Jan Abrahamse, Hans Koppen

De beschrijving van de Dokkumer Ee is de transgressie de zee via de pleistocene rivier- laatste in de serie van Noord-Nederlandse dalen van de oer-Boorne en de kleinere rivie- rivieren die in de afgelopen 3 jaar in Noor- ren Noord-Friesland binnen. Dit bemoeilijk- derbreedte is verschenen. Achtereenvolgens te de afwatering en daardoor ontstond in de zijn artikelen verschenen over de Lauwers loop der tijd een 4 tot 8 meter dik veenpak- (79-1), Drentse A (79-2), Reitdiep (97-3), ket. Na een rustige periode trad er weer een Hunze (79-4), Westerwoldse A (79-5), Linde transgressie op, de zee sloeg stukken veen (79-6), Tjonger (80-1), Reest (80-3) en Boorne weg en verwijdde de bedding van de rivier- (80-5). De Dokkumer Ee is ook wel de tjes. Het gevolg was dat de riviertjes sneller merkwaardigste van alle Noord-Nederlandse hun water kwijt konden, dat daardoor het rivieren. Voor een belangrijk gedeelte geka- veen beter ontwaterde en, als gevolg daarvan, naliseerd en rechtgetrokken stroomt hij van inklonk. Daardoor was de zee dan weer in Leeuwarden via Wijns, Bartlehiem en Bir- staat het gehele veengebied te overstromen en daard naar Dokkum; vandaar loopt hij als met een laag klei te overdekken. Vervolgens Dokkumer Grootdiep naar de Lauwerseer. herhaalde deze cyklus zich weer. Na een Bij Dokkumer Nieuwe Zijlen verandert de regressie volgde tussen 900 en 650 v. Chr. een naam in Dokkumerdiep, als voortzetting van transgressie waarbij een waddenlandschap een afgesneden meander ten zuiden van Eng- met hoog opgeslibde kwelders ontstond. wierum, die Oud Dokkumerdiep heet. Nog Voor het eerst, sinds de overstromingen be- vreemder is dat de rivier - als je die nog zo De Nieuwstad in Leeuwarden tegenover de gonnen, was het gebied toen weer voor de kunt noemen -eigenlijk uit 3 riviertjes heeft Waag, waar de Ee heeft gelopen mens bewoonbaar. Bewoningssporen zijn oa. bestaan. De eerste stroomde vanuit het Noor- aangetroffen bij Leeuwarden en Hogebein- den naar Leeuwarden en mondde uit in de tum. Die mensen vestigden zich op de hoog- vroegere Middelzee, een tweede die ten zuid- Noord-Friesland diep onderde oppervlakte ste delen van de kwelders, op de oeverwallen westen van Birdaard in het inmiddels droog- liggen, hebben in belangrijke mate het ver- gemalen Bornemeer ontsprong en een derde loop van de oer-Boorne en de oer-Hunze langs de kwelderslenken. Terpen hoefde men riviertje dat in het Klaarkampstermeer gele- bepaald. Op deze eertijds grote rivieren wa- niet op te werpen, die waren pas nodig toen gen tussen Birdaard en Dokkum ontsprong. terden meerdere kleine rivieren af. de zee tijdens de volgende transgressie (onge- De drie riviertjes werden door kanalen met veer 300 v. Chr.) het waddengebied sterk elkaar verbonden. De auteurs hebben de Het landschap aantastte. Een van de grotere geulen, waarin huidige Dokkumer Ee met een kano verkend Het landschap van Noord-Friesland zoals we de Boorne uitmondde, verwijdde zich tot op 29 en 30 juli. dat nu kennen kreeg zijn vorm tijdens het Middelzee-in-aanleg. Na een rustige tijd ge- Holoceen (laatste 10.000 jaar). Twee fakto- durende de eerste eeuwen van onze jaartel- ren waren daarop van grote invloed, de zee ling, waardoor de Fiezen zich mede daardoor nige kilometers ten zuid-oosten en de mens. Om met de zee te beginnen; een tamelijk welvarend bestaan konden op- van de Dokkumer Ee en het Dok- gedurende het Holoceen zijn er perioden bouwen, viel de zee het land weer binnen. Zo Ekumer Grootdiep dagzoomt het geweest waarin de zee op agressieve wijze het tussen de jaren 800 en 1000 na Chr. verwijd- pleistocene Fries-Drentse keileem- en zand- land binnendrong door middel van storm- den bestaande geulen zich tot Lauwerszee en, plateau. Naar het westen en noorden duikt vloeden en overstromingen, en perioden waar onder andere, Dokkumer Diep. De gevolgen dit plateau onder marine afzetting weg. In in het rustiger toe ging. Deze perioden wor- van deze laatste transgressie werden inge- het pleistocene oppervlak zijn tijdens het den respektievelijk transgressies en regressies perkt omdat de bewoners van dit gebied in Saalien (200.000-100.000 jaar geleden) rivier- genoemd. het begin van de 10e eeuw leerden dijken aan dalen geërodeerd. Deze dalen, die nu in Rond 6500 jaar geleden drong tijdens zo'n te leggen. Lauwersoog

Situatie + 14e eeuw Naar Rienks/ Walther De Ee was in die tijd een riviertje dat ont- sprong in de buurt van Wanswerd, naar het zuiden stroomde en bij Leeuwarden in de Middelzee uitmondde. Een ander riviertje was de Dokkumer Ee. Dit begon in het Bornemeer bij Birdaard en mondde, na vere- y* | Dagzoom pleiitoceen zand niging met een stroompje uit het Klaar- kampster Meer, uit in het Dokkumer Groot- Voormalig klooster diep. Deze rivieren werden vermoedelijk in Genoemde lokaties de 13e of 14e eeuw met elkaar in verbinding gebracht door een kanaal tussen Tergracht en Birdaard. Vervolgens ging het komplex Dok- kumer Ee - Dokkumer Grootdiep - Dokku- mer Diep (de geul in de Lauwerszee) een steeds belangrijker rol spelen in de afwate- ring van Friesland.

