Booronderzoek Op De Top Van De Hoogste Terp Van Nederland
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Beknopte Rapportage Archeologische Monumentenzorg 029 Booronderzoek op de top van de hoogste terp van Nederland De dorpsterp van Hogebeintum BRAM 029 M. van der Heiden, J.W. de Kort, J. van Doesburg, J. Stöver & B. van Os | Tot 150 pagina's omvang lijnt de titel op 20 mm lijn | Boven 150 pagina's omvang lijnt de titel op 30 mm Booronderzoek op de top van de hoogste terp van Nederland De dorpsterp van Hogebeintum M. van der Heiden, J.W. de Kort, J. van Doesburg, J. Stöver & B. van Os Colofon Beknopte Rapportage Archeologische Monumentenzorg nr. 29 Booronderzoek op de top van de hoogste terp van Nederland: de dorpsterp van Hogebeintum Auteurs: M. van der Heiden, J.W. de Kort, J. van Doesburg J. Stöver & B. van Os Illustraties: M. van der Heiden (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) & M. Haars (BCL Archaeological Support) Opmaak en productie: Xerox/OBT, Den Haag ISBN/EAN: 9789057992964 © Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort, 2018 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Postbus 1600 3800 BP Amersfoort www.cultureelerfgoed.nl 3 Inhoud — Samenvating 5 1 Inleiding 7 Aanleiding 7 2 Bureauonderzoek 11 2.1 Landschappelijke context 11 2.2 Archeologische context 11 2.3 Historische context 14 2.4 Gespecifceerde archeologische verwachting 14 3 Vraagstelling en aanpak veldonderzoek 17 3.1 Doelstelling 17 3.2 Vraagstelling 17 3.3 Methoden en technieken 17 4 Veldonderzoek 19 4.1 Veldwerk 19 4.2 Boorbeschrijvingen 20 5 Vondsten 25 5.1 Aardewerk 25 5.2 Slakken 25 6 Interpretatie en conclusies 29 6.1 Interpretatie 29 6.2 Conclusies 29 Literatuur 32 Bijlage I: boorbeschrijvingen 33 5 Samenvating — De toren van de middeleeuwse kerk van rapportage heef alleen betrekking op fase 1 van Hogebeintum was onderhevig aan ernstige het onderzoek. Over de resultaten van fase 2 en verzakking, mogelijk een verlaat gevolg van de 3 verschijnen afzonderlijke rapportages. commerciële terpafgravingen die tussen 1870 en 1928 plaatsvonden, waarbij grote delen van de Er zijn drie handmatige boringen gezet waaruit terp zijn afgegraven. Om de verzakking te een algemeen beeld van de opbouw van de terp stoppen is rond de kerktoren, een reeks van naar voren komt. De terp van Hogebeintum is in 15 palen met een lengte van 13 meter en een de midden- of late ijzertijd opgebracht in een dikte van 30 centimeter in de grond geschroefd. sterk reliëfrijk kwelderlandschap. De onderste Op deze palen is een betonnen ‘korset’ gelegd lagen van de terp zijn dikke ophogingspak- die in de torenfundering ingekast wordt. keten, overwegend mestrijk en kleiig. Vanaf een De toren is daarmee op een soort ‘tafel’ op de hoogte van ca. 3 m NAP, de terp heef dan een vaste ondergrond komen te staan en zal hoogte van 4 m, neemt het aandeel mestrijke daardoor niet verder kunnen verzakken. lagen sterk af. De jongere terplagen bestaan De aanleg van de betonnen ‘korset’, die tot voornamelijk uit klei. In sommige van deze lagen 70 cm diep onder het maaiveld reikt, leidde tot waren de kleiplaggen waar ze zijn opgebouwd verstoring. De ingreep bood een uitgelezen kans nog duidelijk te herkennen. In algemene zin lijkt om meer te weten te komen over de genese van er in de bovenste helf van de terp een toename de terp, de bouwgeschiedenis van de toren en te zijn van het aantal terplagen en neemt hun de kerk en de fysieke kwaliteit van het archeolo- dikte af. De bovenste 50 tot 90 cm van de terp is gische monument. vergraven. Dit zal gebeurd zijn bij de bouw van de middeleeuwse kerk en latere bouwwerk- Het onderzoek op Hogebeintum was opgedeeld zaamheden aan de kerk en toren en graafwerk- in drie fases waarvan onderhavig onderzoek de zaamheden op het kerkhof. eerste is. Het doel was het verkrijgen van inzicht in de stratigrafsche opbouw van de bodem rond Alle drie de locaties bleken in principe geschikt kerk om op basis hiervan te kunnen bepalen om een mechanische boring te zeten. Om dit te welke twee locaties het meest geschikt waren bepalen is gekeken naar de volgende aspecten: voor het zeten van de mechanische boringen • Zo weinig mogelijk (sub)recente verstoringen van (fase 2). De archeologische begeleiding van het de terpopbouw; aanbrengen van het ‘korset’ (fase 3) was een • Een duidelijke stratigrafsche gelaagdheid, waaruit Malta-conform onderzoek. Hiervoor is een de genese van de terp blijkt; afzonderlijke Programma van Eisen opgesteld • De aanwezigheid van lagen en grondsporen die door een archeologisch bureau. Het doel van geschikt zijn voor het verzamelen van vondst fase 2 was om twee mechanisch gestoken materiaal en het nemen van monsters voor verschil boringen met een diameter van 10 cm in de lende doeleinden; terpbodem rond de kerktoren te zeten. De locaties vertonen vanaf een diepte van De boorkernen die in fase 2 gestoken zijn, zijn in 0,50 tot 0,95 cm onder maaiveld een vrijwel twee helfen gesneden. Twee halve kernen intacte stratigrafe van kleiige en mestrijke worden geconserveerd en geëxposeerd in het ophogings- en terplagen met anorganisch en Informatiecentrum terp Hegebeintum. De twee organisch (vondst)materiaal. In de boringen 1 en andere halve kernen zijn door het Terpen- 3 is mogelijk sprake van grondsporen, hetgeen centrum (Kenniscentrum voor de archeologie deze voor het derde aspect meer geschikt maakt van het Noord-Nederlandse terpen- en wierden- dan boring 2. Uiteindelijk zijn in fase 2 van het landschap) van de Rijksuniversiteit Groningen project de locaties van boring 1 en 2 gekozen om archeologisch worden onderzocht. Onderhavige de mechanische boring te zeten. 