelobbyed. Bij een onderhandelingsproces komen Nederlandse percentage Europese ambtenaren altijd namelijk vele andere elementen kijken, zoals optimale beperkt blijven. We moeten het in beginsel dus heb- coördinatie en betrokkenheid van direct geïnteresseer- ben van goede contacten met niet-Nederlandse ambte- de ministeries, een duidelijk onderhandelingsstand- naren. Ook dat vereist speciale vaardigheden en het punt dat door andere lidstaten als zodanig wordt zou verstandig zijn als Den Haag daaraan de nodige onderkend, vasthoudendheid, en natuurlijk de talen- aandacht zou besteden. Dan gaat het om vragen hoe ten van de onderhandelingsequipe, coalitievorming en je omgaat met andere nationaliteiten, hoe je een goed de machtspositie van het land; dat alles eventueel vaktechnisch netwerk opbouwt binnen de Commissie, weer gekoppeld aan de bereidheid van een veto hoe je buitenlandse taalvaardigheid op kan voeren. gebruik te maken. Daarnaast wil ik wijzen op veranderingen in de Speelt Nederlandse presentie bij de Commissie dan machtsverhoudingen waardoor in het bijzonder de geen rol? Natuurlijk wel, maar we moeten wel kunnen traditionele besluitvormingscyclus een ander aanzien relativeren. Secretaris-generaal Carlo Trojan was een heeft gekregen. Om te beginnen erodeert de motor- grote steun bij Agenda 2000 en goede Nederlandse functie die krachtens het Verdrag aan de Commissie is ambtenaren in een onderhandelingsequipe van de toebedeeld, enigszins. Initiatieven en oriëntaties voor Commissie vereenvoudigen het overbrengen van toekomstig beleid vinden steeds meer hun oorsprong bepaalde wensenlijstjes, maar doorslaggevend is deze in de besluiten van de Europese Raad. Die is geleide- factor in mijn ogen toch niet. lijk aan het echte Europese machtscentrum, de echte Als we, zoals de laatste tijd het geval is, de belan- motor, aan het worden. genbehartiging vooral plaatsen in het perspectief van Ook de vakraden, zowel formele als informele bij- een goede bezetting van het ambtelijke apparaat in eenkomsten, nemen in toenemende mate het heft zelf Brussel, dan moeten we oppassen van deze aanwezig- in handen om nieuw beleid te introduceren. Daar- heidskwestie geen doel op zich zelf te maken. We naast is het Voorzitterschap belangrijker geworden.

INTERNATIONALE 124 spectator Maart 2002 - LVI - nr 3 Men hoeft het werkprogramma dat aan het begin van A-functionarissen); Griekenland (5%); en Spanje ieder nieuw voorzitterschap ten doop wordt gehou- (11%) doen wij het minder. De noordelijke landen den, er maar op na te lezen en men zal beseffen hoe- Verenigd Koninkrijk (10%), Bondsrepubliek Duits- veel invloed de voorzittende lidstaat op de gang van land (12%) en Zweden (3%) zijn eveneens onderver- zaken heeft. Het voorzittend land bepaalt de agenda, tegenwoordigd, maar daaraan hoeven we ons natuur- de onderwerpen die gedurende een half jaar aan snee lijk niet te spiegelen. zullen komen, het tempo waarin wordt gewerkt, en vooral ook welke onwelkome onderwerpen voorlopig Positie Nederland op de middellange termijn onder het tapijt worden geveegd.3 Wel zorgwekkend is de vergrijzing van het Neder- Voeg daaraan toe het feit dat de eerste-pijlermate- landse ambtenarencorps binnen de Commissie. In de rie al in belangrijke mate is geregeld. Op vele onder- jongere rangen A6-A8 daalt het percentage Nederlan- werpen is thans van toepassing dat het vooral een ders naar 4,3%. Het aandeel Nederlandse laureaten kwestie is van uitvoering en regelmatige aanpassing van het algemeen concours 2000 bedroeg 3,8%, zodat en bijschaven. Men zal daarom begrijpen dat ook de tendens op middellange termijn neerwaarts is. hierdoor de traditionele rol van de Commissie enigs- zins is verzwakt. Het nieuwe personeelsbeleid van de Europese Commissie De nadruk ligt nu sterk op de tweede en derde Helaas is deze neerwaartse tendens op korte termijn pijler, waar veel nieuwe initiatieven vereist zijn. Maar niet te doorbreken, omdat het nieuwe personeelsbe- hier spreken we in hoofdzaak over intergouvernemen- leid van de Commissie weinig tot geen zij-instroom- tele pijlers, waarbij de Commissie nu eenmaal niet mogelijkheden biedt. De uitgangspunten van de Com- federführend is, al zet ze alle zeilen bij om haar missie, zoals onlangs gepubliceerd, zijn de volgende: invloed te doen gelden waar dat maar mogelijk is. 1 interne rekrutering; Ook mogen we niet uit het oog verliezen dat de tradi- 2 bevordering op basis van verdienste; tionele besluitvorming via verordeningen, richtlijnen 3 vervulling van topfuncties in de eerste plaats door en besluiten door Raad en EP op een aantal onderde- mensen uit de eigen organisatie; en len wordt vervangen door de soft law-benadering. Met 4 een belangrijke rol bij het benoemingsproces voor andere woorden, er wordt besloten via het proces van topfuncties van externe assessment-bureaus. peer pressure en andere poldermodel-achtige consen- sustechnieken. Slechts bij gebrek aan voldoende intern gekwalificeer- Tot slot wil ik nog wijzen op de oprichting van een de kandidaten zal de Commissie overgaan tot externe toenemend aantal agentschappen, die ook weer specia- werving. Uit dit lijstje blijkt tevens dat het veel moei- le bevoegdheden hebben op hun eigen specialistisch lijker zal worden Nederlandse kandidaten, hoe terrein en zich in mindere of meerdere mate aan het geschikt en hoog geplaatst ook, in de toekomst in het controlerend oog van Brussel onttrekken. Al deze fac- Commissie-apparaat te parachuteren. toren dragen ertoe bij dat herbezinning nodig is wat betreft de manier waarop Nederland voor zijn saeck Gevolgen voor Nederland opkomt. Topbenoemingen. Nederland kan voorlopig rekenen op de volgende topfuncties: 3 A1 posities en 8 tot 12 A2 posities. De huidige stand van zaken correspondeert Hoe zijn we vertegenwoordigd in Brussel? met bovenstaande fourchette [EU-jargon voor posten- Maar eerst wil ik ingaan op de vraag of we nu werke- verdeling; red.], omdat Nederland inderdaad twee DG- lijk zo miserabel zijn vertegenwoordigd in Brussel als posities bekleedt, alsmede een A1 functionaris heeft in de kranten ons willen doen geloven. Genève. Wat betreft A2 posities is de manoeuvreer- ruimte zeer beperkt. Nederland is redelijk vertegen- Relatieve positie Nederland bij Europese Commissie woordigd met negen A2 functies binnen de ons toeko- 5% van de A-functionarissen bezit de Nederlandse mende fourchette, al moet ervoor gezorgd worden dat nationaliteit. Het Nederlands aandeel in de totale Nederland niet alleen op de kwantiteit let, maar ook bevolking van de EU (16 miljoen op 375 miljoen) is hoogwaardige directeursposten blijft bezetten. 4,2%. Vanuit dat perspectief doen wij het dus niet Tegen deze achtergrond zou Nederland bij voorkeur slecht. De Commissie hanteert echter een soort infor- een prioriteitenoverzicht moeten opstellen waarop dui- meel lijstje met personeels-quota. Het quotum voor delijk is aangegeven welke posten belangrijk en welke Nederland bedraagt thans 6,3%. Uitgaande van deze posten minder belangrijk worden geacht. Wel dient lijst zijn wij derhalve juist weer ondervertegenwoor- men daarbij te bedenken dat niemand een Nederlandse digd. Commissie-ambtenaar ervan kan weerhouden te sollici- In vergelijking met landen als België (11% aandeel teren op voor Nederland minder belangrijke stoelen.

INTERNATIONALEspectator Maart 2002 - LVI - nr 3 125 Wij dienen ons er dus bij neer te leggen dat de Rijks- van Nederland binnen de instellingen; ik verwacht overheid geen rechtspositionele verhouding tot ambte- daarom dat het relatieve aandeel van Nederland zal naren in Brussel heeft. Wel kan Nederland zich toeleg- afnemen tot rond de 4%. gen op een betere carrièreplanning van Nederlandse Dit leidt dan weer tot de conclusie dat het uiter- Commissie-ambtenaren en hen zonodig stimuleren op mate belangrijk is in de concoursen die nu gaande interessante vacatures te reageren. zijn zo goed mogelijk voor de dag te komen. Jonge Middenrangen. Voor de toekomst van de Neder- academici moeten gestimuleerd worden hieraan deel landse positie in Brussel is het belangrijk kwalitatief te nemen. Goede voorlichting bij universiteiten, bij hoogstaande Nederlanders te hebben op het niveau ministeries en lagere overheden, alsmede bij specifie- van de afdelingshoofden. Gebrek aan Nederlanders op ke beroepsgroepen is een eerste vereiste. Voorts leert middenniveau kan men gedeeltelijk compenseren de ervaring dat stagiaires bij de EU-instellingen en door het instrument van de detachering in te zetten END’ers relatief goed scoren bij het concours. De PV (de zogenaamde END’ers) (END = Expert National bij de EU is begonnen met het in kaart brengen van Détaché). Het Ministerie van Financiën, met 10 END- alle Nederlandse stagiaires die de afgelopen paar jaar plaatsen, en het Ministerie van Verkeer & Waterstaat, in Brussel werkzaam zijn geweest. Zij worden, waar met 5 plaatsen, zijn goede voorbeelden van het we ze maar kunnen bereiken, door ons geïnformeerd gebruik maken van bestaande mogelijkheden binnen over op handen zijnde concoursen. de Commissie. Ik geloof dat de formule zou moeten Essentieel bij dit alles is een optimale samenwer- zijn: jonge talentvolle beleidsambtenaren als END’er king tussen alle partijen, de Ministeries van Binnen- aan Brussel uit te lenen, en die vervolgens bij terug- landse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) en Buiten- keer in Den Haag te plaatsen op een voor de EU rele- landse Zaken (BuZa), de PVEU en het Kabinet van de vante functie, waarbij gebruik wordt gemaakt van de Nederlandse Commissaris. Nu deze samenwerking door hen opgebouwde kennis en netwerken. zeer voorspoedig verloopt, en in het licht van de hier- Instroom van onderop. Veruit het belangrijkst voor boven geschetste nieuwe initiatieven, heb ik goede de positie van Nederland op de lange termijn is hoop dat het scoringspercentage van deze concoursen instroom van onderop. Het Nederlands aandeel in aanzienlijk beter zal zijn dan voorheen. geslaagden voor het concours moet substantieel omhoog. In dit verband wil ik graag benadrukken dat Wat staat ons in de nabije toekomst te doen? de Clingendael-cursussen een goed initiatief zijn. Ik hoor tot nu toe van alle kanten positieve reacties van Verdergaande Europese integratie lijkt thans een vast personen die deel hebben genomen aan de eerste twee gegeven. Dat zou erop moeten duiden dat nationale cursussen (Buitenlandse Zaken/Ontwikkelingssamen- belangenbehartiging steeds minder gewicht in de werking en Economie, Statistiek, Rechten). schaal gaat leggen. Maar de realiteit is anders. Het De vervolgstap moet er dan uit bestaan dat de nationale belang zal voorlopig wel degelijk een geslaagden (laureaten) zo spoedig mogelijk aan een belangrijk element blijven in de besluitvorming en de baan worden geholpen. De PV bij de EU is in 2000 verdere ontwikkeling van de EU. Nederland moet dus met een actief beleid terzake begonnen. Dat is voor goed weten wat het wil en zich in Brussel stevig posi- het eerst gebeurd met de laureaten van het algemeen tioneren, zowel ten aanzien van de bezetting van top- concours in 2000 en daarna in 2001 met de laureaten functies als bijvoorbeeld wat betreft het bereiken van van het concours van de Raad, het EP en het Hof. De substantiële doelen met financiële consequenties. laureaten worden, indien door hen gewenst, door de Het nationale belang staat derhalve nog midden in PVEU geïntroduceerd bij de personeelsafdelingen van de schijnwerpers. Dat komt ook omdat de EU een de diverse DG’s, alsmede bij hooggeplaatste Neder- forse uitbreiding staat te wachten op korte termijn en landse ambtenaren. Dit beleid is zonder meer succes- een tweede golf van uitbreiding op een wat langere vol gebleken. Van de 16 laureaten hadden er 14 bin- termijn. Nationale sentimenten zullen sterk voelbaar nen een jaar een baan bij de Commissie. Van de twee- blijven, en ook de grote lidstaten zullen zich daarbij de groep van laureaten van Raad, EP en Hof (22 per- niet onbetuigd laten. De opmerkingen over de wense- sonen) hebben inmiddels 12 een functie aangeboden lijkheid van een directorium van drie grote landen in gekregen. een recent artikel in de Financial Times tonen aan in welke richting sommige lidstaten denken, al ontkent Toekomst in verband met de uitbreiding bijvoorbeeld het Verenigd Koninkrijk in alle toonaar- Na de toetreding van tien nieuwe kandidaat-lidstaten den dat het met dergelijke ideeën speelt.4 daalt het aandeel van de Nederlandse bevolking in de Nederland moet dus goed op zijn belangen blijven vergrote EU tot 3,5%. De toetreding van de nieuwko- letten. Allereerst door te zorgen voor een sterke natio- mers zal zeker ook gevolgen hebben voor het aandeel nale aanwezigheid in de Commissie. Zoals boven uit-

INTERNATIONALE 126 spectator Maart 2002 - LVI - nr 3 eengezet zal die procentueel afnemen, zodat kwaliteit land moet de kansen die zich hier in de toekomst zul- des te belangrijker wordt. Ook zouden we meer aan- len voordoen niet voorbij laten gaan. Maar zolang dacht kunnen schenken aan de aanwezigheid van sta- voorzitterschappen nog rouleren, zou Nederland heel giaires en gedetacheerde ambtenaren uit vakministe- goed vroegtijdig zijn verlanglijstje voor de komende ries. Want het is een mythe dat de Commissie speciaal zes maanden bij het voorzitterschap in spe kunnen waakt over de belangen van de kleine lidstaten. Zij indienen. waakt over de belangen van alle lidstaten, alleen zijn Alles overziend geloof ik echter dat we niet onte- de grote lidstaten wat beter vertegenwoordigd binnen vreden behoeven te zijn over de manier waarop het de Commissie. Nederland mag zich dus best wat har- Nederlands belang de afgelopen decennia is gediend. der inspannen op dit punt. We hebben op veel voor Nederland wezenlijke punten Via deze ontboezeming kom ik tot een tweede goed tot zelfs bovengemiddeld gescoord. Het is nu onderdeel: de vakministeries. Deze moeten erop toe- van belang ervoor te zorgen dat we in een steeds uit- zien dat er intern voldoende kennis en ervaring aan- breidende Europese Unie deze successen kunnen eve- wezig is om de Europese ontwikkelingen op de voet naren. ■ te volgen en waar nodig te beïnvloeden. In ieder ministerie moet een EU-‘kern’-centrale aanwezig zijn, Noten die mede gevoed wordt door END’ers en stagiaires met praktijkervaring in Brussel. ‘Het grote EU-gevoel’ 1 Zie bijvoorbeeld het artikel van Jan Werts, ‘Agenda 2000: Hoe zal ook bijdragen tot een optimale verdediging van Paars stilletjes in Berlijn de “Zilvervloot” haalde’, in: Internationale het Nederlands belang in Brussel. Ken uw tegenstan- Spectator, september 1999, blz. 463-469. ders, ken hun posities tot in de details. 2 M.P.C.M. van Schendelen, Gelijk hebben of winnen?: Nederlandse Ook het Europees Parlement wordt steeds belangrij- belangenbehartiging in de Europese Unie, Amsterdam: Amsterdam ker. Op de PVEU zijn nu al twee ambtenaren fulltime University Press, 1995. bezig met het volgen van de werkzaamheden van het 3 Zie bijvoorbeeld het artikel van Mendeltje van Keulen, ‘Het beste Parlement. Op die manier blijft Den Haag voortdu- beentje voorzitten: betekenis en rol van het EU-voorzitterschap’, rend op de hoogte van de besluiten, rapporten en in: Internationale Spectator, maart 1998, blz. 139-144. resoluties die daar worden voorbereid. Het zou boven- 4 Brian Groom en Andrew Parker, ‘UK wants EU “super council”: dien niet gek zijn als wat meer Nederlandse laureaten Radical plan would recognise importance of Europe’s big three belangstelling zouden tonen voor een loopbaan bij het powers’; en Peter Norman, ‘Europe: Brussels rejects EU “super secretariaat van EP. council” idea’, in: Financial Times, 21 resp. 22 januari 2002. De PVEU is eveneens een belangrijke schakel. De onderhandelingen over de voorstellen van de Com- missie worden immers voor een groot deel door Over de auteur medewerkers van de PV gevoerd, in aanwezigheid van DR B.R. BOT is de Permanente Vertegenwoordiger bij de Europese Unie (PVEU) en in nauwe samenwerking met de vertegenwoordi- van het Koninkrijk der Nederlanden. Dit artikel berust op de toespraak die hij gers van de vakministeries. Er wordt nog veel te vaak op 31 januari 2002 hield op het Instituut Clingendael. gekeken naar de Commissie en de Nederlandse pre- sentie in deze instelling. Daar worden immers de voorstellen voorbereid. Men vergeet daarbij echter dat het daarop volgende onderhandelingstraject minstens zo belangrijk is. Ook in de laatste fase, de onderhan- delingen met het EP, zijn de medewerkers van de PV nauw betrokken. Nederland moet zich ook afvragen hoe het aan- kijkt tegen suggesties om specialistische werkgroepen te laten voorzitten door vaste voorzitters, aldus afscheid nemend van het beginsel van een roulerend voorzitterschap. Dit kan vérstrekkende gevolgen heb- ben. Ik wijs op de Primarolo-groep (de naar de voor- zitster genoemde werkgroep inzake regelgeving betreffende bedrijfsbelastingen), het Economisch en Financieel Comité en verscheidene andere zogenaam- de High Level Groups. Het is opvallend dat vooral de grote landen daarvan de voorzitters leveren. Neder-

INTERNATIONALEspectator Maart 2002 - LVI - nr 3 127 Het Belgische EU-Voorzitterschap en de toekomst van Europa

EMILIE BAILLIEUL & HENDRIK VOS

BELGIË HEEFT EEN GOEDE REPUTATIE ALS EUROPEES VOOR- België nagenoeg allemaal voor meer Europese zitter. Het vorige voorzitterschap (1993) werd heel bevoegdheden (sociaal, fiscaal, justitie, buitenlands positief geëvalueerd en hoofdrolspelers Jean-Luc beleid, defensie, enz.) en voor een veralgemening van Dehaene en Willy Claes werden door de internationa- de communautaire (supranationale) beslissingsmetho- le gemeenschap uitvoerig geprezen. Dehaene was de. Uit onderzoek blijkt overigens echter dat de Belgi- korte tijd later in de race voor het voorzitterschap van sche publieke opinie weliswaar kritischer staat ten de Europese Commissie; Claes werd secretaris-gene- opzichte van de Europese integratie, maar bovenal raal van de NAVO. uiterst onverschillig is.3 Vooralsnog vormt ‘Europa’ Voor het tweede semester van 2001 waren de ver- zelden of nooit onderwerp van debat, noch in de wachtingen opnieuw hoog gespannen en velen ver- publieke opinie, noch in het Belgische parlement, wachtten van het Belgische voorzitterschap dan ook noch in de deelstaatparlementen. Zelfs het voorzitter- dat het weer wat dynamiek in het integratieproces zou schap heeft hier merkwaardig genoeg weinig aan ver- brengen. In de eerste helft van 2001 was er nog het anderd. Als de oppositie al morde tijdens het voorzit- Deense nej tegen de euro en het Ierse no tegen het terschap, dan was het omdat de indruk ontstond dat Verdrag van Nice. Dat de publieke opinie niet warm premier Verhofstadt België nog slechts ‘bij tussenlan- liep voor Europa was trouwens al gebleken bij de ding’ bestuurde. Van een fundamenteel Europadebat Europese verkiezingen van 1999. Bovendien werd het was nooit sprake. Voor de politieke elite is dit een Zweedse voorzitterschap in juni 2001 op een weinig geruststellende gedachte: zij kan haar gang gaan en fraaie manier afgesloten: van de top in Göteborg zul- kan zich volledig concentreren op het overtuigen van len vooral de zware straatprotesten herinnerd worden. de andere lidstaten. De Belgische regering benadrukte dan ook dat haar Deze bijdrage zal gaan over de wending die het voorzitterschap met een ambitieus programma zou Belgische voorzitterschap in de tweede helft van 2001 worden aangevat. Een kritische blik op de prioritei- aan het debat over de toekomst van de Unie heeft tennota1 leert evenwel dat veel dossiers die naar voren gegeven. Het is echter nuttig eerst de oorsprong van werden geschoven, op het lopende EU-programma dit debat in herinnering te brengen. Toen in december stonden en min of meer ‘beslissingsrijp’ waren. Voor 2000 met het Verdrag van Nice de Unie mathematisch het laatste hoofdstuk van de prioriteitennota lag het werd voorbereid op de uitbreiding (stemmenweging evenwel anders: de bepalingen met betrekking tot het in de Raad, aantal Commissarissen, verdeling van debat over de toekomst van de Europese Unie getuig- zetels in het Parlement, enz.), vroegen velen zich af of den van flink wat voluntarisme. Het was vanaf de een uitgebreide Unie nog wel zou kunnen functione- start van het voorzitterschap duidelijk dat de Belgi- ren en inspelen op actuele uitdagingen. Op verschei- sche regering haar stempel wilde drukken op de dis- dene belangrijke beleidsterreinen bleef de bevoegd- cussie over de toekomst van de Unie. Hiermee gaf de heid van de Unie beperkt of bleef unanimiteitsstem- paars-groene regering te kennen dat zij de lijn van de ming de regel. Of een groot Europa niet per definitie vorige regeringen zou doortrekken.2 Onder de kop- een verwaterd Europa zou zijn, was nog steeds een stukken van de belangrijkste partijen heerst de con- open vraag. Het is in die sfeer dat werd opgeroepen sensus dat België belang heeft bij een sterk econo- tot een fundamenteel debat over de toekomst van misch, maar ook politiek Europa. Enkele nuancever- Europa, als aanloop naar een nieuwe verdragswijzi- schillen daargelaten, pleiten de politieke partijen in ging. Het klinkt ook logisch: eerst moet overeenstem-

INTERNATIONALE 128 spectator Maart 2002 - LVI - nr 3 ming worden bereikt over de finaliteit van de integra- leiders. Dit maakte het voor deze laatsten zowat tie, vervolgens (wellicht in 2004) kunnen de verdragen onmogelijk nog aan het pakket grondrechten te sleu- worden aangepast om het mogelijk te maken de gestel- telen: de politieke druk om de tekst ongewijzigd te de doelstellingen te bereiken. In Nice werd een verkla- aanvaarden, bleek te groot. Het was juist deze erva- ring aangenomen, die bepaalde dat in 2001 een discus- ring die een aantal lidstaten uiterst sceptisch maakte sie op gang moest worden gebracht. In Laken, zo stelde ten aanzien van de conventieformule. de verklaring van Nice, moesten passende initiatieven Het kan op het eerste gezicht dan ook verwonde- worden ontvouwd om dit proces te continueren. ren dat een zo fundamentele vernieuwing al bij al vrij De Belgische politieke elite heeft een uitgesproken vlot werd aanvaard. Zeker omdat een aantal lidstaten, visie op de toekomst van Europa en heeft het voorzit- waaronder Groot-Britannië, zich er bij de start van het terschap trachten aan te grijpen om het debat een Belgische voorzitterschap nog erg kritisch over uitliet. richting uit te sturen die overeenstemt met deze visie. Het is dan ook zinvol de beslissing tot oprichting van Uiteraard kon onder Belgisch voorzitterschap het de Conventie meer gedetailleerd te analyseren. debat niet gefinaliseerd worden. In de prioriteitennota In de eerste plaats valt op dat de staatshoofden en gaf de Belgische regering zichzelf de taak de agenda regeringsleiders zelf de voorzitter van de Conventie en de methode van het debat te bepalen. Hieronder hebben benoemd: Valéry Giscard d’Estaing, een oud- wordt kritisch nagegaan of en vooral op welke manier regeringsleider met wie gemakkelijk rechtstreekse België originele elementen heeft aangereikt en in contacten gelegd kunnen worden. Deze voorzitter welke mate deze van invloed zullen zijn op de uiterst krijgt, samen met het presidium waarin de regerings- fundamentele discussie. vertegenwoordigers proportioneel sterker aanwezig zijn dan in de Conventie zelf, overigens veel macht. In de tweede plaats is besloten dat er een reflectie- De methode: een Conventie periode zal worden ingelast tussen het einde van de De methode die traditioneel gebruikt wordt bij de Conventie (medio 2003) en het begin van de volgen- voorbereiding van verdragsherzieningen is die van de de IGC (waarschijnlijk in 2004). Vooral Groot-Britan- intergouvernementele conferentie (IGC): regerings- nië, Ierland en de Scandinavische landen drongen vertegenwoordigers die gedurende een aantal maan- hierop aan. Officieel heet het dat de regeringen vol- den in besloten kring samenkomen, waarna de staats- doende tijd moeten hebben om hun parlementen te hoofden en regeringsleiders op een top de knopen consulteren omtrent de positie die op de IGC zal wor- doorhakken. Het afgelopen decennium kon worden den ingenomen. Maar waarschijnlijk hoopt men dat vastgesteld dat IGC’s elkaar enerzijds steeds sneller door de inbouw van deze cesuur enkele besluiten van opvolgen, maar dat anderzijds niet de gewenste resul- de Conventie ‘vergeten’ worden, of op zijn minst aan taten worden geboekt. De formule wordt sinds enige kracht zullen inboeten. tijd op de korrel genomen door vele nationale parle- In derde instantie is er de ‘eindtekst’ van de Con- menten en vertegenwoordigers van de civil society. In ventie. Toen de Conventie die het grondrechtenhand- Nice werd al afgesproken het debat voortaan transpa- vest voorbereidde, in 2000 met een consensustekst ranter en dus eerst in een bredere kring te voeren. Het kwam, hadden sommige lidstaten het gevoel met de Belgisch voorzitterschap bepleitte de oprichting van rug tegen de muur te staan. De Belgische premier stel- een Conventie, waarvan niet alleen afgevaardigden de dan ook voor dat de nieuwe Conventie slechts een van de regeringen, maar ook vertegenwoordigers van aantal ‘opties’ zou formuleren. Wellicht speelden ook de nationale parlementen, het Europees Parlement en pragmatische overwegingen een rol: in een breed de Commissie deel zullen uitmaken. Ook de kandi- debat over de toekomst van Europa is een sterke con- daat-lidstaten en vertegenwoordigers van allerlei sensus weinig waarschijnlijk. De neuzen in de natio- belangengroepen worden op een of andere manier bij nale parlementen wijzen verschillende richtingen uit de werkzaamheden betrokken. als het aankomt op versterking van de instellingen, de Deze formule is niet nieuw: de conventiemethode kwestie van het buitenlands en veiligheidsbeleid, de werd in de loop van 2000 al gehanteerd bij de opstel- verdeling van de bevoegdheden, enz. Het Europees ling van het Europese grondrechtenhandvest. Deze Parlement drong er echter op aan dat de Conventie ervaring houdt overigens meteen een waarschuwing toch met consensusvoorstellen op de proppen moest in: open debatten en een internetsite hebben geen komen. Het Parlement vreest – waarschijnlijk niet ten breed debat in de publieke opinie uitgelokt; en in de onrechte – dat bij een eenvoudige opsomming van meeste nationale parlementen is het handvest nooit opties de staatshoofden en regeringsleiders in 2004 onderwerp van gesprek geweest. Wel is de Conventie vrij spel hebben en naar eigen believen kunnen shop- die dit handvest voorbereidde, erin geslaagd een con- pen uit de verschillende scenario’s. Hierdoor zou de sensustekst voor te leggen aan de staats- en regerings- impact van de Conventie uiterst gering worden. Uit-

INTERNATIONALEspectator Maart 2002 - LVI - nr 3 129 eindelijk werd besloten beide mogelijkheden (opties 1 Betere verdeling en omschrijving van de bevoegdhe- en consensus) open te laten. den van de Europese Unie. Deze rubriek verwijst wel Samengevat kan gesteld worden dat de volgende nog naar een item dat in Nice naar voren werd IGC weliswaar op een originele manier zal worden geschoven, maar de invulling die eraan gegeven is, voorbereid, maar dat de staatshoofden en regeringslei- komt overeen met het pro-Europese Belgische stand- ders hun handen toch vrij houden. Althans in theorie punt: Europa moet weliswaar respect hebben voor de worden ze op geen enkele wijze gebonden door het bevoegdheden van lidstaten en regio’s, maar in één werk van de Conventie. Bovendien valt de beperkte adem wordt de vraag gesteld of Europa zich niet méér betrokkenheid van de Europese Commissie op: deze moet bezighouden met buitenlands en defensiebeleid beschikt over twee vertegenwoordigers in de Conven- en hoe de samenwerking met betrekking tot politie en tie, maar ze kreeg niet de opdracht het debat vanuit rechterlijke macht, maar ook inzake sociale insluiting, een ‘Europese geest’ te initiëren, laat staan te sturen. milieu, gezondheid en voedselveiligheid kan worden De rol van de lidstaten blijft groot. verbeterd. 2 Vereenvoudiging van de instrumenten van de Unie. De kernvraag in deze rubriek is of er geen betere De inhoud: een open agenda omschrijving nodig is van de diverse instrumenten In Nice werden vier thema’s naar voren geschoven die van de Unie en of hun aantal niet moet worden gere- deel van het debat zouden moeten uitmaken: in elk duceerd. Moeten de lidstaten niet meer manoeuvreer- geval moest worden gediscussieerd over een nauw- ruimte krijgen bij het verwezenlijken van beleidsdoel- keuriger bevoegdheidsafbakening tussen de Unie en stellingen? En voor welke bevoegdheden is de open- de lidstaten; de status van het grondrechtenhandvest; coördinatiemethode, waarbij geen dwingende regelge- de vereenvoudiging van de verdragen; en de rol van ving meer wordt uitgevaardigd, maar er een zekere nationale parlementen in de Unie. In de Belgische pri- politieke en morele druk komt te liggen op de lidsta- oriteitennota lag de nadruk vooral op de kwestie van ten, het meest geschikte instrument? de bevoegdheidsafbakening. Dit onderwerp wordt tradi- 3 Meer democratie, transparantie en efficiëntie in de tioneel naar voren geschoven door eurosceptici die Europese Unie. Hier wordt de vraag geopperd hoe de vaststellen dat de Unie, indirect, meer ingrijpt in het instellingen democratischer kunnen worden. Een leven van de burger en inbreekt in de bevoegdheden opvallend directe vraag heeft betrekking op de verkie- van lidstaten en hun regio’s. Afbakening van bevoegd- zing van de voorzitter van de Commissie. Ook over heden zou dit sluipende proces moeten stopzetten. De de verkiezing van de leden van het Europees Parle- Belgische prioriteitennota maakte weliswaar melding ment en over de transparantie binnen de Raad worden van deze zorg, maar voegde er meteen aan toe dat een vragen gesteld. De plaats van de nationale parlemen- bevoegdheidsordening niet mag leiden tot het stilval- ten in de Europese architectuur, de structuur en toe- len van de integratiedynamiek. En meteen werden een komstige rol van de verschillende Raden, en het nut heleboel beleidsterreinen opgesomd waar juist méér van het roterend Voorzitterschap zijn andere kwesties Europa wenselijk zou zijn. die worden aangehaald. Treffend, en ongetwijfeld Het was van meet af aan duidelijk dat het Belgisch beïnvloed door de gebeurtenissen op 11 september, voorzitterschap het debat wilde opentrekken en zelfs zijn ook de vragen hoe een coherenter gemeenschap- de meer institutionele kwesties waarover in Nice eigen- pelijk buitenlands beleid kan worden verwezenlijkt en lijk al een akkoord bereikt was (zoals uitbreiding van of de externe vertegenwoordiging niet uitgebreid stemming bij gekwalificeerde meerderheid), opnieuw moet worden. Maar het meest opmerkelijk in deze ter discussie wilde stellen. De onderhandelingen verlie- rubriek is dat enkele vragen waarop in Nice een pen dan ook nogal moeizaam. Toen na een Frans-Duit- (blijkbaar onbevredigend) antwoord werd geformu- se top in Nantes bleek dat ook Frankrijk en Duitsland leerd, opnieuw worden gesteld, zoals de vraag of uit- pleitten voor een brede agenda,4 voelde de Belgische breiding van stemming bij gekwalificeerde meerder- premier zich echter gesterkt. De ontwerpversie van de heid niet wenselijk is. Verklaring van Laken bevatte dan ook veel meer vragen 4 De weg naar een grondwet voor de Europese bur- dan de vier kwesties van Nice. Kritiek van diverse lid- gers. Twee onderwerpen uit de verklaring van Nice staten leidde ertoe dat de federalistische teneur enigs- (de vereenvoudiging van de verdragen en het statuut zins werd afgezwakt, maar het ambitieniveau van de van het grondrechtenhandvest) worden in deze verklaring werd niet drastisch verlaagd. De Verklaring rubriek ondergebracht. De vraag of splitsing tussen van Laken, zoals die op 15 december 2001 werd goed- een basisverdrag en de andere verdragsbepalingen gekeurd, bevat dan ook vier vragenrubrieken. De kwes- wenselijk is, wordt uitdrukkelijk gesteld. In een uitge- ties van Nice zijn hierin verwerkt, maar worden tege- breide Unie zal verdragswijziging een bijzonder slo- lijk in een veel bredere context geplaatst. pende ratificatieprocedure met zich brengen en de