Terpen en afgravingen 1 I Raarderzijl, voor I3ÜÜ 2 2 Dom/ijl, voor 1300 Het landschap waar de Dokkumer Ee door- 3 } t.eppc7tjl. na 1314 heen loopt is van nature zeer vlak. Slechts 4 4 l.eppe- of Klaarkampste'r/.ijl. 1478 (Dijkslobbc) 5 5 Leppe- of Klaarkampsler/ijl. 1527 (Aldsyl) twee relief-elementen vragen daarin onze Dijk 6 6 Leppe- of Klaarkampsterrijt, 1583 (De Zijl) aandacht, beide van menselijke oorsprong. Oude loop «_ __ _ Dat zijn de terpen en verscheidene laag gele- De zijlen bij Dokkum Naar Rienks I Walther (part.) gen gebieden. Het ontstaan van de terpen zal te oventjes geplaats. Hierdoor verdampte het Daarom wordt de kano te water gelaten in de een ieder genoegzaam bekend zijn, de laagtes wateren in de kleibakjes kristalliseerde het Noorder Singel en laten we de tocht officieel in de onmiddellijke omgeving van de Ee zijn zout. Na de 1 Ie eeuw paste men de methode een aanvang nemen bij de plaats waar vroe- gedeelteijk klei-afgravingen, deels veenput- van sel- of moernering toe. Hierbij werd door ger de Ee de stad binnenstroomde. Hier ligt ten. zeewater overstroomd veen na droging ver- nu de BB- en Marechausseekazerne. Vanouds is in de omgeving van de Ee klei brand. De as daarvan bevatte veel zout, deze afgegraven ten behoeve van de baksteenfa- werd weer opgelost in zeewater en vervolgens brikage. De vele kloosters in deze streek ingedampt. In de omgeving van de Dokku- bakten hier hun kloostermoppen van. Ook mer Ee is ongeveer 3000 ha veen vergraven, schijnt er export van bakstenen te zijn ge- vaak onder zeer moeilijke omstandigheden. weest naar de Oostzee-landen. Dat de 'tichel- De vraag naar zout was in de Middeleeuwen werken' hier al lang te vinden zijn bewijst het kennelijk zo groot dat men zich niet ontzag feit dat Floris V (-f 1296) van de hier gelegen om, bv. ten oosten van Ee, het veen van kloosters een belasting-bijdrage in de vorm onder een 1,5 m dikke kleilaag weg te graven. van bakstenen eiste. Tussen Wijns en Bartle- hiem vinden we nog het gehucht Tichelwerk, Beginpunt in Leeuwarden zonder fabriek overigens. Die vinden we wel De zuidwaarts stromende Ee mondde bij ten oosten van Dokkum, kompleet met Leeuwarden met een delta uit in de Middel- Wijns (kromme) schoorsteenpijp en droogrekken. zee. Zo rond het jaar 1000 na Chr. lagen daar Sedert + 1970 funktioneert de fabriek echter drie terpen; één waarop later de Oldehove Op het hoekje staat een moderne bejaar- niet meer als zodanig. zou worden gebouwd in het westen, een denflat. Langs de Ee wordt drastisch gesa- noordelijke terp (omgeving Grote Kerk- neerd. Veel gebouwen zijn in verval en/of straat) en een zuidelijke terp (omgeving Post- gesloopt. De slogan 'Hans rot op'komt bij straat). Tussen die twee laatste terpen een van de auteurs pijnlijk over. Een schril stroomde de, nu verdwenen , 'Olde Ee'. Deze kontrast met deze rotzooi vormt het schoon- Olde Ee splitste zich in twee armen. Eén arm maakbedrijf LSB. Opvallend is dat na dit liep langs de Eewal en splitste zich dan in bedrijf het er veel netter uitziet, links met twee kleine stroompjes. Die moeten hebben keurige woninkjes en rechts met loodsen. gelopen op de plaats van de huidige Bagijne- Oude fietsen en ander ijzerwerk steken ook steeg en het Herenwaltje. De andere arm van niet meer boven water uit. Vlak voor de brug de Olde Ee liep via de Kelders en het Naauw. van de noordelijke rondweg ligt weer een De Voorstreek is waarschijnlijk een latere, in bejaardencentrum, daarna de nieuwbouw- de 14e eeuw?, gegraven meanderbocht afsnij- wijk Bilgaard met zijn flats, scholen en een ding. De drie mondingen van de Ee (Heren- Snakkerburen moderne kerk. Voorbij een oude stenen waltje, Bagijnesteeg en Naauw) kwamen uit schuur begint rechts Snakkerburen, een ka- in een kwelderkreek van de Middelzee. We De