Zmiany W Krajobrazie Wokół Zbiorników Wodnych W Pieninach

Pieniny – Zapora – Zmiany — Monograﬁ e Pienińskie 2: 259–279, 2010

Zmiany w krajobrazie wokół zbiorników wodnych w Pieninach

Changes in the landscape in the vicinity of the water reservoirs in the Pieniny Mts.

URSZULA FORCZEK-BRATANIEC

Politechnika Krakowska, ul Warszawska 24, 31-155 Kraków, [email protected]

Abstract. It has been 10 years since the Complex of Water Reservoirs Czorsztyn-Sromowce Wyżne was built. The investment started 35 years ago. The basin was built in a place characterized by the natural and cultural features of the highest value. This part of the Dunajec Valley used to be one of the oldest communication routes in Europe. At the same time it was the basis for settlements of three neighbouring lands. The high natural values have been under protection since the Pieniny National Park was formally established. The investment: the reservoir – which occupies 11 km2 – has greatly inﬂ uenced the local landscape and started a range of processes which are expected to keep changing the local landscape in the upcoming decades.

Key words: landscape, landscape features, Pieniny Mountains, water reserviors, landscape transformation

WSTĘP Od najdawniejszych czasów przebiegał tędy szlak komunikacyjny łączący Polskę z południo- Minęło 10 lat od zakończenia budowy zbiorników wymi sąsiadami, najpierw Węgrami, potem Cze- wodnych w Pieninach, a niemal 35 lat od jej roz- chosłowacją, aż wreszcie ze Słowacją. Był to poczęcia. Plany lokalizacji sięgają jeszcze dalej, ważny odcinek strategiczny nasycony budowlami już na początku XX w. wspominano o możliwości obronnymi, z których najpiękniejsze i najlepiej usytuowania elektrowni wodnej w tej części zachowane stanowią niezwykłą kompozycję kra- doliny Dunajca. Po wielu latach sporów i dyskusji jobrazową. Zamek Czorsztyn i Zamek Dunajec zapora została wybudowana i można na własne w Niedzicy przez wieki spoglądały na siebie oczy ocenić skutki realizacji tej kontrowersyjnej poprzez granicę państwa przebiegającą wzdłuż inwestycji. Dunajca ponad przepaścistą doliną podkreślającą ich potęgę i znaczenie. Wzdłuż szlaku powstał Krajobraz przed budową trzon osadniczy, skupiający falę osadnictwa pol- Zespół Zbiorników Wodnych Czorsztyn-Niedzica skiego, niemieckiego, wołoskiego i spiskiego i Sromowce Wyżne został zlokalizowany w dolinie (Michalczuk 1992, Kołodziejski, Siwek 2006). Dunajca na odcinku od Dębna po Sromowce Osady zlokalizowane były w dnie doliny i aż Wyżne. Dolina Dunajca na tym fragmencie prezen- do połowy XX w. zachowały swój pierwotny towała wyjątkowe cechy przyrodnicze i kulturowe. charakter. Sąsiadujące wsie prezentowały wielką 260 PIENINY – ZAPORA – ZMIANY — Monograﬁ e Pienińskie 2 różnorodność pod względem stylistycznym, rura- – Krościenko. Zaplanowano drogę przecinającą listycznym i architektonicznym. Nagromadzenie Pieniński Park Narodowy (PPN), przebiegającą form powodowało ich migrację przez ówczesne przez wierzchowinową część pienińskiego pasa granice naturalne i administracyjne, co stworzyło skałkowego, stwarzając zupełnie nowy korytarz swoisty i niepowtarzalny „kocioł kulturowy” wła- komunikacyjny. Główne połączenie Niedzicy ściwy tylko temu miejscu (Smólski 1955). Na pół- skierowano na linię Falsztyn – Frydman – Dębno nocnym brzegu Dunajca znajdowały się polskie (Ryc. 2). Zmiana układu drogowego szybko wsie: Dębno, Kluszkowce, Maniowy, Mizerna, zaowocowała zmianami w strukturze osadni- Czorsztyn, Sromowce Wyżne, Średnie i Niżne. czej i mocno wpłynęła na kierunki rozwoju wsi, Na południowym brzegu wsie spiskie: Frydman, zarówno zlokalizowanych przy nowej drodze Falsztyn, Niedzica. O ile Sromowce Wyżne takich jak: Krośnica, Czorsztyn Nadzamcze, leżały przy głównym szlaku i pełniły ważną rolę Hałuszowa, Przysiółek Wygon, Sromowce Wyżne w układzie przestrzennym wraz z Czorsztynem i Sromowce Kąty, jak również Niedzicy, Falsz- i Niedzicą, o tyle Sromowce Niżne leżały nieco tyna, Frydmana i Dębna. na uboczu. Główny szlak komunikacyjny przez Przygotowania do likwidacji wsi poprzedziły długi czas stanowiło połączenie z Krościenkiem projekty nowych osiedli dla poszkodowanych przez przełęcz Szopka. (Ryc. 1). mieszkańców, których domostwa miały pozostać Zachodnia część Pienińskiego Parku Narodo- na dnie zbiornika wodnego. Powstała nowa wieś wego opierała się o dno doliny Dunajca. W tej Nowe Maniowy, nowe dzielnice Kluszkowców części znajdował się unikatowy zespół olszynki i Mizernej. Główny napór osadniczy Czorsz- karpackiej i inne cenne drzewostany. Park sta- tyna znalazł ujście w Czorsztynie Nadzamczu. nowił jedną całość, a układ komunikacyjny ota- Zabudowa z dna doliny wspięła się na zbocza czał go zewnętrznym pierścieniem, nie ingerując grzbietów górskich. Zaszła konieczność usunięcia w strukturę obszaru objętego ochroną. wszystkich obiektów zabytkowych, znajdujących się w obrębie granic przyszłego akwenu, co wią- Krajobraz w trakcie budowy zało się z przeniesieniem tych najcenniejszych Przygotowania do budowy zapory rozpoczęły i likwidacją pozostałych. Nastąpił tzw. transfer się już w latach 70. XX w. Plan zalania wodą obiektów zabytkowych, który objął jedynie zabu- Doliny Dunajca skutkował zmianą układu droż- dowę drewnianą i obiekty małej architektury. Nie nego. Konieczna była likwidacja wsi: Maniowy, podjęto próby przeniesienia dworów z Czorsztyna Podbrzezie, Ciechorzyn, Czorsztyn Podzamcze i Maniów, taki sam los spotkał murowany kościół z dworem, założeniem gospodarczym i parkowym paraﬁ alny z Maniów, które to obiekty przepadły oraz Czorsztyn Skrzyżowanie z zabudową let- bezpowrotnie (Siwek 2006). niskową. Ponadto pod wodą miały znaleźć się Podobnie jak siedziby ludzkie, należało zli- części wsi: Dębno, Frydman, Kluszkowce, Sro- kwidować zasoby leśne. Pod wodą miało się zna- mowce Wyżne i Niedzica Zamek. Wiązało się to leźć dziesiątki hektarów lasów. W granicach parku z budową nowych osad, nowych dróg i koniecz- narodowego wycięto 89 ha lasów. Ponadto przez nością zabezpieczenia najcenniejszych obiektów PPN miała przebiegać linia wysokiego napięcia kulturowych. Te, które znalazłyby się pod wodą, i szosa, która wymagała wycinki kolejnych 3 ha należało przenieść, natomiast te pozostające drzew1 (Kronika... 1985–1989). na miejscu, odpowiednio zabezpieczyć (Siwek Przygotowania trwały 25 lat. Ćwierć wieku 2006). przekształcano krajobraz dostosowując dolinę Układ komunikacyjny uległ gruntownym prze- Dunajca do przyjęcia 234,5 mln m3 wody. Głębo- kształceniom. Zamiast tradycyjnej drogi w dnie kość projektowanego Zbiornika Czorsztyńskiego doliny miała powstać sieć dróg ponad przyszłym miała sięgać od 50 m w pobliżu Niedzicy, przez poziomem wody. Najważniejszą i bardzo kon- trowersyjną inwestycją była budowa połączenia 1 Zob. Kroniki Pienińskiego Parku Narodowego – Krościenko Sromowców z osią komunikacyjną Nowy Targ n/D, msk. U. Forczek-Brataniec – Zmiany w krajobrazie 261