INTERNATIONALE 130 spectator Maart 2002 - LVI - nr 3 vraag stelt zich of deze loodzware procedure niet de civil society zich van Europa afkeert, dan wel gaat alleen moet gelden voor het ‘basisverdrag’. Vooral ver- pleiten voor méér Europa (sociaal, milieu, fiscaal nieuwend is evenwel de vraag of vereenvoudiging en enz.). En hoe staat het met de gewone burger? Opi- herschikking van de verdragen op lange termijn niet niepeilingen wijzen erop dat vele Europeanen onver- leiden tot een Europese grondwet. schillig, sceptisch en soms zelfs afkerig staan ten Samengevat kunnen we stellen dat de Verklaring opzichte van de Unie. Of de aanwezigheid van twee van Laken een groot aantal uiteenlopende vragen vertegenwoordigers uit alle nationale parlementen in bevat. Bovendien worden vragen opgeworpen die de Conventie de gemiddelde Europeaan een groter nooit eerder door de staatshoofden en regeringsleiders gevoel van betrokkenheid bij het Europese gebeuren zo uitdrukkelijk werden gesteld (bijv. over de behoef- zal geven, is zeer de vraag. In dit verband wordt het te aan een grondwet). Ook zijn vele vragen nogal sug- onder meer uitkijken naar het effect van de euro, als gestief geformuleerd. Het Belgisch voorzitterschap is dagelijks symbool van Europese identiteit. Veel zal dus zeker geslaagd in zijn opzet de agenda zoals in echter afhangen van het succes van deze eenheids- Nice werd afgesproken, te verruimen en een breed munt en dus van het monetair en economisch beleid debat over de toekomst van de Unie op gang te bren- van de Unie in de komende jaren. gen. Het zij echter opnieuw benadrukt dat het – Ook binnenlandse ontwikkelingen in de lidstaten althans op papier – om een vrijblijvend proces gaat. zullen hun stempel drukken op de discussie over Euro- pa’s toekomst. Met verkiezingen voor de deur (bijv. in Frankrijk en Duitsland) hebben politici soms de neiging Na Laken de nationale kaart te spelen en zich minder Europees op Het Belgisch voorzitterschap heeft het debat een rich- te stellen. Nationale thema’s of belangen blijven alles- ting meegegeven. Maar de uitkomst blijft onzeker. zins een doorslaggevende rol spelen bij de bepaling van Veel zal afhangen van het werk in de volgende maan- de eigen visie op de toekomst van de Unie. den: slaagt de Conventie erin alle in Laken opgewor- Ten slotte is het van belang na te gaan hoe Europa pen vraagstukken te behandelen? En hoe sterk is de de volgende maanden en jaren roeit met de riemen consensus die bereikt wordt? En in welke mate zal de die al voorhanden zijn. In het kader van de tweede IGC rekening houden met het werk van de Conven- pijler beschikt de Unie over een aantal instrumenten tie? De regeringsleiders zullen niet starten met een om een gemeenschappelijk buitenlands beleid te voe- blanco vel bij de uitwerking van de volgende ver- ren. De vraag dringt zich op of deze specifieke instru- dragsherziening, maar of ze zich ook werkelijk gebon- menten de Unie in staat zullen stellen zich als een den zullen achten, blijft koffiedik kijken. geloofwaardige speler in de wereld te manifesteren. Het wordt ook erg belangrijk de rol van de kandi- Sinds enkele jaren gebruikt de Unie ook nieuwe daat-lidstaten in de gaten te houden. Het is heel waar- methoden (bijv. in het sociaal beleid), waarbij eind- schijnlijk dat in 2004 een tiental landen zal toetreden. doelen worden gesteld, maar het aan de lidstaten zelf Die zullen medezeggenschap hebben tijdens de vol- wordt overgelaten hoe deze te bereiken. Wie de doel- gende IGC en een eventueel nieuw verdrag moeten stellingen niet haalt, wordt niet gesanctioneerd, maar ratificeren. In de Conventie zullen deze landen nu al er worden wel statistieken bijgehouden die de voor- kleur moeten bekennen: wat verwachten ze precies uitgang meten. De name, blame and shame-strategie van Europa? Volstaat voor hen een grote interne zou druk moeten zetten op eventuele achterblijvers. markt of wensen zij deel uit te maken van een poli- De komende jaren moet blijken of deze ‘open-coördi- tiek Europa, met een stem in de wereld en een natiemethode’ effectief is en de lidstaten voldoende gemeenschappelijk beleid op talrijke gebieden. Het stimulans biedt de gestelde einddoelen te verwezenlij- antwoord op deze vraag is nog niet duidelijk. Voor ken. Eveneens moet blijken hoe deze nieuwe methode een Europa waaraan een hoog prijskaartje hangt, zul- zich verhoudt tot de traditionele rechtsinstrumenten: len ze wellicht bedanken indien er geen massale effent open coördinatie het pad voor ‘harde regelge- steunmaatregelen tegenover staan. En sinds hun ving’, of zal deze methode in sommige beleidsdomei- beleid decennialang door Moskou werd gedicteerd, nen systematisch richtlijnen en verordeningen vervan- leeft in sommige landen nogal wat wantrouwen gen? Of wordt versterkte samenwerking, waarbij een tegenover een Brusselse regelneef. groep staten verder integreert dan andere lidstaten,5 Ook over het standpunt van andere actoren heerst de samenwerkingsvorm van de toekomst? Als sommi- nog onduidelijkheid: nationale parlementen, constitu- ge lidstaten bereid zijn deze stap te zetten, ontstaat de tionele regio’s, sociale partners en de anti-globalise- facto een Europa met meerdere snelheden. Het wordt ringsbeweging zullen een zekere invloed uitoefenen dan vooral belangrijk de gevolgen hiervan te analyse- en mede het klimaat scheppen waarbinnen gediscus- ren: ontstaat een avant-garde (een groep landen die sieerd wordt. Het wordt afwachten of (een deel van) systematisch gezamenlijk verder gaan) of een Europa

INTERNATIONALEspectator Maart 2002 - LVI - nr 3 131 à la carte, waarbij telkens andere landen zich engage- dynamiek die op gang wordt gebracht mag waar- ren in versterkte samenwerking? Dit laatste zou de schijnlijk niet onderschat worden, zeker indien de transparantie in elk geval niet ten goede komen en Conventie met een aantal consensusvoorstellen voor veel onduidelijkheid scheppen. de dag komt. In dat laatste geval wordt de bewegings- ruimte van de staatshoofden en regeringsleiders ern- Een slotbeschouwing stig ingeperkt. Anders gezegd, het gaat op papier om een vrijblijvende oefening, maar dit wil niet zeggen Hoe Europa’s toekomst eruit zal zien is thans ondui- dat het effect te verwaarlozen zal zijn. delijk. In Laken werden de fundamenten gelegd voor De volgende maanden en jaren zullen moeten uit- een breed en diepgaand debat en het Belgisch voorzit- wijzen of met de Conventie een transparant en tegelijk terschap had hier een manifeste inbreng. Het stellen ook doeltreffend proces van start gegaan is. Niet vroe- van retorische vragen is een truc om de discussie van ger dan in 2004, wanneer wordt beslist over de volgen- meet af aan te oriënteren. Nagenoeg zonder taboes de verdragsherziening, zal blijken of de Verklaring van werden kwesties aangesneden die te maken hebben Laken een voetnoot wordt, dan wel een apart hoofd- met een Europese grondwet, splitsing van de verdra- stuk verdient in de Europese geschiedenisboeken. ■ gen, uitbreiding van de Europese bevoegdheden, ver- dere veralgemening van de communautaire beslis- Noten singsmethode, enz. De Belgische premier wilde tijdens zijn voorzitterschap vanuit een sterke Europese over- 1 Zie ‘Het Belgische voorzitterschap van de Europese Unie, 1 juli–31 tuiging richting geven aan het debat en is daar op het december 2001: Prioriteitennota’, gepresenteerd in mei 2001. eerste gezicht in geslaagd. 2 Rik Coolsaet, België en zijn buitenlandse politiek 1830-2000, Leu- Dat het Belgisch voorzitterschap op geen enkel ven: Uitgeverij Van Halewyck, 2001, blz. 576. moment gehinderd zou worden door binnenlandse 3 Zie gegevens over de publieke opinie in Eurobarometer. Voor een oppositie, lag in de lijn der verwachtingen: Europa is interpretatie zie ook P. Bursens, ‘De Belgische publieke opinie en een non-issue in de Belgische politiek. De tegenstand de Europese Unie. Volgt de bevolking haar eurofiele opinielei- van de andere lidstaten was echter geringer dan kon ders?’, in: Samenleving en politiek, nr 4, 1999, blz. 3-12. worden aangenomen. Misschien was men afgeleid 4 Zie ‘Déclaration conjointe sur les grandes priorités Européennes’, door 11 september, maar bovenal moet worden bena- Frans-Duitse top, 23 november 2001. drukt dat het proces dat op gang wordt gebracht erg 5 In Amsterdam werd deze mogelijkheid in het Verdrag ingeschre- vrijblijvend is. Fundamentele meningsverschillen tus- ven; in het Verdrag van Nice is deze procedure versoepeld. sen de lidstaten zijn immers niet uitgevlakt en hierbo- ven vermeldden we diverse factoren die mede hun stempel op het debat zullen drukken. De discussies Over de auteurs zullen boeiend zijn; de afloop weinig voorspelbaar, in EMILIE BAILLIEUL is verbonden aan de vakgroep politieke wetenschappen van de tegenstelling tot wat de formulering van suggestieve Universiteit Gent. vragen doet vermoeden. Daar staat echter tegenover DR HENDRIK VOS is als hoogleraar in de politieke wetenschappen verbonden aan dat met de Verklaring van Laken en de installering de vakgroep Politieke Wetenschappen van de Universiteit Gent. van de Conventie een zeker klimaat is geschapen. De Aankondiging

In de tweede helft van 2001 heeft het Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen, Clingendael, in opdracht van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, onderzoek verricht naar het beleid van de Europese Unie op het gebied van wetenschappelijk onderzoek en technologische ontwikkeling.

Het onderzoeksrapport is thans verschenen.

Van coöperatie via coördinatie tot integratie Van Spinelli tot Busquin: Onderzoeksbeleid van de Europese Unie in perspectief

door: Peter A. Schregardus & Gerard J.Telkamp (projectleider:A. van Staden)

In dit rapport zijn de voorstellen van Europees Commissaris voor Onderzoek, Philippe Busquin, van begin 2000, om te komen tot een Europese Onderzoek- sruimte, vergeleken met de diverse voorstellen die in het begin van de jaren ’70 door Europees Commissaris Altiero Spinelli zijn gedaan, met het oog op coördi- natie en samenwerking op het gebied van wetenschap, onderzoek en technologische ontwikkeling. Gebleken is dat de huidige voorstellen veel meer kans van sla- gen maken dan die van dertig jaar geleden, in het bijzonder nu in maart 2000 de Europese Raad van Lissabon heeft besloten dat Europa zich moet ontwikkelen tot een Europese kennismaatschappij.

Dit onderzoeksrapport is te bestellen bij Instituut Clingendael door overmaking van 3 euro op gironr. 595900, t.n.v. Internationale Spectator, o.v.v.‘Spinelli’.Voor meer informatie kunt U bellen: 070-3746622.

INTERNATIONALE 132 spectator Maart 2002 - LVI - nr 3 Belgisch EU-Voorzitterschap tussen idealisme en surrealisme

JAN WERTS

Spiegel van het komend Europa?

Na een ‘valse start’ raakte het Belgische EU-voorzitter- reageerde op de overhaaste trip naar Londen – als Ver- schap in de draaikolk van het terrorisme. Met de bolhoed hofstadt onder ons voorzitterschap zó duidelijk had van surrealist René Magritte als voorzitterssymbool gemaakt dat Nederland als Raadsvoorzitter buurland bleek dat in een crisis de ‘Grote Drie’ de EU-voorzitter België eigenlijk niet vertegenwoordigt?2 zijn. Hoogtepunt was niet Laken, maar het pakket maat- Londen maakte zichtbaar dat, als het erom gaat regelen tegen het terrorisme. spannen en de knopen doorgehakt worden, een Euro- pese Raad met 70 deelnemers niet werkt.3 Dat de ZES MODELLEN VOOR EEN VERENIGD EUROPA SCHUDDE Europese Commissie er niet was, past in het model Alastair Buchan 33 jaar geleden uit zijn mouw.1 Onder van Buchan. Het was aanvankelijk niet de bedoeling het recente Belgische EU-voorzitterschap stak plotse- de Commissievoorzitter uit te nodigen in de Europese ling model nummer drie de kop op. Op 21 september Raad. De Politieke Unie die Buchan in de jaren ’60 en 4 november 2001, bij het topberaad van de grote voorzag, berust op ‘a common political attitude’ van EU-landen, zagen wij ‘a Europe whose member states de ‘Grote Drie’, niet op sterke gemeenschappelijke aspire to a distinctive role in world politics’. Zo karak- instellingen. Duitsland hoorde er dertig jaar geleden teriseerde Buchan in 1969 zijn patroon. al bij, simpelweg omdat de kleinere Europese staten Zeldzaam in haar soort was de topconferentie in noch een Frans-Brits condominium noch een Frans- Londen op zondagavond 4 november, op het hoogte- Duitse entente als kern-Europa accepteren. Dit Europe punt van de crisis rond het terrorisme. Het beraad des Etats, in Londen bijeen, vormt – meer dan de onder leiding van premier Tony Blair omvatte militai- bejubelde Verklaring van Laken – als institutioneel re kwesties en aan de EU gerelateerde zaken. Daaron- fenomeen hét novum van 2001. der de externe veiligheid en aspecten van het politiek Curieus genoeg speelden de Belgen het afgelopen en humanitair beleid van de Unie tegenover Afghani- halfjaar zonder protest ijverig hun rol in dit ‘Europa stan. Toch stond het gebeuren niet onder leiding van van de regeringen’, met een alsmaar sterkere Europese de EU-voorzitter. Premier Guy Verhofstadt mocht pas Raad en een Commissie die sedert het vertrek van de aanschuiven na eigen aandringen. Eigenlijk draaide gezaghebbende voorzitter Jacques Delors (1995) haar alles om de leiders van de landen die Europa verte- weg zoekt. De hamvraag in de 21ste eeuw is dezelfde genwoordigen in de coalitie met de Verenigde Staten: waarmee Buchan in 1969 worstelde: wie heeft de Tony Blair, Jacques Chirac en Gerhard Schröder. Haas- macht in het Verenigd Europa en hoe wordt die gele- tig waren op hun verzoek daaromheen gedrapeerd de gitimeerd, dus duurzaam bevestigd door de publieke leider van Italië, Silvio Berlusconi, en van Spanje, opinie? Bij de start van het Belgisch voorzitterschap Jose-Maria Aznar. Verder de genoemde voorzitter van schetste voormalig eerste minister Jean-Luc Dehaene de Europese Raad en de Hoge Vertegenwoordiger voor de unieke dimensie van de komende uitbreiding.4 De het Gemeenschappelijk Buitenlands en Veiligheidsbe- Unie verandert van karakter. Bij de vorige uitbreidin- leid (GBVB), Javier Solana. Zo was voldaan aan de gen bleef de EU wél zichzelf. Dehaene voorziet twee elementaire spelregels van de EU. Premier Wim Kok wijzigingen: was een categorie apart. Hij schoof op het einde op * de qua budget verreweg belangrijkste activiteiten eigen aandringen nog even aan. The Economist noem- regionale ontwikkeling en landbouwbeleid passen de dat ‘the pinnacle of absurdity’. Wat zou Kok heb- in deze vorm niet in een EU van 25 landen; en ben gezegd, en wat de Tweede Kamer – die positief

INTERNATIONALEspectator Maart 2002 - LVI - nr 3 133 * het gaat er dan niet meer om als EU stabiliteit te miljard euro.11 De Belgische regering wilde bovendien brengen in Europa, want die is dan verworven; de via dit voorzitterschap het imago oppoetsen van het finaliteit, het einddoel van de Unie, wordt Europa Land van Duizend Schandalen van Dutroux tot het zijn rol te geven in een door globalisering geteken- Vlaams Blok.12 ‘België neemt weer zijn rol op als klei- de wereld.5 ne grote natie, de preferentiële bemiddelaar van de Europese grootmachten’, dacht een Brussels dagblad Het voorgaande betekent dat het accent in de eerste in die dagen. Enigerlei discussie over de schaduwkan- pijler, het economisch integreren, verschuift naar de ten van de EU kent België niet. De term euroscepsis tweede pijler, het buitenlands en veiligheidsbeleid, komt daar in het woordenboek niet voor. België zelf is alsmede naar de derde pijler, dat is de samenleving in trouwens een Europa in zakformaat. Het heeft zes al haar vormen. Aan die tweede en derde pijler moet regeringen die worstelen om elkaars competenties en vooral gewerkt worden. Dehaene onderstreepte dat dit telt zestig ministers uit zes regionale, zéér uiteenlo- scenario pas van de grond komt, zodra de EU na de pende politieke partijen. Politiek betekent dan dage- uitbreiding haar interne eenheid en cohesie vindt. lijks zoeken naar de steen der wijzen.

Vragen Het begin Hieronder wordt het Belgisch voorzitterschap nader Het ongewoon ambitieuze begin van dit voorzitter- beschreven en geanalyseerd. Daarbij komt een curieu- schap is te verklaren uit de genoemde drift tot scoren ze voorafspiegeling aan het licht van het Europa van teneinde binnenslands indruk te maken. Al op 2 mei, de komende generaties. Tegelijk trachten wij de vraag terwijl Zweden nog maar goed halfweg was, presen- te beantwoorden of het een routinevoorzitterschap teerden Verhofstadt en minister van Buitenlandse was. Andere vraag is of het terrorisme van 11 septem- Zaken Michel de prioriteiten. Een valse start, beledi- ber de Europese integratie heeft versneld, zoals vorig gend voor Zweden, die in Stockholm kwaad bloed najaar werd aangenomen. zette.13 Verhofstadt schetste zestien prioriteiten, maar De inzet van het Belgisch voorzitterschap was wie naar hem luisterde kwam op zeker twintig.14 ‘Alles hoog als men het bijvoorbeeld vergelijkt met dat van is ineens prioritair, realiteitszin is ver te zoeken!,’ Zweden daarvóór dan wel Spanje daarna. Vaak is schreven de journalisten. ‘Onze regeringsploeg heeft gezegd dat dit voorzitterschap viel op een doorslagge- er op een absurde manier zin in,’ concludeerde een vend moment voor de constructie van de EU.6 Dat de krant in Brussel. Verklaring van Laken het startschot zou worden voor Deze ambities weken nogal af van de Belgische een groot debat over de ontwikkeling van de Unie. levenswandel in Europa. Het land hangt al jaren in de Dat België als voorzitter een prima reputatie heeft. staart van het peloton als het erop aankomt de EU- Dat in 1993 Dehaene en minister van Buitenlandse wetgeving op tijd en correct over te nemen. Geen van Zaken Willy Claes het als voorzitter zo goed deden. de vier hoofdrolspelers, allemaal liberalen, bracht van- Dat de collega’s prompt in hen de ideale opvolger uit zijn verleden aantoonbaar grote belangstelling zagen van Delors en Wörner als secretaris-generaal voor de EU mee. Voor wie de Europese politiek volgt, van de NAVO.7 Dat Belgische politici hun publiek had hun overijverig optreden iets onechts. Wilden zij alles kunnen wijsmaken over Europa. Dat de Belg zich profileren? Behalve om Verhofstadt en Michel daar weinig interesse in heeft. Dat zij/hij er (daarom) gaat het om de minister van Financiën Didier Reyn- weinig van begrijpt.8 Dat België als voorzitter soepel ders, die geheel 2001 de Eurogroep leidde omdat kan werken, omdat het intern verdeelde land weinig Zweden daar niet in zit, plus de Vlaams-Brusselse vitale nationale belangen kent. Dat de Vlaamse meer- Annemie Neyts-Uyttebroeck. Zij is de ‘Minister toege- derheid ook pro-EU is, omdat zij dan de Belgische voegd aan de minister van Buitenlandse Zaken’, aldus staat verder kan uithollen.9 Dat de belangrijkste natio- het KB van 10 juli 2001. Neyts is een staatsrechtelijke nale politici van de laatste 25 jaar: Dehaene, Wilfried variant op de vroegere minister-onderstaatssecretaris. Martens en Leo Tindemans binnenslands pas gezag Zij is minister zonder bevoegdheden. Zij zit er om het kregen nadat zij bewezen hadden in de EU de eerste taalevenwicht te waarborgen. Neyts was het (overi- viool te kunnen spelen.10 gens verdienstelijke) hulpje van de Waal Michel, ‘Big De verdere ontwikkeling van de EU, met Brussel Loulou’, nadat die zich eerst tegen deze benoeming als politiek en administratief centrum, is een zeld- had verzet.15 zaam voorkomend nationaal belang, dat de problema- De slogan Belgium. A State of Mind en de bolhoed tiek van de taalgrenzen te boven gaat. Europa bracht van de surrealistische René Magritte waaronder dit Brussel al 100.000 banen. De internationale instellin- voorzitterschap als logo figureerden, bleken al meteen gen en organisaties besteden er jaarlijks ruwweg vier goed gekozen. Surrealistisch was het dat minister

INTERNATIONALE 134 spectator Maart 2002 - LVI - nr 3 Gabriëls van Landbouw zijn omvangrijke programma van september wordt duidelijk dat zodra het er in de ‘De Twaalf Werken van Jaak’ voor zijn voorzitterschap wereld om gaat spannen, Parijs, Londen en Berlijn de presenteerde en vervolgens, dezelfde dag, overstapte teugels overnemen. Op 12 oktober analyseert John naar de Vlaamse regering. Dat het hele voorzitterschaps- Vinocur in de International Herald Tribune hoe de grote team met Solana en buitenlandcommissaris Chris Pat- Europese landen de crisis rond Afghanistan gebruiken ten op 11 september de bolhoed aantikte op werkbe- om hun rol te versterken. zoek in notabene Jalta had ook wel iets surrealistisch. Drie dagen later brengt de Financial Times een Al in de eerste vergadering van de Raad van Minis- analyse van de ‘cacophony’ in de EU. In geen van ters op 10 juli sneeft het eerste grote programmapunt: beide artikelen komt het voorzitterschap voor. Op 21 invoering van een met enige bravoure aangekondigde september komt op Duits verzoek de Europese Raad belasting van de burgerij ten bate van de EU. Alleen voor een buitengewone zitting bijeen, terwijl de Belgi- Luxemburg, Com- sche regering dacht missievoorzitter dat zo’n meeting op Romano Prodi en dat moment niet met meer voorbe- opportuun was. Ach- houd Duitsland teraf bezien mogen de zien wat in zo’n Belgen kanselier taks. ‘Verkeerd sig- Schröder dankbaar naal naar de bevol- zijn. In een zitting die king’, zo waar- slechts enkele uren schuwt onze minis- duurt bewijst de Euro- ter van Financiën pese Raad (zo kan Gerrit Zalm. Hij men althans achteraf refereert eraan dat concluderen) honderd het Europees Parle- procent overeenkom- ment gemakkelijk stig de Europese ver- geld uitgeeft, zeker dragen te functione- als het vanzelf bin- ren. De staatshoofden nenkomt. en regeringsleiders analyseren de gewij- zigde internationale Nieuwe prioriteiten situatie en geven con- De aanslagen van form hun verdragsma- 11 september veran- tige taak als Europese deren de prioritei- Raad ‘de nodige ten. De Belgen pro- impulsen’ in een beren de omslag uit kwestie waar de te buiten. ‘Tot eind ‘gewone’ Raad van december is premier Ministers het erbij laat Guy Verhofstadt in zitten. wereldzaken incon- De scepsis over- tournable,’ schrijft heerst niettemin die Premier Verhofstadt en Minister van Buitenlandse Zaken Michel samen op de stoel van de EU-Voorzitter. Paul Goossens in avond van 21 septem- het weekblad ber in het gebarrica- Knack. Maar spoedig blijkt die intentie onhoudbaar. Zo deerde Raadsgebouw Justus Lipsius te Brussel. De ongeveer tegelijk met de voorzitterstrojka zijn de Fran- voortvarendheid van de staatshoofden en regeringslei- se president Chirac, de Britse premier Blair en de Duit- ders staat haaks op de houding van de ministers van se minister van buitenlandse zaken Joschka Fischer Justitie en Binnenlandse Zaken (JBZ-Raad), die de dag afzonderlijk in Washington. Voorzitter Verhofstadt van te voren hier vergaderden. In een korte zitting beslist de Europese Raad daarentegen slaagt in die dagen er de Europese Raad tot ‘invoering van het Europees volgens de media niet in telefonisch tot het Witte Huis aanhoudingsbevel alsmede de vaststelling van een door te dringen. Prodi probeert dat zelfs niet eens. gemeenschappelijke definitie van terrorisme’ en tot Evenals onder het voorgaande Zweedse voorzitterschap invoering van een ‘gemeenschappelijke lijst van terro- blijkt dat Washington, zodra een kleiner land pre- ristische organisaties’.16 Alert heeft de Europese Com- sideert, Solana als de contactpersoon ziet. In de loop missie dit daags te voren voorgesteld, plus de invoe-

INTERNATIONALEspectator Maart 2002 - LVI - nr 3 135 ring van uniforme zogeheten minimum-maximum- doeld bewijs dat de Unie politiek nog een dwerg is.18 straffen voor de hele Europese Unie voor een reeks De staatshoofden en regeringsleiders herhalen in misdrijven. Daarmee willen de lidstaten hun strafmaat Gent hun opdracht aan de JBZ-ministers om het EU- voor terrorisme meer op elkaar afstemmen. Zij moe- arrestatiebevel tijdig voor elkaar te brengen. Zij moe- ten allemaal een maximumstraf invoeren van x jaar. ten de dubbele strafbaarheid opheffen ‘voor een brede Het arrestatiebevel maakt een einde aan de vertragen- waaier van strafbare feiten’, zo luidt de oekaze. Daar- de bureaucratie verbonden aan uitleveringsverzoeken mee zet Kok zijn minister Korthals in zijn hemd. Die waardoor criminelen en terroristen aan de rechter ziet het tot dan toe als een Nederlands belang te plei- weten te ontsnappen. ten voor een zeer beperkt arrestatiebevel. Gent beves- Ongebruikelijk is de terminologie. Normaal wordt tigt wat op 21 september in Brussel dan wel op 8 de Ministerraad ‘aanbevolen’ dit of dat te onderne- oktober in de Algemene Raad was besloten: ‘volledige men. Nu is het de Europese Raad die de JBZ-Raad steun’ aan de Amerikaanse acties tegen het terrorisme. ‘met spoed opdraagt’ het bovenstaande ‘uiterlijk tij- De bijeenkomst eindigt met een incidentje. Prodi dens zijn zitting van 6 en 7 december’ voor elkaar te blijft weg van de slotpersconferentie, traditioneel brengen. Tal van ministers, onder wie de Nederlandse samen met de Raadsvoorzitter. Prodi had bij andere Benk Korthals (Justitie), maken daartegen op dat gelegenheden ‘vanwege de monoloog van eerste moment grondwettelijke en technische bezwaren. minister Verhofstadt’ gemerkt dat hij nauwelijks aan Korthals wil de uitlevering beperken tot puur terroris- het woord komt, zei zijn woordvoerder. De media tische activiteiten. Daarvan moet dan eerst nog een zien hierin het zoveelste bewijs van de afnemende rol gemeenschappelijke definitie tot stand komen. Dezelf- van de Commissie. de aarzeling geldt voor de kwestie van de dubbele Hét succes van het Belgische voorzitterschap is dat strafbaarstelling, die de Commissie wil schrappen, een de JBZ-Raad op 6 en 7 december inderdaad overeen- verregaande ingreep in de internationale strafrecht- stemming bereikt. Het pakket19 omvat een kaderbe- samenwerking.17 ‘De gevolgen daarvan moeten wij in sluit inzake terrorismebestrijding, een kaderbesluit Nederland nog eens grondig bekijken. Dit is daarom voor invoering van een Europees arrestatiebevel, pro- een zaak voor de langere termijn,’ aldus Korthals op cedures voor uitlevering, een kaderbesluit inzake 20 september in Brussel. Eigenlijk schuift hij de voor- wederzijdse erkenning van rechterlijke beslissingen stellen op de lange baan. De meeste andere justitie- zowel op burgerrechtelijk als strafrechtelijk gebied, ministers denken er (dan nog) net zo over. Alleen lijsten van als terroristisch aan te merken organisaties Spanje en het Verenigd Koninkrijk doen niet moeilijk. (waaronder de ETA) en personen. Deze laatste twee Dat zijn de lidstaten die binnenslands volop met ter- zijn neergelegd in een apart besluit van eind decem- rorisme kampen. ber. Dit is afgekaart in werkgroepen en het Comité van Permanente Vertegenwoordigers van de lidstaten bij de EU in Brussel (Coreper), dus buiten iedere Regie kwijt openbaarheid. Ten slotte de verdere opbouw van Euro- België lijkt de regie kwijt wanneer de leiders van de just via een vestiging in Den Haag. Het pakket bete- drie grote EU-landen Duitsland, Frankrijk en het Ver- kent een doorbraak in de ontwikkeling van de derde enigd Koninkrijk vlak voor de informele Europese pijler. Neem bijvoorbeeld het arrestatiebevel. Daar Raad in Gent ter plekke hun eigen overleg voeren. verliest de Nederlandse minister van Justitie het recht Zoiets is in een kwart eeuw Europese Raad nooit ver- om een verzoek tot uitlevering te toetsen, dus na te toond. Hoewel de drie spreken over ‘militaire aangele- gaan of het desbetreffend verzoek wel politiek aan- genheden’ (in verband met Afghanistan en de terroris- vaardbaar is. mebestrijding), die strikt geredeneerd niet tot de bevoegdheid van de Unie zouden horen, is Commis- Laken sievoorzitter Prodi ‘teleurgesteld’. Dit doet denken aan een opkomend EU-Directorium voor de écht belang- De Europese Raad van 14 en 15 december leverde de rijke kwesties. Voorzitter Verhofstadt is ‘ontstemd’. Verklaring van Laken op. Daarop gaan wij summier Premier Kok laat weten dat ‘de bijeenkomst beter ach- in, omdat dit blad er in andere bijdragen uitvoeriger terwege had kunnen blijven’. Zo denken diverse ande- op terugkomt. re niet genodigde regeringsleiders er ook over. ‘Dit Enkele opmerkingen vanuit de wandelgangen. mag nooit weer gebeuren,’ oordeelt het Europees Par- Vaak hoort men dat de verklaring dient als pleister op lement. Surrealist Magritte steekt in de Gentse keizer- de wonde na de mislukte IGC in Nice van december stad z’n neus weer om de deur. De gastheren geven 2001. Maar al lang vóór Nice, op 21 september 2000, iedere deelnemer een minikabouter mee, het onbe- heeft Verhofstadt in Brussel geschetst waarop hij als

INTERNATIONALE 136 spectator Maart 2002 - LVI - nr 3 voorzitter van de Raad mikt. Hij bepleitte toen met dragen. Maar het werd het afgelopen halfjaar, na nadruk een discussie over de finaliteit, het einddoel de oorlog om Koeweit (1991) en op de Balkan van de Unie. Die discussie moet uitlopen op ‘een ver- (1999), nog eens bevestigd. Moet Europa positie klaring van de 15 lidstaten, een verklaring die niet de kiezen, dan passen het nationaal belang en de sta- exacte inhoud maar wel de richting aangeeft van het tus van de Drie niet in het GBVB. Dit voorzitter- einddoel’, aldus Verhofstadt. schap leverde ons daarom een weerspiegeling van Op hoofdlijnen is er een opmerkelijke congruentie de toekomstige Politieke Unie waarmee Europa de tussen de zojuist genoemde tekst van 21 september Verenigde Staten partij kan geven. De oplossing is 2000 en die van 15 december 2001. Tegelijk zijn er het voorzitterschap inzake het GBVB (roulerend) belangrijke verschillen. Anderen zullen het leemten toe te vertrouwen aan de drie of vier grootste lan- noemen. Die komen voor rekening van de minder den. Accepteren de kleinere landen dit niet, dan communautair denkende lidstaten. Voorzitter Verhof- verspelen zij op termijn het prestigieuze Raads- stadt moest ze slikken om zijn verklaring erdoor te voorzitterschap. Voor de Lage Landen wordt optre- krijgen. Om zover te komen heeft hij veel geïnves- den als Benelux urgent. Daarvan heeft dit voorzit- teerd in overleg met collega Blair. Zo komt er geen terschap overigens niet veel gemerkt. ‘Nederland debat over de finaliteit. Toegevoegd is de optie de EU was juist een van de moeilijke partners’, zegt een uit te kleden en haar macht te beknotten, ‘via een insider. terugkeer van taken naar de lidstaten’. Een gemeen- * In de derde pijler vielen onder druk van de aansla- schappelijk sociaal-economisch beleid als pijler van gen van 11 september en de waan van de dag de EMU is evenmin opgenomen. De ‘autonome Euro- belangrijke besluiten. De centrale projecten op de pese defensie’ die België wilde, ook niet. Evenmin de ‘Europese werf’, de euro en de uitbreiding, onder- volgens Verhofstadt ‘onvermijdelijke ontkoppeling vonden geen merkbare invloed. In oktober heerste van het Secretariaat-Generaal van de Raad en de Hoge nog de opinie dat de crisis rond het terrorisme de Vertegenwoordiger voor het Gemeenschappelijk Bui- Europese politiek ingrijpend zou wijzigen. tenlands en Veiligheidsbeleid’, dus het overhevelen * In de media binnen en buiten de EU is dit voorzit- van Solana’s functie naar de Commissie. Al die punten terschap beoordeeld als redelijk geslaagd. Wel met kan men nu al van de agenda schrappen voor de IGC een veel hoger cijfer voor vlijt dan voor gedrag en van 2004, waar het nieuwe Unieverdrag wordt gebo- uitvoering.20 De Belgen opereerden nogal eens ren. Dat in de Conventie ‘geen enkele vraag wordt onsamenhangend en impulsief. Behalve premier ontweken’, zoals Verhofstadt op 17 december tegen Verhofstadt ook minister van Buitenlandse Zaken het Europees Parlement zei, is dus niet waar. Michel. Het was niet handig van de laatste om als Dan de methode. Het socratische vragen stellen voorzitter premier Berlusconi met de Taliban te zonder veel nadere oriëntatie te geven, is dat de goede vergelijken. Ook niet om in Laken te concluderen aanloop naar een radicale omslag? Verhofstadt denkt dat de EU een vredesmacht naar Afghanistan van wel. Hij ziet een ‘Nieuw Europa dat via een con- stuurt. Of Reynders. Hij schoffeerde al in de lente stitutioneel proces’ ontstaat. Verhofstadt komt daar in van 2001 de voorzitter van de Europese Centrale het applaudisserend Europees Parlement mee weg. Bank, Wim Duisenberg, door te speculeren op een Daarbuiten heerst scepsis over de Verklaring van ‘nakend vertrek’, om later diens onbekwaamheid te Laken. suggereren. Er was, kortom, onnodige frictie. Dat In de slotfase van de top sneuvelt (onopgemerkt) gaf overigens wel kleur aan de meetings. nóg een belangrijke optie: een debat over het functio- * Verhofstadt was door zijn Europese hyperactiviteit neren en de samenstelling van de Europese Raad. De binnenslands veel afwezig. Toch verloor hij de Opperhoofden vinden zich verheven boven iedere dis- Wetstraat nooit uit het oog. In Laken was dat mooi cussie, zodat zij dit element uit het Belgische concept te zien. Plots tovert hij daar op zaterdagochtend schrappen. De Europese Raad deelt in de Verklaring van Dehaene uit de hoed als vice-voorzitter van de Laken de lakens uit. Dat zal zo blijven. Conventie. Héél Belgisch. Dehaene kan nu verder bouwen aan zijn ambitie een groot Europeaan te worden. En Verhofstadt, zo concludeerde De Stan- Besluit daard, schakelde meteen Dehaene uit als zijn grote Enkele andere conclusies op grond van bovenstaande tegenstrever bij de verkiezingen van 2003. Te ver observaties: gezocht? Beetje surrealistisch? Belgium. A State of * Niet de voorzitter als officiële hoogste vertegen- Mind, met de bolhoed van Magritte. Ofwel een woordiger van de Unie, maar de leiders van de halfjaar dat je als Brussels correspondent niet ‘Grote Drie’ zijn de externe vertegenwoordiger, meteen vergeet. ■ zodra het erom spant. Dat staat nergens in de Ver-