veenafgravingen die verantwoordelijk rakteristiek woonbuurtje dat tot de gemeente mogen aannemen dat de Nieuwstad op die Leeuwarden behoort en in 1975 door de zijn vooruitgestrekte laaggelegen gebieden plaats ligt. gemeenteraad de officiële status van dorp zijn van wel zeer hoge ouderdom. Men groef heeft gekregen. Dat betekent dat de huizen in veen aften behoeve van de zoutwinning. Aangezien de Kelders en de Voorstreek van hun eigen omgeving zo blijven en gereno- Rond de Romeinse tijd gebruikte men daar- nieuwe walkanten worden voorzien is het veerd worden, Voor een van de gerenoveerde voor de briquettagetechniek; kleibakjes met onmogelijk de tocht in de enig overgebleven huisjes een kunstzinnige uiting bestaande uit zout water werden in met veen (turf) gestook- monding van de Ee, het Naauw, te beginnen. een fraai gekleurd bouwsel van ijzerwerk met wendig driezijdig gesloten koor. De preek- Het dorpje telt 114 personen. De import uit daar bovenop een vogel. Na het laatste ge- stoel en het doophek is volgens dezelfde Holland, die in Leeuwarden werkt, kan vol- bouw treffen we de eerste van een reeks informatiebron uit de 17e eeuw en in de toren gens de caféhoudster prima wennen in dit leegstaande en vervallen fabrieken lang de hangen klokken uit 1711 en 1807. Het geheel dorpje met z'n hechte gemeenschap. Het hele Dokkumer Ee. De werkgelegenheid is gerstaureerd van 1974-76. In de kerk wordt heeft nog een openbare lagere school met 14 langs de rivier is er de laatste jaren bepaald 1 keer in de 3 weken gepreekt en verder niet op vooruitgegaan. Hier betreft het een wordt het gebouw gebruikt voor konserten. voormalige oliefabriek. Daartegenover de Het tweede wat opvalt is de fraaie vierkante eerste boerderij. We verlaten nu de eigenlijke zuil van kunstenaar David van Kampen die bebouwing, aan de rechterkant bevinden zich op de vier zijden de geschiedenis van Wijns nog enkele volkstuintjes. Links komt de Jel- (Weningi van 500-1000, Winezi in 1250 en sumer vaart uit in de Ee, hier staan een aantal Winze in 1400) heeft uitgebeeld gelegen tus- huizen met typische hoge hooischuren. Ach- sen het wad en de stad. De Dokkumer Ee is ter deze huizen bevinden zich veel kassen. Na altijd een belangrijke schakel.geweest voor een grote bocht zien we de kerk van het Wijns met de rest van Friesland. Ook het café terpdorpje Lekkum en de rechts daarvan langs de Ee valt in het oog, des te meer omdat gelegen nieuwbouw. Lekkum ligt niet aan de op het moment dat we aankomen varen een grote tweemaster afmeert en de bemanning - Ee maar zo'n 150 m oostelijk daarvan. Er ligt Tichelwerk allemaal Duitsers-het terras bezet en vanaf ook voor Lekkum al een onbewoond terpje. hier met veel geschreeuw in het van algen- De Dokkumer Ee is tot vlak voor Dokkum leerlingen. Behalve café en kerk is er nog een bloei groen geworden water van de Ee duikt. geheel onbedijkt. De rivier is hiet erg mooi garage. Nieuwbouw mag er niet meer komen. met steile oevers en fraaie meanders. De Dit komt omdat het dorp gelegen is in de oeverbegroeiing is prachtig met z'n vergeet- !<•„ ,' vliegroute naar het militaire vliegveld van me-nietjes, lisdodden, akkerwinde, wilgen, Leeuwarden. riet en in het water dotterbloemen. De vogels Een kilometer ten noorden van Wijns passe- die het meest opvallen zijn futen (met jongen ren we Tichelwerk, een woonbuurtje waar- op hun rug), scholeksters, wilde eenden en van de naam ontleend is aan het ontgronden oeverzwaluwen. Mooi boerderijen met min- van deze streek. De klei werd gebruikt in de der mooie ligboxenstallen staan aan weers- steenfabrieken. Door het aftichelen van de kanten van de rivier. klei zijn er langs de gehele Dokkumer Ee Op deze zonnige dag is het druk op het water, laagtes ontstaan. veel boten passeren ons, de meesten zijn Daarna volgt het op