Ryc. 1. Krajobraz przed budową zapory. Głowna oś komunikacyjna przebiega dnem Doliny Dunajca skupiając wokół siebie zespoły osadnicze. Zamek Czorsztyn i zamek w Niedzicy tworzą zespół warowny górujący nad głęboką doliną. (Oprac. U. Forczek-Brataniec, litograﬁ a Napoleona Ordy z 1880 r., http://zamki.res.pl/) The landscape before the construction of the dam. The main axis runs across the bottom of the Dunajec Valley and the settlements are concentrated along it. Czorsztyn Castle and Niedzica Castle form a stronghold towering over the deep valley. (Edited by U. Forczek-Brataniec, litography by Napoleon Orda dated 1880 r, http://zamki.res.pl/) 262 PIENINY – ZAPORA – ZMIANY — Monograﬁ e Pienińskie 2

Ryc. 2. Krajobraz w trakcie budowy zbiorników wodnych. Układ komunikacyjny ulega zmianie, z doliny stopniowo przenosząc się na stoki wzgórz. Osadnictwo podąża za strukturą komunikacyjną, stając się silnie eksponowanym elementem krajobrazu. (Oprac. U. Forczek-Brataniec, fot. S. Michalczuk) The landscape during the construction of water reservoirs. Road system undergoes change, removing gradually from the valley to the hills. Settlement follows the road system becoming a highly exposed feature of the landscape. (Edited by U. Forczek- Brataniec, phot. S. Michalczuk) U. Forczek-Brataniec – Zmiany w krajobrazie 263

17 m średniej głębokości, stopniowo zmniejszając jednocześnie końcem XX wieku. Obecnie minęła się w kierunku ujścia Dunajca. Powierzchnia pierwsza dekada nowego XXI wieku i pierwsze zbiornika miała objąć ok. 11 km2. dziesięciolecie nowej sytuacji w Pieninach. W międzyczasie nastąpiło wiele zmian, z których Krajobraz po budowie część wynika bezpośrednio z faktu budowy zbior- Całkowite napełnienie zbiornika nastąpiło w 1997 r. ników wodnych, a część stała się katalizatorem i w 30 lat po rozpoczęciu budowy ostatecznie prze- nowych sytuacji, przyspieszających rozwój. kształciło Dolinę Dunajca. Relacja ziemia – woda Jeśli przyjmiemy definicję prof. Janusza – powietrze przybrała nową formę. Powstała Bogdanowskiego mówiącą o tym, że krajobraz nowa przestrzeń i nowy krajobraz. Dawna droga jest fi zjonomią środowiska, wówczas wszelkie została na dnie zbiornika, zbocza gór dotąd wynie- zmiany, zarówno przyrodnicze jak i kulturowe, sione ponad okolicę stały się brzegiem akwenu, powinny znaleźć swój wyraz w otaczającym skałki widoczne na tle nieba znalazły się tuż pod krajobrazie. Powinny nadać mu cechy będące powierzchnią wody. Dawne wsie, pola i lasy znik- odpowiedzią na nowe uwarunkowania. Stopień nęły w głębi, a wysoko nad nimi pływają statki i zakres zmian staje się wówczas obrazem siły wożące turystów z zamku w Niedzicy do zamku wpływu inwestycji na środowisko i obrazem w Czorsztynie. Pierwsza cześć przełomu Dunajca, reakcji środowiska na zaistniałą sytuację. Można tzw. Przełom Czorsztyński, nasycony historią, toż- powiedzieć, że krajobraz ilustruje, na ile oto- samością i tradycją znalazł się pod wodą. czenie jest w stanie poradzić sobie z zaistniałymi Zamki dotąd górujące nad przepaścistą problemami i osiągnąć równowagę w nowej sytu- doliną straciły dawną niedostępność i splendor. acji. I tu można zacytować sentencję „(…) krajo- Pozbawione dotychczasowego kontekstu kra- brazu nie da się zafałszować. Krajobraz zawsze jobrazowego, utraciły pierwotne funkcjonalno- daje świadectwo prawdy o gospodarce człowieka” przestrzenne powiązanie z otoczeniem. Kreowany (Kostrowicki 1985). przez wieki układ drożny, stanowiący konse- W obliczu zmiany, jaką jest stworzenie kwentne dopełnienie dla form osadniczych, został potężnego akwenu w miejscu, w którym nigdy zastąpiony nowym, skomplikowanym systemem wcześniej nie było zbiorników wodnych, reaguje obsługującym zaporę i okoliczne miejscowości całe otoczenie (Ryc. 4). Odpowiedź przyrody to (Ryc. 3). Wsie zaczęły się rozwijać w kierun- zmiany w ekosystemie. Reakcja człowieka to kach podyktowanych nową siecią komunika- dostosowanie się do nowych warunków społecz- cyjną. Zmiana lokalizacji atrakcji regionalnych, no-przestrzennych. Działania te przyjmują okre- a w szczególności przystani fl isackiej, przeniosła śloną formę, która może stać się przedmiotem centrum turystyczne w nowe miejsca. rozważań na temat trafności podjętych decyzji. Najcenniejsze obiekty kulturowe, a wśród nich Co więcej, może podpowiedzieć dalsze kierunki wille i pensjonaty z Czorsztyna, uliczkę piwnic rozwoju w nowej sytuacji. i spichlerzy z Maniów, przeniesiono z terenów Zmiany zaistniałe w środowisku przyrodni- zalanych i skupiono w postaci Osady Kluszkowce czym to bardzo szeroki temat, poruszany w spe- pomiędzy Kluszkowcami a Czorsztynem. Pozo- cjalistycznych opracowaniach. Wśród nich istnieje stałe, najliczniej reprezentowane przez kapliczki grupa czynników typowo przyrodniczych, wywo- przyrożne i cmentarne, rozsiano po okolicy, łujących bardzo wyraźny wpływ na krajobraz, pozbawiając przy tym kontekstu funkcjonalnego znajdujących reakcję w działaniach człowieka, i krajobrazowego (Siwek 2006). co więcej – zapoczątkowujących nowe procesy o znaczącym wpływie na rozwój krajobrazu kulturowego. Oprócz ewidentnych przekształceń NATURALNE I KULTUROWE CZYNNIKI BĘDĄCE w świecie przyrody takich jak: likwidacja ŹRÓDŁEM PRZEMIAN powierzchni leśnych, abrazja brzegów czy reakcja Czas napełnienia zbiornika (1997 r.), rozpoczy- górotworu na nacisk mas wodnych, ocena niektó- nający nowy rozdział w historii tego regionu, jest rych procesów przysparza trudności, związanych 264 PIENINY – ZAPORA – ZMIANY — Monografi e Pienińskie 2