INTERNATIONALEspectator Maart 2002 - LVI - nr 3 137 16 Conclusies van het Voorzitterschap, Bulletin van de Europese Unie, Noten 9-2001. Italië maakte aanvankelijk onoverkomelijk bezwaar zon- 1 Alastair Buchan, Europe’s futures, Europe’s choices. Models of Western der dat precies duidelijk werd waarom. Italië wilde alleen ‘ernstige Europe in the 1970’s, Londen: Chatto and Windus, 1969. misdrijven’ op de lijst hebben, waarop bijvoorbeeld minimaal vier 2 Met dien verstande dat Verhofstadt uiteraard niet namens de Vijf- jaar staat in het land dat iemand zoekt. België dreigde daarop als tien over militaire aspecten kon spreken. Dat is, voor zover na te voorzitter los van Italië met veertien lidstaten via de formule van gaan, ook niet gebeurd. ‘versterkte samenleving’ desnoods het akkoord uit te voeren. Daar- 3 Na de komende uitbreiding met tien landen telt de vergadering op ging premier Berlusconi door de knieën. van de Europese Raad zo’n 70 personen. De 25 staatshoofden en 17 Het vervallen van de klassieke voorwaarde van de dubbele straf- regeringsleiders, allen vergezeld van hun minister van buitenland- baarstelling bij misdrijven wil zeggen dat binnen de EU voortaan se zaken, plus de voorzitter en een ander lid van de Europese ook verdachten kunnen worden uitgeleverd voor zaken die in het Commissie, plus de Hoge Vertegenwoordiger voor het Buitenlands land dat uitlevert niet strafbaar zijn. en Veiligheidsbeleid. In de marge zijn verder de vijftien ministers 18 De neutrale landen Finland, Ierland, Oostenrijk en Zweden lieten van financiën aanwezig en de Commissaris voor Economische en in Gent weten vrede te hebben met deze dwerg; zij wensen in EU- Monetaire Zaken. kader geen militaire zaken te bespreken. 4 Studiedag ‘De finaliteiten van de Europese Unie’, Federaal Parle- 19 Raad van de Europese Unie, Mededeling aan de Pers, 14581/01 ment van België, 20 juni 2001. (Presse 444) en Publicatieblad EG, 28 december 2001, blz. 70-96. 5 Deze opinie past in een traditie. Paul-Henri Spaak (1955, EEG), 20 Van de prioriteiten is ruwweg driekwart gerealiseerd; zie Kristien Etienne Davignon (1969, EPS), Leo Tindemans (1975, Europese van Haver, ‘De frustraties van een scheidend EU-voorzitter’, in: De Unie). Vrijwel ieder decennium een Belgisch initiatief. Alle initia- Financieel-Economische Tijd, 29 december 2001. Voor de resultaten tiefnemers beschouwden het GBVB als de sleutel naar een Europe- zie ‘Het Belgische Voorzitterschap van de Europese Unie (1 juli-31 se Unie. december 2001): balans’, regeringsnota op http://www.eu2001.be. 6 Dit blijkt uit diverse verklaringen van zowel Verhofstadt als Michel. Zie ook Lieven De Winter en Huri Türsan, The Belgian Presidency 2001, Notre Europe, Research and Policy Paper no. 13, Over de auteur juni 2001. DR JAN WERTS is EU-correspondent te Brussel. Hij promoveerde op de Europese 7 Door henzelf bevestigd in een duo-interview met dagblad De Stan- Raad. Hij publiceert regelmatig in de Internationale Spectator. Dit artikel is, daard, 30 juni 2001. Dehaenes benoeming stuitte op een onver- behalve op de aangeduide bronnen, gebaseerd op de aantekeningen en waar- wacht Brits veto. Claes werd benoemd, maar moest wegens betrok- nemingen van de auteur als correspondent te Brussel, gemaakt tijdens talloze kenheid bij ongeoorloofde partijfinanciering de NAVO al weer snel vergaderingen, gesprekken, briefings, enz. en verder op nota’s en publikaties vaarwel zeggen. rond het Belgisch voorzitterschap. Met dank aan collega Frank Kools voor zijn 8 Zie Eurobarometer en Peter Bursens, ‘Hoe Europees zijn de Bel- commentaar. gen?’, in: Internationale Spectator, juni 1999, blz. 340-342. 9 Rik Coolsaet, België en zijn buitenlandse politiek 1830-1990, Leu- ven: Van Halewijck, 1998, blz. 483. 10 Guy Janssens, In de schaduw van Schuman, Tielt: Lannoo, 2000, blz. 16-17. 11 Rapport Europese Federalisten (UEF), 2002. 12 De Winter en Türsan, a.w. noot 6, blz. 38. 13 Le Monde, 4 mei 2001. Premier Verhofstadt maakte al in februari een reis langs de hoofdsteden van een reeks kandidaatlanden. Blij- kens de persverslagen wekte hij daar al de indruk min of meer namens de EU te komen; zie Le Soir, 13 februari 2001, blz. 8. 14 Volgens Michel had de lengte van de lijst te maken met de blauw- rood-groene Vlaams-Waals-Brusselse zespartijencoalitie, waarbin- nen alle stromingen hun afzonderlijke prioriteiten hebben. 15 België had een extra coördinatieprobleem doordat voor het eerst behalve de federale ministers, de ministers van de Vlaamse, de Waalse en de Brusselse gewestelijke regering op hun beurt plaats- namen in de EU-voorzitterszetel. Dit is onverwacht soepel verlo- pen. Zie ook Caroline Steensels, ‘Vlaamse inbreng tijdens Belgisch voorzitterschap van de EU: coördinatie en rotatie - het voorbeeld van de Raad Leefmilieu’, in: Internationale Spectator, juni 2001, blz. 313-318.

INTERNATIONALE 138 spectator Maart 2002 - LVI - nr 3 Contactgroepen en directoriums in het buitenlands beleid van de EU

STEPHAN KEUKELEIRE

Gevaar of noodzaak?

HET VERSCHIJNSEL VAN CONTACTGROEPEN OF VAN EEN bij de voorbereiding en uitvoering van de militaire directorium van de grote lidstaten in de Europese operaties in Afghanistan waren het alleen het Ver- Unie is sinds 11 september 2001 opnieuw prominent enigd Koninkrijk en in mindere mate Frankrijk en op de voorgrond getreden. Het is een thema dat zel- Duitsland die een (bij)rol konden spelen. den openlijk wordt besproken binnen de EU-instellin- De prominente positie van de drie grootste landen gen, maar dat niettemin steeds onderhuids aanwezig vloeide aanvankelijk vooral voort uit de Amerikaanse is, zowel in onderhandelingen over specifieke kwes- voorkeur om met de grote landen te werken en uit de ties van buitenlands beleid als in die over de toekom- grote behoefte aan snelle inzet van militaire capacitei- stige hervormingen van de EU. ten en intelligence, waarover nu eenmaal alleen de In dit artikel kijken we eerst hoe het thema van de grootste landen tot op zekere hoogte beschikken. verhouding tussen grote en kleine(re) EU-lidstaten de Medio oktober benadrukten Parijs, Londen en Berlijn laatste maanden van 2001 opdook in de discussie evenwel ook zelf het bestaan van een kloof tussen over het buitenlands beleid van de Europese Unie.1 grote en andere EU-staten door net voor de bijeen- Vervolgens nemen we de argumenten pro en contra komst van de informele Europese Raad in Gent het fenomeen van contactgroepen onder de loep, (waaraan de staatshoofden en regeringsleiders van alle daarbij verwijzend naar onder meer de ervaring met EU-lidstaten deelnamen) een exclusieve minitop te de Contactgroep voor Bosnië en Kosovo. Dit vormt de beleggen, om een korte bespreking over de militaire basis voor het laatste deel van dit artikel, nl. het voor- operaties in Afghanistan te houden. Begin november stel voor formalisering van een systeem van EU-Con- organiseerde premier Blair een nieuwe mini-top in tactgroepen als onontbeerlijk middel ter versterking Londen om met zijn Franse en Duitse collega’s te van het buitenlands beleid van de EU. overleggen in een periode van intensieve diplomatieke contacten op het hoogste politieke niveau. Onder druk van enkele EU-collega’s was de Britse premier Minitoppen als neveneffect van 11 september evenwel verplicht uiteindelijk ook zijn Italiaanse, De terroristische aanslagen van 11 september 2001 in Spaanse, Belgische en Nederlandse collega’s uit te de Verenigde Staten en de Amerikaanse aanval tegen nodigen, alsook Javier Solana (de Hoge Vertegenwoor- het Taliban-regime in Afghanistan hadden als neven- diger voor het buitenlands beleid van de EU). Door effect dat ze de machts- en ‘relevantieverhoudingen’ deze extra aanloop werd de uiteindelijke bedoeling tussen de grote en de andere EU-lidstaten opnieuw van de minitop ook deels ondermijnd, nl. het creëren duidelijk stelden. Onomstotelijk werd bewezen dat er van de mogelijkheid in een beperkte groep gevoelige wel degelijk een kloof is tussen enerzijds het Verenigd zaken te bespreken.2 Koninkrijk, Frankrijk en Duitsland en anderzijds de Beide minitopontmoetingen leidden tot heftig pro- andere 12 lidstaten (inclusief Italië en Spanje). De test bij de uitgesloten lidstaten. De kritiek luidde dat Verenigde Staten consulteerden op geregelde basis de minitop in Gent en de top in Londen op zijn minst alleen de drie grootste lidstaten - en niet de andere zoveel te maken hadden met interne en externe poli- EU-landen of het Voorzitterschap van de Raad. Niet tieke positionering als met de intentie invloed uit te Raadsvoorzitter Verhofstadt of Commissievoorzitter oefenen op het antiterrorismebeleid. Zo was de mini- Prodi, maar de leiders van de drie grootste lidstaten top in Gent voor de Franse president Chirac nuttig werden zonder uitstel in Washington ontvangen. En om zowel de Franse kiezers als andere staten te tonen

INTERNATIONALEspectator Maart 2002 - LVI - nr 3 139 dat Frankrijk wel degelijk een prominente plaats van december 2001 de aanzet vormt voor onderhan- innam in de strijd tegen het terrorisme (ondanks de delingen over nog meer fundamentele hervormingen. indruk dat Frankrijk achterliep op het Verenigd Koninkrijk).3 Voor de Britse premier Blair was de top Lessen uit het verleden: argumenten pro in Londen nuttig om opnieuw het Britse leiderschap te benadrukken. De belangrijkste kritiek was evenwel Voor we op zoek gaan naar een antwoord op de hier- dat de onderonsjes het op stapel staande Europese boven geformuleerde vraag, herhalen we hier kort de Veiligheids en Defensiebeleid (EVDB) ondermijnden belangrijkste argumenten pro en contra de contact- en de perceptie versterkten van een weinig relevante groepformule die we in een ander kader meer uitvoerig en verdeelde EU. hebben besproken.4 Daarbij steunen we vooral op de Deze laatste kritiek wijst evenwel vooral op een ervaring in de jaren ’90 met de Contactgroep voor probleem van te hooggespannen verwachtingen over Bosnië en voor Kosovo,5 maar ook op de ervaring met het EVDB. Het onderwerp van de minitop in Gent, de de Contactgroep voor Namibië6 tussen 1977 en 1982 militaire operaties in Afghanistan, viel immers volle- en de ervaring met het afzonderlijk optreden van de dig buiten de bevoegdheid van de EU én buiten de grootste lidstaten tijdens andere internationale crises. ambities en mogelijkheden van het nog te concretise- Wat de diverse contactgroepen betreft, is het belang- ren EVDB. Vanuit het standpunt van de drie grote lan- rijk op te merken dat deze naast de grote EU-lidstaten den was het bovendien hoe dan ook nuttig (tijdens de telkens ook niet-EU-staten omvatten. De Contact- minitop in Londen) overleg te plegen, vlak na het groep voor Bosnië bestond uit Frankrijk, het Verenigd bezoek van de Britse premier aan het Midden-Oosten Koninkrijk, Duitsland, de Verenigde Staten en Rus- en van bondskanselier Schröder aan president Poetin, land; die voor Kosovo omvatte dezelfde groep plus en net vóór de erna volgende bezoeken van Blair en Italië; de Contactgroep voor Namibië bestond uit het Chirac aan president Bush. Overigens: ook vanuit het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, Duitsland, de Ver- oogpunt van Europese samenwerking en integratie enigde Staten en Canada. Wat zijn de belangrijkste kan het als positief worden beschouwd dat de Britse, argumenten die pleiten voor de oprichting van een Franse en Duitse leiders niet alleen met hun collega’s contactgroep met de grootste lidstaten? uit niet-Europese landen op het hoogste politieke Een eerste argument is dat er nu eenmaal een fun- niveau overleg plegen, maar eindelijk ook samen damenteel verschil is tussen enerzijds het Verenigd overleg plegen over diplomatiek en militair erg gevoe- Koninkrijk, Frankrijk en (in iets mindere mate) lige kwesties. Duitsland en anderzijds de andere lidstaten. Dit is zo De protesten van de zijde van de uitgesloten lidsta- in termen van economische, financiële, diplomatieke ten en het dubbelzinnig karakter van de semi-minitop en vooral militaire macht, in termen van externe in Londen maakten het organiseren van nieuwe mini- ambities en belangen, in termen van hun positie en topontmoetingen politiek gezien minder evident. Dit invloed in de belangrijkste internationale fora (zoals deed evenwel de centrale vraag niet verdwijnen die de VN-Veiligheidsraad, de NAVO en de G7/8) en in ook reeds tijdens de Bosnië- en Kosovo-oorlog termen van hun bereidheid indien nodig risico’s te opdook. Deze centrale vraag luidt: hoe kunnen de nemen en zelfs offers in mensenlevens te aanvaarden. grote lidstaten flexibel en snel hun beleid onderling op Dit betekent enerzijds dat men van de kleinere lidsta- elkaar afstemmen en gezamenlijk initiatieven nemen ten in internationale relaties niet hetzelfde kan ver- indien de beleidskwestie deels buiten de bevoegdheid wachten als van grote lidstaten. De meeste kleinere en/of ambitie van de EU als geheel valt of indien over lidstaten hebben zeker niet de wens in alle mogelijke een kwestie die wel binnen de EU-bevoegdheid valt, conflicten en regio’s betrokken te zijn. Het betekent slechts bij een beperkt aantal staten de nodige interes- anderzijds echter ook dat de kleinere lidstaten de se en politieke wil bestaan, actief op te treden. machtigste lidstaten er niet van kunnen en mogen Twee ontwikkelingen maken deze vraag bovendien weerhouden acties te ondernemen die buiten de eigen nog pertinenter. Ten eerste is er het vooruitzicht van reikwijdte en interesse vallen, maar die voor deze de uitbreiding van de EU met een tiental (vooral klei- grote lidstaten wel belangrijk zijn. Het gebruik van de ne) nieuwe lidstaten, hetgeen de kloof tussen de contactgroepformule is daarom een vanzelfsprekende grootste lidstaten en de andere EU-landen alleen maar oplossing. zal doen toenemen. Ten tweede kadert deze vraag bin- Een tweede argument heeft te maken met de ken- nen het ruimere debat over de toekomst van de EU en merken van besluitvorming bij militaire crises en over de vereiste institutionele hervormingen – een gevoelige kwesties op het vlak van buitenlands en vei- debat waarin het Verdrag van Nice van 2000 een eer- ligheidsbeleid. In perioden van crisis verloopt de ste stap vormde (met reeds een grotere macht voor de besluitvorming vaak buiten de formele institutionele grote lidstaten) en waarin de Verklaring van Laken kaders en procedures om en wordt het aantal betrok-

INTERNATIONALE 140 spectator Maart 2002 - LVI - nr 3 ken actoren veelal beperkt, gezien de noodzaak de in het institutionele systeem van de EU – waardoor de nodige vertrouwelijkheid te betrachten, snel en flexi- grootste landen onvermijdelijk buiten het EU-kader bel op te kunnen treden en te reageren, en militaire, hun beleid op elkaar en op andere grote mogendhe- diplomatieke en andere maatregelen (bijv. over een den afstemmen. De drie pro-argumenten wijzen er staakt-het-vuren-akkoord) in detail te kunnen uitwer- daarom op dat het voor verdere versterking van het ken. In die zin was het niet verwonderlijk dat in het GBVB/EVDB nuttig en zelfs een noodzakelijke voor- Bosnië-conflict het initiatief geleidelijk verschoof van waarde kan zijn rekening te houden met de bijzonde- de EU en VN naar de Contactgroep met de vijf meest re positie van de drie grootste lidstaten, bijvoorbeeld invloedrijke landen. door de contactgroepformule op een of andere wijze Een derde argument is dat andere grote staten en te formaliseren. vooral de Verenigde Staten in crisissitu- Argumenten contra aties en op gevoelige diplomatieke terrei- Tegenover deze pro- nen er de voorkeur argumenten staan ver- aan geven alleen met scheidene tegenargu- de belangrijkste EU- menten. Een eerste landen te overleggen tegenargument dat erg en samen te werken. vaak wordt benadrukt Zoals David Owen, (ook na de minitop- de toenmalige EU- pen in Gent en Lon- vertegenwoordiger den), luidt dat het voor Bosnië, het for- optreden van de muleerde: ‘The US grootste lidstaten wanted EU involve- ingaat tegen de doel- ment but were not stellingen en de geest prepared to get into van het GBVB, het the business of EVDB en zelfs de involving all twelve Europese integratie als governments and the zodanig. Dit argument Troika mechanism is evenwel niet over- was not very attrac- tuigend vanwege de tive for them. Any- reden die we al heb- thing from Europe ben benadrukt: de EU made little sense if it (inclusief het EVDB) excluded the British heeft simpelweg niet and French, who de bevoegdheid, het were necessary for institutionele kader, coordinating action de capaciteit en de in the Security ambities om in alle Council within the mogelijke militaire established procedure crises op te treden. of consulting in Grote Drie bedreigen de kleintjes in de EU, inclusief Prodi. Daardoor kan een zoe- depth the US and ken naar een alterna- Russia [...].’7 Samen met Duitsland vormden deze tief handelingskader onvermijdelijk zijn. landen het noodzakelijke ‘small confidential frame- Een tweede argument is dat de contactgroepformule work’ van sterke staten dat nodig was om op basis in bepaalde conflicten of crises misschien wel nuttig van zuiver intergouvernementele onderhandelingen kan zijn om een doorbraak te forceren, maar niet zowel intern de noodzakelijke onderlinge overeen- steeds geschikt is om in de erna volgende periode in stemming te bereiken als extern met de diverse acto- te staan voor de uitvoering en blijvende naleving van ren in de Balkan te kunnen onderhandelen. akkoorden en voor de economische en politieke Deze pro-argumenten leiden tot de volgende con- wederopbouw van de conflictregio. Dit verklaart ove- clusie: net als de mini-topontmoetingen van eind 2001 rigens ook waarom in de praktijk de inspanningen gaf de praktijk van de internationale verhoudingen in van de diverse Contactgroepen veelal op een of ande- o.m. de Balkanoorlogen aan dat er een lacune bestaat re wijze in verband stonden met of zelfs uitdrukking

INTERNATIONALEspectator Maart 2002 - LVI - nr 3 141 waren van de (erna volgende) inspanningen van inter- situaties (zoals de Britse militaire interventie in Sierra nationale organisaties, zoals VN, EU of OVSE. Dit is Leone midden 2000 ter ondersteuning van de VN- ook een reden waarom we in de volgende paragraaf blauwhelmen en de vervolgens blijvende aanwezig- zullen pleiten voor een vorm van institutionalisering heid van enkele honderden Britse para’s). van de contactgroepformule binnen de EU. Een vijfde en laatste argument contra is van een Een derde, nog meer doorslaggevend argument is andere aard en is eerder gericht tegen de idee van een dat er niet alleen fundamentele verschillen zijn tussen algemeen directorium van grote lidstaten in het de drie grootste EU-lidstaten en de andere lidstaten, GBVB/EVDB als geheel (onderscheiden van de idee maar ook tussen de drie grootste lidstaten onderling. van een directorium of contactgroep voor een speci- Juist het vaak erg moeizaam functioneren van de Con- fieke beleidskwestie). Dit argument luidt dat het tactgroepen voor Bosnië en Kosovo en de uiteenlo- onderscheid tussen de drie grote en de andere EU-lid- pende houdingen van de drie grootste EU-staten in staten niet steeds zo eenvoudig te maken is. Dit ver- internationale crises (zoals inzake Irak en Afghani- wijst eerst en vooral naar de positie van Italië en stan) tonen dat een meer exclusieve rol voor deze drie Spanje. Tijdens de Kosovo-crisis maakte Italië bijvoor- staten geen waarborg biedt voor een effectiever en beeld wel deel uit van de Contactgroep. En tijdens de krachtdadiger optreden. De onderlinge verschillen Albanië-crisis in 1998 was Italië een relevanter en tussen de leden van de Contactgroep voor Bosnië en krachtdadiger actor dan het Verenigd Koninkrijk, Kosovo vormden overigens één van de redenen waar- Frankrijk en Duitsland. Dat het onderscheid tussen om het initiatief geleidelijk verschoof van de Contact- grote en kleine landen niet steeds zo duidelijk is, groep naar de machtigste deelnemer, de Verenigde blijkt ook uit de positie van sommige kleinere lidsta- Staten, die door krachtdadige diplomatieke en militai- ten die in bepaalde specifieke situaties wél een grotere re acties een oplossing voor beide crises doordrukten. interesse, invloed en betrokkenheid kunnen hebben Het voorgaande argument hangt samen met een dan normaal het geval is (zoals België in Centraal- vierde argument contra, namelijk dat de drie sterkste Afrika). We zien overigens dat ook de zg. kleinere EU-lidstaten in ernstige crises zowel militair als diplo- landen gefrustreerd kunnen zijn door het ontbreken matiek te zwak zijn om het verschil te kunnen maken van een krachtdadige EU-aanpak van problemen of – hetgeen opnieuw verklaart waarom onder meer in crises in delen van de wereld die juist voor hen essen- de oorlogen in Kosovo en Afghanistan de doorslagge- tieel zijn (zoals in 2000-2001 vanuit Belgisch perspec- vende militaire operaties voornamelijk door de Ameri- tief het geval was met de crisis in Congo). kanen werden gedragen. De reeks van contra-argumenten leidt tot een heel De twee voorgaande argumenten zijn terecht, maar andere conclusie dan in de vorige paragraaf: het moeten wel genuanceerd worden. Ten eerste vermin- gebruik van de contactgroepformule biedt helemaal deren de verschillen tussen de drie grootste landen geen waarborg voor een krachtdadiger beleid en zeker enigszins doordat de Britten geleidelijk meer pro- niet indien die contactgroep enkel uit de grote EU-lid- Europees, de Fransen meer pro-Atlantisch en de Duit- staten zou bestaan (met andere woorden: zonder de sers meer pro-interventionistisch worden dan in het bemiddelende en stuwende rol van de Verenigde Sta- verleden. Deze geleidelijke toenadering (alsook de ten). Bovendien is de vorming van een directorium gemeenschappelijke frustratie over hun onmacht in niet evident, niet alleen door de te verwachten weer- Kosovo en over de dominantie van de Verenigde Sta- stand van de uitgesloten lidstaten, maar vooral door- ten in die oorlog) vormde ook de basis voor de Frans- dat het onderscheid groot-klein, invloedrijk-invloed- Britse gemeenschappelijke verklaring (van St. Malo) loos en belanghebbend-niet-belanghebbend erg kan over Europese defensie, hetgeen op zijn beurt de aan- variëren naargelang de beleidskwesties en de betrok- zet vormde voor het akkoord binnen de EU over het ken regio in de wereld – waardoor ook de samenstel- vormgeven van een EVDB. Ook op andere terreinen ling van een contactgroep of directorium zou moeten zien we een toenadering tussen de voormalige Euro- variëren van geval tot geval. pese grote mogendheden en concurrenten, zoals bij- Het grootste knelpunt – naast het beperkt militaire voorbeeld blijkt uit de Frans-Britse initiatieven inzake vermogen van de EU-staten – blijft inderdaad dat de Centraal-Afrika eind 2001, begin 2002. lidstaten uiteenlopende belangen hebben in uiteenlig- Een tweede nuancering is dat de grote EU-lidstaten gende regio’s in de wereld en veelal de verdere ont- militair en diplomatiek misschien wel te licht wegen wikkeling van het Europees buitenlands beleid ten in grootschalige offensieve militaire operaties (zoals in aanzien van bepaalde beleidskwesties of regio’s blok- de Balkan, de Golfoorlog of Afghanistan), maar dat in keren indien dit niet ook in hun voordeel is. Het ont- het bijzonder Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk breken van een gemeenschappelijke visie op alle wél voldoende sterk kunnen zijn om succesvol mili- kwesties van buitenlands beleid verklaart ook de para- taire middelen in te zetten in meer beperkte conflict- doxale vaststelling dat de EU binnen enkele jaren

INTERNATIONALE 142 spectator Maart 2002 - LVI - nr 3 misschien wel een operationeel gemeenschappelijk vei- De tweede centrale schakel is een systeem van ligheids- en defensiebeleid zal hebben, maar geen beperkte taakverdeling via de oprichting van één EU- gemeenschappelijk buitenlands beleid – hetgeen noch- Contactgroep per beleidsprioriteit. Om het concreter tans essentieel is om de nieuwe militaire capaciteiten te maken: een pakket prioritaire te kunnen inzetten.8 beleidsdomeinen/regio’s met bijhorende EU-Contact- groepen zou kunnen bestaan uit het Midden-Oosten, het gebied van de Grote Meren in Afrika, de Oostzee De schepping van een systeem van EU-Contactgroepen (Baltische staten, Kaliningrad, enz.), Zuid- en Zuid- De tegengestelde conclusies bij de argumenten pro en Oost-Azië (Indonesië/Oost-Timor en Noord-Korea), contra geven aan dat een antwoord op de hierboven Argentinië & Centraal-Amerika, non-proliferatie van geformuleerde centrale vraag noch uit een radicaal massale-vernietigingswapens, antipersoonsmijnen en afwijzen van het systeem van contactgroepen kan non-proliferatie van kleine wapens. bestaan, noch uit een onverkort creëren van een Elke EU-Contactgroep zou, naast het bevoegde directorium van de grootste lidstaten. In deze para- Commissielid en de Hoge Vertegenwoordiger (en/of graaf formuleren we daarom een voorstel dat in hoge zijn Speciale Vertegenwoordiger voor de betrokken mate rekening houdt met de diverse argumenten pro regio), bestaan uit een beperkt aantal lidstaten die en contra. Daarbij gaan we uit van de vaststelling dat vanwege geografische, historische, politieke, economi- een communautarisering van de tweede pijler, de oplos- sche of andere redenen bijzonder belang hechten aan sing die België en Nederland als ideaal zagen (en de betrokken prioritaire regio of beleidskwestie en onder meer verdedigden tijdens het Nederlandse ook bereid zijn extra politieke energie, tijd en midde- Voorzitterschap in 1991 ter voorbereiding van het len te besteden aan de onderhavige prioriteit.13 Deze Verdrag van Maastricht),9 nauwelijks andere voorstan- EU-Contactgroepen zouden de bestaande Raad Alge- ders vindt, wat betekent dat andere oplossingen moe- mene Zaken (met daarin de 15 ministers van Buiten- ten worden gezocht. landse Zaken) en de diverse ondergeschikte instanties Hierna geven we alleen de grote lijnen van ons van de Raad niet vervangen. Ze zouden wel als taak voorstel weer, waarbij in dit kader niet alle dimensies krijgen de Raad, de Hoge Vertegenwoordiger (en/of kunnen worden behandeld (zoals de gevolgen voor zijn Speciale Vertegenwoordiger), het Voorzitterschap het Voorzitterschap en voor de Commissie, de relatie en de Commissie bij te staan ter ontwikkeling van een met de nu bestaande besluiten inzake buitenlands meer doelmatig en anticiperend beleid inzake de beleid, de inbreng van niet-EU-staten, enz.).10 Een betrokken regio of beleidskwestie, ter uitwerking van belangrijke voorafgaande opmerking is ook dat dit nieuwe initiatieven en beleidsterreinen (die vervol- voorstel vooral gericht is op versterking van een meer gens verder in de Raad moeten worden besproken en pro-actief en preventief buitenlands beleid, wat in de gelegitimeerd), ter verdere concretisering en uitvoe- lijn ligt van de recente inspanningen het Europees ring van de door de Raad aangenomen beleidslijnen buitenlands beleid in die richting te sturen.11 en om een actieve rol te spelen in de dagelijkse opera- Een eerste centrale schakel in ons voorstel is het tionele dimensie van het beleid. systeem van package-deals en issue-linkage, dat ook De gespecialiseerde EU-Contactgroepen dienen centraal staat in de besluitvorming in de eerste pijler een zekere actievrijheid te verkrijgen, hetgeen essen- van de Europese Unie.12 Door in een stilzwijgend of tieel is om van de EU een meer dynamische, proactie- uitdrukkelijk politiek akkoord verscheidene beleids- ve, assertieve en flexibele internationale actor te kwesties te koppelen (waarbij voor elke lidstaat een maken. De terughoudendheid van lidstaten om EU- belangrijke kwestie in dit pakket zit), kunnen Contactgroepen op te richten en ze ook een zekere ondanks de afwezigheid van gemeenschappelijke actievrijheid te verlenen, kan worden overwonnen belangen, prioriteiten en visies bij de lidstaten toch door het systeem van issue-linkage en package-deals, besluiten worden genomen en kan toch een actief waarbij de lidstaten weten dat ook de EU-Contact- beleid worden gevoerd. Dit systeem zou ook meer groep waarin zij zitten (en die dus voor hen erg systematisch kunnen worden toegepast voor het belangrijk is), de nodige vrijheid krijgt een actief en vormgeven van het buitenlands beleid van de EU. Om dynamisch beleid te voeren. hun verschillen qua belangstelling en belangen bij Een systeem van gespecialiseerde EU-Contactgroe- verschillende beleidsthema’s en regio’s in de wereld te pen kan het commitment van de lidstaten tegenover overbruggen, kunnen de lidstaten om de zoveel jaar het buitenlands beleid van de EU aanzienlijk verho- een pakket met een beperkt aantal prioriteiten inzake gen. Het zou de lidstaten in staat stellen hun aandacht buitenlands beleid aannemen, waarbij elke lidstaat op en inspanningen vooral te concentreren op die zijn minst één van de eigen prioriteiten in dit pakket beleidskwesties en regio’s waarin ze echt geïnteres- terugvindt. seerd zijn. Hun deelname als nauw betrokken lidstaat