7 1 Inleiding — grote diepte worden verstoord, ook al is het Aanleiding maar zeer beperkt en plaatselijk. De aanleg van de betonnen ‘korset’, die tot 70 cm diep onder het maaiveld reikt, leidt mogelijk ook tot De toren van de middeleeuwse kerk van verstoring. Hoe oud de huidige toren is, is Hogebeintum was onderhevig aan ernstige overigens onduidelijk. Bekend is dat de toren in verzakking, mogelijk een verlaat gevolg van de de achtiende eeuw is herbouwd. Of de toren commerciële terpafgravingen die tussen 1870 en toen geheel is vervangen of dat gebruik is 1928 plaatsvonden, waarbij grote delen van de gemaakt van een bestaande (middeleeuwse) terp zijn afgegraven. In 1985 is hierover voor het fundering/onderbouw weten we niet. Wel is de eerst bericht door de eigenaar van de kerk de onderbouw van de toren grotendeels uit Stichting Alde Fryske Tsjerken.1 In 1989 heef men middeleeuwse moppen opgetrokken. geprobeerd de verzakking van de toren te De voorgenomen ingreep biedt een uitgelezen stoppen door het aanbrengen van een aarden kans om meer te weten te komen over de ring tegen de voet van het terprestant waarop de genese van de terp, de bouwgeschiedenis van de kerk staat. Dit heef slechts tijdelijk soelaas toren en de kerk en de fysieke kwaliteit van het geboden. De verzakking van de toren is na enige archeologische monument. tijd toch weer op gang gekomen en leek zich de Het betonnen ‘korset’ wordt rondom de toren laatste jaren te versnellen. De meest pessimis- aangelegd. In het westelijk uiteinde van het tische prognose was dat de toren binnen 15 jaar schip zullen vijf palen in de bodem worden zal omvallen, als er niets aan de problemen werd aangebracht, waarop het ‘korset’ wordt gedaan. Om de verzakking te stoppen was men aan gebracht. In hoeverre in dit gedeelte van de van plan om rond de kerktoren, een reeks van kerk nog sprake is van een gaaf bodemarchief is 15 palen met een lengte van 13 meter en een onduidelijk. Aan het begin van de twintigste dikte van 30 centimeter in de grond te schroeven. eeuw is in het kader van een restauratie een Op deze palen komt een betonnen ‘korset’ te betonnen vloer in de kerk en de toren aange- liggen die in de torenfundering ingekast zal bracht. Uit tekeningen uit die tijd lijkt deze vloer worden. De toren komt daarmee op een soort niet al te dik te zijn. Er is dus gerede kans dat zich ‘tafel’ op de vaste ondergrond te staan en zal hieronder nog archeologische resten bevinden. daardoor niet verder kunnen verzakken (af. 1). Hier kan sprake zijn van resten van voorgangers, De bodem zal ter plekke van de 15 palen tot bijzondere graven, vloerniveaus en terplagen. 1 Zie Provincie Friesland 1987. Af. 1 Schematische weergave herstelwerkzaamheden in en rond de toren (bron: Wassenaar 2014). 8 — Administratieve gegevens Provincie Friesland Gemeente Ferwerderadiel Plaats Hogebeintum Toponiem Hogebeintum-Dorp Kaartblad 06A Coördinaten NW 185800/594591 NO 185825/594591 ZO 185825/594583 ZW 185800/594583 Objectnaam HEBO15 Archeologisch Rijksmonumentnummer 45523 ARCHIS-monument nummer 532 OM-nummer 2484946100 Complextype(n) BEWV.TW (terp / wierde) Periode Cultuur n.v.t. Huidig grondgebruik Kerk met kerkhof Eigenaar Stichting Oude Friese kerken Grondgebruiker Stichting Oude Friese kerken Beheerder Stichting Oude Friese kerken Opdrachtgever Stichting Oude Friese kerken Bevoegd gezag Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Opdrachtnemer Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Projectleider J. Stöver Uitvoering veldwerk Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Documentatie Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Archivering Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Auteurs M. van der Heiden, J.W. de Kort, J. van Doesburg, J. Stöver, B. van Os Autorisatie R. Feiken 9 — 185000 186250 Blija 595000 Ferwerd 593750 Bron: Topografische Dienst Emmen Bron: Topografische 1:25.000 Gebouw Weiland Overig bodemgebruik Onderzoekslocatie Doorgaande wegen Bouwland Boomgaard/kwekerij Bos Water Begraafplaats Af. 2 De ligging van het onderzoeksgebied. 11 2 Bureauonderzoek — Tegenwoordig ligt de terp in het achterland, ver 2.1 Landschappelijke context achter de dijken die de kust vanaf de elfde eeuw n.Chr. beschermen. Hogebeintum ligt in Oostergo, dat onderdeel uitmaakt van een kwelderlandschap dat zich 2.2 Archeologische context uitstrekt over grote delen van de Noord- Nederlandse kust (archeo-regio 7, af.