Ryc. 3. Krajobraz po ukończeniu budowy. Pierwotna struktura komunikacyjna przestaje istnieć. Układ drożny przebiega tra- wersem ponad lustrem wody. Zabudowa rozprzestrzenia się wzdłuż nowych dróg na sąsiednie stoki. Zespół zamków uzy- skał nową oprawę przestrzenną i został pozbawiony logicznego militarno-funkcjonalnego kontekstu krajobrazowego. (Oprac. U. Forczek-Brataniec) The landscape after the construction of the dam. The original road structure disappears. Road system traverses above the water surface. Housing estates expand along new roads into neighbouring slopes. The castles have acquired a new surrounding and have been removed from the logical context of the military-functional landscape. (Edited by U. Forczek-Brataniec) U. Forczek-Brataniec – Zmiany w krajobrazie 265 ) . W wyniku budowy zapory w miejscu głębokiej doliny powstała płaska tafl a wody. Pomiędzy zamkami oddzielonymi Przełomem Czorsztyńskim kursują statki. Nad a wody. wyniku budowy zapory w miejscu głębokiej doliny powstała płaska tafl W . dawnymi wsiami pływają ryby a zamiast zbóż na polach Czorsztyna Podzamcze falują podwodne rośliny. (Oprac. U. Forczek-Brataniec dawnymi wsiami pływają ryby a zamiast zbóż na polach Czorsztyna Podzamcze falują podwodne rośliny. Ryc. 4 As a result of the dam construction a deep valley has been replaced by the fl at water surface. There are boats cruising between the castles separated by the Czorsztyn Lake. You You There are boats cruising between the castles separated by Czorsztyn Lake. at water surface. As a result of the dam construction deep valley has been replaced by fl elds of Czorsztyn Podzamcze. (Edited by U. Forczek- sh swimming above what was once villages and subaquatic plants wave where grain crops used to sway in the fi can see fi Brataniec) 266 PIENINY – ZAPORA – ZMIANY — Monografi e Pienińskie 2

Ryc. 5. W wyniku braku wahań poziomu wód Dunajca i postępującej sukcesji naturalnej zostają przysłonięte widoki charakterystyczne dla Pienin: A) widok z Drogi Pienińskiej na Ligarki, B) widok na Siedem Mnichów. Ilustracje pochodzą z opracowania: „Monitoring krajobrazowy jako źródło wytycznych do ochrony krajobrazu Przełomu Dunajca”, 2009, Politechnika Krakowska, msk. A lack of level fl uctuations of Dunajec waters and an increasing natural succession have resulted in obstructing the views con- sidered typical of the Pieniny mountains: A) a view of Ligarki from the Pieniny Road, B) a view of Siedem Mnichów rocks. Illustrations were taken from the monograph: „Landscape monitoring as source for guidelines to protect landscape of the Dunajec Gorge”, 2009, Politechnika Krakowska, unpublished. U. Forczek-Brataniec – Zmiany w krajobrazie 267 z jednoznacznym przyznaniem, czy przyczyną terenów otwartych wzdłuż rzek. Następuje zara- tych zmian jest wyłącznie budowa zapory. stanie brzegów, ograniczenia powierzchni otwarć Zjawiskiem, będącym przykładem o trudnej widokowych i zanikanie charakterystycznych dla do określenia genezie, jest przyspieszona sukcesja tego rejonu osi widokowych zwieńczonych for- naturalna. To, że na przestrzeni kilkudziesięciu macjami górskimi (Ryc. 5). Przyspieszenie suk- lat jej tempo wzrasta jest oczywiste. Można to cesji dotyka zarówno dawne tereny zalewowe jak stwierdzić, porównując dostępne materiały iko- i wszelkie inne obszary pozbawione zadrzewienia, nografi czne2. wywołując skutki krajobrazowe w całych Pieni- Problem jednak dotyczy niemal całego obszaru nach. Najbardziej spektakularne efekty przeja- Karpat, występując powszechnie jako wynik wiają się w postaci zanikania dużych fragmentów zmian użytkowania gruntów. Wprawdzie w prze- powierzchni skalnych tak charakterystycznych dla widywanych przez specjalistów skutkach reali- pienińskiego pasa skałkowego. zacji inwestycji pojawia się tzw. „uruchomienie Moment napełnienia zbiorników stał się procesów sukcesyjnych” (Kronika... 1981), jed- początkiem nowej sytuacji przestrzennej, która nakże jak dotąd brak jednoznacznych dowodów wciąż się rozwija i jak na razie jej obraz jest zaląż- na to, w jakim stopniu zaistnienie nowych zbior- kiem właściwych zmian, które będą trwały przez ników wodnych zmieniło tempo sukcesji. najbliższe dziesięciolecia. Czynnikiem związanym ze światem przyrody Przyczyny kulturowe, leżące u źródeł zmian bez wątpienia wynikającym z faktu budowy zbior- krajobrazowych, to przede wszystkim wzrost ników wodnych jest ograniczenie wahań przepływu popularności i atrakcyjności turystycznej tego wód Dunajca. W wyniku złagodzenia okresowych rejonu, a co za tym idzie – napływ znaczącej zmian poziomu wody, zmniejszyła się regularnie liczby turystów. Efektem tego jest zmiana profi lu zalewana powierzchnia terenu. Na skutki prze- społecznego mieszkańców wsi. W ciągu ostatnich strzenne nie trzeba było długo czekać, bo nowe lat większość rolników porzuciła gospodarstwa cenne obszary zostały natychmiast skolonizowane i zajęła się branżą usługową. Skutek krajobra- zarówno przez ludzi jak i rośliny. Na obszarach zowy tych przemian osiąga coraz większa skalę. dotychczas otwartych można zaobserwować przy- Przejawia się on w zaprzestaniu użytkowania spieszoną ekspansję form przestrzennych w postaci areałów rolnych oraz wzrastającym naporze zadrzewienia i zabudowy. Spojrzenie na rozwój inwestycyjnym na najbardziej atrakcyjne tereny miejscowości położonych poniżej zapory pozwala w dolinie Dunajca. Z roku na rok daje się zaob- zauważyć, że zarówno w Sromowcach Średnich serwować coraz większa ilość pól leżących jak i Sromowcach Niżnych mamy do czynienia odłogiem. Na niektórych polach ornych można z lokalizacją obiektów mieszkaniowych tam, gdzie dostrzec zaawansowany proces naturalnego zale- dawniej wylewał Dunajec. siania. Podobna sytuacja dotyczy ekspansji roślin- Problem zarzucenia upraw wiąże się rów- ności. Naturalny system zalewania zapewniał nież z brakiem potrzeb pozyskiwania siana w dolinie rzeki charakterystyczny pas terenów z łąk śródleśnych. W konsekwencji powoduje otwartych, pozbawiony zwartych zadrzewień, to zarastanie polan i ograniczenie powierzchni a tym samym stwarzający dogodne warunki eks- ekspozycyjnej na szlakach turystycznych. Skutki pozycyjne wzdłuż doliny. Jeśli fakt braku regu- przestrzenne, wynikające z tego rodzaju prze- larnych wahań wód połączmy ze zjawiskiem mian, można dostrzec na znacznym obszarze przyspieszonej sukcesji, mamy do czynienia ze Karpat. Jednak w całym otoczeniu zbiornika przy- znacznym i bardzo szybkim zmniejszaniem się brały one niezwykle intensywne tempo, a szcze- gólnie w miejscowościach, których popularność znacznie wzrosła w ostatnich latach: w Sromow- 2 Zob.: opracowanie:„Monitoring krajobrazowy jako źródło wytycznych do ochrony krajobrazu Przełomu Dunajca”, cach Wyżnych, Niżnych, Czorsztynie Nadzamczu, 2010, Politechnika Krakowska, msk. Niedzicy, Kluszkowcach. 268 PIENINY – ZAPORA – ZMIANY — Monografi e Pienińskie 2