INTERNATIONALEspectator Maart 2002 - LVI - nr 3 143 in een EU-Contactgroep zou meer gewicht geven aan Noten hun visies en inspanningen en zou – in combinatie met het systeem van package-deals – de kans verho- 1 Voor een uitgebreider analyse van het spanningsveld tussen grote gen dat hun voorstellen en initiatieven ernstig worden en kleine(re) EU-lidstaten, zie A. Pijpers (red.), On Cores and genomen en worden aanvaard door de andere lidsta- Coalitions in the European Union, Den Haag: Clingendael, 2000. ten in de EU-Contactgroep (en zo door de EU als 2 Agence Europe, 20 oktober 2001 en 5 november 2001; EUobser- geheel). ver.com, 5 november 2001. De specialisatie via de EU-Contactgroepen zou ook 3 Een andere these is dat president Chirac zo ook een tegenzet kon de mogelijkheden verhogen voor assertiever, doelma- ondernemen tegenover de Belgische premier Verhofstadt, die tot tiger en succesvoller EU-acties in de regio’s of domei- ontsteltenis van Chirac lange tijd een akkoord over een nieuwe nen die de afzonderlijke lidstaten belangrijk vinden – verdragstekst tegenhield tijdens de Europese Raad in Nice. waardoor ook de interne legitimiteit van het buiten- 4 Zie Stephan Keukeleire, ‘The Case for a “Directorate” in the lands beleid in de lidstaten kan toenemen. Het bui- CESDP’, in: Pijpers, a.w. noot 1, blz. 35-62; S. Keukeleire, ‘Directo- tenlands beleid van de EU zou daardoor een grotere rates in the CFSP/CESDP of the EU: A Plea for a Restricted Crisis- meerwaarde betekenen voor de lidstaten, hetgeen ook Management Group’, in: European Foreign Affairs Review, 6(1), hun bereidheid kan verhogen erin te investeren. 2001, blz. 75-101. Het systeem van EU-Contactgroepen zou het ook 5 Zie ook A. Missiroli, ‘CFSP, Defence and Flexibility”, Chaillot mogelijk maken andere bestaande problemen in het Papers 38, 2000, blz. 16-28; C. Schwegmann, ‘The Contact Group buitenlands beleid van de EU aan te pakken en deels and its impact on the European institutional structure’, Occasional op te lossen. Zonder hier in details te treden, verwij- Papers 16, 2000, WEU-ISS. zen we naar de beperkingen van de Hoge Vertegen- 6 M.P. Karns, ‘Ad hoc multilateral diplomacy: the US, the Contact woordiger (die onmogelijk aan alle beleidskwesties Group, and Namibia’, in: International Organisation, 41(1), 1987, evenveel aandacht kan besteden), de beperkingen van blz. 93-123. het zesmaandelijks wisselend Voorzitterschap (met 7 D. Owen, Balkan Odyssey, Londen: Indigo, 1995, blz. 296. het probleem van beperkte continuïteit en beperkte 8 S. Keukeleire, ‘Eine Europäische Sicherheits- und Verteidigungspo- middelen), de beperkingen van de Europese Commis- litik ohne Gemeinsame Aussenpolitik?’, in: H.-G. Ehrhart (Hrsg.), sie en de bevoegde Commissaris (die vaak juist niet Die Europäische Sicherheits- und Verteidigungspolitik, Baden-Baden: de bevoegdheid en het politieke gewicht heeft om de Nomos, 2002. nodige politieke interventies te verrichten tegenover 9 Zie F. Laursen & S. Vanhoonacker (red.), The Intergovernmental derde staten), de beperkte eigen beleidsinstrumenten Conference on Political Union, Maastricht: EIPA, 1992. van de EU en van de afzonderlijke lidstaten, de pro- 10 Dit artikel vormt een aanzet voor een meer uitgebreide Engelstali- blemen van de externe geloofwaardigheid van de EU ge publikatie over Contactgroepen in de Europese Unie, waarin (waarbij EU-demarches vaak niet ernstig worden deze en andere dimensies meer in detail worden behandeld. genomen indien bepaalde EU-lidstaten er niet bij 11 B. Kerremans (red.), Nooit meer oorlog? Europa en conflictpreventie, betrokken zijn), enz. Leuven: Davidsfonds, 2001; European Commission, Communica- Het grote voordeel van het systeem van EU-Con- tion on Conflict Prevention, COM(2001)211, 11/4/2001. Voor een tactgroepen zou vooral zijn dat het in staat stelt te mogelijke formalisering van de Contactgroepformule bij militaire ontsnappen aan de tweedeling van grote lidstaten ver- crises, zie Keukeleire, a.w. noot 4 (2001). sus kleinere lidstaten en de tweedeling van gezamen- 12 Zie D. Spence, ‘Negotiations, coalitions and the resolution of inter- lijk EU-beleid versus Directorium van grote lidstaten. state conflicts’, in: M. Westlake, The Council of the European Union, Zonder lidstaten uit te sluiten uit beleidskwesties die Londen: Cartermill Publishing, 1995, blz. 373-389. voor hen belangrijk zijn, houdt dit systeem toch reke- 13 Elke EU-Contactgroep zou ook één of twee andere lidstaten kun- ning met de realiteit dat de meeste landen slechts nen omvatten als meer ‘neutrale’ of ‘controlerende’ leden. geïnteresseerd zijn in een beperkt aantal beleidskwes- ties en dat de grotere lidstaten in meer beleidskwes- ties zijn geïnteresseerd dan de kleinere lidstaten. Door Over de auteur hun omvangrijker middelen, grotere ambities, grotere DR STEPHAN KEUKELEIRE is docent aan de Katholieke Universiteit Leuven en de belangen in meer regio’s en beleidskwesties, enz. zul- EHSAL te Brussel, Visiting Professor aan het Europa College in Brugge voor het len de grootste lidstaten immers automatisch in meer vak ‘European Foreign Policy’ en auteur van Het buitenlands beleid van de EU-Contactgroepen zitting hebben dan de kleinere Europese Unie (Kluwer). landen – waarbij dit systeem van EU-Contactgroepen de doelmatigheid, het belang en de legitimiteit van het buitenlands beleid van de EU als geheel kan ver- sterken in plaats van het te ondermijnen, zoals met de vroegere Contactgroepen het geval was. ■

INTERNATIONALE 144 spectator Maart 2002 - LVI - nr 3 Den Haag, het democratisch gat van Europa

DENNIS HESSELING & LOUSEWIES VAN DER LAAN

HET AFGELOPEN JAAR GAF RARE TAFERELEN IN DEN HAAG De democratische controle in theorie te zien waar het over Europa ging. De minister van Justitie moest meermaals nee verkopen in Brussel Europese beslissingen worden in theorie democratisch omdat de Staten-Generaal de stukken niet op tijd ont- gecontroleerd door zowel de Tweede Kamer als het vangen hadden. De Kamer weigerde een op Europees Europees Parlement. Aangezien deze organen recht- niveau aangenomen richtlijn biotechnologie uit te streeks door de Nederlandse bevolking worden geko- voeren, waardoor Nederland waarschijnlijk binnen- zen, hebben alle Nederlanders invloed op de Europese kort voor de rechter gedaagd zal worden. En hoewel besluitvorming. Bij beslissingen waar unanimiteit ver- vrijwel alle politieke partijen pleiten voor meer demo- eist is in de Raad, kan elk land een besluit blokkeren cratie en slagvaardigheid in Europa, werd bijna una- door een veto uit te spreken. Aangezien de Minister niem ingestemd met het Verdrag van Nice, dat op in principe doet wat de Tweede Kamer van hem/haar deze terreinen juist een stapje achteruit doet. Hoe vraagt, zou de Tweede Kamer de Minister opdracht staat het eigenlijk met de democratische controle op kunnen geven in Brussel een veto uit te spreken. Europa? Staatkundig is het, zolang er vetorecht geldt, dan ook De komende jaren zullen onomkeerbare beslissin- niet nodig dat het Europees Parlement ook nog naar gen worden genomen over de toekomst van Europa, de kwestie kijkt: als de Nederlandse burgers, verte- die van grote invloed zijn op het leven van mensen in genwoordigd door de Tweede Kamer, het niet met een Nederland. De gevolgen die de uitbreiding van de EU besluit eens zijn, hoeft het er niet te komen. Dit is een met landen uit Midden- en Oost-Europa heeft, mogen wezenlijk verschil met besluitvorming onder gekwali- niet onderschat worden. Hebben onze volksvertegen- ficeerde meerderheid. Als een meerderheid van stem- woordigers wel greep op de besluitvorming? Hoewel men volstaat in de Raad, kan Nederland, en daarmee met de beschuldigende vinger al snel naar het ‘tande- het Nederlandse Parlement, worden weggestemd. Dan loze’ Europees Parlement wordt gewezen, menen wij hebben de Nederlanders direct noch indirect invloed dat het democratisch gat voornamelijk in Den Haag op het uiteindelijke besluit. In deze gevallen is het ligt. Dat is dan ook de plek om te zoeken naar een dan ook van elementair belang dat de Europese volks- oplossing op korte termijn. Gelukkig is die er: de vertegenwoordigers kunnen ingrijpen via hun mede- democratische controle kan dramatisch beter zonder wetgevingsrecht (co-decisie). dat daarvoor ingewikkelde wets- of verdragswijzigin- Het beruchte democratische gat van Europa ligt gen nodig zijn. De simplistische oplossing om bij daar waar er geen unanimiteit vereist is in de Raad en gebrek aan democratie nog maar een extra parlement tegelijkertijd geen medewetgevende bevoegdheid ligt (‘derde kamer’) in het leven te roepen, zoals bepleit bij het Europees Parlement. Het meest voor de hand wordt door Tony Blair en zijn trouwe discipel Ad Mel- liggende voorbeeld hierbij is het Europees landbouw- kert, is daarbij van generlei waarde. Zo’n extra Euro- beleid. Hier kan Nederland worden weggestemd in de pees Parlement, bestaande uit vertegenwoordigers Raad, en geen Nederlandse volksvertegenwoordiger vanuit de nationale parlementen, zal met precies die daar iets tegen kan doen. Hoe pijnlijk deze situ- dezelfde problemen worstelen waarmee de Tweede atie kan zijn, werd duidelijk tijdens de MKZ-crisis, Kamer en het EP nu te kampen hebben. toen de Europese Unie weigerde in te stemmen met

INTERNATIONALEspectator Maart 2002 - LVI - nr 3 145 vaccinatie om de crisis te beheersen zonder preventie- op zijn geweten hebben een besluit te dwarsbomen dat ve ruimingen. De Nederlandse minister Brinkhorst, de al door vertegenwoordigers van de 15 lidstaten is goed- Tweede Kamer en het Europees Parlement hadden het gekeurd. Eén individueel Kamerlid uit één individuele nakijken. lidstaat, dat de informatie achterhaalt en zich daarover Met het Verdrag van Nice is het democratisch gat een oordeel vormt, is al gauw de mening toegedaan een weer wat groter geworden: Nederland verliest zijn veto geringe kans te hebben aan de betrokken kwestie nog zonder dat er co-decisie tegenover staat op meer terrei- iets te kunnen veranderen. De prioriteit wordt dan eer- nen dan dat er co-decisie (of nieuwe veto’s) op andere der bij andere onderwerpen gelegd. gebieden voor in de plaats komen. Met andere woor- Ook komt de Tweede Kamer herhaaldelijk te laat den: het aantal onderwerpen waarover de Nederlandse in actie, bijvoorbeeld als het besluit in Brussel al lang kiezers niets te zeggen heeft, neemt toe met het Ver- genomen is. Zo is staatssecretaris Ybema al bijna een drag van Nice. Het onder de medewetgevingsprocedu- jaar bezig de in Brussel aangenomen richtlijn biotech- re brengen van alle besluiten waar geen unanimiteit nologie om te zetten in een Nederlandse wet. Dat meer voor geldt, moet één van de absolute prioriteiten wordt echter tegengehouden door een meerderheid zijn voor de volgende verdragswijziging. van PvdA en CDA, welke partijen kennelijk niet beseffen dat hun protest jaren te laat komt. Het verzet van deze fracties in de Kamer is puur symbolisch. Als De realiteit ze de richtlijn echt hadden willen tegenhouden, had- Het bestaan van het democratisch gat is op zich zelf al den ze dat eerder moeten bedenken, toen het echte ernstig genoeg; het is echter slechts een theoretische besluit viel, in Brussel. kwestie wanneer men beseft dat de volksvertegen- Gezien het belang van de onderwerpen die aan de woordigers de middelen die hun wél ter beschikking orde zijn en de reikwijdte daarvan, is het dringend staan, niet of nauwelijks benutten. In de praktijk is het noodzakelijk dat de Tweede Kamer een meer Europe- democratisch gat veel groter dan staatkundig nodig is. se invulling aan haar rol als volksvertegenwoordiger Terwijl steeds meer macht de afgelopen decennia gaat geven. Een voor de hand liggend excuus om dat verschoven is van het nationale niveau naar de Euro- niet te doen kan zijn dat omdat er over veel meer wet- pese Unie, is de democratische controle niet meever- geving, dossiers, richtlijnen en andere beslissingen huisd. In de Europese besluitvorming heeft het Euro- besluitvorming in Europa plaatsvindt dan in Den pees Parlement op de gebieden waar de Raad met Haag, de Kamer niet geëquipeerd is voor deze enorme unanimiteit beslist, het recht tot het geven van een toename van het werk. Als dat de reden is, ligt als advies. Dat advies verdwijnt doorgaans linea recta in deel van de oplossing capaciteitsvergroting van de de prullenbak van de Raad. Doordat het EP geen ondersteuning van het Parlement echter voor de echte zeggenschap heeft, moet de feitelijke democrati- hand. Wat echter eerst nodig is, is de erkenning dat sche controle komen van de Tweede Kamer. Deze Den Haag niet het centrum van de wereld – en zelfs richt zich echter nog steeds voor het overgrote deel nauwelijks nog van Nederland – is. Een betere demo- van haar werk op de wetgeving op het Nederlandse cratische controle valt of staat met de politieke bereid- niveau. Hiermee geeft zij de facto een carte blanche heid de blik te verruimen. aan de Nederlandse regering waar het de Europese besluiten binnen de Raad van Ministers met unanimi- Zes concrete punten van verbetering teit betreft. Hieronder vallen belangrijke gebieden als buitenlands beleid, justitie, asielbeleid en binnenlands Met de uitbreiding voor de deur, en alle belangrijke beleid. Zeker nu Europa in sneltreinvaart anti-ter- keuzen die daarbij gemaakt moeten worden, is het rorismemaatregelen neemt die ons rechtssysteem van urgent belang dat de Tweede Kamer haar werk- raken, is het zaak goed op te letten. wijze wezenlijk verbetert om haar taak als democra- Europese kwesties zijn doorgaans net wat abstracter tisch controleur recht te doen. Het is mogelijk binnen en ingewikkelder dan de Haagse onderwerpen, waar- het huidige systeem een veel sterkere greep op de door er minder gemakkelijk mee valt te scoren. Daar besluitvorming te krijgen. Hieronder volgen zes sug- komt nog eens bij dat een Kamerlid extra moeite moet gesties om deze controle drastisch te versterken. doen voor een Europees onderwerp: hij of zij moet zelf achter de informatie aangaan. Anders dan met de mees- Controle in een vroeger stadium te Kameronderwerpen wordt deze niet automatisch De Tweede Kamer moet al veel vroeger in het traject aangedragen. Vervolgens is het niet altijd even duide- van de Europese besluitvorming actie ondernemen. In lijk, zeker niet voor pers en publiek, welke bevoegd- de huidige praktijk agendeert de Kamer Europese heid de Kamer inzake een bepaald onderwerp kan uit- wetgeving in het algemeen pas een week voordat de oefenen. Bovendien wil geen nationaal parlement het Europese Raad van Ministers een formeel besluit

INTERNATIONALE 146 spectator Maart 2002 - LVI - nr 3 neemt. Nog voordat de Tweede Kamer begint mee te Niet minder belangrijk is dat de fiches na elke denken, is over de details van de nieuwe wetgeving al Raadswerkgroep bijgewerkt zouden moeten worden overeenstemming bereikt in Europa: de onderhande- om aan te geven waar de knelpunten zitten. Alleen lingen binnen de Raadswerkgroepen, waarvan de met goede en actuele informatie kan de Kamer adviezen doorgaans door de ministers worden immers haar werk doen. gevolgd, zijn op dat moment al lang afgerond. Wil de Kortom, de fiches moeten nog substantieel verbe- Kamer invloed hebben op het uiteindelijke besluit, terd worden, zowel inhoudelijk als qua relevantie. Dit dan moet zij de Europese agendapunten actief volgen neemt echter niet weg dat ze een goed early warning vanaf het allereerste begin van de onderhandelingen. system kunnen zijn voor de Tweede Kamer, die de Dat kan gemakkelijk anderhalf jaar voor de uiteinde- fiches echter zélf als aanknopingspunt moet beschou- lijke Raadsvergadering zijn. wen om meer informatie te achterhalen. Niet-gouver- nementele organisaties (NGO’s) en de pers kunnen Procesbewaking deze fiches ook goed gebruiken. Zij kunnen het Elk nieuwe Commissievoorstel wordt sinds een paar jaar publiek bij het debat betrekken, en hebben bovendien door de regering beoordeeld in een zogenaamd fiche een belangrijke signaleringsfunctie ten opzichte van Beoordeling Nieuwe Commissievoorstellen (BNC-fiche). de politiek. Deze fiches worden naar de Tweede Kamer gestuurd op het moment dat de regering het voorstel ontvangt. Sinds Werkelijk inhoudelijke controle kort worden deze documenten ook op internet gepubli- Het derde probleem is echt aan de opstelling van de ceerd.1 De fiches bevatten een samenvatting van het Kamer te wijten. Zij geeft de minister onwaarschijn- voorstel, de rechtsbasis, de te doorlopen procedure en lijk veel speelruimte voor de onderhandelingen in de een eerste inhoudelijke reactie van de regering. Raad. Het is natuurlijk mooi dat de Kamerleden Helaas is het regeringsstandpunt doorgaans in zoveel vertrouwen hebben in de regering, maar in algemene en dus niet-politieke termen gesteld. Dat democratisch opzicht is het een bijzonder ongelukki- maakt de fiches minder bruikbaar voor parlementa- ge zaak dat het maken van wetgeving zoveel mogelijk riërs: je kunt het er eigenlijk niet mee eens, laat staan wordt uitgesteld tot de deuren van de Raad gesloten mee oneens zijn. Een voorbeeld is het fiche Kaderbe- zijn. Beter werkt het Deense model, waarin de minis- sluit Europees aanhoudingsbevel,2 met daarin de Neder- ter een formeel mandaat krijgt van het parlement. landse inzet voor het debat over verregaande samen- Daarin staat precies hoeveel concessies de minister werking op het terrein van politie en justitie. Hierin mag doen, en welke. Wanneer de minister merkt dat wordt met geen woord gerept over het Nederlandse in de Raad onvoldoende tegemoet wordt gekomen aan softdrugs- en euthanasiebeleid. Toch waren dat zon- de wensen van de volksvertegenwoordigers, moet hij der meer de gevoeligste punten bij de behandeling in terugkomen naar het Parlement om de situatie te de Kamer en het Europees Parlement, omdat het nog bespreken. Op die manier geeft de Kamer – in een maar de vraag was hoe Nederland zijn afwijkende openbaar debat – politieke sturing aan de minister. beleid zou kunnen behouden wanneer het zou moe- Gelukkig heeft de Kamer al een eerste stap in deze ten meewerken aan de opsporing en aanhouding van richting gezet, toen onlangs minister van Justitie verdachten op verzoek van andere EU-landen. Ook is Korthals niet mocht instemmen met het Europees het de vraag in hoeverre het fiche de werkelijke inzet arrestatiebevel als niet aan haar duidelijk aangegeven van de regering weergeeft. In bovenstaand fiche wordt wensen werd voldaan. Daaraan is het te danken dat duidelijk aangegeven dat Nederland zich zou inspan- EU-onderdanen niet uitgeleverd kunnen worden voor nen voor een beperking van het arrestatiebevel tot het gebruik van softdrugs in Nederland. De minister louter terroristische activiteiten,3 wat op zich zelf al kreeg hier geen volledig afgeperkt ‘Deens mandaat’, een tamelijk gecompliceerde zaak is. Uiteindelijk maar vertrouwen en sturing. Daarmee maakten de stemde de Raad, inclusief Nederland, in met een lijst Kamerleden zelf duidelijk dat er, ook wanneer het van tientallen ‘euromisdaden’, waaronder drugshan- parlement terugschrikt voor het Deense model, nu al del, racisme en vreemdelingenhaat, oplichting en ‘lid- méér mogelijk is om de regering te controleren. maatschap van een criminele organisatie’. De gebrek- De verhoogde controle op de minister inzake kige controle door de Kamer leidt er blijkbaar toe dat Europese besluitvorming mag niet enkel bedoeld zijn een minister zich een grote vrijheid kan veroorloven als controle achteraf. Het moet de minister ook de af te wijken van het in eerder verband aan de volks- kans geven zijn positie binnen de Raad harder te ver- vertegenwoordiging voorgelegde standpunt. Zeker als dedigen. Het geeft de departementale ambtenaren een het over een zo vérgaande stap gaat als een Europees goede indicatie hoe ver zij kunnen gaan in de Raads- arrestatiebevel, mogen de Staten-Generaal zich daar werkgroepen. De ambtenaar in de desbetreffende niet bij neerleggen. Raadswerkgroep en de minister kunnen zich immers

INTERNATIONALEspectator Maart 2002 - LVI - nr 3 147 beroepen op externe druk van de Tweede Kamer, een sprake. Maar wat houdt de parlementen tegen om met druk die zij niet kunnen negeren. Een assertief parle- elkaar samen te werken? Door na elke Raadsvergade- ment zal de Nederlandse onderhandelingspositie dan ring het verslag van de minister te vragen, en deze ook niet verzwakken, maar juist versterken. naast de verslagen te leggen van de andere 14 minis- ters, die door de andere 14 parlementen zijn onder- Nauwere samenwerking Europees en nationaal parlement vraagd, kan een redelijk gedetailleerde reconstructie In tegenstelling tot de Tweede Kamer verdiept het worden gemaakt van wat zich achter gesloten deuren Europees Parlement zich in detail in de Europese wet- heeft afgespeeld. Was er wel zoveel verzet van de geving. Zelfs op punten waarbij het EP slechts een andere lidstaten tegen datgene wat het Nederlandse, adviserende bevoegdheid heeft, zal het altijd gedetail- het Deense of Britse parlement zo graag wilde? Waar leerde amendementen op het Commissie-voorstel pre- lag dat verzet dan precies? Of heeft de minister het senteren. Zo lagen op het voorstel voor het Europees gewoon niet echt geprobeerd? Een gerichte e-mail aan arrestatiebevel verscheidene wijzigingen voor op het een collega in een ander parlement kan het verhaal gebied van verdachtenbescherming. Het zou voor de van een minister die ten onrechte claimt volledig ge- hand liggen die amendementen te gebruiken als lei- ïsoleerd te zijn geweest, eenvoudig doorprikken. Dit draad bij de ondervraging van de minister terwijl het soort e-mailcircuits kan parlementsbreed, maar nog meningsvormend proces in de Raadswerkgroep nog beter in (Europees) partijverband worden opgezet. Zo dóórloopt. Op deze manier wordt het mogelijk in kunnen de conservatieve EVP, de liberale ELDR, de plaats van ‘wij willen dat de verdachten beschermd socialistische PES en de Europese Groenen via een worden’ te stellen: ‘wij willen dat aan artikel 2, para- dergelijk netwerk hun werk beter doen. Dat geldt graaf 3 van het Commissievoorstel xyz wordt toege- zeker wanneer ze in het ene land regeren en in het voegd’. Hoe preciezer de Tweede Kamer haar wensen andere land in de oppositie zitten. aangeeft, hoe minder speelruimte een minister heeft Wanneer van dit soort ondervragingen in alle of om de wens van de volksvertegenwoordigers naast op zijn minst in de meeste lidstaten een standaard- zich neer te leggen. Dat is winst voor de democrati- procedure wordt gemaakt en de antwoorden van de sche controle. Bovendien vergroot ook het Europees ministers op internet worden geplaatst, betekent dit Parlement door deze samenwerking juist zijn moge- dat de Europese politiek daarmee meteen aanzienlijk lijkheden. Sommige Europarlementariërs zullen wel- transparanter en democratischer zou zijn geworden. licht niet gecharmeerd zijn van het idee dat Tweede- Kamerleden met hún veren kunnen gaan pronken. We Betrokkenheid van de pers mogen doorgaans echter verwachten dat in ieder geval Er zijn verscheidene redenen waarom een hardwer- de fracties van dezelfde partij uit beide parlementen kend Tweede-Kamerlid weinig van zijn schaarse tijd collegiaal willen samenwerken in het belang van de aan Europa ‘verspilt’. Eén daarvan is dat het parle- inhoud en van een goede democratische controle. mentaire werk aan Europa weinig oplevert in de media. De hierboven voorgestelde werkwijzen maken Nauwere samenwerking in Europees partijverband het Europese politieke proces echter niet alleen Een van de grootste problemen bij de controle op inzichtelijker voor de parlementariërs, maar ook voor Brussel is het gebrek aan openheid over wat er in de de parlementaire pers. De journalisten in Den Haag Raadsvergaderingen gebeurt. Dit is niet alleen het en Brussel beseffen heel goed dat er in Europa belang- Europees Parlement, maar ook de Tweede Kamer en rijke beslissingen worden genomen en zij staan te andere nationale parlementen een doorn in het oog. trappelen om hier meer over te berichten, maar ook Toch is het nog niet gelukt de Raadsvergaderingen voor hen is het niet altijd even gemakkelijk de juiste open te breken. Dit is wel belangrijk, want alleen op ingangen te vinden voor een verhaal dat relevant is deze manier kan worden gecontroleerd of de minister voor de Nederlandse politiek. De structurele openheid zich in de Raad wel heeft ingezet voor datgene wat die van de hier gesuggereerde maatregelen het gevolg het Parlement heeft gevraagd. zou zijn, zal ongetwijfeld tot meer en betere bericht- Met een creatieve samenwerking is het nu al moge- geving over Europese onderwerpen leiden. Door de lijk hier iets aan te doen. Elk nationaal parlement verbeterde informatievoorziening zal ook het publiek heeft de bevoegdheid zijn eigen minister te ondervra- een betere parate kennis over het Europese politieke gen over wat deze zelf in de Raad heeft gedaan. Uit- proces ontwikkelen, wat het voor kranten weer moge- spraken over wat andere landen precies hebben lijk maakt ruimte in hun kolommen vrij te maken gedaan, zijn doorgaans taboe. Als het parlement het voor Europese onderwerpen. Dat maakt het voor verhaal maar van één bron hoort, de minister die het Kamerleden weer aantrekkelijker hier tijd in te inves- moet controleren, is van een effectieve controle geen teren; zo wordt een sneeuwbaleffect op gang gebracht.

INTERNATIONALE 148 spectator Maart 2002 - LVI - nr 3 beeld Haiders FPÖ, proberen hier nu reeds garen bij Uitbreiding EU richting Midden- en Oost-Europa te spinnen. Indien de Tweede Kamer zich meer ver- Een belangrijk onderwerp waarop de hier voorgestelde diept in het uitbreidingsproces en duidelijk sturing verbeterde controle direct toegepast moet worden, zijn geeft, zal dat bijdragen aan de vergroting van de de toetredingsonderhandelingen. Thans onderhandelt bekendheid met het onderwerp en daarmee aan de de EU met twaalf potentiële nieuwe lidstaten, van Est- steun voor de uitbreiding. land tot Cyprus. Deze onderhandelingen worden gevoerd door vertegenwoordigers van de Raad en dus Conclusies door de lidstaten: er wordt gesproken over toepassing van EU-wetgeving, over uitzonderingen en overgangs- Als de Tweede Kamer haar rol als volksvertegenwoor- termijnen, zoals de overgangstermijn van 2 tot 5 jaar diger serieus neemt, moet zij haar eenzijdige nadruk voor het vrije verkeer van werknemers. Maar er wordt op de Nederlandse besluitvorming laten varen ten ook gesproken over overgangstermijnen op andere gunste van een moderne, Europese aanpak. Alleen gebieden van het zogenaamde acquis communautaire: door over de grenzen van het Binnenhof heen te kij- milieuregelingen, kapitaalverkeer of het gemeenschap- ken kunnen de volksvertegenwoordigers meewerken pelijk landbouwbeleid. Dit soort afspraken heeft ingrij- aan een democratisch en open Europa, dat dicht bij pende gevolgen voor Nederland. In bovenstaande de burgers staat. Met de uitbreiding voor de deur is gevallen bijvoorbeeld voor Nederlandse arbeiders, dat harder nodig dan ooit. ■ voor de concurrentiepositie van het Nederlandse bedrijfsleven en voor de Nederlandse boeren. Noten Aangezien elke toetreding van een nieuwe lidstaat een verdragswijziging inhoudt, moet deze goedge- 1 http://www.minbuza.nl/menu.asp?Key=421546&Pad=302486 keurd worden door de nationale parlementen van de 2 http://www.minbuza.nl/Content.asp?Key=422388&Pad=302486, huidige lidstaten, door het EP én door de parlemen- 421546 ten van de toetredende landen. Om te voorkomen dat 3 ‘In de eerste fase van de behandeling zou het besluit over het dit een rubber stamp exercise wordt, waardoor de kie- Europees aanhoudingsbevel en de procedures tot overlevering die- zer in feite buiten spel staat, moet de Tweede Kamer nen te worden beperkt tot terroristische delicten zoals bedoeld in zichzelf nu reeds betrekken in de onderhandelingen. het besluit inzake terrorismebestrijding. Op deze wijze kunnen de Er moet openheid komen over de termijnen waarover belangrijkste knelpunten vooralsnog uit het voorstel worden onderhandeld wordt, waarbij de Kamer moet aange- gelicht.’ ven welke overgangstermijnen voor haar wel en niet 4 Dit zijn Estland, Letland, Litouwen, Polen, Tsjechië, Slowakije, aanvaardbaar zijn. Hongarije, Slovenië, Malta en Cyprus; Bulgarije en Roemenië zul- Van de 31 hoofdstukken van Europese wetgeving len naar verwachting niet vóór 2007 lid worden van de EU; met hebben de meeste kandidaat-lidstaten er al 19 tot 24 Turkije zijn de onderhandelingen nog niet geopend. afgesloten. De prognose is dat de onderhandelingen met de verst gevorderde kandidaten al eind dit jaar in een afsluitende fase zullen komen.4 Om te zorgen dat Over de auteurs een oordeel van de Kamer over wat wel en niet aan- DR DENNIS HESSELING is kandidaat voor de Tweede Kamer voor Democraten 66. vaardbaar is bij toetreding niet als mosterd na de MR LOUSEWIES VAN DER LAAN is fractievoorzitter van Democraten 66 in het Euro- maaltijd komt, moeten onze vertegenwoordigers in pees Parlement. Den Haag zich hier nu reeds in verdiepen. Er is nog een voordeel aan een wat duidelijker bemoeienis van de Tweede Kamer met de uitbrei- dingsonderhandelingen. Er is maar weinig publieke steun voor de uitbreiding. Deels is dit te wijten aan een kennisgebrek en het algemene gevoel van onbeha- gen dat het hier een onomkeerbaar besluit betreft, waaraan weinig meer te veranderen valt. Dat er bij verscheidene aspecten wel degelijk ingegrepen kan worden, is onbekend. Er is een risico van een terug- slag, waarbij het gevoel van onbehagen via de politiek een stem krijgt en er straks onvoldoende steun is om de uitbreiding überhaupt te ratificeren. De populisten van Leefbaar Nederland, en in andere landen bijvoor-

INTERNATIONALEspectator Maart 2002 - LVI - nr 3 149 Toetsingscriteria voor de hervorming van de Belgische krijgsmacht

LUC DE VOS

REORGANISEREN IS ZICH AANPASSEN AAN DE HUIDIGE EN De Nieuwe Transatlantische Agenda en het Barce- toekomstige invloeden van het milieu om in de toe- lona-proces, beide initiatieven van de Europese Com- komst beter te kunnen functioneren. In een wereld missie, weerspiegelen het feit dat de Europese Unie waarvan concurrentie één van de voornaamste ken- ook via de economische bevoegdheid van de Commis- merken is, is het een permanent en noodzakelijk pro- sie een politieke speler is op het terrein van de exter- ces. Wie niet mee evolueert, is tot verdwijning ne betrekkingen. Het is gerechtvaardigd te conclude- gedoemd; mutatis mutandis lijken de bevindingen van ren dat de EU wel degelijk een eigen buitenlands Charles Darwin niet alleen toepasbaar op levende beleid heeft, ook al moet dat soms wedijveren met dat organismen maar ook op organisaties. van de lidstaten of met eigen rivaliserende instituties. Iedere onderneming, zowel in de sfeer van de over- Wil deze kiem zich echter verder ontwikkelen, dan heid als in het particulier bedrijfsleven, heeft er baat bij moet dit eigenzinnige beleid met zijn typisch Euro- vroegtijdig tendensen te kunnen onderkennen om zich pees karakter ondersteund worden door een militaire tijdig te kunnen aanpassen aan haar omgeving. Voor capaciteit die evenredig is met de geproclameerde een krijgsmacht zijn de internationale politieke ontwik- doelstellingen. Een bepaalde mate van politieke diver- kelingen van belang omdat militaire middelen ingezet gentie van de Verenigde Staten zou dan ook moeten worden in de context van een buitenlands beleid. leiden tot een evenredige onafhankelijke militaire Het einde van de Koude Oorlog luidde een nieuw capaciteit. Het is immers niet ondenkbaar dat Europa politiek tijdperk in voor Europa. De Europese zich geroepen voelt in te grijpen in een regio omdat gemeenschap transformeerde zich in de Europese het bestaande regime er omvergeworpen wordt in een Unie (EU), een organisatie met niet louter economi- autoritaire of zelfs dictatoriale wisseling van de sche doelstellingen maar ook politieke aspiraties. macht. De mogelijkheid bestaat dan dat in een derge- Hoewel Europese politiek nog altijd bedreven wordt lijk geval de Verenigde Staten zich niet willen mengen op intergouvernementele basis, wat maakt dat er wei- in dergelijke lokale, binnenlandse aangelegenheden. nig duidelijke en eensgezinde standpunten worden In zo’n situatie moet de optie voor de EU om te inter- ingenomen, moet men vaststellen dat de EU een eigen veniëren blijven bestaan; anders devalueert men zijn politieke identiteit ontwikkelt, waarbij accenten van democratische pretenties en standpunten ten aanzien sociale rechtvaardigheid en democratisering zich dui- van mensenrechten tot holle retoriek. delijk aftekenen. Op het vlak van de ontwikkelings- Toch mag men de verschillen aan beide zijden van hulp onderscheidt de aanpak van de EU zich bijvoor- de Atlantische Oceaan niet overaccentueren. De over- beeld duidelijk van die van de Verenigde Staten door eenkomsten tussen de Europese samenlevingen en de de politieke voorwaarden van democratisering die Amerikaanse zijn veel groter dan de verschillen. De gesteld worden aan begunstigde landen. De EU inves- essentie van beide samenlevingsmodellen is dezelfde; teert ook in sociale voorzieningen en structuren, ter- het gaat immers in beide gevallen om democratische wijl de Verenigde Staten louter economische sanering markteconomieën. Daarom moeten we in de eerste en de openstelling van de markt als voorwaarden stel- plaats blijven samenwerken met de Verenigde Staten. len. Ook uit onderhandelingen in andere fora, zoals Het afschrikkend effect dat uitgaat van de kracht van de WTO en Kyoto, blijkt dat het Amerikaans econo- een transatlantisch bondgenootschap heeft reeds zijn misch liberalisme zuiverder is dan het Europese, met deugdelijkheid bewezen inzake territoriale veiligheid; zijn sociale en ecologische nuances. daarom kan men er beter niet van afstappen. Voor

INTERNATIONALE 150 spectator Maart 2002 - LVI - nr 3 ‘nieuwe opdrachten’ kunnen echter wel andere, origi- men tegen ‘kwade’ invloeden. Dit brengt mee dat het nele formules beproefd worden. veiligheidsprobleem vaak onderschat wordt en België Europa moet verder ook rekening houden met een te weinig biedt aan zijn partners om interessant voor mogelijke herschikking van de Amerikaanse prioritei- hen te zijn. De basis van samenwerken is echter ‘bij- ten en dus ook met een aanpassing van het Ameri- dragen’. Achter de schermen berekenen beleidsmakers kaanse militaire dispositief. Het is mogelijk dat de altijd wat een bepaalde optie hun oplevert. Zonder Verenigde Staten de capaciteit om oorlog te voeren op een tastbare meerwaarde te belichamen voor potentië- twee fronten in de toekomst niet willen handhaven. le partners kan men hen niet overtuigen van het nut Indien deze optie zich doorzet, is het betrekkelijk samen te gaan werken. België moet zeker vermijden waarschijnlijk dat bezuinigd ZAL worden op het Euro- dat het, zoals in het verleden wel gebeurd is, verweten pese front en niet op dat in het Verre Oosten. wordt egoïstisch te zijn. Verbale en feitelijke betrok- De mogelijkheid bestaat ook dat de Verenigde Sta- kenheid moeten met elkaar in overeenstemming wor- ten troepen terugtrekken uit ex-Joegoslavië om deze den gebracht. rechtstreeks in te zetten in de strijd tegen het terroris- Thans investeert België 2.576,5 miljoen euro in me. Ook hier zal de EU zich verplicht zien het landsverdediging (begroting 2002); dit is 1,3% van vacuüm op te vullen, wil zij niet opnieuw geconfron- zijn bruto binnenlands produkt (BBP). In NAVO-krin- teerd worden met een drama aan haar grenzen en de gen wordt algemeen een richtlijn van 3% BBP als gevolgen ervan, zoals vluchtelingenstromen, extremis- standaard aangehouden. Dit betekent dat zelfs indien me, xenofobie en misdaadgolven, binnen haar grenzen. België van vandaag op morgen zijn defensiebudget Europa moet dus een eigen militaire capaciteit verdubbelt, het noch de NAVO-richtlijn, noch het opbouwen omdat het gaandeweg een eigen veilig- NAVO-gemiddelde van 2,8% behaalt. Van alle NAVO- heids- en defensie-identiteit ontwikkelt en omdat het landen besteedt alleen Luxemburg in BBP-termen verantwoordelijkheid op zich zou moeten nemen voor minder aan landsverdediging. (De vergelijking met dit wat zich elders in de wereld afspeelt. Het is vandaag land gaat in feite niet op, aangezien Luxemburg ver- de dag niet meer aanvaardbaar wel op de hoogte te houdingsgewijs veel rijker is dan België.) zijn van drama’s die zich elders in de wereld voor- Door dit dramatisch laag investeringsniveau kan doen, maar zonder de noodlijdende bevolking hulp te het budget ook niet op een normale manier besteed bieden. Het rechtssysteem dat wij willen verspreiden, worden. In een gezonde krijgsmacht wordt 50% van spreekt in zulke gevallen van ‘weigering van bijstand de begroting besteed aan personeelskosten, 25% aan aan personen in nood’, wat een ernstig vergrijp is. werkingskosten (bedrijfs/-exploitatiekosten) en de resterende 25% moet dan dienen voor investeringen in nieuwe uitrusting. In België gaat daarentegen bijna Een rol voor de Belgische krijgsmacht 68% naar het personeel en rest er maar 5,4% voor ver- Een politiek Europa heeft behoefte aan de opbouw van nieuwing. Terecht wenst de legerleiding niet te bespa- een eigen militair vermogen. In dat kader moet België ren op werkingskosten, omdat dit direct de functione- zijn militaire capaciteit zodanig organiseren, dat ze een ringsrisico’s voor het personeel zou doen toenemen. nuttige, onmisbare component wordt van een Europe- Omdat deze situatie al jaren aansleept, is het Belgisch se defensie. De voornaamste positieve prikkels en uit- militair materieel verouderd en onvolledig. Alleen al dagingen om dit adequaat te kunnen verwezenlijken, om haar budget in evenwicht te brengen en zonder liggen in het politieke domein: de krijgsmacht heeft rekening te houden met de opgelopen achterstand en immers een meer dan vijftig jaar lange ervaring met met de werkelijk lage lonen, heeft de Belgische krijgs- internationale samenwerking. De laatste tien jaar werd macht bijna een miljard euro per jaar meer nodig. er trouwens permanent gewerkt in minstens één mul- Tot op heden betekende reorganiseren voor de Bel- tinationaal verband, zoals transnationale legerkorpsen, gische krijgsmacht inkrimpen. Wat er vandaag van meestal zelfs in meerdere tegelijk. overschiet, moeten we absoluut behouden en beter De politiek moet er zorg voor dragen dat België aanpassen aan de nieuwe uitdagingen. Een land van metterdaad iets te bieden heeft op veiligheidsniveau, 10 miljoen inwoners moet over een leger beschikken dat het voor een meerwaarde zorgt en geen free-rider dat 40.000 man sterk is (ter vergelijking: Nederland is. Een relatie kan alleen werken als elke partner zijn met zijn 15 miljoen inwoners beschikt over een leger steentje bijdraagt. België is een rijk land, dat niet van 60.000 man). Omdat grote reorganisaties opera- rechtstreeks bedreigd wordt en ook niet rechtstreeks ties van lange duur zijn, is het nuttig bakens te plaat- geconfronteerd wordt met de gevolgen van conflicten sen om ons gedurende het volledige proces te kunnen elders in de wereld. Het wordt immers omringd door oriënteren. Die bakens zijn algemene principes waar- een schare partnerlanden die een effectieve buffer vor- aan de hervormingen moeten voldoen.

