Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi Mətbu nəşrlərin reyestrinə daxil edilmişdir (Reyestr № 3378)

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ RƏYASƏT HEYƏTİ

TÜRKOLOGİYA

 Beynəlxalq elmi jurnal  Международный научный журнал  International scientific journal

 1970-ci ildən nəşr olunur  Издаётся с 1970 года  Published since 1970

 İldə 4 dəfə çıxır  Выходит 4 раза в году  Published quarterly

№ 1

YANVAR-FEVRAL-MART

BAKI – 2018

REDAKSİYA HEYƏTİ

ABDULLAYEV KAMAL (baş redaktor), AXUNDOVA NƏRGİZ, BAXŞƏLİYEVA GÖVHƏR, BÜNYADOV TEYMUR, CƏFƏROV NİZAMİ, ƏLƏKBƏROV AYDIN, ƏLİYEV VİLAYƏT, ƏSKƏR RAMİZ, ƏZİZOV ELBRUS, HƏBİBBƏYLİ İSA, HÜSEYNOV RAFAEL, XƏLİLOV BULUDXAN, XUDİYEV NİZAMİ, İMANOV MUXTAR (baş redaktorun müavini), KƏRİMLİ TEYMUR, QULİYEV ƏBÜLFƏZ, MAHMUDOV YAQUB, MƏMMƏDƏLİYEV VASİM, MƏMMƏDZADƏ İLHAM, NAĞISOYLU MÖHSÜN (baş redaktorun müavini), SALAMZADƏ ƏRTEGİN

MƏSUL KATİB ELÇİN İBRAHİMOV

BEYNƏLXALQ MƏSLƏHƏTÇİLƏR

DİLÇİLİK ÜZRƏ: FOLKLOR ÜZRƏ: FƏLSƏFƏ ÜZRƏ: Akalın Şükrü Haluk (Türkiyə), Çimpoeş Lyubov (Moldova), Çumakov Aleksandr (Rusiya), Alyılmaz Cengiz (Türkiyə), Çobanoğlu Özkul (Türkiyə), Kurmanqaliyeva Qaliya Bozdemir Mişel (Fransa), Ekici Metin (Türkiyə), (Qazaxıstan), Buşhoten Hendrik (Almaniya), Jurayev Mamatkul (Özbəkistan), Mahamatov Taxir (Rusiya), Çeçenov Əli (Rusiya), Sibqatullina Alfina (Rusiya), Popkov Yuri (Rusiya) Ercilasun Əhməd Bican (Türkiyə), Türkmən Fikrət (Türkiyə) Güllü Qərənfil (Moldova), Haridi Muhamed (Misir), TARİX ÜZRƏ: İNCƏSƏNƏT VƏ Kaçalin Mustafa (Türkiyə), Beyhan Mehmet Ali (Türkiyə), MEMARLIQ ÜZRƏ: Kajibekov Erden (Qazaxıstan), Hakimov Rafail (Tatarıstan), Akilova Kamola (Özbəkistan), Kellner-Heinkel Barbara (Almaniya), Karpov Sergey (Rusiya), Xasiyanova Leyla (Rusiya), Konkobayev Kadirali (Qırğızıstan), Kıdırəli Darxan (Qazaxıstan), Qalimjanova Asiya (Qazaxıstan) Kormuşin İqor (Rusiya), Munçayev Rauf (Rusiya), Məlikov Tofik (Rusiya), Nesterov Aleksandr (Rusiya), Musaoğlu Mehman (Türkiyə), Turan Refik (Türkiyə) ƏDƏBİYYAT ÜZRƏ: Oh Çonq Jin (Cənubi Koreya), Akpınar Yavuz (Türkiyə), Raqaqnin Elizabetta (Almaniya), ŞƏRQŞÜNASLIQ ÜZRƏ: Aşırov Annaqurban Sərtqaya Osman Fikri (Türkiyə), Apollon Silaqadze (Gürcüstan), (Türkmənistan), Soyeqov Muradgeldi (Türkmənistan), Cəmil Tasin (Rumıniya), Aşurova Gülbahar (Özbəkistan), Tooru Hayaşi (Yaponiya), Golden Piter (ABŞ), Bondarev Aleksandr (Rusiya), Yusupova Alfiya (Tatarıstan) Lee Hee Soo (Cənubi Koreya), Kalpaklı Mehmet (Türkiyə), Paul Yurgen (Almaniya), Qorxmaz Ramazan (Türkiyə), Vasilyev Dmitri (Rusiya), Sokolovski Nikolay (Polşa) Zimonyi İştvan (Macarıstan)

JURNALIN TƏSİSÇİSİ: AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ RƏYASƏT HEYƏTİ

РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ

КАМАЛ АБДУЛЛАЕВ (главный редактор), МОХСУН НАГИСОЙЛУ (заместитель главного редактора), МУХТАР ИМАНОВ (заместитель главного редактора), АБУЛЬФАЗ ГУЛИЕВ, АЙДЫН АЛЕКПЕРОВ, БУЛУДХАН ХАЛИЛОВ, ВАСИМ МАМЕДАЛИЕВ, ВИЛАЙЕТ АЛИЕВ, ГОВХАР БАХШАЛИЕВА, ИЛЬХАМ МАМЕДЗАДЕ, ИСА ГАБИББЕЙЛИ, НАРГИЗ АХУНДОВА, НИЗАМИ ДЖАФАРОВ, НИЗАМИ ХУДИЕВ, РАМИЗ АСКЕР, РАФАЭЛЬ ГУСЕЙНОВ, ТЕЙМУР БУНЙАДОВ, ТЕЙМУР КЕРИМЛИ, ЭЛЬБРУС АЗИЗОВ, ЭРТЕГИН САЛАМЗАДЕ, ЯГУБ МАХМУДОВ

ОТВЕТСТВЕННЫЙ СЕКРЕТАРЬ ЭЛЬЧИН ИБРАГИМОВ

ЗАРУБЕЖНЫЕ КОНСУЛЬТАНТЫ

ЯЗЫКОЗНАНИЕ: ФОЛЬКЛОР: ФИЛОСОФИЯ: Ахмет Биджан Эрджиласун Альфина Сибгатуллина (Россия), Александр Чумаков (Россия), (Турция), Любовь Чимпоеш (Молдова), Галия Курмангалиева (Казахстан), Али Чеченов (Россия), Маматкул Жураев (Узбекистан), Тахир Махаматов (Россия), Альфия Юсупова (Татарстан), Метин Экиджи (Турция), Юрий Попков (Россия) Барбара Кельнер-Хенкель Озкул Чобаноглу (Турция), (Германия), Фикрет Тюркмен (Турция) Гюльлю Геренфил (Молдова), ИСКУССТВО И АРХИТЕКТУРА: Дженгиз Алйылмаз (Турция), ИСТОРИЯ: Асия Галимжанова (Казахстан), Игорь Кормушин (Россия), Александр Нестеров (Россия), Камола Акилова (Узбекистан), Кадирали Конкобаев (Кыргызстан), Дархан Кыдырали (Казахстан), Лейла Хасиянова (Россия) Мехман Мусаоглу (Турция), Мехмет Али Бейхан (Турция), Мишель Боздемир (Франция), Рауф Мунчаев (Россия), ЛИТЕРАТУРА: Мурадгелди Соегов (Туркменистан), Рафаиль Хакимов (Татарстан), Аннакурбан Ашыров (Туркменистан), Мустафа Качалин (Турция), Рефик Туран (Турция), Александр Бондарев (Россия), Мухаммед Хариди (Египет), Сергей Карпов (Россия) Гюлбахор Ашурова (Узбекистан), Осман Фикри Серткая (Турция), Мехмет Калпаклы (Турция), Тофик Меликов (Россия), ВОСТОКОВЕДЕНИЕ: Николай Соколовски (Польша), Хаяши Тоору (Япония), Аполлон Силагадзе (Грузия), Рамазан Коркмаз (Турция), Хендрик Бушотен (Германия), Дмитрий Васильев (Россия), Явуз Акпынар (Турция) Чонг Джин Ох (Южная Корея), Иштван Зимоньи (Венгрия), Шюкрю Халук Акалын (Турция), Питер Голден (США), Эрден Каджибеков (Казахстан), Тасин Джемиль (Румыния), Элизабетта Рагагнин (Германия) Хее Соо Лее (Южная Корея), Юрген Поль (Германия)

УЧРЕДИТЕЛЬ ЖУРНАЛА: ПРЕЗИДИУМ НАЦИОНАЛЬНОЙ АКАДЕМИИ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА

EDITORIAL STAFF

KAMAL ABDULLAYEV (Editor-in-Chief), MOHSUN NAGHISOYLU (Deputy Editor-in-Chief), MUKHTAR IMANOV (Deputy Editor-in-Chief), ABULFAZ GULIYEV, ARTAGIN SALAMZADE, AYDIN ALEKBEROV, BULUDKHAN KHALILOV, ELBRUS AZIZOV, GOVHAR BAKHSHALIYEVA, ILHAM MAMMADZADE, ISA HABIBBEYLI, NARGIZ AKHUNDOVA, NIZAMI JAFAROV, NIZAMI KHUDIYEV, RAFAEL HUSSEYNOV, RAMIZ ASKER, TEYMUR BUNYADOV, TEYMUR KERIMLI, VASIM MAMMADALIYEV, VILAYAT ALIYEV, YAGUB MAHMUDOV

EXECUTIVE SECRETARY ELCHIN IBRAHIMOV

INTERNATIONAL ADVISERS

ON LINGUISTICS: ON FOLKLORE: ON PHILOSOPHY: Ahmet Bijan Erjilasun (Turkey), Alfina Sibqatullina (Russia), Aleksandr Chumakov (Russia), Alfiya Yusupova (Tatarstan), Fikret Turkmen (Turkey), Galiya Kurmangaliyeva Ali Chechenov (Russia), Lyubov Chimpoesh (Moldova), (Kazakhstan), Barbara Kellner-Heinkele Mamatkul Zhurayev (Uzbekistan), Takhir Mahamatov (Russia), (Germany), Metin Ekiji (Turkey), Yuriy Popkov (Russia) Chong Jin Oh (South Korea), Ozkul Chobanoghlu (Turkey) Elisabetta Ragagnin (Germany), Erden Kajibekov (Kazakhstan), ON HISTORY: ON ART AND Gullu Karanfil (Moldova), Aleksandr Nesterov (Russia), ARCHITECTURE: Hayashi Tooru (Japan), Darkhan Kidirali (Kazakhstan), Asiya Galimzhanova (Kazakhstan), Hendrik Boeschoten (Germany), Mehmet Ali Beyhan (Turkey), Kamola Akilova (Uzbekistan), Igor Kormushin (Russia), Rafail Hakimov (Tatarstan), Leyla Khasiyanova (Russia) Jengiz Alyilmaz (Turkey), Rauf Munchayev (Russia), Kadirali Konkobaev (Kyrghyzstan), Refik Turan (Turkey), ON LITERATURE: Mehman Musaoghlu (Turkey), Sergey Karpov (Russia) Aleksandr Bondarev (Russia), Mishel Bozdemir (France), Annagurban Ashirov (Turkmenistan), Muhamed Haridy (Egypt), ON ORIENTAL STUDIES: Gulbahar Ashurova (Uzbekistan), Muradgeldi Soyegov Apollon Silagadze (Georgia), Mehmet Kalpakly (Turkey), (Turkmenistan), Dmitry Vasilyev (Russia), Nikolay Sokolovski (Poland), Mustafa Kachalin (Turkey), Hee Soo Lee (South Korea), Ramazan Korkmaz (Turkey), Osman Fikri Sertkaya (Turkey), Ishtvan Zimonyi (Hungary), Yavuz Akpinar (Turkey) Shukru Haluk Akalyn (Turkey), Juergen Paul (Germany), Tofik Melikov (Russia) Peter Golden (USA), Tasin Jemil (Romania)

FOUNDER OF THE JOURNAL: THE PRESIDIUM OF THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF AZERBAIJAN TÜRKOLOGİYA

№ 1 2018

İÇİNDƏKİLƏR

AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ  100

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illik yubileyi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı...... 11 Respublika Gününə həsr olunmuş təntənəli yığıncaqda Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin nitqi...... 14

KLASSİK İRS – PORTRETLƏR

Peter Qolden (ABŞ). Mahmud əl-Kaşğaridə Türk dünyası (II hissə)...... 22

DİLÇİLİK

Taalaybek Abdiyev (Qırğızıstan). Türkiyə türkcəsi və qırğız türkcəsində unudulmuş bəzi ortaq sözlər...... 39

ƏDƏBİYYAT VƏ FOLKLOR

Əli Duymaz (Türkiyə). Fuad Köprülünün əsərlərində “Kitabi-Dədə Qorqud” haqqında qeydlər...... 51

TARİX VƏ ETNOQRAFİYA

Marina Zlatoustova (Rusiya). 1945-1960-cı illərdə Kiprdəki Britaniya müstəmləkə siyasəti kontekstində Kipr türklərinin icması…………...... …………………………….. 66

MÜZAKİRƏ VƏ DİSKUSSİYA

Eva Kincses Naqi (Macarıstan), Elçin İbrahimov (Azərbaycan). Yox olan bir xalq və yox olan bir dil: Macarıstandakı kumanlar və kuman dili...... 78

TÜRKOLOJİ MƏRKƏZLƏR

Qalina Mişkiniene (Litva). Litvada türkologiya...... 95

REDAKSİYAYA MƏKTUB

Redaksiyaya məktub...... 104

RESENZİYALAR

Yelda Yeşildal Eraydın (Türkiyə). Ahmet Buran. Türk Diline Gönül Verenler – Yabancı Türkologlar...... 105

ELMİ HƏYAT

Xronika...... 109

İÇİNDƏKİLƏR

PERSONALİA

Vaqif Aslanov  90...... 110 Əhməd Bican Ərcilasun  75...... 112 Yavuz Akpınar  70...... 115

NEKROLOQLAR

Əziz Qayımov...... 117

TÜRKOLOGİYA

№ 1 2018

С О Д Е Р Ж А Н И Е

АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ ДЕМОКРАТИЧЕСКАЯ РЕСПУБЛИКА  100

Распоряжение Президента Азербайджанской Республики о 100-летнем юбилее Азербайджанской Демократической Республики...... 11 Речь Президента Азербайджанской Республики Гейдара Алиева на торжественной церемонии, посвященной Дню Республики...... 14

КЛАССИЧЕСКОЕ НАСЛЕДИЕ – ПОРТРЕТЫ

Петер Голден (США). Тюркский мир у Махмуда Кашгари (II часть)...... 22

ЯЗЫКОЗНАНИE

Таалайбек Абдиев (Киргизия). Некоторые забытые общие слова в турецком и киргизском языках...... 39

ЛИТЕРАТУРА И ФОЛЬКЛОР

Али Дуймаз (Турция). Заметки о «Китаби-Деде Горгуд» в трудах Фуада Кепрюлю..... 51

ИСТОРИЯ И ЭТНОГРАФИЯ

Марина Златоустова (Россия). Община турок-киприотов в контексте британской колониальной политики на Кипре в 1945-1960 гг...... 66

ОБСУЖДЕНИЯ И ДИСКУССИИ

Ева Кинчеш-Надь (Венгрия), Эльчин Ибрагимов (Азербайджан). Исчезнувшая нация и исчезнувший язык: Куманы в Венгрии и куманский язык...... 78

ТЮРКОЛОГИЧЕСКИЕ ЦЕНТРЫ

Галина Мишкинене (Литва). Тюркология в Литве...... 95

ПИСЬМО В РЕДАКЦИЮ

Письмо в редакцию...... 104

РЕЦЕНЗИИ

Йельда Йешильдал Эрайдын (Турция). Ahmet Buran. Türk Diline Gönül Verenler – Yabancı Türkologlar...... 105

НАУЧНАЯ ЖИЗНЬ

Хроника...... 109

СОДЕРЖАНИЕ

ПЕРСОНАЛИИ

Вагиф Асланов  90...... 110 Ахмед Биджан Арджиласун  75...... 112 Явуз Акпынар  70...... 115

НЕКРОЛОГИ

Азиз Каюмов...... 117

TÜRKOLOGİYA

№ 1 2018

C O N T E N T S

THE DEMOCRATIC REPUBLIC OF AZERBAIJAN  100

The Order of the President of the Republic of Azerbaijan on the 100th Anniversary of the Democratic Republic of Azerbaijan...... 11 The Speech of the President of the Republic of Azerbaijan Heydar Aliyev in the Solemn Meeting Dedicated to the Day of Republic...... 14

CLASSICAL HERITAGE  PORTRAITS

Peter Golden (USA). The Turkıc World in Mahmûd al-Kâshgharî (II part)...... 22

LINGUISTICS

Taalaybek Abdiyev (Kirgyzstan). Forgotten Meanings of Some Common Turkic Words in the Turkish and Kirghiz Languages...... 39

LITERATURE AND FOLKLORE

Ali Duymaz (Turkey). Some Views Concerning "The Book of Dada Gorgud" in Fuad Koprulu`s Works………………………………………………………………...………….. 51

HISTORY AND ETHNOGRAPHY

Marina Zlatoustova (Russia). The Community of Cyprus-Turks in the Context of British Colonial Politics in Cyprus in 1945-1960………………………………………………...... 66

DEBATES AND DISCUSSIONS

Eva Kincses-Nagy (Hungary), Elchin Ibrahimov (Azerbaijan). Disappearing People and Disappearing Language: the Cumans in Hungary and the Cuman Language...... 78

CENTRES OF TURKOLOGY

Galina Mishkiniene (Lithuania). Turkology in Lithuania...... 95

LETTER TO EDITORIAL OFFICE

Letter to Editorial Office...... 104

REVIEWS

Yelda Yeshildal Eraydin (Turkey). Ahmet Buran. Türk Diline Gönül Verenler – Yabancı Türkologlar...... 105

SCIENTIFIC LIFE Chronicle...... 109

C O N T E N T S

PERSONAL NEWS

Vagif Aslanov  90...... 110 Ahmet Bijan Erjilasun  75...... 112 Yavuz Akpinar  70...... 115

OBITUARIES

Aziz Gayumov...... 117

TÜRKOLOGİYA № 1 2018

AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ  100 АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ ДЕМОКРАТИЧЕСКАЯ РЕСПУБЛИКА  100 THE DEMOCRATIC REPUBLIC OF AZERBAIJAN 100

2018-ci ilin Azərbaycan Respublikasında “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti İli” elan edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı

1918-ci il mayın 28-də Azərbaycan xalqının həyatında misilsiz ha- disə baş vermiş, Müsəlman Şərqində ilk parlamentli respublika olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulmuşdur. Cəmi iki ilə yaxın yaşamış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti zəngin dövlət quruculuğu təcrübəsi ilə milli dövlətçilik tarixində silinməz izlər qoymuş, xalqın qəlbində azadlıq və istiqlal duyğularını gücləndirməklə respublikanın gələcək müstəqilli- yi üçün etibarlı zəmin hazırlamışdır. 2018-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasının 100- cü ildönümü tamam olur. Bu əlamətdar hadisənin dövlət səviyyəsində layiqincə qeyd edilməsi məqsədilə Azərbaycan Respublikası Prezidenti- nin “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illik yubileyi haqqında” 2017-ci il 16 may tarixli 2867 nömrəli Sərəncamına əsasən, Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinə müvafiq tədbirlər planının hazırla- nıb həyata keçirilməsi tapşırılmışdır. Bu tədbirlərlə yanaşı, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasının 100-cü ildönümü ilə əlaqədar ölkə- də və ölkə xaricində silsilə tədbirlərin həyata keçirilməsi nəzərdə tutul- muşdur. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32- ci bəndini rəhbər tutaraq qərara alıram: 2018-ci il Azərbaycan Respublikasında “Azərbaycan Xalq Cüm- huriyyəti İli” elan edilsin.

İlham Əliyev, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Bakı şəhəri, 10 yanvar 2018-ci il

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illik yubileyi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı

2018-ci il may ayının 28-də müsəlman Şərqində ilk parlamentli respublika- nın – Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasının 100 illiyi tamam olur. Qədim və zəngin dövlətçilik ənənələrinə malik Azərbaycan xalqı keçmişinin müəyyən dövrlərində tarixin hökmü ilə böyük imperiyalar tərkibinə qatılmaq məc- buriyyətində qalmışdır. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti məhz dünyanın siyasi ni- zamının yenidən qurulduğu bir vaxtda, XIX əsrin axırları və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın yaşadığı parlaq mədəni yüksəliş mərhələsinin məntiqi yekunu kimi meydana çıxmışdır. 12 AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ  100

XIX əsrin birinci yarısından etibarən maarifçilik ideyalarının yayılması ilə Azərbaycanda baş vermiş köklü ictimai-siyasi və mədəni dəyişikliklər yeni tipli teatrın, məktəbin və mətbuatın yaranmasını təmin etməklə milli özünüdərkin ger- çəkləşməsi üçün zəmin hazırladı. Abbasqulu ağa Bakıxanov və Mirzə Fətəli Axundzadə ilə başlayan bu yolu yeni tarixi mərhələdə Həsən bəy Zərdabi, Cəlil Məmmədquluzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Əli bəy Hüseynzadə və digər görkəmli şəxsiyyətlər davam etdirərək milli məfkurənin təşəkkülü və inkişafına mühüm təsir göstərirdilər. Həmin dövrdə güclü sahibkarlar təbəqəsinin formalaşdığı neft şəhəri Bakı eyni zamanda milli ruhlu ziyalılar nəslinin yetişdiyi ictimai-siyasi fikir mər- kəzinə çevrilmişdi. Rusiyanın Dövlət dumalarına və müəssislər məclisinə seçilmiş azərbaycanlılar müstəmləkədən azad, demokratik dövlət sistemi yaratmağa hazır idilər. Bununla yanaşı, Rusiyada çarizmin süqutundan sonra bolşeviklərin hakimiy- yəti ələ keçirməsi ilə keçmiş imperiya ərazisində mürəkkəb geosiyasi vəziyyət ya- ranmışdı. Dünyanın aparıcı dövlətlərinin Bakı neftinə marağının siyasi çarpışmaları daha da gərginləşdirdiyi belə bir şəraitdə Azərbaycanın tərəqqipərvər siyasi elitası müstəqil milli dövlətçiliyin yaradılması naminə birləşdi. 1918-ci il may ayının 28-də Azərbaycanın müstəqilliyini bəyan edən İstiqlal bəyannaməsi qəbul edildi. Yeni qurulan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti öz üzərinə götürdüyü çətin tarixi vəzifəni imkanlarının ən son həddində çalışaraq şərəflə yerinə yetirdi. Azərbaycanın ilk Parlamenti və Hökuməti, dövlət aparatı təşkil edildi, ölkənin sərhədləri müəyyənləşdirildi, bayrağı, himni və gerbi yaradıldı, ana dili dövlət dili elan edildi, dövlət quruculuğu sahəsində ciddi tədbirlər həyata keçirildi. Ölkənin ərazi bütövlüyü və milli təhlükəsizliyi təmin edildi, qısa müddətdə yüksək döyüş qabiliyyətli hərbi hissələr yaradıldı, milli tələblərə və demokratik prinsiplərə uyğun dövlət orqanları quruldu, maarifin və mədəniyyətin inkişafına xüsusi diqqət yetirildi, Azərbaycanın ilk universiteti təsis olundu, təhsil milliləşdirildi, xalqın sonrakı illərdə mədəni yüksəlişi üçün zəmin hazırlayan, ictimai fikir tarixi baxımından müstəsna əhəmiyyətli işlər görüldü. Mövcudluğunun ilk günlərindən xalq hakimiyyəti və insanların bərabərliyi prinsiplərinə əsaslanan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti bütün ölkə vətəndaşlarına eyni hüquqlar verərək irqi, milli, dini, sinfi bərabərsizliyi ortadan qaldırdı. Cümhu- riyyət parlamentinin il yarımlıq fəaliyyəti boyunca qəbul etdiyi qanunlar milli dövlətin müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsinə, siyasi və iqtisadi inkişafa, mədə- niyyət və maarif sahələrində sürətli irəliləyişə imkan verdi. Azərbaycan Xalq Cüm- huriyyəti daim sülhsevər siyasət apararaq bütün dövlətlərlə qarşılıqlı əməkdaşlıq əlaqələri yaratmağa və bir-birinin hüquqlarına hörmət prinsipləri əsasında münasi- bətlər qurmağa cəhd göstərirdi. Dünya birliyi tərəfindən tanınmış Xalq Cümhuriy- yətinin fəaliyyəti sayəsində Azərbaycanın beynəlxalq hüququn subyekti olması 1920-ci ilin aprel ayındakı bolşevik işğalından sonra Azərbaycanın bir dövlət kimi dünyanın siyasi xəritəsindən silinməsinin qarşısını aldı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti təcavüzə məruz qaldığı üçün qarşıya qoydu- ğu məqsədlərə tam müvəffəq ola bilmədən süquta uğrasa da, onun şüurlarda bərqə- AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ  100 13 rar etdiyi müstəqillik ideyası unudulmadı. Azərbaycan xalqı ötən dövr ərzində milli dövlətçilik atributlarının bir çoxunu qoruyub saxlaya bildi. Ümummilli lider Heydər Əliyevin respublikada uğurla gerçəkləşdirdiyi siyasət xalqımızın tarixi-mə- dəni yaddaşını özünə qaytararaq milli mənlik şüurunu inkişaf etdirdi, azərbaycançı- lıq məfkurəsi işığında müstəqillik arzularının güclənməsi və yaxın gələcəkdə yeni- dən həqiqətə çevrilməsinə zəmin yaratdı. 1991-ci ildə müstəqilliyinin bərpasına nail olarkən müasir Azərbaycan Res- publikası özünün qədim dövlətçilik ənənələrinə sadiq qaldığını göstərdi, Xalq Cümhuriyyətinin siyasi və mənəvi varisi olmaqla onun üçrəngli bayrağını, gerbini, himnini qəbul etdi. Xalqımız Cümhuriyyətin istiqlalını dünyaya yaydığı 28 May gününü həmin vaxtdan Respublika Günü olaraq təntənə ilə qeyd edir. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndini rəhbər tutaraq, milli dövlətçilik salnaməsini müstəsna dərəcədə zənginləşdirmiş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illiyinin layiqincə keçirilməsini təmin etmək məqsədi ilə qərara alıram: 1. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılmasının 100 illik yubileyi res- publikada dövlət səviyyəsində geniş qeyd edilsin. 2. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti Azərbaycan Xalq Cümhu- riyyətinin 100 illik yubileyinə həsr olunmuş tədbirlər planını hazırlayıb həyata keçirsin. 3. Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə Azərbaycan Xalq Cümhuriy- yəti Parlamentinin yaranmasının 100 illik yubileyi münasibətilə xüsusi iclasın keçi- rilməsi tövsiyə edilsin.

İlham Əliyev, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Bakı şəhəri, 16 may 2017-ci il

______

TÜRKOLOGİYA № 1 2018

RESPUBLİKA GÜNÜNƏ HƏSR OLUNMUŞ TƏNTƏNƏLİ YIĞINCAQDA AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ PREZİDENTİ HEYDƏR ƏLİYEVİN NİTQİ

(27 may 1994)

Əziz həmvətənlər, bacılar və qardaşlar! Hörmətli xanımlar, cənablar! Sizi Azərbaycanın Respublika Günü, İstiqlal bayramı münasibətilə təbrik edirəm, sizə dözümlülük, nikbinlik, dövlətçiliyimizin möhkəmlənməsi yollarında dönməzlik və inam, Azərbaycanın işıqlı gələcəyi naminə xoşbəxtlik və səadət arzulayıram. 1918-ci il may ayının 28-də Azərbaycan torpağında ilk respublika – Azərbaycan Demokratik Respublikası yarandı. Azərbaycan xalqı əsrlər boyu azad- lıq arzusu ilə yaşamış, milli azadlıq, istiqlal uğrunda mübarizə aparmışdır. Xalqı- mız çox minillik tarixində dəfələrlə öz milli azadlığına nail olmuş, milli dövlətini yaratmış, lakin sonralar müxtəlif səbəblər üzündən bunlardan məhrum olmuşdur. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda milli azadlıq hərəkatı gücləndi. Azər- baycanın demokratik qüvvələri, mütəfəkkir şəxsləri, siyasi xadimləri yurdumuzun müstəqilliyi uğrunda, xalqımızın azadlığı uğrunda mübarizəyə qoşuldular. Birinci Dünya müharibəsinin bitməsi ilə əlaqədar olaraq dünyada baş vermiş dəyişikliklər, sosialist inqilabı nəticəsində Rusiya imperiyasının dağılması Azərbaycanda müstə- qil dövlət yaratmaq üçün şərait meydana gətirdi. Belə bir şəraitdə Azərbaycanın de- mokratik qüvvələri, siyasi xadimləri 1918-ci il mayın 28-də ilk Azərbaycan Demokratik Respublikasını elan etdilər. Həmin gün Azərbaycan xalqının tarixinə böyük və əlamətdar bir hadisə kimi daxil olub. Biz bu günü Respublika Günü, Milli İstiqlal bayramı kimi qeyd edirik. Bu bayramı qeyd edərkən biz o zaman Azərbaycanın milli azadlığı, istiqlaliyyəti uğrunda, Azərbaycanda demokratik respublika yaranması uğrunda mübarizə apa- ranları, demokratik dövlətin təşkil olunmasında iştirak edənləri, onun rəhbərliyində fəaliyyət göstərənləri – Məmməd Əmin Rəsulzadəni, Fətəli Xan Xoyskini, Əlimərdan bəy Topçubaşovu, Nəsib bəy Yusifbəylini, Həsən bəy Ağayevi, Məmmədhəsən Hacınskini və başqalarını böyük minnətdarlıq hissi ilə yad edirik. Onların parlaq həyatı, böyük fəaliyyəti və Azərbaycan xalqı qarşısında xid- mətləri heç vaxt unudulmayacaqdır. İlk Azərbaycan Demokratik Respublikası ağır və mürəkkəb şəraitdə fəaliy- yət göstərirdi. Bir tərəfdən xarici qüvvələr, böyük dövlətlər Azərbaycanda müstəqil dövlətin yaranması ilə razılaşa bilməyərək cürbəcür vasitələrlə bu dövləti boğmağa çalışırdılar. Digər tərəfdən Rusiyada hakimiyyətə gəlmiş kommunist rejimi keçmiş Rusiya imperiyasının ərazisində öz hakimiyyətini tətbiq etmək istəyirdi. Azərbay- can üçün həmişə təhlükəli olan, torpaqlarımıza göz dikən erməni qəsbkarları, daş- AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ PREZİDENTİ HEYDƏR ƏLİYEVİN NİTQİ 15 naklar bu dövrdə Azərbaycana qarşı öz təcavüzkarlıq hərəkətlərini gücləndirmişdi- lər. Bunlarla yanaşı, Azərbaycanın daxili ictimai-siyasi vəziyyəti olduqca gərgin idi. Şübhəsiz ki, belə bir şəraitdə ilk demokratik respublikanın fəaliyyəti böyük çə- tinliklərlə üzləşirdi. Ancaq bunlara baxmayaraq, həmin ağır şəraitdə Azərbaycan Demokratik Respublikası qısa bir müddətdə böyük işlər görmüş və Azərbaycanın gələcəkdə də müstəqil olması üçün mühüm zəmin yaratmışdır. Azərbaycan Respublikasının hü- dudları müəyyən olunmuş, Azərbaycan dövlətçiliyinin atributları qəbul edilmişdi. Azərbaycanın gerbi və digər atributları, Azərbaycan dövlətinin bu gün bu salonda səslənən əzəmətli himni də məhz o vaxt, o şəraitdə yaranmışdır. Dövlətçilik sahəsində bir çox işlər görülmüş, Azərbaycan dilinin – ana dilinin tətbiq olunması, mədəniyyətimizin bir çox sahələrində, təhsil sahəsində tədbirlər görülməsi, iqtisadiyyat sahəsində müəyyən addımlar atılması ilk Azərbaycan Demokratik Respublikasının fəaliyyətini əks etdirən faktlardır. Lakin vəziyyət həddindən artıq ağır və gərgin idi. Həm xaricdən olan təzyiq- lər, eyni zamanda daxildəki çəkişmələr, – təsəvvür edin, qısa müddətdə, yəni iki ildən də az bir dövrdə Azərbaycan Demokratik Respublikasının hökumət tərkibi beş dəfə dəyişmişdir, – bunların hamısı Demokratik Respublikanı xırda-xırda tə- nəzzülə uğratdı və nəhayət, 1920-ci il aprelin 27-də Azərbaycan Demokratik Respublikası süqut etdi. Azərbaycan Demokratik Respublikasının başında duranlar respublika, dövlət yaratdılar və o vaxt həmin dövləti kommunistlərə təhvil verdilər. Kommunist reji- mi dövründə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası yarandı. Rusiya kommunist dövlətindən asılılığına baxmayaraq, Azərbaycan Sovet Respublikası müəyyən qədər müstəqil dövlət kimi fəaliyyət göstərdi. O, bir sıra müstəqil addımlar atdı, bir çox dövlətlərlə müqavilələr bağladı və Azərbaycanın müstəqilliyini müəyyən qədər qorudu. 1922-ci ilin dekabrında Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı yarandı. Azərbaycan Respublikası bu ittifaqa daxil oldu. Beləliklə, Azərbaycan Demokratik Respublikasının süqutundan sonra Azərbaycan Respublikası, Azərbaycan xalqı yetmiş il kommunist rejimi şəraitində, sosialist dövlətinin tərkibində yaşamışdır. Həmin dövr Azərbaycan xalqının həya- tında böyük bir tarixi dövrdür, onun doğru-düzgün qiyməti verilməlidir. Bu dövrdə Azərbaycan xalqı kommunist rejimində, Ümumittifaq sosialist dövləti- nin tərkibində olduğundan, şübhəsiz ki, müstəqilliyini itirmiş, ancaq dövlətçiliyini tam itirməmişdi. Azərbaycan Respublikasının dövlətçiliyinin bir çox atributları qal- mış, yaşamışdı. Əsas cəhət budur ki, yetmiş il ərzində Azərbaycan xalqı böyük tari- xi yol keçmiş, respublikanın iqtisadiyyatı yüksək sürətlə inkişaf etmiş, xalqımızın mədəni, təhsil səviyyəsi yüksəlmiş, Azərbaycanın elmi, mədəniyyəti, həyatının bütün sahələri inkişaf etmiş, respublikada böyük iqtisadi, sosial və mədəni- intellektual potensial yaranmışdır. Azərbaycan xalqı həmin dövrdə mövcud şəraitə uyğunlaşsa da, eyni zaman- da onun qəlbində tam müstəqillik, milli azadlıq hisləri yaşamışdır. Keçmişdə 16 AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ  100 olduğu kimi, bu dövrdə də həmin hislər xalqımızı heç vaxt tərk etməmişdir. Orta əsrlərdə Azərbaycan xalqı Nizami, Xaqani, Nəsimi, Füzuli kimi dahilər yetirmiş və onlar da azadlıq hisləri ilə yaşayıb-yaratmışlar. Sonrakı dövrlərdə, Azərbaycan çar Rusiyasının tərkibində, onun əsarəti altında olarkən də ölkənin mütəfəkkir adamla- rı, qabaqcıl siyasi xadimləri, yazıçı və şairləri olmuşdur. Mirzə Fətəli Axundov, Həsən bəy Zərdabi, Cəlil Məmmədquluzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Seyid Əzim Şirvani, Üzeyir Hacıbəyov kimi şəxsiyyətlərin yaradıcılığında da milli azadlıq his- ləri öz əksini tapmışdır. Yəni siyasi rejimdən, kiminsə əsarəti altında yaşamasından asılı olmayaraq, xalqımız həmişə milli azadlığa, istiqlala can atmışdır. Yetmiş illik sosialist rejimi dövründə də bu hislər xalqın qəlbindən çıxma- mışdır. Bəli, Nəriman Nərimanov da Azərbaycan xalqının müstəqilliyi uğrunda çalışmışdır. Cəfər Cabbarlı hələ 1918-20-ci illərdə böyük əsərlər yaradaraq, həm də sosialist sistemi dövründə onu tərənnüm edərək məhz Azərbaycanın milli azadlığı uğrunda çalışmış və xalqımızın azadlıq hislərini ifadə etmişdir. Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad, Mikayıl Müşfiq və o dövrdə yaşamış başqa sənətkarlar da öz əsərlərində xalqımızın milli azadlıq fikirlərini əks etdirmişlər. Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Azərbaycanın ilk Elmlər Akademiyasının birinci prezidenti Mirəsədulla Mirqasımov, Yusif Məmmədəliyev, Mustafa bəy Topçubaşov da bu dövrdə yaşa- mış, Azərbaycan xalqına bu dövrdə xidmət göstərmişlər. Onlar öz əsərləri, elmi fəaliyyətlərlə Azərbaycan xalqının elm və mədəniyyətinin yüksəlməsinə çalışmış və beləliklə də, xalqı gələcəyə, milli azadlığa, müstəqilliyə doğru aparmışlar. Nəhayət, 1991-ci ilin sonunda Sovetlər İttifaqında gedən proseslərin nəticə- sində və ittifaqın dağılması ilə əlaqədar, dünyada cərəyan edən ictimai-siyasi pro- seslərin nəticəsində Azərbaycan Respublikası tam müstəqillik qazandı və iki il yarımdır ki, müstəqil dövlət kimi mövcuddur. Bu dövr də asan mərhələ deyildir. Ancaq bu dövrün ən əlamətdar cəhəti ondan ibarətdir ki, Azərbaycan Respublikası müstəqil dövlət kimi dünya dövlətləri tərəfindən tanınmış, Birləşmiş Millətlər Təşkilatına, ATƏT-ə daxil olmuşdur, bir çox digər beynəlxalq təşkilatların üzvü- dür. Azərbaycan Respublikası sərbəst fəaliyyət göstərir və müstəqil dövlət kimi dünya birliyində tanınmışdır. Bəzən bu dövrə nəzər salarkən 1918-1920-ci illərdə gedən prosesləri xatırla- yır, həmin proseslərin bir-birinə çox bənzədiyini görürsən. O vaxt da bir çox xarici qüvvələr Azərbaycana təzyiq göstərirdi. O zaman da Ermənistan Azərbaycanın torpaqlarını ələ keçirmək üçün təcavüzə başlamışdı, Azərbaycan xalqı öz torpaqla- rını erməni qəsbkarlarından müdafiə edirdi. Həmin dövrdə də Azərbaycanı parçala- maq istəyirdilər. Məlumdur ki, 1918-20-ci illərdə Azərbaycanın parçalanması üçün bir neçə addım atılmışdı və parçalanma vəziyyəti yaranmışdı. İndi də, müstəqillik əldə edildikdən sonra bunlar təkrar olunur. Müstəqil Azərbaycan dövləti bir çox xarici qüvvələr tərəfindən təzyiq altındadır. Altı ildir ki, Azərbaycan xalqı torpaqlarımızı zəbt etmək niyyətində olan Ermənistanın hərbi təcavüzünə məruz qalmışdır və öz ərazisini müdafiə edir. Eyni zamanda bu müddətdə ölkəmizin daxilində gedən cürbəcür ictimai- siyasi proseslər Azərbaycanın müstəqilliyinin möhkəmlənməsinə deyil, əksinə, AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ PREZİDENTİ HEYDƏR ƏLİYEVİN NİTQİ 17 zəifləməsinə xidmət etmişdir. Daxildəki bəzi ictimai-siyasi qüvvələrin hakimiyyət uğrunda mübarizəsi, çəkişmələri, bir-birinə qarşı ədavəti və düşmənçilik meyilləri məhz 1918-20-ci illərdəki prosesləri yada salır. O zaman da Azərbaycan xalqı daxildə gedən və xalqa, onun müstəqilliyinə zidd olan proseslərdən çox şey itirmişdi, təəssüf ki, indi də itirir. O vaxt da Azərbaycanın müstəqilliyini əlindən almaq istəyən qüvvələr bundan istifadə etmişdi, indi də istifadə etməyə çalışırlar. Bir il əvvəl Azərbaycanda artıq vətəndaş müharibəsi baş vermişdi. Bu, hamının xatirindədir. Azərbaycan parçalanırdı. Bəzi regionlarda ayrı-ayrı hadisələr meyda- na çıxırdı. Xarici qüvvələrin, xüsusən bizim üçün ən qatı düşmən olan erməni millətçilərinin əli ilə Azərbaycanı parçalamağa çalışan qüvvələr fəaliyyət göstərirdi və Azərbaycanın başı üzərində belə böyük təhlükə yaranmışdı. Allaha şükürlər olsun ki, bunların qarşısı alındı, Azərbaycanın parçalanması- na yol verilmədi. Ölkədə gedən ziddiyyətli ictimai-siyasi proseslər müəyyən qədər dayandırıldı, Azərbaycanda sabitlik yarandı. Lakin bu, o demək deyil ki, həm xari- ci aləmdə mövqelərimiz, həm də daxili vəziyyətimiz bu gün Azərbaycanın müstə- qilliyini təmin etmək üçün tam əlverişli şərait yaradır. Bir dəfə Azərbaycanın müs- təqilliyi heç də o vaxt ölkəyə rəhbərlik edən şəxslərin günahı ucbatından deyil, həmin dövrdəki proseslərin nəticəsində əldən getmişdir. İndi yenə də Azərbaycanın müstəqilliyi çox təhlükə altındadır. Bunu hər bir vətənpərvər adam, millətini, xalqını sevən hər bir azərbaycanlı bilməli, dərk etməli və Azərbaycanın müstəqilli- yinin daimi, dönməz olması üçün səy göstərməlidir. Bütün çətinliklərə baxmaya- raq, bu bayram günündə bildirmək istəyirəm ki, Azərbaycan Respublikasının döv- ləti tutduğu yolla gedir. Dövlətçiliyin qurulması və inkişaf etməsi prosesləri davam edir. Azərbaycanın tutduğu yol müstəqil Azərbaycan Respublikası, demokratik hüquqi cəmiyyət qurmaq yoludur. Biz bu yolla gedirik və gedəcəyik. Bizi bu yoldan heç kəs döndərə bilməyəcəkdir! Azərbaycanın daxilində demokratik cəmiy- yət yaratmaq üçün, Azərbaycanı tam demokratik hüquqi dövlətə çevirmək üçün çox iş görmək lazımdır. Bu işlərin əsas prinsipləri elan edilmişdir. Yeni Azər- baycanda demokratiya prinsipləri bərqərar olmalı, hər yerdə insan azadlığı təmin edilməli, insan haqları qorunmalı, vicdan azadlığı, dil azadlığı təmin olunmalıdır. Dinindən, dilindən, irqindən asılı olmayaraq Azərbaycanın bütün vətəndaşları eyni hüquqlara malikdirlər və bu hüquqlar qorunmalıdır. Dövlət bundan sonra da bu hüquqları qoruyacaqdır. Azərbaycanda söz azadlığı, fikir azadlığı, siyasi plüralizm geniş yer almalıdır, hər bir vətəndaş özünü azad, sərbəst hiss etməlidir. Siyasi plüralizm yolu, söz azadlığı Azərbaycan dövlə- tinin demokratik prinsiplərinin və demokratik hüquqi cəmiyyət yaradılmasının əsas şərtlərindən biridir. Biz bu prinsiplərin hamısının həyata keçirilməsini təmin edəcəyik. İndi Azərbaycanın iqtisadiyyatı ağır böhran içərisindədir. İnsanların həyat tərzi ağırdır. Bunların səbəbləri məlumdur. Ancaq əsas səbəblərdən biri istehsalın aşağı düşməsi, son illər iqtisadiyyatda gedən dağıdıcı proseslər və yeni iqtisadi sistemə keçiddəki çətinliklərdir. Ona görə də mən bir daha bəyan edirəm ki, Azər- baycanın iqtisadi həyatı bazar iqtisadiyyatı yolu ilə, sərbəst iqtisadiyyat yolu ilə 18 AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ  100 gedəcəkdir. Sərbəst iqtisadiyyatı, bazar iqtisadiyyatını təmin etmək üçün iqtisadi islahatlar aparılmalıdır və bundan sonra da aparılacaqdır. Məlumdur ki, əhalinin əksər hissəsi ağır maddi şəraitdə yaşayır. Əhalini bu vəziyyətdən çıxarmaq üçün lazımi tədbirlər görülür və bundan sonra da görüləcək- dir. Bu günlərdə fərmanlar elan olunacaqdır. Az maaş alanların əməkhaqlarının artırılması, müəyyən imtiyazlar yaradılması, maliyyə sistemində baş vermiş inflyasiyanın qarşısının alınması və digər bir neçə belə tədbir hazırlanıb. Güman edirəm ki, bu tədbirlər iqtisadi vəziyyəti bir qədər tarazlaşdıracaq və əhalinin mad- di vəziyyətini, həyat tərzini də müəyyən qədər yüngülləşdirəcəkdir. Ancaq bunların hamısının dərhal nəticə verəcəyini deyə bilmərəm. Biz ağır proseslər içərisində yaşayırıq. Bu proseslərdən doğru yol tapmaq, düz getmək üçün həm çox düşünülmüş, həm də cəsarətli hərəkət etməliyik. Biz belə də hərəkət edəcəyik. Həyatımızın çətinliyinin əsas səbəbi respublikamızın müharibə şəraitində olmasıdır. Azərbaycan torpaqları altı ildir ki, Ermənistan tərəfindən təcavüzə mə- ruz qalmışdır. Müharibə gedir. Torpaqlarımızın bir qismi işğal olunub. Həmin əra- zilərimizdən bir milyondan artıq vətəndaşımız yerindən, yurdundan didərgin düşmüş və qaçqın vəziyyətində yaşayır. Bunlar hamısı həyatımızın reallığıdır, mövcud vəziyyətdir. Eyni zamanda bunlar hamısı həm iqtisadiyyat sahəsində, həm də dövlətçiliyimizin möhkəmləndirilməsi sahəsində çətinliklər yaradır. Bu baxım- dan mən Azərbaycanın müharibədən çıxması və xarici siyasəti haqqında fikirlərimi bir daha bildirmək istəyirəm. Azərbaycan müstəqil dövlət kimi bütün dövlətlərlə bərabərhüquqlu, qarşılıqlı surətdə faydalı əlaqələr saxlayır və bu əlaqələri inkişaf etdirir. Bildiyiniz kimi, Azərbaycan müstəqilliyini əldə etdikdən sonra bir çox dövlətlərlə diplomatik əlaqələr qurmuşdur. Sizə məlumdur ki, son vaxtlar Azərbaycan xarici siyasət sahəsində bir çox gərəkli, uğurlu addımlar atmışdır. Dünyanın böyük dövlətləri ilə əlaqələrimiz daha da sıxlaşıb, daha da möhkəmlənib. Biz həm Birləşmiş Millətlər Təşkilatının tərkibində, həm ATƏT-in tərkibində, həm də Müstəqil Dövlətlər Birliyinin tərkibində fəaliyyət göstəririk, bütün bu dövlətlərlə beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində fəaliyyət göstəririk. Dünya dövlətləri ilə qurulan ikitərəfli əlaqələr eyni zamanda Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə mövqeyinin möhkəmlənməsinə kömək edir. Bunların hamısı bir tərəfdən Azərbaycanın müstəqilliyini möhkəmlən- dirmək, ikinci bir tərəfdən isə Azərbaycanı müharibə vəziyyətindən çıxarmaq məqsədi daşıyır. Baxmayaraq ki, torpaqlarımızın bir qismi işğal olunub, bir milyon əhali qaçqın düşüb, işğal edilmiş torpaqlarda erməni silahlı qüvvələri Azərbaycan xalqının yaratdığı iqtisadi, mədəni potensialı dağıtmaqdadır – bunların hamısına baxmayaraq, biz yenə də sülhsevər siyasət yürüdürük. Biz bütün dövlətlərlə sülhsevər siyasət əsasında əlaqə qururuq. Ermənistanla əlaqələrimizi də sülh əsa- sında qurub müharibəyə son qoymağa çalışırıq. Əsas şərt odur ki, Azərbaycanın ərazi bütövlüyü qorunmalı, sərhədlərinin toxunulmazlığı təmin olunmalı, Ermənistan silahlı qüvvələri işğal edilmiş torpaqla- rımızdan çıxmalı və onu tərk etməlidir. Didərgin düşmüş qaçqınların hamısı öz yer- lərinə qayıtmalıdır. Biz bu prinsiplər əsasında beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ PREZİDENTİ HEYDƏR ƏLİYEVİN NİTQİ 19 fəaliyyət göstəririk, böyük dövlətlərlə əlaqə saxlayırıq. O cümlədən burada vasitəçilik fəaliyyəti göstərməyə çalışan Rusiya dövləti ilə də sıx əlaqə saxlayırıq. Ancaq məlum olmalıdır ki, bizim əsas prinsiplərimiz indicə dediyim prinsiplərdir. Müharibəyə son qoyulması, torpaqlarımızın geriyə qaytarılması, ərazi bütövlüyü- müzün təmin olunması prinsipləri əsasında, sülh yolu ilə, danışıqlar yolu ilə irəliləmək istəyirik. Bizim məqsədimiz də, yolumuz da budur. Beynəlxalq təşkilatlar və xüsusən ATƏT, onun tərkibində olan Minsk qrupu bizim bu hərəkət xəttimizi, siyasətimizi bəyənir və biz bu sahədə müştərək fəaliy- yət göstəririk, bundan sonra da belə fəaliyyət göstərəcəyik. Ancaq bununla yanaşı, biz Azərbaycanın hərbi qüdrətini möhkəmləndiririk və möhkəmləndirməliyik, Azərbaycanın ordusu yaranmaqdadır. Hər bir müstəqil dövlətin ordusu dövlətin əsas atributlarından biridir. Müstəqillik əldə olunandan sonra ordu quruculuğunda, təəssüf ki, çox böyük səhvlər buraxılmış, lazımi ordu yaradılmamış və bunlar da Ermənistanla müharibədə məğlubiyyətlərin əsas səbəbidir. Bildiyiniz kimi, son vaxtlar ordu yaranır, güclənir. Son aylardakı döyüşlərdə erməni silahlı qüvvələrinin hücumları Azərbaycan Ordusunun qüvvələri tərəfindən çox qətiyyətlə dəf edilmiş, mövqelərimiz müdafiə olunmuşdur. Ordumuz Azərbay- can torpaqlarının müdafiəsi keşiyində indi də durur. Ordunun yaradılması və möhkəmləndirilməsi həm indi torpaqlarımızı müdafiə etmək üçün, həm də sülh yaranarsa, gələcəkdə Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün qorunması üçün əsas şərt- lərdən biridir və biz bunu təmin etməyə çalışırıq. Beləliklə, Azərbaycan Respublikası müstəqil dövlət kimi qısa bir müddətdə– təxminən iki il yarımdır ki, Azərbaycan öz müstəqilliyini əldə edib – çox işlər görüb. Eyni zamanda hələ istənilən səviyyəyə gəlib çatmayıb. Respublikamız ağır vəziyyətdədir. Mən bunu etiraf edirəm. Bu ağır vəziyyətdən hamımız birlikdə çıxmalıyıq. Bu ağır vəziyyətdən çıxmaq üçün 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan Demokratik Respublikasının fəaliyyətində olmuş proseslərdən hamımız ibrət dərsi götürməliyik. Hamımız. Çünki o, bizim üçün çox əyani bir ibrət dərsidir və biz bunu mütləq etməliyik. Azərbaycan müstəqilliyini təmin etmək üçün gərək öz daxili imkanlarını möhkəmləndirsin. Gərək Azərbaycan xalqı daha da sıx birləşsin, Azərbaycan xalqının vətənpərvərlik hissi yüksəlsin. Vətənini müdafiə etmək, Vətən yolunda şəhid olmaq, Vətən naminə özünü fəda etmək duyğuları, hisləri indi bütün Azərbaycanda hökm sürməlidir. Mən bu gün, bu bayram günü qeyd etmək istəyirəm ki, son illərdə, bu ağır dövrdə Azərbaycanın qəhrəman, cəsur övladları torpaqlarımızı çox vaxt məharətlə müdafiə etmiş, düşmənə zərbələr vurmuşlar. Bu dövrdə Azərbaycan xalqı çoxlu şəhidlər vermişdir. Son günlərədək, atəş dayanana qədər hər gün qanlı döyüşlər gedirdi. Azərbaycan oğulları hər gün şəhid olurdu. Bütün bunlar onu göstərir ki, Azərbaycan xalqının tarix boyu nümayiş etdirdiyi qəhrəmanlıq, cəsurluq ənənələri bu gün müstəqil Azərbaycan dövlətində yenidən yüksəlmişdir və daha da canlana- caqdır. Azərbaycanın müstəqilliyi, torpaqlarımızın müdafiəsi uğrunda özlərini 20 AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ  100 qurban vermiş şəhidlərin xatirəsini bu bayram günündə bir dəqiqəlik sükutla yad etməyi xahiş edirəm. Allah bütün şəhidlərə rəhmət etsin. Bu bayram günündə bütün Azərbaycan xalqı adından bəyan edirəm ki, torpaqlarımızın müdafiəsi uğrunda şəhid olanların xidməti heç vaxt unudulma- yacaq, onlar qəlbimizdə daim yaşayacaqlar. Onların qəhrəmanlığı, şəhidliyi Azər- baycan Ordusunun əsgərləri üçün, gənclərimiz üçün böyük örnək olacaqdır. Hər bir Azərbaycan əsgəri, hər bir Azərbaycan gənci torpaqlarımızı müdafiə etmək üçün şəhidlərin nümunəsini daim göz önündə saxlayacaqdır. Bildiyiniz kimi, mayın 10-dan atəş kəsilmişdir, sülh danışıqları gedir. Biz bu danışıqları respublikanın mənafeyini müdafiə etmək prinsipləri əsasında aparırıq və bundan sonra da aparacağıq. Ancaq eyni zamanda Azərbaycan xalqı, Azərbaycan Ordusu torpaqlarımızı müdafiə etmək üçün həmişə sayıq olmalı, hazır olmalıdır. Biz müharibə istəmirik, heç kəsin torpağına göz dikməmişik. Biz öz torpaqlarımızı, müstəqil Azərbaycan dövlətini müdafiə edirik. Ona görə də apardığımız müharibə ancaq müdafiə xarakteri daşıyır və tam ədalətlidir. Belə ədalətli müharibəyə Azər- baycan xalqı, Azərbaycan Ordusu həmişə hazır olmalıdır. Ordumuzda xidmət edən əsgər və zabitlərə bu gün bayram təbriki göndəri- rəm. İndi cəbhədə Azərbaycan torpaqlarının keşiyində duran ordumuzun əsgər və zabitlərini bu böyük bayram münasibətilə ürəkdən təbrik edirəm. Ordumuzla yanaşı, cəbhə boyunda ağır şəraitdə yaşayan vətəndaşlarımız da torpaqlarımızı müdafiə edirlər. Bu bayram günündə onları xüsusi təbrik edir, hamısına dözüm, bir daha cəsarət və qəhrəmanlıq arzulayıram. İşğal olunmuş torpaqlarımızdan didərgin düşmüş qaçqınlarımız, sizə üzümü tuturam. Sizin nə qədər ağır vəziyyətdə yaşadığınızı bilirik. Sizin yaşayışınız üçün əlimizdən gələni edirik və bundan sonra da edəcəyik. Sizin dözümünüz, dəyanəti- niz bütün Azərbaycan xalqı üçün nümunədir. Əziz həmvətənlər, bayram münasibə- tilə sizi təbrik edir və əmin olduğumu bildirmək istəyirəm ki, öz evinizə, obanıza qayıdacaq və doğma yurdunuzun sahibi olacaqsınız. Bu bayram günündə şəhid ailələrinə üzümü tuturam. Onların dərd-qəmi bütün xalqın dərd-qəmidir, bizim dərd-qəmimizdir. Əziz həmvətənlər, bayram münasibətilə sizi təbrik edirəm. Biz sizinlə həmişə birik və bir olacağıq. Sizin şəhid olmuş övladlarınız, qardaşlarınız, atalarınız Vətən yolunda, Azərbaycanın müstə- qilliyi yolunda canlarından keçmişlər. Onlar özlərinə əbədi abidə qoymuşlar. Azərbaycanın hüdudlarından kənarda da soydaşlarımız yaşayır. Uzaqda olsalar da, onların əksəriyyəti qəlbən bizimlə, ana Vətənlə, doğma torpaqladır, Azərbaycanla- dır. Vətəndən kənarda yaşayan bütün soydaşlarımıza bu bayram günündə Azərbay- can Respublikası adından bayram salamı göndərir, onları təbrik edir və bundan sonra da vətənpərvərlik hisləri ilə yaşamalarını arzu edirəm. Bir də qeyd etmək istəyirəm ki, Azərbaycanın bu ağır vəziyyətdən çıxması üçün çox iş görülməlidir. Bundan ötrü isə Azərbaycanın daxilində ictimai-siyasi sabitlik, bütün qüvvələrin, bütün təbəqələrin, bütün vətəndaşların milli birliyi, həmrəyliyi lazımdır. Güman edirəm ki, bu gün, bu bayramı qeyd edərkən, ilk Azərbaycan Demokratik Respublikasının yaranmasına və fəaliyyətinə hörmət və ehtiramımızı AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ PREZİDENTİ HEYDƏR ƏLİYEVİN NİTQİ 21 bildirərkən bir daha və bir daha o dövrü təhlil etməli, o dövrün nailiyyətlərindən is- tifadə etməli, bəhrələnməli, o zaman buraxılan səhvlərə yol verməməliyik. O dövrdə Azərbaycan Demokratik Respublikasını zəiflədən amillərin indi də mövcud olduğunu görərək, mütləq onları aradan qaldırmalıyıq. Ona görə də bu bayram günündə bütün Azərbaycan vətəndaşlarına üzümü tutaraq bir daha deyirəm: indi Azərbaycanın müstəqilliyi xalqımızın öz əlindədir. Bu gün bir daha bəyan etməliyik ki, Azərbaycanın müstəqilliyi daimidir, əbədidir, dönməzdir və bu yolda hamımız əl-ələ verərək çalışmalıyıq. Azərbaycanın müstəqilliyi, müstəqil dövlətimizin geniş fəaliyyəti torpaqları- mızın azad edilməsi ilə bağlıdır. Ona görə də qarşımızda duran əsas vəzifə Azər- baycanı erməni təcavüzündən xilas etmək, işğal olunmuş torpaqlarımızı geri qay- tarmaq, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü, sərhədlərinin toxunulmazlığını təmin et- məkdir. Bu yolda hamı həmrəy, bir olmalı, bütün ədavətlər bir kənara qoyulmalı- dır, bu yolda hamımız Vətənin sıravi əsgəri olmalıyıq. Hamını bu yola dəvət edir və ümidvar olmaq istədiyimi bildirirəm ki, Azərbaycanın bütün vətənpərvər adam- ları məhz bu yolla gedəcəklər. Əziz həmvətənlər, bu böyük bayram münasibətilə Sizi bir daha təbrik edir, hər birinizə cansağlığı, xoşbəxtlik arzulayıram. Ümidvar olduğumu bildirmək istə- yirəm ki, işıqlı gün uzaqda deyil, Azərbaycan bu qaranlıqdan, bu bəladan çıxacaq, xalqımız daha da ucalacaq və müstəqil Azərbaycan Respublikası dünya birliyində öz layiqli yerini tutacaqdır. Sağ olun.