KRAJOBRAZ WOKÓŁ ZBIORNIKÓW WODNYCH Drugą grupę stanowią zmiany w struk- 10 LAT PO BUDOWIE turze terenów zabudowanych. Przejawiają się one zarówno w rozplanowaniu nowych części Przemiany widoczne w krajobrazie wokół zbior- wsi jak i charakterze powstającej zabudowy ników wodnych mają swe źródło w bezpośred- (Łuczyńska-Bruzda 1985). Decyzje projek- niej reakcji na nową sytuację przestrzenną lub są towe i standardy rozwiązań, przyjęte w związku skutkiem spotęgowania i intensyﬁ kacji ogólnych budową Nowych Maniów i innych osiedli, reali- tendencji właściwych dla całego regionu, spowodo- zowanych w pośpiechu, dla właścicieli zalanych wanych pojawieniem się nowej atrakcji turystycznej gospodarstw zmieniły na zawsze oblicze doliny w postaci zbiornika wodnego. Krajobrazowe efekty Dunajca. Wprowadzone formy zerwały zarówno tych przemian o źródłach przyrodniczych i kulturo- z tradycją układów osadniczych jak i wzorami wych można podzielić na dwie grupy. architektonicznymi, po czym rozprzestrzeniły się Pierwsza z nich dotyczy terenów otwar- w całej dolinie i do dziś pokutują we współcze- tych i polega na sukcesywnym zmniejszaniu snych formach zabudowy. powierzchni i zmianie charakteru pól uprawnych i łąk. Ograniczenie powierzchni wynika z eks- Tereny otwarte pansji zabudowy i zadrzewień. Zmiana charakteru Tereny rolnicze, polany śródleśne, terasy zale- terenów otwartych to skutek stopniowego ograni- wowe od najdawniejszych czasów były znakiem czania upraw. Jak dotąd podstawowym widokiem rozpoznawczym doliny Dunajca. Trwający do lat – „ikoną Pienin” – były Trzy Korony widziane na 60. XX wieku harmonijny rozwój miejscowości regularnym dywanie pól uprawnych o drobnym stworzył w krajobrazie unikatową kompozycję, podziale i bogatej kolorystyce. Obecnie zmienia składającą się ze zwartej zabudowy otoczonej się sposób upraw i znika z przedpola Pienin ten regularną siecią pól pnącą się na stoki górskie. charakterystyczny kulturowy akcent. Proces rozpraszania zabudowy zaczął się jeszcze

Fot. 1. Przysiółek Sromowce Wyżne Wygon. Dawna zabudowa w zwartej formie skupiona w dolinie, nowa w formie rozproszonej stopniowo podąża wzdłuż nowych dróg. (Fot. U. Forczek-Brataniec) Hamlet of Sromowce Wyżne – Wygon. Old compact settlement concentrated in the valley, and a new dispersed one expanding along the new roads. (Phot. U. Forczek-Brataniec) U. Forczek-Brataniec – Zmiany w krajobrazie 269 przed budową zbiorników wodnych (Bogda- na przedpolu widoku na Trzy Korony. Przepiękna nowski i in. 1971–1972), a perspektywa rychłego łąka terasy zalewowej u ujścia Sobczańskiego rozwoju turystycznego podtrzymywała przez lata Potoku, została zabudowana. Przez wieki stano- przyspieszone tempo urbanizacji. wiła idealne przedpole widokowe odpowiednie Niefortunnie koniec lat 80. przyniósł unie- dla majestatu eksponowanego grzbietu koronują- ważnienie dotychczasowych planów zagospo- cego pieniński pas skałkowy. Elementem, który darowania przestrzennego. Fakt braku ciągłości zaczął ingerować w znany w całej Europie widok, polityki przestrzennej, połączony z ogromnym jest obiekt o niewyszukanej formie i przyziemnej potencjałem inwestycyjnym wyzwolonym przez funkcji. To oczyszczalnia ścieków (Ryc. 6). budowę zbiorników, zaowocował rozwojem Podążając dalej, w Przełomie Pienińskim pozbawionym jakiejkolwiek kontroli. Niestety również dają się zaobserwować skutki braku nawet po sporządzeniu nowych planów w latach okresowych wylewów Dunajca. Powierzchnie 2004 / 2005 procesu tego nie dało się zaha- tuż przy korycie rzeki w przyspieszonym tempie mować (Cząstka 2008). Skutki krajobrazowe są zarastają, wynikiem czego zaczynają przysłaniać widoczne w postaci zabudowy, której bezustanny widoki z Drogi Pienińskiej i z trasy spływu. Sam pochód w górę stoków wzgórz wzbudza obawę fakt intensywnej sukcesji stopniowo ogranicza o najbliższą przyszłość krajobrazu pienińskiego powierzchnie widocznych skał. Jeśli dodamy (Fot. 1). do tego brak okresowych przeszkód ze strony Wyjątkowo drapieżna ekspansja nastąpiła wylewającego Dunajca, proces zarastania staje w niepozornym jak dotąd i całkowicie ukrytym się istotnym problemem rzucającym cień na w dolinie przysióku Sromowce – Wygon. walory widokowe przełomu. Badania przeprowa- Podobnie jak Czorsztyn Nadzamcze, Krośnica dzone w Przełomie Pienińskim, oraz monitoring i Hałuszowa, miejsce to nagle znalazło się tuż przy punktów widokowych znajdujących się na terenie głównej drodze, a nic tak nie sprzyja rozwojowi Pienińskiego Parku Narodowego, wykazał istotne osadnictwa jak dogodny dojazd. Na panoramach ograniczenia ekspozycji, które nastąpiły w ciągu z Cisowca i Trzech Koron wyraźnie widać stopień ostatniej dekady3. W historii działań PPN, zwią- i kierunek rozprzestrzeniania się wsi, które pod zanych z ochroną walorów widokowych, znane są postacią rozproszonej zabudowy zagarniają nowe już wycinki prowadzone w celu odsłonięcia istot- połacie terenów rolnych i łąk. Coraz trudniej nych widoków. Już w 1994 roku miało miejsce znaleźć w Pieninach pejzaż godny uwiecznienia, podjęcie decyzji o usunięciu zieleni w celu odsło- pozbawiony zespołu budynków o zaskakującej nięcia słynnej „Skały z Orłem”4, czego dokonano formie, gabarycie bądź kolorystyce. w 1995 roku. Podobna sytuacja dotyczy dna doliny Dunajca. Istnienie terenów otwartych w postaci łąk i pól Regularne zmiany poziomu wody wyraźnie uprawnych jest ściśle związane z atrakcyjnością wyznaczały tereny zdatne do zabudowy pozba- widokową szlaków turystycznych i okolicznych wione ryzyka zalania podczas wezbrania wód. miejscowości. Turyści przyciągani pięknymi Tereny te były na tyle cenne, że zabudowa sku- widokami, zawartymi w folderach i reklamach, piała się w zwartych bezpiecznych zespołach. chcą je zobaczyć na własne oczy i chcą się sfoto- Zmniejszenie prawdopodobieństwa powodzi grafować na ich tle. Tereny otwarte to nieodzowny zlikwidowało naturalny czynnik ograniczający warunek zaistnienia ekspozycji. Stanowią zasięg zabudowy na terasach Dunajca. Skutki przedpole widokowe, tło widokowe i oprawę regulacji okresowych wahań poziomu wody można zaobserwować w Sromowcach Średnich w postaci rozproszonej zabudowy zmierzającej 3 Zob.: „Raport z monitoringu krajobrazowego punktów w stronę Sromowiec Niżnych oraz w postaci widokowych na terenie Pienińskiego Parku Narodowego”, 2009, Politechnika Krakowska, msk. oraz: „Monitoring kra- bardzo niekorzystnego rozwoju Sromowiec Niż- jobrazowy jako…”, Op. cit. nych w kierunku Trzech Koron. Zwieńczeniem 4 Zob.: Kroniki Pienińskiego Parku Narodowego 1994, tej negatywnej tendencji jest lokalizacja budynku 1995. 270 PIENINY – ZAPORA – ZMIANY — Monograﬁ e Pienińskie 2

Ryc. 6. Oczyszczalnia ścieków, niszcząca najpiękniejszy widok ze Sromowiec Niżnych na Pieniny: A) lokalizacja w widoku z Trzech Koron, B) widok na Trzy Korony ze Sromowiec Niżnych. (Oprac. U. Forczek-Brataniec) Wastewater treatment plant which ruins the most beautiful view over the Pieniny mountain range from Sromowce Niżne: A) situated in the landscape view from the Trzy Korony massif, B) a view of Trzy Korony from Sromowce Niżne. (Edited by U. Forczek-Brataniec) U. Forczek-Brataniec – Zmiany w krajobrazie 271