INTERNATIONALEspectator Maart 2002 - LVI - nr 3 151 Integratie Specialisatie Een eerste principe is logischerwijze dat vernieuwin- Militaire specialisatie is een vorm van politieke annexa- gen integratie moeten bevorderen. Naast de NAVO is tie van de kleine landen door de grote, die evenwel zelf de politieke structuur van de Europese Unie een hun volledige capaciteit bewaren. Op die manier kun- goede vertrekbasis voor militaire integratie. De gecu- nen kleine landen niet meer optreden zonder de assis- muleerde uitgaven van alle landen van de Unie samen tentie en dus de toestemming en het engagement van volstaan om een geloofwaardige defensie verder op te de grotere lidstaten. In ruil voor dit de facto-verlies bouwen, op voorwaarde dat de fondsen efficiënter aan soevereiniteit krijgen kleinere lidstaten niet meer worden aangewend. Dit kan men bereiken door inspraak of medebeslissingsmacht op supranationaal schaalvergroting en dus integratie. niveau. Afhankelijkheid is een slechte onderhande- Toch moet men de nodige realiteitszin aan de dag lingspositie, zeker als men daar bovenop niet veel leggen bij de organisatie en vormgeving van een Euro- meer te bieden heeft. Daarom zou men beter ineens pese defensie. In dit domein hebben de afzonderlijke over kunnen gaan op volledige integratie, maar in lidstaten nu eenmaal beslissingsmacht. In een derge- afwachting daarvan moet men realistisch blijven. lijk intergouvernementeel systeem mag men geen Het pleidooi voor specialisatie gaat ook voorbij aan onderdelen van defensie verwaarlozen, omdat de kans het feit dat in iedere staat min of meer gelijkmatige dat men geen consensus bereikt als dat nodig is, reëel potentiëlen bestaan. Er bestaan geen landen waarvan is. Grove specialisatie betekent in een dergelijke con- de bevolking bepaalde specifieke kwaliteiten heeft. text dat men lacunes in zijn algemeen dispositief, in Elke lidstaat heeft een potentieel aan infanteristen, de eigen defensiecapaciteit, accepteert. De geschiede- piloten, technici, zeelui, enz. Van die realiteit dient nis leert ons echter dat een defensie homogeen moet men uit te gaan bij de opzet van een defensie-apparaat. zijn. Een vijand concentreert zich op zwakheden, Als men dat niet doet, verwaarloost men bij voorbaat leemtes in een opstelling, en buit die volledig uit. een belangrijk deel van zijn menselijke hulpbronnen. Zolang de Tweede Pijler van de Unie intergouverne- Een geïntegreerde Europese defensie moet ook menteel is, moet men zich militair als dusdanig gedra- maximaal voordeel proberen te halen uit haar typi- gen. Men kan inderdaad vrij grote bedragen bezuini- sche situatie. Door haar interne diversiteit kan zij gen door de jachtvliegtuigen af te schaffen. Men mag altijd de ad hoc-strijdkracht samenstellen die politiek hierbij echter niet uit het oog verliezen dat hierdoor het meest passend is voor een bepaalde interventie. te veel strategisch en tactisch vermogen verloren gaat. Omdat samenwerking op laag echelon onmogelijk is Niet enkel de luchtcomponent zou lijden onder dit tussen landen met een verschillende taal, zullen een- verlies, ook het militair vermogen van de volledige heden altijd een bepaald nationaal aspect behouden. krijgsmacht. Luchtoverwicht en luchtsteun zijn nood- Dit kan het mogelijk maken ze in te zetten in situaties zakelijke voorwaarden om op de grond te kunnen waar de aanwezigheid van andere landen van de EU manoeuvreren en om in humanitaire interventies te niet gewenst is. Dit is een voordeel waar de Verenigde kunnen optreden. Het argument dat de gezamenlijke Staten niet op kunnen rekenen. Europese capaciteit aan jachtvliegtuigen excessief is, Een dikwijls aangehaald voordeel van specialisatie is niet aan de orde zolang de EU geen politieke en is dat hierdoor gewapende conflicten, binnen de Unie militaire entiteit is. tussen lidstaten, onmogelijk worden. In feite is een Op dit ogenblik is er nog heel wat onenigheid tus- dergelijke ontwikkeling al nauwelijks denkbaar, maar sen de lidstaten omtrent verdere toenadering en geza- het is te billijken dat men bepaalde waarborgen wil menlijke optredens. Nogal wat reactievermogen gaat institutionaliseren om oorlogen tussen Europese verloren bij het zoeken naar een consensus. Het resul- mogendheden definitief onmogelijk te maken. Men taat van de debatten is dikwijls een sterk verwaterd kan die zekerheden echter ook verkrijgen zonder zijn compromis. De sterkte van de Europese Unie inzake toevlucht te nemen tot specialisatie. Gemeenschappe- veiligheidsbeleid wordt op dit ogenblik bepaald door lijkheid van bepaalde sleutelactiviteiten, zoals inlich- de zwakste schakel in plaats van de som der compo- tingengaring of logistieke dienstverlening, kan ervoor nenten. De ‘neutrale staten’ van de Unie dragen veel zorgen dat niemand over het noodzakelijk vermogen verantwoordelijkheid in deze constellatie. Deze lan- beschikt om wat dan ook te ondernemen zonder de den werden echter nog niet geconfronteerd met de goedkeuring van de andere leden. Centralisatie en gevolgen van hun houding, omdat de NAVO nog schaalvergroting, want daar komt de creatie van mul- altijd de militaire capaciteit van het Westen vertegen- tinationale elementen op neer, verhogen trouwens woordigt. Die politieke realiteit kan onder impuls van ook aanzienlijk het rendement van de gezamenlijke één of andere crisis echter snel veranderen. inspanning indien zij oordeelkundig uitgevoerd wordt.

INTERNATIONALE 152 spectator Maart 2002 - LVI - nr 3 Vooral de duurdere componenten van een efficiënt hierdoor meer armslag krijgen en dat er tegelijkertijd defensie-apparaat komen in aanmerking voor interna- een betere controle over wordt uitgeoefend. tionale samenwerking. Niet ieder land hoeft nu een- maal permanent te kunnen beschikken over een stra- Efficiëntie tegisch projectievermogen, maar het is wel een onmis- bare capaciteit voor een hedendaagse krijgsmacht. De De toenemende internationalisering van operaties en waarde van de koppeling van tactische aan strategi- de integratie van nationale eenheden in multinationa- sche mobiliteit is nu reeds doorslaggevend voor de le formaties, verplicht de landen er ook toe hun mate- waardebepaling van een leger. rieel, uitrusting, doctrines en procedures te harmoni- De inlichtingenbranche is ook een tak waar inter- seren. Internationale integratie door harmonisatie en nationale samenwerking zich als het ware opdringt. convergentie sluit nauw aan bij het tweede toetsings- Een satellietenproject als Helios II kan niet gedragen criterium dat als baken moet dienen bij de hervormin- worden door één land en toch hebben we die capaci- gen, de efficiëntie. teit nodig om doelmatig en doeltreffend te kunnen Doeleinden van een standaardisatiepolitiek zijn het werken. versterken van de reële operationaliteit en het verbe- Het nut van internationale samenwerking stijgt teren van de efficiëntie van de beschikbare middelen. echter uit boven het louter financiële, kostenbespa- Standaardisatie manifesteert zich eveneens als een rende vlak. De bundeling van bepaalde historisch additionele politieke waarde in de vorm van een uit- gegroeide capaciteiten levert ook een andere meer- wendige blijk van samenwerking en solidariteit. waarde op die men zich niet mag ontzeggen. In het Een derde en tevens zeer actuele doelstelling van domein van de inlichtingen betekent dit bijvoorbeeld gemeenschappelijkheid is dat men hierdoor efficiënter dat men moet onderkennen dat elk land, omwille van en zuiniger operaties kan steunen. Bij de planning historische banden en hedendaagse belangen, zijn van een operatie kan men niet afdingen op het beno- eigen regionale specialiteit heeft. Mondialisering digd aantal gevechtselementen. Men loopt zelfs het brengt mee dat geen enkel land zich nog kan veroor- risico een averechts effect te bewerkstelligen indien loven de aandacht voor, de studie van en de informa- een bepaald minimum aan gevechtstroepen, een tievoorziening over bepaalde regio’s te verwaarlozen. drempelwaarde, niet wordt bereikt. Ook de technolo- De impulsen voor drastische omwentelingen kunnen gie kan een gemis aan mankracht niet eindeloos com- van overal afkomstig zijn. Het is echter niet mogelijk penseren. Men moet durven toegeven dat sommige op korte termijn een effectieve inlichtingencapaciteit opdrachten door mensen uitgevoerd moeten worden. te ontwikkelen in een kritieke regio. Zeker niet als De zogenaamde hoogtechnologische, chirurgische het gaat om ‘Human Intelligence’, waarvan het strate- arsenalen hebben een beperkte waarde op de heden- gisch belang minstens even groot is als hoogtechnolo- daagse slagvelden. Om effectief te zijn op de huidige gische inlichtingenverwerving (de belangrijkste voor- operatietonelen moet men de juiste combinatie aan delen hiervan zijn eerder te situeren op het tactische vuurkracht, sociale vaardigheid, diplomatie en initia- en operationele vlak). De Belgen zijn bijvoorbeeld, tief op laag echelon verwezenlijken. Microchirurgie is vanwege hun jarenlange ervaring, sterk in het inschat- belangrijker dan amputaties en die microchirurgische ten van situaties in Midden-Afrika; ze beschikken ook ingrepen kunnen enkel uitgevoerd worden door men- over meer en betere bronnen ter plaatse. Andere lan- sen in het veld. Interventies die vanaf grote afstand den beschikken over dezelfde troeven elders in de worden uitgevoerd, zijn slechts ultieme middelen, die wereld. Die bagage mag men niet overboord gooien. alleen van nut zijn als een interventie op het terrein De capaciteiten die reeds bestaan, moet men behou- zelf onmogelijk is. Vooral de vermenging van militaire den, bundelen op multinationaal of supranationaal doelwitten met civiele installaties speelt hier een rol. niveau en exploiteren. Specialisatie kan dus nuttig en In de conflictgebieden zelf treft men immers bijna noodzakelijk zijn, als de historische fundamenten nooit zuiver militaire doelen aan, er is altijd vermen- ervoor bestaan en het in feite over specialiteiten gaat. ging. Optredens in dergelijke conflictzones kosten Men mag evenwel niet de fout maken begrippen als dan ook heel wat tijd; wil men een blijvend resultaat specialisatie en specialisme door elkaar te gebruiken. verwezenlijken, dan moet men op ettelijke jaren reke- De internationale samenwerking kan ook het toe- nen. Om dit noodzakelijke voortzettingsvermogen te zicht op de inlichtingendiensten doeltreffender verkrijgen, moet men absoluut gaan besparen op de maken. Het wantrouwen in sommige landen ten human resources in de steunelementen en de diensten opzichte van de eigen veiligheidsdiensten is soms zo die nodig zijn bij de uitvoering van een opdracht. Aan groot, dat dit funest dreigt te worden voor de goede de totale getalsterkte die ter beschikking gesteld werking ervan. Supranationale integratie kan ook wordt van de krijgsmacht kan men immers weinig voordelig zijn in de zin dat de veiligheidsdiensten tornen.

INTERNATIONALEspectator Maart 2002 - LVI - nr 3 153 België beschikt slechts over een zeer beperkte Om zich beter te richten op wat de arbeidsmarkt reserve aan arbeidskrachten en in de toekomst zal die te bieden heeft, doet de krijgsmacht er veel beter aan situatie nog slechter worden; de bevolkingsstatistie- meer vrouwen aan te trekken. Hun aantal op de ken wijzen dit uit. Daarom moet het aandeel van de arbeidsmarkt stijgt immers, terwijl dat van de mannen gevechtstroepen in de getalsterkte toenemen. Dit kan daalt. Men kan dit compenseren door bijvoorbeeld de bereikt worden door een sterke internationalisatie van fysieke keuringen meer te diversifiëren, afhankelijk de steun door standaardisatie. Op dit ogenblik voor- van de verschillen in de mogelijke loopbanen. Niet ziet elke natie in de logistieke ondersteuning van haar elke functie binnen de krijgsmacht vereist hoge licha- operaties. Het verzekeren van nationale steun vereist melijke kwaliteiten. veel middelen die elders beter ingezet kunnen wor- Het personeelsprobleem ligt aan de basis van veel den. Zowel het voortzettingsvermogen als de doelma- andere problemen binnen de Belgische krijgsmacht. tigheid lijden hieronder. Het voortzettingsvermogen wordt op dit ogenblik gere- aliseerd door te weinig gevechtstroepen. Operationele omstandigheden vereisen een inzet van vierentwintig Rekrutering: vreemdelingenlegioen, vrouwen en uur per dag, zeven dagen per week. Bepaalde risico’s Vlaanderen en ontberingen daargelaten, is dit vergelijkbaar met Soms wordt de oplossing van het importeren van mili- een vijfploegenstelsel. Thans is de groep van mensen tairen geopperd, om het probleem van de getalsterkte die de schouders eronder zetten, feitelijk te klein: op te lossen. Men kan zich daarbij echter enkele fun- eenheden in operatie moeten de klus klaren met damentele vragen stellen. Moet men eerst een land amper twee ploegen. verdedigen en er zijn leven veil voor hebben, alvorens Alles moet eraan gedaan worden om de gevechts- de nationaliteit ervan te kunnen verwerven? Is het troepen talrijker te maken. Op menselijk vlak is het ethisch aanvaardbaar de gevaarlijke klussen te laten hoge tempo dat thans moet worden aangehouden te opknappen door vreemdelingen? Zijn vreemdelingen zwaar, wat soms leidt tot demotivatie van waardevolle inzetbaar in hun land van herkomst? Zal een dergelij- medewerkers die men in de huidige omstandigheden ke maatregel de krijgsmacht niet vervreemden van niet gemakkelijk kan vervangen. haar samenleving? Is het geen vorm van decadentie De krijgsmacht heeft, zoals elke grote organisatie, zijn land en manier van leven te laten verdedigen een gestage instroom van nieuwe personeelsleden door buitenlanders, met andere levenswijzen? (Men nodig. Het succes van de rekrutering is in hoge mate mag niet vergeten dat het Romeinse Rijk ten onder is afhankelijk van de territoriale spreiding van de ‘filia- gegaan door zijn lot toe te vertrouwen aan vreemde- len’. De verdeelsleutel op alle niveaus waarop ons lingen.) Een publiek debat zou in ieder geval aan een land steunt (60% Nederlandstaligen; 40% Franstali- beslissing in deze materie vooraf dienen te gaan, gen), moet worden aangehouden. Het kan niet zo zijn omdat we hier aan de fundamenten van onze samen- dat de Franstaligen meer vertegenwoordigd zijn in de leving raken. gevechtseenheden en dat de Nederlandstaligen meer Onlangs heeft men ook nog gepoogd aan andere terug te vinden zijn in de logistiek. Ook de oost-west- fundamenteel Belgische evenwichten te tornen. balans moet men trachten te verwezenlijken, want Omdat er aan Vlaamse zijde rekruteringsproblemen elke onevenwichtigheid veroorzaakt moeilijkheden bij zijn, probeert men aan Waalse zijde (waar meer werk- de rekrutering. De huidige slechte spreiding van de loosheid heerst) af te stappen van de in 1982 vastge- kazernes is een overblijfsel uit het verleden, vooral uit legde demografische verdeelsleutel, die voorschrijft de Koude Oorlog. dat 60% van de plaatsen in het leger voorbestemd zijn Een onderneming moet haar inplanting aanpassen voor Nederlandstaligen en 40% voor Franstaligen. Het aan de noden en gevoeligheden van het moment. De verleden heeft evenwel aangetoond dat scheefgetrok- tijd dat werkgevers van werknemers konden verlan- ken regionale verhoudingen leiden tot moeilijke gen dat zij over lange afstanden pendelden, ligt ver sociale verhoudingen binnen de krijgsmacht en een achter ons. Er is inderdaad een tijd geweest dat huis- oneerlijke verdeling van de investeringen. Het is de vaders zich lange perioden verwijderden van hun taak van de federale overheid de bestaande checks and gezin om de kost te winnen, denk maar aan de sei- balances te respecteren; ook zij raken de fundamenten zoenarbeiders. Tot onze ontzetting moeten wij echter van een staatsbestel. Indien het, in een nog niet voor- vaststellen dat de Belgische krijgsmacht die zelfde ziene toekomst, tot een Europese defensie mocht inspanning ook nu nog verlangt van haar mensen. Op komen, dan zal men daar ook, net zoals dat nu in Bel- die manier schept men rekruteringsproblemen in gië het geval is, normatief te werk moeten gaan om plaats van deze op te lossen. Alleen een territoriaal iedereen van de Unie dezelfde kansen en plichten te oordeelkundige reorganisatie kan een evenredige re- bieden. krutering bevorderen en het contact van de krijgs-

INTERNATIONALE 154 spectator Maart 2002 - LVI - nr 3 macht met de totale bevolking herstellen. Oost- en het onderlinge wantrouwen weg te nemen, is het ech- West-Vlaanderen hebben behoefte aan militaire inves- ter noodzakelijk dat iedereen duidelijk aantoont naar teringen. We moeten echter constateren dat bestaande verhouding evenveel te willen bijdragen. Op dit installaties worden opgedoekt en dat men niet in gebied schiet ons land echter schromelijk te kort. nieuwe installaties investeert. Nochtans zou een Zo worden echter mooie kansen verspeeld, want belangrijke militaire kern in die streek veel aantrek- Europa kan een waardevolle rol spelen in de interna- kingskracht uitoefenen op de bevolking. De talloze tionale politiek. Zijn sociale accenten kunnen recht- politieke interventies ter bescherming van de huidige streeks ten goede komen aan minder fortuinlijke installaties tonen ook aan dat de lokale politieke wil mensen elders in de wereld. België moet dringend aanwezig is om militaire filialen te huisvesten, maar meer investeren in materiaal en personeel. De begrip- men wil hier niet op inspelen. pen ‘integratie’ en ‘efficiëntie’ moeten dienen als lei- draden bij de nieuwe investeringen. Ook alle andere grote ondernemingen hebben als reactie op nieuwe De krijgsmacht als groot bedrijf marktsituaties herstructureringen doorgevoerd die Omwentelingen, zoals het einde van de Koude Oor- hun efficiëntie hebben vergroot en hun internationale log, zijn zeldzaam in de geschiedenis. Het is normaal verankering verzekerd. Geen enkele topmanager heeft dat men bij dergelijke gelegenheden de tijd neemt om hierbij belangrijke investeringen geschuwd, omdat hij de juiste omvang van de repercussies op de samenle- wist dat de overleving van het bedrijf op het spel ving te overzien. In België heeft een parlementaire stond. Bevelhebbers van een krijgsmacht hebben commissie medio jaren ’90 uitstekend werk verricht bovendien niet alleen het lot van hun onderneming in bij de studie van de impact van de veranderingen op handen, maar ook de veiligheid en de overleving van de krijgsmacht. Helaas heeft men nodeloos lang een samenleving. Een grotere verantwoordelijkheid gewacht de besluiten van die evaluatie in praktijk te kan men zich moeilijk indenken. Een dergelijke situ- brengen. Dit heeft veel schade toegebracht aan de atie vereist dienovereenkomstige investeringen. ■ krijgsmacht en ook aan de militairen zelf. Nu de nodige studies zijn uitgevoerd, is de tijd gekomen om te handelen; uitstellen is achterop raken, Over de auteur en dit zou een zeer gevaarlijke ontwikkeling zijn. DR LUC DE VOS is hoogleraar militaire problemen aan de Koninklijke Militaire Gelegenheden zoals deze moet men te baat nemen om School te Brussel en hoogleraar militaire geschiedenis aan de Katholieke Uni- eerst en vooral fouten uit het verleden uit het ‘nieuwe versiteit Leuven. bedrijf’ te bannen. Wij denken hierbij voor de krijgs- macht onder meer aan politieke beïnvloeding bij zui- ver militaire aangelegenheden. Ten tweede moet men de moed hebben radicaal te investeren in een volledig nieuwe koers. Een onderneming die een metamorfose ondergaat, moet hierdoor sterker worden. Van wezenlijk belang hierbij is dat de hervormin- gen ondersteund worden door de basis. Men moet dus eveneens een geldbedrag in het personeel investe- ren dat in verhouding staat tot de totale hervormin- gen. Zorgen voor het personeel is ervoor zorgen dat het bedrijf in goede handen is. Om goede krachten aan te trekken moet men bijvoorbeeld rekening hou- den met de hoge lonen die betaald worden bij de poli- tie. Landsverdediging en ook de civiele bescherming en de brandweer vissen immers in dezelfde vijver om te rekruteren en zonder aas vang je niets. Uit het voorgaande is maar weer eens gebleken dat de krijgsmacht moet worden gerund als een groot bedrijf. De politieke omwentelingen die veroorzaakt werden door het einde van de Koude Oorlog beteken- den dat ook het militaire bedrijf zich moest aanpassen aan een veel minder stabiele omgeving. Net als onder- nemingen hebben krijgsmachten veel heil te verwach- ten van schaalvergroting in deze nieuwe situatie. Om

INTERNATIONALEspectator Maart 2002 - LVI - nr 3 155 Afscheid van de Duitse Sonderweg

FRITS BOTERMAN

‘ELF SEPTEMBER’ HEEFT NIET ALLEEN DE WERELD VERANDERD, raal Europa komt voort uit het ideaal van het Verfas- maar ook Duitsland. Wat deze veranderingen op de sungspatriotismus van de kleine Bondsrepubliek.1 lange termijn precies inhouden, is nog onbekend. Wel Het is de list van de geschiedenis dat uitgerekend zijn er enige voorzichtige conclusies te trekken. Er een rood-groene coalitie zich bereid heeft verklaard heeft zich niet alleen een ‘renversement des alliances’ militaire steun te leveren aan de strijd tegen de Taliban in de wereld afgespeeld en er is niet slechts een globa- en vervolgens troepen ter beschikking stelt voor de lisering van het terrorisme aan de orde. Er is een internationale vredesmacht die de interim-regering in nieuwe coalitie tussen de Verenigde Staten en Rus- Kabul ondersteunt bij het handhaven van orde en vei- land, tussen de Verenigde Staten en China, tussen de ligheid. Zoals de Ostpolitik eerst door de sociaal-demo- Verenigde Staten en Pakistan en andere islamitische craat Willy Brandt werd uitgevoerd en later door de staten ontstaan. Ook is er sprake van een definitieve CDU werd omarmd, zo heeft de SPD pas in de rege- ‘renversement des opinions’ van de generatie van ’68, ring haar voormalige oppositierol moeten begraven en die nu grotendeels de politieke klasse en de intellectu- haar pacifistische veren moeten afschudden. Was er ele elite van de Berliner Republik uitmaakt. Otto tijdens de huidige crisis een conservatieve regering aan Schily, oud-advocaat van RAF-terroriste Gudrun de macht geweest, dan was het linkse protest tegen Ensslin, prijst nu als minister van binnenlandse zaken militair optreden vrijwel zeker luider geweest. de Amerikanen omdat ze de democratie in West- Op binnenlands-politiek terrein heeft bondskanse- Duitsland hebben gebracht en verdedigt de staat tegen lier Schröder afgelopen herfst voor hete vuren terroristen met een drastisch pakket aan maatregelen gestaan. Schröder hechtte eraan de geloofwaardigheid (het Anti-Terror Pakt I-II). Dit law and order-beleid van Duitsland te beklemtonen en daarmee ook het zou in de jaren ’60 en ’70 tot veel politieke onrust politieke lot van zijn kabinet (de vertrouwenskwestie) hebben geleid. Joschka Fischer, die zelf ooit als poli- aan de orde te stellen. Natuurlijk zette hij daarmee tieke ‘terrorist’ in de jaren ’70 handig met molotov- zijn eigen fractie zwaar onder druk, uit angst voor cocktails omging, is nu een warm pleitbezorger van wat hij ‘Erosion von Vertrauen’ in de ‘Handlungsfähig- het Amerikaanse militaire optreden in Afghanistan, keit’ van de rood-groene coalitie noemde. Zijn uit- met precisiebombardementen en alles wat daarbij gangspunt was geen onverantwoord risico te lopen, hoort, en dwingt zijn groene partij met emotionele maar wel militaire steun aan Amerika te geven en gro- retoriek en machtsdreiging tot gehoorzaamheid aan tere verantwoordelijkheid te dragen.2 Binnen Schrö- de coalitiepartner SPD. Er bestaat geen groene buiten- ders partij voltrok zich een scheiding tussen aanhan- landse politiek, alleen een Duitse, aldus Fischers dic- gers van het Westen, lees Amerika, voorstanders van tum, waarmee deze Oberrealo zich als een politicus militair optreden in Afghanistan, en anderzijds de zonder partij profileert. Dank zij zijn enorme popula- pacifistische linkervleugel. Binnen de Groenen en de riteit in Duitsland en zijn grote politieke kwaliteiten SPD zijn de dissidenten die nog steeds een status heeft hij zich te midden van een verdeelde partij aparte voor Duitsland wilden, in het defensief gedron- weten te handhaven en zijn politieke stellingname gen. Schröder, die van zo’n Sonderweg niets meer wil gedicteerd. Fischers inzichten worden gevormd door weten, heeft in de debatten op 7 november 2001, op democratische en liberale waarden, kortom, door de één Bondsdaglid van de SPD na, de gelederen gesloten idealen van het Westen. Zijn pleidooi voor een fede- weten te houden. De aarzelende fractieleden gingen

INTERNATIONALE 156 spectator Maart 2002 - LVI - nr 3 uiteindelijk overstag. CDU en FDP stemden tegen Amerikaanse geluiden, die altijd binnen de linkse par- omdat het hier om het vertrouwensvotum ging. In het tijen aanwezig zijn geweest (van Kurt Schumachers bijzonder de Groenen zijn door Schröders hardhandig diskwalificatie van Adenauer als ‘Kanzler der Alliier- optreden in een lastig dilemma beland: zij moesten ten’ tot de vredesbeweging tegen de kruisraketten), kiezen tussen het opgeven van hun pacifistische prin- minder luid geklonken hebben. Er was geen echt cipes en het aanblijven van de coalitie, tussen een debat onder intellectuelen, die liever hun stokpaarden breuk met het verleden of zich aanpassen aan de hui- berijden, of discussiëren over de vraag of er in de dige realiteit. De angst dat bij vervroegde verkiezingen wereld een ‘clash of civilizations’ plaatsvindt.4 Er wer- de Groenen een slecht resultaat zouden behalen, mis- den geen witte lakens uit de ramen gehangen, zoals schien wel uit de Bondsdag zouden verdwijnen, won tijdens de Golfoorlog; evenmin vonden er grote mas- het van hun latente anti-Amerikaanse gevoelens en sademonstraties plaats. Hiermee is de lange en inten- hun solidariteit met de burgerslachtoffers in Afghani- sieve discussie die in de jaren ’90 vooral in linkse stan. Op de partijdagen van de SPD en de Groenen, kringen werd gevoerd – mocht Duitsland wel oorlog respectievelijk in Neurenberg en Rostock, werd uitein- voeren of was de Duitse catastrofe een onaantastbaar delijk steun aan het regeringsbeleid gegeven. De PDS gebod tot militaire afzijdigheid – in het voordeel van heeft als enige partij de militaire acties radicaal afge- het eerste beslist. De realisten hebben het in dit geval keurd en zal daarbij mogelijk electoraal garen spinnen, van de idealisten gewonnen. zoals al bleek uit de verkiezingsuitslag in Berlijn in Na het wegvallen van het IJzeren Gordijn heeft het oktober 2001 en uit de rood-rode coalitie die in de vriend-vijand-denken een andere wending genomen: hoofdstad werd gevormd. de westerse samenleving, en ook Duitsland, heeft haar Voor de SPD, eens een partij die sterk haar oren liet vijandbeeld in de Russen verloren, maar heeft een hangen naar het pacifisme, is het misschien ook alle- nieuwe personificatie van Het Kwaad gevonden in de maal een beetje wennen. Deze partij, die in de jaren ’80 figuur van Osama Bin Laden en tegelijkertijd hebben en ’90 nog stevig in de greep van de vredesbeweging we de vijand in onszelf teruggevonden.5 Zelfkritiek is, verkeerde, staat nu voor honderd procent achter het gelet op de lange traditie van cultuurkritiek, altijd een Amerikaanse militaire optreden, inclusief de bombarde- van de opvallende kanten van de westerse samenle- menten. Duitsland moest wel meedoen aan de oorlog ving geweest.6 De mythe van ‘The end of history’ van tegen het terrorisme, omdat het na het einde van de Francis Fukuyama is volledig doorgeprikt, de aanval Duitse deling en herwinning van de soevereiniteit op 3 van de moslim-extremisten was juist gericht tegen oktober 1990 niet langer aan de kant kon staan en het democratie en markteconomie, en heeft de politieke nemen van militaire risico’s niet alleen aan de bondge- geschiedenis in haar hardste vorm, oorlog en religieus noten kon overlaten. De aanslagen van elf september fanatisme, weer teruggebracht. op de WTC-torens in New York en op het Pentagon in Washington werden niet alleen gepresenteerd als een Opgedrongen of zelfgekozen rol? aanval op de Verenigde Staten, maar ook, zoals Schrö- der herhaaldelijk stelde, op Europa en de waarden van De huidige internationale crisis naar aanleiding van de ‘zivilisierte Welt’ en ze vormden een direct gevaar de gebeurtenissen in de Verenigde Staten heeft Duits- voor de wereldvrede en de veiligheid van Duitsland.3 land een nieuwe rol in de wereldpolitiek min of meer Bovendien speelt hier nog iets anders mee. Wat de opgedrongen.7 Enerzijds hebben de zwakke Europese onverhoedse aanslagen in het bijzonder hebben aan- integratie, de stagnatie in de besluitvorming en de getoond, is dat Amerika op eigen grondgebied niet problemen rond de ingewikkelde uitbreiding van de langer onkwetsbaar is en dat de band tussen Europa EU naar Midden- en Oost-Europa de speelruimte van en Amerika sterker is aangehaald. Het gaat nu om een de leidende mogendheden, waaronder Duitsland, ver- strijd waarin de westerse waarden aan beide kanten groot, anderzijds bouwt Berlijn tegelijkertijd voort op van de Atlantische Oceaan in het geding zijn. De aan- een ontwikkeling die na de val van de Muur en de slagen hebben laten zien hoe snel de westerse demo- hereniging is ingezet, namelijk een grotere Duitse cratie door zelfmoordacties, uitgevoerd door een assertiviteit en ‘normalisering’ van de buitenlandse handjevol fanatieke criminelen, ontregeld kan worden politiek.8 Duitsland ervaart steeds meer de druk van en hoe snel de chaos aan de periferie van het wereld- andere landen om met oplossingen te komen en ook toneel kan terugslaan naar het centrum van het Wes- in internationale kwesties het initiatief te nemen. In ten. Zelfdestructie van moslim-extremisten kan tegenstelling tot vorige gelegenheden is Duitsland ook gemakkelijk leiden tot ontwrichting van de westerse meer bereid dit te doen. Het besluit op basis van Vei- wereld, wat in Duitsland traditioneel hard aankomt. ligheidsraadsresoluties 1368 en 1373 om 3.900 man Het besef dat deze fundamentele waarden op het spel troepen naar Afghanistan te sturen (slechts 100 echte staan, zou er de oorzaak van kunnen zijn dat anti- commandotroepen, de rest van de bijdrage bestaat uit