______TÜRKOLOGİYA № 1 2018

KLASSİK İRS – PORTRETLƏR КЛАССИЧЕСКОЕ НАСЛЕДИЕ – ПОРТРЕТЫ CLASSICAL HERITAGE – PORTRAITS

PETER GOLDEN (USA)

THE TURKIC WORLD IN MAHMÛD AL-KÂSHGHARÎ

KÂSHGHARÎ’S TURKIC PEOPLES

Kâshgharî presents the Turkic world in the following geographical order. Some of the details can be seen in his map as well (Figs. 1–2). Going from the areas “opposite the Byzantine Empire” (Rûm), i.e. West to East, the tribes are arrayed as: Bächänǟk (Pecheneg), north of “Darband Khazarân” and west of the Varangians (Warang, Варѧгъ/Варягъ), Ṣaqâliba (generally denoting the Slavs, but also a term for the northern peoples as a whole including Turks and Finno-Ugrians; Golden 1995a; Nazmi 1998, 74–76; 81–101) and Rûs/Русь (Rus’), a setting which accu- rately reflects the movement of the Pechenegs towards Danubian Europe following their defeat by the Rus’ in 1036 (Golden 1992, 268–269). Curiously, the map depicts the Warang (at least those in the Rus’ state), Ṣaqâliba and Rus’ as distinct, when by this time, they were all part of the Rus’ state with its capital in Kiev and Novgorod in the north as the second most important city. The “Qifchâqs” (Qıpčaq? Qıvčaq?) are noted next, stretching from an area eastward of the Pechenegs et al. and to west of the Volga/Ätil River to territories shared with and east of the Oghuz union and northeast of Ṭarâz (Talas/Jambıl). The earliest attestation of this ethnonym is the Uyghur Shine Usu inscription (dated 759/760; line N4 *türk qıbčaq). However, recent editions of the inscription have not preserved it, only the signs for – čaq or – čıq are legible. Whether this is the result

 Prof.Dr., E-mail: [email protected] [email protected]  These and the following geographical references are based on Kâšġarî’s map: Kaşgarlı Mahmut/Atalay 1939–1941, I, 22–23; Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, insert between pp. 82 and 83.  Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 112, notes Ätil (cf. Mod. Tatar İdel, Chuvash Atăl) as the “name of a river (the Vol- ga) in the country of Qifčaq which flows into the Bulġâr Sea; it has an arm which flows over Rûs”. On Ätil/İtil/Atıl see Golden 1980, I, 224–229.  Aidarov 1971, 343–344. But cf. Moriyasu/Ochir 1999, 178; Berta 2004, 282; Aydın 2007, 34; User 2010, 475 (N3). THE TURKIC WORLD IN MAHMÛD AL-KÂSHGHARÎ 23 of erosion that has occurred since the first studies or an initial misreading remains unclear. Why does Kâshgharî have this form of the name: Qifčâq? An Arabic-script tradition that goes back to the mid-9th century has a form that could render either *Qıvčaq or Qıpčaq: Xifšâχ is recorded by Ibn Khurdâdhbih, who received his infor- mation from Sallâm the Interpreter, sent by the Caliph al-Wâthiq, to Central Eurasia and China (842–845; Ibn Khurdâdhbih/de Goeje 1889, 31). The Arabic script tradi- b) for p and v (which are lacking in) ب f) or) ف tion has the regular substitution of Arabic). Subsequent Arabic-script sources (Arabic and Persian), offer a variety of forms: Qibjâq ( .), Qifjâq ( ) Khifjâq ( ), Khifjâkh ( ) and Khifchâkh ( )). Georgian has Qivč’aq-i (ყ ი ვ ჩ ა ყ ი), but Armenian has Khbshakh (խբ շ ախ)105. The Mongol (Kibčaq, pl. Kibča’ut, Kimča’ut) and Chinese 106 forms (欽察 qin cha, Yuan-era pronunciation: khim tʂha) point to an earlier Qıpčaq. *Qıvčaq is clearly suggested by the Georgian tradition. Does Kâshgharî’s Qifčâq represent Qıpčaq or Qıvčaq? Kliashtornyi has argued that the ethnonym may be etymologized from Turkic qovı, qovuq (“unfortunate, unlucky”, but also “rotten”, “hollowed out” [of a tree]; Clauson 1972, 581; 583), an apotropaic renaming of the Sir tribal union following their disastrous defeat in 646. Thus, in his view, the Sir appear as qıbčaq in the Shine Usu Inscription (Kliashtornyi 1986). The word qıvčaq is attest- ed in the Qutaδğu Bilig (lines 2639, 5133) where it is joined with qovı (qıvčaq qovı) to mean “hollow and vain”, “hollow and unsteady” or “hollow and empty”107. These citations, unique in Old-Middle Turkic and the tale in the Oghuz Khan cycle in which the eponymous ancestor of the Qıpchaqs was born/found in a hollowed out tree (hence his name – most probably a folk etymology) have given rise to a variety of interpreta- tions – none of them fully convincing108. Indeed, such an apotropaic renaming

to represent this sound پ ,with diacritics ب  Arabic-based Persian and Turkic texts, which have need of p use  Kumekov 2004, 71, notes a progression of forms in the Islamic authors, Khifšâkh, Khifčâkh, Khifjâkh (8th– 9th centuries), Khifčâq, Khifjâq (10th century), Qifjâq, Kifčâq, Qibčâq, Qibjâq (11th century). On these forms, see Bar- tol’d 1968e, 550; Golden 1995– 1997, 100–101; 2005a, 248–249. 105 On these forms, see Bartol’d 1968e, 550; Golden 1995– 1997, 100–101; 2005a, 248–249. 106 Secret History 2004, I, 126; 194; 201; 206; 208; II, 733; 959; Pelliot/Hambis 1951, 97; Pulleyblank 1991, 254; 44. 107 Kutadgu Bilig/Arat 1979, 277; 512; English transl.: Yûsuf Khâṣṣ Ḥâjib/Dankoff 1983, 126; 207; Turkish transl.: Yusuf Hass Hacib/Arat 1974; 196; 371 “kof ve boş” (in both instances). Clauson 1972, 581, renders both instances of qıvčaq (the only ones found in the Old–Middle Turkic texts) as “unlucky?”. 108 See Rashîd al-Dîn 1373/1994, I, 53; Abu’l-Ghâzî Bahadur Khan/Desmaisons 1970, [Turkic] 19; [French] 81- 19; Abu’l-Ghâzî Bahadur Khan/Ölmez 1996, 133–134. Marquart 1914, 157–162, discussed the Qıpchaq- naming legend from the Oghuz Khan cycle of tales and other sources and connected qovı “hollow” (“leer, wüst”) with notions of the “steppe” (“Wüste, Steppe”). See also Radloff for much of this (Radlov 1963, II/1, 843–844), Pelliot (1930, 279–281; 302), and Pritsak’s (1982, 325) interpretation of the data. Németh 1991, 97, picking up on anoth- er suggestion by Marquart (1914, 161–162), associated the name with the Siberian Sagay Turkic term qıpčaq “angry, furious” which he placed in the category of “nicknames” adopted as ethnonyms. 24 PETER GOLDEN

Fig. 1. Mah. mu^t al-Kâshgar^ı’s world map, from the D^ıwân Lughât at-Turk, 1076 CE. Red: mountains; yellow: sand; blue: rivers; green: sea, ocean (after http://registan.net/2007/02/28/mahmud-kashgaris-11th-c-map- of-turkic-world/). of a people is not otherwise attested. Moreover, Turkic qıv (with the denominal suffix -čaq) is perhaps a more likely source for *qıvčaq and has exactly the oppo- site meaning: “fortunate” (Clauson 1972, 579: qıv “good fortune” + suffix -čaq; see Erdal 1991, I, 46–47). The etymology of Qıpchaq and its original form remain a matter of contention and speculation. The Oghuz on Kâshgharî’s map lie to the west and east of “Qaračuq Mountain” (jabal qarâjuq), in the east sharing a zone with the Qıpchaqs. The “Qaračuq Mountain” is perhaps the Qarataw mountain range in Kazakhstan (as Dankoff suggests in Kâšγarî/Dankoff 1982–85, III, 241; on Qarachuq as an “Oghuz” town, see above). The Yemäk and Bashghırt are placed in the “deserts” (fiyâfi) between the Ili (Ilâ) and Irtysh (Ärtiš ) rivers, east of the Basmıl. The Qay are north of them. The Yabaqu are not noted while the (“deserts of”) Tatar are depicted along the western side of the Ili – far from Mongolia. The Qırghız, who are “closest to Ṣîn” (Kâšγarî/ Dankoff 1982– 85, I, 82), are curiously absent from the map and indeed from Kâshgharî’s narrative. He claims to have traveled in their lands and remarks that they speak a “pure Turkic”, but

THE TURKIC WORLD IN MAHMÛD AL-KÂSHGHARÎ 25

Fig. 2. Mah. mu^t al-Kâshgar^ı’s world map, translated into English (see Fig. 1; graph G. Höhn). he has little to say about them, other than to note their geographical location (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 70; 82; 83; 230). There is not one citation of a specifically Qırghız term. The Qırghız had been responsible for the destruction of the Uyghur Qaghanate in Mongolia in 840, setting into motion an Uyghur diaspora in Xinjiang and Gansu. They do not appear to have made a permanent claim on the old sacred Türk and Uy- ghur territories on the Orkhon and Selenge in Mongolia, but retired to their Yenisei homeland. Nonetheless, Muslim merchants knew their lands and the products coming from them109. Despite some notable lacunae, Kâshgharî covers an impressive range from the Pontic steppe zone to Siberia. Kâshgharî then lists tribes that “are middling between South and North” (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 82). Of the Chigil, Tukhsi, Yaghma, Oghraq, Charuq, Chömül/Chomul (vocalization is uncertain), noted therein, only the latter are recorded on the map – as eastern neighbors of the Qay. The Uyghurs, important foes of the Qa- rakhanids, militarily and ideologically/religiously, are described as a “principality [wilâya110] composed of five cities” (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 139–140): Sulmı/Solmı, the foundation of the latter, as with a number of other Central Eura-

109 Drompp 1999; 2005, 36–38; Golden 1992, 176–183. 110 Kazimirski 1860: “Gouverment d’une province, prefecture, pays, province, contrée, empire, autorité royale, souveraineté”. 26 PETER GOLDEN sian cities is credited to Dhu’l-Qarnayn/Alexander the Great, e.g., “Qočo, Janbalıq, Bešbalıq and Yaŋıbalıq”111. Kâshgharî also records a number of frontier cities of the Uyghur realms (which he nowhere defines geographically): Küsän, also called Kuča, a well-established city before the Uyghurs became the dominant political element112, Kiŋüt and Tarim (on the Uyghur frontier, near Kucha; Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 302 [Tarim]; II, 217; 334 [Kiŋüt]). Kâshgharî concludes his overview with Tangut/Taŋut, Khitay “which is Ṣîn”, and Tawġač “which is Mâṣîn” (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 82), the only one noted on the map. Barthold saw this as a north-south divide, each consisting of ten groups. The tribes from the Pečenegs to the Qırghız constituted the “northern” group- ing, from the Chigil to Tawghach the “southern” (Bartol’d 1968b, 205). There is no indication that the Turkic peoples thought in terms of such a north-south division and, indeed, a number of the peoples noted, were not really Turkic-speakers. Moreover, they had not all entered the Central Eurasian steppe zone and come into the purview of Muslim authors at the same time. Kâshgharî describes the “Turkic peoples” as he knew them – or of them – in his time. No mention is made of historical precedence. Kâshgharî goes on to catalogue the various language groupings and their rela- tionship within Turkic. In his view, those who are monolingual, “who do not mix with Persians, and who do not customarily settle in other lands” speak the “most ele- gant” Turkic (Kâšγarî/Dankoff 1982– 85, I, 83). Those who are bilingual and “mix with the populace of the cities” speak incorrectly. He cites the speech of Soghdaq, Känchäk and Arghu as examples113. The Soghdaq are, of course, the Sogdians. Moving beyond their home territory in what is today Uzbekistan in the region be- tween the Oxus/Amu Darya and Jaxartes/Syr Darya with the Kashka Darya and Zaraf- shân valleys and Ustrushâna forming its central zone114, they colonized parts of Semi- rech’e from at least the 5th century CE and established diasporan settlements in Mongolia and Xinjiang. Among their foundations was the city of Sûyâb (see above), which functioned as a capital for the Western Türk/On Oq state until the Qarluqs took it in 766. Sogdian urban developments were well established until at least the 10th century, although outlying settlements were contracting by the first half of the 10th century. Some of these towns attracted “foreign” populations (e.g., Chinese, Per-

111 Kâshgharî’s Solmı/Sulmı = Chin. 焉耆 Yanqi, Argi in Saka, Agni in Sanskrit, now Qarashahr; see Bailey 1982, 58; Zieme 2009. Solmı does not appear to be Turkic. Elsewhere, Qocho (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, II, 263) is simply noted as the “name of a town in Uighur” and Beshbalıq as the largest of the Uyghur cities. Both for- merly Tokharian- speaking, were undergoing Turkicization since the 5th century (Tremblay 2001, 45). Yaŋıbalıq is translated as “new city”. Balıq is defined as “fortress, city, in the dialect of the heathens (al-jâhiliyya) and of Uighur” (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 290–291). On the map, to their east is Qatun Sını (“Tomb of the Qatun”; Clauson 1972, 832), mentioned in the text (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, II, 218; 315) as “a city between Taŋut and Ṣîn”. 112 Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 308; Liu 1969; Litvinskii 1992. 113 Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 83, they “have a certain slurring (rikka)” so Dankoff. Auézova (Kâshgharî/ Aue- zova 2005, 69 “[their] speech becomes broken” [речь становится ломаной]) is closer to the sense of the comment. Rustemov (Kâshgharî/Kormushin 2010, 73) renders it as “a softening in pronunciation” [смягчение в произношении]. Rikka, lit. “weakness, feebleness”, when used with reference to language, rakka means “to speak incorrectly”, in a broken fashion; Lane 1863– 1893, 3; 1141. 114 On the borders of Sogdia proper, still not fully de- fined: de la Vaissière 2005, 13–16; 2007, 17. On the rise and spread of Sogdian: Livshits/Khromov 1981, 347– 349. THE TURKIC WORLD IN MAHMÛD AL-KÂSHGHARÎ 27 sians, Syrians). Turkic was making headway by the 9th–10th centuries and bilingual- ism was becoming more common, but Sogdian inscriptions left by caravaners and graffiti from the 11th century are not unknown. Sogdian texts of the 9th century from Xin- jiang already show Turkic influences. The Sogdians, whose language, given their geographical diaspora across Eurasia, had divided into distinct dialects115, remained the predominant urban population. Kâshgharî describes a process of linguistic shift that was still in progress in his time: “the people of Balasaghun speak both Soghdi- an and Turkic”. They settled there having come “from Soġd which is between Bu- khara and Samarqand”. The same was true, he tells us, in Ṭarâz and Isbîjâb (also Sayram and madînat al-Bayḍâ “White City”116, in Kazakhstan). The Sogdians of Balasaghun have the “dress and manner” of the Turks (see Kâšγarî/Dankoff 1982– 85, I, 84; 352). The apparent denationalization of the Balasaghun Sogdians as expressed in clothing, “manner” and bilingualism point, it has been suggested, to the final stages of (Sogdian) “language death” as these diaspora Sogdians were becoming “Turks”, an assimilation process that had been in progress for centuries before Kâshgharî wrote and was now reaching its final stage in some areas117. By the 10th century, Per- sian had largely supplanted Sogdian in the major cities such as Bukhârâ and Samarqand. Sogdian may have continued to be spoken in the countryside, especially in the more in- accessible highland regions, for several more centuries, perhaps as late as the 16th cen- tury (Livshits/Khromov 1981, 350; Lurje 2003a). Closely connected to these cities was the land of Arghu, which extended from Isbîjâb to Balasaghun and was “the country between Ṭirâz and Balâsaġûn”. The region was “named arğu since it is be- tween two mountains”. Arğu in Turkic denotes a “ravine between two mountains” (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 84; 151; Clauson 1972, 215 arğu “valley”). Lying out- side of the Sogdian core zone, it was an area of Sogdian settlement in western Semi- rech’e118. Indeed, de la Vaissière terms it a “Sogdo-Türk bastion, the breeding ground for commerce in Türk slaves and the womb from which the Qarakhanid state was born”119. Doerfer has also used the geographical designation Arğu as the name

115 Bartol’d 1964, 461–467; Yoshida 1990, 120; Krippes 1991, 67–68. There were already distinctions between the Sogdian dialects still spoken in the rural areas surrounding Bukhara and Samarqand. These two cities by the 10th centuries had become centers of Neo-Persian literature reflecting the expansion of Persian in the major cities at the expense of Sogdian, see Livshits/ Khromov 1981, 349. 116 Kâšγarî/Dankoff 1982–85, II, 241, where the variant “Saryam” is also recorded. Its etymology is uncertain. Dankoff (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, II, 242) also notes sayram suw “shallow water”. Clauson 1972, 859, reads it as seyrem suw perhaps deriving from seyre- (< seδre- “to be sparse, scattered”) but notes the infinitive seyremlenmaq (sic!). Genç 1997, 30, suggests that it may have been a Qarluq town on the border with the Oghuz. 117 Krippes 1991, 68–73; 75–77. Yagnobi (Yaghnâbî) in the Pamirs is the only descendant of Sogdian (Oranskiĭ 1988, 333–334). 118 Kliashtornyi 1964, 130–130; the toponym Arghu was still in use in the 13th century, denoting much of the Chinggisid Ulus of Chaghadai, including Semirech’e. It encompassed the river valleys of the Talas, Chu and Ili (Kliashtornyi/Savinov 2005, 99). 119 Kliashtornyi 1964, 123–125; Krippes 1991; de la Vaissière 2005, 112 pp.; 328–330. 28 PETER GOLDEN for one of the sub-groupings of Turkic, the one from which the Khalaj language, spoken in the region between Isbîjâb and Balasaghun, derived120. Curiously, Khwârazm (classical “Chorasmia”), in modern Western Uzbekistan, another major trading state, which functioned as an emporium for commerce with the Oghuz and the peoples of the northern forest zone, is mentioned only once and then in connection with the Küchät tribe, which had settled in its environs (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 277). The Khwârazmians spoke a northeastern Iranian language, related to yet distinct from Sogdian, and had a long history of symbiosis with surrounding Turkic peoples. Turkic had supplanted it by the 14th century121. After a period of Ghazanvid rule (1017–1041) and a brief and even more ob- scure conjectured domination by the Oghuz Yabğu, Khwârazm came under Seljuk rule in the 1040s. The turmoil that assisted Seljuk successes may be connected to the dislocations produced by the Qun migration122. The Känchäk (or Kanchak/Kanjak), who lived near Kâshghar, a Qarakhanid holding by the early 10th century (Necef 2005, 191–192), appear to have been previ- ously speakers of an Iranian language close to Khotanese Saka123. Whether “Kash- gharia”, itself originally a Saka-speaking region (Tremblay 2001, 38) was undergo- ing some degree of Turkicization as early as the period of sporadic Uyghur domina- tion during the latters’ imperial years (744–840) and the subsequent era of post- imperial Uyghur states in the region (Turfan/Gaochang – Beshbalıq-Qocho), is un- clear (Golden 1992, 163–164). Yarkand, to its southeast was Turkic-speaking be- fore the 9th century, Turkic having replaced, most probably, some Saka language (Tremblay 2001, 35; 137). Kâshghar itself became a pawn in the struggles involv- ing various Turkic peoples, China, Tibet and the Arab Caliphate (Beckwith 1987). By Kâshgharî’s time, Kâshghar’s population was seemingly Turkic-speaking, but with some remnants of non-Turkic substratal lexicon and other features. Nonethe- less, Kâshgharî does not consider them real “Turks”124.

120 Doerfer 1987, 107–114. Doerfer says that Kâshgharî presents the Arghu as “türkisierte Soghder” whose lan- guage contained a series of Sogdian loanwords. The initial khin Khalaj points to the non-Turkic origin of this ethnonym (pp. 107–108). For a time, they joined the Oghuz union, but later split from them. Arğu and Khalač denote the same people. The status of Khalaj remains disputed, see above. 121 Golden 1992, 189; 209; Oranskiĭ 1988, 210–212; 339; MacKenzie 2011. 122 Agadzhanov 1991, 66–69; Bosworth 1992; 1996, 178– 180. See the useful critical discussion by Peacock (2010, 23–26; 36; 43–44) regarding the Oghuz Yabğu state and this issue. 123 Tremblay (2007) and Sims-Williams (2011a) suggest that the underlying stratum may be (cautiously) con- nected with the Saka of Khotan and Tumshuq. 124 Bartol’d 1968b, 205; 1968c, 587; Bailey 1985, 54. However, Kâshgharî’s comment (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 84) that “Kāshgar has villages in which Känčäkī is spoken, but in the main city [they speak] Khāqānī Turkic”, can be inter- preted as indicating that either this dialect with non-Turkic elements was quite distinct or – perhaps – that Eastern Irani- an Känchäkî (or Kanchakî) was still very much a living language in rural settlements near Kâshghar. Elsewhere (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 357) he simply terms them “a tribe of the Turks”, but in another notice expresses doubts about their Turkicness, pointing to their “corrupt” speech (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 85; II, 218). He also mentions a city, Känčäk Säŋir “near Ṭarâz. It is a frontier of Qifčâq” (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 357), but also cites a place (“Qifčâq” near Kâshghar [II, 354]). As säŋir is Turkic (Clauson 1972, 840), “a projecting part (lateral or vertical) of a mountain”, “the projecting part (corner or buttress) of a wall”, a term used in placenames, this could mean an area of settlement of Känchäk, well to the west. THE TURKIC WORLD IN MAHMÛD AL-KÂSHGHARÎ 29

Overall, Kâshgharî underscores the bilingualism of the Uyghur zone, com- menting that they speak “pure Turkic”, but also have “another language which they speak among themselves”. This language was probably a variant of Saka or per- haps even a vestige of Tokharian, which may have survived until the 13th centu- ry125… Kâshgharî makes an extremely interesting comment regarding the “nomadic peoples” (ahl al-wabr, lit. “people [of the tents made of] animal hair”), the Chömül (or Čomul, who “have a gibberish of their own”), the Qay, Yabaqu, Tatar and Basmıl, all of whom have their “own language, but they also know Turkic well” (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 83). Despite their bilingualism, Kâshgharî, elsewhere, calls the Chömül simply “a tribe of the Turks”. They are noted as allies of the Yabaqu and Basmıl in wars with the Qarakhanids (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 301;344). They are, 126 perhaps, the Chumi 處蜜 in the Jiu Tangshu and other Chinese sources (Chavannes 1941, 21; 28; 31; Harmatta 1992, 266) and the Cimuḍa/Cumuḍa of the Khotanese Saka documents, whom Bailey connected with the anthroponym Cimola/Cimolǵa in Kroraina127. He etymologized their name as Iranian and consequently their ethno- linguistic affiliations are presumed to be Iranian as well. They were located in Xinjiang and adjoining regions and had a long history of contact with Turkic peoples128, hence their fluency in Turkic. All of this is plausible, but speculative. Kâshgharî could dis- tinguish between a number of Iranian languages (e.g., Sogdian and Persian), yet he terms their tongue a kind of “gibberish” (raṭâna)129. What did Kâshgharî mean here? The Chömül were from a region he knew. Did it refer to peculiarities in their Turkic? He does note one specific word in Chömül Turkic, also found in Yabâqu, Qay, Basmıl, Oghuz, Yemäk and Qıpchaq (qırnaq “slave-girl”130), but no overall pic-

125 Sümer 1980, 557; Mallory/Adams 2006, 35. Texts of the later Tokharian dialect (Tokharian B) were written in the Indic Brahmî script as well as in Manichaean (Sogdian) script (Fortson 2004, 351–353). 126 MC: tśhjwoB mjiet; Schuessler 2009, 48 (1-18,85a); 304 (29-41r). 127 Southeast of Khotan, Kroraina became a part of the latter in the mid-fourth century CE, see Vorob’eva-De- siatovskaia 1992, 41. Non-Muslims, they were east of Barchuq and west of the Uyghurs, “allies” of the Yabaqu (Bartol’d 1968c, 587). 128 Bailey 1982, 92–93; 1985, 7–8; 92; 96; 133; 135. Bailey derives the name from Iran. *čamṛta < čam- “to stride out like a warrior”, “warrior striders” (see also Rastorgueva/Edel’man 2003, 261–262 *či am čam- “vazhno vystupat’, vyshagivat’ […]”) and considers them to be of Yuezhi origin. The Ḥudûd/Sutûdah 1983, 78, and Mi- norsky 1970, 95, 275) note the “large village” of Jmlî (*Čömüli-kath?). Kaθ is “city” in late Soġdian < kanθ < Old Iran. *kanθa, thence also kand borrowed into Turkic – kend/kent, see Lurje 2003b, 203–207. The later change of - kaθ to kent resulted from Turkicization. It was an Uyghur vassal led by a yabğu, often subject to raids from the Kimek, Qarluq and Yaghma, see also Göckenjan/Zimonyi 2001,193. Kliashtornyi 2005, 246, places the “Chomul” in the east of Khotan, on the “north-west extremity of the Tienshan” and south of Lake Lobnor. Pressured by the Qarakhanid advance to Khotan, they joined other non-Muslim tribes in resisting them. 129 Baranov 2006, I, 302, raṭâna “chuzhoi neponiatnyi iazyk; zhargon, tarabarshchina”. Raṭana denotes the idea of “speaking in a language not generally understood (to an Arab)”, a “gibberish or jargon”. See Lane 1968, 3, 1102–1103, and Kazimirski 1860, I, 878, “Parler à quelqu’un dans un baragouin, dans une langue barbare, non arabe”. 130 Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 353. Also in Middle Qıpchaq and Chaghatay (Clauson 1972, 661; Toparlı et al. 2003, 145). It survives today only in Turkish (found earlier in Old Anatolian Turkish; Kanar 2011, 452), Türk- men, and the Qazaq of Xinjiang (Zhamyqaeva/Makhranov 2007, 488). Clauson suggests it may be a loanword from Arabic (Lane 1863– 1893, I/8, 2253 ghurnûq/ghirnûq/ghirnâq “tender youth […] comely or beautiful youth”) borrowed also into Persian ghurnaiq/ghirnîq (Steingass 1970, 885). Blagova 2000, 240–241, notes these and 30 PETER GOLDEN ture is presented. Did this offhand dismissal stem from a history of Qarakhanid- Chömül conflict? We do not know. Fortunately, we are somewhat better informed historically about the other “nomads”, the Qay, Yabaqu, Tatar and Basmıl. Kâshgharî, however, notes no Qay, Basmıl or Tatar words. The Qay appear under their own name in the Chinese sources: 奚 Xi (EMC γɛi, LMC γiei or xɦjiaj; Pulleyblank 1991, 329; Schuessler 2009, 120 [7-1d]: MC γiei, Late Han ge] = Ġay/Qay), a constituent element of the 庫 莫 奚 Kumoxi (MC khuoc mâk γiei; Schuessler 2009, 48 [1-10e]; 74 [2-40ad]; 120 [7-1d])…They are often paired with the Qıtań in the Türk inscriptions. Indeed, all three are noted in seriatim in the Kül Tegin (E4, E14) and Bilge Qaghan (E5, E12) inscriptions (Berta 2004, 141– 142; 148). The Chinese accounts regularly point to their linguistic kinship (Taskin 1984, 135–139; 154–155). The Qitan subsequently formed the 遼 Liao state (916– 1125) in northern China, parts of Manchuria and Mongolia (Kychanov 2010, 150– 181). A Khotanese Saka text also mentions them together with the Cu- muḍa/Chömül (Bailey 1982, 86). Although Németh (1991, 88) essayed a plausible Turkic etymology for Qay meaning “snow-storm, blizzard” (qay < qaδ; Clauson 1972, 593) falling into the semantic category of ethnonyms representing powerful forces of nature, this, too, must remain a conjecture. The Qay may have been Turkic-speakers, but they were close- ly intertwined with Mongolic/Para-Mongolic peoples... Al-Bîrûnî (writing ca. 1029) is the earliest notice to mention the Qun in a listing of the peoples of the Sixth Clime whom he places in the following order: Qay, Qun, Qırghız, Kimek and Toquz Oghuz then going towards the “Türkmen” country, Fârâb and the Khazar capital Ätil/Atıl (Al-Bîrûnî/Wright 1934, 145). The Qay, as part of the “Para-Mongolic” world were certainly in the east, probably in the Mongolian-Manchurian borderlands. The Qun must have been near them. The Qay, Qun, Qırghız and Kimek point towards the north as well, perhaps in an arc from the Mongolian-Manchurian borderlands to Western Siberia. As Al-Bîrûnî mentions the Khazar capital of Ätil/Atıl, which had ceased functioning as a capital after the Rus’ and the Oghuz overran it in 965, 967–969 (Konovalova 2003); his notice is not necessarily contemporary with his own time... The Qaŋlı who formed an important component of the eastern Qıpchaqs are reduced to a person: “Qaŋlı. Name of an important man of Qifčâq” (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, II, 343)131. Kâshgharî mentions another subdivision of the Qıpchaqs, the Yemäk who are associated with the Irtysh River (Ärtiš suwı yemǟki). He comments that they are “a tribe (jîl) of the Turks. They are considered by us to be Qifčâq, but the Qifčâq Turks reckon themselves a different party” (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 129; 260; II, 161 [Kaşgarlı 1941, 456]). Rus’ and Islamic sources consider other hypotheses, including Turk. qır ~ qız “girl, unmarried woman, daughter, slave girl” (Clauson 1972, 679–680). If an Arabic loanword, how it made its way into Non-Muslim Turkic tongues remains to be explained. 131 On the Qaŋlı, see Golden 1995–1997, 101–102. The name may derive from the Ancient Iranin Kangha, a top- onym that appears to have been adopted by a number of Turkic peoples who inhabited the region at one time or another, see Kliashtornyi 1964, 177–179. THE TURKIC WORLD IN MAHMÛD AL-KÂSHGHARÎ 31 them a subgrouping of the Qıpchaqs. They were originally mentioned (by Gardîzî) as one of the core constituent elements of the Kimek union132. Yemäk/Yimäk/ İmäk was long considered a variant of Kimek with the loss of initial k- known to Qıpchaq dia- lects, but other explanations are possible. The Yemäk may have their roots, as do some other elements of the Kimek and later Qıpchaq unions, in peoples stemming from the Mongolo-Manchurian zone (Golden 2002). Thus, Kâshgharî gives us some rather uncertain information regarding disagreements over place (and hence rank) with- in the relatively newly formed Qıpchaq confederation, but otherwise tells us little. The presence of the Yabâqu in this listing of tribes that “know Turkic well”, but also speak another language is puzzling. The ethnonym Yabaqu/Yapaqu/Yapağu is otherwise not attested, except in one fragmentary Qırghız inscription dated to not ear- lier than the mid-9th century in which the deceased described himself as an ičräk (or ičrägi, i.e. an official in the inner circle of the ruler), a Yabaqu and a Türgeš (either one could also serve as a personal name, in the Turkic world ethnonyms could also be used as personal names; see Németh 1991, 63–64; 187; 304133), who also held the office of čaŋšı (“chronicler”, “annalist”; Kormushin 2008, 128). As an ethnonym or anthroponym, Yabaqu reflects Turkic: yapağu, originally denoting “matted hair or wool” and then an animal characterized by this, e.g., a “colt”134. In the ms. (Kaşgarlı 1941, 25; 460) both the ethnonym and the term (“refuse of wool)” are written identical- ly ( ). With initial y-, Yabâqu/Yapağu is most probably not Mongolic135. It also figures in local toponymy. Kâshgharî, in his entry on yapâqu, notes it as the name of a river, Yapaqu Suwı, flowing “over Özjand Farġâna from the mountains of Kâšġar”. Zoonyms or hipponyms are known in Turkic ethnonymy, some of probable totemic origin136. The Ḥudûd records a river which passes by Ûzgand (Özjand/Özkend) called *Tbâġr ( ) which probably should be emended to 137 *Yabâġû ( ) . This does not necessarily mean that the river took its name from a