Ryc. 7. Zmiany w ekspozycji z pienińskich łąk wywołane ograniczeniem powierzchni polan śródleśnych. Polana Limierczyki. (Oprac. U. Forczek-Brataniec) The exposition of the Pieniny meadows has changed as a result of a policy limiting the glades. Limierczyki glade. (Edited by U. Forczek-Brataniec) przestrzenną eksponowanego obiektu (Forczek- podziwiać Dolinę Krośnicy, z której wyrastały Brataniec 2008, Stępień 2008). Zaistnienie moż- grzbiety Gorców. Warunkiem zaistnienia tych liwości podziwiania widoków w lesie warunkuje pięknych ekspozycji były polany zlokalizowane polana lub powierzchnia skalna, a na terenie osady przy szlaku, pojawiające się raz po jednej raz powierzchnia wolna od zabudowy. po drugiej stronie, ukazujące otaczający krajo- Przez lata szlak niebieski, prowadzący przez braz w kolejnych zróżnicowanych odsłonach. grzbiet Pienin, kojarzony był z pięknymi pano- Z polan tych okoliczni mieszkańcy pozyskiwali ramami rozpościerającymi się po obu stronach siano dla swoich gospodarstw, co zapewniało ich grzbietu: widok na południe ukazywał dolinę trwanie w raz wyznaczonych granicach. Obecnie Dunajca z Tatrami w tle, widok na północ pozwalał powierzchnia łąk ulega stopniowemu zmniejszaniu. 272 PIENINY – ZAPORA – ZMIANY — Monograﬁ e Pienińskie 2

Fot. 2. Przekształcenia społeczne związane ze wzrostem ruchu turystycznego spowodowały znaczne ograniczenie upraw. Powoli zanika charakterystyczny kolorowy wzór agrarny kontrastujący z zalesionymi wzgórzami. (Fot. U. Forczek-Brataniec) Social changes arising from increased tourism resulted in signiﬁ cant reduction in agricultural farming. Traditional colourful agricultural patterns contrasting with wooded hills have begun to disappear. (Phot. U. Forczek-Brataniec)

Już mało kto zajmuje się rolnictwem, a koszenie wzór agrarny, kontrastujący z naturalnym pięknem na tak trudnych terenach straciło na popularności. zalesionych lub skalistych gór. Warunkiem ist- Utrzymywanie powierzchni niezalesionych wiąże nienia tej formy krajobrazu tyleż malowniczej co się z kosztami i bardzo precyzyjną decyzją, które nieekonomicznej, jest uprawa pól. Przekształcenia z nich zachować, a które pozostawić do samo- społeczne związane ze wzrostem ruchu turystycz- istnego zalesienia. Monitoring punktów widoko- nego spowodowały znaczne ograniczenie upraw. wych, prowadzony w latach 1996–2010, wskazał Wprawdzie zjawisko to można dostrzec również na wyraźne zmiany w zasięgu widokowym nie- na innych terenach, ale w sąsiedztwie zbiorników: których z nich. Z polany Bańków Groń nie widać w Kluszkowcach, Niedzicy i Falsztynie z roku już góry Wdżar, na Polanie Limierczyki widok na na rok coraz większe obszary pól leżą odłogiem Czertezik, Sutrówkę i Ociemny Wierch przysła- (Fot. 2). niają korony drzew5 (Ryc. 7). Poprawie natomiast Zmiana dotychczasowej oprawy krajobra- uległa sytuacja na Zamkowej Górze w Pieninach. zowej Pienin najbardziej widoczna jest w tych Przeprowadzone tam korekty udostępniły widok wsiach, które nagle stały się ważnymi centrami na Przełom Dunajca, do niedawna ukryty za drze- turystycznymi. Na szczególną uwagę zasługują wami. tu Sromowce Niżne. Jeszcze niedawno była to Tereny łąk i pól uprawnych w wyniku wielo- wioska typowo rolnicza, zlokalizowana poza krotnych podziałów na mniejsze własności przy- głównymi szlakami komunikacyjnymi. W ciągu brały w rejonie Pienin niezwykle malowniczą ostatnich lat daje się zaobserwować bardzo formę krajobrazową. Różnorodne użytkowanie wyraźne zmniejszenie ilości uprawianych pól. sąsiadujących skrawków pól stworzyło regularny Jest to o tyle istotne, że stąd właśnie pochodzą najpiękniejsze ujęcia Trzech Koron i najbar- 5 Zob.: „Raport z monitoringu krajobrazowego…”, Op. cit. dziej malownicze widoki na Pieniny Właściwe. U. Forczek-Brataniec – Zmiany w krajobrazie 273

Sromowce są ponadto doskonale widoczne się chaotycznie, bez zachowania jakiegokolwiek z Trzech Koron. Wszelkie zmiany można dostrzec odniesienia do całej struktury, nie mówiąc o wraż- zarówno z poziomu człowieka jak i z lotu ptaka, liwości na otaczający krajobraz. Taki stan trwał gdyż takie właśnie ujęcie zapewnia wspięcie się aż do 2004 roku, kiedy to uchwalono Miejscowy na szczyt Okrąglicy6. Plan Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Porównanie widoków udokumentowanych na Czorsztyn. Połączenie wieloletniego braku prawa przestrzeni ostatnich lat wskazuje na stopniowe regulującego kierunek rozwoju z jego tempem zanikanie mozaiki pól i charakterystycznych i odejściem od tradycji rolniczych zaowocował zadrzewień śródpolnych, które z form liniowych niemal całkowitym zerwaniem z pierwotnym przekształcają się w smugi i powierzchnie. W tym założeniem przestrzennym. Odejście od formy przypadku obawy z lat 70., wymieniane wśród wyjściowej obecne jest w skali wsi, w skali działki skutków budowy zapory, która miała wywołać jak i w skali formy architektonicznej. Wsie ze wzrost intensywności uprawy okolicznych pól, zwartych ulicówek oraz wsi wielodrożnych stały nie sprawdziły się (Bogdanowski i in. 1971– się hybrydami podążającymi za nowym układem 1972, Kronika PPN 1985–1989). Stało się wręcz komunikacyjnym7. Co więcej – rozprzestrzeniają odwrotnie, co z kolei wywołuje straty natury się tak swobodnie, że daje się dostrzec proces estetycznej. zaniku granic pomiędzy nimi. Gdyby nie prze- szkoda w postaci niekorzystnego ukształtowania Tereny zabudowane terenu, luźna zabudowa pomiędzy Sromowcami Przekształcenia polegające na zmianie zasięgu Niżnymi i Średnimi pozbawiłaby je wyraźnej gra- obszarowego i formy przestrzennej występują nicy, łącząc w jedną strukturę ciągnącą się wzdłuż również w odniesieniu do trenów zabudowanych. drogi. Osady zwiększają swoją powierzchnię i ze struk- Na uwagę zasługuje tu rozwój Czorsztyna tury zwartej przechodzą w strukturę rozproszoną. Nadzamcze (Ryc. 8). Do lat 70. XX w. był Rozwój wsi charakteryzuje brak kontynuacji to przysiółek liczący kilka domów. W latach pierwotnego układu osady. Można stwierdzić, 1973–93 nastąpił gwałtowny rozwój spowodo- że niemal wszystkie wsie są dotknięte tym zja- wany wysiedleniami z terenów stanowiących dno wiskiem. Wprawdzie problem ten dotyczy więk- przyszłego zbiornika. Późniejsze lata przynoszą szości osad u podnóża Karpat, ale zakres i tempo powiększenie terenów zabudowanych, które zmian w sąsiedztwie zbiorników wodnych jest skutecznie kontynuuje plan zagospodarowania czymś zupełnie wyjątkowym. Przyczyny defor- przestrzennego z 2004 r. Nowa osada góruje nad macji tkwią przede wszystkim w zmianie układu Zamkiem Czorsztyn, a jej rozwój stanowi zagro- drożnego, związanego z inwestycją (Sromowce żenie dla jego ekspozycji (Stępień 2008). Z kolei Wygon, Czorsztyn Nadzamcze, Hałuszowa, Kro- w Sromowcach Niżnych, oddalonych nieco od śnica, Frydman). Rozwój wsi w trakcie budowy Zbiornika Czorsztyńskiego, nie było konieczności zapory zdeterminowała konieczność zapewnienia przesiedlania całych gospodarstw. dużej liczby domostw dla poszkodowanych przez Najintensywniejszy rozwój przypadł tu nową inwestycję (Nowe Maniowy, Kluszkowce, dopiero na lata 2003–2009, kiedy to po zakoń- Czorsztyn Nadzamcze), po budowie natomiast czeniu budowy zbiornik zaczął pośrednio oddzia- znaczący wzrost popytu na miejsca noclegowe. ływać na okoliczne miejscowości przyciągając Większość nowych części osad to zespoły domów- turystów (Ryc. 9). Nagły bum budowlany spowo- pensjonatów lub domy sezonowe, użytkowane dował spontaniczny rozwój miejscowości z dala tylko w celach rekreacyjnych. od pierwotnego układu osadniczego. Zabudowa Niekorzystne kierunki rozwoju miejscowości rozwinęła się wzdłuż szlaku wiodącego na Trzy wynikają również z okresu bezprawia plani- stycznego. Zabudowa zaczęła rozprzestrzeniać 7 Zob.: „Katalog form budownictwa rejonu otuliny PPN, część południowa”. 2000. „Katalog form budownictwa 6 Zob.: „Raport z monitoringu krajobrazowego…”, Op. cit. rejonu otuliny PPN, część północna”. 2001. 274 PIENINY – ZAPORA – ZMIANY — Monograﬁ e Pienińskie 2