een kruispunt van water- motorboten. Ook het geweld van de F16 egen gelegen 'vermaledijde Bartlehiem', zoals dendert een aantal keren over onze hoofden. Koen Verhoef het gehucht bij herhaling noemde tijdens de laatste elfstedentocht. Im- Wijns, een hechte gemeenschap mers hier moesten de schaatsers uit Franeker Wijns, het 25 huizen en ongeveer 10 boerde- via de Finkumervaart naar Dokkum en ver- rijen tellende dorpje, ligt aan de oostkant van volgens van Dokkum naar Bartlehiem de de Ee. Er vallen drie dingen op. De kerk uit Dokkumer Ee tweemaal schaatsen en bijna de 12e eeuw met de iets jongere toren. Vol- altijd één keer tegen de wind. De naam is gens het ANWB-bordje op de kerk is het een afgeleid van het klooster Bethlehem wat hier laat-romaans kerkgebouw met halfrond uit- heeft gelegen. Wel bestaat nog de polder Bethlehem. Ook ten westen van dit fraaie uit 1877 wordt Birdaard vermeld als 'eene plaatsje heeft een klooster gelegen nl. Gene- aanlegplaats, bekend wegens de lekkere kof- zareth. Het café doet geen dienst meer als fie'. Het huidige etablisement heet 't Hoekje' zodanig, evenmin de zuivelfabriek. Beide zijn en daar wordt redelijk voedsel verschaft. tweede woningen. Even buiten Birdaard wordt gezuiverd afval- Een kilometer verder passeren we het ge- water geloosd van de rioolzuiveringsinstalla- huchtje Tergracht. Aan de rechterkant de tie. Parallel aan de Ee loopt de Klaarkamp- schitterende boerderij Eastein. Links hiervan sterweg, genoemd naar het beroemde kloos- ligt de Ee die oorspronkelijk naar Leeuwar- ter Klaarkamp dat zo'n belangrijke rol speel- den stroomde. We verlaten hier die Ee en we de op Schiermonnikoog. We varen eerst het volgen het kanaal in de richting van Bir- Bildaarder tolhuis voorbij, tegenover het af- daard. Het gegraven deel zal zo'n 7 a 800 m voerkanaaltje de Jordaan, passeren vervol- lang geweest zijn want de andere Ee ont- Tergracht gens een in verval zijnde Amerikaanse wind- sprong in het Groot Bornemeer (een boerde- molen rechts, en links het vaartje naar het rij ter plekke draagt de naam nog steeds). De rechts eerst de oude verlaten meelfabriek 'De terpdorpje Janum. Aan het begin van dit witte watermolen 'De Olifant' heeft de gelijk- Eendracht'(momenteel in gebruik als mest- vaartje staat een kapitaal huis. De terp van namige polder waar het Groot Bornemeer in drogerij) en de vroegere zuivelfabriek. Het is Janum is opgeworpen op een zandige laag. gelegen heeft, drooggemalen. Links is het geen hartverheffende aanblik, maar het bord De romaanse kerk dateert uit ± 1200. Het terpdorpje Wanswerd duidelijk zichtbaar. 'Welkom in Birdaard. Gezellig winkelen' Vanaf de zuidkant is de 13e eeuwse kerk met maakt veel goed. zadeldaktoren en het ommuurde kerkhof vrij De Dokkumer Ee doorsnijdt het dorp tegen- van bebouwing. Samen met de watermolen woordig. Tot 1974 lag Birdaard ten zuiden van de Ee en telde 563 inwoners, ten noorden van de Ee lag toen het dorp Wanswerd aan de Streek met 524 inwoners. Na 1974 heet het dorp aan weerszijden van de Ee Birdaard. Het ligt op een pleistocene opduiking en tot ongeveer 700 v. Chr. was de omgeving onbe- woonbaar. Daarna vonden er kwelderafzet- tingen plaats, waardoor waarschijnlijk de Birdaard eerste vestiging mogelijk werd. De terp is later verhoogd tijdens de transgressie-periode klooster Klaarkamp is waarschijnlijk de van 600-300 v. Chr. De straat aan de rechter- stichter van Janum. Na de restauratie is het oever heet ook hier Eewal. Op een bord staat kerkje in 1947 een uithof (museumkerkje) Bartlehiem een merkwaardige tekst: '1 brugwachter en 2 geworden van het Fries Museum. bruggen zijn geopend van l mei tot 1 okto- ber'. De eerste brug is de Steenhuiserbrug en Victor is dit een fraai gezicht. Het oude Ik moge verteren als ik maar nuttig ben de volgende is