132 Golden 1995–1997, 121; PSRL 1841–2004, I, 389 (Половци Ємѧкове “the Yemäk Cumans”); Gardîzî/ Ḥabîbî 1363/1984, 550 (-c .:1I Imâk). 133 Yapağu, Yapağı is also attested as a personal name in 16th century Chaghatay (see Rásonyi/Baski 2007, I, 332). A late 7th century Uyghur chief bore the name Türgesh (see Chavannes 1941, 93; Tremblay 2001, 38) 134 Clauson 1972, 874–875; Kâšγarî/Dankoff 1982–85, II, 166 (yabâqu “a tribe of the Turks”, yapâqu “refuse [qarda] of wool”. When the hair on the head ‘becomes matted’ you say, yapâqu boldı). See also Levitskaia 1989, 125–126 sub yap, yapaq “sherst”. 135 Cf. Class. Mongol daġaki, Modern Mong. daakh. See also Starostin et al. 2003, II, 887; Tuimebaev 2005, 30. Levitskaia 1989, 126 (following Poppe 1960, 47), notes a proto-form *dapàkï. 136 The Oghuz Bayındır had a sub-branch called Yapağı (see Sümer 1980, 318). A tribe named Jabağı is also at- tested among the Qazaq and Qırghız (see Lezina/Superanskaia 1994, I, 176; Choroev 1991, 113– 114). Cf. also the previously noted Ula Yondluğ (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 101–102), elsewhere Ala Yontlı “the Piebald horse (people)”, one of the Oghuz subtribes. On totemic names, see Németh 1991, 65–71. Gardîzî/Ḥabîbî 1363/1984, 548–549 (see also Göckenjan/Zimonyi 2001, 102), notes the ruler of the Qarluqs as Yabâġu. On this basis, Şeşen (1985, 18), among others have identified the Yabâqu as Qarluqs, or a sub-grouping of them (Miquel 2001–02, II, 209). Yabâġû here, however, is simply a garbling of the ancient Inner Asian title yabğu, as Gardîzî’s account makes clear. 137 Ḥudûd/Sutûdah 1983, 113; Minorsky 1970, 116; 288–289. Bartol’d 1968a, 85–86, located the Yabaqu in the Yamâr River region (the Yamâr of Kâshgharî is “probably the Emil’ in the region in which the city Chuguchak now is”), but comments that it may be a coincidence that the river flowing near Özkend bears the same name. Elsewhere (Bar- tol’d 1968b, 207; 1968c, 586) connected this hydronym with either a part of the Irtysh or the Ob’ River “which the 32 PETER GOLDEN people or that the Yabaqu/Yapaqu/Yapağu were in that region in the 10th century or earlier. Its notation in the Qırğız inscription, however, indicates that such a name was known, either as an ethnonym or anthroponym before the 10th century. As Yapağu/Yabâqu is not recorded in other listings of the Turkic tribes in the medieval sources, other explanations of this name’s appearance at this time have been offered. Kliashtornyi has suggested that Yabaqu (Yapağu) was a deroga- tory name given (by the Qarakhanids) to the Qun tribe (Kliashtornyi 2005, 244– 246), an interesting hypothesis. Kâshgharî cites few Yabâqu usages, the choice of one of them does not show them in a positive light: beg kišini yêdi “the emir de- voured the man’s property” (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, II, 279)138. The Basmıl are known to the Türk and Uyghur inscriptions as well as the Chi- nese sources. The latter initially describe them as a northern, forest-oriented people who hunt using skis in their snowy terrain and live in birch-wood homes (Maliavkin 1989, 103–104). They came under Western Türk rule in 638 (after the fall of the First Eastern Türk Qaghanate in 630) and when we later encounter them their rulers, who bore the title Iduqqut (later Idıqut “Heaven-sent royal glory/fortune”; Clauson 1972, 46), were from a branch of the Ashina, the Türk royal house, by ca. 650. These Basmıl Ashinas briefly held supreme power in the Eastern Qaghanate with the top- pling of the Second Türk Qaghanate in 742. In the notice in the Jiu Tang-shu on the events of 744 (= 742), they are listed among the components of the Toquz Oghuz un- ion139, the dominant tribe of which was the Uyghurs, although it is unclear when the Basmıl joined the union... Qarakhanid wars against “infidel” Turks are recorded in Arabic sources in the first quarter of the 11th century and beyond. Kâshgharî cites a verse honoring an undated attack on the Uyghurs in Xinjiang (it is recorded under a notice on Känd/Ordu Känd/Kâshghar and referring to “Lower Ṣîn”), in which, the Qarakhanid forces raided their cities, destroyed and desecrated their (Buddhist) temples by defe- cating on “the heads of their idols”140. The attacks were mutual, each side raiding the other. Al-‘Utbî (d. 427/1036 or several years later), a contemporary of the events, rec- ords one such attack s.a. 403/1012–1013, reporting that “300,000 tents of the Turks from the direction of Ṣîn” descended on the ailing Qarakhanid “Toghan Khan” (r. ca. 388/998– 408/1017/18; Kochnev 2001, 52; Bosworth 1996, 181), who died not long after defeating them (al-‘Utbî/al-Thâmirî 2004, 385–387). In subsequent accounts,

Tatars even now call Omar or Umor”. Genç 1997, 4, identified the Yamâr with the Ob’. Tryjarski 1993, 284, places them between Kâshghar and Özkend and neighboring with the Tatars in the Ili Valley. 138 Others include näčük “why?” (Kâšγarî/Dankoff 1982– 85, I, 300, attested in Middle Qıpčaq, Toparlı et al. 2003, 199, also nešük, ničük etc.), tašıq- “go out” (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, II, 22), also found in Yaghma, Tukhsi, Qıpchaq “and some” Türkmen), yapaqulaq “chills from a fever” (spelled yubaqulaq) and “owl” shared by Yabâqu and Yemäk (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, II, 178). Clauson 1972, 875, suggests that the term derives from the Yabâqu ethnonym (Yapaqu) itself. He also cites a series of words stemming from these forms that are found in Siberian (yapqulaq, yabaqulaq, yabalaq), southeastern/Türkî (yapalaq) and Qıpchaq (yabalaq) and Oghuz (yapalağ) Turkic. See also Levitskaia 1989, 129. 139 Liu 1958, I, 261, has the year 744, but Jiu Tangshu (Jiu Tangshu/Togan et al. 2006, 61–62; 317–319 [commen- tary]) correctly places these events in 742. 140 Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 270 (furχan ävin yıqtımız, burχan üzä sıčtımız). On furχan ävi “Buddhist tem- ple”, see DTS 1969, 194 (burχan “Buddha” and then “idol”); see Clauson 1972, 360–361. THE TURKIC WORLD IN MAHMÛD AL-KÂSHGHARÎ 33

“Ṣîn” became “Khiṭây”. Thus, Ibn al-Athîr (d. 1233), s.a. 408/1017–1018, depicts a similar scenario with the same number of invaders (300,000) from “Khiṭây” (Ibn al-Athîr/Tornberg 1965–1966, IX, 297–298). Bar Hebraeus (d. 1286) or his source, is closer to al-‘Utbî chronologically, placing the invasion in 1014, but the invaders were the “Kheṭâ”, numbering some 200,000 along with “from thirty to fifty thousand” others who came as well. They descended on the land of the “Huns”, i.e. the Qarakhanids (and a later attack s.a. 1046; Bar Hebraeus/Budge 1932, I, 186; 204– 205)141. The numbers, of course, cannot be taken at face value, but indicate substantial forces. These invaders were clearly Turkic and Mongolic/Para-Mongolic peoples from the borderlands of the Liao state, set into motion by turmoil with the latter. Troubles with the Uyghurs of Ganzhou, the Tanguts and subject peoples, constitut- ed a fairly consistent problem for the Liao and this undoubtedly had ripple effects in the steppe zone142. There is no evidence to indicate a policy of Liao/Qitan hostili- 143 ty towards the Qarakhanids (termed Dashi 大食, i.e. Tâjik in the Chinese ac- counts, a general term for “Muslims”). A Qarakhanid mission sent (probably by Qadir Khan) in 1020, offered “ivory and local products” and sought a Liao princess for the khan’s son. A Liao bride was sent (Wittfogel/Fêng 1949, 51; 108; 317–318; 357). Whether the Qarakhanid poetry reflected this specific invasion or a series of invasions, or perhaps yet others, unrecorded in our sources, is not entirely clear. The conflict with Böke Budrach and a large force of non-Muslims, as some have argued, may have dated to the 1030s or 1040s144. Indeed, Kâshgharî says that he spoke with a participant in the actual battle (perhaps already an old man) who said that the Qarakhanid Muslim army amounted to only 40,000, under Ghâzî Arslan Tegin, but were miraculously able to defeat Böke Budrach’s army of 700,000145. The numbers, whatever the exaggeration, point to large-scale undertakings. This was a period of turbulence in the Liao/Qitan borderlands that had produced the mi- grations of the Qun, Qay and others (noted above). Kâshgharî cites a poem that ends with the phrase qaptı mänig qâyımı lit. “he stole my Qay” which Kâshgharî ren- ders as “he stole from me [the slave imported from the tribes of] Qây” (Kaşgarlı 1941, 478; Kâšγarî/Dankoff 1982–85, II, 188–189, the brackets are added by Dankoff). This

141 See Bartol’d 1963, I, 341; 1968a, 103–104; Hunkan 2007, 271–272. Bartol’d 1968a, 86, was incorrect in his statement that this was the “only military expedition undertaken by the Muslims against the Unbelievers”, men- tioned by Kâšġarî. The verses noted above about the attack on the Uyghurs would indicate that mutual attacks were not uncommon. The Sâmânids, whom the Qarakhanids in part supplanted, also had a tradition of campaigns against the nomads, which netted them substantial numbers of slaves. 142 Wittfogel/Fêng 1949, 102; 136; 362 fn. 74; 398–427 (overview of internal Qitan revolts as well as those of subject peoples); 518; Bartol’d 1968a, 103–104; Golden 1992, 184–186; 2005a, 268. 143 As Genç 1997, 23, would imply. 144 Kliashtornyi/Savinov 2005, 139, and Kliashtornyi 2005, 244, date these events to “some time” after 1027. Togan 1970, 145–146, with Genç 1981, 59–60, and Necef 2005, 329–332, following him, date the Qarakhanid wars with the Basmıls, Chömüls and Yabâqu to ca. 1038–1042. 145 Kâšγarî/Dankoff 1982–85, II, 268. Genç 1997, 22, on the basis of Kâšġarî’s “interview” with a participant in the battle would date it too shortly before the composition of the Dîwân, but such an interview could have taken place long before the 1070s. 34 PETER GOLDEN hints at the availability of Qay who had been captured in warfare. Although the Qay were known to him, Kâshgharî does not cite one example of their language. The Tatars, a Mongolic or “Para-Mongolic” people or grouping of peoples, with a “homeland” in Mongolia, had a long history often marked by internecine strife. They were among the subject peoples of the Türk, Uyghur and Qırghız Qaghanates and are noted in the Türk Orkhon (Otuz Tatar and Toquz Tatar) and the Qırghız (Toquz Tatar) inscriptions. There are traces of Tatar polities outside of their “homeland”, e.g., those noted in the genesis of the Kimek state. Matters are further complicated by the spread, in the Pre-Chinggisid era, of their name as a politonym to other peoples that had become their subjects146. Kâshgharî terms them “a tribe (jîl) of the Turks” and comments that their Turkic shares dialect features in common with the speech of the Yaghma, Tukhsi, Qıpchaqs, Yabaqu, Qay, Chömül, and Oghuz (δ > y, e.g., qaδıŋ > qayıŋ “birch”; Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 85; 312). Interestingly, he places the Ötükän, the sacred ground from which the Ashina, the ruling clan of the Türks were supposed to rule with the favor of Heaven, as the “name of a place in the deserts of Tatâr, near Uighur” (Kâšγarî/ Dankoff 1982–85, I, 159)147. On his map it is alongside the Ärtiš River, opposite the “deserts” of the Yemäk, east of the “deserts of Bašqirt”, south of the Qay and Chömül, and northwest of Beshbalıq. The reverence for the Ötükän was equally true of the Uyghurs, the Türks’ successors. It can still be seen in post-imperial Uyghur Manichaean documents from Qocho, in which the Ötükän continues to be recognized as a spiritual, power-granting center, even after a change in religion from the Tängri faith: il ötükän küč birü yarlıqaduqın üčün (“since the Ötükän Realm deigned to give power”), il ötükän qutı ilki bögü qaŋları iliglär qutı bu ıδuq örgin qutı t[ä]ŋri iligimiz ıδuq qut üzä ornanmaqı bolzun “may the divine good fortune of the Realm of Ötükän (il ötükän qutı), of the earlier wise fathers, the divine good fortune of the rulers, the divine good fortune of this holy throne be placed upon our divine king the Iδuqqut”148. The tradition continued. The Liaoshu reports that the Qitan emperor, 阿保機 Abaoji (r. 907–926), during his campaigns in Mongolia in 924, brought back water and stones from this sacred region and erected steles with inscriptions in Qitan, Tur- kic and Chinese glorifying his deeds... Kâshgharî then turns to the neighboring peoples in the east: “the people of Mâṣîn and Ṣîn” speak their own language, the settled population speaks Turkic and can communicate in writing using the “Turkic script” (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 83). Here, he is very likely referring to merchants who had commercial contacts with the Turkic nomads. Tübüt (Tibet149) and Khotan (the town and its people are

146 See Kliashtornyi 2006c; Janhunen 1996, 159–160; Golden 1999, 370–371. 147 The Ötükän Yıš (Ötükän forested highlands) were probably located in the eastern Khangai Mountains; see Kliashtornyi 1964, 33–34; Roux 1984, 20; 151–152. See also discussion in Stark 2008, 31; 47–48; 140–141; Jeong 2011, 249 (“in general it is regarded as a wide area of mountains, forest, and steppes in the Orqon River basin located in the north slope of Hangai Mountains”). 148 von Le Coq 1922, 34 (ll.13–14); 35 (ll. 16–20). See slightly different rendering in Klimkeit 1993, 297; Allsen 1996, 127. 149 Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 276, terms Tübüt “a large tribe in the land of the Turks” and provides them with a Yeme- THE TURKIC WORLD IN MAHMÛD AL-KÂSHGHARÎ 35 also called Udun150), he informs us, each have “a script and language of their own” and neither of them knows Turkic well. These peoples are described as “settlers in the lands of the Turks” (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 83; 114–115). This can hard- ly be true of the indigenous, Iranian-speaking population of Khotan. Indians com- posed the second largest ethnic grouping in Khotan (Vorob’eva-Desiatovskaia 1992, 41). Kâshgharî cites a linguistic criterion for his not ranking the Khotanese and Känchäkî, peoples of East Iranian origins, among the “Turks”: they turn initial a- into ha- (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 85). The Bulaq are noted as a Turkic tribe, which the Qıpchaqs “took captive”. They subsequently regained their independence but “came to be called Älkä Bulaq” (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 152; 291). The meaning of älkä is not explained, but probably is connected with their change in political fortunes. The Bulaq may have been one of the Qarluq subgroupings, the 謀 落 Mou luo (MC Mjǝu lâk151) of the Chi- nese accounts (Maliavkin 1989, 168–169). The Qarluqs, Chigil, Tukhsi and very likely the Äδgish, at some point before 766, were part of the Western Türk Qaghanate. On the Volga Bulghars, Kâshgharî is not very informative – or perhaps simply uninformed. He notes that their language and that of the “Suvârîn” (Savâr152) who constituted one of the subordinate tribal groupings under their rule, and that of the Pechenegs “is Turkic of a single type with clipped ends”153. The Volga Bulghars spoke a West Old Turkic/Oghuric form of Turkic, which differed substan- tially by this time from Common Turkic154. Al-Bîrûnî says that the Bulghars and “Suwâr” (Sawâr) have a language that is “a mixture of Turkic and Khazar” (Al- Bîrûnî/Sachau 1923, 41–42)155. Kâshgharî appears to rank Pecheneg with Volga Bulghar, whereas Pecheneg (from which there are only fragmentary data), is usually considered Common Turkic (perhaps of or akin to the Northwestern/Qıpchaq grouping156). Kâshgharî takes note of the δ > z shift in Bulghar and the m > b shift in “Suvârîn” (Kâšγarî/Dankoff

ni Arab genealogy, claiming that heir language still contained some Arabic words (see also Kâšγarî/Dankoff1982–85, I, 125, on their word uma “mother” which he connects with Arabic umm “mother”). 150 Udun is a term of uncertain origin. It is vaguely reminiscent of Tibetan hu-ten, hu-dan, hu-then which probably reflect the native Khotanese hvatana, later hvaṃna, hvana; Bailey 1979, viii; 501–502; 1982, 2; Vorob’eva- Desiatovskaia 1992, 41–42. 151 Schuessler 2009, 106 (4–65f); 65 (2-1q). 152 Understandably vocalized as suvâr in light of Pers. suvâr “cavalier, horseman” (Steingass 1970, 705) but actu- ally going back to Sabir, a Turkic people that entered the Volga-Caspian steppelands in the early 6th century and elements of which joined the Volga Bulghars (see Golden 1992, 104–106). 153 Kaşgarlı 1941, 25; Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 84 and fn. 3 with a brief discussion of the renderings of maḥdhûfa al-aṭrâf ‘alâ namaṭ wâḥid “elision/apocapation of the ends in a single manner”; Kâshgharî/Auezova 2005, 70; Kâshgharî/Kormushin 2010, 76 with similar renderings. 154 See Erdal 1993; Tekin 1988. See Scherner 1977, 9–24, and the chart of the chronology of these changes (p. 14). The separation of Old West Turkic/Oghuric from Old East Turkic/Common Turkic may have begun as early as the 3rd century BCE (Czeglédy 1983, 112), but was certainly in progess in the 1st century BCE–1st century CE, see Róna-Tas 1999, 101–104; 2011, 226–227, and Róna-Tas/Berta 2011, II, 1112–1113, who broadly place it in the period after the invention of the stirrup (3rd c. BCE) and its spread across Eurasia (3rd–5th c. CE). 155 On the complexities of determining the place of the Khazar language within Turkic, see Ligeti 1986, 475– 494; Golden 2005b; Róna-Tas/Berta 2011, II, 1167–1176. 156 Németh 1932, 50–51; Győrffy 1990, 170–191; Tryjarski 1975, 596–603. 36 PETER GOLDEN

1982–85, I, 85). Eventually, this -δ > -z shift produced -r, coalescing with an earli- er z > r shift157. Whether Kâshgharî’s remarks actually reflect Bulgharic Turkic or a form of Qıpchaq that was now coexisting in the region (Qıpchaq eventually pre- vailed in the form of Volga Tatar; see comments of Pritsak 1959) is far from clear. As late as 1184, conflicts between the Volga Bulghars and the Yemäk Cuman-Qıpchaqs were noted in the Rus’ chronicles (PSRL 1841–2004, I, 389). Kâshgharî identifies “Suvâr” (well known to the earlier Islamic geographers), with Sakhsîn, “a city near Bulğâr” (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 330)158. The Bashghırt (Mod. Bashqort, Russ. Bashkir), eastern neighbors of the Volga Bulghars in the Ural steppe zone, are noted only twice in Kâshgharî’s listing of Tur- kic peoples. Of their language, his only remark is that their speech, like that of the Yemäk, approaches the “pure Turkic” of the “Qırghız, Qıfčaq, Oghuz, Tuχsi, Yağma, Čigil, Oğraq and Čaruq” (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 85). The pairing with Yemäk is not otherwise explained. The Bashghırt, neighbors of the Volga Bulghars and Oghuz, have a complex ethnic history that involved the blending of Oghuric- speaking, Common-Turkic-speaking and Ugric tribes, a process that was, in all like- lihood, still ongoing in Kâshgharî’s day159. The Charuq, aside from their “pure Tur- kic” speech and presence in Barchuq are otherwise not known160. The name would appear to derive from čaruq (“a kind of footwear […] a rough homemade boot”, in Kâshgharî “sandal”; Clauson 1972, 428; Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 291–292). Their relationship, if any, to the Charuqlugh sub-grouping of the Oghuz is not com- mented on161. With Tangut/Taŋut, Khitay “which is Ṣîn”, and Tawġač “which is Mâṣîn” (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 82; see above) we have come to the southeastern borders of the Turkic world. The Taŋut had long contact with the Turkic world and are noted in the Bilge Qaghan inscription (E24)162, but belong to another ethno-linguistic grouping. Taŋut is their name in Turkic and Mongolic. In Tibetan, they were called Mi nyag and their self-designations were Mi and Mi-niah/Mi-nyag. They derived from the 黨 [or 党] 項 Dangxiang grouping (late 6th century) of 羌 Qiang peo- ples, speakers of a Tibeto-Burmese language, early inhabitants of Gansu and Ko- konor, who appear to have come there from Central China by the late 2nd millen- nium BCE.

157 If one accepts -z as the initial sound in Turkic and the shift -z > -r as a secondary, Old West Turkic/Oghuric de- velopment. 158 Golden 1995b; Göckenjan/Zimonyi 2001, 218; 220. Minorsky 1970, lxxxi, 453, considers Saqsin/Sakhsin, well known in Mongol times, as a “haplology” of Sarıghshın, the old Khazar city, see also Pelliot 1949, 165–174 (for its possible location); Golden 1980, I, 237–238. There may have been several Saqsins. One would appear to have been in the lower Volga. Abul- Ḥâmid al-Ġarnâṭî (d. 1170) visited Sakhsîn in which he found Oghuz tribes living under a Bulghâr amîr (Abu Ḥâmid/Iványi 1985, 37–38). 159 Kuzeev 1974; Miquel 2001–2002, II, 215–216; Golden1992, 262–264. 160 Necef 2005, 89–90, would place them among the On Oq tribes, but we lack confirmatory evidence for this. 161 Sümer 2006, 56, considered the Čaruq as possibly a remnant of the On Oq. 162 Berta 2004, 163; Bilge Qaghan tells of a campaign against the Taŋut, taŋwt tapa süläδim taŋwt boδwnwγ bwzdwm “I made war against the Taŋut, I defeated the Taŋut”. THE TURKIC WORLD IN MAHMÛD AL-KÂSHGHARÎ 37

They were in contact with “Altaic” peoples as well as under considerable Chinese influence and/or political domination. Their royal house would claim, per- haps without solid justification, Tuoba/Tabghach antecedents (Kychanov 2008, 35– 50; Dunnell 1984; 1996, xiii–xiv). As Ruth Dunnell suggests (Dunnell 1984, 81), they may have emerged out of a mixing of Qiang and Xianbei peoples. Their state, which the Chinese called 西夏 Xi Xia (“Western Xia”), began to take shape in the late 10th century and fully emerged in the 11th century (1038–1227), in particular in war- fare with the Uyghurs (Kychanov 2008, 51–58; Golden 1992, 166–167). It is this com- plex, periodic intertwining of Taŋut history with that of the Turkic peoples that al- lowed Kâshgharî to term them “a tribe of the Turks.” Or it may point to Kâshgharî’s ignorance of the southeastern border zone of the Turkic world. Indeed, Kâshgharî’s first-hand knowledge of the Turkic world largely encompassed the Qarakhanid world and its immediate environs, from Kâshghar to the Chu and İli rivers zones, Issyk Kul and Farghâna and some parts of the Oghuz world to its west (Genç 1997, 4).

CONCLUDING REMARKS

What was the basis for Kâshgharî’s presentation of the Turkic world? Clearly, there was a sense of “Turkicness”, but it was one not without internal tensions. There were populations that were becoming Turkic, but still not considered as such by Kâsh- gharî. There was some ambivalence about nomadic and non-nomadic Turks and whether the latter were truly Turks (e.g., his comments about those who mix with the peoples of the cities speak a poorer/corrupted Turkic). In light of his comments on Oghuz Turkic, this was a subtle jibe at the Seljuks. Yet, there were also nomads who spoke another language alongside Turkic. He views them as Turks. Clearly, Kâsh- gharî’s Turkic world was not as homogeneous as the employment of the generic Turk and his Biblical-Qur’ânic genealogies imply. Is there any evidence for a historical memory on Kâshgharî’s part of the imperi- al past of the Türks and Uyghurs? Kâshgharî’s folk etymological explanations of the 163 title of the Uyghur ruler, Köl Bilgä Xan (“his intelligence is like a lake” < köl “lake”) and of that of the Qarluq chieftains, Köl İrkin (“his intelligence is ‘gathered together like a full pond’”; Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 137), are unlikely and perhaps even his own creations. Köl or more probably Kül (the vocalizations are uncertain, Chi- nese renders Köl/Kül Tegin as 闕特勤 que teqin MC khjwɐt dǝk gjǝn164) is an old

163 Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 324; Clauson 1972, 715, preferred kül rather than köl, and considered Kâsh- gharî’s explanation “preposterous”. Kül is probably not related to Turk. külüg “famous” (Clauson 1972, 717– 718), an adjective that appears in Turkic royal names (often as Külüg Bilgä; Rybatzki 2000, 244; 250–251). 164 Schuessler 2009, 240 (22-2h); 98 (4-26h’); 327 (33-5x ), cf. Pulleyblank 1991 闕 quē (“fault, defect”) and què (“observation tower, imperial palace”); 263, EMC khuat, LMC khyat, see discussion in Dobrovits 2012, who argues for kül deriving from külüg “virtuous” (Clauson 1972, 717–718 “famous”) as Kül Tegin denoting “General- issimo”. 38 PETER GOLDEN title (cf. Köl/Kül Tegin165, the brother of Bilge Qaghan). Like much of Türk titula- ture, it was borrowed from sources that are not always certain... Whether Kâshgharî simply adopted the Afrâsiyâb motif as part of the Irano- Islamic culture that he and other Qarakhanid literati had assimilated or whether he used the Turanian identification for effect is an interesting question. By inserting the mythical heroes of the Turks into Iranian and Hellenistic folklore, as he understood it, Kâshgharî was engaged in a form of what Erich Gruen, the noted historian of Antiqui- ty, has termed “identity theft”, a practice with deep roots within the Ancient World itself. The Romans, early on, embraced Greek legends that proclaimed ancient foreign origins (most notably Trojan, especially in the person of Aeneas) for the founders of their state (Gruen 2011, 224–227; 243–245). Kâshgharî, of course, could hardly have been aware of this historiographical tradition, but like the early Romans, gladly accepted the association with an ancient and martial people. The Turanian tradition provided an excellent canvas on which to delineate such connections. The fierce martial prowess long associated with the Turanian theme in the Iranian world and by extension the Mid- dle East perfectly suited the growing political and military dominance of the Turks in the Islamic heartlands. But, writing in Baghdad, in an ‘Abbâsid Caliphate that had lost much of its temporal power and was reliant on the Seljuks, he had to tread carefully. His ostensible goal was to introduce the Turks, the new politico-military masters of substan- tial parts of the Islamic world, to the Arabic-reading public. At the same time, he was immensely proud of the Qarakhanid ruling house. Hence, as one recent discussion of the Qarakhanids has asked, why did he “attach the Qarakhanid royal family, rather than that of the Seljuqs, to Afrasiyab?” The Seljuks, or at least some of their propagandists, had already made such a link (Hua 2008, 346–348). Qarakhanid-Seljuk relations were not particularly cordial in the 1070s, although Kâshgharî’s position as Qarakhanid prince “living abroad” – perhaps in a kind of exile – and no longer involved in politi- cal matters, may have saved him close political scrutiny166. The Qarakhanids were under at least nominal Seljuk overlordship167. Nonetheless, Kâshgharî says nothing about Seljuk ties to Afrâsiyâb. Perhaps he knew nothing of such claims. Perhaps he did not want to give voice to them. The Turanian-Afrâsiyâb connection was useful to his project of making the Turks not newcomers, but an ancient part of the Iranian and thence Irano-Muslim world. Yes, the Turks were to some degree “outsiders” but they were to be viewed as “outsiders” with a history of contact that stretched back to an- tiquity. In the millennia-old struggle of Iran and Turan, the latter in the form of the Turks had emerged as the victors.

______

165 User 2010, 138–139 (for citations of Kül Tegin); 276– 278. Many others bore this title/honorific “qualifier”. 166 Kormushin in Kâshgharî/Kormushin 2010, 32, suggests that his princely status may have aided his contacts with Oghuz chieftains and linguistic informants. 167 Agadzhanov 1991, 93–95; Kafesoğlu 1953, 19–20; 119–23; Golden 1992, 222; Kochnev 2001, 50.  There are some cut-backs in the article. TÜRKOLOGİYA № 1 2018

DİLÇİLİK ЯЗЫКОЗНАНИE LINGUISTICS

TAALAYBEK ABDİYEV (Kırgızistan)

TÜRKİYE TÜRKÇESİ İLE KIRGIZ TÜRKÇESİNDEKİ BAZI UNUTULMUŞ ORTAK SÖZLER Özet Türk Dillerinin Oğuz Grubundaki Türkiye Türkçesi ile Kıpçak Dil Grubundaki Kır- gız Türkçesindeki sözvarlığını karşılaştırma sırasında karşımıza cok ilginç olgular çıkacak- tır. Bu bildiride dilimizde kullanılan, ancak anlamsal olarak değişmiş veya unutulmuş ortak kelimeler hakkında söz edeceğiz. Kırgız Türkçesindeki bazı kelimelerin unutulmuş anlamlarını Türkiye Türkçesinde bulabiliriz. Örneğin, Nevruz Bayramında söylenilen “Alas, alas, alas, herhangi felâketten kalas” diye batıl inanca ait kalıp sözlerden “alas” kelimesinin anlamı günümüzde Kırgız- lar’a belli değildir. Bu sözün anlamı “Kırgız Türkçesinin tarama sözlüğünde” bile bulunma- maktadır. Türkiye Türkçesinde bu sözün “alev” anlamını verdiğini de hatırımızda bulundu- rursak, yukarıda söz ettiğimiz kalıp sözün de anlamı ortaya çıkmış olur. Böyle anlamları unutulmuş ortak sözler Kırgız Türkçesindeki değimlerin öğeleri olarak da karşımıza çıkar ve bazı durumlarda ikilemeli kelimelerden de karşılaştırırız. Kırgız Türkçesi ile karşılaştırılmalı olarak araştırmalar sırasında Türkiye Türkçesi için de ilginç olguları elde edebiliriz. Örneğin, Oğuzların Sağ Kanatın oluşturan “boz ok” kelimesinin günümüzde halâ ispat edilmemiş etimolojisini Kırgız Türkçesinde yaşadığı “tek” anlamındaki “boz” kelimesi aracılığıyla ispat edebiliriz. Herhalde bu kelime söz ettiğimiz anlamda Oğuz Grubundaki dillerde de kullanılmıştır. Eğer bu görüşü tutarsak, “boz ok” adlandırması “tek ok” veya “bir ok” anlamını vermiştir diye söyleyebiliriz. Eğer “üç ok” adlandırmasının birinci öğesini rakam olarak kabul edersek, bu durumda “boz ok” adlandırmasının birinci öğesini rakam olarak saymak lazım, çünkü sadece böyle olursa iki soy birbirine karşı gelir. Böylece yukarıda ele alınan dil materyallerine göre Eski Çağlar- daki yirmi dört soydan oluşan Oğuzların ikilem İdari ve Askerî, etnik, siyasi yapısının ad- landırmaları olan “boz ok” ve “üç ok” adlandırmalarının rakamlardan oluştuğunu söyleyebi- liriz. Dolayısıyla çok Türk Soylarının adları (Uç Kurıkan, Sekiz Nayman, Tokuz Oğuz, On Uygur, Otuz Tatar v.b.) da rakamlardan oluştuğu boşuna değildir. Bu nedenle, “boz ok” ad- landırmasının Raşid ad-Din verdiği “Kırılmış Cebe” gibi halk etimolojisinden vazgeçmek için zaman geldi diyebiliriz. Anahtar kelimler: Türk Dilleri, Oğuz Grubu, Türkiye Türkçesi, Kıpçak Dil Grubu, Kırgız Türkçesi, sözvarlığını karşılaştırma.

 Kırgızistan, Türkiye Manas Üniversitesi, Edebiyat fakültesi, Türkoloji bölümü, Doç. Dr., E-mail:[email protected] 40 TAALAYBEK ABDİYEV