INTERNATIONALEspectator Maart 2002 - LVI - nr 3 157 ABC-afweer, pantserwagens, hospitaalvliegtuigen en grip bij de bondgenoten. Duitsland was toen nog aan marineschepen), is weliswaar niet zonder heftige de grondwet en het twee-plus-vier-verdrag gebonden debatten en emoties in de Bondsdag genomen, maar en kon zich daarachter verschuilen. De inval van Irak opvallend is dat dit gebeurde zonder al te veel open- in Koeweit was immers geen directe aanval op het baar protest. De meerderheid van de Duitse bevolking grondgebied van de NAVO (bovendien was er geen staat achter het regeringsbeleid als het gaat om het mandaat van de Veiligheidsraad). De Duitse regering sturen van troepen naar een gebied waar nog nooit kon zich dus aan deelname onttrekken, waarbij nog een Duitse soldaat voet aan de grond heeft gezet. kwam dat Kohl zich midden in het herenigingsproces Dit besluit werd op 16 november 2001 door een bevond en zich onder druk gezet voelde door de Sov- krappe meerderheid in de Bondsdag goedgekeurd (vier jetunie; er bevonden zich nog sovjettroepen in de van de acht dissidente Groenen stemden uit tactische DDR. Duitsland bleef een politiek-militaire dwerg en overwegingen toch vóór) en Schröder kreeg van de een economische reus. Na de hereniging liep Duits- coalitiepartners het vertrouwen. Dit heeft niet alleen de land eerst nog uit de pas van de bondgenoten. Dit rood-groene coalitie op de proef gesteld, maar ook de gold bijvoorbeeld voor het beleid ten aanzien van Slo- rol van Duitsland in de wereld. De vraag is of Duitsland venië en Kroatië. Duitsland wilde deze landen snel klaar is voor deze meer prominente rol op het wereld- erkennen, maar het kon geen militaire kracht leveren toneel en wat de gevaren zijn van dit nieuwe zelfbe- om deze politiek uit te voeren. wustzijn, zowel in de buiten- als in de binnenlandse Voor Kohls regeringsperiode tot september 1998 politiek. Er zijn allerlei doemscenario’s denkbaar, maar gold het primaat van Europa. De Europese integratie, de vraag is in hoeverre de wereld en ook Duitsland de uitvoering van het Verdrag van Maastricht, was echt veranderd zijn door de gebeurtenissen in Amerika. voor hem een kwestie van leven en dood en de as- Parijs-Bonn, gesymboliseerd in zijn vriendschap met Mitterrand, moest de basis leggen voor verdere Euro- Discontinuïteit pese integratie en de invoering van de euro. De vol- Er is door elf september sprake van discontinuïteit, gende stap was de beslissing van het Bundesverfas- maar er bestaan ook nog voldoende continuïteiten in sungsgericht van 12 juli 1994, dat door middel van een de buitenlandse politiek. Om te begrijpen hoeveel er nieuwe interpretatie van de grondwet militair optreden in het laatste decennium is veranderd, is het nuttig van Duitsland in NAVO- en VN-verband buiten het een vergelijking met de Duitse houding tijdens de NAVO-gebied, bijvoorbeeld in ex-Joegoslavië, mogelijk Golfoorlog te maken. De toenmalige regering-Kohl, maakte. Deze militaire rol tijdens de burgeroorlog in die nog in de euforische roes van de hereniging ver- het voormalige Joegoslavië – peacekeeping werd peace- keerde, plaatste zichzelf tijdens deze oorlog buiten enforcing – werd Duitsland min of meer opgedrongen. spel. Dit was nog geheel in lijn met de politiek van provinciale terughoudendheid, zich klein houden, Keerpunt Kosovo chequebook diplomacy en multilateralisme die door de Bondsrepubliek vóór 1989 succesvol werd gevoerd en Met de komst van de rood-groene coalitie in 1998 is in het revolutiejaar 1989/90 gunstige voorwaarden het buitenlandse beleid stapsgewijs, volgens Schröder schiep voor de acceptatie van de Duitse eenwording zelfs fundamenteel, veranderd.10 Onder druk van de door de rest van de wereld. Kohl zag de hereniging als dramatische situatie in ex-Joegoslavië en de Kosovo- een Europees project, maar dat betekende ook dat het crisis in 1999 moesten Schröder en Fischer snel beslis- dragen van militaire verantwoordelijkheid weer op de sen over de militaire bijdrage van Duitsland aan de agenda stond. De Bondsrepubliek had zich tot 1989 NAVO-operatie. De belangrijkste les uit de oorlog, ‘Nie als vreedzame handelsstaat, als politieke dwerg, wieder Krieg’, werd vooral door Joschka Fischer ver- geprofileerd; zij voerde een diplomatie van vervlech- taald naar ‘Nie wieder Auschwitz’. Men moest militair ting en had volgens sommigen postnationale trekken. aan de oorlog meedoen om de genocide op de Balkan Duitsland ontbrak tijdens de Golfoorlog echter bij te voorkomen en net als de andere NAVO-landen zijn de westerse landen die troepen leverden voor opera- verantwoordelijkheid nemen. De Kosovo-oorlog, de tie-Desert Storm en gaf slechts financiële steun, een strijd tegen Milosˇevic´, was een belangrijk keerpunt, paar mijnenvegers en 3.000 man troepen voor de omdat in het bijzonder Fischer (Duitsland was voorzit- opvang van Koerdische vluchtelingen in Iran, en ter van de EU) vond dat Duitsland niet langer aan de stuurde later nog jachtvliegtuigen naar Turkije. Dit zijkant kon blijven staan en in plaats van het roepen alles werd door de andere NAVO-landen niet als een van holle frasen tot daden moest overgaan. Voor het substantiële bijdrage aan de oorlogvoering eerst in de naoorlogse geschiedenis waren Duitse solda- beschouwd. Deze passieve houding, meer orde consu- ten in actie in een gebied dat ooit door de nazi’s was merend dan mede-producerend,9 leidde tot veel onbe- bezet en aangevallen. Fischer legde bovendien met een

INTERNATIONALE 158 spectator Maart 2002 - LVI - nr 3 zes-puntenprogramma de basis voor een succesvolle hebben gewoond en gestudeerd (Atta c.s.), en dit vredesregeling inzake de Kosovo-crisis. gebeurt met behulp van vliegtuigen, mobiele telefoons, Dit verantwoordelijkheidsbesef zette zich ook anonieme geldtransacties en archaïsche symbolen. voort ten aanzien van het sturen van troepen naar Wat ook duidelijk is geworden, is dat noch de NAVO, Macedonië in de zomer van 2001 om Albanese rebel- ondanks artikel 5 (de wederzijdse-bijstandsclausule), len te ontwapenen. Het besluit van de Bondsdag op noch de EU een geschikte instelling was om deze strijd te 29 augustus 2001 om de Duitse deelname aan opera- winnen. Beide instituties waren vooral toeschouwer, geen tie-Essential Harvest goed te keuren – overigens zon- spelers op het wereldtoneel, omdat de ene organisatie der eigen meerderheid – paste in dit assertiever optre- militair buiten spel bleef en de andere militair geen vuist den van Duitsland.11 Het veel gehoorde excuus van de kon maken. Het waren de Verenigde Staten, militair bij- last van het verleden (de nazi-tijd en de Duitse gestaan door Groot-Britannië en in veel mindere mate deling) om zich aan deelname te kunnen onttrekken, door Frankrijk en Duitsland, die de zaak hebben beslist. ging niet langer op. Schröder verklaarde dat Duitsland een nationaal belang had bij stabiliteit in deze regio.12 Rusland medespeler Men zag af van zijn uitzonderingspositie en hiermee verviel een van de belangrijkste pijlers van de buiten- Een nauwere band van Duitsland met de voormalige landse politiek van de kleine Bondsrepubliek. Het ver- Sovjetunie ligt, gezien de oostelijke uitbreiding van de leden werd op een andere manier gebruikt, niet meer EU (de Osterweiterung), voor de hand en wordt zicht- om oorlog af te zweren, maar om de rechten van de baarder. Destabilisatie in Oost- en Midden-Europa ligt mens centraal te stellen en deze desnoods met militai- op de loer. Het aandachtsgebied richt zich immers re middelen ook buiten Europa te beschermen. meer naar het oosten, en het zwaartepunt van de EU verplaatst zich daardoor meer naar Berlijn. De bonds- kanselier sluit zelfs het Russisch lidmaatschap van de Onbeperkte solidariteit NAVO op termijn niet langer uit.16 Voor Rusland is Deze situatie is sinds september 2001 in een aantal Duitsland, zowel in politiek als in cultureel en econo- opzichten drastisch veranderd, en tegelijkertijd is er misch opzicht, de meest aangewezen partner in het sprake van continuïteit. Welke rol heeft Duitsland Westen. Vladimir Poetin wist na elf september handig sindsdien gespeeld? Laten we beginnen met de coali- op de nieuwe situatie in te spelen en probeerde zich, tiegenoten van Duitsland. Solidariteit met Amerika (op daarbij gesteund door Schröder, bij het Westen te 12 september, direct na de aanslagen, zegde Schröder scharen. Zijn redevoering in het Duits voor de Bonds- president George W. Bush ‘uneingeschränkte Solida- dag in Berlijn op 25 september was in dit opzicht een rität’ toe)13 was in deze situatie, gezien de Amerikaanse historisch moment. De prijs voor deze Russische rol in het ontstaan en de naoorlogse geschiedenis van steun aan het Westen zal niet gering zijn. Een van de Bondsrepubliek, alleen maar logisch en een vanzelf- Poetins politieke doeleinden zal er alsnog op zijn sprekende daad van politiek en moreel fatsoen en van gericht een rechtvaardiging binnen te halen voor de dankbaarheid. Tegelijkertijd liet Schröder er in ver- bikkelharde strijd tegen wat hij beschouwt als Tsje- scheidene redevoeringen en interviews geen misver- tsjeense bandieten. Hoever moet Berlijn gaan om standen over bestaan dat Duitsland een nieuwe rol in steun te verlenen aan een politiek die op grove wijze de internationale politiek ging spelen en het verleden mensenrechten heeft geschonden? Nauwere samen- achter zich wilde laten.14 Net als Fischer wordt Schrö- werking tussen de NAVO en Rusland staat niettemin der minder dan Kohl gehinderd door het oorlogstrau- voor de deur, hoewel de Russen nog niet de beschik- ma. Beiden hebben de oorlog, in tegenstelling tot king krijgen over een vetorecht. Uitbreiding van de Kohl, niet bewust meegemaakt. De vraag was of Duits- NAVO met landen in Midden- en Oost-Europa blijft land ook de gelegenheidscoalitiegenoten van de Ame- voor Rusland een gevoelig punt. De Duits-Russische rikanen (van de Britten als traditionele vrienden tot toenadering kan hier een brug slaan. voormalige vijanden als Rusland en China en het diep verdeelde en ondemocratische Pakistan en de Noorde- Eenzame supermogendheid? lijke Alliantie) op de koop toe moest nemen. Na het succes van het Amerikaanse optreden, althans wat Amerika is als enige supermogendheid overgebleven, betreft het verdrijven van het Taliban-regime en het maar of het land het morele gelijk aan zijn kant heeft, uitschakelen van het Al Qaida-netwerk, was het de wordt betwijfeld. Een ander gevaar is dat de coalitie vraag of deze coalitie dezelfde cohesie bezit als het tegen het internationale terrorisme, die niet al te zeker geallieerde bondgenootschap tijdens de Koude Oorlog. is, uit elkaar kan vallen als de Verenigde Staten een stap Er wordt een geheel ander type oorlog15 gevoerd door verder willen doen in de richting van Irak, Somalië, een handvol terroristen, die nota bene in Hamburg Jemen en andere ‘schurkenstaten’. De vraag is of we niet

INTERNATIONALEspectator Maart 2002 - LVI - nr 3 159 met een tijdelijke coalitie te maken hebben. Of koestert en zelf op min of meer grote schaal dezelfde rechten men in Washington echt de idee deze coalitie tot een schenden; het NAVO-land Turkije is daarvan een goed nieuwe wereldorde om te bouwen? Dit laatste lijkt voorbeeld. De westerse cultuur superieur te noemen voorlopig een illusie, gezien de eigenzinnige politiek ten opzichte van de islamitische wereld, zoals de Itali- van president Bush, het unilateralisme en de militaire aanse premier Berlusconi heeft gedaan, houdt voor superioriteit van de Verenigde Staten, het opzeggen van Europa alleen maar gevaren in, niet alleen van buiten, het ABM-verdrag om de weg vrij te maken voor het maar natuurlijk van binnen. Miljoenen moslims wonen antiraketschild, het afwijzen van het Internationaal immers binnen de grenzen van Europa. Het gaat niet Strafhof en het negeren van internationale verdragen, om de strijd van het Westen tegen de rest, maar om de zoals de klimaatafspraken in het Kyoto-protocol. verdediging van de westerse waarden tegen vormen van De Amerikanen hebben, ondanks het inroepen van fundamentalistisch denken dat gepaard gaat met ter- artikel 5 NAVO-verdrag, laten blijken ook zonder de rorisme, geloofsfanatisme en geweld. steun van de andere NAVO-landen de oorlog in Afghanistan te kunnen winnen. De hardliners, zoals Nieuwe rolverdeling in Europa? de minister van defensie Donald Rumsfeld, hebben gewonnen.17 De steun van de coalitie was retorisch en Ook in Europa hebben de aanslagen op de Ameri- symbolisch van belang, maar van een echte consulta- kaanse symbolen van geld en militaire macht de situ- tie van Europa door de Amerikanen was geen sprake. atie veranderd. De crisis heeft hier tot een nieuw besef In plaats van een mondiale strijd tegen het terrorisme van onderlinge verbondenheid en tot een nieuwe rol- heeft de kracht van één staat zich bewezen. ‘Dit bete- verdeling tussen de EU-lidstaten geleid. De as Parijs- kent voor Europa dat, zolang Europa militair niets Berlijn-Londen, die samen met de Verenigde Staten voorstelt, Amerika baas in de keuken is. En als de VS geacht wordt een club van democratieën te vormen, klaar zijn in de keuken, dan mogen de Europeanen de neemt steeds meer de plaats in van de as Parijs-Bonn troep opruimen en de afwas doen,’ aldus de samenvat- en Parijs-Berlijn. Deze as was tot nu toe de motor van ting van de Wall Street Journal Europe.18 De Amerika- de Europese integratie, maar wordt steeds moeilijker nen laten Europa op de Balkan en ook in Afghanistan draaiende te houden en werkt voor de integratie eer- de nazorg verrichten. Europa is nog steeds een mili- der belemmerend dan bevorderend. Het martiale taire dwerg, zoals Duitsland dat lange tijd was en nog optreden van Tony Blair, bijgestaan door een groep steeds is. Zonder militaire middelen is een betere van leidinggevende partners als Frankrijk en Duits- wereld niet af te dwingen, en in dit opzicht blijft land, kwam Amerika goed uit, maar voorkomt niet Europa afhankelijk van Amerika. Waar Europa, en een eigen koers van de Amerikanen. Duitsland voorop, de oplossing zoekt in het afstaan Voor bondskanselier Schröder was het niet alleen van soevereiniteit ten behoeve van supranationale absoluut noodzakelijk zijn onvoorwaardelijke solida- instellingen en verdragen, zo geloven de Amerikanen riteit aan Amerika te betuigen teneinde daarmee dat alleen de democratische instellingen van een land directe invloed op de beslissingen te houden en de de vrijheid van de burgers kunnen waarborgen.19 buitenlandse politiek niet voor binnenlands-politieke De echte oplossing moet gevonden worden in het kwesties te laten instrumentaliseren,21 maar ook om creëren van een Europese legermacht of in een NAVO zich snel bij dit directorium van leidinggevende staten met nieuwe taken. Het Europese idealisme, voortge- van Europa te kunnen aansluiten. ‘Elf september’ komen uit twee wereldoorlogen, wordt door de Ame- bood hem de kans zich als crisismanager en Europees rikaanse Realpolitik niet altijd begrepen. Het defensie- leider en wellicht zelfs als wereldleider te profileren. en veiligheidsbeleid van de EU staat nog in de kinder- Zelfs China, India en het Midden-Oosten werden ver- schoenen en zal verder ontwikkeld moeten worden. eerd met een bezoek door Schröder en Fischer. Behal- Het defensiebeleid van de EU en dat van de NAVO ve een economische reus moest Duitsland groeien in kunnen op gespannen voet met elkaar komen te de richting van een politiek-militaire reus, hoewel staan. Het gezamenlijk optreden van de EU in het Schröder Duitsland blijft beschouwen als een middel- kader van een vredesmacht onder leiding van Britten grote mogendheid. Hij kon zich daarin geen faux pas en Duitsers was niet altijd even gelukkig. De Duitse veroorloven en hij kon geen risico lopen een parle- wens dat Europa met één stem spreekt en als één man mentaire meerderheid van de twee regeringsfracties te handelt, is nog niet vervuld. De ontmanteling van de missen. Hij nam zijn toevlucht tot de ‘Machtfrage’. nationale staat is, hoewel anderen het tegendeel bewe- Was dit machtsspel niet gelukt, dan was Duitsland, ren, nog ver weg; het federale Europa van Fischer is zoals Schröder in een interview verklaarde, in het nog schone toekomstmuziek.20 komende decennium in ‘een politiek en economisch Bovendien manifesteert zich het vraagstuk van de isolement’ terechtgekomen. Een dergelijk isolement mensenrechten in landen die aan de coalitie meedoen was om verscheidene redenen geen optie: het was

INTERNATIONALE 160 spectator Maart 2002 - LVI - nr 3 slecht voor bestrijding van terrorisme, en het zou bete- den die juist in Duitsland tot een dogma zijn verhe- kenen dat Duitsland niet langer serieus genomen zou ven.25 Het verschil ligt in de toenemende renationali- worden. Het ging wederom om de geloofwaardigheid sering van de Europese politiek, wat onder meer blijkt van de Bondsrepubliek. Schröder wilde met zijn steun uit het feit dat de vredesmacht niet door de EU, maar aan de Verenigde Staten risico’s lopen, maar geen door Groot-Britannië en niet door Duitsland wordt avontuur riskeren.22 Dit wil niet zeggen dat er geen geleid en tegen de zin van de zwakke en door schan- onzekerheid of twijfel zou bestaan over het varen van dalen aangetaste minister van defensie, Rudolf Schar- een eigen koers in de wereld; daarvoor is het verleden ping, onder Amerikaans centraal commando staat. nog niet genoeg vergeten. Duitsland blijft met één been in het verleden staan (‘altijd eraan denken, niet Renationalisering versus Europees project altijd erover spreken’, aldus de Duitse Sonderweg-des- kundige Heinrich August Winkler)23 en kan zich min- Deze renationalisering staat op gespannen voet met der permitteren dan de Britten en de Fransen. Een te het door Duitsland altijd omarmde Europese project. dominante rol in de wereldpolitiek en ook in het mid- Als de Britten zich na drie maanden zullen terugtrek- den van Europa zal nog steeds snel argwaan kunnen ken, kan Duitsland wel eens aan de beurt zijn. Maar wekken bij de bondgenoten. Voorlopig is hiervan wei- dan zal Duitsland zijn defensie in allerlei opzichten nig te merken en dat is een positief teken. beter op orde moeten brengen. Dan dient ook de vraag Het informele driehoeksoverleg tussen Chirac, zich aan op welke grenzen een nieuwe buitenlandse Blair en Schröder, op uitnodiging van de Franse presi- politiek van Duitsland in de komende tijd zal stuiten, dent, oktober 2001 in Gent, voorafgaand aan overleg vooral gezien de publieke opinie en met het oog op de tussen EU-landen, waarvan de uitkomsten niet wer- komende verkiezingen (de verzwakte positie van de den medegedeeld aan andere EU-lidstaten, was een Groenen, de economische recessie, de afloop van de teken aan de wand, dit tot verdriet van de Belgen en vredesmissie, het zoeken van interne veiligheid, de de Italianen. Niet de EU-functionarissen, maar de nostalgie naar het oude Bonn en de opbouw van het staatslieden van Groot-Britannië, Frankrijk en Duits- Oosten). Politici zullen rekening moeten houden met land bepaalden de agenda.24 Het onderonsje op zon- hun achterban en kunnen niet te veel voor de troepen dagavond in Downingstreet 10, waarvoor premier uitlopen. Herbezinning op de westerse waarden (vrij- Kok zich moest uitnodigen, was een bewijs dat kleine heid, democratie, individualisme en tolerantie), maar landen als Nederland zich alleen maar bij de kop- ook een daarmee verbonden discussie over de multi- groep van Europa kunnen aansluiten. Een oorlogssi- culturele samenleving, de immigratie en de binnen- tuatie is nu eenmaal altijd een slechte tijd voor de landse veiligheid staan nog maar aan het begin. Om kleine landen in Europa. deze debatten te voeren is het goed dat de ‘normalise- ring’ van de Duitse buitenlandse politiek bijna vol- tooid is; een permanente zetel in de Veiligheidsraad Duitsland neemt prudent verantwoordelijkheid zou een laatste logische stap zijn. De kracht van Duitsland ligt op verscheidene terrei- Duitsland is sinds elf september nog verder ‘ent- nen: de Duitse betrouwbaarheid blijkt een troef te zijn provinzializiert’: Berlijn is geen Bonn meer. Zich klein in de onderhandelingen over het nieuwe Afghanistan. houden behoort tot het verleden, maar het instrumen- Fischer heeft achter de schermen in Bonn (Königs- tarium om een grotere rol in de wereldpolitiek te spe- winter) goed werk geleverd en met het op 5 december len ontbreekt vooralsnog. Er kleeft nog wel een aantal 2001 ondertekende Afghanistan-verdrag heeft het problemen aan dit robuuster optreden. Deelname aan door oorlog verwoeste land een kans gekregen zich meer vredesmissies, zeker als ze niet zonder risico’s weer op te bouwen. Tegelijkertijd kruipt Duitsland zijn, zoals in Afghanistan, zal niet gaan zonder een niet langer weg voor zijn verantwoordelijkheid in de goed uitgerust leger. Een van de problemen waarvoor internationale politiek, maar handelt het op een pru- de Bondsrepubliek staat, is de langdurige onderfinan- dente wijze. De in Duitsland gebruikelijke reflex van ciering (slechts 1,5% van de nationale uitgaven) en de ingehouden militair optreden is echter eerder een personele, organisatorische en materiële deficiënties voor- dan een nadeel. Duitsland stuurt geen grond- van de Bundeswehr. Het leger bevindt zich in het troepen, blijft zo buiten gevechtshandelingen en richt beginstadium van een hervormingsproces dat nog veel zijn aandacht het liefst op humanitaire acties. Er is tijd en vele miljarden zal gaan kosten en dat, gezien geen sprake van een nieuwe agressieve buitenlandse de economische recessie waarin Duitsland verkeert, politiek, maar eerder van een weloverwogen beleid geen sinecure zal zijn. Dat maakt de Duitse bijdrage dat grotendeels voortbouwt op eerdere continuïteiten, aan internationale operaties voorlopig bescheiden, namelijk in het kader van Europa en het Atlantisch maar, zeker als de druk nog verder wordt opgevoerd, bondgenootschap, dat opkomt voor de westerse waar- blijft de kans op ‘Überforderung’ bestaan.

INTERNATIONALEspectator Maart 2002 - LVI - nr 3 161 4 Zie o.a. Jan Ross, ‘Arbeit am neuen Weltbild’, in: Die Zeit, Risico’s 31 oktober 2001. De inzet van de International Security Assistance 5 Timothy Garton Ash, ‘Europe at war’, in: New York Review of Force (ISAF) onder leiding van de Britten zal voorlo- Books, 20 december 2001, vol. XLVIII, nr 20, blz. 66-68. pig zes maanden duren, met als doel de vrede opleg- 6 ‘Die unverschleierte Würde des Westens’, in: Der Spiegel, nr 52, gen met alle mogelijke middelen. Het optreden vindt 22 december 2001, blz. 50-66. alleen plaats in Kabul en omgeving. Duitsland stuurt 7 Joeri Boom, ‘De Midden-Europese wereldmacht doet ook militair maximaal 1200 man troepen in het kader van de VN- weer mee’, in: De Groene Amsterdammer, 24 november 2001. Zie vredesmacht op basis van Veiligheidsraadsresolutie ook Ton Nijhuis, ‘Duitsland: een onmachtige macht?, in: Interna- 1386 ter ondersteuning van de interim-regering in tionale Spectator, september 2001, blz. 435-439. Kabul. Nederlandse en Deense troepen vallen onder 8 Zie Frits Boterman, Terug naar Berlijn. Duitsland na de val van de dit contingent. De vredesmacht is niet zonder risico’s, Muur, Amsterdam, 1999. ook niet voor de Duitsers, zoals Fischer bij de afslui- 9 Zie Helga Haftendorn, Deutsche Aussenpolitik zwischen Selbstbe- ting van de Afghanistan-conferentie nog eens duidelijk schränkung und Selbstbehauptung, 1945-2000, Stuttgart/München, maakte. In een land met rivaliserende krijgsheren en 2001, blz. 444. waar een solide rechtsorde en veiligheid, na een jaren- 10 Interview met Schröder, Die Zeit, 18 oktober 2001. lange bloedige burgeroorlog, ontbreken, is het sturen 11 Zie Jeroen Bult, ‘Het Duitse Macedonië-debat’, in: Internationale van een vredesmacht een hachelijke onderneming. Spectator, oktober 2001, blz. 502-508. Ten slotte bestaat er een gevaar van binnenlands- 12 Rede van Schröder voor de Bondsdag op 29 augustus 2001 politieke aard. Angst voor aanslagen in Duitsland zelf (www.bundesregierung.de). door extreem-islamitische organisaties en de maatre- 13 Zie regeringsverklaring van kanselier Schröder voor de Bondsdag gelen die daartegen door Otto Schily genomen wor- op 12 september 2001 (www.bundesregerierung.de). den in het kader van het Anti-Terror-Pakt I-II, werpen 14 Interview met Schröder, Le Monde, 30 oktober 2001. de vraag op hoe ver men moet en kan gaan met aller- 15 Zie Frans Osinga, ‘Een nieuwe totale oorlog’, in: Internationale lei binnenlandse veiligheidsmaatregelen die uiteinde- Spectator, november 2001, blz. 530-535. lijk fundamentele burgerrechten als vrijheid van 16 Willem Wansink, ‘Kok, Blair en ik vechten voor dezelfde zaak’, meningsuiting zouden kunnen ondermijnen en ook interview met Gerhard Schröder, Elsevier, 22 december 2001. de rechtsorde en de privacy zouden kunnen aantas- 17 Marc Chavannes, ‘Dromen in tijden van oorlog’, in: NRC Handels- ten. Groeiend wantrouwen en intolerantie jegens blad, 22 december 2001. moslims zijn niet denkbeeldig. De culturele afstand 18 Geciteerd bij Arnout Brouwers, ‘Het gevaar van de Europese dog- tussen moslims en niet-moslims is groter geworden ma’s’, in: de Volkskrant, 15 december 2001. en kan de ontwikkeling van een multiculturele 19 Ibid. samenleving vertragen. Het verbieden van radicaal- 20 Ulrick Beck bijvoorbeeld bepleit denationalisering en wil een mon- islamitische organisaties, zoals de ‘Kalifstaat’ in Keu- diale aanpak van de internationale problemen. Zie NRC Handels- len,26 op basis van het eerste Anti-Terror-Pakt, is blad, 27 november 2001, Opiniepagina. terecht, omdat deze de democratische rechtsorde aan- 21 Interview met Schröder, Focus, 12 november 2001. tasten, maar het Europese arrestatiebevel is omstre- 22 Zie regeringsverklaring van kanselier Schröder voor de Bondsdag den. Fundamentele burgerrechten kunnen in het op 19 september 2001, en ook Süddeutsche Zeitung, 22/23 decem- gedrang komen. ber 2001. De lange weg naar het Westen heeft Duitsland 23 Zie Z NRC Handelsblad, interview met H.A. Winkler, 17 november inmiddels wel afgelegd. De Duitse Sonderweg is defini- 2001. tief verdwenen, maar er zal veel moeten gebeuren 24 Josef Joffe, ‘Das Weltgericht der Hundert Tage’, in: Die Zeit, 27 vooraleer Duitsland ook met daden kan waarmaken december 2001. hetgeen het met woorden belijdt. Maar dat geldt ook 25 Zie regeringsverklaring van kanselier Schröder op 11 oktober 2001 voor Europa als geheel. ■ (www.bundesregierung.de). 26 Zie o.a. Frankfurter Allgemeine Zeitung, 13 december 2001. Noten

1 Andrei Markovits, ‘The minister and the terrorist’, in: Foreign Over de auteur Affairs, november/december 2001, blz. 132-146. DR F.W. BOTERMAN is hoogleraar nieuwste Duitse geschiedenis, in het bijzonder 2 Zie Süddeutsche Zeitung, 22/23 december 2001. de Nederlands-Duitse betrekkingen, aan de Rijksuniversiteit Groningen. 3 Zie regeringsverklaring van kanselier Schröder voor de Bondsdag op 19 september 2001 (www.bundesregierung.de).

INTERNATIONALE 162 spectator Maart 2002 - LVI - nr 3 RESPONS De uitbreiding van de Europese Unie: van regatta naar big bang? N.a.v. J.W. van der Meulen, ‘Centraal- en Oost-Europa op PETER VAN ELSUWEGE weg naar de EU: regatta of doolhof?’, in: Internationale Spectator, december 2001, blz. 597-601.