een moderne brug van de jaagpad langs de Ee wordt op sommige plaat- Tegenover het Smidshuis meren we af en nieuwe rondweg. Hiertussen ligt aan de lin- sen nog gebruikt als fiets- of wandelpad. lopen zo'n 400 m het land in en zien ten kerkant de oude houtzaagmolen die in 1972 zuiden van de Klaarkampsterweg heel duide- door brand verwoest is en die nu afgebroken Welkom in Birdaard wordt. In de Friesland gids voor reizenden lijk de resten van het vroegere klooster lig- Bij het binnenvaren van dit dorp zien we gen. Het terrein is duidelijk geaccentueerd. Langs de weg bij een boerderij staat een grote dekreet van de Staten van Friesland wordt de zwerfkei ter nagedachtenis aan de monniken rooms-katholieke godsdienst afgeschaft en en lekebroeders van het klooster met het vervallen de, uitgebreide, kerkelijke bezittin- opschrift: Terar dvm prosim ofwel Ik moge en aan de provincie. Vele kloosters worden in verteren als ik maar nuttig ben. Dit wordt ter de daaropvolgende jaren verwoest. Klaar- plekke geïllustreerd door het verdroogde li- kamp ondergaat dat lot in 1580 of 1582. chaam van een mol. Het Clarus Campus Iets zuidelijker ligt het Klaarkampstermeer, heeft bestaan van 1165-1582. in deze zeer droge zomer geheel opgedroogd. Geen enkel deel van Nederland telde in de Verderop ligt een eendekooi. Het kerkje van latere Middeleeuwen zoveel kloosters als de Rinsumageest is duidelijk zichtbaar. Nog streek tussen Vlie en Eems. Voor het gebied verder liggen de bossen van de Wouden. Ten had dat grote gevolgen, de kloosters immers noorden van de Ee de terpdorpjes Genum, vormden een niet te onderschatten kracht Plaats van het vroegere klooster Klaarkamp Reitsum en Lichtaard. Langs de Ee op een achter de ekonomische ontwikkeling van een terreintje van de Marekrite zetten we de tent regio; ze waren betrokken bij de strijd tegen Vrouwe ten Dale) en Genezareth te Hallum op en trekken de kano op de wal. De volgen- het water, bij de bedijkingen en de ontgin- en van de monnikenkloosters Bloemkamp te de morgen varen we door de Hoge Brug. ning van woeste gronden. Tevens vormden de Hartwerd, Gerkesklooster bij Augustinusga Hier heeft al 700 jaar een brug gelegen. Het kloosters de intellektuele centra van de en Adewert (Aduard). Vooral het klooster te streek. Aduard is zeer machtig en beroemd gewor- Ik moge verteren... Hoewel spoedig na de dood van Bonifacius den, het bezat uitgebreide bezittingen en was, in Dokkum een bedevaartsklooster moet zijn vooral na 1450, een centrum van kunst en gesticht weten we daar weinig van. De ge- wetenschap op Europees nivo. schiedenis van de kloosters neemt in Noord- Van het klooster Klaarkamp zélf is helaas Friesland pas goed een aanvang met de stich- weinig bekend, het had enkele uithoven te ting in 1165 van het Klooster Klaarkamp, Janum en te Veenwouden (de, nog betaande, gelegen een kilometer of vijf ten zuidwesten Schierstins). Ook het eiland Schiermonnik- van Dokkum. oog behoorde tot de bezittingen van het Klaarkamp behoorde tot de Cisterciënser- klooster. Het zal wel een welvarend klooster orde. Een orde gesticht in 1098 te Citeaux als zijn geweest. In de 2e helft van de 14e eeuw reaktie op de verwereldlijking van oudere moet het veel te lijden hebben gehad van de orden. Een belangrijke stuwende kracht ach- strijd tussen de Schieringers en de Vetkopers ter de verbreiding van de orde is geweest die toen de Noordelijke Nederlanden teister- Bernard van Clairvaux, de abt van het Cis- de. De kloosterlingen ontzagen zich daarbij terciè'nser klooster uit die plaats. In de naam- niet ook elkaar naar het leven te staan. Zo geving van Klaarkamp vinden we de relatie werd Klaarkamp, behorende tot de Schier- met Clairvaux terug (Clairvaux = Clara Val- ingers, aangevallen door de leden van het lis = heldere vallei. Klaarkamp = Clara klooster Foswerd dat bij de partij der Vet- Campus = helder/ licht veld). De eerste abt kopers hoorde. Daarop lieten de aangevalle- van het klooster der Schiere Monniken hier nen zich niet onbetuigd en staken de kerk van was een zekere Eiso. Het klooster Klaarkamp het klooster Foswerd in brand. Ook de ande- is het moederklooster geweest van de non- re kloosters voerden onderling slag. Kortom, nenkloosters Sion te Niawier (Onze Lieve roerige tijden. In 1580 komt het einde, bij stuk van de Dokkumer Ee dat we deze dag bedijkte zeearm van het Dokkumer Groot- dichtslibbing van de Middelzee in de proble- gevaren hebben is ook weer gegraven. Ten diep liep vanaf de Lauwerszee nog een 5-tal men kwam. Men had een betrouwbare afwa- zuiden van Raard maakt de Ee een bocht kilometers ten westen van Dokkum door. tering en vaarweg nodig. Men meende die te naar het noorden. Aan de zuidoever ligt een Pas in de omgeving van Raard was de zeein- vinden in de kanalisatie van de Dokkumer duidelijke verhoging. Hier moet de beroemde vloed zo getemperd dat de primitieve dijk- Ee. Doordat ook het Dokkumer Grootiep Leppezijl hebben gelegen die is aangelegd in bouw-technieken een afsluiting mogelijk dichtslibde bleef men echter afwateringspro- 1314. Vanaf hier heeft langs de rechteroever maakten. Op die plaats lagen vóór 1300 twee blemen houden. In 1478 wordt daarom beslo- een zeedijk gelegen, de linkeroever is oude zijlen, de Raarderzijl (waar ook de Dokkum- ten de Leppa- of Klaarkampstersluis een kweldergrond. Het eerste dijkrestant is iets mer Ee door stroomde) en de Dom- of Dam- eindweegs naar het oosten te verplaatsen. stroomafwaarts zichtbaar na de boerderij zijl. De toevoer van het water uit het oostelijk met de merkwaardige naam Flewielen Kes- deel van Ferwerderadeel en de streek tussen sen. Het is een prachtige dijk kompleet met Holwerd en Bornwird vond plaats langs een afslagrand. Verderop bestaat de beschoei- kronkelende prielen waarvan vaak de loop in ing langs de Ee uit gestort puin. de tegenwoordige verkaveling nog terug te vindenis. In 1314 wordt door de grietmannen van de grietenijen die er belang bij hadden een overeenkomst gesloten met de abt van het klooster Klaarkamp; tegen ontvangst van 25 goudmark neemt het klooster aan op zijn kosten in plaats van de bovengenoemde oude sluizen een nieuwe, sterkere te bouwen. De Ee loost daarop voorlopig via die nieuwe Dokkum Domzijl. In het nabij het klooster gelegen Klaarkamp- Alweer neemt het klooster op zich een sluis te stermeer ontsprong een riviertje dat samen (laten) bouwen.Wel laat het klooster anderen met de langs Sibrandahuis lopende afwate- voor de kosten opdraaien, van de 850 oude Plaats van de vroegere Leppazijl ring uit het Leppa-gebied (een oud rechtsver- schilden gereed geld moest Leeuwarden 1/3 band omvattend de grietenijen Leeuwarder- en de Leppa 2/ 3 betalen. De baten van de Zijlen bij Dokkum adeel, Idaarderadeel, Smallingerland en Tiet- zijl, visserij en tol, kwamen ten goede aan het Enige kilometers ten westen van Dokkum jerkstradeel) via de Leppa-zijl afwaterde op klooster! Voor het eerst is er sprake van een hebben in de Middeleeuwen enkele sluizen het Diep. schutsluis, deze mat 6 X 6 m. Omdat de (zijlen) gelegen waarvan het waard is de Later, wanneer is niet bekend, werd tussen sluizen van (inlands) hout werden gemaakt geschiedenis op te halen. Die geschiedenis Smidshuis en de Leppa-zijl een kanaal gegra- hadden ze doorgaans geen lang leven. Ook toont ons op treffende wijze de technische ven waarin het water van de Dokkumer Ee, krijgshandelingen wilden nogal eens beperkingen waaraan de bouw van sluizen en de Leppa, via de nieuw gegraven Geastemer verwoestend uitwerken. Na het beleg van dijken in die tijd onderworpen was en illus- Trekfeart, en het Klaarkampstermeer zich