Türk Dillerinin Oğuz Grubundaki Türkiye Türkçesi ile Kıpçak Dil Grubun- daki Kırgız Türkçesindeki sözvarlığını karşılaştırma sırasında karşımıza çok ilginç olgular çıkacaktır. Bu bildiride dilimizde kullanılan, ancak anlamsal olarak değiş- miş veya unutulmaya yüz tutmuş olan ortak kelimeler üzerinde duracağız. alas: Kırgız Dilinin Tarama Sözlüğünde bu kelime alas-alas biçiminde geç- mekte “efsane. Nevruz Bayramında ya da günlük hayatımızda arça tüttürüp, evin içini onun dumanıyla doldurup, hastalıktan ya da herhangi bir felaketten kurtulma faaliyeti sırasında kullanılan kelime” şeklinde açıklanmaktadır. (KTS 2010:76). Bu kelime seyrek olarak alasta şeklinde türemiş isim olarak da kullanılmaktadır. Gü- nümüz Kırgızcasında anlamı unutulmuş olan bu söz Türkiye Türkçesinde alaz şek- linde karşımıza çıkmakta ve “alev” anlamında kullanılmaktadır. Ayrıca alazlamak şeklinde “1. Hafif yanık, yanmak; 2. mecaz anlam. Yok etmek, sıcak bir demirle yanmak” gibi anlamlarda kullanılmaktadır. (TRS 1994:43-44) Bununla birlikte bu kelime Altay ve Hakas Dillerinde de kullanılmakta olup, genelde şamanların dini ayinlerini gerçekleştirirken kullandıkları görülmektedir. (ESTYA 1974:136) Bu açıdan baktığımızda, bu kelimenin İran dillerinden alındığı yönündeki iddiaları asılsız bırakmaktadır. çanak: Günümüz Kırgızcasında “1. Göz çukuru; 2. Bitkinin tohumlarını ko- ruyan kutu” anlamında kullanılmaktadır. (KTS 2010:1306) Bu kelime Türk dilinde “kil fincan, tencere, tabak” anlamlarını karşılamaktadır. (TRS 1994:168) Bazı Tür- kоloglar tarafından bu kelimenin çan “bulaşık, bardak”, çanak “bulaşık” anlamın- da Çin Dilinden geldiği söylenmektedir. (Baskakov, 1987:2) Fakat Kırgız Dilcisi K.Dıykanov bunun hakkında şöyle der: “Yabancı kelimeler ses konusunda öz kelimeler gibi benimsenirse, bu kelimelerin yabancı olup olmadığı belli olmaz. Örneğin, Ruslara “sani” (kızak) öz kelime gibi gözükür; Kırgızca “çana”, Kazak Dilinde “şana”, Tatar Dilinde “sana” (kızak). Bu kelime (sani) Rus Diline Tatar Dilinden alınmıştır. Günümüzde bunlar iki başka kelimeler: biri Kırgızca, ikincisi Rusça v.s. Kırgızca “çanaç”, Kazak Dilinde “şanaş” (çan-aş) yemek koyacak deri- den yapılmış bulaşık. Moğol dilinde “tsana” (kayaklar), Eski Moğol dilinde “sana” (kayaklar), Başkır dilinde “san” (büyük zil), Moğol dilinde “tsan(g)” (mü- zik tabağı). Mahmud Kaşgari’de “çan” (müzik aleti). Elbette, bu varlıklar “çana, tsana, çan” dövülmüş güçlü kalın deriden yapılmış şeyler. Günümüzdekilerin baş- ka maddeden yapılması mümkün. Eski Türk Dilinin Sözlüğü’nde Çan II (Çin. çcen) “Gonga gibi müzik aletinin adı” diye açıklanmıştır. Kırgız Dilindeki: çan-dır, çan- а, çan-aç, çan-ак v.s. gibi kelimelerin kökü “çan” (deri) sözcüğünden geldiği görülmektedir.” (Dıykanov, 1980:9). koş: Günümüz Kırgızcasında altı tane eş seslisi olan bu kelimenin kullanım alanlarından biri de ünlem göreviyle koyuna seslenmedir. Türk dilinde ise fiil şeklinde, “koştur-, koş-”gibi anlamlarda kullanılmaktadır (TRS 1994:563). Bunları göz önünde bulundurursak, konuşanın iletmek istediği ünlemlerin esas anlamı orta- ya çıkar. mıyık: Sadece “mıyığından gülmek” deyiminde karşımıza çıkan bu kelime- nin anlamı günümüz Kırgızcasında açık değildir. Türk dilindeki “bıyık” sözcüğüne TÜRKİYE TÜRKÇESİ İLE KIRGIZ TÜRKÇESİNDEKİ BAZI UNUTULMUŞ ORTAK SÖZLER 41 benzer bir anlamı vermektedir (TRS 1994:114). Vurgulamak gereken bir husus, yu- karıda söz ettiğimiz deyim Türk dilinde de karşımıza çıkmaktadır: “bıyık altından gülmek” birinin içine düştüğü duruma belli etmeden gülmek, sevindiğini belli et- meyerek onunla eğlenmek, içinden onunla alay etmek. (TRS 1994:114). “Bıyığını balta kesmez olmak” deyimi Kırgız Dilindeki “burnunu balta kesmemek” deyi- miyle aynı anlamdadır. Kırgız Dilinde bu deyim “murutunan külüü” olarak da kul- lanılmaktadır. Dolayısıyla Kırgız Dilinde “bıyık” ve “murut” gibi kelimeler daha önce eş anlamlı olarak kullanılmaktaydı şeklinde görüşler de vardır. agıl: Bu kelime Orhon Anıtlarında “hayvan sarayı” anlamında kullanılmış (Useev, 2011:330). Yudahin’in “Kırgızca-Rusça Sözlüğü’nde” bu kelime Güney ağzına ait kelime olarak belirlenip, anlamı aşağıdaki gibi verilmiştir: “agıl Güney. Hayvan sarayı, hayvan için bina (ahır); agılda turup degdegen, at kimdiki dedirgen halk sanatları. Ahırda dursa bile, kendisine herkesin dikkatini çeker (“bu kimin atı?” dedirtiyor) (Yudahin, 1965:21). Türk dilinde ise “etrafı çevrili çayır (hayvan için)” anlamında kullanılmaktadır (TRS 1994:28). ormon: Malum olduğu gibi, bu kelime Türk dilindeki “orman” sözcüğüne benzer bir anlamda kullanılmaktadır. Günümüzde Kırgız Dilinde tek başına kulla- nılmamasına rağmen ormon-tokoy, tokoy-ormon, ormon-jıgaç gibi ikilemeli keli- melerin öğeleri olarak kullanılmaktadır: too cıgaçtuu cer bolgon, tokoy-ormon çer bolgon dağ ağaçlı yer idi, orman-açağ yer idi (Yudahin, 1965:578). “Orolmo tokoydon orokko sap çıkpayt” “Bu kalın ormanda oroğo sap bulamayacağız ” gibi kelimelerdeki orolmo da ormon’un değişmiş şekli olabilir. Kırgız dilinin Güney ağzında bu anlamda “cangel” gibi İranizm var: “cangel ir. yucn. dcungli, les, lesna- ya çaşa, zarosli kustarnika; puluӊ bolso, cangelde şorpo” “orman İran. Güney. Orman; Paran varsa Ormanda çorba” (Yudahin, 1965:230). Bunun ise “cungli” gibi türü Rus Dili aracılığıyla dilimize girmiş ve eski dönemlerde Ruslar onu İngiliz- ce’deki Hindistan’dan gelen jungle kelimesinin söylenişinden değil (İngilizce’de de Kırgızcadaki gibi söylenir), yazılışından almışlardır. Bir kelimenin iki türlü olarak kullanılması şeklinde anlatılır. çek: Bu kelimenin Türk Dilinde 43 anlamı (TRS 1994:177-178), Kırgız Dilinde ise 4 anlamı vardır. (KTS 2010:1318) Dolayısıyla bu kelimenin günümüz- deki Kırgız Dilinde unutulmuş anlamlarını Türk Dilinde bulabiliriz. Örneğin, “Er çekişpey bekişpeyt”, yani “Bahadırlar çekişmeden anlaşamazlar” anlamları atasö- zündeki “çek” fiilinin işteşlik türü olan “çekiş” kelimesinin Türk dilinde “1. Kavga etmek, tartışmak; 2. başlamak, birbirine el kaldırmak” gibi anlamları da vardır (TRS 1994:177). Yukarıda söz ettiklerimizi hatırımızda bulundurursak, yukarıdaki atasözün anlamı açığa çıkar. Bunun gibi keçiyi ileriye sürerken, hitap ettiğimizde kullanılan “çek” ünlemi Türk dilinde “hareketlendirmek” anlamı ver- mektedir (TRS 1994:177). kir-kok: Kok sözcüğü birçok Türk dillerinde “kötü koku” anlamında kullanıl- maktadır (ESTYA 1983:32). Günümüzdeki Türk dilinde bu kelime fiil türünde olup “1. kokumak”; 2. kötü kokumak” gibi anlamları vermektedir. Bununla birlik- 42 TAALAYBEK ABDİYEV te, isim olarak tek başına kullanılmamasına rağmen “kokla – “koklamak”, “koklaş – karşılıklı koklamak” gibi türetilmiş türleri var (TRS 1994:555). kiyim-keçe: Buradaki keçe öğesi Eski Türk dilinde “keçe” anlamında kulla- nılmış (DTS 1969:291) ve Türk Dillerinin Oğuz grubundaki dillerde, Örneğin Türk dilinde günümüzde de tek başına kullanılıp, “keçe” anlamını vermektedir. Eski dö- nemlerden beri kullanılmakta olan kelimenin etimolojisi şu anda da açık değildir (ESTYA 1983:60). Bu öğe Kırgız Dilindeki bir kaç ikilem kelimelerin öğelerinde karşımıza çıkıp, aşağıdaki gibi anlamları vermektedir: kiyim-keçe herhangi eşya, giysi (fiil. örneğin. Sırt giysi); giyim-keçe elbise (iç giysi; örneğin. külot, gömlek pantolon, kadınların elbisesi); kurcun-keçeler herhangi çeşit yol çantaları); sandık- keçe sandıklar ve başkalar; kap-keçe çeşitli kaplar ve onun gibi başka şeyler; kiyiz- keçe keçeden yapılan şeyler; azık keçeyemek çeşitleri (Yudahin, 1965). Belki de, keçe kelimesi ile keçeden yapılan bazı eşyalar anlatılmaktadır. es-uç: Türk dilinde us kelimesi “akıl, mantık, düşünme” gibi anlamı vermek- tedir. Bu kelimenin uslu “mantıklı”, usluca “ihtiyatlı”, usluluk “ihtiyatlılık” gibi türetilmiş türleri de var (TRS 1994:881). Kırgız dilindeki es-uçun cıyuu (es-uçun toplamak), es-uçun cogotuu (es-uçun kaybetmek), es-uçunan ayrıluu (es-uçunan ayrılmak), es-uçun bilböö (es-uçun bilmemek), es-uçunan tanuu (es-uçunan gitmek) gibi deyimlerde karşımıza çıkmasına önem vermezsek, tek başına bunun gibi an- lamda kullanılmayan uç kelimesi gibi yukarıdaki us kelimesinin fonetik türü olabi- lir ve es-us gibi ikileme kelime sonra fonetik değişimin sonucunda es-uç olarak de- ğişmiştir gibi tahminlere varabiliriz. engse: Günümüzdeki Kırgız Dilinde engsesin kes, engsesi kesil, engsesi kat gibi deyimlerin ve “Ebin tapkan eki içet, ensesi katkan bir içet” “Yolunu bulan iki içer, ensesi katmış bir içer” gibi atasözünün öğesinde karşımıza çıkan bu kelime şu anda Kırgız dilinde tek başına kullanılmadığından anlamı da belli değildir. Engse fiili eş sesli kelime ile anlamsal yönden bağlantı kurmak zordur. Bize göre, bu Türk dilindeki “boynun arka köşesi” anlamını veren ense (TRS 1994:274) kelimesiyle aynı anlamda olumasına dikkat edersek, yukarıda söz ettiğimiz deyimlerin, atasö- zünün anlamı ortaya çıkar. “Eregişken şer bolso, ensesin kesken er Kanay” “Baha- dır olduğundan dolayı boynunu kesmiş Er Kanay” diye “Manastan” alınan kısa parçada (KTFS 2001:510) buna yer verilmiş gibidir. uşak: Günümüzdeki Kırgız Dilinde “küçük” anlamında kullanılmakta olan bu kelimeyle ulan-uşak ikilemesinde karşılaşırız ve Yudahin’in “Kırgızca-Rusça Sözlüğü’nde” bu ikileme kelimenin anlamı “gençler (erkek)” diye açıklandığını gö- rürüz. (Yudahin 1965:802). Bu ise bize bu kelimenin Türk dilinde geçmişten günü- müze kadar kullanılmakta olduğunu, “yetişkin, delikanlı, küçük” gibi anlamı verdi- ğini göstermektedir (TRS 1994:882). çiy: Kırgız dilindeki çiy köpük gibi ikileme kelimenin öğesinde karşılaştığı- mız чий sözcüğü Türk dilinde “çiy, olmamış” gibi anlamları vermektedir (TRS 1994:882). kurt: Bazı Türk dillerinde, örneğin Türkiye Türkçesinde “kurt” anlamını yansıtan bu kelimenin günümüzdeki Kırgız Dilinde anlamı başkadır. Fakat bu keli- TÜRKİYE TÜRKÇESİ İLE KIRGIZ TÜRKÇESİNDEKİ BAZI UNUTULMUŞ ORTAK SÖZLER 43 menin eski anlamı kuş-kurt gibi ikileme kelimede görülmektedir. Örneğin, К.К.Yudahin bu kelimenin anlamını “hayvanlar, hayvan dünyası, canlı varlıklar” diye açıklamaktadır (Yudahin, 1965:457). Kırgız Dilinin Sözlüğü’nde bu “kurt” anlamında eski kelime şeklinde belirtilmiştir (KTS 2010:821). Belki de, kuş-kurt gibi ikilemeli kelimeler it-kuş gibi “kurt” sözcüğünün örtmece kelimelerin yerine kullanıldığını tahmin etmekteyiz. Örnekler de bunu ispatlamaktadır: “Mal kuş-kurt- tan aman bolso, cakında cayloogo köçöbüz” “Hayvan kuş-kurttan sağ olsa, yakın zamanda yaylaya taşınacağız” (KTS 2010:821). Vurgulamak gereken bir husus, Türk dilinde yukarıdaki kurt kelimesinin Kırgız Dilindeki gibi “böcek” anlamını karşılayan sesteşinin de olduğunu görmekteyiz. Belki de, bu iki eş sesli kelime Eski dönemlerde çok anlamlı kelime şeklinde olup ilk anlamının “böcek” oldu- ğunu ve “kurt” adının örtmece kelime olarak kabul edilmesinin daha sonra ortaya çıktığını tahmin etmekteyiz. Türk dilindeki tavşan yavrusu “böcök” kelimesinin Türkmen Dilinde “kurt” anlamında kullanılması da yukarıda söz ettiklerimizi ispat etmektedir (ESTYA 1978:168). tay-tay: “Yeni yürümeye başlayan çocuğun hareketini anlatmak ve bu hare- keti başlatmak için kullanılmaktadır” (KTS 2010:1129), fakat anlamı anlaşılmaz. Türk dilinde bu kelime “eş” anlamını vermektedir ve “tay-tay” türünde kullanıl- ması da Kırgız dilindekiyle tam eşteştir. Bununla birlikte , tay durmak – “ayakla- rında durmak (çocuk hakkında, yürümesini bilmeyen”, tay-tay arabası – “yeni yürümeye öğrenmeye başlayan birisi için yapılan tekerlekli alet” gibi kelime öğe- lerinde de karşımıza çıkar. Taya – “ebe”, taydaş – “arkadaş” gibi türetilmiş keli- meler de bu kelime ile aynı kökten geldiğini tahmin etmekteyiz (TRS 1994:835). Yudahin’in Sözlüğü’nde de bu anlamına yakın olan iki eş sesli kelime örnek olarak verilmiştir: “taytalaş I aynı hızla giren kafalar; “taytalaş II başka birisinden geri kalmamak” (Yudahin, 1965:690). elik: Türkiye Türkçesinde “el” şeklinde günümüzde aktif kullanılmakta olan bu kelime Kırgız dilinde kullanılmamaktadır. Dolayısıyla bu kelimenin “kol” söz- cüğüyle eş anlamlı olarak kullanıldığı daha sonra birinin diğerine tercih edilip, di- ğerinin kullanımdan kalktığını tahmin edebiliriz. Çünkü dil kurallarına göre, diğer bir değişle, anlam yönünden yüzde yüz tam olan eş anlamlı kelimeler dilde beraber var olamazlar: bunlardan biri ortadan kalkar, ya da başka ek anlamları kazanırlar. Ama “elig” kelimesinin bazı izleri günümüzde Kırgız Dilinde kullanılmaya devam ettiği fark edilir. Örneğin: “eli – işaret parmağı, orta parmak v.b. parmakla- rın kalınlığı gibi ölçü. Sogumdun kazısı tört eli çıgıptır Hayvanın yağsı dört par- mak olmuş” (KTS 2011:847). Bu anlamlar Kazak, Kara Kalpak, Altay, Tatar gibi birkaç Türk Akraba Topluluklarının Dillerinde yaşamaktadır. Bununla birlikte, Günümüzdeki Kırgız Dilinde “elik sütünü vermek” deyimi vardır ve bu deyim“Kırgız dilinin deyimler Sözlüğü’nde aşağıdaki gibi açıklanmış- tır: ”geyik sütünü vermek: kendisi doğurmasa bile kendisi doğurmuş gibi, kendi ço- cuğu gibi korumak, kendi çocuğu gibi yetiştirmek, kendi çocuğu farzetmek. Alım – Ayşanın geyik sütünü vererek yetiştirmiş annesi” (KTFS 2001:508). Yudahin’in “Kırgızca-Rusça Sözlüğü’nde” bu deyim aşağıdaki gibi açıklanmıştır: “sütü geyik 44 TAALAYBEK ABDİYEV vermişti” (Yudahin, 1965:949). Buradaki “geyik” kelimesinin “vahşi hayvan” anla- mında değil, “el” anlamında anlamak gerekir. Böyle durumda bu deyimin “meme vermese de, geyik, diğer bir değişle, eliyle süt vererek beslemek” gibi anlamı da or- taya çıkar. Bunu deyimin ikinci türü de ispatlamaktadır: emçek sütün ber-bese da, elik sütün berüü “meme sütünü vermese de, elik sütünü vermek” (KTFS 2001:508). Bununla birlikte günümüzdeki Kırgız Dilinde “elig, el” kelimesinden türetil- miş türleri de vardır. Bu kelimenin “Düşman olanların, kavga ederek yaşamaktan- sa, birbirlerine olan küskünlüklerini giderip, barışmak, samimi olmak” (KTFS 2011:844) gibi anlamlara geldiğini; “eldeş (barışmak)” kelimesinin ilk anlamının da “el sıkmak” şeklinde olduğunu tahmin edebiliriz. Günümüzde Kırgız Dilindeki “halk” anlamını yansıtan “el” kelimesi de dar anlamlı bir sözcüğü geniş anlamda kullanma yöntemiyle, diğer bir değişle, bir par- çanın adı ile bütün bir olguyu adlandırma şeklinde gerçekleşir. Yukarıda söz ettiği- miz gibi, Kırgız Dilinde çok anlamlılığın ortaya çıkışında bu yol sıklıkla kullanıl- maktadır. bag: Eski Anıt Yazıtlarından karşımıza çıkan bu kelimeler günümüzde Türk dilinde aynı şekilde karşımıza çıkmaktadır ve “bandaj” gibi çok anlamları vermek- tedir (TRS 1994:88). Günümüzde Kırgız Dilinde ise söz ettiğimiz kelimenin boo (bağ) olarak değiştiğini farkettik. Fakat buna rağmen çaçpak kelimesi kapsamında onun eski şekli olarak kaldığını, diğer bir deyişle, bu kelimenin anlamının “saç bağı” şeklinde olduğunu söyleyebiliriz. Bununla birlikte, Kırgız Dilinin Güney ağ- zında kullanılmakta olan belbak (belbağ) kelimesini de buna örnek olarak kullana- biliriz. Ayrıca bu kelimenin “soy” eski anlamı da günümüzdeki Kırgız Dilinde “doksan bağlı Özbek” şeklinde kalıplaşmış söz öbeğinde karşımıza çıkmaktadır. Bunun örneklerini tarihsel romanlardan, secerelerden bulabiliriz: - Hayır, Ben sart değilim,- dedi kibar, - ben konuratım, doksan bağlı Özbek- lerin bir bağsı... – O öteki Türkçe söyleyen iki farsın cesedine işaret etti. – Sart Odur... (Kasımbekov, 1998:251). Yukarıda söz ettiğimiz örnekte fark ettiğimiz gibi, “doksan bağlı Özbek” ke- limesi “Kırk Soylu Kırgız” yapısında olduğu gibi “doksan bağlı Özbek” yapısında da benzer anlam verilmektedir. Fakat günümüzde Kırgızcada “bağ” kelimesinin hiç anlamı yoktur. Bununla birlikte “bağ” kelimesiyle, günümüzde Kırgız Dilindeki “mandaş urup oturmak (ayaklarını toplayak oturmak)” anlamında karşılaşırız. Fakat ses yö- nünden değişime uğradığı için bunu fark etmek çok zordur. Bunun için Türk Diline başvurmak lazım. Burada “bagda-” fiili ”1. Örmek, bağlamak; 2. Ayaklarını topla- mak” gibi anlamları yansıtıp, “bağdaş” kelimesi “Türk gibi oturmak” anlamı ver- mektedir. Türk dilindeki “bağdaş kurmak” veya “bağdaş kurup oturmak” şeklin- deki kelime öğeleri de Kırgızcadakiyle aynı anlamlarda kullanılmaktadır (TRS 1994:88). TÜRKİYE TÜRKÇESİ İLE KIRGIZ TÜRKÇESİNDEKİ BAZI UNUTULMUŞ ORTAK SÖZLER 45

coo: Yudahin’in Sözlüğü’nde “coo” kelimesi iki eş sesli kelime olarak kul- lanılıp, ilki “düşman” anlamını vermektedir, ikincisi ise “göz coosunu almak” deyiminin öğelerinde karşımıza çıkmaktadır (Yudahin 1965:260). Aynı kelime Kırgız dilinin Güney ağzında görülen“cak” kelimesinin, edebi dildeki “yağ” keli- mesiyle eş anlamlı olduğu vurgulanmıştır. Oğuz grubundaki dillerde, onlardan Türk dilinde aktif kullanılmış “yağ” kelimesi de “yağ” gibi anlamı vermektedir. Demek ki, cak//yağ ortak kelimeler Kırgız dilinin tarihsel fonetiğindeki kurallara göre ses değişimine uğrayıp, йаг > жаг >жаw >жоо olarak sayarsak, yukarıda söz ettiğimiz deyim “göz yağsını almak” anlamını vermektedir diye söyleyebiliriz. Aynı olayı Kazak Dilinde de farkedebiliriz (Kenesbayev, 1984:7). ün-sözsüz: Buradaki söz “kelime” anlamında değil, “ses” anlamında olması mümkün, çünkü Türk dilinde ses kelimesi şu anda da “ün” anlamında tek başına kullanılmaktadır (TRS 1994:765). Bununla birlikte bu kelimenin Kırgız dilindeki sestüü, ses körsöt, sesin al kelimeleri ve deyimleri ile ilgili olduğu bellidir. almonçok: Buradaki “al” kelimesinin günümüzde Türk dilinde “pembe, kırmızı” gibi anlamları karşılayacak şekilde tek başına kullanılmaktadır (TRS 1994:41). Demek ki, bu kelimenin kökü – “kırmızı boncuk”. Türk dillerinde eski çağlardan beri günümüze ulaşan bu kelime eski dönemlerde Rusçaya geçip, “alıy” şeklinde karşımıza çıkar. Günümüzdeki Kırgız Dilinde tek başına kullanılmaz. Etimoloji uzmanlarına göre, altın kelimesinin kapsamında da bu kelime var: al – “kırmızı”, tın – “bakır” - kırmızı bakır = altın (Baskakov, 1987:5). biliş: Günümüzdeki Kırgızcada тааныш-билиш ikilemesi ve “Бир көргөн – билиш, эки көргөн – тааныш”, “Бирге тааныш болгончо, миӊге билиш бол” adlı atasözlerindeki билиш kelimesi günümüzde pek kullanılmıyor. Bu kelimeyi Kaşkarlı Mahmud ‘tanıyan’ anlamında kullanmış. Şu anda da Türkçede anlamı öyle ve Kırgızcada olduğu gibi “biliş-manış” adlı ikileme kelimenin yapısında bulunuyor. kat-: Günümüzde Kırgızcada bu kelimenin beş tane eş seslisi vardır. Ancak, кат-, үн кат-, тил кат-, кол кат- gibi kalıplaşmış kelime yapısında bulunmuş olan кат- fiilinin anlamı herhangi bir sebeplerden dolayı saklanmamış ve ayrı ola- rak kullanılmamaktadır. Günümüzde Türkçede bu kelime “eklemek” anlamında kullanıldığı zaman yukarıda sözünü ettiğimiz deyimlerin anlamı belli oluyor. Şu anda Arapçadan gelmiş olan аял kelimesinin yerine giderek kaba kelime olarak görülen катын ke- limesi de kullanılmaktadır: катын < кат+ын (başka yönden eklenmiş anlamında) (SIGTYA 2001:145). Kırgızcadaki келин kelimesi de bu şekilde yapılmıştır: келин < кел+ин (başka yönden gelmiş anlamında). Belki de, bu kelimeler кач+кын, өт+күн anlamı gibi –гын ekinin yardımıyla yapılmış olup (каткын, келгин ola- rak), sonra kısaltılmış olabilir. Kadınların, gelinlerin “başka yerden gelen”, “gel- gin”, “belirsiz” anlamındaki kelimeler ile adlandırılması başka dillerde de vardır. Örneğin, Rusçada невеста kelimesinin anlamı da bu şekilde yorumlanmak-tadır. Böylece günümüzde Kırgız Dilindeki bazı anlamı kaymasına uğramış keli- melerin etimolojisini Türk dilinin öğelerini kullanarak tespit edebiliriz. Bunun gibi 46 TAALAYBEK ABDİYEV

Kırgız dilinin öğelerinin Türk Diline göre kullanılmasının da bize yararlı olacağı doğrudur. Buna Kırgız dilindeki “boz” kelimesini örnek verebiliriz . Günümüzde Kırgızcadaki bazı anlamı açık olmayan kelimelerinin etimolojisi Türkçe öğelerini kullanmakla açıklama yapıldı. Bunun gibi Kırgızca öğelerinin yardımıyla Türkçenin kelime anlamlarını da açıklarsak sonuç çıkacayı belli. Buna Kırgızcadaki “boz” kelimesine örnek verebiliriz (Mokeev A., Abdiyev, T. 2014). Bilindiği gibi Eski Türk boylarından Aşina Türklerinin dayandığı büyük boy birliği olan Oğuz boyları, iki kola bölünerek yerleşik yaşamışlardır. Yirmi dört Oğuz Boyu, “Boz-ok” ve “Üç-ok” diye iki koldan meydana gelen ikili etno-siyasi birliği kurmuşlardır. Coğrafi yönden bakıldığında ikili düzende “Boz-ok” teşekkü- lü sağ kanadı, “Üç-ok” teşekkülü ise sol kanadı vücuda getirmiştir. Günümüze ka- dar gelen tarihi kaynaklarda gösterildiği gibi “Boz-ok”lar, Oğuz Kağan’ın ilk hanı- mın-dan olan üç oğlu Kün-Han, Ay-Han ve Yıldız-Han’ın soyundan; “Üç-ok”ların ise Oğuz Kağan’ın ikinci hanımından olan üç oğlu Kök-Han, Dağ-Han ve Deniz- Han’ın soyundan geldiği herkesçe bilinmektedir. Yazma eserlerde, özellikle Reşidüddin Fazlullah Hamedani'nin “Cami üt-Tevarih”inde ve Ebul Gazi Bahadır Han’ın “Şecere-i Türk”ünde, Oğuz Boylarının soyunun işte bu altı oğuldan geldiği geniş olarak anlatılmaktadır (Eraslan, 1988:6). “Üç-ok” kelimesi, “üç oğlun soyundan gelen üç boy” anlamını vermekte ve biraz tartışma yaratmaktadır. Fakat anlamı net olmayan “Boz-ok” kelimesi, birçok tartışmayı beraberinde getirmektedir. “Boz-ok” ve “Üç-ok” adlarının en eski an- lamları Reşidüddin Fazlullah Hamedani'nin Cami üt-Tevarih adlı eserinde verilmiş- tir. Reşidüddin kendi eserinde “Boz-ok” adına “kırık ok”, “Üç-ok” adına ise “üç ok” demiştir. Elbette bu anlamların, Moğol devrine kadar gelen Türkologların şe- cerelerindeki esas anlamı unutulmuş adlandırmaların halk etimolojisi yöntemi ile açıklandığı fark edilmektedir. Ne yazık ki günümüze kadarki bilimsel kaynaklarda “Boz-ok” adlandırmasının anlamı işte bu Reşidüddin’in halk etimolojisinde verdiği tahminî açıklaması vasıtasıyla çözümlenmiştir. Kırgızca ve Türkçede bu adlandırmaların etimolojisine katkı sağlamış bazı malzemeler vardır. Çünkü-tarih biliminde de açığa kavuşturulduğu gibi-Kırgız hal- kının teşekkülünde bir hayli Oğuz kökenli boyların rol aldığı fark edilmektedir. Örnek verecek olursak Munduz, Noygut, Avat, Kayduulat, Cediger, Teyit gibi bir- çok Kırgız boyunun kökeni hakkında Oğuz boylarına dayandığı açıklığa kavuştu Ayrıca Manas Destanında, boy düzeninde on iki boyu bir araya getirerek, Oğuzla- rın sağ kolunu teşkil eden “Boz-ok”lara, Kırgızların “Bozek” adındaki bir boyu olarak bakıldığı çok ilgi çekicidir. Bundan dolayı “Boz-ok” adının bilimsel etimo- lojisini açıklığa kavuşturmak için çağdaş ve eski Kırgızcanın tarihî leksikolojisinin imkânlarından yararlanmayı doğru bulduk. Eğer “Üç-ok” adının ilk kısmını sayı sıfatı olarak kabul edecek olursak, o za- man “Boz-ok” adının ilk kısmını da sayı sıfatı olarak çözümlemek gerekir. Diğer Türk dillerindeki gibi (ESTYA, 1978:172) günümüz Kırgızca ve Türkçe sözlüklerinde “boz” kelimesinin anlamları temelde renk ile ilgilidir. Kons- TÜRKİYE TÜRKÇESİ İLE KIRGIZ TÜRKÇESİNDEKİ BAZI UNUTULMUŞ ORTAK SÖZLER 47 tantin Kuzmiç Yudahin’in hazırlamış olduğu Kırgızca-Rusça Sözlükte “boz” keli- mesinin anlamları aşağıda verilmiştir: 1- parlak gri, kül gri, açık yeşil; kır rengi; 2- esmer; 3- sis, hafif sisli hava; 4- kuru bozkırda yetişen susuz bitki örtüsü (Yudahin 1965:138).

Bu kelimenin Türkçedeki anlamı da bunlara benzemektedir: 1- toprak rengi, kül rengi; boz kahverengi; 2- tarıma açılmamış toprak, ham toprak (TRS 1994:129).

Kırgızcada “boz” kelimesinin kullanıldığı bazı deyimler vardır fakat bu de- yimlerde kullanılan “boz” kelimesinin anlamları yukarıda gösterilen anlamlarla o kadar da çok uyuşmamaktadır: “boz bala” - genç delikanlı; “boz baldar” veya “boz baş baldar” – yeşil gençlik (Yudahin 1965:138); “boz ulan” – evlenmemiş genç delikanlı; “boz baş” – henüz yetişmemiş, tecrübesiz, her şeyi henüz idrak edemeyen genç, toy (KTFS 2001:111). Bu kelimeye benzer anlamlar, Türk Dillerinin bazı lehçelerinde korunmuş- tur: “boz” – okumamış, henüz olgunlaşmamış, tecrübesiz adam (DS 1993:748). Türk Dillerinin Oğuz grubuna giren Azericede bu kelimenin yukarıdaki anlamları- na benzer “arsız” anlamı da vardır (ESTYA, 1978:172). Yukarıda gösterilen kelime gruplarının bazıları günümüzde Kırgızcada “boy” kelimesi ile birlikte kullanılmaktadır: “boy cigit” – bekâr delikanlı (Yuda- hin 1965:139). Bu sözlükte “boy” kelimesinin aşağıdaki gibi anlamları vardır: 1- büyümek; oğlun kötü olsa da boyu uzun olsun. 2- endam, gövde; 3- uzunluk süreci boyu; 4- tek; yalnız; evli olmayan, bekâr; Kısırlaştırılmış, iğdiş edilmiş; “boy keldim” yalnız geldim (ailesiz) (Yudahin, 1965:139).

Edhyam Tenişev’in, Kırgızcanın tarihine ithaf edilmiş eserlerinde (Tenişev 1989; Tenişev 1997) eski Kırgızcadaki “z” sesinin, Ortaçağda ve günümüz Kırgız- casında “y” sesine döndüğünü dil malzemelerinin temelinde ispat edilmiş ve günü- müz Kırgızcasındaki bazı kalıntı şekilleri bu duruma delil olarak verilmiştir. Veri- len örneklerin arasında yukarıda bahsedilen “boz cigit > boy cigit” de vardır (Tenişev, 1989:15; Tenişev, 1997:26). Bunu hesaba kattığımızda yukarıda verilen anlamsal bağ anlaşılır olmaktadır. Bazı atasözlerindeki bu bağlardan çıkan bazı tü- remiş kelimelerin ortak anlamı sakladığı da fark edilmektedir: “Bozdukta pende ölbösün, boz topurak kömbösün.” - Yalnızlıkta kul ölme- sin, boz toprakla gömülmesin. “Boylukta baylık cok” - Bekârlıkta zenginlik yoktur. (KM 2005:140-141) “Jaşçılık – bozçuluktun tübü.” - Gençlik bekârlığın temelidir. (Yudahin, 1965:139). 48 TAALAYBEK ABDİYEV

Türkçede “boy” kelimesi, Kırgızcadaki gibi “yalnız” anlamında kullanılma- maktadır. Fakat Türkçenin ağızlarıyla ilgili malzemeleri içinde barındıran Derleme Sözlüğü’nde “boydak, (boydah, boycak)” kelimeleri var olup, anlamları aşağıda gibi gösterilmiştir: 1- yükü olmayan yaya; 2- bekâr, yalnız, serbest; 3- çocuksuz kadın; 4- başıboş, işsiz; 5- kötü kadın; (DS 1993:745-746) Kırgızcada “boydok” kelimesi ile aynı anlamda “bozdok” kelimesi de kulla- nılmaktadır: “bozdok” – evlenmemiş genç, delikanlı (KTS 2010:239). Bunu “boydok” kelimesinin önceki şekli diyerek düşünebiliriz: “bozdok” > “boydok”. Yukarıdaki dil malzemelerinden dolayı modern Kırgızcadaki “boy” kelime- sinin diğer anlamlarıyla o kadar uyuşmayan dördüncü “calgız (yalnız)” adlı anlamı önce “boz” adlı kelimeyle ilişkili olmuştur diye tahmini bir fikir yürütebiliriz. Aynı şekilde bu kelime, “calgız (yalnız)” anlamında Oğuz grubuna giren lehçelerde kul- lanılmıştır. Eğer bu duruma dayanacak olursak, “Boz-ok” kelimesi “yalnız ok” veya “bir ok” anlamlarını bildirmektedir diyebiliriz. Bu yöntemi doğru bulduğumuzda o zaman yirmi dört eski Oğuz boyunun ikili idari-askeri ve etno-siyasi teşekkülünün, yapısının adı olan “Boz-ok” ile “Üç- ok” kelimelerinin sayı sıfatından geldiklerini söyleyebiliriz. Aynı duruma benzer birçok eski Türk boylarının adlarının (Üç Kurıkan, Sekiz Nayman, Dokuz Oğuz, On Uygur, Otuz Tatar vb.) dahi sayı sıfatı bildirmesi boş yere olmasa gerek. Bun- dan dolayı “Boz-ok” kelimesi ile ilgili olarak Reşidüddin Fazlullah Hamedani'nin verdiği etimolojiden vazgeçmenin zamanının geldiğini söyleyebiliriz.

KAYNAKLAR

1. KTS 2010 – Kırgız tilinin sözdügü. Bişkek. 2. TRS 1994 - Turetsko-russkiy slovar. Stambul. 3. Baskakov 1987 – Baskakov N.A. K probleme kitayskih zaimstvovaniy v tyurk- skih yazıkah // Turcica et orientalia. Istanbul. 4. Dıykanov 1980 – Dıykanov K. Kırgız tilinin tarıhınan. Frunze. 5. Kenesbaev 1984 – Kenesbaev K.M. Leksikologiya tyurkskih yazıkov. Moskva 1984. 6. Yudahin 1965 - Yudahin K.K. Kırgızça-orusça sözdük. Moskva. 7. ESTYA 1974-2000 – Etimologiçeskiy slovar tyurkskih yazıkov. Moskva. 8. DTS 1969 - Drevnetyurkskiy slovar. Leningrad. 9. Useev 2010 – Useev N. Söz sırları: tarıhıy leksikologiyaga kiriş. Bişkek. 10. Eraslan 1988 – Eraslan Kemal. Boz-Ok ve Üç-Ok Oguz Kolu Adları Hakkında. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, Ankara. 11. KTFS 2001 – Kırgız tilinin frazeologiyalık sözdügü. Bişkek. 12. Kasımbekov 1998 – Касымбеков Т. Сынган кылыч. Бишкек. TÜRKİYE TÜRKÇESİ İLE KIRGIZ TÜRKÇESİNDEKİ BAZI UNUTULMUŞ ORTAK SÖZLER 49

13. Mokeev A., Abdiyev T. 2014 - ‘Boz-ok’ Kelimesinin Anlamı Hakkında // I Uluslararası Türk Devlet Yönetimi Geleneği Kongresi. Özetler. Bişkek. 14. SIGTYA 2001 - Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Лексика. Москва. 15. DS 1993 – Derleme Sözlüğü II. Ankara. 16. Tenişev 1989 – Tenişev E.R. K voprosu o proishocdenii kirgizov i ih yazıka // Sovetskaya tyurkologiya, № 4, Baku. 17. Tenişev 1997 – Tenişev E.R. Drevnekırgızskiy yazık. Bişkek. 18. KM 2005 – Kırgız makal-lakap, uçkul sözdörü. Jıynagan Muhamed İbragimov. Kara-Balta.

Таалайбек Абдиев (Киргизия)

Некоторые забытые общие слова в турецком и киргизском языках

Резюме

При сравнении лексических пластов турецкого и киргизского языков, входя- щих соответственно в огузскую и кыпчакскую группы тюркских языков, обнаружи- ваются интересные факты. В данной статье рассматриваются используемые в турец- ком языке общетюркские слова, значения которых изменены либо забыты. Забытые значения некоторых киргизских слов можно найти в турецком языке. Например, значение слова-клише «алас» из заклинания «Алас, алас, алас, херханги фелакеттен калас», произносимого во время праздника Новруз, ныне неизвестно киргизам. Его невозможно найти даже в «Толковом словаре киргизского языка». Если вспомнить, что на турецком языке это слово означает «пламя», можно догадаться о значении вышеуказанного заклинания. Подобные общие слова, значения которых позабыты, встречаются также в качестве элементов киргизских речений и в некото- рых случаяхпарных слов. Во время сравнительного анализа можно столкнуться с интересными фактами, связанными и с турецким языком. Например, этимологию выражения «боз ок», озна- чающего правое крыло огузов, можно уточнить киргизским «боз» «один, одинокий». Итак, название «боз ок» можно истолковать как «одна (одинокая) стрела». В таком случае оно правильно противопоставляется «үч ок» «три стрелым (левое крыло огу- зов). К тому же нередко названия тюркских племён были связаны с цифрами (үч ку- рыкан, секиз найман, тогуз огуз, он уйгур, отуз татар и т.д.). Таким образом, можно сказать, что пришло время отказаться от народной этимологии названия «боз ок» «сломанная стрела», впервые упомянутой в работе Рашид ад-Дина.

Ключевые слова: тюркские языки, огузская группа, турецкий язык, кыпчакская группа языков, киргизский язык, сравнение словарного запаса.

50 TAALAYBEK ABDİYEV

Taalaybek Abdiyev (Kirgyzstan)

Forgotten Meanings of Some Common Turkic Words in the Turkish and Kirghiz Languages

Abstract

When comparing the word stocks of Modern Turkish and Kirghiz languages, very interesting unknown facts are found out. The given article deals with the common Turkish words, the meanings of which either have already been forgotten in these languages, or have strongly been distorted. So, forgotten meanings of some Kirghiz words can be found in the Turkish language. For instance, the meaning of the word “alas” from the conjuration “Alas, alas, alas, herhangi felâketten kalas”, used in Novruz holiday, are unknown to the Kirghiz nowadays. It can’t be found even in the talkative dictionary. Taking into consideration that in the Turkish language this word means “flame”, then the meaning of the above-mentioned conjuration can be guessed. Such kind of words, the meanings of which have already been forgotten, can be met also in some phraseological units and sayings. During the comparative analysis some interesting facts connected with the Turkish language can be faced. For instance, the etymology of the words “boz ok” which means the right wing of the Oghuz people, can be defined as “boz” “alone, lonely” in Kirghiz. So, the title “boz ok” can be understood as “an alone arrow”. In this case, it is correctly compared to “uch ok” – “three arrows” (the left wing of the Oghuz people). Besides it, the names of the Turkish tribes were connected with figures (уч курыкан, секиз найман, тогуз огуз, он уйгур, отуз татар and so on) not infrequently. So, it can be said that the time has come to refuse the national etymology of the name “boz ok” – “a broken arrow”, which was firstly mentioned in the work of Rashid ad-Din.

Key words: Turkic languages, the Oghuz group, the Turkish language, the Kypchak group of words, the Kirghiz language, the comparison of the word stock.

______TÜRKOLOGİYA № 1 2018

ƏDƏBİYYAT VƏ FOLKLOR ЛИТЕРАТУРА И ФОЛЬКЛОР LITERATURE AND FOLKLORE

ALİ DUYMAZ (Türkiye)*

FUAT KÖPRÜLÜ’NÜN ESERLERİNDE DEDE KORKUT KİTABI ÜZERİNE DİKKATLER

Özet

Edebiyat tarihimizin kurucusu Fuat Köprülü’nün saz şairleri, tekke-tasavvuf şiiri üzerinde ayrıntılı çalışmaları varken anonim mahiyet taşıyan eserler üzerinde durduğu pek söylenemez. Oysa o, “halkiyat-folklor” kavramını ilk kullanan ve bu hususta temel bilgileri veren araştırmacıların başında gelir. Fuat Köprülü ile Dede Korkut Kitabı birlikte anıldığın- da ilk akla gelen ona atfedilen, fakat herhangi bir eserinde yer almayan terazinin kefeleriyle ilgili ifadeleridir. Ancak ona ait başkaca herhangi bir bilgiyi Dede Korkut’la ilgili temel eserlerde görmek mümkün değildir. Oysa o hem Âsâr-ı İslâmiyye ve Milliyye Tedkik Encümeni üyesi, hem de Milli Tetebbular Mecmuası’nın bugünkü tabiriyle editörü-dür. Dede Korkut’la ilgili olarak müstakil bir eser hazırlayacağını ifade etmesine rağmen bu ko- nuda herhangi bir eseri yayımlamamıştır, konuya sadece edebiyat tarihi niteliği taşıyan eserlerinde yer vermiştir. Edebiyat tarihi açısından Dede Korkut’la ilgili değerlendirmeleri ne yazık ki ilgili yayınlarda yeterince yer almayan Köprülü, elbette Türk edebiyatı tarihinin kurucusu olarak bu önemli eser hakkında da çok değerli bilgiler vermiştir. Bu hususta Köprülü’nün eserleri taranarak verdiği ayrıntılar yanı sıra Dede Korkut Kitabı’na bakış açısı, hatta felsefesi ele alınacaktır. Şüphesiz “tarihî-menkabevî destan” kavramı etrafında Oğuznâme anlayışına da özellikle temas edilecektir. Her ne kadar genç nesiller onu eserlerinden okuyarak tanımaya yanaşmasa da edebiyatın her alanında olduğu gibi Dede Korkut çalışmaları alanında da onun çizdiği çerçevenin dışına çıkılabildiğini söylemek pek mümkün değildir. Türk edebi- yat tarihinin çerçevesini çizen, bugün her düzeyde eğitimde kullandığımız dönemler tasnifi- ni yapan Köprülü’nün bu bildiri çerçevesinde ele alacağımız görüşlerinin oldukça önem ta- şıdığını düşünüyoruz.

Anahtar kelimeler: Dede Korkut Kitabı, Oğuznâme, Mehmet Fuat Köprülü, Destan.

* Türkiye, Balıkesir Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Prof. Dr., E-mail:[email protected]. 52 ALİ DUYMAZ

Giriş: Dünyada bilim âlemi tarafından tanınması 1815 yılına tarihlense de Türkiye’de Dede Korkut Kitabının metin olarak yayımlanması ancak yaklaşık 100 yıllık bir aradan sonra, 1916 yılında gerçekleşebilmiştir. Dede Korkut Kitabı’nın Von Diez tarafından Dresden yazmasından istinsah edilmiş Berlin “müstensaha”sı, yani kopyası ilk olarak, Âsâr-ı İslâmiye ve Milliye Tetkik Encümeni başkanı Ali Emiri Efendi tarafından tespit edilmiş, Maarif Vekâleti vasıtasıyla bu kopyanın fo- toğrafları getirtilmiş ve Kilisli Muallim Rıfat’ın “müstensih” ve “musahhih”liğiyle yayımlanmıştır (Kilisli, 1332/1916). Kilisli Muallim Rıfat’ın bu çalışmasından son- ra Dede Korkut Kitabı, sadece Dresden yazmasının Berlin kopyası bağlamında devrin bilim adamları ve sanatkârları tarafından önem ve ciddiyetle ele alınmaya başlamıştır. Özetlersek Türkiye’de Dede Korkut Kitabı’nı Ali Emiri tespit ve temin etmiş, Muallim Rifat metnini neşretmiş, Muallim Cevdet ise hakkındaki ilk yazıyı yazmıştır, diyebiliriz. Dede Korkut Kitabı’nı bilimsel çerçevede ilk inceleyenler ise “sosyoloji” açısından Ziya Gökalp, “edebiyat tarihi” açısından Fuat Köprülü olmuştur. Fuat Köprülü ile Dede Korkut Kitabı birlikte anıldığında ilk akla gelen ona atfedilen, fakat basılı herhangi bir eserinde yer almayan terazinin kefeleriyle ilgili ifadeleridir. Herhangi bir basılı eserinde rastlanmayan bu ifadelere rağmen Köprü- lü, saz şairleri, tekke-tasavvuf şiiri gibi ferdî mahiyet taşıyan eserler üzerinde ayrıntılı incelemeler ve tahliller yaparken anonim mahiyet taşıyan eserlere –belki de bilinçli bir tercih olarak-pek dikkat göstermemiştir. Oysa Köprülü, “halkiyat- folklor” kavramını ilk kullanan ve bu hususta temel bilgileri veren araştırmacıların başında gelir. Dede Korkut Kitabı hakkında ondan daha ayrıntılı analizler beklenir- di. Gerçi bu hususta müstakil bir eser hazırlayacağını ifade etmiştir, ancak üç ma- kalesi dışında herhangi bir eseri yayımlanmamıştır. Sadece edebiyat tarihi niteliği taşıyan eserlerinde Dede Korkut’a yer vermiştir. M. Fuat Köprülü’nün edebiyat, bilim ve politika eksenli hayatını, bu kav- ramlara paralel gelişen üç tarihsel dönemde incelemek mümkündür. Bu dönemlerin ilki 1905-1912 yılları arasıdır ki Köprülü bu dönemde klasik bir Osmanlı edibi portresi çizer. Ancak Köprülü’nün asıl kalıcı ve etkili faaliyetlerinin başladığı yıl 1913 yılıdır ve bu dönem politikaya atıldığı 1935 yılına kadar sürer. Köprülü, İkinci Meşrutiyet şartlarında oluşan bu süreçte Türk modernleşmesinin temellerini atan Ziya Gökalp başta olmak üzere bir takım milliyetçi aydınlarla birliktedir ve bu dönemde yapılan çalışmalara rehberlik eden temel kavram “bilim”dir. Belki bu yapılan çalışmaların niteliğini ifade için bugünkü anlamda “bilim” diyemesek de en azından “bilgi” kavramını rahatça kullanabiliriz. Köprülü’nün 1935’ten 1966’ya, yani vefatına kadar olan dönemi ise daha ziyade politik ve bürokratik bir mahiyet arz eder. Bu dönemler içinde Köprülü’nün Dede Korkut Kitabı’yle ilgili dikkat ve tahlillerinin yoğunlaştığı dönem 1913-1935 yılları arasındaki “bilimsel” çalışmalar dönemidir. Bunda gençlik idealizmi ile İkinci Meşrutiyet’in “Türkçü” havasının

 M. Fuat Köprülü’nün biyografisi için bk. Akün 2003; Köprülü 1987. FUAT KÖPRÜLÜ’NÜN ESERLERİNDE DEDE KORKUT KİTABI ÜZERİNE DİKKATLER 53

örtüşmesi de etkili olmuştur. 1909 yılında Türk Derneği’ne, 1911’de Türk Yurdu Cemiyeti’ne, 1912’de Türk Ocağı’na üye olarak İkinci Meşrutiyet sonrası faaliyet- lerde kademe kademe konumunu belirleyen Köprülü için 1913 yılı bir dönüm noktası teşkil etmiştir. Henüz 23 yaşındayken İttihat ve Terakki Fırkası tarafından İstanbul Darülfünunu (Üniversitesi) Edebiyat Fakültesi Türk Edebiyatı Tarihi müderrisliğine atanması ile bu atamadan hemen önce yazdığı “Türk Edebiyatı Tarihi’nde Usul” makalesi arasında ihtimal ki bir sebep-sonuç ilişkisi mevcuttur. 1913 yılında kurulan Türk Bilgi Derneği ve bu derneğin Türkiyat Şubesi, hemen bir yıl sonra kurulan Âsâr-ı İslâmiye ve Milliye Tetkik Encümeni gibi “bilgisel” ve ku- rumsal yapılarda önemli görevler üstlenmiştir. Köprülü, bu kurumların yayımladığı Bilgi ve Millî Tetebbular Mecmua’larında da hem idarî görevler üstlenmiş hem de ilmî yazılar yayımlamıştır. Ziya Gökalp ile mesai birlikteliği devrin hâkim düşün- cesi olan Türkçülüğün her alanda derinleşmesine katkılarda bulunduğu gibi Köprülü’yü edebiyata “sosyolojik” bir açıdan bakmaya da sevk etmiş olmalıdır. Ayrıca Gökalp’ın 1917 yılında yayımlamaya başladığı Yeni Mecmua’da Köprü- lü’nün de hece vezniyle kaleme aldığı ve Dede Korkut hikâyelerinden izler taşıyan “Deli Ozan”, “Akpınar Perileri”, “Akıncı Türküleri” gibi millî-romantik şiirlerinin de yayımlandığını hatırlatmakta fayda vardır. Kısacası Türkiyat’ın temel abidevî eserlerinden sayılacak olan Dede Korkut’un Türkiye’de tanınıp yayımlanmasıyla Köprülü’nün bilimsel hayatının bir dönemi çakışmıştır veya başka bir ifadeyle Köprülü, Dede Korkut Kitabı’nın Türkiye’ye getirilmesi, yayımlanması, araştırıl- ması süreçlerine müşahitlik ve eşlik etmiştir. İşte bu kapsamda biz de bu bildiride onun Dede Korkut’a dair daha çok değinme niteliği taşıyan tahlil ve yorumlarını eserleri bazında incelemeye ve değerlendirmeye çalışacağız.