Korony, niegdyś okrążającego wieś. W efekcie w obiektach skupionych w najstarszych częściach nastąpiło rozproszenie zabudowy, pozbawionej wsi i zupełne odejście od tradycji w obiektach kompozycji i regulacji względem dróg. Obecnie współczesnych. Wśród nowo zagospodarowanych struktura wsi jest niespójna, źle skomunikowana działek dominuje schemat pojedynczego obiektu i utraciła dawną malowniczość i wdzięk. mieszkalnego, w otoczeniu pozbawionym drzew Społeczne skutki budowy zbiorników, doty- i krzewów. Kontynuacja zabudowy w głąb działki czące zmiany źródła utrzymania mieszkańców, zazwyczaj przyjmuje formę kolejnego wolnosto- znalazły odzwierciedlenie w nowym układzie jącego domu (Fot. 3). zagrody. Zniknęły potrzeby wymagające wielu Jako modelowy przykład mogą posłużyć Sro- obiektów gospodarczych, zniknął motyw obron- mowce Niżne. Chociaż nie leżą w bezpośrednim ności i ochrony przed niebezpieczeństwem. sąsiedztwie zbiorników to wzmożony ruch tury- Pozornie zniknęły przyczyny ekonomiczne uza- styczny i nowe inwestycje z nim związane sta- sadniające zwarty układ budynków. W zamian nowią efekt wykreowany przez realizację zapory. pojawiła się konieczność zapewnienia na działce Obecnie znajduje się tu przystań ﬂ isacka, baza miejsc parkingowych i rekreacyjnych. O dziwo spływów typu Rafting, pieszo-rowerowe przejście w układzie działki zanikają też sady i przed- graniczne do Czerwonego Klasztoru na Słowacji ogródki, wydawałoby się atrakcyjne dla turystów i coraz więcej sezonowych obiektów gastrono- i letników. micznych i usługowych. Stanowi to ogromny Analizy przemian sposobu zagospodarowania kontrast w stosunku do niedawnej uśpionej miej- działek i form zabudowy zostały przeprowa- scowości, gdzie droga asfaltowa i elektryﬁ kacja dzone w ramach prac związanych z opracowa- dotarła dopiero w latach 70. XX w. niem „Katalogu form budownictwa rejonu otuliny Brak kontynuacji przejawił się również PPN” (Katalog… 2000, 2001). Badania wykazały w formach budynków zarówno mieszkalnych istnienie cech charakterystycznych występujących jak i gospodarczych. Dominują duże budynki

Fot. 3. Wśród nowo zagospodarowanych działek dominuje schemat pojedynczego obiektu mieszkalnego, w otoczeniu pozbawionym drzew i krzewów. Kontynuacja zabudowy w głąb działki zazwyczaj przyjmuje formę kolejnego wolnostojącego domu. (Fot. U. Forczek-Brataniec) A single house dwelling lacking trees or bushes in surrounding seems to be the most common type among newly established estates. Settlement extensions usually take form of yet another detached house building. (Phot. U. Forczek-Brataniec) U. Forczek-Brataniec – Zmiany w krajobrazie 275

Fot. 4. Tradycyjna zwarta forma zabudowy i usytuowania na działce jest bardzo elastyczna funkcjonalnie. Pozwala ona na stworzenie atrakcyjnych apartamentów dostępnych z poziomu terenu, przy wykorzystaniu dawnej struktury zagrody. (Fot. U. Forczek- Brataniec) The traditional compact form of settlement and its situation on the plot turns out to be highly versatile. It allows to create appealing ground ﬂ oor apartments by making use of the old croft structure. (Phot. U. Forczek-Brataniec) mieszkalne, przy czym rola części gospodarczej i ciągłe powielanie staje się wizytówką krajobrazu zredukowana jest do garażu. Stanowi to dokładne kulturowego regionu. przeciwieństwo zabudowy tradycyjnej, gdzie dom Zgodnie z rozważaniem zawartym we wstępnej był jednym z mniejszych obiektów, a przeważała części tego rozdziału, przedstawiona panorama część gospodarcza z pokaźnym budynkiem sto- zmian w krajobrazie jest odzwierciedleniem doły (Gładysz 1985). Formy nowo powstających reakcji środowiska naturalnego i kulturowego na domów dotknięte są piętnem projektów typowych, nową sytuację. Obrazuje priorytety, możliwości przydzielanych w czasie zakładania Nowych i skuteczność gospodarowania na tym terenie. Maniów. Wciąż panuje model sytuowania pokoi Obserwując niekorzystne zmiany w miejscowo- gościnnych na coraz wyższych piętrach. Tym- ściach rozwijających się szybciej, można przewi- czasem forma tradycyjna jest bardzo elastyczna dzieć pewne procesy i odpowiednimi decyzjami funkcjonalnie (Fot. 4). Pozwala ona na stworzenie próbować uniknąć ich w miejscowościach, które atrakcyjnych apartamentów przy wykorzystaniu są na wcześniejszym etapie przemian. Głównym dawnej struktury zagrody. Wygodne niezależne motorem napędzającym rozwój okolic zbiorników pokoje mogą wypełnić kubaturę części gospodar- wodnych jest turystyka. Nazywana bywa przemy- czej, dostępne z poziomu terenu, skupią się wokół słem wolnego czasu (Środulska-Wielgus 2009) jednego dziedzińca- patio, który przejąłby funkcję i jak w każdym przemyśle, mamy do czynienia rekreacyjną. z dysponowaniem pewnymi dobrami i dostoso- Po dziesięciu latach od zakończenia budowy wywaniem ich do potrzeb ludzi8. można stwierdzić, że szansa wykreowania nowej Gospodarowanie może przyjąć formę eks- formy zakorzenionej w miejscowej tradycji nie ploatacji rabunkowej i prowadzić do szybkiego została wykorzystana. Wzorce z lat 70. na trwałe wrosły w krajobraz pieniński, a ich nagromadzenie 8 źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Przemysł. 276 PIENINY – ZAPORA – ZMIANY — Monograﬁ e Pienińskie 2 zużycia zapasów, albo racjonalnego wykorzy- sprawdza się od lat znakomicie. Jest tylko jeden stania pozwalającego na długie czerpanie korzyści. warunek, który gwarantuje jego istnienie – z tratw Bezsprzecznie głównym dobrem tego terenu jest musi rozlegać się piękny widok. wciąż piękny krajobraz i im dłużej pozostanie Narzędziem umożliwiającym wpływ na kra- atrakcyjny, tym większe korzyści będą płynęły jobraz otoczenia zbiornika jest plan zagospoda- dla jego mieszkańców. Składające się nań zasoby rowania przestrzennego oraz strategia rozwoju naturalne i kulturowe są tak bogate i tak mocno uwzględniającego ochronę najcenniejszych zakorzenione, że przy racjonalnej pielęgnacji stają zasobów naturalnych i kulturowych (Modze- się wręcz zasobami odnawialnymi. lewska 1992). Plan gminy Czorsztyn już pra- Jedną z wyjątkowych cech turystyki jest to, że cuje, nowe studium uwarunkowań i kierunków opiera się na upodobaniach ludzi. Stwarza moż- zagospodarowania przestrzennego gminy Łapsze liwość pielęgnowania zjawisk obiektywnie mało Niżne jest w trakcie uzgadniania, nowy plan racjonalnych, nie przynoszących bezpośrednich ochrony Pienińskiego Parku Narodowego jest korzyści, ale za to świetnie funkcjonujących jako w trakcie opracowywania. Istniejące dokumenty produkt turystyczny. Szczególnie cenione są cechy należałoby przejrzeć pod kątem oddziaływania indywidualne, regionalne wypracowane przez krajobrazowego a nowopowstające uzupełnić wieki. W tym kontekście przykładowa kontynu- o konieczne studia w tym zakresie. acja upraw drobnych areałów pól, wzbogacona Jednakże nawet najlepsze plany nie będą o hasło upraw ekologicznych, może nagle stać się skuteczne bez poparcia społecznego Niezwykle atrakcją przyciągająca turystów z całej Europy. ważna na tym etapie staje się edukacja i konsul- Podobna osobliwość już istnieje w Pieninach tacja społeczna, której celem byłoby wykształcenie w postaci spływu, który jako produkt turystyczny współodpowiedzialności za stan otaczającego