Dokkum door de Geldersen (in 1517) en de treert tevens de machtspolitieke verhouding- verenigden. Verder naar het zuiden werd Bourgondiërs (1523) was de sluis dan ook al en tussen kloosters, grietenijen en opkomen- tussen Tergracht en Birdaard een kanaal ge- onbruikbaar. Een nieuwe sluis wordt ge- de steden die ieder op eigen wijze hun be- graven dat Ee en Dokkumer Ee met elkaar bouwd (1527), wéér dichter bij de stad (op langen wilden veiligstellen. verbond. De reden tot al deze ingrijpende, en een plaats die nu nog bekend staat als Ald- kostbare, waterstaatswerken zal wel geweest syl). In 1583, na onteigening van de kerke- De na het jaar 1000 aan noord- en zuidzijde zijn dat Leeuwarden en omgeving door de lijke bezittingen, waaronder ook de sluis viel, werd in verband met de fortifikatie van Dok- hankelijk waren. Lokaal enig lawaai; bij de kum de sluis naar binnen de stad verplaatst. metaalindustrie Prins dreunt en stinkt het dat Jan Claesz uit Harlingen (!) nam voor 10.000 het een lieve lust is. caroliguldens aan een houten schutsluis te Oud-Dokkum is nog geheel omgeven door bouwen van 36 meter lang, met 2 paar vloed- grachten en bolwerken. Op twee daarvan en 1 paar eb-deuren. De sluis werd overdekt. staan grote stellingmolens. Onder twee brug- In 1757 werd de houten zijl door een stenen gen door varen we de stad binnen, het Klein- vervangen, deze ligt er nu nog. Ondertussen diep heet het laatste stukje van de Dokkumer ging de aanslibbing van het Dokkumer Ee. Aan het eind daarvan ligt de Zijl, een Grootdiep door, herhaaldelijk traden door lange brug uit 1757 op de plaats van de vroe- verwaarlozing van het dijkonderhoud over- gere 'echte' Zijl. Daarachter ligt het Groot- stromingen op. In 1729 wordt het Dokkumer diep. Rond deze centrale wateren vertoont Grootdiep ten oosten van Engwierum afge- zich een opvallend gaaf historisch stadsge- Oud Dokkumerdiep sloten. De aanleg van de sluizen te Lauwers- zicht.Ten noorden van de Zijl ligt het Stad- huis uit 1608. De antieke inrichting is een be- Grootdiep die bestaat uit stukken natuurlijk zoek waard. Daartegenover een aantal hui- water en gegraven gedeelten waar een stel zen met fraaie trapgevels (1622). meanders zijn doorsneden. Na het bowling- Dokkum is een oud stadje, in de He eeuw centrum Dokkum - vroeger een landbouwop- schijnt het juridisch al zelfstandig te zijn ge- opslagplaats - zijn aan de rechterkant zeer weest. De eerste vermelding van een stadsbe- fraaie dijkrestanten te zien. Het gebied be- stuur stamt uit 1298. In 1579 sluit de stad zich hoort tot de vogelbroedgebieden van Staats- aan bij de Unie van Utrecht, dit leidt tot het bosbeheer. De oude steenfabriek is al 12 jaar opwerpen van uitgebreide verdedigingswer- dicht en wordt gebruikt als stalling voor au- ken in de jaren 1581-1583; de reeds genoemde to's, boten en caravans, 'Ook uw boot halen grachten en bolwerken. Bij het militair ver- wij in of uit het water 'weet een bord te ver- sterken hoort ook het binnen de stad brengen melden. van de Klaarkampster zijl. Dan begint de Oude dijk langs Dokkumer Grootdiep Bij een steenvak ten zuiden van het dorp Ee bloeitijd voor het stadje.Van 1597 tot 1645 is weer een verlaten steenfabriek. Hier zien hier zelfs de zetel van de Friese admiraliteit oog in 1969 mogen we beschouwen als laatste we ook het eerste akkerland ipv. weiden die gevestigd. In het begin 17e eeuwse Admirali- van de 7 bedrijven rond de afsluiting van de we vanaf Leeuwarden hebben aangetroffen teitshuis is nu het bezienswaardige stads- en Dokkumer Ee. We volgen de oude loop van de rivier, hier streekmuseum gevestigd. Het altoos dicht- geheten Oud Dokkumerdiep. Dit is een grote slibbende Dokkumer Grootdiep begint in de Dokkum meander ten zuiden van Engwierum. Het be- 2e helft van de 17e eeuw de stad parten te spe- gin is dicht begroeid met riet, de breedte be- Vanuit de verte vertoont Dokkum een tame- len, eerst vertrekt de Admiraliteit naar Har- draagt hier ca 3'/ men de diepte ruim 1 m. lijk ongestoord, karakteristiek silhouet, de lingen, veel handelsaktiviteiten volgen. Tot 2 De Oude en de Nieuwe Zwemmer stromen hoge toren van de R.K.