Köprülü’nün İlk İlmî Yazıları ve “Türk Edebiyatının Menşei”

Edebî hayatı daha bir öğrenciyken 1905’te başlayan Köprülü’nün tabii ola- rak ilk dönem yazılarında Dede Korkut Kitabı’ndan haberdar olmayışı sebebiyle bahsetmesi de söz konusu değildir. Nitekim Köprülü’nün ilk ilmî yazısı olarak ka- bul edilen ve Fransız edebiyat tarihçisi Gustave Lanson’dan istifadeyle yazdığı “Türk Edebiyatı Tarihinde Usûl” adlı makalesinde Dede Korkut’tan herhangi bir bahis yoktur. Köprülü bu yazısında Türk edebiyatının o güne kadar bilinen birçok eserinden ve özellikle de “henüz hiç kimsenin haberdar olmadığı” Divanü Lugati’t- Türk’ün “yegâne nüshasının” Ali Emiri Efendi’nin kütüphanesinde olduğundan söz etmesine rağmen Dede Korkut’tan hiç bahsetmemektedir. Aynı şekilde 6 Şubat 1914’te İkdam gazetesinde yayımladığı ve Türkiye’de halkbiliminden bahseden ilk yazılardan birisi olan yazısında da Dede Korkut’tan bahis yoktur (Köprülüzade 1914). Köprülü’nün 1915 yılında Ali Emirî Efendi’nin başkanlığında kurulan Asâr- ı İslâmiye ve Milliye Tedkik Encümeni genel sekreterliğini ve bu encümenin yayın

 Köprülü’nün “Türk Edebiyatı Tarihi'nde Usul” makalesi ilk olarak Bilgi Mecmuası’nda (Yıl: I, No: I, Teşrinisani 1329/Kasım 1913, s. 3-52) yayımlanmış olup daha sonra yeni harflerle de yayımlanmıştır (Köprülü 1986: 3-47). 54 ALİ DUYMAZ organı Millî Tetebbular Mecmuası’nın müdürlüğünü üstlenmesi onun bilim haya- tında önemli bir aşama teşkil etmiştir. Millî Tetebbular Mecmuası’nda yayımladığı “Türk Edebiyatında Âşık Tarzının Menşe ve Tekâmülü Hakkında Bir Tecrübe” (Milli Tetebbular, I, 1915, s. 5-46) ve “Türk Edebiyatının Menşei” (Milli Tetebbu- lar, II, 1915, s. 5-78) başlıklı temel makaleleriyle Türk edebiyatı tarihinin temelle- rini atmıştır. “Türk Edebiyatında Âşık Tarzının Menşe ve Tekâmülü Hakkında Bir Tecrübe” makalesiyle o zamana kadar edebiyatın sınırları içine alınmayan halk edebiyatının da edebiyat araştırmalarının içine alınması düşüncesinin temelleri bu yazıdadır. “Türk Edebiyatının Menşei” makalesiyle de Türk Edebiyatını ilkel de- virlerdeki dini ve estetik köklerini araştırmıştır. Millî Tetebbular Mecmuası’ndaki yazılarıyla Ziya Gökalp’la birlikte Türk kültür ve edebiyatının alt yapısını, teorik zeminini inşa etmeye koyulan Köprülü, Dede Korkut’tan da ilk olarak “Türk Edebiyatının Menşei” adlı yazısında bahseder. Burada ayrıntıya geçmeden önce aynı yıllarda Ziya Gökalp’ın Milli Tetebbular Mecmuası’nda çıkan uzun maka-le- lerinde de Oğuzname adı altında Bamsı Beyrek, Basat, Tepegöz gibi Dede Korkut tiplerinden bahsettiğini belirtmeliyiz. Bu yazıların kaynaklarına baktığımızda ise Fransızca başta olmak üzere yabancı dillerde yayımlanmış kaynaklar karşımıza çıkmaktadır. Buradan da anlaşıldığı üzere Kilisli Rıfat neşrinden hemen önce yabancı kaynaklardan da olsa Dede Korkut Kitabı’ndan en azından belirli bir aydın kesimin haberdar olduğunu görüyoruz. Bu itibarla Türkiye’de Dede Korkut araştırmaları tarihini Âsâr-ı İslâmiye ve Milliye Tetkik Encümeni’nin kuruluşu ve Millî Tetebbular Mecmuası’nın yayınıyla yani 1915 tarihiyle başlatmak doğru olsa gerektir. Burada kısaca bu encümen ve dergisi hakkında bilgi vermek isteriz: Birinci Dünya Savaşı yıllarında, 10 Mart 1331 (23 Mart 1915) tarihinde devrin Maarif Nazırı, yani Millî Eğitim Bakanı Ahmed Şükrü Bey’in girişimleriyle İslâm medeniyeti ve Türk kültürüyle ilgili din, ahlâk, hukuk, iktisat, dil, sanat, bilim, sosyoloji alanlarında araştırmalar yapmak üzere Âsâr-ı İslâmiyye ve Milliyye Tetkik Encümeni veya kısa adıyla Encümen-i Tetkik kurulmuştur. Encümenin üyeleri Ağaoğlu Ahmed, Halim Sabit (Şibay), Ziya Gökalp, Köprülüzâde Mehmed Fuad, Mustafa Şeref, Hüseyinzâde Ali, Şemseddin (Günaltay), Ali Emîrî Efendi ve Yusuf Kemal (Tengirşenk) idi. Bu heyete daha sonraki zamanda İsmail (Saib Sencer), Şerafeddin (Yaltkaya), Kilisli Rifat ve Millî Eğitim Bakanı Ahmed Şükrü Bey de katılmıştır. 22 Mart 1331’de (4 Nisan 1915) ilk toplantısını yapan encümen, daha sonra Dârülfünûn’da kendisine ayrılan özel dairede her hafta düzenli biçimde toplanmıştır. Bu encümenin ilk vazifesi, yapılacak araştırmaların muhatabına ulaşması maksadıyla iki ayda bir çıkması planlanan Millî Tetebbular Mecmuasını yayımlamak olmuştur. Millî Tetebbular Mecmuası Mart-Nisan 1331/Teşrînisâni- Kânunuevvel 1331 (Mayıs-Haziran 1915/Ocak-Şubat 1916) tarihleri arasında ikişer aylık olarak toplam beş sayı çıkabilmiştir. Dergi, Matbaa-i Âmire’de devrin en yüksek kaliteli baskısıyla ve dolu içeriğiyle süreli yayınlar içinde özel bir yer FUAT KÖPRÜLÜ’NÜN ESERLERİNDE DEDE KORKUT KİTABI ÜZERİNE DİKKATLER 55 edinmiştir. Dergide Fuat Köprülü, Ziya Gökalp ve Rauf Yekta’nın alanlarının ön- cüsü sayılan makaleleri yayımlanmıştır. Nitekim Köprülü’nün müdürlüğünü yaptığı ve yazarlarından olduğu Millî Tetebbular Mecmuası’ndaki yazılarında yukarıda da belirttiğimiz gibi Dede Korkut’tan bahisler bulunmaktadır. “Türk Edebiyatının Menşei” makalesi ilk olarak Millî Tetebbular Mecmuası’nın Eylül-Ekim 1915 tarihli IV. sayısında yayımlanmıştır. Bu makalede Köprülü’nün Türk Edebiyatı Tarihine Medhal adlı bir eser hazırladığı da sık sık vurgulanmıştır ve bu eser daha sonra Türk Edebiyatı Tarihi adıyla yayımlanmıştır. Köprülü, söz konusu makalede ozanlıktan bahsederken “Dede Korkut Kitabı’ndan ve daha sâir kaynaklardan anlaşılıyor ki Ozan’lar önce kutsî bir mahiyeti ve içtimaî toplulukta mühim bir yeri hâizdiler: Ozanlar’ın pîri sayılan Korkut Ata, efsaneye göre, İslâm dinini anlamak maksadıyle Türkistan’dan Ceziretü’l-Arab’a gelmiş ve Hazret-i Ebû Bekir’le görüşerek İslâm dinini kabûl eylemiş büyük bir velî idi; Kitab-ı Dede Korkut’daki Bey Büre Bey-oğlu Bamsı Beyrek hikâyesi de gösteriyor ki, Ozan âdetâ gâipten haber getiren bir bakıcı’dır.” (Köprülü 1986: 71) görüşlerini ileri sürerken dipnot olarak da şu bilgiyi verir: “Yegâne nüshası Dresden kütüphanesinde bulunarak, oradan fotografi ile aldırılmış bir nüshası Âsâr-ı İslâmiye ve Milliye Tedkik encümeni kütüphanesinde mevcut olan bu mühim eser, Oğuzlar’ın esâtirî devrelerine ait oniki hikâyeyi ihtiva ettiği için Oğuz-Nâme ismi ile şöhret bulmuştur. Asırlarca önce, Anadolu’daki ozanlar bu hikâyeleri kopuzları ile terennüm ederlerdi. İşte bu kitap, mevzun bir nesir ile tertip edilen o esâtirî hikâyelerden bir kısmını içine almaktadır. Prof. Barthold, Korkut Ata’nın, Oğuzlar’ın eskiden yerleşmiş bulundukları, Sir-Derya kenarlarında ve Türkmen bozkırlarında tanınmış bir velî, hekim, ozan olmak üzere telâkkî edildiğini, önceleri Azerbaycan’da Derbend civarlarında bu Oğuz efsânelerinin yaygın olduğunu söylüyor (Barthold, Encyclopédie de l’İslâm, Art., Ghuzz). Osmanlı tarihçilerinin verdikleri malûmata göre, Osmanlılar’da Oğuz efsaneleri’nin XVI. asırda hâlâ yaşadığına hükmedebiliriz.” (Köprülü, 1986: 71). Söz konusu makalede Ziya Gökalp’ın açıkça etkisinin görüldüğünü, Köprülü’nün birçok yerde atıflarla bunu gösterdiğini görmekteyiz. Bu, dolaylı ola- rak da olsa Durkheim etkisini ve sosyolojik bir analiz yöntemini de beraberinde ge- tirmiştir. “Şölen” bahsinde de Dede Korkut’tan bilhassa dipnotlarda sıkça örnekler veren Köprülü, böylece eseri yeni gördüğünden ötürü olmalı bilgileri dipnotlara ek olarak koymuş gibidir. Her ne şekilde olursa olsun bu durum, Dede Korkut’la ilgili değerlendirmelerin önemine ve öncülüğüne gölge düşürmemelidir. Çünkü Köprülü, “Dede Korkut’ta da, hemen her hikâyede hükümdârlar tarafından muhtelif vesilelerle şölenler tertib edildiğini, büyük toylar, yâni ziyâfetler ve düğünler

 Millî Tetebbular Mecmuası’nda ileride çok sayıda çalışmaya kaynaklık, yol göstericilik edecek önemli makaleler neşredilmiştir. Bunların başlıcaları arasında Köprülüzâde Mehmed Fuad’ın “Türk Edebiyatında Âşık Tarzının Menşe ve Tekâmülü Hakkında Bir Tecrübe”, “Türk Edebiyatının Menşei”, “Selçukîler Zamanında Anadolu’da Türk Medeniyeti”, Ziya Gökalp’ın “Bir Kavmin Tedkikinde Takip Olunacak Usul”ve “Eski Türklerde İçtimaî Teşkilâtla Mantıkî Tasnifler Arasında Tenâzur”; Rauf Yektâ’nın “Eski Türk Mûsikisine Dair Tetebbûlar: Kök’ler” ve “Eski Türk Mûsikisine Dair Tarihî Tetebbûlar: Türk Sazları”vardır. 56 ALİ DUYMAZ tertiplendiğini görüyoruz.” (Köprülü, 1986: 73) diyerek Türk âyin geleneğinin en önemli parçalarından biri olarak değerlendirdiği “şölen” geleneğiyle Dede Korkut arasındaki bağı yakalamaktadır. Aynı şekilde yine Bamsı Beyrek hikâyesinden ha- reketle toylardaki sağ kol ve sol kol şeklindeki teşrifât kaidesini (Köprülü, 1986: 75), Yalancı oğlu Yalancık (Yaltacuk) ile Banı Çiçek’in toyundaki ozanların işlevini (Köprülü, 1986: 79) örnekleyen Köprülü, “sıgır” yani av merasimleri husu- sunda da Dede Korkut’tan Dirse Han Oğlu Boğaç hikâyesi başta olmak üzere bolca örnekler verir (Köprülü, 1986: 80). Bu bahiste kullandığı “eski Türk esâtirinin İslâmîleşmiş bir kalıntısı olup pek sonraki devirlere kadar efsane ve hikâye şeklinde devam eden” (Köprülü, 1986: 80) sözleri aslında Dede Korkut’u tür açı- sından tanımlamanın özgün bir örneğidir. Köprülü’nün hem Gökalp’tan hem de Gökalp’ın sık kullandığı Fransız araştırmacı Grenard’dan istifadesinin bir örneği “yuğ” merasimiyle ilgili kısımda örneklenmiştir. Kurban ile yuğ arasındaki ilişkiye değinen Köprülü, Grenard ve Gökalp’tan naklen “yuğ”un “iptidaî bir kurbanın kalıntısından başka bir şey” olmadığı düşüncesine istinaden Ziya Gökalp’ın bunun bir örneğine de Dede Korkut’ta rastladığı bilgisini aktarmaktadır (Köprülü, 1986: 93). Daha sonra matem ayinlerinden söz ederken Dede Korkut Kitabı’ndaki matem geleneklerinden örnekler veren Köprülü, “Kitabın hemen bütün hikâyelerinde bu mâtem âdetlerini gösterir parçalara tesâdüf olunmaktadır.” demektedir (Köprülü 1986: 97-98). Köprülü’nün temas ettiği bir başka husus “kopuz” ile Dede Korkut ilgisidir. “Garp Türkleri’ne gelince, Anadolu’daki ozanların sazın murâfakatiyle terennüm ve inşa ettikleri eski Oğuz efsanelerini muhtevî Kitab-ı Dede Korkut’da biz, her ozanı mutlakâ elinde kopuzu ile görüyoruz.” (Köprülü, 1986: 106) diyerek “kopuz”un Dede Korkut’taki yerini tespit etmiştir. Aslında daha ilk planda, henüz metnin çözümlenmesi ve yayımlanması bile sözkonusu değilken Köprülü’nün söylediği bu sözler, Dede Korkut’u tanımlayışı, ona tarihsel ve coğrafi bir alan çizişi, esatirî yani mitolojik niteliğini ortaya koyuşu, metnin şekil özellikleri, anlatıcı tipolojisi gibi yaklaşım tarzı itibariyle son derece yeni ve yol gösterici tespitlerdir. Elbette bunda “Türk Edebiyat Tarihinde Usul” üzerine daha önce yazdığı “yenilikçi” makalenin çizdiği çerçeveyle birlikte, bera- ber çalıştığı Ziya Gökalp başta olmak üzere diğer encümen üyelerinin katkısını ve tabii Barthold gibi yabancı araştırmacıların etkisini de teslim etmek gerekir. Başka bir ifadeyle söylemek gerekirse bu çalışmaları fertlerin birikimi ve bilgisini dışa- rıda tutmadan söz konusu encümenin kolektif bir başarısı olarak da görmek icap eder. Elbette bu başarıda Ziya Gökalp, Ali Emiri, Muallim Cevdet, Rauf Yekta, Fuat Köprülü gibi birçok ismin işbölümüyle sağladıkları katkı da büyüktür.

Bir İlk: Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar

Köprülü, Dede Korkut’la ilgili olarak “Türk Edebiyatının Menşei” makalesinde ortaya koyduğu düşünceleri daha sonraki yıllarda yayımladığı iki eserinde biraz daha ayrıntılandırarak devam ettirmiştir. Ayrıca artık 1916 yılında Kilisli Rifat Bilge de Dede Korkut Kitabı’nın ilk yayınını yapmıştır. Bu çerçevede FUAT KÖPRÜLÜ’NÜN ESERLERİNDE DEDE KORKUT KİTABI ÜZERİNE DİKKATLER 57

Köprülü’nün Dede Korkut’la ilgili kitap hacminde görüşlerini ortaya koyduğu ilk eser, “Türk Edebiyat Tarihinde Usul” makalesinde kurduğu teorinin ilk ve son derece başarılı bir uygulaması olarak kabul edilen ve 1918 yılında yayımladığı Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar’dır. Ahmet Yesevî ile Yunus Emre’yle birlikte Anadolu ile Orta Asya’yı da birbirine bağlayan Köprülü, bu eserinde tamamen yeni bir anlayış ortaya koymaktaydı. Bu kitabın içindekiler kısmına baktığımızda “Oğuz-Name: Milli Türk Destanı - Oğuz-Name bir tarih değildir - Eski Oğuz-Name nüshası hakkında Ebu Bekru’d-Devadari’nin verdiği bilgiler - Oğuz-Name, Dede Korkut menkabelerinden başka bir şey değildir - Bu destanın hala Anadolu’da yaşaması” (Köprülü, 1976: 247-253) şeklinde başlıklar görürüz. Başlıklardan da anlaşılabileceği üzere Köprülü, Dede Korkut’a izleri Anadolu’ya kadar ulaşmış millî Türk destanı olarak kabul ettiği Oğuznâme çerçevesinde yaklaşmıştır. Kitab-ı Dede Korkut veya onun o günlerdeki ifadesiyle Dede Korkut Menkabesi, “Oğuz-Name’den sonradan çıkarılmış bir parça” (Köprülü, 1976: 26) ve “Oğuzların eski yeri olan Sır-Derya kenarlarında, Türkmenler arasında, Azerbaycan’da Derbend civarlarında, Anadolu’da, hulasa Oğuz şubelerinin yayıl- dıkları her sahada tanınan” (Köprülü, 1976: 19) bir eserdir. O günlerdeki hâkim anlayışa göre “millî Türk destanı”nın adı Oğuznâme’ydi ve Dede Korkut Kitabı da bu Oğuznâme’den üretilmiş bir parçaydı. Aynı eserinde bu görüşünü daha da ayrıntılandırarak şöyle der: “Kitâb-ı Dede Korkut, öyle anlaşılıyor ki bu Oğuz-Nâme'den sonradan çıkarılmış bir parçadır, Reşidü’d-Din’in eserindeki İslâmî şekli ile, Uygurca metni mevcut olan Oğuz menkabesi de yine ayni yerden gelmiştir. Oğuznâme'nin, bazılarının sandığı gibi bir tarih değil, bir menkabeler mecmuası olduğu bu suretle anlaşılıyor. Oğuznâme'den alındığı yazarı tarafından söylenilen Câm-ı Cem-Âyin de buna ikinci bir delil teşkil eder. Esasen, Klaproth, daha bir asır önce, Çinlilerle Acemlerin Türkler hakkındaki rivayetlerinde göze çarpan birliği; bütün bu gibi menkabe ve an’aneleri zapteden eski Uygur vekayi’-nâmelerinin mevcudiyetine bir delil olarak zikretmişti. Oğuznâme hakkında daha fazla bilgi edinmek için, bu eserimizin ikinci kısmındaki 42. Oğuzname faslına bakınız.” (Köprülü, 1976: 26) Köprülü, Oğuzların eski yurtları hakkında bilgi verirken de zaman zaman Dede Korkut’tan tanıklar göstermektedir. Bu yer adlarından birisi Karacuk şehri ve “Karacuk-dağı”dır. Oğuz sahası dâhilinde gösterdiği bu yer adının Divâñu Lugâ- ti’t-Türk’teki haritada da geçtiğini ifade eden Köprülü, Dede Korkut’ta çok isminin geçtiğini vurgular (Köprülü, 1976: 138-139). Köprülü’nün üzerinde durduğu bir diğer husus Oğuzların, dolayısıyla Dede Korkut’un daha yeni dönemlerdeki coğrafyasıdır. Bu coğrafyayı “Âzerî sahası” olarak kabul eden ve Doğu Anadolu’yu da bu sahaya eklemleyen Köprülü, halk edebiyatı ve halk mitolojik kalıntılarını bu sahada oldukça kuvvetli ve canlı

 Köprülüzâde Mehmet Fuat’ın İstanbul Darülfünu’nunda Türk Edebiyatı Tarihi müderrisi iken basılan bu eserin basım tarihi 1918, basım yeri ise İstanbul’da Matbaa-i Amire’dir. 58 ALİ DUYMAZ olduğunu da belirtir. Ona göre “bu sahaya gelen Türklerin hemen hepsi Oğuzlar- dan, yani Türkmen cinsinden idi”; bu yüzden “Kitâb-ı Dede Korkut'un bugün eli- mizde mevcut nüshasında vak'aların geçtiği yer olarak daima Doğu Anadolu ve Azerbaycan sahasını görmemiz” de tabiidir (Köprülü, 1976: 179). Eserinde kadın meselesine de temas eden Köprülü, “destan edebiyatı”nı meydana getiren “alplar devri” dediği dönemin kadın algısını da Dede Korkut’tan hareketle analiz eder. Bu devirdeki “aşk ve kadın hakkındaki telakkilerin bile daha sonraki devirlerden çok ayrı ve tamamiyle kahramanane bir şekilde olduğunu” belirten Köprülü, şu fikirleri ileri sürer: “Kitâb-ı Dede Korkut hikâyelerindeki Selcan Hatun, Banı Çiçek Hatun gibi kadınlar, hakikatte bir alp'tan başka birşey değildir. Kanlı Koca, oğlu kahraman Kanturalı’yı evlendirmek istediği zaman, onun verdiği şu cevap, alplar devrinin umumi olarak kadın hakkındaki ülküsünü pek açık bir surette gösteriyor: “Baba, çün meni iverim dirsin, mana lâyık kız nice olur? Baba, men yerimden durmadın evvel durmuş ola, men karakoç atıma binmedin evvel binmiş ola, men kanlı kâfir iline varmadın ol varmış, mana baş getirmiş ola, dedi” (Kitab-ı Dede Korkut, s. 96). İşte görülüyor ki Kanturalı’nın, yani o devir alpları’nın istediği kadın, sonraları sazşairlerinin tahayyül ettikleri tarzda bir sevgili değil, cengaverlik hisleri bakımından erkeklerden tamamen farksız bir kahramandır; hakikaten, alplar devrinin, yani ozanlar zamanının kadınları ancak böyle destani bir seciyede olabilirlerdi.” (Köprülü, 1976: 245). Köprülü’nün Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar adlı eserinde “diğer bir çok milletler gibi, Oğuz Türklerinin de başlangıcı bilinmeyen bir zamandan beri Millî destan’ları mevcuttu” (Köprülü, 1976: 247) şeklindeki hükmüyle, yani “millî Türk destanı” kavramı çerçevesinde “Oğuznâme” meselesine ayrı bir kısım ayırdı- ğı görülür. Köprülü, Dede Korkut’a dair değerlendirmelerinin en geniş biçimde yer aldığı bu kısımdaki ayrıntılı mukayeselerden sonra şu kanaate varır: “Bugün Kitâb- ı Dede Korkut adı ile elimizde bulunan ünlü eserin, asıl Oğuz-Nâme'nin tamamı değilse bile, her halde pek mühim ve esas bir cüz’ü olduğu, artık, her türlü şübhenin üstündedir.” (Köprülü, 1976: 250-251). Köprülü’nün “Oğuz-Nâme” başlığı altında dipnotları da verimli biçimde kullanarak yaptığı değerlendirmeler arasında Devâdârî’nin Düreü’t-Ticân adlı eserinde söz ettiği Oğuznâme’deki Tepegöz hikâyesi ile Dede Korkut Kitabı’ndaki Tepegöz hikâyesinin mukayesesi de yer almaktadır ve Köprülü, bu tartışma sonrasında Dede Korkut’taki metni daha sağlam ve doğru bulur (Köprülü, 1976: 250-251). Bu arada Dede Korkut’la ilk ve öncü yazılardan olan Muallim Cevdet’in Yeni Mecmua’nın Çanakkale özel sayısındaki yazısını da (Muallim Cevdet 1915) değerlendiren ve bazı hususlarda kaynak göstermediği için hafif tarzda eleştiren Köprülü, Dede Korkut’un Oğuznâmler içindeki yerine ışık tutan şu değerlen- dirmeyi yapar: “Kitâb-i Dede Korkut adı altında bulunan menkabeler mecmuası, Ebû Bekr Abdullâh b. Aybeg’üd-Devâdârî’nin gördüğü Oğuz-Nâme’den başka hiçbir şey FUAT KÖPRÜLÜ’NÜN ESERLERİNDE DEDE KORKUT KİTABI ÜZERİNE DİKKATLER 59 değildir. Dresden’deki tek nüshadan naklen İstanbul’da basılan nüsha, ayrı ayrı oniki menkabeyi hâvîdir ki bu menkabelerden her birine ayrıca Oğuz-Nâme derler. Bu Dede Korkut kitabını ilk defa gören Osmanlı müverrihi, Rûhî’dir; Müneccim- başı Tarihi’nde ondan naklen şu rivayet vardır: “Kadîmü’z-zamanda Turkmen kabâili beyninde Korkut Ata nam bir ehl-i hâl aziz vardı; birgün buyurdu ki saltanat akıbet Oğuz-Han’ın vasıyyeti üzre Oğlu Kayı-Han evlâdına nakledip illâ âhirü’z-zaman ber-devam olur.” (Müneccimbaşı tercemesi, c. III., s. 267). Bu riva- yet hemen aynen Kitab-ı Dede Korkut'dan alınmıştır. Avrupa’da önce Fleischer’ in, sonra Von Diez’ in dikkatini çekerek kısmen de terceme edilen bu eser hakkında W. Barthold da kısa bâzı mâlûmât vermektedir (bk. Encyclopédie de l’Islam, Ghuzz maddesi). Azerbaycan, Bayburt, Gürcistan sahasında, yani “Azeri lisanı dairesi” dediğimiz Doğu Oğuz sahasında yaşayan Türklere ait olduğu içindeki has-isimler- den anlaşılan bu kıymetli menkabeler mecmuası, lisanî ve tarihî uzun bir tedkike muhtaçtır. Ozanların asırlardanberi kopuzlarla söyledikleri bu halk menkabelerin- den bazılarının -mesela “Bey Beyrek” hikayesinin- diğer nüshaları mevcut olduğu gibi, Tepegöz gibi sair birçoğu da halk arasında hala yaşamaktadır. Azerbay- can’da, Türkmenler arasında, Sir-Derya sahasında hâlâ bu Dede Korkut’un hatırasına rastlanılıyor; bir menkabeye gore, İslâm dinini anlamak üzre Cezîretü’l- Arab’a gelen ve Hazret-i Ebu Bekir’le görüşerek Müslüman olan bu veli, İnostran- sef’in zannı gibi tarihî bir şahsiyet olmayıp, tamâmiyle menkabevî bir sîmadır. Radloff’un neşrettiği Uygurca Oğuz menkabesi'ndeki Ulug Türk ile Reşidü’d- Din’deki Irkıl Ata ve bu Dede Korkut, bize göre, ayni timsalden ibaret olup ozanların eski Türk cemiyetindeki dinî-bediî yerini vuzuhla görmektedir. Son söz olarak, Kitab-ı Dede Korkut hikâyeleri tarz ve üslûbunda, yâni öyle bir nevi’ mev- zun nesir ile yazılmış hikâyelere Oğuzlardan başka Türklerde de rastladığımızı söyleyelim.” (Köprülü, 1976: 251-252). Köprülü’nün Dede Korkut Kitabı’nın şekli için söylediği “mevzun nesir” kavramını Şeyh Süleyman Efendi’nin ozan kelimesi hakkında verdiği bilgilerden de istifade ederek “ozanların, bilhassa Oğuzlar’ın destanını terennüm etmekle tanınmış olduklarını ve o destanın “mani tarzında vezinsiz bir nağme ve terane” olduğunu gösteriyor ki hakikaten Dede Korkut hikâyeleri de böyledir” (Köprülü,1976: 252) diyerek biraz daha açtığını görmekteyiz. Doğrudan konu edinmese de Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar adlı eserinin bağlamında Oğuznâme ve Dede Korkut konularına kültürel zemin olarak ayrıntılı biçimde değinen Köprülü, Dede Korkut Kitabı hakkında müstakil bir çalışmanın gerekliliğine de vurgu yapar. “Başlı başına uzun bir tedkike muhtaç olan Oğuz destanı ve Dede Korkut Kitabı hakkında burada kısaca bile bilgi vere- cek değiliz; yalnız, Yunus’tan önceki Anadolu hayatının -imkân olduğu kadar- tam ve hakiki bir levhasını göstermek ve tasvir edebilmek için, o devirde bu Dede Korkut menkabelerinin halk arasında çok yaygın olduğunu, Oğuz ozan’larının o menkabeleri ellerinde kopuzlarla terennüm ettiklerini de ilave etmeliyiz.” (Köprülü, 1976: 252) diyerek eserini tamamlar. 60 ALİ DUYMAZ

Dede Korkut’un “Türk Edebiyatı Tarihi” İçine Konumlandırılışı

Köprülü’nün Dede Korkut’la ilgili ayrıntıya girdiği eseri ise Birinci Bölümü “Kable’l-İslam Türk Edebiyatı” adıyla 1920’de, İkinci Kitabı “Bade’l-İslam Türk Edebiyatı” başlığıyla 1921’de, tamamı ise kitap halinde 1926’da basılmış olan “Türk Edebiyatı Tarihi”dir. “Selçuklular Devrinde Türk Edebiyatı” başlığı ve “Oğuzlar” alt başlığı altında “Halk Edebi An’anelerinin Devamı Köroğlu ve Dede Korkud” başlığıyla bir alt bölüm açan Köprülü (Köprülü, 1980: 192), burada Selçuklu hükümdarlarının batı sınırlarına sevk ettikleri Oğuz göçebelerinin, kendileriyle beraber eski edebi an’anelerini, halk edebiyatlarını, “ozan”larını ve “kopuzcu”larını da götürdüklerini belirterek “bedi’i ve cengaverane hislerini “ozan”ların kopuzlarla terennüm ettikleri eski halk destanlarından, canlı Oğuz rivayetlerinden alan bu göçebelerle birlikte, “Köroğlu” menkıbesi gibi eski milli destan parçalarının “Azerbaycan” ve “Anadolu” sahalarına geldiğini ve yüzyıllarca yaşadığını görüyoruz. Tıpkı bunun gibi, meselâ “Dede Korkud” an’aneleri de bu büyük göçlerle berâber batıya doğru yayılıyordu.” demektedir. Köprülü’ye göre Dede Korkut ananeleri de bu büyük göçlerle beraber batıya doğru yayılmıştır. (Köprülü, 1980: 192) Dede Korkut Kitabı’nı Selçuklu dönemi “halk edebî ananeleri” çerçevesinde kabul eden Köprülü, bunun sebebini o devrin asıl müterennimleri olan, ellerinde kopuzlarıyla her toplantı yerinde bulunan “ozan”lara bağlamaktadır. “Ozanlar ve kopuzcular, Oğuz boylarının ve Selçuklu ordularının bir tamamlayıcısı hükmünde idi. Onlar, zafer akşamlarında, eski Oğuz menkıbelerini Dede Korkud hikâyelerini söylerler, yahut o günün kahramanlıklarını terennüm ederlerdi. Kadınların bile kahramanlık seciyeleri ile belirlendiği bu devir halk eserlerinden hiçbiri zamanımı- za kadar gelememiştir. Yalnız “Dede Korkud” hikâyeleri eski Oğuz aşiretlerinin bu samimi kahramanlık hayatını çok canlı ve renkli olarak göstermektedir ki, gelecek bölümlerde bu hikâyelerden ayrıca bahsedeceğiz.” (Köprülü, 1980: 213). Burada ayrıca üzerinde durulması gereken husus Köprülü’nün Dede Korkut’u veya Korkut Ata’yı “ozan” olarak tanımlayışıdır. Köprülü, “Oğuzların eski yeri olan Sır-Derya kenarlarında, Türkmenler arasında, Azerbaycan’da Der- bend civarlarında, Anadolu’da, hulâsa Oğuz şubeleriııin yayıldıkları her sahada tanınan Dede Korkut menkabesi”ne göre “İslam dinini anlamak maksadıyle Tür- kistan’dan Ceziretü’l-Arab’a gelmiş ve Hazret-i Ebu Bekr’le görüşerek İslamiyet’i kabul eylemiş olan ozanlar piri meşhur Korkut Ata…” (Köprülü, 1976: 19) olarak tanımlamaktadır. Köprülü Dede Korkut Kitabı’nı millî Türk destanının “menkıbevi-tarihî” mahiyetteki dairelerinden biri olarak görmektedir. Bu terim günümüzde mitik, epik ve romanesk tür şeklinde kronolojik sıralamayla söylersek epik türün karşılığı ol- malıdır. Bu kavram bugün epik veya destanî anlamında olup her eposun tarihselliği gibi “destanî bir tarih” niteliği taşıyor demektir. Köprülü şöyle devam eder: “Milli Türk destanının “Yaradılış” hakkındaki başlangıcı ile “Menkıbevi-Tarihî” mahi- yetteki başlıca dairelerini gördük. Bu dairelere mensup bazı mühim parçaların - FUAT KÖPRÜLÜ’NÜN ESERLERİNDE DEDE KORKUT KİTABI ÜZERİNE DİKKATLER 61

Mesela: “Dede Korkut”, “Köroğlu” gibi- sonraki zamanlarda tespit edilmiş olan rivayetlerini, takvim tertibiyle ait oldukları bölümlerde, daha etraflıca tetkik edeceğiz.” (Köprülü, 1980: 63) “Eski Oğuz destanının bir kalıntısı olan “Dede Korkud” hikâyeleri…” (Köprülü, 1980: 254) ve “Bunlar (ozanlar) Dede Korkud hikâyeleri gibi eski Oğuz destanları parçalarını da terennüm ederlerdi.” (Köprülü, 1980: 338) şeklindeki ifadeleriyle Dede Korkut Kitabı’nı tanımlayan Köprülü, “Irkıl Hoca” ve “Uluğ Türk” tipleriyle “Dede Korkut” arasında bağlantı kurar: “Bunlardan bilhassa “Dede Korkut”a isnad edilen birtakım menkıbelerin Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluşundan sonra tespit edilmiş bir parçası, “Kitab-ı Dede Korkut” ismi altında bize intikal etmiştir ki, bunlar, “Oğuznâme” etrafında toplanmış birtakım tali menkıbelerden ibarettir.”(Köprülü, 1980: 54) der. Köprülü’ye göre “Oğuz menkıbesinin “Dede Korkut” rivayetlerinden başka diğer zengin parçaları daha ihtiva etmesi pek tabii ise de, yazık ki onlar bize kadar intikal edememiştir.” (Köprülü, 1980: 54) Köprülü Dede Korkut kitabının şekli konusunda da fikirler ileri sürer: “Ondan evvel “nazım” iptidai ve kararlanmamış şekilde, yani seci’ler, tek- rarlarla temin edilen bir nevi ahenge tabi olarak bulunur ki “Dede Korkut hikâye- leri” ve bir takım masal tekerlemeleri irticale elverişli olan bu eski şekil ifadenin çok sonraki birer kalıntısıdır.” (Köprülü, 1980: 77) Köprülü’nün zaman zaman alıntılarla verdiğimiz bu düşünceleri, şu veya bu şekilde günümüze kadar aynen ya da başka ifadelere dönüştürülerek tekrarlana gelmiştir. Bu arada Köprülü’nün Seyyid Battal Gazi destanını Dede Korkut’la mukaye- se ederek Battal Gazi destanındaki “halkiyat” izlerinden hareketle “halk destanı” kabul edişine (Köprülü, 1980: 257), hatta Rubguzi’nin “Kısas-ı Enbiya”sındaki her peygamberin menkıbesine başlarken kullandığı mukaddimelerin arasında Dede Korkut hikâyelerinin başlangıçlarını hatırlatanların da bulunduğunu kaydedişine tanık oluyoruz (Köprülü, 1980: 288). Özetle Köprülü, Dede Korkut Kitabı’nı Selçuklular devrine ait, Sir-Derya boylarından gelen Oğuzların coğrafyası olarak tanımladığı “Azeri Sahası”na men- sup, ozanlar piri Korkut Ata tarafından terennüm ve inşa edilmiş, “tarihî-menkıbe- vî” mahiyette, millî Türk destanı Oğuznâme’nin bir parçası olarak, “halk edebî ananeleri” içinde “mevzun nesir”le kaleme alınmış bir kitap olarak tanımla- maktadır.

Azerbaycan Yurt Bilgisi Makaleleri ve Bir Yayın Tasarısı

Ziya Gökalp tarafından “Köprülüzade Fuad Bey Türkiyat sahasında büyük bir mütebahhir ve âlim oldu. İlmî eserleriyle Türkçülüğü tenvir etti” ifadesiyle (O. F. Köprülü, 1987: 2) takdir edilen Köprülü’nün Dede Korkut çalışmalarıyla ilgili çalışma ve yayın tasarıları, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar adlı kitabının Index bölümünde şu biçimde anlatılmaktadır: 62 ALİ DUYMAZ

“Dede Korkut Kitabı’nın Dresden’deki asıl nüshasını getirttikten sonra, elimize geçen diğer bir iki Oğuz-Name parçasıyla birlikte tashihli bir şekilde bastırmak istiyorduk; hatta bunun için lazım gelen hazırlıklarda bulunarak Oğuz Destanı hakkında geniş tarihi bilgileri ve bibliyografya izahlarını içine alan uzun bir mukaddime ve bu eserdeki eski Türkçe kelimeler hakkında ayrıca lisanî bir cetvel de hazırlamıştık. Ne yazık ki buna imkân hâsıl olamadı.” (Köprülü, 1976: 388). Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar adlı eserinde birkaç yerde Dede Korkut Kitabı’nın tarihî, lisanî vb. açılardan müstakil bir tetkike muhtaç olduğunu da beyan ederek bir kitap hazırlığına dair imalarda bulunmuştur. Ancak şimdiye dek Köprülü’nün bu cümlelerde sözünü ettiği “eski Türkçe kelimeler” ve bazı inanışlar ile kavramlar hakkında değerlendirmelerini de içeren üç yazısı dışında müstakil bir çalışması tespit edilmemiş ve yayımlanmamıştır. Varsa da baş- kaca müstakil herhangi bir yazı veya eseri elde edilememiştir. Köprülü’nün doğru- dan Dede Korkut’la ilgili özgün ve mukayeseli araştırmaları olarak değerlendirebi- leceğimiz bu üç makalesi de herhalde Dede Korkut’u “Azeri sahası”na ait bir eser olarak tanımladığı için olsa gerek Azerbaycan Yurt Bilgisi dergisinde yayımlan- mıştır. Bu yazıların, Köprülü’nün müstakil bir eseri için hazırlık anlamı taşıdığı düşünülse de kuvveden fiile çıkmadığı için herhangi bir kesin hükme varmak doğru olmaz. Ancak biz burada her biri Dede Korkut araştırmalarında oldukça önemli olan bu yazılar hakkında ayrıntıya girmeyi gereksiz buluyoruz.

Sonuç

Edebiyat tarihi açısından Dede Korkut’la ilgili değerlendirmeleri ne yazık ki ilgili yayınlarda yeterince yer almayan Köprülü, elbette Türk edebiyatı tarihinin kurucusu olarak Dede Korkut’u da Türk edebiyatı tarihi içinde bugün de kabul edilen şekliyle belirli bir konuma yerleştirmiştir. Her ne kadar genç nesiller onu eserlerinden okuyarak tanımaya yanaşmasa da edebiyatın her alanında olduğu gibi Dede Korkut çalışmaları alanında da onun ve çağdaşlarının çizdiği çerçevenin dışına çıkılabildiğini söylemek pek mümkün değildir. Onun Dede Korkut’a dair çoğu değinme mahiyeti taşıyan değerlendirme- lerini üç noktada toplayabiliriz. Bunlardan ilki 1915 yılında yazdığı ve Millî Teteb- bular Mecmuası’nda yayımladığı öncü makalelerinden olan Türk Edebiyatının Menşei makalesidir ki burada Köprülü, henüz Kilisli neşri yapılmadığı için Dede Korkut Kitabı’nın orijinal Dresden nüshasının Berlin kopyasından istifade etmiştir. İkinci dönem Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar ve Türk Edebiyatı Tarihi adlı kitaplarında yer verdiği tasnif, bilgi ve tahlillerdir. Özellikle Türk Edebiyatı Tari- hi’nde Dede Korkut’u ozanlık, millî Türk destancılığı ve Oğuznâmecilik gelenek- leri çerçevesinde ele alışı öncü ve yön verici niteliktedir. Son olarak ise Azerbay- can Yurt Bilgisi dergisinde yayımlanan üç yazısından oluşan “notlar”ı değerlendi- rebiliriz.

 Azerbaycanlı araştırmacı Qumru Şehriyar, bu üç makaleyi Azerbaycan Türkçesine çevirerek ve makallere hakkında bazı değerlendirmeler yaparak bir kitap yayımlamıştır (Şehriyar 2015). FUAT KÖPRÜLÜ’NÜN ESERLERİNDE DEDE KORKUT KİTABI ÜZERİNE DİKKATLER 63

Sonuçta Köprülü, daha ilk dönem araştırmalarında Dede Korkut’u bugünkü araştırmalarla ancak derinleşilebilen fakat genel çerçevesi hemen hemen aynı kalan bir yapı içine yerleştirmiştir. Bu çerçeveyi kısaca şöyle özetleyebiliriz: 1. Dede Korkut Kitabı’nı, Oğuz Türklerine ait “millî Türk destanı”nın yani Oğuznâme’nin bir türevi olarak konumlandırmıştır. 2. Oğuzların ilk ve eski yurtları Sir-Derya boylarından Anadolu’ya göçleriyle birlikte Dede Korkut’un da “halk edebî ananesi” olarak “Azeri sahası”na geldiğini ileri sürmüştür. 3. Ozanlık geleneği çerçevesinde Dede Korkut/Korkut Ata’yı “ozan”dan “veli”ye geçiş sürecinde bir tip olarak değerlendirirken onun “ata” kültüyle ilişki- sini de kurmayı ihmal etmemiştir. 4. Kopuzun destan anlatımındaki yeri ve fonksiyonu üzerinde dururken Dede Korkut’un anlatım şekline de ışık tutmuştur. Ozanların anlatım tarzı olan “mevzun nesir” kavramının Dede Korkut için de geçerli olduğunu ifade etmiştir. 5. Dede Korkut’un tarihsel bir metinden ziyade “tarihî-menkıbevî” yani epik bir metin olduğunu, bir takım esatirî yani mitolojik unsurları da taşıdığı tespitinde bulunmuştur. İkinci Meşrutiyet döneminde zirve yapan milliyetçilik akımının en belli başlı projelerinden biri “büyük destan”ları keşfetme, metinlerini kurma, yayımlama ve güncellemeydi. Fikir zeminini büyük ölçüde Ziya Gökalp’ın kurduğu bu anlayışın “edebiyat” kısmı, sistematik olarak olmasa da büyük ölçüde Köprülü’ye düş-müş- tür. Başka bir ifadeyle destanların ya da Köprülü’nün ifadesiyle “tarihî-menkıbevî” büyük metinlerin izahı Köprülü tarafından yapılmıştır. Köprülü “millî veli” yaratma çerçevesinde Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar adlı eseriyle bu görevin önemli bir kısmını eser ebadında gerçekleştirmiş olmakla birlikte “destan” kısmın- da müstakil bir eser ortaya koyma fırsatı bulamamıştır.

KAYNAKLAR

1. Akün, Ömer Faruk (2003). “Mehmed Fuad Köprülü”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, c. 28, s. 471- 486. 2. Kilisli Muallim Rifat (1916). Kitâb-ı Dede Korkud alâ Lisân-ı Ta’ife-i Oğuzân, “Âsâr-ı İslâmiyye ve Milliyye Tedkik Encümeni” Neşriyatı, İstanbul 1332: Matbaa-i Âmire. 3. Köprülü, Fuat (1329/1914). “Yeni Bir İlim Halkıyat - Folklor”, İkdam Gazetesi, Sayı: 6091, 23 İkincikânun 1329 [6 Şubat]. 4. Köprülü, Fuat (1339/1923). “Türk Edebiyatı Tarihi'nde Usul”, Bilgi Mecmuası, I(1): 3-52. 5. Köprülü, Fuat (1932a). “Dede Korkut Kitabına Ait Notlar I: Altın Küpeli Oğuz Beyleri”, Azerbaycan Yurt Bilgisi, I(1), [Ocak] 1932, s. 17-21.