Fot. 5. Zabudowa powstająca w sąsiedztwie Osady Kluszkowce. Krajobraz widoczny wokół zbiorników jest wciąż pewną zaszłością, która wkrótce przybierze inną formę. Procesy, które zostały zapoczątkowane konsekwentnie, będą się odzwierciedlać w zmianach coraz większych partii terenu. (Fot. U. Forczek-Brataniec) Landscape views around the reservoirs bring back the days of the past and are bound to change soon. The launched processes will reﬂ ect in the changes of subsequent portions of the area. (Phot. U. Forczek-Brataniec) U. Forczek-Brataniec – Zmiany w krajobrazie 277 krajobrazu i współpracy w jego ochronie. Edu- − rozbudowę infrastruktury, wkraczającej kacja pozwalająca tak ukształtować politykę roz- również na teren parku narodowego (linia wyso- woju, aby eksploatacja dóbr przekształciła się kiego napięcia) w zrównoważony rozwój te dobra pomnażający. − ograniczenie powierzchni regularnie zale- wanych przez Dunajec. POSUMOWANIE Wśród zmian pośrednich, mieszczących się ogólnych tendencjach rozwoju okolicznych Zespół Zbiorników Wodnych Czorsztyn-Niedzica terenów, na które jednak budowa zapory podzia- i Sromowce Wyżne powstał w miejscu skupia- łała jak katalizator nadając niezwykłe tempo jącym najwyższe walory przyrodnicze i kulturowe. i dyktując kierunek, można wymienić: Dolina Dunajca na tym fragmencie stanowiła − intensywne zmniejszanie terenów otwartych jeden z najstarszych szlaków komunikacyjnych − zmianę charakteru pól uprawnych i łąk Europy, który był jednocześnie trzonem osadni- − wzrost powierzchni terenów zabudowanych czym graniczących ze sobą krain. Wysokie walory − zmianę tradycyjnej struktury zabudowy. przyrodnicze zostały przypieczętowane założe- niem w 1932 r. Parku Narodowego w Pieninach, U źródeł tych przekształceń znajduje się jako jednego z pierwszych w Polsce, który wraz wzrost ruchu turystycznego, który spowodował z ówczesnym Słowackim Rezerwatem Natury stopniowe odchodzenie miejscowej ludności od stanowił pierwszy w Europie, a drugi na świecie rolnictwa. Przejawia się to w postaci coraz więk- międzynarodowy park przyrody. Powstanie zbior- szej ilości pól leżących odłogiem i pozyskiwa- ników wodnych wywarło ogromny wpływ na niem coraz to nowych terenów pod zabudowę. krajobraz oraz zapoczątkowało szereg procesów, W konsekwencji całe obszary zmieniają swój cha- które ten krajobraz będą zmieniać przez najbliższe rakter i zmienia się w ten sposób oblicze terenu dziesięciolecia. stanowiące krajobraz zbiorników wodnych. Zmiany w krajobrazie można podzielić na te Obserwując tendencje zmian, szczególnie wynikające wprost z powstania akwenu w dolinie w tych miejscowościach, które najszybciej prze- górskiej rzeki, oraz na przekształcenia pośrednie chodzą ich kolejne etapy można stwierdzić, że będące wynikiem ogólnych tendencji, na które obecny krajobraz widoczny wokół zbiorników budowa zbiornika podziałała jak katalizator. jest wciąż pewną zaszłością, która wkrótce przy- Wśród bezpośrednich skutków budowy zbior- bierze inną formę. Zjawisko to jest skutkiem bez- ników można wymienić: władności wynikającej z jego skali, a procesy, − przekształcenie Doliny Dunajca wraz które zostały zapoczątkowane, konsekwentnie z przełomem Czorsztyńskim w zbiornik wodny będą się odzwierciedlać w zmianach coraz więk- o powierzchni 11 km2 szych partii terenu (Fot. 5). Jeżeli utrzymają się − nieodwracalną likwidację unikatowego kra- obecne tendencje w postaci rozproszonej urbani- jobrazu pogranicza kultur wraz z wieloma obiek- zacji i przekształceń terenów otwartych, nastąpi tami zabytkowymi bezpowrotne zniszczenie krajobrazu wokół zbior- − likwidację lasów, również tych na terenie ników wodnych, a turyści długo będą musieli Pienińskiego Parku Narodowego szukać odpowiedniego tła do zdjęcia z wakacji − zmiany warunków widokowych w Pieninach. − wprowadzenie nowego układu komunika- cyjnego PIŚMIENNICTWO − przeniesienie głównego trzonu osadniczego z doliny na stoki wzgórz Bogdanowski J., Flagorowska L., Basista A., Budziło J., − budowę nowych osad i rozbudowę istnie- Nowakowski A., Łuczyńska-Bruzda M., Gutowski M. jących wsi 1971–1972. Studium architektury krajobrazu zabytko- wego w otoczeniu projektowanego zbiornika czorsztyń- − budowę obiektów przemysłowych związa- skiego. [W:] Materiały i Sprawozdania Konserwatorskie nych z elektrownią Województwa Krakowskiego. — Kraków, ss. 29–137. 278 PIENINY – ZAPORA – ZMIANY — Monograﬁ e Pienińskie 2