-kerk, twee grote mo- aan de 2e wereldoorlog kent de stad verder uit in dit gedeelte en daardoor wordt de rivier lens op de bolwerken, een watertoren uit het een weinig opwindende historie. Daarna ont- allengs breder. begin der 60er jaren.Veel groen. Een waarlijk wikkelt het zich weer tot industrieel-, verzor- gigantische CAI-mast werkt daardoor extra gings- en onderwijscentrum van regionale ontsierend. betekenis. Dokkumer Nieuwe Zijlen Langs de Ee industrieën en andere aktivitei- Voorbij Dokkum heet de rivier Dokkumer Na een zware december-storm in 1717 waar- ten die (vroeger) van vervoer over water af- bij de dijken van Oostergo veel te lijden 10 Literatuur Buytenen, M.P. van, De Leppa, Dokkum 1944. Griede, J. W., Het ontstaan van Friesiands Noordhoek, Amsterdam, 1978. Mellema, L., Met kruis en ploeg, Drachten, 1961. Molen, S. J. van der, Karakteristieke Friese dorpen, Baarn, 1976. Rienks, K. A. en Waither, G. L-, Binnendiken en slieper- diken yn Fryslan, Bolswert, 1954. Schuur, J. R. G., Leeuwarden voor 1435, Zutphen, 1979. Spahr van der Hoek, J. J., Undersyk yn de Noardeast- hoeke, It Baeken, juiy 1970, Ljouwert.

Metdankaande heer J. L. Beetstra uit Dokkum voor de door hem verstrekte informatie.

hebben gehad werd besloten het Dokkumer Oude sluizen bij Dokkumer Nieuwe zijlen Grootdiep ten oosten van Engwierum af te sluiten. Niet dat dit een nieuw idee was, werden tot slaperdijken die in de loop der tijd sedert 1584 werd er al over gepraat maar de gedeeltelijk zijn afgegraven. overstromingsschade van de december-storm Voorbij de nieuwe sluizen, vlak bij de mon- gaf de doorslag. Daarbij kwam dat vóór de ding van het Dokkumerdiep in het Lauwers- 18e eeuw technisch niet goed mogelijk was meer, zou volgens de overlevering de ver- zulke grote zeearmen af te sluiten. Zelfs voor dwenen nederzetting Esonstad hebben gele- die tijd was de aanleg van de Statendijk en de gen. Een kroniek, in 1597 gedrukt, maakt bouw van de sluizen te Dokkumer Nieuwe melding van een stormvloed die in 130 deze Zijlen een hele operatie, die de ontwikkeling stad zou hebben verzwolgen en waarbij van nieuwe technieken noodzakelijk maakte. 200.000 (!) mensen zouden zijn omgekomen. Zo werden, bijvoorbeeld, voor het eerst bij In het begin van de 50er jaren werden op de deze dijksluiting zinkstukken toegepast (ge- plaats waar volgens de kroniek Esonstad zou vlochten rijshouten matten die na het afzin- hebben gelegen vierkante en rechthoekige ken met stenen de bodem tegen uitschuring met klei dichtgeslibde kuilen aangetroffen die moeten beschermen). De aanleg van de dijk ; konden doorgaan voor sporen van verdwe- stond onder leiding van Willem Loré, de nen huizen. Afgezien van het feit dat noch de architekt van de uitwateringssluizen was een stormvloed van 1230, noch Esonstad ooit zekere Claes Balck. Het resultaat mocht er meer in de geschreven historie genoemd wor- wezen, niet alleen werd een heel stuk kwets- den heeft onderzoek aangetoond dat de bare kustlijn ingekort en ontstond een uitwa- kuilen waarschijnlijk een gevolg zijn van het teringskomplex wat ruim 240 jaar dienst graven van veen voor zoutwinning. Eson- deed, ook 66 bunder land werd ingedijkt. stad, waaraan in het verleden herhaaldelijk Alle in dit artikel genoemde sluizen verloren hele polemieken gewijd zijn, kan daarom met ingebruikneming van de Dokkumer weer gevoeglijk in het archief van verzonnen Nieuwe Zijlen hun funktie. De zeedijken kuriosa worden bijgezet.

n