 Bu hususta son dönemde yayımlanmış ilgi çekici bir yazı için bk. Taştan 2016. 64 ALİ DUYMAZ

6. Köprülü, Fuat (1932b). “Dede Korkut Kitabına Ait Notlar II: Başa Dönmek, Aynalmak”, Azerbaycan Yurt Bilgisi, I(2), Şubat 1932, s. 84-91. 7. Köprülü, Fuat (1932c). “Dede Korkut Kitabına Ait Notlar III: Ozan”, Azerbaycan Yurt Bilgisi, I(3), Mart 1932, s. 133-140. 8. Köprülü, Fuat (1976). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, 3. Bs., Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları. 9. Köprülü, Fuat (1980). Türk Edebiyatı Tarihi, 2. Bs., İstanbul: Ötüken Neşriyat. 10. Köprülü, Fuat (1986). Edebiyat Araştırmaları, 2. Bs., Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. 11. Köprülü, Orhan F. (1987). Fuad Köprülü, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. 12. Muallim Cevdet (1331/1915). “Oğuznâme-Kitab-ı Dede Korkut”, Yeni Mecmua, Çanakkale Fevkalade Nüshası: 4. 13. Muallim Cevdet (1337/1921). “Korkut Ata”, Dergâh, 15: 20 Teşrinisani 1337, s. 40. 14. Muallim Cevdet (1923). “Rus Müsteşriki Barthold Cenapları ve Türkiyat”, Muallimler Mecmuası, 8: 4. 15. Şehriyar, Qumru (2015). M. F. Köprülüzade ve Onun “Dede Qorqud Kitabı”na Aid Qeydler” Eseri, Bakı: Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası Folklor İnstitutu. 16. Taştan, Yahya Kemal (2016), “Millî Veli Yaratmak “Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar” Üzerine Farklı Bir okuma Denemesi, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 16/2, s. 33-73. Али Дуймаз (Турция)

Заметки о «Китаби-Деде Горгуд» в трудах Фуада Кепрюлю

Резюме

Основоположник истории турецкой литературы Фуад Кепрюлю детально ис- следовал творчество ашугов, поэтов-мистиков, чего нельзя сказать об анонимных произведениях. Между тем он стоит во главе исследователей, впервые использовав- ших понятие «народный фольклор» и предоставивших основные сведения по этому вопросу. При одновременном упоминании Фуада Кепрюлю и «Китаби-Деде Горгуд» невольно вспоминаются приписываемые ему слова о чашах весов, не отразившиеся ни в одной из его работ. Однако другой какой-либо информации, принадлежащей Кепрюлю, в фундаментальных трудах, связанных с Деде Горгудом, найти нельзя. Между тем он являлся членом таких организаций, как «Асари Ислламиййе» и «Мил- лиййе Тедкик Энджумен», и редактором издания «Милли Тетеббулар». Вопреки обе- щанию написать отдельную работу, посвящённую Деде Горгуду, он лишь коснулся этой темы в своих трудах по истории литературы. Несомненно, Кепрюлю, как основоположник истории турецкой литературы, представил очень много ценных сведений и об этом важном произведении, не нашедших, к сожалению, должного освещения в соответствующих изданиях. В связи с этим в ходе детального разбора работ Кепрюлю будут рассматриваться его взгляды и даже философия относительно «Китаби-Деде Горгуд». Безусловно, в рамках поня- тия «историко-героический дастан» будет особо затрагиваться и понятие «Огузна- FUAT KÖPRÜLÜ’NÜN ESERLERİNDE DEDE KORKUT KİTABI ÜZERİNE DİKKATLER 65

ме». Хотя молодое поколение не проявляет интереса к чтению трудов Кепрюлю, тем не менее, как и во всех областях литературы, так и в области исследований на тему Деде Горгуда невозможно выйти за очерченные им границы. Считаем очень важным проводимое в рамках данной статьи исследование взглядов Кепрюлю – родоначаль- ника истории турецкой литературы, человека, который систематизировал этапы и стадии, используемые и ныне на всех уровнях образования.

Ключевые слова: Китаби-Деде Горгуд, Огузнаме, Мехмет Фуад Кепрюлю, дастан.

Ali Duymaz (Turkey)

Some Views Concerning "The Book of Dada Gorgud" in Fuad Koprulu`s Works

Abstract

It is impossible to say that Fuad Koprulu, the founder of History of our Literature, who has the best knowledge concerning the works of ashugs, anonymous works, though he is at the top of the researchers` list, who have studied this field thoroughly. It was him who used the term "people folklore" for the first time. When we simultaneously speak about Fuad Koprulu and "The Book of Dada Gorgud", we unintentionally remember the fact that the author referred the book often enough indeed, although he had never used that character in his works. At the same time, it is impossible to see any information about him in any of his works connected with Dada Gorgud either. But in fact he was the member of such kind of organizations, as "Âsâri-Islâmiyye" and "Milliyye Tedkik Enjumen" and the Editor-in- Chief of the collection "Milli Tetebbular". Although he had promised to write a separate work devoted to Dada Gorgud, not a single work was published concerning this theme. The author wrote about it only in his books on History of Literature. Certainly although Koprulu`s works concerning Dada Gorgud from the viewpoint of History of Literature were not elucidated enough in the corresponding publications, he still as the founder of History of Literature introduced too much valuable information on this theme. In connection with that, a detailed analysis of Koprulu`s works is meant to be made in order to consider his views besides separate details and even philosophy regarding "The Book of Dada Gorgud". It goes without saying that besides "Tarixi menkabevi destan" (Legendary History of Destan), the concept of "Oghuzname" will also be considered. Although the younger generation reads and studies an author by means of his works very unwillingly, as in all fields of Literature, in the study fields of the theme Dada Gorgud, it is impossible to say that going beyond the limits set by him is possible. We are sure that within the framework of this article it is very important to study Koprulu`s views , who is considered to be the founder of History of Turkish Literature that systematized the periods and levels, which are used in all the levels of education even today.

Key words: "The Book of Dada Gorgud", Oghuzname, Mehmet Fuat Koprulu, Destan. TÜRKOLOGİYA № 1 2018

TARİX VƏ ETNOQRAFİYA ИСТОРИЯ И ЭТНОГРАФИЯ HISTORY AND ETHNOGRAPHY

МАРИНА ЗЛАТОУСТОВА (Россия)

ОБЩИНА ТУРОК-КИПРИОТОВ В КОНТЕКСТЕ БРИТАНСКОЙ КО- ЛОНИАЛЬНОЙ ПОЛИТИКИ НА КИПРЕ В 1945-1960 ГГ.

Резюме

Рассматривается вопрос о положении общины турок-киприотов на Кипре, ко- торый еще с 1878 и вплоть до 1960 гг. находился под колониальным управлением Великобритании. Подчеркивается разница в росте национального самосознания в общине греков-киприотов и турок-киприотов, что не могло не повлиять на их даль- нейшее развитие и сосуществование на острове. Также рассматриваются основные проблемы, связанные с требованиями греков-киприотов присоединить Кипр к Гре- ции, и реакция турок-киприотов на лозунги энозиса. Подчеркиваются различия в подходе британского правительства к обеим общинам острова, и направленность по- литики Великобритании (в особенности с середины 1950-х гг.) на установление со- юзных отношений с турками-киприотами в противовес лозунгам энозиса со стороны греков-киприотов. Анализируется смена позиции Турции по отношению к турецкой общине, проживающей на Кипре, когда с 1923 г. Турция, фактически не интересую- щаяся жизнью своих соотечественников, обращает свое пристальное внимание на кипрский вопрос к середине 50-х гг. XX в. , и рассматривается положение турецкой общины во время основных боевых действий со стороны ЭОКА. Говорится о разре- шении вопроса между двумя общинами, которое привело к провозглашению незави- симости Республики Кипр в 1960 г. и созданию правительства, состоящего как из греков-киприотов, так и из турок-киприотов.

Ключевые слова: Кипр, турки-киприоты, таксим, энозис, ЭОКА, Цюрихско-Лондонские соглашения.

1. Введение Остров Кипр, благодаря своему стратегически выгодному положению на границе между Востоком и Западом и географической близости к странам Средиземноморья, в течение всей своей истории вызывал у многих интерес.

 Россия, Уральский федеральный университет им. первого Президента России Б. Н. Ельцина, ассистент кафедры зарубежного регионоведения, магистр зарубежного регионоведения. E-mail: [email protected] ОБЩИНА ТУРОК-КИПРИОТОВ В КОНТЕКСТЕ БРИТАНСКОЙ КОЛОНИАЛЬНОЙ ПОЛИТИКИ НА КИПРЕ... 67

В разное время остров являлся владением римлян, египтян, персов, арабов, венецианцев и турок, включивших остров в состав Османской империи, где он находился с 1571 по 1878 гг. (http://www.mfa.gov.tr/cyprus-_historical- overview_.en.mfa) Необходимо помнить и о том, что на Кипре, ввиду различных нацио- нальных, религиозных и культурных характеристик проживавших там наро- дов, никогда не существовало единой кипрской нации. Кипр был захвачен страной, которая географически не принадлежала к региону Восточного Сре- диземноморья, и никто не предполагал, что правление британцев продлится так долго. Интересным является тот факт, что процесс становления национально- го самосознания в обеих общинах происходил неодновременно. Православ- ная община с середины XIX века постепенно развивала греческую нацио- нальную идентичность, основанную на этнических и культурных ценностях новообразованного греческого государства. Развитие национального грече- ского самосознания в среде греков-киприотов приняло особую форму требо- вания энозиса (союза с Грецией) (Faustmann, 2008: 48). Что касается мусульманской части населения, то история становления их национального самосознания отличается от той, что можно увидеть у гре- ков-киприотов. Мусульманская община начала развивать свою турецкую идентичность в этническом смысле значительно позже, чем православная община начала развивать свою греческую. До 20-х годов XX века большин- ство говорящих по-турецки мусульман Кипра не относили себя к туркам в этническом смысле (Справочник, 1992: 51). Именно турецкая национальная идея зародилась в XX в., до этого существовала османская идентичность. Еще находясь под властью Османской империи, мусульмане Кипра связыва- ли свою идентичность с религией и верностью Османской империи. Иден- тичность для них не имела этнической или национальной основы. Турецкая национальная идея и самосознание в современном их понимании стали раз- виваться в середине XIX века в пределах небольшой группы реформистской проевропейски настроенной элиты Османской империи, и впоследствии по- лучили большое распространение в первые десятилетия XX века. Современ- ное турецкое самосознание окончательно обосновалось на Кипре после гре- ко-турецкой войны 1919-1922 гг. с последовавшим вслед за этим в 1923-1924 гг. созданием государства Республика Турция (Kadioğlu, 2010: 105). Мусульманское меньшинство Кипра не могло связывать своих полити- ческих требований и устремлений с Турцией, которая по Лозаннскому дого- вору 1923 года признала факт аннексии острова Великобританией (http://www.mfa.gov.tr/cyprus-_historical-overview_.en.mfa). Новообразованное турецкое государство никак не выражало своей заинтересованности в Кипре и мусульманской части его населения, кроме того, что поощряло их получить турецкое гражданство и иммигрировать в Турцию. Таким образом, для му- сульман Кипра стало понятно, что Турция не может и не будет помогать им в 68 МАРИНА ЗЛАТОУСТОВА

обозримом будущем. Поэтому британская колониальная власть оставалась для них единственным источником защиты против энозиса или превосход- ства греков-киприотов на Кипре. Более того, в дополнение к политической зависимости, турки-киприоты в 20-х годах XX века стали зависеть от Британ- ской империи и в экономическом плане. Однако во второй половине 20-х годов XX века группа молодых поли- тиков в среде турок-киприотов, воодушевленная идеями Мустафы Кемаля Ататюрка, сформировала оппозицию пробритански настроенным мусульман- ским элитам Кипра (Kadioğlu, 2010: 106). Они восприняли новое турецкое государство как идеальный пример для мусульманской общины и смогли в значительной мере усилить свое влияние к концу 20-х годов, когда двое представителей из этой группы вошли в состав Законодательного Совета ост- рова. В то время как возможные расколы в среде греческой общины между националистами и коммунистами приветствовались британскими колониаль- ными властями, столкновения интересов между мусульманами подрывали основу колониальной системы по принципу «разделяй и властвуй», которого и придерживалась Великобритания.

2. Положение турецкой общины на Кипре в период 1945-1955 гг. В своей политике по отношению к общине турок-киприотов Велико- британия пошла туркам-киприотам на ряд уступок в 1940-х гг. В апреле 1948 года для укрепления связей между турецкой общиной Кипра и Турцией на острове появился специальный Турецкий комитет (Stefanidis, 1999: 5). Турец- кие учителя начали приезжать на работу в школы на Кипре. Британия разре- шила отмечать и национальные турецкие праздники на острове. Дальнейшее развитие турецкого национального самосознания на Кипре постепенно при- вело к тому, что турки-киприоты начали видеть в Турции родину, а Турции это, в свою очередь, позволило вмешаться в кипрский вопрос. Хоть и не столь сильно, как в последующее время, но еще в годы Вто- рой мировой войны турки-киприоты стали выражать обеспокоенность своим положением на острове ввиду всевозрастающих требований греков-кип- риотов за союз с Грецией. Среди турецкой общины острова с середины 40-х годов появляются свои общественные политические организации. Еще в 1943 году появилась организация КАТАК (Ассоциация турецкого меньшинства острова Кипр), возглавил которую Фазил Кючук (лидер общины турок- киприотов), который впоследствии, в 1944 году, выйдя из ее состава, органи- зовал Турецкую кипрскую партию национального союза (KMPHT) (Поцхве- рия, 1976: 201). В 1949 году появилась Федерация турецких ассоциаций Кип- ра, объединившая все турецкие общественно-политические организации ост- рова. Годами позже Кючук говорил о том, что активизация данной политиче- ской структуры проходила в большей степени благодаря поддержке Англии и Турции, которые преследовали свои стратегические интересы. ОБЩИНА ТУРОК-КИПРИОТОВ В КОНТЕКСТЕ БРИТАНСКОЙ КОЛОНИАЛЬНОЙ ПОЛИТИКИ НА КИПРЕ... 69

Англичане поддерживали турецкие заявления о том, что у греков- киприотов нет прав требовать присоединения к Греции. Велись разговоры о том, что неясным остается происхождение киприотов, у них отсутствует своя история, а греческое прошлое их прошлым никогда и не являлось. Приводя аргументы, почему не стоит удовлетворять требования греков-киприотов, лейбористское правительство выдвигало возражения говорящего по-турецки мусульманского меньшинства. Вплоть до 1955 г. отношения между 2 общинами на острове определя- ются в литературе как «мирное сосуществование» (Ioannides, 2014:42). Как греки-киприоты, так и турки-киприоты жили в деревнях и городах со сме- шанным населением, однако в пределах каждой деревни и города существо- вали разные районы, одни предназначались для проживания в них греков- киприотов, другие – для турок-киприотов. Это вошло в правило еще во время управления острова Османской империей, применявшей политику сегрегации по отношению к тем, кто исповедовал ислам и представителям других рели- гий на Кипре. Несмотря на проживание в различных районах, зачастую посе- ления Кипра были довольно небольшими, так что вплоть до 1955 г. дома ту- рок-киприотов и греков-киприотов располагались недалеко друг от друга. Хоть вплоть до 1955 г. продолжалось «мирное сосуществование» меж- ду общинами, на межобщинные отношения не могло не повлиять движение греков-киприотов за энозис, а также возникновение националистических настроений и в среде самих турок-киприотов в 1940-х гг. Лидеры турок-киприотов и сама Турция выступили в подержку репрес- сивных мер, введенных Великобританией в отношении общины греков- киприотов после их восстания в 1931 году. Тогда, несмотря на возмущение греков-киприотов, межобщинного противостояния еще не было, и сохраня- лась политика «мирного сосуществования». «Мирное сосуществование» длилось до 1 апреля 1955 г., когда по- встанческая организация греков-киприотов, ЭОКА, развернула на Кипре национально-освободительную борьбу против британского колониального господства (Ioannides, 2014:46). Основной целью ЭОКА была борьба за осво- бождение от британского колониализма, которая развернулась во второй по- ловине 1950-х гг., а именно в 1955-1959 гг. Греки-киприоты, составлявшие в то время около 80 % населения острова, думали о том, что эта борьба являет- ся справедливой и обоснованной, и активно начали продвигать свое право на самоопределение, опираясь на свое численное превосходство на Кипре. Представители Великобритании, Турции и турок-киприотов понимали, что это национальное восстание греков-киприотов приведет к перераспреде- лению политической власти в обществе на основе принципа большинства, что приведет к нарушению баланса между общинами, гарантированным бри- танским правлением с целью недопущения реализации требований греческой стороны. Уже в августе 1954 г. лидер турецкой общины острова Фазил Кю- чук заявил о том, что если Великобритании придется уступать остров, то «его 70 МАРИНА ЗЛАТОУСТОВА

придется передать Турции (Walker, 2005:87). Турецкая молодежь выросла с мыслью о том, что, как только Великобритания оставит Кипр, тот автомати- чески перейдет во владение Турции». В августе 1954 г. Кючук отправил теле- грамму Генеральному секретарю ООН Дагу Хаммаршельду, где говорилось, что турецкая община Кипра «выступает категорически против энозиса, само- управления или проведения плебисцита на острове» (Ioannides, 2014:48). Та- ким образом, турки-киприоты выступали не только против энозиса, но и про- тив всего того, что могло бы помочь большей части населения Кипра, то есть греческой общине, определить свое будущее.

3. Нарастание напряжения между двумя общинами Кипра, положе- ние турецкой общины в 1955-1960 гг. Интенсификация военных действий со стороны ЭОКА, усиление тре- бований энозиса со стороны греков-киприотов во главе с Кипрской право- славной церковью и ее лидером архиепископом Макариосом III вызвали про- тест со стороны британского правительства. Начиная с 1954 года Лондон все активнее стал прибегать к политике «разделяй и властвуй», поощряя выступ- ления турецкого меньшинства Кипра против греческой общины острова (Ioannides, 2014:48). Также в то время Великобритания поощряла более ак- тивное вмешательство Турции во внутренние дела Кипра. Британская тактика по включению Турции в политику на Кипре приве- ла к оформлению англо-турецкого союза на двух уровнях, первым из которых был кипрский внутриполитический, а вторым уровнем стал международный, то есть совместное выступление Англии и Турции в ООН против притязаний Греции на остров. После интернационализации кипрского вопроса со сторо- ны Греции, передавшей его на рассмотрение ООН в 1954 году, англичане начали разжигать рознь между греческой и турецкой общинами острова (Поцхверия, 1976:201). Поспособствовав вмешательству Турции в эту про- блему, англичане, тем самым, столкнули ее с Грецией, использовав их проти- воречия для того, чтобы усугубить проблему и помешать Кипру стать незави- симым государством. Англия стремилась исполнить роль арбитра в споре, спровоцированном ею же, и предрешить сохранение статуса острова в каче- стве английской колонии и военной базы. Это необходимо было сделать в условиях распада британской колониальной империи. Турция, выступившая против изменения статуса острова, напомнила о том, что, до перехода к Англии в 1878 году, Кипр находился под властью Османской империи (Safty, 2011:35). Данным фактом турецкие власти попы- тались обосновать возможность потребовать передать остров обратно Турции в случае его освобождения от английского колониального господства. Общи- на турок-киприотов, составлявшая в то время около 18 % населения Кипра, выступала за таксим (полное отделение острова), в пределах этого течения существовала и крайняя точка зрения, приверженцы которой выступали за передачу острова под управление Турции (Ioannides, 2014:41). ОБЩИНА ТУРОК-КИПРИОТОВ В КОНТЕКСТЕ БРИТАНСКОЙ КОЛОНИАЛЬНОЙ ПОЛИТИКИ НА КИПРЕ... 71

Турция подключилась к английскому маневру, усилив в стране кампа- нию под лозунгом "Кипр - турецкий!" Данная кампания началась еще до об- суждения кипрского вопроса в ООН и была направлена против национально- освободительного движения на Кипре и присоединения Кипра к Греции. Совместно с кампанией создавались националистические общества: на Кипре - организация "Кипр - турецкий!", в Турции - национальный Комитет защиты Кипра. Турция заняла активную позицию в решении кипрской проблемы именно с середины 50-х годов XX века (Safty, 2011:34). Ее правительство еще до провозглашения Республики Кипр взяло курс на поддержку политики империалистических держав, направленной против национально - освободи- тельного движения киприотов. Пока Кипр принадлежал англичанам турецкие государственные деятели не проявляли большого интереса к острову и судьбе турецкой части его населения. Обеспокоенность турок-киприотов энозисом усилилась после плебисцита 1950 года, когда община греков-киприотов под- твердила свою приверженность союзу с Грецией (Коппитерс, 2005:75). В то же самое время община турок-киприотов была сравнительно до- вольна британским правлением, турецкая часть населения Кипра выступала против союза острова с Грецией, так как они знали про дискриминацию ту- рок-мусульман в бывших областях Османской империи, которые были при- соединены к Греции (Walker, 2005:83). В 1954 году британцы во время засе- дания Генеральной Ассамблеи ООН одобрили притязания турецкой стороны на Кипр для того, чтобы нейтрализовать требования осуществления энозиса греческой стороны (Поцхверия, 1976:201). 9 сентября 1955 года было объявлено о том, что для борьбы против греков-киприотов создается подпольная террористическая организация ту- рок-киприотов «Волкан» (Поцхверия,1976:202). Данная организация была создана при поддержке английской колониальной администрации. Позднее данная организация получила другое название - ТМТ (Турецкая организация обороны). Турки-киприоты сосредоточились на противостоянии энозису, они не хотели поддерживать греков-киприотов в борьбе против Великобритании. Они считали, что идея энозиса является еще одной формой колониализма. Таким образом, в середине 50-х годов был образован единый фронт англичан и турок-киприотов, деятельность которого была направлена против ЭОКА. Все разрастающееся движение за энозис привело к тактическому сою- зу между Великобританией и турками-киприотами, между Великобританией и Турцией. Ввиду целесообразности, британцы стали постоянно нанимать турок- киприотов для службы в войсках безопасности, что вызвало возмущение в среде греков-киприотов и привело к обвинениям в практике «разделяй и властвуй» по отношению к британцам. Великобритания начала такую прак- тику из-за того, что после начала вооруженного восстания начался отток гре- 72 МАРИНА ЗЛАТОУСТОВА

ков-киприотов из полиции, вследствие чего нехватка кадров привела к необ- ходимости искать их в среде турок-киприотов. С 1955 года интересы Греции и Турции, а также двух общин на острове были противопоставлены друг другу (Holland, 2007:227). Турки-киприоты боялись, что союз Кипра с Грецией приведет к их подавлению. Турция едва ли могла позволить Греции увеличить свои владения. Греки всегда были уве- рены в том, что Турция не будет применять военную силу для защиты инте- ресов турок-киприотов на острове. Турецкий делегат в ООН Селим Сарпер в середине ноября 1956 года выступил против обсуждения вопроса о Кипре, предложенного Грецией (Safty, 2011:37). Также, косвенно обозначив вопрос о разделе Кипра, он за- явил о том, что турецкая часть населения острова имеет полное право на воз- можность самостоятельно и свободно решить свою судьбу. Проблема состоя- ла и в том, что турецкае часть острова составляла меньшинство, считавшее, что требованиe энозиса ущемляет их права. В 1956 году общая численность населения Кипра составила 528 879 человек, из которых 416 986 (то есть по- чти 80 % населения) составляли греки-киприоты, а 92 642 (или почти 20 %) приходились на долю турок-киприотов (Поцхверия, 1976: 204). В дальней- шем в Турции наряду с лозунгом "Кипр  турецкий" распространился и дру- гой лозунг: "Раздел или смерть!". На заседании Палаты Общин 19 декабря 1956 г. министр по делам ко- лоний А. Леннокс-Бойд заявил о том, что «Мы должны признать, что турец- кая часть населения острова обеспокоена тем, что ждет Кипр в будущем, если принцип самоопределения все же вступит в силу. Не могу не посчитать ло- гичным наделить эту общину, связанную с Турцией и расположенную всего в 40 милях от нее, теми же правами, что мы признаем и за греческой общиной Кипра. Самоопределение должно затронуть и турок-киприотов, которые не в меньшей степени, чем греческая часть населения острова, имеют право участвовать в решении вопроса о своем будущем статусе. Иначе говоря, мы признаем, что выражение самоопределения в среде такого смешанного насе- ления должно включать и требование о разделении острова среди прочих возможностей» (HC Deb, 1956) Британская армия и полицеский гарнизон турок-киприотов выступили единым фронтом против ЭОКА, что не оставляло последней выбора: проти- востояние между двумя общинами на острове стало неизбежным, ведь, вы- ступая против британской власти, тем самым, фактически, греки-киприоты выступали и против турок-киприотов. Политическую ситуацию на острове осложнил запуск кампании турок- киприотов за раздел Кипра (таксим). Таким образом, после появления ответ- ных турецких требований, связанных с разделом острова, энозис стал невоз- можен. Вплоть до августа 1958 года Турция занимает довольно агрессивную позицию по отношению к Великобритании, заявляя о необходимости немед- ОБЩИНА ТУРОК-КИПРИОТОВ В КОНТЕКСТЕ БРИТАНСКОЙ КОЛОНИАЛЬНОЙ ПОЛИТИКИ НА КИПРЕ... 73

ленного раздела Кипра. Турецкое правительство понимало, что наступило время для усиления давления в кипрском вопросе, вследствие чего в стране все чаще стали проводиться кампании и раздаваться лозунги за раздел Кипра, и турки-киприоты на острове поддерживали данные лозунги. В то же самое время на собраниях Турецкой организации обороны (ТМТ) раздавались призывы к борьбе за свободу турок-киприотов: «Само- определение – это не что иное, как греческая веревка, затянутая на наших шеях. Мы осознаем все происходящее кругом, но верим, что добьемся свобо- ды, которая является нашим неотъемлемым правом. Начинается борьба ту- рок-киприотов за свободу. Мы все едины в своих стремлениях и готовы по- жертвовать своей жизнью. Мы не боимся ничего и никого. Мы решительно настроены отстаивать свои права и, если надо, умереть за них» (http://lekythos.library.ucy.ac.cy/handle/10797/4579) ТМТ также приводила в пример демонстрации турок-киприотов, про- водившихся на острове во второй половине 1950-х гг. Демонстрации прово- дились под лозунгом раздела Кипра, говорилось, что «турки-киприоты в воз- расте от 7 до 70 лет заявляли, что невозможно и далее оставаться под управ- лением Великобритании» (http://lekythos.library.ucy.ac.cy/handle/10797/4579) С конца 1957 и вплоть до начала греко-турецких переговоров конца 1958 года, которые привели к заключению Цюрихско-Лондонских соглаше- ний, именно Турция определяла дипломатический курс по отношению к Ки- пру (Holland, 2008:250). Целью Турции было блокировать любые соглашения между Англией и греками-киприотами, которые могли бы открыть путь к союзу Кипра с Грецией. Для осуществления данной цели Турция пользова- лась двумя методами. Первый из них заключался в дипломатическом давле- нии на Великобританию. Второй - в насильственных действиях на острове для наглядной демонстрации того, что мирное сосуществование греков и ту- рок на одной территории без ее разделения невозможно, и нельзя и дальше игнорировать интересы турецкой части населения Кипра. Вооруженные дей- ствия между греками-киприотами и турками-киприотами стали результатом демонстраций, сопровождавших начало нового обсуждения кипрского вопро- са в ООН в декабре 1957 года (Бредихин, 2003:43). Переговоры в Лондоне и Цюрихе, предшествующие независимости, были долгими и сложными, однако стороны пришли к следующему соглаше- нию: новое государство будет представлять собой двухобщинную республи- ку, в конституции которой закреплялся принцип политического партнерства между греками-киприотами и турками-киприотами, и запрещалось создание политического или экономического союза Кипра с любым другим государ- ством (http://www.cypnet.co.uk/ncyprus/history/republic/agmt-zurich.html). Согласно Конституции Кипра президентом республики должен был стать представитель общины греков - киприотов, а вице-президентом стано- вился представитель турецкой общины острова, оба они избирались своими общинами (Конституция Кипра, 2001). Совет министров Кипра состоял из 7 74 МАРИНА ЗЛАТОУСТОВА

греков- и 3 турок-киприотов, которые выдвигались президентом и вице- президентом соответственно, но могли быть назначены лишь их совместным решением. Таким образом, в законодательном плане предпринималась по- пытка закрепления совместных действий обеих общин, для чего требовалось установление между представителями греков-киприотов и турок-киприотов взаимного доверия и сотрудничества. Тем самым, вслед за принятием Цю- рихско-Лондонских соглашений 1959 года, новое государство, официально ставшее независимым в 1960 году, представляло собой партнерское соглаше- ние между 2 основными общинами острова (Бредихин, 2003: 44). Еще в конце переговоров архиепископ Макариос, лидер греческой об- щины киприотов заявил, что рад присоединиться к новому соглашению и ве- рит, что «этот день станет началом новой эры прогресса и процветания для Кипра» (http://www.mfa.gov.tr/cyprus-_historical-overview_.en.mfa)

4. Выводы Турки-киприоты, несмотря на численное меньшинство, располагали собственными школами, партиями, пользовались благосклонностью со сто- роны британских властей как противовес грекам-киприотам, выдвигавшим лозунги энозиса, которые особенно усилились после окончания Второй ми- ровой войны. Несмотря на мирное сосуществование обеих общин острова, все усиливавшиеся лозунги энозиса не могли не повлиять на изменение поли- тической обстановки на острове. С 1950-х гг. помимо энозиса появляются и лозунги «таксима», то есть раздела острова, со стороны турок-киприотов, опасавшихся возможной передачи острова под управление Греции. Тем са- мым, с 1950-х гг. становится очевидным рост национального самосознания турок-киприотов, которые, в случае отказа Великобритании от управления Кипром, выступали за возвращение Кипра под контроль Турции. В 1950-х гг. британское правительство и турецкая община Кипра начинают сотрудничать в деле предотвращения энозиса, выступая единым фронтом против притяза- ний греков-киприотов. На Кипре сформировалась ситуация межобщинного противоречия, которая подогревалась как Великобританией, заинтересован- ной в ослаблении борьбы греков-киприотов за энозис, так и политикой Тур- ции и Греции. Цюрихско-Лондонские соглашения 1959 года и последовавшее за этим провозглашение независимости Кипра привели к спаду национально- освободительного движения греков-киприотов, а также к установлению «ви- димого» равенства между двумя общинами острова, заключавшегося в предоставлении и грекам-киприотам, и туркам-киприотам места в правитель- ственных органах на острове.

ЛИТЕРАТУРА

1. Бредихин О. Н. (2003) Эволюция межобщинных отношений на Кипре // Во- просы истории. № 10, c. 38-48. ОБЩИНА ТУРОК-КИПРИОТОВ В КОНТЕКСТЕ БРИТАНСКОЙ КОЛОНИАЛЬНОЙ ПОЛИТИКИ НА КИПРЕ... 75

2. Европеизация и разрешение конфликтов: конкретные исследования европей- ской периферии : [пер. с англ.] (2005) Б. Коппитерс, М. Эмерсон, М. Хейс- сен и др. ; с коммент. Н. Попеску, Г. Нодиа. — М.: Весь Мир, 312 с. 3. Конституция Кипра (2001) Конституции государств Европы: В 3 т. Т. 2 / Под общ. ред., вступ. ст. Л. А. Окунькова. — М.: Норма, 838 с. 4. Поцхверия Б. М. (1976) Внешняя политика Турции после второй мировой войны / Б. М. Поцхверия; АН СССР, Ин-т востоковедения; [отв. ред. П. П. Моисеев]. — М.: Наука, Гл. ред. вост. лит., с.304, [2] 5. Республика Кипр: Справочник. — 3-е изд. (1992) М.: Наука, Вост. лит., 304 с. 6. Faustmann H. (2008)The Government and Politics of Cyprus [Eletronic resource] / H. Faustmann, J. Ker-Lindsay. —New York: Peter Lang International Academic Publishers, 293 p. — Access mode: http://books.google.ru/books?id=AzIXtVdDDwgC&pg=PA62&lpg=PA62&dq=H ubert+Faustmann+Divide+and+Q Quit&source=bl&ots=DGOmAVdvek&sig=2h3jwdfgS26Z7mSHxrS5OhGY7fU &hl=ru&sa=X&ei=ZghtU6eiOMvYygPLh4GABg&ved=0CE8Q6AEwBg#v=one page&q=Hubert%20Faustmann uit&source=bl&ots=DGOmAVdvek&sig=2h3jwdfgS26Z7mSHxrS5OhGY7fU&h l=ru&sa=X&ei=ZghtU6eiOMvYygPLh4GABg&ved=0CE8Q6AEwBg#v=onepag e&q=Hubert%20Faustmann 7. HC Deb 1956 (1956) House of Commons Debates., December 19 [Electronic re- source]. — Access mode: http://hansard.millbanksystems.com/commons/1956/dec/19/cyprus-lord-radcliffes- proposals 8. Holland R. (2008)The British and the Hellenes: Struggles for Mastery in the East- ern Mediterranean 1850-1960 [Electronic resource] / R. Holland, D. Markides. — Oxford: Oxford University Press, 288 p. — Access mode: http://britishscholar.org/publications/2007/01/01/the-british-and-the-hellenes/ 9. Ioannides C.P. (2014) Cyprus, British Colonialism and the Seeds of Partition: From Coexistence to Communal Strife [Electronic resource] / C. P. Ioannides // Journal of Modern Hellenism. Vol. 30. p. 41-72. — Access mode: file:///C:/Users/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%88%D0%B0/Downl oads/12-19-1-SM%20(4).pdf 10. Kadioğlu P. (2010) The rise of Ethno-nationalism in Cyprus under the British Rule [Electronic resource] / P. Kadioğlu // A thesis submitted to the Graduate School of Social Sciences of Middle East Technical University. 155 p. Access mode:http://www.prio.org/Global/upload/Cyprus/internship/pkadioglu- Prio%20Research%20Proposal.doc. 11. Republic of Turkey, Ministry of Foreign Affairs. [Electronic resource]. — Access mode: http://www.mfa.gov.tr/cyprus-_historical-overview_.en.mfa 12. Safty A. (2011)The Cyprus Question: Diplomacy and International Law [Electron- ic resource] / A. Safty. — Bloomington: iUniverse, 408 p. — Access mode: http://books.google.ru/books?id=LbeZazqWQM4C&pg=PA73&lpg=PA73&dq=z enon+stavrinides+the+cyprus+conflict&source=bl&ots=xr0wDvdSN3&sig=7svQ hgTfJsNDAX4P2deVlldtP6c&hl=ru&sa=X&ei=QCmEU8PMEMff4QTJqYD4D w&ved=0CHUQ6AEwCA#v=onepage&q=zenon%20stavrinides%20the%20cypru s%20conflict&f=false 76 МАРИНА ЗЛАТОУСТОВА

13. Stefanidis I. D. (1999) The Isle of Discord: Nationalism, Imperialism and the Making of the Cyprus Problem [Electronic resource]. / I. D. Stefanidis. —London: Hurst, 315 p. — Access mode: http://books.google.ru/books?id=mphLg9c69D0C&pg=PR7&lpg=PR7&dq=Count down+to+Rebellion:+British+Policy+in+Cyprus,+1939- 1955&source=bl&ots=CwJkOwBtj9&sig=QhpRl1mx_kX7_WTrf8NHm1nNfFE &hl=ru&sa=X&ei=pARtU- nsEqW6yQPuoYGoBQ&ved=0CDAQ6AEwAjgK#v=onepage&q=Countdown%2 0to%20Rebellion%3A%20British%20Policy%20in%20Cyprus%2C%201939- 1955&f=false 14. Turkish Resistance Organisation [Electronic resource]. — Access mode: http://lekythos.library.ucy.ac.cy/handle/10797/4579 15. Walker J. W. A Turkish-Cypriot Perspective: Rauf Denktash and Nancy Craw- shaw on Cyprus (2005) [Electronic resource] / J. W. Walker // Alternatives: Turk- ish Journal of International Relations. —Vol. 4, № 3. P. 78-107. Access mode: http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download;jsessionid=350F14FD508E93C7FD 1E37F6711D8A41?doi=10.1.1.508.4960&rep=rep1&type=pdf 16. Zürich Agreement. [Electronic resource]. — Access mode: http://www.cypnet.co.uk/ncyprus/history/republic/agmt-zurich.html

Marina Zlatoustova (Rusiya)

1945-1960-cı illərdə Britaniyanın müstəmləkə siyasəti kontekstində Kipr türklərinin icması

Xülasə

Məqalədə Böyük Britaniyanın 1878-1960-cı illər ərzində müstəmləkəsi olmuş Kipr- də türk icmasının vəziyyəti haqqında məlumat verilir. Eyni zamanda, Kiprdə yunan və türk icmaları arasında milli şüurun artması və bu faktın onların gələcək inkişafına və birgə yaşa- malarına təsiri qeyd olunur. Bununla bərabər, Kiprdəki yunanların adanı Yunanıstana bir- ləşdirmə tələbləri və enozis şüarlarına Kipr türklərinin münasibəti təhlil edilir. Britaniya hö- kumətinin adanın hər iki icmasına fərqli münasibəti və yunanların enozis şüarlarına baxma- yaraq, öz siyasətində (xüsusilə 1950-ci illərin ortalarından etibarən) Kipr türkləri ilə müt- təfiqlik əlaqələri qurmağa meyilli olması diqqətə çatdırılır. 1923-cü ildən etibarən həmyer- lilərinin həyatı ilə, demək olar ki, maraqlanmayan Türkiyənin XX əsrin 50-ci illərinin orta- larından başlayaraq diqqətini Kipr məsələsinə yönəltməsi, xüsusilə türk icmasına olan möv- qeyinin dəyişməsi və KMAT (Kipr Milli Azadlıq Təşkilatı) tərəfindən başlanmış əsas dö- yüş əməliyyatları zamanı Kiprdə yaşayan türk icmasının vəziyyəti məqalədə müzakirə ob- yektinə çevrilir. Məqalədə icmalar arasındakı münaqişənin 1960-cı ildə adadakı yunan və türklərdən ibarət hökumətin qurulması və Kipr Respublikasının müstəqilliyinin elan edil- məsi ilə öz həllini tapmasına münasibət bildirilir.

Açar sözlər: Kipr, Kipr türkləri, Taksim, enozis, KMAT (Kipr Milli Azadlıq Təşkilatı), Sürix-London sazişləri.

ОБЩИНА ТУРОК-КИПРИОТОВ В КОНТЕКСТЕ БРИТАНСКОЙ КОЛОНИАЛЬНОЙ ПОЛИТИКИ НА КИПРЕ... 77

Marina Zlatoustova (Russia)

The Community of Cyprus-Turks in the Context of British Colonial Politics in Cyprus in 1945-1960

Abstract

The paper deals with the situation of the community of Cyprus-Turks in Cyprus who had been colonized in Great Britain from 1878 up to1960. Development of the national self-awareness in the community of the Cyprus-Greeks and Cyprus-Turks, as well as, the influence of this fact on their further development and coexistence is mentioned here. At the same time, the main problems, connected with the Cyprus-Greeks` demands to join Cyprus to Greece, and the Cyprus-Turks` reaction to the enozis slogans are also analyzed here. The differences of the British Government`s attitude to the both communities of the island and the direction of the Great Britain`s policy (especially in the mid-1950s) to establish allied approaches with the Cyprus-Turks in contrast to the enozis slogans on the part of the Cyprus-Greeks are highlighted here. The position change of Turkey regarding the Turkish community living in Cyprus is also analysed in the paper, whereas since 1923 Turkey actually having never been interested in the living of its compatriots suddenly pays great attention to the Cyprus problem to the mid 50s in the XX century. At the same time, the attitude of the Turkish community during the main military activities on the part of CNFA (Cyprus National Freedom Association) is also characterized. It is also spoken about the settlement of the problem between the two communities , which caused the declaration of independence in the Republic of Cyprus in 1960 and the establishment of the Government consisting of Cyprus-Greeks and Cyprus-Turks together.

Key words: Cyprus, the Cyprus-Turks, taksim, enozis, CNFA, the Zurich-London agreement.

______

TÜRKOLOGİYA № 1 2018

MÜZAKİRƏ VƏ DİSKUSSİYA ОБСУЖДЕНИЯ И ДИСКУССИИ DEBATES AND DISCUSSIONS

EVA KINCSES-NAGY (Macaristan)* ELÇİN İBRAHİMOV (Azerbaycan)

YOK OLAN BİR HALK VE YOK OLAN BİR DİL: MACARİSTAN’ DAKI KUMANLAR VE KUMANCA

Özet

Türk kabilelerinin 11-12. yüzyılda batıya doğru yayıldığı süreçte Kıpçak ve Kuman Avrasya bozkırlarını işgal etmişti. Komşu devletlerle ve hızla gelişmekte olan Moğol İmpa- ratorluğu ile çatışmaların ardından, Peçenekler ve Kumanlar batıya doğru göç ederek Ma- car Krallığının tahsis ettiği topraklara yerleşmişlerdi. Sonraki yüzyıllarda her iki boy Ma- carlar arasında etnik ve dilsel bakımdan yavaş yavaş asimile olmuş ve 17. yüzyılda Kuman dili yok olmuştur. Ancak, bir iki eksik ve tahrif olmuş metnin yanı sıra Macarcadaki Ku- manca kişi adları ve coğrafi isimler ile Kumanca ödünç sözcükler, Kıpçak dillerinin tarihi için de önemli kaynaklardır. Bu çalışma, Macaristan'daki Türk etnik grupların dilleri ve tarihleri hakkında genel bilgi vermeyi amaçlamaktadır.

Anahtar kelimeler: Türk dillerinin tarihi, Kıpçak/Kuman boylarının tarihi, Macarcadaki Kumanca ödünçlemeler , Kıpçak dili tarihi, dil ölümü.

Macarların uzun göçleri sırasında çeşitli Türk boyları ile birlikte yaşadığı ve bu Türk boylarının gerek Macar halkının etnik yapısında gerekse Macar dilinin oluşmasında önemli rol oynadığı herkesçe bilinmesine karşın, 895’teki yurt tutuş sırasında Macarlarla birlikte Kabarların üç boyunun da Karpat Havzası’na geldiği, izleyen yüzyıllarda da çeşitli Türk kökenli halkların Macar Krallığı topraklarına yerleştiği çok az kişi tarafından bilinir. Bunlar arasından Macarlara katıldıktan sonra yüzyıllar içinde önce dilleri, sonra da etnik yapıları asimile olan Peçenekleri ve Kumanları özellikle anmak gerekir.