J.W. VAN DER MEULEN GAF HET IN HET DECEMBERNUMMER den Oostenrijk, Finland, Zweden en Noorwegen per van de Internationale Spectator al aan: de uitbreiding 1 januari 1995 konden toetreden tot de Europese van de EU is niet langer een verafgelegen toekomstsce- Unie.5 Vervolgens werd het advies van de Europese nario. De Europese Raad van Stockholm presenteerde Commissie omtrent de toetredingsaanvragen van voor het eerst een tijdskader; alleen de onzekerheid Cyprus en Malta verwelkomd en werd nauwere over welke landen als eerste zouden kunnen toetre- samenwerking met Turkije in het vooruitzicht gesteld. den, bleef bestaan. Ook op deze vraag weten we intus- Ten slotte stemde de Europese Raad ermee in dat de sen het antwoord: als het huidige tempo van de onder- geassocieerde landen van Midden- en Oost-Europa handelingen en de hervormingen in de kandidaat-lid- EU-lid kunnen worden, zodra zij in staat zijn de ver- staten wordt aangehouden, kunnen Cyprus, Estland, plichtingen van het lidmaatschap na te komen en vol- Hongarije, Letland, Litouwen, Malta, Polen, Slowakije, doen aan de opgestelde economische en politieke Slovenië en Tsjechië eind 2002 klaar zijn, zodat deze voorwaarden. Hierbij moet worden opgemerkt dat landen in 2004 als lidstaten kunnen deelnemen aan de deze voorwaarden, vanuit een strikt juridisch oog- verkiezingen voor het Europees Parlement. punt, het resultaat zijn van een louter unilaterale daad Dit is de boodschap die zowel de Commissie1 als van de Europese Raad, zonder enige contractuele ver- de Europese Raad2 heeft verspreid. De Unie lijkt zich plichting om een geassocieerde staat, zodra aan de cri- derhalve voor te bereiden op een ‘big bang’. met een teria is voldaan, ook metterdaad op te nemen.6 De gezamenlijke toetreding van tien nieuwe leden, een nieuwe situatie na de Europese Raad van Kopenhagen optie die tot voor kort leek uitgesloten. De beoorde- leidde immers niet tot de onderhandeling van nieuwe ling van de kandidaat-lidstaten op grond van het akkoorden. Dit is vooral te verklaren door de politie- regatta-model, dus op basis van de eigen verdiensten, ke strategie van de geassocieerde landen, die vreesden leek immers per definitie te leiden tot differentiatie en dat een eventueel tussenakkoord toetreding wel eens zo een big bang-scenario uit te sluiten. Amper zes op de lange baan zou kunnen schuiven. Om die reden maanden sinds deze stelling onder het Zweedse voor- verkoos men te werken via de bestaande Europa- zitterschap werd bevestigd,3 lijkt een big bang echter akkoorden, in combinatie met een strategie voor ver- meer dan ooit tot de mogelijkheden te behoren. dere toenadering die deze akkoorden aanvult en een Nochtans is de regatta-benadering als zodanig niet nieuwe dimensie geeft.7 gewijzigd; de conclusies van Laken vermelden dat In dit kader ontwikkelde zich in de schoot van de ook in de toekomst de kandidaten op hun eigen meri- EU het beleid ten opzichte van de kandidaat-lidstaten. tes zullen worden beoordeeld.4 Toen het op gang brengen van een multilaterale ‘gestructureerde dialoog’ niet aan de vooropgestelde verwachtingen voldeed, ontstond na de publikatie van De uitbreiding van de Europese Unie: het formele Agenda 2000,8 en vooral na de Europese Raad van kader Luxemburg (december 1997), een meer geïndividuali- De Europese Raad van Kopenhagen (21-22 juni 1993) seerde benadering. Binnen deze nieuwe aanpak is in meerdere opzichten het historische vertrekpunt nemen alle kandidaten op voet van gelijkheid deel van een uitbreidingsproces dat tot op de dag van van- aan een toetredingsproces dat thans dertien kandi- daag de politieke debatten beïnvloedt. Allereerst werd daat-lidstaten omvat. Aan de politieke criteria van in Kopenhagen bevestigd dat de vroegere EFTA-lan- Kopenhagen moet voldaan zijn vooraleer bilaterale

INTERNATIONALEspectator Maart 2002 - LVI - nr 3 163 toetredingsonderhandelingen zouden kunnen worden De situatie van de Baltische staten vormt een per- geopend, terwijl het vervullen van alle criteria vereist fecte illustratie van deze paradox. In de aanloop naar is voor toetreding tot de Unie. Alleen Turkije heeft de het afsluiten van de Europa-akkoorden met Estland, eerste test nog niet doorstaan, hoewel de conclusies Letland en Litouwen werd onderlinge Baltische inte- van de Europese Raad van Laken aangeven dat ook gratie als voorwaarde vooropgesteld. Deze bepaling voor dit land de opening van de toetredingsonderhan- leidde onder andere tot een Baltische vrijhandelszone. delingen dichterbij komt.9 Tijdens de toetredingsonderhandelingen werd echter In het globale toetredingsproces worden alle kan- duidelijk dat dit regionaal samenwerkingsverband didaten individueel behandeld op basis van objectieve problemen kon opleveren bij gedifferentieerde toetre- criteria. Deze werkwijze, vaak omschreven als het ding tot de EU. Estland deed afstand van de optie in ‘regattamodel’, impliceert dat rekening wordt gehou- een overgangsperiode de Baltische vrijhandelszone te den met de ontwikkeling van de hervormingen in behouden, zonder Letland en Litouwen daarover in te elke kandidaat-lidstaat. Concreet heeft de Europese lichten. De Estse hoofdonderhandelaar sprak zelfs Commissie zich er na de Europese Raad van Luxem- over een vergissing aan EU-zijde om te veronderstel- burg toe verplicht jaarlijks een verslag voor te leggen len dat Estland om een dergelijke overgangsperiode aan de Raad met betrekking tot de vorderingen die had gevraagd. Hij stelde bovendien dat Estland niet elke kandidaat op weg naar toetreding heeft gemaakt. kon inzien waarom Letland en Litouwen wel op een Voorafgaand aan deze verslagen wordt de uitvoering overgangsregeling aanstuurden.13 Deze opstelling, van de Partnerschappen voor de Toetreding10 en de waarbij Estland zich wenste te profileren als de beste stand van de overname van het acquis in het kader leerling van de klas, lokte vooral in Letland scherpe van de bij de Europa-akkoorden ingestelde organen kritiek uit. Estland werd ervan beschuldigd een ego- bekeken. Deze geïndividualiseerde en bilaterale bena- ïstische politiek te voeren, die uiteindelijk voor alle dering leidt onvermijdelijk tot differentiatie tussen de Baltische staten funeste gevolgen zou hebben.14 afzonderlijke kandidaat-lidstaten. Gecombineerd met Dit voorbeeld illustreert duidelijk in welk complex de toepassing van objectieve beoordelingscriteria, politiek-juridisch kader de EU-uitbreiding zich vol- betekent dit dat landen die het verst met de hervor- trekt. Het is dan ook maar de vraag of de uitbreidings- mingen gevorderd zijn, het eerst moeten kunnen toe- problematiek van de Europese Unie, in se een politiek treden tot de Unie, onafhankelijk van de situatie in project, metterdaad kan worden losgekoppeld van andere kandidaat-lidstaten. Dit uitgangspunt, naar politieke overwegingen en discussies. Deze vaststel- aanleiding van de Europese Raad van Laken herbeves- ling kan ook worden afgeleid uit de meest recente tigd,11 heeft zeker zijn verdiensten. Het rechtvaardigt Commissierapporten en uit de verklaringen van diver- beslissingen van de EU-instellingen en vormt een blij- se staats- en regeringsleiders. Zo verklaarde Anna vende stimulans met hervormingen door te gaan. Elke Lindh, de Zweedse minister van buitenlandse zaken, kandidaat kent zijn eigen problemen en probeert dat de ‘big bang-discussie’ definitief werd beëindigd in zoveel mogelijk aan de in het Partnerschap voor de Nice en de daaraan voorafgaande Europese Conferen- Toetreding aangegeven prioriteiten te voldoen. tie.15 Amper zes maanden later is een dergelijk scena- rio echter meer dan ooit realistisch. Zowel de Com- missie als de Europese Raad van Laken houdt een Enkele kanttekeningen gezamenlijke toetreding van tien landen voor Ondanks evidente voordelen van zo’n benadering mogelijk, terwijl voorheen gesteld werd dat de geïndi- moeten enkele kanttekeningen worden gemaakt. Zo vidualiseerde benadering op basis van objectieve crite- bestaat het gevaar dat uitbreiding evolueert tot een ria automatisch leidt tot differentiatie en derhalve een louter bureaucratisch proces, waarbij de aandacht vol- big bang-scenario onmogelijk maakt. ledig is gericht op het zo snel mogelijk afsluiten van Zijn alle lidstaten nu plots vergevorderd? Officieel de toetredingsonderhandelingen, zonder dat wordt stelt de Commissie toch dat ‘alle kandidaten op hun stilgestaan bij de gevolgen van dit proces. Deze ten- eigen merites beoordeeld worden, overeenkomstig het dens wordt versterkt doordat verscheidene kandidaat- differentiatiebeginsel’.16 Geopolitieke overwegingen landen de onderhandelingen blijken te beschouwen spelen dus kennelijk geen enkele rol. Toch is het als een onderlinge wedstrijd in het zo snel mogelijk mogelijk op basis van dergelijke overwegingen de afsluiten van zoveel mogelijk hoofdstukken.12 Hier- plotselinge wijziging in de opstelling tegenover een door geeft het uitbreidingsbeleid van de EU aanlei- ‘big bang toetreding’ te verklaren. ding tot een paradoxale situatie. De geïndividualiseerde Polen. Centrale factor bij een dergelijke oefening is beoordeling leidt immers tot een onderlinge competitie, Polen, een groot en uitermate belangrijk kandidaat- terwijl uitbreiding juist een versterkte regionale samen- land. Het is in het Polen van Mazowiecki en Wale¸sa werking en stabiliteit beoogt. dat de eerste scheuren in het Comeconblok ontston-

INTERNATIONALE 164 spectator Maart 2002 - LVI - nr 3 den. Sinds de Europese Gemeenschap een vorm van van Estland scherpe discussies uitlokte, en dit zal ook Ostpolitik lanceerde, stond Polen dan ook steeds op zo zijn bij de uiteindelijke toetreding. de eerste rij. Dit was zo met het hulpprogramma Uitgesproken politieke dossiers en overwegingen PHARE (Pologne Hongrie Assistance aux Réformes beïnvloeden de evolutie van het uitgestippelde pad Economiques) en met de ondertekening van Europa- naar toetreding. Zo is er naast de positie van Polen akkoorden. Pas later werden deze instrumenten open- nog het probleem-Cyprus en spelen de interne gesteld voor een grotere groep landen uit Midden- en machtsverhoudingen in zowel de kandidaat- als de Oost-Europa. Ook toen na de Commissie-adviezen huidige lidstaten een rol. Er mag immers niet over het van 1997 werd besloten slechts met een beperkt aan- hoofd worden gezien dat de toetreding van nieuwe tal landen toetredingsonderhandelingen te beginnen, leden de interne goedkeuring vereist van alle EU-lid- behoorde Polen tot de uitverkorenen. In het licht van staten en van het betrokken kandidaat-land. Zo blok- deze ontwikkelingen mocht men er zeker van uitgaan keerde het Frankrijk van Charles de Gaulle lange tijd dat Polen tot de eerste toetredingsgolf zou behoren. de toetreding van Groot-Britannië, terwijl de Noorse Geleidelijk aan werd echter duidelijk dat de onder- bevolking tot tweemaal toe de uiteindelijke stap naar handelingen met Polen niet altijd even vlot verliepen toetreding tegenhield. De aanwezigheid van een euro- als met de andere kandidaat-landen. Hier en daar sta- sceptische bevolking in bepaalde landen, en de drei- ken dan ook toetredingsscenario’s de kop op die voor- ging van de Oostenrijkse Vrijheidspartij de Tsjechi- opstelden dat Polen een paar jaar na de toenmalige sche toetreding te blokkeren met het oog op de kern- voorhoede zou kunnen toetreden. Zowel de Poolse centrale Temelin, mogen in dat kader niet worden onderhandelaar Kulakowski17 als Commissaris voor de onderschat. uitbreiding Günter Verheugen18 haastte zich echter om Daarnaast is er het complexe probleem-Cyprus. erop te wijzen dat een dergelijk scenario niet aan de Ondanks de officiële erkenning tijdens de Europese orde was. ‘Ik zal nooit aanvaarden dat technische dis- Raad van Helsinki dat een politieke regeling voor de cussies over yoghurt of BTW op citrusvruchten het kwestie geen toetredingsvoorwaarde is,23 is het niet historische en politieke belang van een uitbreiding duidelijk of alle EU-lidstaten bereid zijn een gedeeld naar Polen zullen overschaduwen’, zo luidde het laco- land in de Unie op te nemen. Griekenland van zijn nieke verweer van Verheugen.19 Ook toen de Zweedse kant heeft echter al laten weten toetreding van de Permanente Vertegenwoordiger Gunnar Lund in juni Midden- en Oost-Europese landen te blokkeren als 2001 verklaarde dat er zich een probleem-Polen Cyprus niet tot de eerste toetredingsgolf behoort. opdrong omdat dit land bij de onderhandelingen dui- Politieke motieven dreigen daardoor het formele delijk achterlag op de andere kandidaten, bleef Ver- raderwerk van de uitbreidingsstrategie te verstoren of heugen bij zijn standpunt dat er geen enkele reden is in elk geval bij te sturen, waardoor, om de metaforen waarom Polen niet tot de eerste toetreders zou beho- van Van der Meulen te gebruiken, de weg naar toetre- ren.20 Dat is ook het signaal dat door diverse staats- en ding toch meer op een doolhof dan op een regatta regeringsleiders werd gegeven.21 gaat lijken. ■ Bij de huidige stand van zaken, waarbij alleen Bulgarije en Roemenië duidelijk minder onderhande- Noten lingshoofdstukken hebben afgesloten,22 is het echter onhoudbaar te beargumenteren dat Polen op basis van 1 Naar een succesvolle uitbreiding. Strategiedocument en verslag van de objectieve criteria klaar is voor toetreding, en landen Commissie over de vorderingen van de kandidaat-lidstaten op weg als Slowakije, Letland en Litouwen niet. Bovendien naar toetreding, COM (2001) 700 final, blz. 4. groeit ongetwijfeld het besef dat een gezamenlijke, 2 Conclusies Europese Raad van Laken (14-15 december 2001), in: regionale toetreding van de Visegradgroep en de Balti- Agence Europe, 8114 [hierna: Conclusies], blz. 8. sche staten voordelen inhoudt. De combinatie van de 3 ‘Presidency says differentiation between candidates rules out “Big ontwikkelingen in het geopolitiek gezien essentiële Bang” accession scenario’, in: Uniting Europe, 2001, 128, blz. 5. Polen, de vorderingen van de kandidaat-landen die 4 Conclusies. slechts na de Europese Raad van Helsinki tot de 5 Voor Oostenrijk, Zweden en Finland heeft dit proces zich metter- onderhandelingen werden toegelaten, en de prakti- daad voltrokken. In Noorwegen werd het toetredingsverdrag niet sche voordelen van een regionale toetreding, kunnen geratificeerd na de uitkomst van een referendum. dan ook de evolutie naar een big bang-toetreding ver- 6 P.C. Müller-Graf, ‘Legal Framework for Relations between the klaren. In het licht van deze overwegingen moet de European Union and Central and Eastern Europe: General officiële regattabenadering dan ook sterk worden Aspects’, in: M. Maresceau (red.), Enlarging the European Union. genuanceerd. Dit was zo bij de start van de toetre- Relations between the EU and Central and Eastern Europe, Londen: dingsonderhandelingen in 1997, toen vooral de keuze Longman, 1997, blz. 32.

INTERNATIONALEspectator Maart 2002 - LVI - nr 3 165 7 M. Maresceau, Het nieuwe juridische kader van de betrekkingen tus- sion’, in: Uniting Europe, 2000, 100, blz. 3. sen de Europese Unie en de landen van Centraal- en Oost-Europa, 18 ‘First applicants have realistic chance of joining in 2003, says Ver- Antwerpen: Kluwer, 1995, blz. 19-20. heugen’, in: Uniting Europe, 2000, 117, blz. 1-3. 8 ‘Agenda 2000. Voor een sterkere en grotere Unie’, Bull. EU, 1997, 19 Ibid., blz. 2. suppl. 5, blz. 58. 20 ‘Outgoing EU presidency clashes with Commissioner over Poland’s 9 Conclusies, blz. 8. record in Accession talks’, in: Uniting Europe, 2001, 151, blz. 1-2. 10 De bilaterale Partnerschappen voor de Toetreding bevatten een 21 Zie speeches van Blair en Schröder, vermeld in voetnoten 2 en 10 duidelijk omlijnd programma ter voorbereiding van het lidmaat- in het artikel van Van der Meulen; en de speech van Guy Verhof- schap, waarbij de kandidaat-landen verbintenissen aangaan met stadt aan het Europacollege van Natolin (23 oktober 2001). betrekking tot bepaalde prioriteiten en een tijdschema voor het 22 De stand van de onderhandelingen is terug te vinden op: nakomen van die verbintenissen aanvaarden. http://www.europa.eu.int/comm/enlargement/overview.htm. 11 Conclusies, blz. 8. 23 Conclusies Europese Raad van Helsinki (10-11 december 1999), 12 Van der Meulen, blz. 598. Bull.EU, 1999, 6, blz. 8. 13 ‘Candidates comments after negotiating meeting of 6 April’, in: Uniting Europe, 2000, 95, blz. 5-6. 14 ‘Latvia urges for better Baltic cooperation in accession talks’, in: Over de auteur Uniting Europe, 2000, 99, blz. 6-7. PETER VAN ELSUWEGE is assistent aan de vakgroep Europees Gemeenschapsrecht 15 Zie noot 3. van de Universiteit Gent. 16 Zie noot 1 (blz. 5). 17 ‘Kulakowski dismisses reports of Polish doubts on early EU Acces-

Seminar 27 – 28 mei 2002 & Internationaal onderhandelen 25 – 26 november 2002

Onderhandelen is vakwerk.Als gevolg van de toenemende interdependentie in de wereld is dit dan ook steeds meer een onmisbaar instru- ment in de internationale politieke arena. Intensieve internationale onderhandelingen zijn steeds vaker nodig om tot oplossingen te komen bij complexe problemen.

Doel Dit seminar beoogt de deelnemer inzicht te verschaffen in het onderhandelen en onderhandelingsvaardigheden aan te scherpen.Aan de orde komen diverse onderhandelingsstijlen en -strategieën bij multilaterale onderhan-delingen en het onderhandelingsproces: de voorbereiding, de culturele factor, en de evaluatie van het resultaat.Theorie en praktijk wisselen elkaar af gedurende dit vijf dagdelen durende seminar. De docent is dr Raymond Saner, president van Organisational Consultants Ltd, gevestigd in Genève en Hong Kong. Dr Saner heeft gewerkt voor verscheidene VN-organisaties,waaronder de Wereldbank, en heeft jarenlange ervaring als trainer. Hij doceert tevens aan diverse univer- siteiten.

Doelgroep Het seminar richt zich op beleidsmedewerkers van ministeries en lagere overheden, vertegenwoordigers van het internationale bedrijfsleven, medewerkers van internationale organisaties, officieren van de Nederlandse krijgsmacht die werkzaam zijn in internationale functies en buitenlandse diplomaten. De voertaal is Engels.

Kosten De kosten bedragen € 1.045,= per deelnemer inclusief lunches en diner. Subsidiënten van Instituut Clingendael (Ministeries van Buitenlandse Zaken en van Defensie) betalen € 945,=.

Inlichtingen Contactpersoon voor deze cursus is Mw. Drs. I. d’Hooghe, e-mail adres: [email protected]. Opgeven kan bij het secretariaat Opleidingen van het Instituut, tel.: 070-3746648.

INTERNATIONALE 166 spectator Maart 2002 - LVI - nr 3 boekbesprekingen

De genesis van de euro

KEES VAN PARIDON

DE ACHTER ONS LIGGENDE JAARWISSELING sche factoren en A. Szász: De Euro. Politieke achtergronden van de heeft geheel in het teken gestaan persoonlijke voor- wording van een munt. van de overgang van 12 nationale keuren in een Amsterdam: Mets & Schilt, 2001; 336 blz.; 30 euro; valuta, niet zelden met een indruk- subtiel en com- ISBN: 90-5330-320-0 wekkende historie, naar de euro. plex spel tot een Hoewel aanvankelijk de belangstel- oplossing komen. ling bij de bevolking terughoudend Voor een deel is dit boek de nemen. Duitsland moest het streven leek, was daar, naarmate de over- Nederlandse vertaling van een eer- naar een Europese politieke unie gang naderde, steeds minder van te der in dit blad besproken engelstalig opgeven, Frankrijk moest accepte- merken. De lange rijen op de koude boek van dezelfde auteur, The Road ren dat de nieuwe Europese Centra- nieuwjaarsmorgen voor de verschil- to European Monetary Union. Er is le Bank in onafhankelijkheid en lende ‘flappetappen’ waren een hel- geen enkele reden het positieve oor- doelstelling de Deutsche Bundesbank der signaal hoe benieuwd men was deel van toen te corrigeren. Ook dit als voorbeeld zou nemen. naar deze munt. Eindelijk zou men boek is goed gedocumenteerd, bevat Over de kansen van de euro is het geld waarover al zo lang en zo tal van opmerkelijke situatieschet- Szász niet negatief, maar hij wijst veel te doen was geweest, voelbaar sen en laat de moeizame besluitvor- wel met nadruk op de gevaren. In in handen krijgen. ming goed uitkomen. Uitvoerig zijn ogen heeft men in mei 1998 bij Hoe het zover heeft kunnen beschrijft Szász de motieven van de het finale debat over welke landen komen, wat de diepere motieven twee hoofdrolspelers (Duitsland en zouden mogen toetreden, de conver- waren, welke plannen in de loop der Frankrijk) om tot een monetaire gentiecriteria ten aanzien van Italië tijd ontwikkeld werden en vaak ook unie te komen. Voor Duitsland ging en België te ver opgerekt. De slechte weer in de la verdwenen, en speciaal het om een verdere stap in de Euro- economische ontwikkeling in Duits- ook welke rol Nederland en Neder- pese integratie, maar vanaf 1989 land is daar mede debet aan landse politici daarbij hebben ook om het waarborgen van de geweest. Men had daardoor minder gespeeld, wordt door André Szász in Duitse eenwording. Voor Frankrijk recht van spreken. Tegelijk acht dit boek uitvoerig uit de doeken ging het in eerste instantie om het Szász een gunstig toekomstperspec- gedaan. In 23 hoofdstukken belicht creëren van een tegenmacht tegen tief voor de euro nog altijd moge- hij op vlotte en lezenswaardige wijze Amerikaanse overheersing. Niet lijk, indien alle deelnemende landen alle relevante opvattingen, hoofdrol- alleen faalde die opzet jammerlijk, méér dan voorheen Europees den- spelers en locaties (van de Rue de men moest tegelijk met lede ogen ken en zich aan alle gedragsver- Froissart in Brussel en de Trèveszaal constateren dat de sterke Duitse plichtingen houden. in Den Haag tot een in een Parijse economie (en Bundesbank) haar Maar het nieuwe boek is meer file vastzittende delegatie van de overwicht binnen Europa steeds ver- dan slechts een vertaling. Niet alleen Deutsche Bundesbank), zonder dat de der kon ontwikkelen. In tweede is de opbouw nog strakker gewor- lezer daarbij de draad van het verhaal instantie ging het dan ook vooral den, het nieuwe boek bevat een aan- kwijtraakt. Szász schetst de delicate om het indammen van de Duitse tal passages die expliciet over samenhang tussen politieke econo- macht. Beide landen moesten bij het Nederland gaan. Het impliciete oor- mie en economische politiek, waarbij uiteindelijk compromis, in het Ver- deel van Szász over veel Nederland- rationele overwegingen, nationalisti- drag van Maastricht, ook hun verlies se politici is niet positief. Hij refe-

INTERNATIONALEspectator Maart 2002 - LVI - nr 3 167 reert aan een bespreking in de Trè- over de Duitse eenwording en het mogelijk gebleken een utopische veszaal, waar het kabinet-Lubbers oordeel van Kohl hierover; de desas- gedachte toch tot leven te brengen. III in mei 1990 bijeenkwam om over treuze gevolgen van ‘zwarte maan- Dit boek laat op een meesterlijke de EMU te spreken. Hij haalt een dag’ in september 1991, waarbij wijze zien welke inspanningen daar- uitspraak van Andriessen aan, die maar ternauwernood de EMU bui- voor nodig waren, welke terugsla- bij het verlaten van de Trèveszaal ten schot bleef; en, last but not least, gen men heeft moeten meemaken, had uitgeroepen: ‘Ze hebben geen een curieuze brief uit 1992 waarin welke doorbraken desondanks ge- idee (waar de EMU over gaat).’ Lubbers in een ‘persoonlijk schrij- realiseerd zijn en welke waarschu- Szász heeft vooral moeite met Lub- ven’ bij Kohl klaagde over de hoge wingen nu nog relevant zijn. bers. Op terughoudende wijze laat Duitse rente. Lubbers’ pleidooi Het moge duidelijk zijn, de hij een aantal gebeurtenissen de stond niet alleen op gespannen voet investering van 30 euro is haar geld revue passeren, waarbij de conclusie met de hem toch ook wel bekende meer dan waard. telkens negatief uitpakt voor Lub- politieke onafhankelijkheid van de bers: de devaluatie van de gulden Bundesbank, hij zinspeelde ten ten opzichte van de D-Mark in onrechte ook op mogelijke beleids- DR C.W.A.M.VAN PARIDON is hoogleraar economie maart 1983, met een curieuze foto- aanpassingen bij de evenzeer onaf- aan de Faculteit der Sociale Wetenschappen van kopie van een scherpe uitgeschreven hankelijke Nederlandsche Bank. de Erasmus Universiteit Rotterdam. dialoog tussen Duisenberg en Lub- Dit boek kunt u nu alleen nog bers; de opvattingen van Lubbers met euro’s kopen. Daarmee is het

Afghanistan, een land dat eigenlijk niet bestaat

MAARTEN VAN DEN HEUVEL

OP 6 DECEMBER 2001 GAVEN DE hele geschiedenis Willem Vogelsang: Afghanistan, een geschiedenis. Taliban hun laatste grote bolwerk in van het land Amsterdam: Bulaaq, 2002; 208 blz.; 17,50 euro; Afghanistan op. Hamid Karzai, die vanaf ongeveer ISBN: 90-5460-073-X de dag ervoor in Bonn was uitgeroe- 2000 vóór Chris- pen tot de nieuwe premier van het tus de revue te land, had Kandahar met zijn troe- laten passeren. Dat was te verwach- Slechts 12 pagina’s zijn gereser- pen omsingeld en stond de Taliban ten, aangezien hij eerder voorname- veerd voor de geschiedenis van na toe te vertrekken in ruil voor hun lijk publiceerde over de Achaemeni- 1994, toen de Taliban ten tonele overgave. De aftocht van de Taliban dische periode (grofweg halverwege verschenen. Dat is in ieder geval een was voor veel westerse toeschou- het eerste millennium vóór Chris- veilige keuze van de man die op 15 wers zoveel sneller verlopen dan tus), waarop hij ook promoveerde. november 2001 in het Algemeen verwacht, dat al snel de vraag Wat opvalt is de kundige manier Dagblad liet optekenen dat het een opkwam of dit wel een blijvende waarop zoveel geschiedenis in 200 kwestie van dagen zou zijn voordat verandering kon zijn. Aan het eind pagina’s is weergegeven. Slechts af Osama Bin Laden zou worden van zijn nieuwe boek Afghanistan, en toe verliest hij zich in informatie gevonden. Daarmee is echter niet een geschiedenis verklaart de inmid- waarvan het nut niet helemaal dui- gezegd dat de lezer die op zoek is dels van radio en televisie bekende delijk wordt. Zijn archeologische naar achtergronden bij de huidige Leidse doctor Willem Vogelsang achtergrond verklaart waarschijnlijk gebeurtenissen het boek beter links zich daarover optimistisch. Waar hij zijn voorliefde voor oppervlaktema- kan laten liggen. Ook de uiterst dat op baseert, wordt uit het boek ten, maar ik vraag me af of de lezer leesbare verhalen over de vroegere echter niet helemaal duidelijk. van dit boek meteen is geïnteres- geschiedenis dragen immers bij aan Net als in het Engelstalige The seerd in de mededeling dat het in de een beeld van de Afghaanse maat- Afghans, waar dit boek een gepopu- achttiende eeuw gestichte Nieuw schappij, dat veel van de recente lariseerde Nederlandse bewerking Kandahar oorspronkelijk 1800 x ontwikkelingen in een kader plaatst. van is, kiest Vogelsang ervoor de 1200 meter groot was. ‘Er moet nieuw vertrouwen wor-

INTERNATIONALE 168 spectator Maart 2002 - LVI - nr 3 den gewekt tussen de vele bevol- van de inwoners van Afghanistan consequent, dat niet helemaal dui- kingsgroepen van het land en er voelt zich in de eerste plaats Afghaan. delijk wordt waarom Hamid Karzai moet een vorm van overeenstem- De meesten voelen zich eerder Oez- en zijn interim-regering kunnen ming komen tussen de buurstaten beek, Tadzjiek of Pashtoen. En deze rekenen op zijn optimisme. Ik houd over de toekomst van het land’, zo laatsten, die de grootste groep in het het er maar op dat het hoop is, die omschrijft Vogelsang de voorwaar- land vormen, zijn onderling weer ver- hem zijn optimisme ingeeft. De den voor een blijvende vrede. Hoe deeld naar confederatie, stam en clan; grote betrokkenheid die Vogelsang groot die opgave is, blijkt wel uit met eigen gevoeligheden, vijand- voelt bij het lot van Afghanistan, is zijn boek. Het beeld dat Vogelsang schappen en een geschiedenis van namelijk voelbaar in bijna elk scherp en helder schetst, is er een onderlinge strijd en wreedheden. In hoofdstuk. ‘Laten we hopen dat het van verregaande fragmentatie. deze context wekt het dan ook geen niet een volgende stap is in de Afghanistan bestaat eigenlijk niet, verbazing dat ‘de regeringsautoritei- voortslepende burgeroorlog, maar suggereert hij ietwat provocerend. ten vaak worden gezien als buiten- dat nu echt een aanvang kan wor- Er wonen mensen met maar liefst staanders, als de vijand voor wie je den gemaakt met het herstel van 55 verschillende etnische achter- moet oppassen’. Afghanistan,’ besluit Vogelsang. Het gronden in het land. Van de meeste Het zou dan ook ondenkbaar feit dat er sinds de akkoorden van van deze groepen woont een even zijn geweest dat de voornamelijk uit Bonn en het verschijnen van dit groot, zo niet groter aantal mensen Oezbeken en Tadzjieken bestaande boek alweer op verscheidene plaat- in de buurlanden. Pakistans com- Noordelijke Alliantie het zuiden van sen gevechten zijn uitgebroken tus- plexe verhouding tot Afghanistan Afghanistan zou hebben veroverd op sen rivaliserende groeperingen, doet wordt bijvoorbeeld voor een groot de Taliban. In dit voornamelijk door het ergste vermoeden, maar komt deel bepaald door de 10 miljoen Pashtoen bewoonde gebied zouden zeker niet onverwacht voor degenen Pashtoen die aan beide zijden van de Oezbeken en Tadzjieken zoveel die Afghanistan, een geschiedenis de onderlinge grens wonen. vijandschap hebben opgeroepen, dat hebben gelezen. De Afghaanse grenzen zijn even het grootste deel van de bevolking willekeurig getrokken als die van veel zich spontaan achter de Taliban zou van de vroegere Europese koloniën, hebben opgesteld. De keuze om dat DRS MAARTEN VAN DEN HEUVEL studeerde talen en alleen ontbreekt hier het nationale over te laten aan Pashtoen-comman- culturen van het islamitisch Midden-Oosten aan de gevoel dat onder druk van de koloni- danten als Karzai was dan ook even Universiteit Leiden. sator in veel andere landen is ont- verstandig als onvermijdelijk. staan. Slechts een kleine minderheid Vogelsang schetst dit beeld zo

Nationalisme en etnisch exclusionisme

HENK DEKKER

Veel conflicten tussen en binnen sta- eigen nationale Marcel Coenders: Nationalistic Attitudes and ten zijn het effect van antagonisme groep – ‘nationa- Ethnic Exclusionism in a Comparative Perspective. in interetnische relaties. Daarbij zijn listische’ attitu- An Empirical Study of Attitudes Toward the twee attituden in het geding: posi- den – en negatie- Country and Ethnic Immigrants in 22 Countries. tieve attituden ten aanzien van de ve attituden ten Nijmegen: dissertatie, Katholieke Universiteit Nijme- eigen etnische of nationale groep en aanzien van etni- gen, 2001; xvii + 259 blz.; ISBN: 90-9015-241-5 negatieve attituden ten aanzien van sche minderhe- één of meer andere etnische of den en immigran- nationale groepen. Deze twee attitu- ten – ‘etnisch exclusionisme’ – in tussen landen verklaren? Voor de den zijn de kernvariabelen in de dis- kaart te brengen en te verklaren. De empirische analyses gebruikt de sertatie van Coenders. Doel van de kernvraag is: hoe kunnen we ver- auteur gegevens uit een onderzoek studie is de positieve attituden ten schillen in nationalistische attituden van het International Social Survey aanzien van het eigen land en de en etnisch exclusionisme binnen en Programme (ISSP) uit 1995. De data

INTERNATIONALEspectator Maart 2002 - LVI - nr 3 169 zijn afkomstig uit nationale steek- etnische meerderheidsgroep strikte teitstheorie – sleutelwoorden zijn: proeven van de etnische meerder- criteria voor lidmaatschap van de sociale categorisatie, vergelijking, heidsgroep in 22 landen: 9 West- nationale gemeenschap; er zijn rela- identificatie en contra-identificatie – Europese en 8 Oost-Europese lan- tief weinig verschillen tussen de po- en de realistische conflicttheorie, den, plus de Verenigde Staten, Cana- pulaties. De tweede dimensie is met belangencompetitie als de da, Australië, Nieuw-Zeeland en exclusionisme van immigranten: de belangrijkste verklarende variabele. Japan. wens de landsgrenzen te sluiten voor Het theoretisch-conceptuele model Twee nationalistische attituden nieuwkomers. Alle onderzochte pop- geeft aan dat nationalistische attitu- worden theoretisch en empirisch ulaties, met uitzondering van neutra- den en etnisch exclusionisme hun onderscheiden: ‘patriottisme’ en le Ieren, vinden dat het aantal immi- oorsprong vinden in twee onafhan- ‘chauvinisme’. Patriottisme verwijst granten beperkt moet worden. Dit kelijke en twee interveniërende naar trots op en liefde voor het eigen exclusionisme verschilt wel tussen de variabelen. De onafhankelijke varia- land en de eigen nationale groep en landen: het sterkst is het in Letland, belen zijn de mate van etnische com- kenmerkt zich door een voorwaarde- Hongarije, en voormalig Oost- en petitie in het land en de sociale posi- lijke en kritisch positieve houding. West-Duitsland. De derde dimensie is tie van het individu. De mate van Chauvinisme omvat de zienswijze exclusionisme van politieke vluchtelin- actuele etnische competitie is geope- dat het eigen land en de eigen natio- gen: de opvatting dat politieke vluch- rationaliseerd aan de hand van nale groep uniek en superieur zijn telingen niet in het land zouden demografische condities, te weten en gaat gepaard met een onvoor- mogen verblijven. Deze opvatting etnische heterogeniteit en aantal waardelijke en kritiekloze positieve leeft in het algemeen veel minder asielaanvragen, economische condi- houding. Patriottisme bleek relatief sterk dan exclusionisme van immi- ties, ofwel BNP en werkloosheids- sterk aanwezig te zijn in West-Euro- granten; slechts in twee landen is die percentage, en politieke condities, te pa – Noorwegen en Ierland – en in wens duidelijk aanwezig (Letland en weten de relatieve omvang van de de Verenigde Staten en Canada. Slovenië). Het minst sterk is het wil- sociale-zekerheidsuitgaven, en ver- Chauvinisme is relatief sterk aanwe- len uitsluiten van politieke vluchte- anderingen in deze indicatoren over zig in Midden- en Oost-Europa – lingen in West- en Oost-Duitsland en een periode van vijf jaar. De indica- Bulgarije, Polen en Hongarije – en in Oostenrijk. De drie dimensies van toren voor de sociale positie van het Oostenrijk, de Verenigde Staten en etnisch exclusionisme op individueel individu zijn: geslacht, leeftijd, Australië. Nederland scoort relatief niveau hangen positief met elkaar opleidingsniveau, sociale klasse, hoog op patriottisme en relatief laag samen in bijna alle onderzochte lan- inkomen, kerklidmaatschap en op chauvinisme. Patriottisme en den. Etnisch exclusionisme hangt kerkbezoek. De effecten van deze chauvinisme op individueel niveau relatief sterk negatief samen met het onafhankelijke variabelen op de hangen positief met elkaar samen in genoten opleidingsniveau. afhankelijke variabelen worden in alle onderzochte landen. Hoger en De relatie tussen patriottisme en het model gemedieerd door ‘geperci- lager opgeleiden verschillen nauwe- exclusionisme van immigranten en pieerde etnische dreiging’ en ‘loka- lijks in de mate van patriottisme, exclusionisme van politieke vluchte- lisme’, dat wil zeggen de mate waar- maar wel sterk in de mate van chau- lingen bleek in twee op de drie lan- in een individu zich richt op de vinisme. Het genoten opleidingsni- den niet significant te zijn. Chauvi- lokale gemeenschap. De algemene veau heeft, gecontroleerd voor alle nisme is daarentegen wel positief hypothese van de etnische-competi- overige afzonderlijke sociaal-demo- gerelateerd aan alle drie dimensies tietheorie luidt: hoe sterker de feite- grafische kenmerken, zelfs het van etnisch exclusionisme. Vaak lijke sociaal-economische, sociaal- sterkst relatief negatief effect op wordt verondersteld dat elke positie- culturele of sociaal-historische com- chauvinisme. De sterkte van het ve attitude ten aanzien van de eigen petitie tussen etnische groepen, des effect varieert over de landen. groep samengaat met een negatieve te sterker is de gepercipieerde etni- Van etnisch exclusionisme wor- attitude ten aanzien van andere sche dreiging, waardoor de mecha- den theoretisch en empirisch drie groepen. De notie van etnocentris- nismen van sociale identificatie en dimensies onderscheiden. De eerste me dient volgens Coenders dan ook contra-identificatie versterkt wor- dimensie is exclusionisme van groeps- verfijnd te worden, omdat alleen den, die op hun beurt weer leiden lidmaatschap: het uitsluiten van chauvinistische attituden gepaard tot sterkere nationalistische attitu- etnische minderheden van de natio- gaan met etnisch exclusionisme. den en etnisch exclusionisme. nale gemeenschap op basis van res- Ter verklaring van nationalisti- De ‘multi-level’-analyses, waar- trictieve condities aan het groepslid- sche attituden en etnisch exclusio- mee de variantie tussen individuen maatschap, bijvoorbeeld geboorte- nisme presenteert Coenders een en de variantie tussen landen tegelij- plaats en verblijfsduur. In alle onder- ‘etnische-competitietheorie’, die een kertijd worden gemodelleerd, tonen zochte landen hanteren leden van de integratie is van de sociale identi- overigens zwakke verbanden tussen