Cząstka A. 2008. Próba oceny realnego stanu krajobrazu Stępień P. 2008. Wartości krajobrazowe związane z ruinami wokół Pienińskiego Parku Narodowego w aspekcie dyna- zamku Czorsztyn i potrzeba ich ochrony. — Pieniny Przy- micznego rozwoju zabudowy sąsiadujących z nim wsi na roda i Człowiek, 10: 105–117. wybranych przykładach. — Pieniny Przyroda i Człowiek, Środulska-Wielgus J., Wielgus K. 2009. Droga Knurowska 10: 95–103. – Gościniec Barabów. [W:] Turystyka przyjazna śro- Forczek-Brataniec U. 2008. Krajobraz w percepcji dyna- dowisku. Poradnik wdrażania w Polskich Karpatach. micznej. — Elamem, Katowice, 184 s. — Warszawa – Kraków, ss. 46–47. Gładysz M. 1985. Charakterystyczne cechy budownictwa wiejskiego w podregionie pienińskim. — Zakład Geo- MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE dezji i Urządzania Terenów Wiejskich AR w Krakowie, Kraków, msk., [w archiwum Pienińskiego PN]. Materiały praktyk studenckich sporządzonych pod kier. Katalog form budownictwa rejonu otuliny PPN, część połu- U. Forczek-Brataniec: dniowa. Sromowce Niżne, Sromowce Średnie, Sromowce 1996. Szczegółowa inwentaryzacja architektoniczno-krajo- Niżne i Czorsztyn. — Kraków 2000, msk., [w archiwum brazowa obiektów na terenie PPN, msk., [w archiwum Pienińskiego Parku Narodowego]. [Kier. tematu: prof. Pienińskiego PN]. dr hab. arch. M. Łuczyńska-Bruzda, opr.: mgr inż. arch. U. Forczek-Brataniec, konsult.: dr hab. inż. arch. Zbi- 2009. Raport z monitoringu krajobrazowego punktów widoko- gniew Myczkowski]. wych na terenie Pienińskiego Parku Narodowego. — Poli- technika Krakowska, Kraków, msk. Katalog form budownictwa rejonu otuliny PPN, część pół- 2009. Monitoring krajobrazowy jako źródło wytycznych do nocna. Hałuszowa, Tylka, Biały Potok, Krościenko. ochrony krajobrazu Przełomu Dunajca. — Politechnika — Kraków 2001, msk., [w archiwum Pienińskiego Krakowska, Kraków, msk. Parku Narodowego]. [Kier. tematu: prof. dr hab. arch. M. Łuczyńska-Bruzda, opr.: mgr inż. arch. U. Forczek- 2010. Inwentaryzacja form budownictwa na terenie wsi: Brataniec, konsult.: dr hab. inż. arch. Zbigniew Mycz- Łapsze Niżne, Niedzica, Falsztyn, Kluszkowce. — Poli- kowski, dr inż. arch Krzysztof Wielgus]. technika Krakowska, Kraków, msk. Kołodziejski S., Siwek A. 2006. Dziedzictwo kulturowe Pienin Plan Ochrony Pienińskiego Parku Narodowego na okres polskich. — Pieniny Przyroda i Człowiek, 9: 157–174. 1.01.2001 r. do 31.12.2010 r. Operat ochrony walorów widokowych.Tom I: Etap I i II. — Zakład Krajobrazu Kostrowicki S. 1985. Środowisko przyrodnicze a stan zago- Otwartego i Budowli Inżynierskich Politechniki Kra- spodarowania. [W:] Konferencja Polskiego Związku kowskiej, Kraków – Krościenko n/D. 2000, msk., 132 s. Inżynierów i Techników Budownictwa, Uwarunkowania + zał., wykonany przez zespół pod kier. prof. dr hab. środowiska w planowaniu przestrzennym. — Warszawa, arch. M. Łuczyńskiej-Bruzdowej, [w archiwum Pieniń- s. 11. skiego PN]. Kronika Pienińskiego Parku Narodowego. 1981. Tom 21. — Plan Ochrony Pienińskiego Parku Narodowego na okres Krościenko n/D, msk., [w archiwum Pienińskiego PN]. 1.01.2001 r. do 31.12.2010 r. Operat ochrony walorów Kronika Pienińskiego Parku Narodowego. 1994. Tom 30. — widokowych.Tom II: Etap III i VI. — Zakład Krajobrazu Krościenko n/D, msk., [w archiwum Pienińskiego PN]. Otwartego i Budowli Inżynierskich Politechniki Kra- kowskiej, Kraków – Krościenko n/D. 2000, msk., msk., Kronika Pienińskiego Parku Narodowego. 1995. Tom 31. — 84 s. + zał. + tab. + fot. + mapy, wykonany przez zespół Krościenko n/D, msk., [w archiwum Pienińskiego PN]. pod kier. prof. dr hab. arch. M. Łuczyńskiej-Bruzdowej, Łuczyńska-Bruzda M. 1985. Krajobraz i gospodarka prze- [w archiwum Pienińskiego PN]. strzenna rejonu Pienin – aktualny stan i perspektywy. — Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego gminy Teka Komisji Urbanistyki i Architektury PAN Oddział Czorsztyn, 2004 r. Kraków, 19: 249–254. Wytyczne do planów zagospodarowania przestrzennego Michalczuk S. 1992. Krajobraz kulturowy Pienińskiego Parku obszarów objętych oddziaływaniem zapór Czorsztyn- Narodowego. — Pieniny Przyroda i Człowiek, 1: 17–26. Niedzica, wraz z obiektami towarzyszącymi, jako temat Modzelewska M. 1992. Pieniński Park Narodowy – problemy 5 w ramach „Programu ratowania środowiska przyrodni- planistyczne jego otoczenia. — Pieniny Przyroda i Czło- czego zagrożonego budową zapory w Czorsztynie”, opr. wiek, 1: 67–73. M. Modzelewska z zesp. 1990. [Autor programu prof. A. Kleczkowski]. Siwek A. [2006]. Wędrówki zabytków nad brzegami Jeziora Czorsztyńskiego. — Regionalny Ośrodek Badań i Doku- mentacji Zabytków w Krakowie, msk., [w archiwum Pie- SUMMARY nińskiego PN]. Smólski S. 1955. Pieniny przyroda i człowiek — Zakład The Complex of Water Reservoirs Czorsztyn- Ochrony Przyrody PAN, Kraków, 224 s. Sromowce Wyżne was built in a place of natural U. Forczek-Brataniec – Zmiany w krajobrazie 279 and cultural features of the highest value. This − installation of industrial structures con- part of the Dunajec Valley used to be one of the nected with the power plant oldest communication routes in Europe. At the − upward extension of the infrastructure also same time it was the basis for settlements of three within the area of the National Park (high voltage neighbouring lands. Because of its high natural line) values the Pieniny National Park was founded in − decrease in regularly fl ooded areas (by the 1932 as one of the fi rst national parks in Poland. Dunajec). Simultaneously, alongside the Slovak Natural The second type of changes includes: Reserve, the fi rst in Europe and the second in the − gradual compaction of open areas (Fig. 5, 6, world international nature park was established. Phot. 1) The Complex of Water Reservoirs Czorsztyn- − change in type of arable lands and meadows Sromowce Wyżne has greatly infl uenced the local (Phot. 2) landscape and started a range of processes which − growing number of residential areas are expected to keep changing the landscape in (Fig. 8, 9) the upcoming decades (Fig. 1, 2, 3, 4). − change in the structure of land development Landscape changes can be divided into two as a result of turning away from farming (Phot. main categories: those that result directly from 3, 4). the establishment of the basin in the valley of the The main reason for those changes to occur mountain river, and those presenting general ten- was the increased number of tourists, which dencies on which the tank acted as a catalyst. encouraged local people to give up farming and The construction of The Complex of Water participate in tourism business. This has been con- Reservoirs Czorsztyn-Sromowce Wyżne has fi rmed by the number of unploughed fi elds and the resulted in the following: spread of development surface. As a result, the − transformation of a part of the Pieninski whole areas have changed their character; there- Valley into a water reservoir with a surface area fore, the land which constitutes the landscape of of 11 km2 the water reservoir, is also changing (Phot. 5). − permanent loss of unique landscape of While observing the tendencies for changes, mixed cultures alongside many artefactual struc- especially in places that are the fastest to go tures through next steps, it might be stated that − removal of large area of forest, also that today’s landscape around the water reservoirs belonging to the National Park soon will acquire a totally different form. This − changes in viewing conditions phenomenon results from inertia which is a con- − introduction of new communication routes sequence of its range. The processes which have − transport of the main settlements from the been started will be consequently refl ected in valley to the mountain slopes changes of larger areas of land. − building new settlements and upward extension of the existing villages