* Macaristan, Szeged Üniversitesi, Altay Dilleri Bölümü, Dr., E-mail: [email protected]  Azerbaycan, Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi, “Türkologiya” dergisinin yazı işler müdürü, Dr., E-mail: [email protected] YOK OLAN BİR HALK VE YOK OLAN BİR DİL MACARİSTAN’ DAKI KUMANLAR VE KUMANCA 79

Peçenekler Peçenekler veya Beçenekler, Göktürk Devleti'nin sona ermesinden sonra ana yurtları olan Batı Sibirya'dan, Ural Dağları ve Yenisey Irmağı arası bölgeden, köklü şekilde yerleşip kendilerine yurt ettikleri Koban Bölgesine göç edip yerleş- mişlerdir. Koban Bölgesini kendilerine merkez edip oradan Kafkaslara, (Hazar ve Karadeniz arasındaki bölgeye) ve Doğu Avrupa Bölgelerine akınlar ve etkileri olmuştur. Peçenekler, Orta Asya'dan Avrupa'ya göç ederek tarihte etkin olmuş; ama devlet kuramamış Türk halklarından birisidir. Daha sonra çoğunluğunun Hıristi- yanlığı kabul ettiği ve Avrupa halkları arasında eriyerek yok oldukları ileri sürülür. Divânu Lügati't-Türk'te Peçenekler, Oğuz - Üçok Boylarından oldukları ifade edilir. Bizans devrinde Anadolu'ya göç etmelerinden dolayı "Rum yakınında oturan Türklerden bir bölük" şeklinde tasvir edilerek Peçeneklerin Bizans ile ya- kınlığı dile getirilmiştir. 1071 yılındaki Malazgirt Meydan Muharebesinde Büyük Selçuklu Devleti- ne karşı Bizansın tarafında yer almışlardır. Sonradan Büyük Selçuklu tarafına ge- çen Peçenekler, Büyük Selçukluların bu savaşı kazanmalarında önemli rol oyna- mışlardır. Peçenekler 1049'da diğer Oğuz boylarının baskısı sonucu Batı Karadeniz ve Balkanlara geldiler. Karadeniz'in kuzeyi ve Balkanlarda 11. yüzyılın sonlarına ka- dar önemli bir güç oldular. 1048 yılında Tunayı geçerek Bizansa akına başladılar. 1050 yılında Edirneyi kuşatan Peçenekler, 1053 yılında Bizans’ı ağır yenilgiye uğ- ratmışlardır. 1090 yılında Büyük Çekmeceye kadar geldiler. Bu dönemde Bizanslılar batıda Peçenek Türkleri, Anadolu’dan Selçuklu Türkleri, İzmir ve civa- rında Çaka Bey ile uğraşıyordu. Peçenek boyunun ana yerleşim yeri, X-XI. yüzyılda Don ve Donets nehirleri çevresi, Azak Denizi ve çevresi, Kırım Yarımadası, Dinyeper ve Dinyester nehirle- rinin alt bölümü, Boğdan ve Eflak’tir. Uzlar, Kiev Knezliği’nin baskısı sonucu X. yüzyıldan başlayarak gruplar halinde, dalga dalga Macaristan’a göç etmişlerdir. Macar kroniklerinde Uzların göçleriyle ilgili bilgiler bulunmaktadır; örneğin XII. yüzyılın sonları ile XIII. yüzyılın başlarında yaşayan tarihçi Anonymus’a göre Tomai soyunun atası olan Thonuzoba (< *Toŋuz aba), Prens Taksony’dan (Lat. Tocsun) (X. yüzyılın ikinci yarısı) toprak almıştır. Peçeneklerden söz eden vesika- lar çoktur ve Besenyő [bešeńȫ] (= Peçenek) adı içeren yaklaşık 75 yer adı da (örn. Besenyőd, Besenyőtelek, Máriabesnyő, Nagybesenyő) anılarını korumaktadır. Yer- leşimleri sırasında büyük Peçenek merkezler oluşmamasına dikkat edilmiştir. Fertő Gölü çevresinde, Balaton Gölü yakınlarında, Raba, Tuna, Drava, Körös ve Maroş nehirleri boyunda Peçenek yerleşim yerleri olduğu biliniyor (Györffy, 1939; Rásonyi, 1984: 64-66). Peçeneklerin kendileri tarafından yazılan anıtlar ve diğer yazılı belgeler elimize ulaşmadığından Bizans, Slav, Macar kaynaklarında geçen özel adlardan yola çıkılarak dilleri hakkında dolaylı biçimde bilgi edinilmiştir. En önemli kaynak Konstantinos Porphyrogenetos’un De Administrando Imperio adlı (950) eserinde 80 EVA KINCSES-NAGY, ELÇİN İBRAHİMOV geçen Peçenek boylarını, beyliklerini ve kale adlarını içeren açıklamalardır. Ku- manlarla akraba oldukları, dillerinin Kıpçakça olduğu görüşü de bu açıklamaya da- yandırılır (Németh 1921). Macaristandaki Peçenek yer adlarının anlamlandırılması, kökenbilgisel açıklamalarının yapılması zor bir görevdir, tutarlı ve ikna edici bir tez ileri sürebilmek için dilleri konusunda yeterli bilgi bulunmamaktadır. Peçenek- lerin dillerinden Macarcaya sözcük kopyalandığı düşünülmekle birlikte bu kopya- ları Kuman tabakasından ayırmak zor görünmektedir. Örneğin Ligeti szúnyog ‘sivrisinek’ (krş. GT siŋek) ve csősz ‘çavuş’ (krş. ET çabış) sözcüklerini Peçenek dilinden alıntı olduğu düşünülmektedir (Ligeti, 1986: 123-124; 95-96).

Kun, Kuman, Kıpçak Kumanlar, 11. yüzyıl ile 14. yüzyıl arasında Doğu Avrupa’da yaşamış bir Türk halklarıdır. Tarihte Kıpçaklar ile aynı birlik içinde bulunmuş, bu yüzden de zamanla Kıpçaklar ile birlikte anılmışlardır. XI. yüzyılda Kitayların güçlenmesi nedeniyle Kıpçak kavimleri IX-X. yüz- yılda güneybatı Sibirya’daki yurtlarından daha batıya çekilmiş ve Pontus çevresin- de görünmeye başlamıştır. Marwazī’ye göre;

‘to them [the Turks] (also) belong the Qūn; these came from the land of Qitāy, fearing the Qitā- khan. They (were) Nestorian Christians, and had migrated from their habitat, being pressed for pastures… The Qūn were followed [or pursued] by a people called the Qāy, who, being more numerous and stronger than they, drove them out of these [new?] pasture lands. They then moved on to the territory of the Shārī, and the Shārī migrated to the land of the Türkmäns, who in their turn shifted to the eastern parts of the Ghuzz country. The Ghuzz Turks then moved to the territory of the Bajanāk, near the shores of the Armenian (?) sea.’ (Minorsky, 1942: 95–104).

Olayla ilgili çeşitli kaynaklarda Kunlar (Qūn-lar) farklı farklı adlarla ortaya çıkar. Ermeni Matteos Urfac’i χarteşk’adından söz eder, aynı halk Bizans kaynak- larında Κούμανοι, Κόμανοι, Latin kaynaklarında Comani, Cumani, Cuni; Alman kaynaklarında Valwen, Rus kaynaklarında Половци adıyla anılır. Németh’in (1940) kanıtladığı gibi bu çeşitli adlandırmalar Kuman ~ Koman ‘donuk, soluk, sarımtırak’ anlamlı adın çevirileridir. Kuman=Kun özdeşliğini Rus yıllıkları da kanıtla- maktadır. Demek ki Macarca Kun, Kumanların etnik adlarından birini korumak- tadır (Vásáry 2005: 5). X-XI. yüzyıl gelişmelerini konu alan Arap ve Fars kaynak- larının çoğu Kitayların yayılması sonucu topraklarını terk eden bu boyu Kıpçak olarak adlandırır. Aslında Kıpçaklar ve Kun/Kuman boyları iki farklı Türk toplulu- ğudur, ama XI. yüzyıldaki göç sırasında birleşmiş ve siyasal bir birlik oluşturmuş- lardır. XII. yüzyılda ise kaynaklarda adı geçen Kıpçaklar, Kumanlar ve Polovetsler arasında fark yoktur; bu etnonimler yalnızca politik adlandırma olarak nitelendiri- lebilir (Marquart 1914: 140). Rubruc ünlü seyahatnamesinde Kumanları ve Kıpçak- ları aynı halk olarak (Comani qui dicuntur Capchat–Capchac‒Wyngaert I. 194) nitelendirmiştir: YOK OLAN BİR HALK VE YOK OLAN BİR DİL MACARİSTAN’ DAKI KUMANLAR VE KUMANCA 81

‘Here the Cumans, who are called Chapchat used to pasture their flocks... and this country which extends from the Danube to the Tanais [Don] was all inhabited by the Chapcat Comans.’. (Rockhill)

Kumanların Macaristan’a yerleşmesi Doğu Avrupa bozkırlarında yaşayan Kumanlar (Lat. Cumania, terra Cuma- norum) ve Macar Krallığıarasındaki ilişki, Kumanların Macaristan’a yerleşmesin- den çok daha önce başlamıştır. Bu ilişkide tarafların kimi zaman düşman oldukları kimi zaman da aynı ittifak içinde yer aldıkları söylenebilir. Moğolların Kuman Beyi Köten’i (Lat. Cuthen) ve ittifakta olduğu Rus birliklerini yendiği 1222-23 yıllarındaki Moğol saldırısından (Kalka Savaşı) sonra, Macarlar ve Kumanlar daha sıkı bir ilişki içine girmişlerdir. Bu dönemde Dominiken tarikatına bağlı keşişler yayılma işine başlarlar. Bunun sonucu olarak 1227’de Dinyester’in Kuzeyinde yaşayan Kuman Beyi Bortz (< *Bars? – Borç? – Burç?), Kral II. András (1205- 1235) ve oğlu Prens Béla’nın (daha sonra IV. Béla (1235-1270) olarak tahta çıkacaktır) huzurunda vaftiz olur ve Macar Krallığının egemenliğini kabul eder.

Macaristan ’ daki Kuman ve Yas Yerleşim Bölgeleri (Kaynak : Pálóczi - Horváth , A. (1989) Prens Béla ‘genç kral’ iken (Lat. rex iunior) yalnız Macaristan’ın doğu bölgesini değil, Kuman ülkesini (Boğdan ve Eflak) de yönetir ve bu yüzden rex Cumaniae yanı Kumanya Kralı unvanını almıştır (1233). Karpatların doğusundaki bölgelerde (Olt, Tuna, Seret nehirlerinin çevresi) 1227’da Milkov adlı bir Kuman Piskoposluğu kurulur. Bu gelişmeler Moğolların Macaristan’a saldırma bahanesi olur (bk. Batu’nun IV. Béla’ya yazdığı mektup). 1237’den sonra Moğolların ilerlemesi bozkır halklarının batıya doğru kaçmalarına neden olur. Kumanlar Köten Han’ın yönetiminde IV. Béla’dan sığınma isterler ve 1239’da Macaristan’a yerleşirler. Kral ülkenin orta bölgesi olan Tuna ve Tisa (Tisza) nehirlerinin çevresini onlara tahsis eder. Rogerius’a göre (? ‒ 1266);

‘Kumanların kralı, soylular ve halkla birlikte Macaristan’da sürüleriyle göçe başlayınca, büyük inek sürüleri Macarların otlaklarında, tarlalarında, bahçelerinde, meyveliklerinde, bağlarında ve diğer mülklerinde çok büyük zarara neden olur...’ 82 EVA KINCSES-NAGY, ELÇİN İBRAHİMOV

Göçebe Kumanlar ve yerleşik Macarlar arasında anlaşmazlıklar başlar ve za- manla gündelik olaylara dönüşür. 1240 yılı ilkbaharındaki Moğol saldırısından önce, bu olaylardan hoşnut olmayan Macarlar arasında Kumanların Moğollarla itti- fak kurduğuna dair bir haber yayılır ve Köten Han öldürülür. Kumanlar yanıt ola- rak ülkenin orta bölgesini yakıp yıkarak güneye doğru ilerleyip ülkeden ayrılırlar. Bunun ardından Balkanlara, Bulgar topraklarına doğru çekilirler. Bir ay sonraki Moğol saldırısında ise Macaristan çok büyük zarar görmüştür. Kumanların Macaristan’a ikinci ve kesin yerleşimi 1246’da gerçekleşmiştir. Bulgaristan’daki iç savaşlar yüzünden durumları kötüleşen Aşağı Tuna ovasındaki Kuman halkı, ülkeyi yeniden yapılandıran IV. Béla’nın çağrısı üzerine Maca- ristan’a geri döner. IV. Béla, veliaht Prens István’ı (Lat. Stephanus) Kuman bir kızla evlendirir. Kız, vaftizde Erzsébet (Lat. Elisabet) adını alır ve mühründe ken- dini filia imperatoris Cumanorum, yani Kuman hükümdarının kızı olarak adlandırır (Pálóczi Horváth 1989: 68). Kuman hükümdarının Köten mi yoksa onun halefi mi olduğu bilinmemektedir. V. István’ın (1270- 1272) hükümranlığı sırasında eşi Kuman Erzsébet kraliçe olur, bu da Kuman etkisinin zirvesidir. Ölümünden sonra oğlu IV. László (Lat. Ladislaus, 1272-1290) adıyla taç giyer, ama ülkeyi uzun bir süre annesi yönetir. IV. László on altı bin Kuman süvariyle güçlendirdiği ordusuyla Çeklere karşı pek çok sefer kazanır. Kun lakabı da, onun egemenliği döneminde Kumanlara önemli görevler verildiğini gösterir. Eşi Anjou hanedanından olmasına rağmen, kral Kumanlar arasında Kuman gibi yaşar ve giyinir. Kaynaklarda üç Kuman cariyesinin adı da geçmektedir: Ayduva (Lat. Aydua~Edua < *aydoğa ‘ay doğdu’), Küpçeç (Lat. Kupchech < *köp saç ‘çok saç’) ve Mandola. IV. László’nun bu pagan yaşam biçimine iyi gözle bakmayan Hristiyan Avrupa, duruma dikkat çekmek üzere Macaristan’a Papa’nın bir elçisini gönderir. Hakları sınırlanan Kumanlar ayaklanırlar, ancak 1280’de Hód Gölü Savaşı’nda yenik dü- şerler ve isyan bastırılır. Kumanların küçük bir bölümü ülkeyi terk eder ve Eflak’e çekilir, ama çoğu kalıp Macaristan’da yaşamaya devam etmiştir. 1347 tarihli bir belgede Kumanların keçe çadırda yaşadıkları yazılıdır (Gyárfás III: 72: filtreas do- mus habentes ‘keçeden yapılmış evleri var’), ancak, Kumanlar sonraki yüzyıllarda göçebe yaşam biçimlerini yavaş yavaş terk etmişlerdir. 1279 tarihli ikinci Kuman yasasına göre Macaristan’a yedi Kuman ‘soy’u (Lat. generatio) yerleşmiştir. Kumanların yerleşim bölgeleri, vesikalarda ve daha geç döneme ait yerleşim ve idari kayıtların incelenmesiyle kesin olarak belirlen- miştir (Györffy 1953). Kumanlar ülkenin düzlük bölgelerine; Moğollar tarafından yakıp yıkılan, insansızlaşan Tuna, Tisa, Maroş ve Temeş nehirlerinin çevresindeki kralın mülkü olan topraklara ile soyluların ve serflerin boş kalan topraklarına yer- leşmişlerdir. Maroş ve Temeş nehirleri arasına Borçol (1266: Borchol, 1288: Borchovl < *Burç-oglu) boyu yerleşir. Adları, Rus yıllıklarında XI. yüzyılda rol oynayan Donets çevresindeki Burçeviçi ‘Burç oğulları’ boy adıyla ve Altın Orda Burçoγlu Kıpçak kabilesiyle uyuşmaktadır. Tuna ‒ Tisa nehirleri arasındaki topraklara Çertān (1347, 1367: Cherthan < *çortan~çurtan ‘turna balığı’) boyu yerleşmiştir. YOK OLAN BİR HALK VE YOK OLAN BİR DİL MACARİSTAN’ DAKI KUMANLAR VE KUMANCA 83

Adları, bozkır Kıpçaklarından olan Çurtan kabilesiyle uyuşur. 1418 tarihli kaynak- ta Chortyan-szék ‘Chortyan- ili’ (de sede Chortyan) adıyla geçen bu bölgenin adı, 15. yüzyılda Halas-szék ‘Balıklı-ili’ adına dönüşerek bir Kuman idari birliği kuru- lur. Chortyan-szék’in Macarcalaştırılarak Halas-szék’e dönüştürülmesi bu dö-nem- de iki dilliliğin sürdüğünü, ama Macarca kullanımının daha da arttığını göstermek- tedir. Tisa ve Köröş nehirleri arasındaki topraklar Olāş (1328: Olaas, 1344: Olas < *ulaş) boyuna aittir. Adları Rus yıllıklarındaki Ulaşeviçi etnonimiyle uyuşur, ama bu adda Türkmenler arasında da bir kabile bulunmaktadır (Rásonyi, 1984: 203; Golden 1990: 280). Maroş Nehri’nin güneyine düşen topraklara Kor (1315: Kool, 1348, 1350, 1368: Koor < *koγur ‘az, küçük’) boyu yerleşmiştir. Şim- diye dek doğuda bu adın paraleline kaynaklarda rastlanmamıştır. Diğer üç boyun ada göre saptanması da şimdiye dek başarılamamıştır. Belgelere göre Tuna ve Sárvíz [Şārviz] nehirleri arasındaki bölge bir boyun, Maroş ve Köröş nehirleri ara- sındaki bölge de başka bir boyun yerleşim yeri olabilir. Varsayımlara göre Ku- manlarla birlikte yerleşen bir başka boy da jász’dır (Yas) (< *ās), ama bu boyla ilgili yazılı belge bulunmamaktadır. İrani Alan kökenli bu halk, XIV. yüzyılın ba- şında Macaristan’daki Latince belgelerde, Kumanlarla komşu ve onlara sağlanan hak ve ayrıcalıklardan yararlanan bir halk olarak bu adla ortaya çıkar. 1422’den kalan ve yaklaşık 40 sözcük ve deyim içeren Yas ‒ Latin sözlüğünün çözümünü Gyula Németh yapmıştır (1959). Macaristan’daki Yasların dili de Kumanların dili gibi yok olmuştur. Yer adlarına ve özel adlara ilişkin malzemeye göre Macaristan’daki Kuman boyu, öz Kuman boyunun kalıntıları olarak nitelendirilebilir. Moğol saldırısını izle- yen göç dalgası sırasında aynı adı taşıyan kabilelerin ve soyların Macaristan dışında Balkanlara, Anadolu’ya, Türkmenistan’a Kazakistan’a ve başka coğrafya- lara da göç ettiği anlaşılmaktadır. (Adlarla ilgili açıklamalar için bk. Rásonyi 1957; 1967; 1966-1969) Kuman halkının hukuki durumu yasalarla düzenlenmiştir. Boyun başı (Lat. dominus, comes) aynı zamanda komutan (Lat. capitaneus) ve de yargıçtır (Lat. iudex). Kumanların kendilerine özgü yargı usulleri de vardır, aralarında bu usulleri kullanmışlar, ancak sorunlara çözüm bulamadıkları zaman krala başvurmuşlardır. İçişlerinde özgür olmakla birlikte gerektiğinde kralın yanında savaşa katılmak zo- rundaydılar, nitekim kralın muhafız birliğindeki nyögér’ler [ńögēr] (< *nöger ‘asker; askeri refakat’← Moğ. nöker; Lat. neugari) Kumanlardan oluşmaktaydı (Németh 1953). XVI. yüzyılın ortalarından sonra Tuna-Tisa arasındaki bölge halkı Kiskun [kiškun] (Lat. Cumani minores ‘Küçük Kunlar/Kumanlar’), Tisa’nın doğusundaki- ler ise Nagykun [nad′kun] (Lat. Cumani maiores ‘Büyük Kunlar/Kumanlar’) olarak adlandırılmıştır. 1570 tarihli bir haritaya göre ise Tuna ve Tisa arasının adı Kunság’dır [kunšāg] (Lat. Cumanorum Campus ‘Kuman Ovası’).

Macaristan’ a yerleşen Kumanların sayısı Macaristan’a yerleşen Kumanların sayısıyla ilgili tek bir kaynak bulunmak- 84 EVA KINCSES-NAGY, ELÇİN İBRAHİMOV tadır. Yukarıda da söz edilen görgü tanığı Rogerius’un Carmen miserabile adlı ese- rine göre Macaristan’a 1239’da 40.000 Kuman aile yerleşmiştir. O dönemdeki orta- lama bir ailenin 4-5 kişiden oluştuğu varsayılırsa bu sayının 180.000-200.000 civarında olduğu anlaşılır. Tarihçilerin bir kısmı Rogerius’un verdigi sayıyı doğru bulur, ama bu sayı abartılı olarak nitelenebilir. Györffy’ye göre ise bu sayı çok daha az, yaklaşık 60.000 kişi olabilir (1953). Pálóczi Horváth, sonraki yıllara ait vesikaları temel alarak nüfus yayılımını yerleşim alanlarına göre istatistiksel olarak incelemiş ve 1246’daki ikinci yerleşim sırasındaki Kuman nüfusunun 70-80.000 kişi olabileceği sonucuna varmıştır (Pálóczi Horváth, 1989: 53). Bu sayı da Orta Çağ ölçütlerine göre çok önemli sayılabilir.

Kumanca Kumanca (ve Peçenekçe) Türk dillerinin Kıpçak Türkçesi grubuna aittir. Kıpçak dillerinin tam olarak nasıl oluştuğu bilinmemektedir. Kıpçakça ile ilgili ilk veriler Kaşgari’nin Divanü Lugâti’t-Türk sözlüğünde (1072 ya da 1077) bulunmak- tadır. XIII. yüzyılın başında hazırlanan Tibyān al-luġat at-turkī ʻalā lisān al-kanklī adlı sözlük Kıpçak tipolojisindeki Kanglı diliyle ilgilidir. Bu sözlük, Celâleddin Harezmşah’ın emri üzerine Muhammad bin Kays tarafından yazılmıştır. Sözlük günümüze ulaşmamıştır. Memluk Kıpçakçası malzemesi çok önemlidir; özellikle sözlükler ve dilbilgisel kalıplar içeren kitaplar. Kırım’a, sonra Ukrayna’ya göç eden Kıpçak dilli Ermeniler ise Ermeni harfleriyle yazılmış çok sayıda belge bırak- mışlardır (Eckmann, 1964). Kumanca bozkır halklarının resmi dilleri arasındadır, örneğin Ceneviz ve Venedik kolonileri ile Altın Orda arasındaki izinler, anlaşmalar genellikle iki dilli- dir. Özbek Han’ın hükümranlığı sırasında Venedikliler ile Kutluk Timur arasında 1333’te yapılan anlaşma Kumanca yazılmış, sonra Dominicus Polonus tarafından Latinceye (de Cumanico in Latinum) çevrilmiştir. 1358’de Venedikliler ile Berdi- bek Han (Moğolların ve Kumanların hanı) arasındaki Venediklilerin ticari ayrıca- lıklarını güçlendirdiği anlaşma da iki dillidir (Ligeti, 1981: 11). Kumancanın en önemli dil yadigârı Gabain (1959), Ligeti (1981) ve Golden’in (1992) özelliklerini ayrıntılı biçimde inceledikleri Latin harfli Codex Cumanicus’tur. Venedik Aziz Markus (San Marco) Manastırı’nın kütüphanesinde bulunan Latince-Farsça-Kumanca bu sözlük, İtalyan tüccarlar ve Alman misyoner- ler tarafından yazılmıştır. Codex Cumanicus’ta Latinceden Kumancaya çevrilmiş dini metinler, açıklamalar, Kumancaya özgü dilbilgisi kuralları ve bilmeceler yer almaktadır. Eserin, Ligeti tarafından Tercümanların Kitabı olarak adlandırılan ilk bölümü XIII. yüzyılda, Misyonerler Kitabı adlı ikinci bölümü ise XIV. yüzyılın başında yazılmıştır (1981: 5,7). Kendi özel yazılarıyla elimize geçen bir belge yoktur. Birçok araştırmacı, Kumanların özel bir yazılarının var olduğunu ve bu yazının runik yazının bir türü olabileceği görüşündedir. Bu araştırmacılar görüşlerini Gyárfás’ın 17. yüzyılda ya- şayan, adı bilinmeyen bir Çek tarihçiden aktardığı IV. Béla’nın 1253’teki seferinde yer alan askeri güçler arasında Kumanların da bulunduğu ve Kuman askerlerin özel YOK OLAN BİR HALK VE YOK OLAN BİR DİL MACARİSTAN’ DAKI KUMANLAR VE KUMANCA 85 bir yazı kullandıkları bilgisine dayandırırlar. Bu Çek tarihçiye göre Kumanlar Osmanlı Türklerinin selefleridir. Bunlar, Kral Béla’nın yardımcı gücü olarak ‘Hristiyanların huzurunu bozmuşlar’ ve bütün Moravya’yı yakıp yıkmışlardır.

“Günümüzde bile barbarlardan kalan birkaç anıt vardır, Evanczicz’e ve Oslovan Manastırı’na pek de uzak olmayan yerdeki bir kilisede Kumanların pek çok tabutu ve onların harfleriyle oyulmuş taşlar görülebilir, kilisenin hemen hemen bütün zemini gördüğüm kadarıyla bu taşlarla kaplıydı.” (Gyárfás II, 285-286).

Gyárfás’ın eklediği nota göre XIX. yüzyılın ikinci yarısında Oslován’daki Kuman harfleriyle yazılmış mezar taşlarını bulmak amacıyla bir araştırma gezisi yapılmıştır, ancak bu gezinin sonuçlarıyla ilgili herhangi bir bilgi yoktur. Kanımca 1667’de yazılan bu bölüm bazı zıtlıklar içermektedir. Çek tarihçi önce Kumanları barbar olarak nitelemiş, ardından Kuman tabutlarının ve Kuman harfleriyle yazılmış mezar taşlarının bir Hristiyan kilisesinde bulunduğunu ileri sürmüştür. Bir askeri sefer sırasında ölen Kuman askerlerinin tabut içinde ve mezar taşı yapılarak bir Hristiyan kilisesine gömülmesi olanaksız görünmektedir. Yine pek çok araştırmacı Kuman yazısıyla ilgili olarak Fransız tarihçi Joinville’in bir Kuman’ın gömülme törenini anlattığı yazısına atıf yapar:

‘... ve ölüyle birlikte en iyi atını ve en iyi hizmetkârını canlı olarak gömdüler... Kumanların büyük Kralı ona mektup verdi. Mektup onların ilk kralına yazıl- mıştı ve mektupta bu yiğidin dürüst bir insan olarak yaşadığı, çok iyi hizmet- ler yaptığını yazıyor ve onu hizmetine almasını istiyordu.’ (Pálóczi Horváth, 1989: 90-91).

Joinville’in kaynağı, Latin Krallığı’nın Kuman birliğiyle akrabalık ilişkisini yücelten şövalye Philippe de Toucy’dır. Bu nedenle verilen bilgi de Macaristan Kumanlarının yazı kullandığını kanıtlamaz. H. Aydemir’e göre (2002: 207-210) Szolnok ili Józsa András Müzesi’ndeki bir Kuman mezarından çıkarılan runik yazılı kemer tokası Macaristan Kumanlarının runik yazıyı bildiğini ve kullandığını göstermektedir. Ancak, toka üzerinde halka şeklinde yer alan işaretlerin runik yazı olduğu kanıtlanamamıştır. Şimdiye dek yapılan çözümleme denemeleri de ikna edici değildir. Karakterlerin yinelenmesi ve simetrik özelliği, bu şekillerin yazı işlevinden çok, süsleme amaçlı olduğunu gösterir. Kuman mezarları dışında başka veriye rastlanmamış olması nedeniyle Kumanların yazı kullandıkları kanıtlanmış sayılmaz.

Macaristan’ da ki Kumanca Macaristan’daki Kumanca ile ilgili, Kumanların kendileri tarafından yazılmış olan herhangi bir belge bize ulaşmamıştır. Varlığının ve bir süre kullanıldığının kanıtları daha sonra kaleme alınan metinler, Kuman bölge adları, 86 EVA KINCSES-NAGY, ELÇİN İBRAHİMOV alıntı sözcükler ve vesikalarda, kişi ve yer adlarında kalan özel ad malzemeleridir. István Mándoky (2012: 79-84; 94-97) Kumanca dil yadigârlarını şu şekilde sınıflar:

I. Metinler:

1) Bizim atamız 2) şarkı 3) yemek duası 4) selamlama ifadeleri 5) çocuk tekerlemeleri, sayışmalar, oyunlar

II. Sözcükler:

1) Kumanca kökenli kişi ve yer adları 2) Macarcadaki Kumanca alıntı sözcükler.

Kumanca Bizim atamız (Lat. Pater Noster) duasını 1744’te saray danışmanı olan Ádám Kollár, Kuman Bölgesi heyetinin bir üyesi olarak Viyana’ya gelip giden István Varró adlı bir kişiden duyup not eder. Bizim atamız duasının bu çok fazla ‘bozulmuş’ biçimi, veriyi aktaranın da Kumanca bilmediğini gösterir. Mándo- ky duanın varyantlarını derlemiş ve Kumanca çevirinin rekonstrüksiyonunu yap- mıştır (Mándoky, 2012: 113-138). Çeviri, büyük bir olasılıkla Reform Çağı’nda ya da bu dönemden kısa bir süre sonra yapılmış olabilir, çünkü Bizim atamız duası Protestanlar tarafından kullanılan Matta İncili’nin 6: 9-3. bölümünün çevirisidir. Duanın yaklaşık 80 varyantı bilinmektedir, Mándoky, Kollár tarafından not edilen varyantı temel alarak 63 varyantı incelemiştir:

Bezén attamaz kenze kikte, szénlészen, szenádon, dösön szenküklön, nitziégen, gérde, ali kékte bezén akó mozne, okné mezne, bergézge, pitbütör, küngön il bézen méne mezne neszembezde, jermez bezge, utrogergenge, iltme bezne, olgya nanga, kútkor bezne, algya manna, szen borszony, boka csalli, bótson igyi tengere. Ammen.

 16. ve 17. yüzyılda Avropa’da Katolik Kilisesine karşı yapılan dinsel bir harekettir. Sonucu olarak Protestan Kiliseleri ortaya çıktı. YOK OLAN BİR HALK VE YOK OLAN BİR DİL MACARİSTAN’ DAKI KUMANLAR VE KUMANCA 87

Rekonstrüksiyon yapıldıktan sonraki biçimi:

biziη atamız kim-siη kökte sentlensin seniη adıη düşsün seniη köηlüη neçik kim cerde alay kökte biziη ekmegimizni ber bizge büt-bütün künde ilt biziη minimizni neçik kim biz de iyermiz bizge ötrü kelgenge iltme bizni ol camanga kutqar bizni ol camannan sen barsıη bu küçli bu çın iygi teηri Amen

Çevirisi: Bizim atamız, sen ki göktesin, azizleşsin senin adın, düşsün senin gönlün, gökte olduğun gibi yerde de bizim ekmeğimizi ver bize büsbütün gün; al götür bizim günahımızı, biz de bize karşı gelene bağışladığımız gibi koyma bizi o yamanda, kurtar bizi o yamandan; sen varsın bu güçlü, bu adil iyi Tanrı; Amin.

Mándoky ayrıca metindeki Macarcaya özgü özellikleri de sıralar: Söz dizimi Macar söz dizimini yansıtır; metindeki sentlensin sözcüğü Macarca szent [sent] ‘aziz’ sözcüğünden türetilmiş eylem biçimindedir vb. Mándoky’nin neredeyse tanınmaz duruma gelmiş Kumanca çocuk sayışma- larını çözümlemesi filolojik bakımdan çok değerlidir (Mándoky, 2012: 139-155). Mándoky, sayışmaları 7 gruba ayırır. Burada örnek olarak birini veriyoruz:

bérem bélő [bērem bēlȫ] ékem égő [ēkem ēgȫ] öcsém üszök [öčēm üsök] kertem tücsök [kertem tüčök] becsém becsek [bečēm beček] 88 EVA KINCSES-NAGY, ELÇİN İBRAHİMOV

állam hasad [āllåm håšåd] csettem csetteg [čettem četteg] szegzem szenneg [segzem senneg] togzom torcog [togzom torcog]

Mándoky’nin metnin Dobruca Tatarcası ve Kazakça paralellerini esas alarak rekonstrüksiyon yaptığı biçimi aşağıdakidir:

birim bilew ekim egew üçüm (üçim) üzük (üzik) törtüm (törtim) töşek beşim beşik altım aş ık cetim [?] segizim senek toġuzum torsuk.

Çevirisi de şu şekildedir:

birim – biley ikim – eğe üçüm – üzik (çadırın üstüne örtülen keçe) dördüm – döşek beşim – beşik altım – aşık yedim – [?] sekizim – senek (testi) dokuzum – torsuk (eyer)

Yukarıda bahsedilen diğer dil yadigârları (şarkı, yemek duası ve selamlama biçimleri) dilbilim araştırmalarında kullanılamayacak kadar deforme olmuştur, hatta taklit bile olabilir (Mándoky, 2012: 83; 93). Macaristan’daki Kuman dil yadigârlarının ikinci büyük grubunu sözcükler oluşturur. Sözcüklerin birinci alt grubu, yazılı belgelerde ve vesikalarda geçen Ku- man özel adları, yer adları, Kiskúnság ve Nagykúnság’daki ya da eskiden Kuman- ların yaşadıkları yerlerdeki coğrafi adlardan oluşur. İkinci alt grup ise Macar dilin- deki Kumanca kökenli alıntı sözcükler ve Kuman Macar ağzındaki Kumanlara özgü yöresel sözcüklerdir. İlk olarak Gyula Németh, bu ikinci alt gruba giren sözcükleri sınıflama dene- YOK OLAN BİR HALK VE YOK OLAN BİR DİL MACARİSTAN’ DAKI KUMANLAR VE KUMANCA 89 mesinde bulunmuştur (Németh, 1921; 1932). Németh’e göre, yurt tutuş2 öncesi dö- neme ait sözcükler ile Osmanlı egemenliği döneminde Macarcaya giren sözcükler arasında, orta dönem olarak adlandırdığı Kumanca (ve Peçenekçe) alıntı sözcükler dönemi yer alır. Bu dönemde yaklaşık 50 Kumanca (ve Peçenekçe) sözcük alınmıştır (ör. koboz, kobak, boza, csabak, szúnyog). Ligeti 1986’da yayımlanan Macarcadaki Türkçe alıntı sözcüklerle ilgili kita- bındaki pek çok bölümde de Kumanlar ve Kumancanın dilsel özellikleriyle uğraşır (Ligeti, 1986: 89-130; 511-519; 538-544). Son olarak Róna-Tas ve Berta fonetik, kronolojik, kültür tarihi ve coğrafi nedenlerle 35 Kumanca ve büyük bir olasılıkla iki Kumanca kökenli sözcüğü incelemişlerdir. Róna-Tas ve Berta tarafından Ku- manca olarak nitelenen sözcükler şunlardır (2011: 1340-1342):

o ákos [ākoš], ágos [āgoš] ‘akış’ (< *akış) o árkány [ārkāń] ‘ip, kement’ (< *arkan) o bóda [bōdå] ‘saplı kalkan; kılıç sapı’ (< *baldag ←← Mo) o barág [bårāg] ‘barak, uzun tüylü köpek’ (< *barag) o bárca, bajca, bárca [bārcå, båyca, bārca] ‘etiket, pasaport’ (< *baysa ← Mo ← Çin) o boza [bozå] ‘boza’ (< *boza) o buzogány [buzogāń] ‘bozdoğan, bozdağan’’ (< *buzgan) o csabak [čåbåk] ‘çabak, Leuciscus souffia agassizi’ (< * çabak) o csolák, csollák [čolāk, čollāk] ‘çolak’ (< *çolak) o csődör [čȫdör] ‘aygır’ (<*çeüdür, *çäüdär, *çewdür) o daku [dåku] ‘kısa kürklü manto’ (< *daku ←Mo daku) o daksi [dåkši] ‘harika, değerli’ (< *cakşı) o kobak [kobåk] ‘kabak’ (<*kabak) o kamcsi [kåmči], kamsi [kamši] ‘kamçı’ (< *kamçı ~ kamşı) o kangyík [kånd′īk], kangyika [kånďikå]’eyer kayışı’ (< *kancıka) o karambél [kåråmbēl] ‘karanfil’ (< *karampil, karamfil ← Pe) o kajtár (madár) [kåytār] ‘göçmen kuş’ (< *kaytar) o kíjc [kīyc] ‘keçe’ (< *kiyiz) o koboz [koboz] ‘kopuz’ (< *kobuz) o kalauz [kålåuz] ‘rehber’ (< *kolavuz); kalóz [kålōz] ‘korsak’ (< *kolavuz) o kuvasz [kuvås] ‘bir tür coban köpeği’ (< *kowaz) o komondor [komondor] ‘ bir tür çoban köpeği’ (< *kumandur) o gügyű [güd′ǖ] ‘çöpçatan’ (< *küdägü) o mónár (köd) [mōnār köd] ‘kuru yaz sisi; gökkuşağı’ (< *munar) o nyögér [ńögēr], nyőgér [ńȫgēr] ‘asker; askeri eşlik’ (< *nögär ← Mo nöker) o ontok, ontog ‘ekmek kırıntısı’ (< *ontok) o özön ‘sel, akıntı’ (< *özän) o szágom [sāgom] ‘serap’ (< *sagım) o szándok (láda) [sāndok] ‘sandık’ (< *sanduk) 90 EVA KINCSES-NAGY, ELÇİN İBRAHİMOV

o szongor [songor] ‘doğan’ (< *soŋkur) o cötkény [cötkēń] ‘sütleğen’ (< *sütkän, *süttägän) o tábor [tābor] ‘tabur, ordugâh’ (< *tabur ← Mo dabkur) o tőzeg [tȫzeg] ‘ tezek, yer kömürü, turba’ (< *tezek) o toklyó [tokyō] ‘toklu’ (< *toklu) o Kuşkulu olanlar: o csök [çök] ‘ziyafet’ (< *çök) o kentreg ‘eyer kayışı’ (< *kantarga ← Mo kantarga)

Róna-Tas ve Berta monografisinde incelenen veriler dışında Mándoky (2012) çalışmalarında ağızlarda çok ender rastlanan ya da artık yaşamayan, yok olan sözcükleri de inceler (ör. saska [šåškå] ‘domuz’ < *şoşka) ve Macaristan Ku- mancasını iki ağıza ayırır: ş-li ağız ve ç-li ağız (Mándoky 2012: 86-87). Rásonyi ve Ligeti ise Kumancayı c-li ağız olarak niteler (Gyalán özel adı [d′ålān] < *cılan < yılan; gyaman [ďåmån] < *caman < yaman) ve ç ünsüzünden sonra a > ä ünlü değişimini gösterir (ör. Küpcsecs kişi adı [küpčeč] < *küpçeç < *köp saç ‘çok saç’) (Rásonyi, 1984: 150-151; Ligeti, 1986: 540- 542). Ayrıca Ligeti Kumanca ilk hecede kapalı e’nin bulunduğunu savunur ve sonrasında bunu e > ö ses değişimi kuralından yola çıkarak kanıtlar (Tömörkény [tömörkēń] < *temürkän ‘ok ucu’, krş. Oğuz dämrän; tőzeg [tȫzeg] ‘tezek, yer kömürü, turba’ (< *tezek). Yeradları ve soyadları dilsel verilerin sayısını önemli oranda artırır: Tepre- mez (yer adı 1280, şimdiki Debrecen) < Täprämäz ‘özel ad: depremez’ < täprä- ‘depremek, hareket etmek’; Bolmaz (yer adı 1411) < *Bolmaz ‘özel ad’ < bol- ‘olmak’ (Ligeti, 1986: 93; Rásonyi, 1984: 121); Szokor~ Szokur [sokor] ‘soyadı’ < sokur ‘kör, şaşı’; Kocskor [kočkor] ‘soyadı’ < koçkar ‘kuzu’ (Mándoky 2012: 171- 186); Tokszoba [toksobå] ‘soy ve yer adı’ < Toksaba ‘bir Kuman boyu; dolu tulum’ (Rásonyi, 1984: 123). XVIII-XIX. yüzyılda eski Kuman yerleşimlerinde saptanan argo sözcükler- den günümüzde kullanılmayanlar özel bir grup oluşturur. Bu sözcükler arasında da Kumanca kökenliler bulunmaktadır; ör. etek ‘çizme’, gyenge [d′enge] ‘gelin’ (Mándoky, 2012: 97).

Kumanların dilsel asimilasyonu Kumancanın ne kadar süre kullanıldığı, Kumanların dil asimilasyonunun tam olarak ne zaman tamamlandığı ile ilgili bilgi, araştırmalarda soru olarak bile uzun süre yer almamıştır. Dil değişimi genel olarak uzun bir dönemi kapsayan karmaşık toplumsal sürecin bir sonucudur ve bu süreçte çok çeşitli unsurlar farklı oranda rol oynar. Yazılı kaynaklarda Kumanlardan söz edilmekte, seferlere katılmalarına de- ğinilmekte, onlarla ilgili kararlardan, ayrıcalıklardan, yerleşim yerlerinden bahse- dilmekte, ama Kuman olarak nitelenen kişilerin Kumancayı konuşup konuşma- dıklarıyla ilgili bilgi bulunmamaktadır. Kaynak yetersizliğinden dolayı Kumanca- nın ne kadar süre kullanıldığı ile ilgili bir soruya kesin olarak yanıt vermek olanak- sızdır. Bu sorunun cevabını bulmaya çalışan araştırmacılar salt güçlü hipotezler YOK OLAN BİR HALK VE YOK OLAN BİR DİL MACARİSTAN’ DAKI KUMANLAR VE KUMANCA 91 sunmuş, ancak yüz yıllık bir sapmayla göreceli bir kronoloji ortaya koyabilmişler- dir. 1480’de Macaristan’ı ziyaret eden Papa’nın elçisi ülke hakkında şöyle yaz- mıştır:

‘Ülkenin bir bölümünde kendi inançlarını sürdüren ve Kumanlar olarak adlandırılan Tatarlar yaşamakta ve her yıl krala belirli bir oranda vergi ödemektedir.’ (Gyárfás II, 165.).

Rapordan da anlaşıldığı gibi Kumanlar Macaristan’a yerleşmelerinden nere- deyse 250 yıl sonra bile diğer halklarla kaynaşmaksızın onlardan ayrı yaşamışlar- dır; bu, dilsel ayrımı da ifade ediyor olabilir. Diğer bir kaynak Avusturyalı diplomat Sigismund von Herberstein’in (1486- 1566) 1551 yılına ait raporudur. Herberstein en az 30 kez Macaristan’ı çeşitli sürelerle ziyaret etmiştir ve anılan raporunda ülkede çok dilin konuşulduğunu belirtmiştir. Macarcanın hemen sonrasında Kumancayı anmış ve Kumancanın bir Tatar lehçesi olduğunu eklemiştir. Herberstein, Rusya’daki görevi sırasında bozkır halklarını tanımış ve onların dillerine hâkim olmuştur. Bu nedenle saptamasını doğru kabul etmek gerekiyor. Bu saptamadan hareketle o dönemde Kumancanın konuşulduğu söylenebilir. Ancak, dil kaybı süreci de başlamıştır; 1588 yılına ait şu rapor bu dil kaybı sürecini açıkça gösterir:

‘Macar adı altında tanınan halk arasında Budin şehri çevresindeki dağınık köylerde giyimleri ve alışkanlıkları Tatar gibi olan pek çok kişi bulunuyor ve bunların bir kısmı Tatarca konuşuyor.’ (Gyárfás II,165).

Kumancanın XVI. yüzyılda hala yaşadığının bir diğer kanıtı ise, büyük bir olasılıkla o dönemde Macarcadan Kumancaya çevrilen “Bizim atamız” sözleriyle başlayan duadır. Duanın aslı Protestanlar tarafından kullanılan dua olmalıdır. Ama kaynaklardan XVII. yüzyıl ortasında ya da sonunda dil asimilasyonunun gerçek- leştiği açık olarak anlaşılmaktadır; çünkü Ferenc Otrokocsi Fóris, Kumanların ya- bancı dilli halklar arasında olmadığını, Macarca konuştuklarını bildirmiştir (Mándoky, 2012: 113). Asimilasyonu etkileyen olgular arasında Macarcanın doğal olarak prestijli dil olması ve Kumanların isteyerek Macarlara katılması da rol oynamış olabilir. Osmanlı fethi sonrasında Kuman nüfusu Macarlara göre daha da azalmış ve Osmanlı fethi de bu süreci hızlandırmıştır. Kumanların dillerini kullanmalarında akraba dil Türkçenin Macaristan’da konuşulmasının herhangi bir etkisi olmamıştır. Macaristan’daki Kumanlar, Balkanlardaki Kuman halkın - Dobruca’dakiler dışında - Bulgar ve Rumen halka karışmaları gibi Macarlara karışmıştır.