INTERNATIONALE 170 spectator Maart 2002 - LVI - nr 3 de sociale positie van het individu en daardoor de attitude van iemand Ten slotte het belangrijkste: de en chauvinisme en etnisch exclusio- die alleen maar van zijn land en verklaring. Helaas beperkt de onder- nisme. Twee contextuele kenmerken volk houdt en er trots op is maar zoeker zich tot maar één van zijn hebben echter redelijk consistente deze niet superieur acht, al als twee nationalistische attitudes, effecten op chauvinisme en etnisch nationalistisch te beschouwen. Het namelijk chauvinisme. Gezien de exclusionisme: verslechtering van de begrip ‘nationalistisch’ verliest zijn verschillen in relaties van patriottis- economische omstandigheden en onderscheidende waarde als bijna me en chauvinisme met de diverse een hoge mate van etnische hete- iedereen ‘nationalistisch’ is. Beter is dimensies van etnisch exclusionis- rogeniteit. De relaties tussen exclu- het te spreken over ‘nationale’ in me is het juist wetenschappelijk en sionisme van migranten en politieke plaats van ‘nationalistische’ attitu- maatschappelijk belangrijk te ver- vluchtelingen enerzijds en aantal den en de term ‘nationalistisch’ te klaren waarom de één de attitude asielzoekers anderzijds zijn curvili- reserveren voor de zeer tot extreem van patriottisme ontwikkelt en de neair. Wel gaan beide intermediaire positieve attitude ten aanzien van ander de attitude van chauvinisme, variabelen – gepercipieerde etnische eigen land en volk. Het begrip en waarom landen verschillen in dreiging en lokalisme – positief nationalisme kan dan het begrip patriottisme en chauvinisme. Wat samen met chauvinisme en etnisch ‘chauvinisme’ vervangen, dat afge- dit betreft is het ook een gemis dat exclusionisme. In vergelijking tot leid is van de naam van een soldaat een nadere analyse van de relatie alle andere variabelen bleek de uit Frankrijk ten tijde van Napole- tussen patriottisme en chauvinisme gepercipieerde etnische dreiging het on. Coenders schrijft dat hij het ontbreekt. Een belangrijke vraag is sterkste effect te hebben op chauvi- begrip ‘chauvinisme’ gebruikt in of patriottisme en chauvinisme een nisme en etnisch exclusionisme. navolging van Bar-Tal. Deze verstaat cumulatieve hiërarchie vormen. Deze gepercipieerde dreiging hangt in de desbetreffende publikatie Bovendien is de verklaarde variantie op haar beurt samen met achteruit- onder chauvinisme echter iets in chauvinisme in totaliteit niet gang in economische condities en anders: een extreme vorm van natio- indrukwekkend (16,8% van de het interactie-effect van economi- nalisme, gecombineerd met milita- variantie op individueel niveau en sche condities en etnische heteroge- risme, zoals in nazi-Duitsland. De 56,4% op land-niveau). Daarmee is niteit: naarmate de economische multidimensionaliteit van de ‘natio- de kernvraag in deze empirische condities van een land slechter zijn, nalistische attitudes’ is overigens studie maar voor een deel beant- is de positieve relatie tussen etni- niet volledig onderzocht. Coenders woord. Een oorzaak is het beperkte sche heterogeniteit en gepercipieer- gaat vanaf het begin uit van slechts verklarende model. Wat bijvoor- de etnische dreiging sterker. twee dimensies: patriottisme en beeld ontbreekt, zijn de intensiteit De dissertatie van Coenders is chauvinisme. Het waarom van die en inhoud van de nationale sociali- een indrukwekkend boek. De inter- beperking tot twee dimensies wordt satie. In alle landen krijgen mensen nationale vergelijking op grote niet verduidelijkt. Enkele andere van jongsaf positieve emoties en schaal, de multi-level-benadering, onderzoekers hebben in het verle- positieve informatie over eigen land het identificeren van interveniëren- den méér dan twee dimensies en volk aangereikt, bijvoorbeeld via de variabelen, en het exploreren van onderscheiden. nationale rituelen, georganiseerd curvilineaire relaties zijn uniek op Ook de operationalisering van door politieke elites, nationale toe- dit gebied van onderzoek. De nationalistische attitudes roept ook spraken van politieke elites en gebruikte dataset is van een onge- vraagtekens op. De conceptualise- nationaal georiënteerde lessen op kende omvang. De data-analyses ring en operationalisering lopen niet school. Andere landen en volkeren zijn weloverwogen en gedegen. geheel parallel. Trefwoorden in de en etnische minderheden worden Vanzelfsprekend zijn er kantte- definitie van patriottisme zijn: liefde daarbij nogal eens als contrast keningen te plaatsen. Elk empirisch voor, trots op en een voorwaardelij- gebruikt. Verschil in intensiteit en onderzoek vraagt om duizend-en- ke en kritische houding ten aanzien inhoud van deze nationale socialisa- een beslissingen door de onderzoe- van het eigen land en de eigen tie is in het onderzoek niet meege- ker. Het is bijna uitgesloten dat alle, nationale groep. De items die patri- nomen. Dit is te meer opmerkelijk achteraf gezien, juist of optimaal ottisme operationaliseren, betreffen omdat socialisatie op een ander waren. Ik beperk mij hier tot kantte- echter alleen trots en niet de liefde gebied wel als verklarende variabele keningen bij de conceptualisering, voor en de kritische houding. Zij is opgenomen, namelijk de sociali- operationalisering en verklaring van hebben bovendien alleen betrekking satie van democratische waarden. ‘nationalistische’ attituden. op het land en niet de nationale Coenders verwachtte dat een hoger De conceptuele helderheid wordt groep. Bij de chauvinisme-items opleidingsniveau samengaat met niet bevorderd door patriottisme een komt het uniek-zijn niet terug in de minder chauvinisme en dat dit ver- ‘nationalistische’ attitude te noemen, operationalisering. band sterker is in landen met een

INTERNATIONALEspectator Maart 2002 - LVI - nr 3 171 lange traditie van democratische sche rituelen organiseren. Een reden variabelen in de voor 2003 geplande socialisatie in vergelijking tot landen voor het wel opnemen van de demo- tweede module van het ISSP worden zonder die traditie, omdat zij nog cratische socialisatie en het niet opgenomen. maar sinds kort een democratie zijn. opnemen van de nationale socialisa- Deze kanttekeningen laten Maar deze verwachting kwam tie als verklarende variabele voor onverlet dat Coenders’ studie weten- niet uit. Coenders lijkt daarover ver- nationale attituden zal de beschik- schappelijk van groot belang is. De baasd te zijn als hij schrijft dat baarheid resp. het ontbreken van de onderzoeksvragen raken de kern onderwijsinstellingen niet schijnen benodigde data wel zijn. In een noot van de studie van nationalisme en te streven naar vermindering van merkt Coenders op dat hij gehin- etnische relaties. nationaal favoritisme. Vanuit de derd is door de noodzaak zich te socialisatieliteratuur ligt een tegen- verlaten op beschikbare secundaire overgestelde verwachting meer voor data. Gevolg is wel dat er maar DR HENK DEKKER is verbonden aan het departe- de hand: er is meer chauvinisme in bescheiden voortgang is geboekt in ment Politieke Wetenschappen van de Universiteit een land naarmate het onderwijs de wetenschappelijke verklaring van Leiden en is tevens bijzonder hoogleraar voor de chauvinistischer is, en politieke eli- verschillen in chauvinisme (nationa- sociaal-wetenschappelijke studie van de Neder- tes meer de superioriteit van eigen lisme). Voor vervolgstudies zou het lands-Duitse betrekkingen aan de Universiteit land en volk in hun toespraken goed zijn indien betere operationali- Utrecht. beklemtonen en meer chauvinisti- seringen en andere verklarende

Europa ontvoerd en op de koffie

ANTON VAN HOOFF

IEDER JAAR VERKEN IK MET ONGEVEER behoefde een ver- Peter H. Gommers: Europe – What’s in a Name. vijftig gymnasiasten uit heel Europa klaring. Herodo- Leuven: Leuven University Press, 2001; 224 blz. (groot het land waar de idee Europa gebo- tos gaf die in zijn formaat), ill. in kleur; 58,= euro; ISBN: 90-5867-149-6 ren is: Griekenland. De scholieren Historiai: de komen niet alleen uit West-Europa, wereld van de maar ook uit Rusland, Kroatië, Let- Perzen, Asia, was fundamenteel de geschiedschrijving’ (pater histo- land, Bulgarije en Roemenië, landen anders dan de Griekse. Hier vrije, riae), maar ook de pater Europae. waar de gymnasia een herbloei bele- verantwoordelijke mensen, die wis- Vanuit deze belangstelling voor ven. Helaas hebben onze pogingen ten waarvoor ze vochten, daar een de wortels van Europa gaf ik gretig Brussel te overtuigen dat we met massa slaven, onder een autocrati- gehoor aan het verzoek van de onze zomerschool Euroclassica sche koning. In de geografische redactie om Gommers’ boek te waarlijk Europese opvoeding bie- beschrijving die hij van de wereld- bespreken. Ik verwachtte ervan een den, gefaald. We zouden zo graag delen geeft, komt de betekenis van verdieping van mijn simpele les in meer jonge mensen uit de nieuwe ‘Europa’ tot uiting: naar zijn idee is Europakunde. democratieën de culturele dimensie het even groot als Asia en Afrika Alles is gedaan om dit boek allu- van Europa laten ervaren, maar het (Libië) samen. Door Herodotos staat re te geven. Professor Karel van officiële Europa blijft een zaak van Europa letterlijk op de kaart. Als Miert geeft als president van de Uni- commercie en communicatie. men nu op zuiver geografische versiteit Nijenrode en als voormalig Staande op het slagveld van grondslag werelddelen zou onder- EU-commissaris in een Foreword Marathon, waar de Atheners in 490 scheiden, kreeg Europa zeker niet zijn zegen aan dit werk. Het dankt v. Chr. de Perzen terugsloegen, leg- die status: feitelijk is het niet meer zijn ontstaan, zegt de auteur in de gen we de jonge Europeanen uit dat dan een aanhangsel van Azië. Hero- Introduction, aan zijn nieuwsgierig- hier de idee Europa ontstond. Het dotos is, zo vertel ik de gymnasias- heid naar wie op het idee kwam verbazingwekkend succes van de ten, niet alleen volgens het beroem- werelddelen en dus ook Europa te Grieken tegen het machtige oosten de woord van Cicero de ‘vader van onderscheiden. Het onderzoeken

INTERNATIONALE 172 spectator Maart 2002 - LVI - nr 3 van het concept is het onderwerp werk niet door de beugel. De infor- In het deel over de artistieke ver- van het eerste deel van het boek: matie op mijn eigen vakterrein, de werking worden natuurlijk literaire ‘Europe’s Name: The Geographical klassieke oudheid, is uiterst teksten aangehaald. Maar waarom in and Mythological Basis’. Het tweede, onnauwkeurig, wat mij weinig ver- modern Engels, in oud-Engels, in oud- omvangrijkste deel behandelt de trouwen geeft in de rest van het Frans en niet in andere Europese talen invloed van de mythe van Europa boek. Namen worden voortdurend (eventueel met Engelse vertaling)? op de Europese beeldende en literai- verhaspeld: Isodoros van Sevilla Als Gommers had volstaan re kunst. voor Isidorus, Dicaerchos voor (authentieke) teksten en afbeeldin- Het was een erg gelukkige Dikaiarchos (of desnoods Dicaear- gen te presenteren, had hij wellicht gedachte van Gommers om niet chos), Homeric Hymnes voor dito een aardig werk geproduceerd – simpelweg bij het begin te beginnen, Hymns, een onbekende schrijver die ‘geschreven’ mag dat niet heten. Het maar als uitgangspunt de periode te de Scholiast heet – Gommers weet verraderlijke van het boek zoals het nemen toen Europa op de kaart kennelijk niet dat een scholiast een er nu ligt, is namelijk dat het bij kwam te staan. Dat gebeurde met de antiek of Byzantijns commentator doorbladeren een heel innemende opkomst van de cartografie in de van een klassiek werk is. Herodotos indruk maakt. De lectuur stelt ech- vijftiende en zestiende eeuw. Van- heeft niet de Persian Wars geschre- ter bitter teleur. Als er een functie daar volgen we in hoofdstuk A het ven, maar de Historiën (die in de voor Europe – What’s in a Name is, spoor terug en gaan in omgekeerd- beschrijving van Perzische oorlogen dan is het deze: een geschenk voor chronologische volgorde via middel- culmineren). Horatius’ voornaam is Europese relaties die door hun eeuwen en oudheid na wat het Quintus, niet Quintas. The ‘Pom- drukke werkzaamheden toch niet geografische begrip Europa, of wat peian Portico’ is de Porticus van aan lezen toekomen. ervoor door kan gaan, inhield. Ten Pompeius (of: Pompey). De ‘Portico slotte komen we in het oude Egypte Europae’ (moet zijn: Porticus Euro- terecht. In hoofdstuk B onderzoekt pae) zou te vinden zijn op de ‘Cam- DR ANTON J.L.VAN HOOFF is universitair hoofddo- Gommers wie de echte Europa van pus Martinus’; ik zou maar op de cent klassieke geschiedenis aan de Universiteit Nij- de Grieks-Romeinse mythologie is. Campus Martius (Mars’ Field) gaan megen. Behalve wetenschappelijk en educatief Het (korte) hoofdstuk C gaat over kijken. Mijn recensie-exemplaar publiceert hij ook in dagbladen (de Gelderlander, de werelddelen en hun namen, in de staat vol vraagtekens en driftige NRC Handelsblad, Trouw). oudheid wel te verstaan, wat de doorhalingen. auteur vergeet te specificeren. Afgezien van enkele generalisa- Deel II behandelt in vijf hoofd- ties in de inleidingen en epilogen stukken in chronologische orde de lijkt de auteur geen greep op het artistieke verwerking van het ver- materiaal te hebben. Ook in het haal van het Phoenicische meisje tweede deel, ‘Europa and the Arts’, Europa, dat door Zeus, in de rijgen de namen zich aaneen. Het gedaante van een stier, van Libanon Engelse proza maakt een ongeïnspi- naar Kreta wordt gebracht. reerde indruk. Een enkele keer doet Zoals hier geschetst is de opzet het de lezer onbedoeld glimlachen, van het boek veelbelovend genoeg. bijvoorbeeld op bladzijde 78: ‘Julius Enkele tientallen bladzijden hield Caesar Germanico (moet zijn: Ger- deze welwillende lezer de moed manicus) was a famous Roman erin, maar toen moest hij bekennen general (15 BC – AD 19). Before he dat hij een mislukt boek onder ogen was killed by poison, he wrote ...’ had. Gommers doet roerend zijn Het is ongetwijfeld nuttig te weten best. Hij debiteert enorm veel weet- dat Germanicus nog bij zijn leven jes, maar hij laat de lezer in het iets schreef. ongewisse wat zij ertoe doen. Talrij- Natuurlijk zijn er wel leuke bijzon- ke bladzijden zien eruit als artikelen derheden te vinden, bijvoorbeeld dat uit een encyclopedie. In iedere ali- de metamorfose van Zeus in een stier nea wordt weer iemand behandeld in de middeleeuwen christelijk wordt die iets met Europa heeft gedaan, geduid als een prefiguratie van het maar het verband is volkomen zoek. Lam Gods (blz. 97), maar de schrijver Nu ja, misschien is het boek een laat het aan de lezer over zulke bloe- nuttige Europa-encyclopedie. Maar men te plukken uit een ongecultiveer- helaas kan het boek ook als naslag- de tuin.

INTERNATIONALEspectator Maart 2002 - LVI - nr 3 173 William Hopkinson: Enlargement: a new Nato. Boekaankondigingen Parijs: Institute for Security Studies of the Western European Union, Chaillot Deze rubriek staat onder redactie van dr Fenna van den Burg, die ook Paper 49, oktober 2001; viii + 100 alle bijdragen aan deze aflevering verzorgde. blz.; gratis De aanwinstenlijst van de bibliotheek van Instituut Clingendael wordt ISSN 1017-7566 maandelijks gepubliceerd op de Clingendael-website: www.clingendael.nl>library>publications In deze studie geeft Hopkinson allereerst een schets van de veilig- heidssituatie in Europa, de doelstel- lingen en zorgen van de Verenigde breiding van de NAVO kan worden including safeguarding the rights of Staten en de huidige rol en functies gezien als een deel van haar trans- Serb minorities’ (blz. 17). De toe- van de NAVO. Ook de druk van formatie. Het is het waard de NAVO komstige status van Kosovo blijkt bepaalde landen om (na toetreding te handhaven, omdat zij in de huidi- een moeilijke kwestie en de menin- van Tsjechië, Polen en Hongarije) ge veiligheidsbehoeften van haar gen lopen uiteen: men doet er het eveneens tot de NAVO toegelaten te leden kan voorzien. Maar uitbrei- beste aan de huidige situatie voorlo- worden, de reeds gedane toezeggin- ding om de uitbreiding zelf is niet pig te bevriezen; gestreefd dient te gen, en de diverse mogelijke vor- gewenst. Doel van uitbreiding dient worden naar een losse regionale men van uitbreiding komen aan de te zijn de NAVO als nuttig instru- unie; in ieder geval moet duidelijk orde. Tegen deze achtergrond ment voor de Europese veiligheid te zijn ‘that there is no room for re- bespreekt hij in het kort de positie- behouden. Hopkinson is historicus turning to the status quo ante in the ve en negatieve factoren die verbon- en was in Britse overheidsdienst relationship between Serbia and den zijn aan de toelating van de betrokken bij de relaties tussen Kosovo, thus foreclosing any temp- negen ‘confirmed candidates’, te leden van NAVO en Warschaupact, tation that may arise in Belgrade’ weten Albanië, Bulgarije, Estland, bij NAVO-, WEU- en EU-zaken en (blz. 53). In de voorzienbare toe- Letland, Litouwen, Macedonië, Roe- wapenbeheersing. (F.v.d.B.) komst zal geen sprake kunnen zijn menië, Slowakije en Slowenië (en van werkelijke onafhankelijkheid, eventueel nog Kroatië). Hopkinson Dana H. Allin, Franz-Lothar Alt- omdat ‘the will in the international concludeert dat het voor de Europe- mann, Marta Dassù, Tim Judah, community to support independen- se veiligheid, zowel de onmiddellij- Jacques Rupnik and Thanos Vere- ce’ ontbreekt (blz. 67). De oude ke als die op de korte en lange ter- mis; Dimitrios Triantaphyllou band met Joegoslavië kan echter mijn, gewenst is deze landen, inclu- (Ed.): What status for Kosovo? niet worden hersteld en de interna- sief Kroatië, in de NAVO op te Parijs: Institute for Security Studies tionale voorstellen, zoals die van nemen. Met betrekking tot Rusland [of the] Western European Union, een ‘conditional independence’, betoogt de auteur dat ‘the PJC [Per- Chaillot Paper 50, oktober 2001; vi + gaan wel in de richting van onaf- manent Joint Council] should be 111 blz.; gratis hankelijkheid. Triantaphyllou, ver- invigorated’ als een plek waar reële ISSN 1017-7566 bonden aan het wetenschappelijk zeggenschap van Rusland, waar het instituut van de West-Europese de Europese veiligheid betreft, In deze bundel met als onderwerp Unie, verwerpt in zijn slotconclusie gestalte kan krijgen. Als de Russen de status van Kosovo treft men ana- het idee van een voorlopige bevrie- hiermee tenminste genoegen willen lyses aan over de (onbedoelde) zing van de statuskwestie: integen- nemen. Beter ware het als er sprake gevolgen van de militaire ingreep in deel, ‘that issue needs to be addres- was van een directe uitwisseling van Joegoslavië; bespiegelingen over de sed today’ (blz. 99). Dat betekent gedachten met Rusland – zonder huidige en toekomstige status van niet dat Kosovo onafhankelijkheid zich vast te leggen op een bepaalde Kosovo; de regionale en interne zal worden verleend, maar ‘that the uitkomst daarvan – over de gevol- krachten die thans in de regio werk- prospect of independence is on the gen voor alle partijen als ook Rus- zaam zijn; en de relatie tussen het table‘ (blz. 100). De vraag die dan land uitgenodigd zou worden voor vraagstuk-Kosovo en de toekomst beantwoord moet worden, is of een het lidmaatschap van de Alliantie van de zuidelijke Balkan. Het Wes- onafhankelijk Kosovo een stabilise- (blz. 99). Tevens zullen de EU en de ten is verplicht, zo betoogt een van rende factor in de regio kan zijn. Dit Verenigde Staten diep moeten gaan de auteurs, blijvende verantwoorde- zou alleen mogelijk zijn, aldus nadenken over wat te doen met lijkheid te aanvaarden voor de ont- Triantaphyllou, bij een ‘comprehen- Oekraïne en andere niet-leden. Tot wikkeling van de regio, in het bij- sive approach to the region’ (Koso- slot volgt er een waarschuwing: uit- zonder voor ‘Kosovo state-building, vo, Servië en Albanië) en bij een

INTERNATIONALE 174 spectator Maart 2002 - LVI - nr 3 directe dialoog tussen Belgrado en van irredentisme, met de daarbij tweetal regio’s de invloed na te gaan Prisˇtina. ‘Under these conditions, a behorende onrust. En het vermogen van de politieke en zakenelites en comprehensive approach which ens- aan dit streven inhoud te geven van hun interacties en waardenpa- ures that Kosovo’s frontiers are a werd sterk overschat: ‘But if the Bal- tronen, op de economische groei. product of a bilateral accord with kan states overestimated their own Het betreft hier een vergelijkend Serbia, focuses on ridding Kosovo of irredentist capacities, the Great onderzoek van West-Schotland en its mafia structures, secures provisos Powers failed to take them seriously West-Kreta, waarbij de aard en mate ruling out a “Greater Albania” or a enough’, aldus de auteur. Ze hadden van interactie en de waardenpatro- “Greater Kosovo” and commits een lage dunk van hun eigen schep- nen van de vertegenwoordigers van Kosovo’s ruling élite to EU princip- pingen en behandelden de Balkan- de elites in deze regio’s worden les could very much guarantee an staten als marionetten. De nazi- nagegaan en de invloed daarvan op independent Kosovo which is not a bezetting in de Tweede Wereldoor- de economische groei wordt geëva- threat to regional stability.’ (F.v.d.B.) log was een stimulans voor een etni- lueerd. Hij doet dit aan de hand van sche burgeroorlog. Gekoppeld aan bestaande wetenschappelijke lec- Mark Mazower: The Balkans. de gebeurtenissen in de naoorlogse tuur, statistische gegevens, inter- Londen: Phoenix Press, (2000) 2001; situatie, onder meer de Griekse bur- views met vertegenwoordigers van ix + 160 blz.; geroorlog, was in 1950 de etnische genoemde elites en een analyse van ISBN 1 84212 463 3 samenstelling van de Balkan ingrij- de politieke en economische struc- pend veranderd. De Koude Oorlog, tuur van beide regio’s. De Schotse Mazower, hoogleraar geschiedenis, het experiment van Tito met zijn regio Strathclyde - met de zich daar- won met deze publikatie de Wolfson eenpartijstelsel, en het uiteenvallen in bevindende stad Glasgow - werd History Prize 2000. Ze bevat in kort van het sovjetrijk waren ten slotte gekozen als typisch voorbeeld van bestek een overzichtelijke geschie- opnieuw van grote invloed op de een kwijnend industrieel gebied, denis van de Balkan vanaf de val Balkan. Volgens de auteur worden terwijl het eiland Kreta ‘appears to van Constantinopel in 1453 tot de Balkanstaten in het huidige tijd- have the most appropriate cultural heden, en ze gaat vergezeld van een perk echter niet zozeer bedreigd and historic background in Greece jaartallenlijst en een aantal land- door keizerrijken, zelfs niet door for the research questions explored kaarten met de zich in dit tijdperk concurrerende en vijandige buursta- here’ (blz. 31). Het onderzoek resul- periodiek wijzigende grenzen. Hij ten, maar door het neoliberalisme teert in een aantal voorlopige hypo- gaat na welke gebeurtenissen het van de internationale economie. thesen, al is duidelijk dat Strathcly- leven van de bewoners van het sub- Toetreding van Griekenland en de de een veel beter resultaat laat zien continent hebben bepaald, behan- Balkanstaten tot de Europese Unie dan Kreta wat economische groei delt de godsdienstige ontwikkeling vereist grote aanpassingen. In een betreft. Opvallend is dat de elites van het gebied in het Ottomaanse epiloog bestrijdt de auteur dat de van het Schotse gebied het onder- Rijk en analyseert de turbulente Balkan gewelddadiger is dan andere ling met elkaar eens zijn over kwes- 19de en 20ste eeuw (de invloed van regio’s en dat bloeddorstigheid in de ties van ‘structurele efficiency’, maar Griekenland en de diverse Griekse geschiedenis van de Balkan zit inge- van mening verschillen als het gaat invasies, de tegenstellingen tussen bakken. Dit idee is het gevolg van om kwesties van sociale rechtvaar- Oostenrijk en Rusland, de interven- het feit dat waarnemers te vaak ‘the digheid. Maar hun verschillende ties van de grote mogendheden en myths spun by nineteenth-century ‘political or social equality attitudes’ de gevolgen van de Eerste en Twee- romantic nationalists [have mista- staan interactie en bereidheid samen de Wereldoorlog). In de 19de eeuw, ken] for eternal truths’ (blz. 133). te werken, gezien hun gedeelde die zich uitstrekt van de Franse (F.v.d.B.) waarden wat efficiency betreft, niet revolutie tot de uiteindelijke ineen- in de weg. In het geval van Kreta storting van het Ottomaanse rijk in Dimitrios C. Christopoulos: spelen krachten als centralisatie en 1923, ontstond het politiek profiel Regional Behaviour. Political values cliëntelisme (en strijd daartegen) een van de moderne Balkan. Onafhanke- and economic growth in European rol. In een bijlage verklaart de lijke staten volgens het nationali- regions. auteur - verbonden aan de Universi- teitsprincipe vervingen het 500-jaar Aldershot: Ashgate Publishing Limi- teit van West-Engeland, Bristol - de oude Rijk dat de Romeinen had ted, 2001; x + 188 blz.; £ 42.50 gevolgde methodiek en de daarbij opgevolgd, ook al bleven vele van ISBN 0-7546-2016-6 optredende moeilijkheden, en gaat de ‘kleinere volken’ voorlopig hij in op de validiteit van de door onderhevig aan de macht van het Tegen de achtergrond van de ideeën hem gebruikte variabelen en indica- Ottomaanse of Habsburgse Rijk. Er over ‘regionale autonomie’ en ‘Euro- toren. (F.v.d.B.) was bovendien veelvuldig sprake pese integratie’ tracht auteur in een

INTERNATIONALEspectator Maart 2002 - LVI - nr 3 175 SUMMARIES

B.R. Bot, will reveal whether the Laken Declaration has been the Head of the Permanent Representation of the Netherlands milestone of this Presidency, which requires a change in the at the European Union, deals with the protection and pro- future development of the Union. More important for the motion of the Dutch interests in Brussels. After determining future seems to be the breakthrough in the current stag- what is meant by the Dutch interests, the author indicates nating Justice and Home Affairs development, provided the the real power centres within the EU institutional structure far-reaching package of measures against terrorism and and elaborates on the evolution in power configurations. criminality is implemented. Another conclusion, contradict- He subsequently deals with the distribution of Dutch ing earlier expectations, apart from the above mentioned nationals in the civil service of the European Commission. package of measures, is that events of 11 September in the Dutch participation is, contrary to negative comments in United States did not change the policies of the EU. Dutch newspapers, not unsatisfactory, although the age- structure of the Dutch civil servants within the European Stephan Keukeleire Commission calls for some concern. The author’s con- surveys the growing tension between the largest EU mem- clusion is that the Netherlands may be reasonably satisfied ber states and the other EU states in the formulation of a with the way in which its interests have been pursued in European foreign policy, which became obvious in the two Brussels during the last decades. mini summits of the United Kingdom, France and Germany in the aftermath of September 11. Referring to the experi- Emilie Baillieul & Hendrik Vos ence with ‘Contact Groups’ of the largest member states present an evaluation of the Belgian Presidency of the Euro- during the Bosnia and Kosovo wars and to the large mem- pean Union during the period July-December 2001, in par- ber states’ behaviour in other crises, the author formulates ticular as regards the debate on the future of the Union. It several arguments for and against the use of Contact was the Belgian Prime Minister Guy Verhofstadt’s aim to Groups and Directorates. He argues against the complete use his Presidency to direct this debate on the basis of a rejection of a special status for the largest member states as true European conviction and he seems to have succeeded. well as against the idea of a directorate (directorium) as a Thorny questions related to a European constitution, to the solution for the current problems of EU foreign policy. The separation of the European Treaties and the strengthening author suggests an alternative system based on package of European competencies were addressed without reser- deals and on a number of ‘EU Contact Groups’ for a limited vations. The Laken Declaration, with the establishment of number of regions and foreign policy issues. These EU the Convention, has created a dynamic political climate Contact Groups would include those (large and smaller) which should not be underestimated. The coming months member states that have a special interest in these specific will determine whether with the launching of the Conven- regions and issues - with the largest member states being tion a transparent as well as effective process has started automatically involved in more EU Contact Groups than towards a more decisive Union. the smaller states.

Jan Werts Dennis Hesseling & Lousewies van der Laan elaborates on the general performance of the Belgian Presi- argue that the democratic deficit of Europe lies in The dency. For Prime Minister Guy Verhofstadt and Foreign Hague. The Dutch Parliament fails in her control duties, Secretary Louis Michel the stakes were high. The reasons whereas it is both desirable and possible to correct this situ- were that leading Belgium top politicians of the past: Jean- ation at short notice. With the EU enlargement imminent, Luc Dehaene, Wilfried Martens and Leo Tindemans, only six concrete steps should be taken forthwith. In this respect gained authority in Belgium after proving their leadership a European ‘Third Chamber’ of national politicians has no in the European Union. After a premature ‘false start’, the added value whatsoever. Presidency was sucked into the vortex of terrorism in Sep- tember. Nevertheless, Belgium operated with flexibility Luc de Vos under the bowler of the surrealist René Magritte. Under this advocates the restructuring of the Belgian Armed Forces in symbol of the President, on the climax of the political crisis order for Belgium to acquire the military capacity which is in Afghanistan, it appeared that when a real crisis occurs, required to be a useful and indispensable component of an the ‘Big Three’ are in fact the President. The consequences independent European defence. Because restructuring for the Common Foreign and Security Policy (CFSP) of the involves a long-term process it is necessary to put beacons in EU are far-reaching. The author arrives at the conclusion order to keep orientation in the course of this process; these that the smaller countries in an enlarged Union with 25 or beacons are general principles governing the restructuring of more member states should accept a rotating CFSP Presi- the Armed Forces, such as integration, specialization, effi- dency of the largest three or four member states. The future ciency and recruitment.

INTERNATIONALE 176 spectator Maart 2002 - LVI - nr 3 uncertainty about the future of European security and Frits Boterman defence policy. Although it is too early to determine deals with the effects of the terrorist attacks in Ameri- the long-term effects of the terrorist attacks in New ca and the war in Afghanistan on the foreign policy of York and Washington, the position of the Federal Germany. The policy of the German prime minister Republic in the EU and the relationship with Russia (Bundeskanzler) Gerhard Schröder shows a large have changed. The new situation brings two dangers: degree of continuity (the military contribution to the first, of undermining democracy by severe measures international actions in Kosovo and Macedonia) and at against terrorism which may threaten privacy and the the same time there is an attitude in international rule of law; and in the second place there is the dilem- affairs that shows discontinuity. For the first time since ma that Germany will be overstretched, in particular 1945 German troops are active in an area outside of where the military role of the Bundeswehr is con- Europe. The Afghanistan crisis has strengthened the cerned. For Germany it has been a long way to the position of Schröder as an international statesman (the West, but in this election year the main question will Bonn Conference was a diplomatic success for Ger- be: can the Red-Green coalition survive? many), but the problem is still how to deal with the

Deze rubriek bevat beknopte aankondigingen van bijeenkomsten op het terrein van de internationale betrekkingen die een openbaar karakter hebben. Kopij, bij voorkeur in voorbewerkte vorm, kan uiterlijk de vijfde dag van de maand voorafgaande aan de maand van verschijning van beoogd nummer van de Internationale Spectator worden ingeleverd bij mevr. S. van Ankeren, Instituut Clingendael, Post- bus 93080, 2509 AB Den Haag, fax. 070-3282002; tel. 070-3245384.

Activiteit State Aid Policy and Practice in the European Activiteit State Aid Policy and Practice in the Euro- Community - An Integrative and Interactive pean Community - An Integrative and Approach (workshop) Interactive Approach (workshop) Plaats European Institute of Public Administration (EIPA), O.L. Vrouweplein 22 Plaats European Institute of Public Administration (EIPA), (Groene conferentiezaal I.45), Maastricht O.L. Vrouweplein 22 (Groene conferentiezaal I.45), Maastricht Organisator EIPA Organisator EIPA Kosten 600 euro Kosten 600 euro Datum 11 en 12 maart Datum 21 en 22 maart Aanmelding Mw. Gediz Cleffken (email: [email protected]; tel. 043-3296279) Aanmelding Mw. Sonja van de Pol (email: [email protected]; tel. 043-3296371)

Toezicht & Controle: Minder Afstand, Meer Activiteit From Government to Governance: The Growing Activiteit Grip? Impact of Non-State Actors on the Inter- (landelijk Congres der Bestuurskunde) national and European Legal System Erasmus Expo- en Congrescentrum, Rotterdam Plaats (2002 Hague Joint Conference on Contemporary Issues of Inter- Bestuurskundestudenten van Erasmus Universiteit Rotterdam Organisator national Law) onbekend Kosten T.M.C. Asser Instituut, R.J. Schimmelpennicklaan 20-22, Den Haag Plaats 7 en 8 mei Datum T.M.C. Asser Instituut Organisator tel. 010-4088563; zie ook www.lcb.nl Aanmelding onbekend Kosten

Agenda 4,5 en 6 juli Datum Mw. M. van der Ark (email: [email protected]; Aanmelding tel. 070- 3420329)