92 EVA KINCSES-NAGY, ELÇİN İBRAHİMOV

KAYNAKLAR

1. Aydemir, H. (2002). Kun-kipcsak elemek a moldvai csángó nyelvjárásban: Magyar Nyelv 48 /2. 198-211. 2. Baski, I. (1986). A magyarországi kun eredetű tulajdonnevek kutatása (Tudománytörténeti áttekintés): Forrás 18/2. 88-94. 3. Eckmann, J. (1964). Die kiptschakische Literatur. In: Deny. J. et al. (eds.) Philologiae Turcicae Fundamenta II. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag. 275- 304. 4. Engel, J. Ch. (1797, 1798, 1801, 1804). Geschichte des ungarischen Reichs und seiner Nebenländer. I-IV. Halle. 5. Gabain, A. von (1959). Die Sprache des Codex Cumanicus. In: Deny. J. et al. (eds.). Philologiae Turcicae Fundamenta I. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag. 46-74. 6. Golden, P. B. (1990). The peoples of the south Russian steppes. The Pechenegs. The Cumans. In: Sinor, D. (ed.) The Cambridge History of Early Inner Asia. Cambridge: University Press. 270-275; 277-284. 7. Golden, P. B. (1992). Codex Cumanicus. In: Central Asian Monuments Ed. H. B. Paksoy. http://vlib.iue.it/carrie/texts/carrie_books/paksoy-2/cam2.html (03.02.2012) 8. Gyárfás, I. (1870-1885). A jász-kúnok története I-IV. I. Kecskemét 1870; II. Kecskemét 1873; III. Szolnok 1883; IV. Budapest 1885. 9. Györffy, Gy. (1935-1939). Besenyők és magyarok: Kőrösi Csoma-Archívum I. Suppl. 397-500. 10. Györffy, Gy. (1953). A kunok feudalizálódása. In: Székely Gy. (ed.) Tanulmányok a parasztság történetéhez Magyarországon a XIV. században. Budapest: Akadémiai. 248-250. 11. Györffy Gy. (1963-1998). Az Árpád-kori Magyarország történeti földrajza. I- IV. Budapest: Akadémiai. 12. Györffy Gy. (1990). A magyarság keleti elemei. Budapest: Gondolat. 242-304. 13. Ligeti, L. (1981). Prolegomena to the Codex Cumanicus. In: Codex Cumanicus ed. G. Kuun, with the Prolegomena… Budapest Oriental Reprints Ser. B1. Bp. 1981. 1-54. = AOH 35. 1981. 1-54. 14. Ligeti L. (1986). A magyar nyelv török kapcsolatai a honfoglalás előtt és az Árpád-korban. Budapest: Akadémiai Kiadó. 15. Mándoky Kongur, I. (1993). A kun nyelv magyarországi emlékei. Ed. Ökrösné Bartha Júlia. Keleti örökségünk 1. Karcag: Karcag Város Önkormányzata. 16. Mándoky Kongur, I. (2012). Kunok és magyarok. Ed. Molnár. Á. Török ‒ Magyar Könyvtár I. Budapest: Molnár Kiadó. 17. Marquart, J. (1914). Über das Volkstum der Komanen. In: Bang, W. ‒ Marquart, J. Osttürkische Dialekstudien. Berlin. 25-238. 18. Minorsky, V. (ed.) (1942). Sharaf al-Zaman Tahir Marvazī on China, the Turks and India. Arabic text (circa A.D. 1120) with an English translation and commentary. London. 1. 242–243. 19. Németh, J. (1921–1925). Zur Kenntnis der Petschenegen: Kőrösi Csoma- Archivum 1. 219-225. YOK OLAN BİR HALK VE YOK OLAN BİR DİL MACARİSTAN’ DAKI KUMANLAR VE KUMANCA 93

20. Németh, J. (1930). Die petschenegischen Stammesnamen: Ungarische Jahrbücher 10. 27-34. 21. Németh, J. (1932). Die Inschriften des Schatzes von Nagy-Szent-Miklós. Mit zwei Anhängen: I. Die Sprache der Petschenegen und Komanen; II. Die ungarische Kerbschrift. BOH II. Budapest-Leipzig. (Photomechanischer Neudruck. The Hague. 1964) 22. Németh, J. (1941-1943). Die Volksnamen quman und qūn: Kőrösi Csoma- Archívum 3. 95-109. 23. Németh Gy. (1953). Wanderungen des mongolischen Wortes nökür '‘Genosse’: Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae 3. 1-23. 24. Németh, Gy. (1959). Eine Wörterliste der Jassen, der ungarländischen Alanen. Abhandlungen der Deutschen Akademie der Wissenschaften zu Berlin. Klasse für Sprachen, Literatur und Kunst. Jahrgang 1958. Nr. 4. Berlin. 25. Pálóczi-Horváth, A. (1989). Pechenegs, Cumans, Iasians. Steppe peoples in medieval Hungary. Budapest: Corvina. 26. Pritsak, O. (1959). Das Kiptschakische. In: Deny, J. et al. (eds.) Philologiae Turcicae Fundamenta I. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag. 74-87. 27. Rásonyi, L. (1957). Les noms toponymiques comans du Kiskunság: Acta Linguistica Academiae Scientiarum Hungaricae 7/1-2: 73-146. 28. Rásonyi, L. (1967). Les anthroponymes Comans de Hongrie: Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae 20/2. 135-149. 29. Rásonyi, L. (1966-1969). Kuman Özel Adları: Türk Kültürü Araştırmaları 3-6. 71-144. 30. Rásonyi, L. (1984). Tuna Köprüleri. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü. 31. Rockhill, W. W. (1900). The journey of William of Rubruck to the eastern parts of the world, 1253-55, as narrated by himself, with two accounts of the earlier journey of John of Pian de Carpine. Translated from the Latin and edited by William Woodville Rockhill. London: Hakluyt Society. http://depts.washington.edu/silkroad/texts/rubruck.html (03.02.2012) 32. Rogerius mester siralmas éneke a tatárjárásról. (1939). Mészöly Gedeon (çev.) Budapest: Királyi Magyar Egyetemi Nyomda. (Rogerius’un Almanca yayını: Rogerius magister Carmen miserabile. Lateinisch ‒ deutsch. Übers. v. Helmut Stefan Milletich. Nachw. v. Franz Probst. Burgenländische Bibliothek. Eisenstadt: Roetzer. 1979.) 33. Róna-Tas, A. ‒ Berta, Á. (2011). West Old Turkic: Turkic Loanwords in Hungarian I-II. with the assistance of László Károly. Wiesbaden: Harrassowitz. 34. Vásáry, I. (2005). Cumans and Tatars. Oriental Military in the Pre-Ottoman Balkans, 1185-1365. Cambridge: University Press. 35. Wyngaert, P. A. van den (1929). Sinica Franciscana I. Firenze: Quaracchi. 164- 339.

94 EVA KINCSES-NAGY, ELÇİN İBRAHİMOV

Ева Кинчеш-Надь (Венгрия) Эльчин Ибрагимов (Азербайджан)

Исчезнувшая нация и исчезнувший язык. Куманы в Венгрии и куманский язык

Резюме

В процессе распространения тюркских племен в 11-12 вв. к западу кыпчаки и куманы захватили степи Евразии. Вслед за столкновениями с соседними государ- ствами и быстро развивающейся монгольской империей печенеги и куманы, переко- чёвывая к западу, разместились на территории Венгерского королевства. В последу- ющие столетия оба племени постепенно ассимилировались среди мадьяров с этниче- ской и языковой точки зрения и в 17 в. куманский язык исчез. Однако наряду с не- многими неполными и искажёнными текстами куманские имена и географические названия, а также заимствованные с куманского слова в венгерском языке являются важным источником для истории кыпчакских языков. Цель данной работы – дать общую информацию о языках и истории тюркских этнических групп в Венгрии.

Ключевые слова: история тюркских языков, история кыпчакских/куманских племен, куманские заимствования в венгерском языке, история кыпчакского языка, умирание язык.

Eva Kincses-Nagy (Hungary) Elchin Ibrahimov (Azerbaijan)

Disappearing People and Disappearing Language. The Cumans in Hungary and the Cuman Language

Abstract

In the course of the XI-XII centuries western expansion of the Turkic tribes the Kypchak and Cuman groups conquered the Eurasian steppes. After the conflict with the neighbouring states and developing Mongol Empire, the Pechenegs and the Cumans moved to the West, settling down in the territories of the Hungarian Kingdom. Subsequently, the two tribes were gradually assimilatied to the Hungarians within the following centuries both ethnically and linguistically, and in the XVII century the Cuman language disappeared. However, expect a couple of incomplete and distorted texts, Cuman personal and geographical names in Hungarian, as well as Cuman loanwords, are considered to be the most important sources for the history and the Kypchak languages. The aim of this paper is to give general information about the language and history of Turkic ethnic groups in Hungary.

Key words: history of Turkic languages, history of Kypchak / Cuman tribes, Cuman loanwords in Hungarian , history of the Kypchak language, a disappearing language. TÜRKOLOGİYA № 1 2018

TÜRKOLOJİ MƏRKƏZLƏR ТЮРКОЛОГИЧЕСКИЕ ЦЕНТРЫ CENTRES OF TURKOLOGY

GALİNA MİŞKİNİENE (Litvanya)*

LİTVANYA’DA TÜRKLÜK BİLİMİ ÇALIŞMALARI

Litvanya topraklarında şarkiyat kültürüne ilgi Avrupa’da olduğu gibi 16. yüzyıldan itibaren doğmaya başlamıştır. Bu bölgede doğrudan Türkoloji’yle ilgili çalışmalar ise 19–20. yüzyıllar boyunca oluşmuştur. Litvanya toprakları tarihsel olarak eskiden beri Polonya ve Rusya topraklarıyla yakın ilişki içindedir. Bahsetti- ğimiz zamanda (1918 yılına kadar) bu bölge Rusya’nın egemenliğindeydi. Polonya ise bu yüzyıllar boyunca farklı zamanlarda üç devlet (Rusya, Avusturya ve Prusya) tarafından ilhak edilmişti. Bu nedenle bu topraklarda şarkiyat merkezlerinin oluş- turulma sebepleri ve koşulları aynı görünmektedir. Polonya’daki ünlü doğubilimci Stanislaw Stasiak’a göre: ‘Dünyaca tanınan şarkiyatçıları yetiştiren Vilnius üni- versitesi haklı olarak Doğu Avrupa’da şarkiyatın beşiği sayılmaktadır’ (Zjazdy, 1934: 23). İlk olarak İncil yorumuna duyulan ihtiyacı karşılayabilmek amacıyla şarkiyat dalı oluşturulmaya başlanmıştır. Bu dal, zaman içerisinde ayrı bir bilim da- lı olarak gelişmiştir (Migoń, 2004: 264–287).

16-18. Yüzyıllarda Doğu Avrupa’da Şarkiyat ve Türkolojiyle İlgili Çalışmalar

16-18. yüzyıllar boyunca Doğu Avrupa’daki Şarkiyat merkezlerinin oluştu- rulmasına göz atarken, Krakow, Wroclaw ve Gdansk Akademik Jimnazisini unut- mamak gerekmektedir. Bu merkezlerde okuyan ve çalışan ünlü bilim adamlarından Daniel Gotfrid Messershmid (1685–1735), Petr Kirsten (1577–1640) ve Andreus Akolutus (1654–1704) Arapça, Farsça ve Türkçeye çok ilgi göstermişlerdir. Çünkü bu diller Kur’ān-ı Kerim’i anlama ve Doğu kültürü, tarihi ve edebiyatının araştırıl- ması bakımlarından çok önemli sayılmışlardır. A. Akolutus koleksiyonunda 40 ya- kın Kur’ān-ı Kerim nüshası vardı. Ayrıca bu koleksiyonda Fransisk Meninski tara-

* Litvanya, Vilnius Üniversitesi Türk Dili Merkezi, Doç. Dr. E-mail: [email protected] 96 GALİNA MİŞKİNİENE fından verilen Türkçeye çevrilmiş Kur’ān-ı Kerim (Migoń, 2004: 275) ve Litvanya Tatarlarına ait Arap harfleriyle, fakat Beyaz Rus diliyle yazılmış el yazması Hamayil de bulunmaktadır (Fleischer, 1838: 450–451). Doğu Avrupa’nın en eski üniversitesi olan Vilnius Üniversitesi 1579 yılında kurulmuştur. Vilnius Akademisinin (Vilnius Üniversitesinin 1579–1773 yılların- daki adı) doğu dilleriyle ilgisi yine İncil yorumu ve Klasik filolojiye bağlıdır. Diğer taraftan şarkiyat kültürü ve Türklük bilgisi çalışmaları bu topraklarda daha kolay yer bulmuştu. Çünkü 14. Yüzyıldan itibaren Litvanya Büyük Prensliğine Türk soy- lu iki grup, Tatarlar ve Karaylar yerleştirilmiştir. Polonya Krallığında ise Kıpçakça konuşan Ermen grupları vardı (Zajączkowski, 1966: 31). Bu iki grup tabii olarak Türk kültürünün temsilcisi olmuşlardır. Yüzyıllar boyunca ne Tatarlar ne Karaylar ana vatanlarıyla bağlantılarını kaybetmişlerdir. Bugüne kadar ulaşmış olan kaynak- lar arasında Karayların Kırım’a ve Kudüs’e, Tatarların ise İstanbul’a ve Mekke’ye seyahatleri hakkındaki kaynakların olduğunu görüyoruz. Türk dilini bilmeleri saye- sinde bu iki etnik grup onları kabul eden devletlerine hizmet etmişlerdir. Litvanya Tatarları devlet kalem odasında ya da Osmanlı İmparatorluğunda ve Kırım Hanlığında sefir olarak görev almışlardır. Tatarlar arasında iyi bilinen birkaç tercü- man adını da söyleyebiliriz. Yuşenski ailesinden Timurçin Bey (1475), Haraburda ailesinden Hamza Bey (1480), Hazbiyeviç ailesinden Lehuş Bey (1506) ve Sobol (1571) bunlardan bir kaçıdır. Kral Aleksandr 1492 ve 1501 yıllarında Kırım hanına sefir olarak Bairaş adlı bir Litvan Tatarını yollamıştır. 1668 yılında İstanbul Elçiliğinde İbrahim adıyla bir Litvanya Tatarı çalışmıştır. Ayrıca 1716 yılında Kral II. August Tatar asıllı süvari yüzbaşısı Stepan Sulkeviç’i Kırım hanı Kaplan Giray’a yollamıştır. Bu dönemde Türkler ve Türk Dili hakkında ilk bilgiler ve Lehçe-Türkçe kü- çük sözlük yayımlanmış (Paszkowski, 1615), Wojcech Bobowski İncil ve Zebur’u Türkçeye çevirmiş, Franciszek Mesgnien 1618’de Viyana’da bastırdığı Türkçe söz- lüğe Lehçe açıklayıcı notlar koymuştur (Yakar, 2007: 178). Böylece Türk Dili ve Türk Kültürünün tanıtımıyla ilgili oldukça yüksek derecede çalışmalar yapılmıştır.

19. Yüzyılda Vilnius‘ta Şarkiyat ve Türkoloji Çalışmaları Vilnius Üniversitesi 19. Yüzyılda çok kısa bir süre (1803’ten 1832’ye kadar) açık kalmasına rağmen o zamanki yüksek okullar arasında hızla birinci sıraya yer- leşmiştir. Bazıları onu Oxford veya Göttingen Üniversitelerine benzetmiştir (Zajączkowski, 1966: 41). Doğu dillerinin öğretilmesi konusu önceleri Teoloji Fa- kültesi içinde yer alırken ilk defa 1809 yılında Teoloji Fakültesinde değil Edebiyat ve Sanat Fakültesinde yer alması gerektiği savunulmuştur. Vilnius Üniversitesinde Doğu bilimlerinin gelişmesinde tarihçi Joachim Lelevel (1786–1861) ve filolog Gotfrid Ernest Groddeck’in (1786–1825) faaliyetlerinin çok büyük katkıları olmuş- tur. Her iki bilim adamı da Arapça bilmekteydi. Vilnius Üniversitesinde 1810 yılında Doğu Dilleri bölümü kurulmasına karar verilmiş fakat bu karar hayata geçirilememiştir. 1822 yılında, Vilnius Üniversite- sindeki önemli ve yetkili isimlerden biri olan Kazimieras Kontrimas tarafından ha- LİTVANYA’DA TÜRKLÜK BİLİMİ ÇALIŞMALARI 97 zırlanan Doğu Dilleri Enstitüsü projesi Vilnius bölgesi eğitim sorumlusuna sunul- muştur. Bilinmeyen sebeplerden dolayı bu proje kabul edilmemiştir. Eğer bu proje kabul edilseydi, o zaman Doğu Avrupa’da ilk şarkiyat araştırılmalarını gerçekleşti- rilen kurum Vilnius Üniversitesi olacaktı. 1822 yılında Sanat Fakülte-sinde Arap dili öğretilmeye başlanmıştır. Fakat öğretim seyri uzun sürmemiştir, çünkü Vilnius Üniversitesi kısa bir zaman sonra kapanmıştır. Bu dönemde üniversiteden mezun olan birkaç kişi dünyaca tanınan uzman olmuşlardır. Mesela ünlü Arap Dili uzmanı J. Senkovski Petersburg’daki Arap ve Türk Dili bölümünün başkanı olmuştur. J. Senkovski üniversitedeyken Şarkiyat kültürüne ilgi göstermiştir. Onun ça- lışmaları arasında yer alan Osmanlı İmparatorluğunun sefiri Ahmet Efendi’nin 1784 yılındaki Berlin seyahatnamesinin tercümesi, Türkiye’deki tıp durumu notları ve Türk Edebiyatı hakkında denemeleri önemlidir. S.-Petersburg, Kazan ve Krakow’da Şarkiyat merkezlerine başkanlık yapan ünlü Doğu bilimi uzmanlarının listesini Vilnius Üniversitesinden mezun olan isim- lerle doldurabiliriz. Bunlar arasından Jan Vernikovski, Juosif Kovalevski, Anton Muchlinski, Aleksandr Chodzko, Ludvik Spitznagel ilk akla gelen isimlerdir. A. Muchlinski (1808–1877) 1828 yılında Vilnius Üniversitesinden S.-Pe- tersburg Üniversitesine geçmiştir. Oradayken Şarkiyat Enstitüsünde doğu dillerini öğrenmeye başlamıştır. A. Muchlinski, devlet bursuyla 1832–1835 yıllarında Tür- kiye, Suriye, Filistin ve Mısır’a seyahat etmiştir. Seyahatinin ürünü 10 ciltlik yol- culuk notlarıdır. 10 ciltten sadece biri ‘Wyjątek z podróży po Wschodzie‘ başlığıy- la ‘Pamiętnik Religijno-Moralny‘ dergisinde yayınlanmıştır (Kotwicz 1935; Baira- šauskaitė 2000: 81–87; Bairašauskaitė 2001: 37–45; Deryagina 1997: 45–51). Muchlinski 1832–1845 ve 1849–1853 yılları arasında Türk filolojisi profesö- rü olarak S.-Petersburg Üniversitesinde çalışmıştır. Litvanya topraklarında yaşayan Tatar ve Yahudi azınlıkların tarihiyle ilgilenmiş ve bu konuda çalışmalar yapmıştır. Kanuni Sultan Süleyman döneminde, 1558 yılında ismi belirtilmeyen bir Litvan Tatarı tarafından yazılan ‘Risale-i Tatar-i Leh’ adlı eseri okuyucularla ilk defa tanıştıran A. Muchlinski’dir. Bu eserin tercümesi Lehçe olarak ‘Teka Wileńska’ dergisinde 1858 yılında yayınlanmıştır (Muchlinski, 1858, 4. C., s. 241–272; 5. C., s. 121–179; 6. C., s. 139–183). ‘Risale-i Tatar-i Leh’, bilim dünyasında Litvanya Tatarları hakkında bilgi veren ilk kaynak kabul edilmektedir. ‘Risale-i Tatar-i Leh’in bugüne kadar ulaşabilen kopyası 19. yüzyıla ait olmakla birlikte, bu eser bu alanda çalışanlar tarafından en çok kullanılan kaynaktır. Litvanya Tatarlarına ait Arap harfleriyle fakat Beyaz Rusça ya da Leh Diliyle yazılan el yazmalarını ilk keşfeden yine A. Muchlinski’dir. Moskova’daki Arkeoloji Derneği, 1–14 Ağustos 1893 tarihleri arasında Vilnius’ta IX. Arkeoloji Kongresi’ni düzenlemiştir. Bu kongrede ‘Litvanya Büyük Prensliğinde yaşayan Tatar, Yahudi, Karay ve Çingenelerin tarihiyle ilgili bir oturum düzenlenmiştir (Tyszkiewicz 2008: 174). Görüldüğü gibi 19. Yüzyılda Vilnius’ta şarkiyat çalışmalarının gelişmesi yönünde uygun bir ortam vardı. Ancak Rus Çarlığı’nın baskısı sonucu 1832 yılında Vilnius Üniversitesinin kapatılmasıyla şarkiyat çalışmaları da kesintiye uğramıştır. 98 GALİNA MİŞKİNİENE

Bu çalışmalar, ancak 20. Yüzyılda bağımsızlığın tekrar kazanmasıyla birlikte artmış yeni plan ve projeler gerçekleştirilebilmiştir.

20-21. Yüzyıllarda Vilnius Üniversitesinde Türkolojinin Durumu Litvanya ve Polonya coğrafyasında 20. yüzyıldaki ilk Şarkiyat bölümü 1919 yılında Krakow Üniversitesinde açılmıştır. Böyle bir bölüm Vilnius Üniversitesin- de açılamamış olmasına rağmen Vilnius’ta Doğu kültürüne, tarihine ve dillerine olan ilgi azalmamıştır. Vilnius’taki “Karay Derneği” 1924 yılından itibaren ‘Myśl Karaimska‘(Karay Fikri) adlı dergiyi yayınlamaya başlamıştır. Derginin 1 ve 2. sayılarının editörü Ananiasz Rowski’ydi. 3. Sayıdan itibaren derginin editörlüğünü Ananiasz Zajączkowski yapmıştır. Bu dergi, 1939 yılına kadar 12 sayı devam etmiştir. Aynı zamanda Tatarlarla ilgili aylık dergiler ‘Życie Tatarskie‘ (Tatar Ha- yatı, C. I–VI, 1932–1939), ‘Przegląd Islamski‘ (İslam İcmali, 1930–1937) ve ‘Rocznik Tatarski‘ (Tatar Yıllığı, C. I–III, 1932, 1935, 1938) yayınlanmaya başla- mıştır. ‘Rocznik Tatarski‘nin 3. cildinde Stanislaw Kriczinski’nin ‘Litvanya Tatar- ları. Tarih ve Etnografya Monografi Denemesi’ adlı bir çalışması yayımlanmıştır. 1929 yılında Vilnius’ta Tatar Halk Müzesi açılmıştır. Aynı yılda bu müzesinin katalogu çıkmıştır (Katalog, 1929). 1938 yılında S. Szapszal Trakai’da Karay Müzesini açmak için müracaat etmiştir (Zajączkowski, 1962: 91–92). Yine S. Szapszal tarafından kurulan Towarzystwo Miłośników Historii i Literatury Karaimskiej (Karay Tarihi ve Edebiyatını Sevenler Derneği) 1932 yılında faaliyete başlamıştır (Powstani, 1934: 97–101). 1925 yılından itibaren halk arasında kültür yayma işleri ile uğraşan Tatarlar Birliği faaliyete başlamıştır. Bu birliğin başında iki Tatar maarifçi Olgerd ve Stanislaw Kryczyński kardeşler bulunmaktadır. Bu ta- rihlerde kendi içlerinden uzmanları yetiştirmek amacıyla hem Tatarlar hem Karay- lar en başarılı öğrencilerini yurt dışına göndermeye başlamışlardır. Tatarlardan Ali Woronowicz ve Mustafa Aleksandrowicz, Karaylardan Ananiasz Zajączkowski ve Wladimir Zajączkowski Türk ve Arap dillerini öğrenmek için çeşitli Şarkiyat Enstitülerine yollanmıştır. 1930–1939 tarihleri arasında Doğu Avrupa Araştırma Enstitüsünün içinde bir Siyaset Okulu kurulmuştur. Bu okulda çalışan S. Szapszal, kendisinin hazırladı- ğı Türkçe ders kitabını kullanarak öğrencilere Türkçe dersi vermiştir. İstanbul’dan gelen okutman Musa Kazım da derslere girmiştir (Bairasauskaite, 1993: 6). S. Szapszal bir grup öğrenciyle birlikte Türkologlar Derneğini de kurmuştur. 1934 yılında bu derneğin üyeleri Türkiye ve Balkanlara bir bilim seyahati organize et- miştir. II. Dünya Savaşı’ndan önce Polonya Doğu Bilimleri Derneği tarafından 7 Şarkiyat Kongresi gerçekleştirildi: I. Varşova’da 1931; II. Vilnius’ta 1932; III. Krakov’da 1933; IV. Lvov’da 1934; V. Varşova’da 1935; VI. Vilnius’ta 1937 ve VII. Krakov’da 1938 (Zjazd, 1934, 1935, 1938). Görüldüğü üzere bu kongrelerden ikisi Vilnius’ta düzenlenmiştir. I. Kongrede (1932) sunulan 9 bildiriden ikisi Vilnius asıllı bilim adamları tarafından sunulmuştur. S. Szapszal, ‘Polonya Şarkiyat Çalışmalarında Vilnius’un Önemi’ başlıklı bildirisinde araştırmacılar için önemli LİTVANYA’DA TÜRKLÜK BİLİMİ ÇALIŞMALARI 99 olan ve Vilnius kütüphanelerinde ve müzelerinde saklanan doküman ve el yazmala- rı hakkında bilgi vermiştir. Mesela Vilnius Üniversitesi Kütüphanesinde 20’ye ya- kın yarlık ve gümrükteki paşaların mektupları bulunmaktadır. Yine burada, A. Muchlinski tarafından yazılmaya başlanan, fakat yarım kalan Türkçe-Rusça sözlük, O. Kowalewski’nin el yazmaları ve diğer önemli dokümanlar saklanmaktadır. Aynı bildiride S. Szapszal, Vilnius Üniversitesinde tam anlamıyla bir doğu dilleri öğreti- mi süreci olmamasına rağmen Teoloji bölümünde ünlü tarihçi L. Kolankovskiy’in “Giray Hanlığının Tarihi” başlıklı seri konferanslar verdiğini belirtmiştir. Diğer ka- tılımcı S. Szachno-Romanowicz “Polonyalı Dönme İbrahim Bek Straş 1551 Yılın- dan İtibaren Türklerin Hizmetinde” başlıklı bir bildiri sunmuştur. Vilnius’ta düzenlenen II. Kongrede (1937) sunulan 11 bildiriden beşi Türko- loji konularıyla ilgilidir. Bunlar, S. Szapszal’ın “1755 yılında Türkiye Elçiliğinin Polonya’ya Seyahati” ve “Osmanlar Sarayının Polonya’daki 1. Seçim Hakkındaki Diplomatik Mektuplaşmaları”; Bogdan Baranowski’nin “15.–17. Yüzyıllarda Polonya’da Türkçe Hakkında Bilgiler”; T. Kowalski’nin “Anadolu’ya Düzenlenen Seyahatler ve Orada Yapılan Araştırmalar Hakkında”; V. Kotwicz’in “Altay Dilleri Araştırmaları” adlı bildirilerdir (Zjazd, 1934: 22, 27). Birinci kongreden başlayarak tüm kongrelerde Türkoloji’yle ilgili mutlaka bir bildiri vardır. 1925 yılından itibaren T. Kowalski ve 1928 yılından itibaren S. Szapszal tarafından başlayan Vilnius ve Trakay’da yaşayan Karayların dili, tarihi ve kültürü ile ilgili çalışmalar, Krakow, Varşova ve Vilnius Üniversitelerinde sağlam bir yer tutmuştur (Dubinski, 1959: 135–145). 1915 yılında, Vilnius yakınlarındaki Kırk Tatar köyünde Litvanya Tatarları- na ait el yazması Kitap türünün bulanmasıyla beraber bu yazmalara ilgi artmıştır (Luckeviç, 1920: 28–39, Stankeviç, 1924: 46–52). O zamanki bilim adamları bu konuyla ilgili metinlerden örnek parçalar yayımlayarak filoloji, tarih ve kültür ba- kımlarından konunun önemi açıklamaya çalışmışlardır. 1960’ta A.K. Antonoviç Litvanya, Beyaz Rusya, Rusya ve Almanya kütüp- hanelerinde Litvan Tatarlarına ait Arap harfleriyle yazılmış 23 el yazması buldu (Antonoviç, 1968: 418). Profesör Antonoviç, bu konuyla ilgilenecek öğrencileri yetiştirmeye fırsat bulamadan 1980 yılında aniden öldü. Son yıl A. Antonoviç ile beraber çalışan profesör. Valeriy Çekmonas sayesinde bu araştırmalar devam et- miştir. Litvanya Tatarlarına ait el yazmaları konusu Vilnius Üniversitesinde yıllar boyunca çalışılan bilim konuları arasında yer almaktadır. 1995 yılında G. Mişki- niene ve Sergej Şupa tarafından hazırlanan “Litvanya Tatarlarına Ait El Yazmala- rından Türkçe-Beyaz Rusça Kılavuz, New York 1995” adlı eser yayımlanmıştır. 1998 yılında G. Mişkiniene “Litvanya Tatarlarına Ait En Eski El Yazmaları (Yazı Şekli. Transliterasyon. Tercüme. Metinlerin Yapısı ve Konu)” başlıklı doktora tezi- ni savundu. Bu tez, 2001 yılında kitap halinde yayımlanmıştır. 2005 yılında G. Mişkiniene, yüksek lisans öğrencilerinden Sigita Namaviçiute ve Jekaterina Pok- rovskaja ile beraber “Litvanya Tatarlarına Ait El Yazmaları Katalogu”nu hazırlayıp yayımlamışlardır. Bu tür çalışmalar Vilnius Üniversitesinde hala devam etmekte- dir. 100 GALİNA MİŞKİNİENE

Sovyet Birliğinin dağılmasından sonra ilk defa 1991–1992 öğretim yılında Vilnius Üniversitesinde seçmeli ders olarak Türkçe öğretilmeye başlanmıştır. Tür- kiye Büyükelçiliği aracılıyla 1993’te Vilnius Üniversitesine Türkiye’den ilk okut- man gelmiştir. 1997’de resmi olarak Vilnius Üniversitesi Türk Dili Merkezinin açılısı yapılmıştır. Vilnius Üniversitesi Türk Dili Merkezi Filoloji Fakültesinde ve Doğu Bilimleri Merkezinde (kuruluş yılı 1993) Türkçe eğitimi alan öğrencilere hizmet veren bir kurumdur. Filoloji Fakültesine bağlı olarak “Litvan Filolojisi ve Yabancı Dil (Türkçe)” programı bulunmaktadır. Bu programdaki derslerin yarısı Türkçe, yarısı Litvan-ca- dır. Bu bölüm öğrencilerine Türkçe öğretimi ile ilgili derslerin yanında birinci dö- nemden itibaren ‘Türk Kültürü ve Tarihi’, ‘Türkolojiye Giriş’, ‘İslamiyete Giriş’, ‘Türk Dilin Sözdizimi’, ‘XIX. Yüzyıl Türk Edebiyatı’, ‘XX. Yüzyıl Türk Ede- biyatı’, ‘Türk Dili Tarihi’, ‘Türk Dilinin Bugünkü Durumu’ ve ‘Türkçeden Litvan- caya, Litvancadan Türkçeye Tercüme’ gibi dersler verilmektedir. Doğu Bilimleri Merkezine bağlı olarak 2007–2008 öğretim yılında açılan “Türkoloji Araştırmaları” bölümünde ise Türkçe öğretimi ile ilgili derslerin yanın- da ‘Osmanlıca’, ‘Türkolojiye Giriş’, ‘İslamiyete Giriş’, ‘Türk Kültürü’, Türk Ede- biyatı’, ‘Türk Etnolojisi’, ‘Türk Tarihi ve Tarih Yazıcılığı’, ‘Orta Asya Kül-türü’, ‘XX. Yüzyıl Türk Siyasi Tarihi’, ‘Litvanya’daki Türk Toplulukları’, ‘İslam Sanatı’ gibi dersleri verilmektedir. Türk Dili Merkezinde seminer, konferans ve sempozyum gibi bilimsel çalış- malar da yapılmaktadır. Litvanya’daki Türk topluluklarıyla ilgili olarak 13–15 Eylül 2007 tarihleri arasında Vilnius Üniversitesinde bir uluslararası sempozyum düzenlenmiştir. Litvanya Tatarları ve Litvanya Karayları’nın bu ülkeye yerleşmele- rinin 610. yıldönümü münasebetiyle düzenlenen bu uluslararası sempozyuma Lit- vanya, Polonya, Ukrayna, Beyaz Rusya, Tataristan, Finlandiya, Rusya ve Türki- ye’den otuzun üzerinde bilim adamı katılmıştır. Tatar ve Karay oturumları olarak iki ayrı salonda devam eden oturumlarda Litvanya Tatarları ile Litvanya Karayları hakkında Lehçe, Rusça, Litvanca ve İngilizce bildiriler sunulmuştur. Oturumlardan sonra Litvanya Karayları ve Litvanya Tatarları hakkında birer belgesel film gösteri- si yapılmıştır. Sempozyumun son günü ise Trakai, Kaunas, Raijiai, Subartonys yer- leşim yerlerini kapsayan bir gezi düzenlenmiştir. Bu gezi kapsamında Karayların ve Tatarların yaşadıkları yerler ve onların tarihi ve kültürel mirasları tanıtılmıştır. Bu sempozyumda sunulan bildiriler “Orientas Lietuvos Didžiosios Kunigaikštijos visuomenės tradicijoje: totoriai ir karaimai (Litvanya Büyük Prensliğinde Şarkiyat Gelenekleri: Tatarlar ve Karaylar), Vilnius, 2009” adıyla kitap haline getirilerek yayımlanmıştır. Vilnius Üniversitesi Doğu Bilimleri Merkezi tarafından 2000 yılından itiba- ren “Acta Orientalia Vilnensia” adlı bir dergi yayımlanmaktadır.

LİTVANYA’DA TÜRKLÜK BİLİMİ ÇALIŞMALARI 101

Litvan Dil Kurumunda Türkoloji Çalışmaları Litvan dili ve onun tarihinin öğretilmesi Litvan Dil Kurumunun amaçların- dan en önemlisidir. Litvan dilinin leksikolojisi, grameri, tarih ve diyalektolojisi, bu dilin işlenmesi, onomastik, terminoloji, sözlükçülük gibi konular Kurumun başlıca araştırma alanlarıdır. Fakat bu temel konuların yanında diğer dillerin tanıtılması, önemli bilim ve insan toplulukları ile bağlantının sağlanması Kurumun faaliyetle- rinde önemli yer tutmaktadır. Bu hedefleri gerçekleştirmek amacıyla 2006 yılında Litvan Dil Kurumunda Lituanistika Ocağı kurulmuştur. Bu bölümünün kurulması yukarıdaki bahsettiğimiz akademik topluluklar arasında irtibatı sağlamlaştırmaktır. Lituanistika Ocağı toplu- luk ve uzmanlar arasında diyalog sağlanmasını, hızlı değişen dünyada Litvanca ve diğer dillere kamuoyu oluşturmasını temin etmektedir. Bu Ocağın temel vazifeleri: dil hakkındaki yeni bilgileri modern ve cazip bir şekilde vermek, konuşma diliyle ilgili temel sorunları çözmek, halkın Litvan diline milli dil olarak ilgisini artmak, diğer dillerin hazine ve değerlerini göstermek, Avrupa’da ayrı ayrı dilleri konuşan- ların kültürlerini yaymak ve kültürler arasında diyalog kurmak. Lituanistika Oca- ğında prezante edilen diller arasında Türk Dilleri de vardır. Bilindiği üzere Litvanya topraklarında yüzyıllardan beri varlıklarını devam ettiren Türk kökenli topluluklar (Litvanya Tatarları ve Karaylar) bulunmaktadır. Bu sebeple Türkoloji çalışmalarının Litvanya’da oldukça eski sayılabilecek bir geçmişi vardır. Bu Türk kökenli toplulukların dil, tarih ve kültür incelemeleri, Litvan Dil Kurumu bünyesinde bulunan Farklı Dil ve Kültürler Arası İlişkiler Bölümünde bir araştırma dalı olarak yer almaktadır. Son yıllarda Litvan Dil Kurumu tarafından doğrudan Türk Kültürünü ilgilendiren iki kitap yayımlanmıştır. Bu yayınlar: “Litvanya Tatarlarına Ait El Yazmalarından Türkçe-Lehçe Kılavuz, Litvan Dil Ku- rumu Yayınları, Vilnius 2008” ve “ Ivano Luckeviciaus Kitabas: Lietuvos Totorių Kultūros Paminklas (İvan Luckeviç Kitabı: Litvan Tatarlarının Kültür Mirası), Litvan Dil Kurumu Yayınları, Vilnius 2009”. 12–15 Ekim 2008 tarihleri arasında Litvan Dil Kurumunda gerçekleştirilen “Litvanya Büyük Prensliği Dilleri, Kültürü ve El Yazmaları Gelenekleri” adlı uluslararası sempozyumda Litvanya’da yaşayan Tatar ve Karayların tarihiyle ilgili bir oturum düzenlenmiştir. Bu sempozyumda sunulan bildiriler “Lietuvos Didžio- sios Kunigaikštystės kalbos, kultūros ir raštijos tradicijos (Litvanya Büyük Prensli- ği Dilleri, Kültürü ve El Yazmaları Gelenekleri), Litvan Dil Kurumu Yayınları, Vilnius 2009” adıyla kitap haline getirilerek yayımlanmıştır. Bu kitapta yer alan makalelerden birisi de Litvanya Tatarlarına ait el yazmalarından İ. Luckeviç Kitabı’nda bulunan miracnâme metni ile ilgilidir: “Galina Mişkiniene, Hüseyin Durgut, Legenda ‘Miradj’ iz Kitaba İvana Lutskeviça (İvan Luckeviç Kitabında Bulunan Miracnâme), s. 357-375”. Bugüne kadar Litvan Dil Kurumu tarafından iki dilde hazırlanmış Litvanca- Macarca, Litvanca-Letonca vb. sözlükleri yayımlanmıştır. Türkiye’ye ve Türk dili- ne ilginin artmasıyla beraber Türkçe-Litvanca Sözlük Projesine ihtiyaç duyulmak- tadır. 102 GALİNA MİŞKİNİENE

Sonuç

Doğu Avrupa Araştırma Enstitüsü 1939–1941 yıllarında kapatıldıktan sonra Vilnius’taki okullarda 1991 yılına kadar 50 yıl boyunca Doğu dilleriyle ilgili her- hangi bir bölüm kurulmamıştır. Fakat gördüğümüz gibi böyle bir durum olmasına rağmen Vilnius Üniversitesinde Şarkiyatla ilgili çalışmalar kesintisiz devam etmiş- tir. Ayrıca Tatarlar ve Karaylarla ilgili konulara her zaman önem verilmiştir. Vilnius Üniversitesinde kurulmuş olan Türk Dili Merkezi ile Doğu Bilimleri Mer- kezi, günümüzde Türkolojinin ve Şarkiyat bilim dallarının bu toprak-larda gelişme- sine imkan sağlamaktadır.

KAYNAKLAR

1. Bairašauskaitė, T. (1993). Stanislovas Kričinskis ir jo veiklas. Stanislovas Kričinskis. Lietuvos totoriai. Istorinės ir etnografinės monografijos bandymas. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidykla. 2. Bairašauskaitė, T. (2000). Materiały Antoniego Muchlińskiego do problematyki tatarskiej i żydowskiej z połowy XIX w. Polskie opisywanie świata od fascynacji egzotiką do badań antropologicznych, 81–87. 3. Bairašauskaitė, T. (2001). Spuścizna rękopiśmienna orientalisty Antoniego Muchlińskiego (1808–1877). Kwartalnik Białostocczyzna, 2001/ 1–2 (61–62), 37–45. 4. Deryagina, T., Frolova, O. (1997). Antoni Muchliński and his Collection of Arabic Manuscripts in the St. Petersburg University Library. Manuscripta Orientalia, 3 (4 ), 45–51. 5. Dubiński, A. (1959). Początki zainteresowań językiem i literatūrą karaimską w nauce europejskiej do końca XIX wieku. Przegląd Orientalistyczny, 1–4, 135– 145. 6. Fleischer, H. (1838). Codices Arabici, Persici, Turcici. Catalogus librorum manuscriptorum qui in Biblioteca senatoria civitatis Lipsiensis asservantur. 450–451. 7. Katalog Tatarskiego muzeum narodowego w Wilnie (Rok istnienia muzeum – pierwszy). Wilno: Wydanie rady centralnej związku kulturalno-oświatowego tatarów Rzeczypospolitej Polskiej, 1929. 8. Kotwicz, W., Kotwiczówna. M. (1935). Orientalista Antoni Muchliński. Życie i dzieła. Collectanea Orientalia, 1935/ 8. 9. Migoń, K. (2004). Śląscy hebraiści i orientaliści XVI–XVIII wieku i ich europejskie powiązania. Śląsca respublika uczonych. Schlesische Gelehrtenrepublik. Slezská videcká obec., 2004/1, 264–287. 10. Miškinienė, G. (2001). Seniausi Lietuvos totorių rankraščiai: Grafika. Transliteracija. Vertimas. Tekstų struktūra ir turinys. Vilnius: Vilniaus universiteto leidykla. 11. Orientas Lietuvos Didžiosios Kunigaikštijos visuomenės tradicijoje: totoriai ir karaimai (2009). Vilnius: Vilniaus universiteto leidykla. 12. Paszkowski, M. (1615). Dzieje tureckie i utarczki kozackie z Tatary. Kraków. LİTVANYA’DA TÜRKLÜK BİLİMİ ÇALIŞMALARI 103

13. Powstanie i pierwszy okres działalności Towarzystwa Miłośników Historji i Literatury Karaimskiej. (1934). Myśl Karaimska, X, 97–101. 14. Tyszkiewicz, J. (2008). Orientalistyczne środowisko w Vilnie: 1919–1939. Przegląd Orientalistyczny, 3–4, 173–181. 15. Yakar, H. (2007). Türk Dili Araştırmalarında Polonya Türkoloji‘sinin Yeri. Kazakistan ve Türkiye‘nin ortak kültürel değerleri uluslar arası sempozyumu 21–23 Mayıs 2007. Bildiriler. Almatı, 177–192. 16. Zajączkowski, A. (1954). Z dziejów orientalizmu polskiego doby Mickiewiczowskiej. Przegląd Orientalistyczny, 1–4, 95–157. 17. Zajączkowski, W. (1962). Seraja Szapszał. Przegląd Orientalistyczny, 1–4, 91– 92. 18. Zajączkowski, A. (1966). Orientalistyka polska a Bliski Wschód. Szkice z dziejów polskiej orientalistyki, 7–55. 19. Zjazdy orjentalistów polskich. Warszawa – Wilno (1931–1932) (1934), Collectanea Orientalia, 5. Wilno. 20. Луцкевiч, I. (1920). Ай Кiтаб (З пасьмертнай спадчыны Iвана Луцкевiча). Наша Нiва. Зборнiк,. 28–39. 21. Станкевiч, Я. (1924). Адрывак з Аль-кiтабу. Крывiч, 8, 46–52.

______TÜRKOLOGİYA № 1 2018

REDAKSİYAYA MƏKTUB ПИСЬМО В РЕДАКЦИЮ LETTER TO EDITORS

Şimdilik “Türkologiya” dergisinin yeniden ortaya çıkması ve büyük katkılarla, gerek Türkiye'den gerekse Türk Dünyasından seçkin Türokolgların makale ve araştırmalarıyla zenginleştiri- lip yeni ve parlak bir çağ yaşıyor. Öte yandan da derginin Azerbaycan Milli İlimler Akadimsinin He- yetinin Yönetimi altında bulunması dergiye bir kat daha kıymet veriyor ve dergiyi ilmi dergilerin sırasına da koyar. “Türkologiya” dergisine ve yazarlığının başkanlığın en iyi dilekler dilerim.

Muhamed Haridy Misir, Ayn Şəms Universiteti, professor

Türkologiya, published in Baku since 2016, is a new interdisciplinary academic journal welcoming Azerbaijanian as well as international scholars. It offers a wide range of articles on linguistics, folklore, history, philosophy, fine arts, architecture, and literature of the Turkic peoples, as well as Oriental studies. Articles are published in English, Azerbaijanian, Russian and Turkish. The journal Türkologiya is a valuable scholarly platform both for established and senior scholars as well as early career researchers.

Elisabetta Ragagnin Almaniya, Berlin-Free Universiteti, professor

Журнал «Тюркология» продолжает славные традиции своего предшественника – журнала «Советская Тюркология». Современный журнал является научной площадкой для всех тюркологов. Статьи, опубликованные в журнале, освещают самые популярные проблемы современной тюркологической науки. Отрадно и то, что статьи публикуются на нескольких языках и это расширяет публику авторов и читателей журнала.

Alfiya Yusupova Rusiya-Tatarıstan, Kazan Dövlət Universiteti, professor

Выход в свет обновленного журнала «Тюркология» стал знаковым событием для всех исследователей тюркского мира – тюркской лингвистики, литературы, истории. Журнал объ- единил научные силы различных стран, он стал научным центром для всех направлений тюр- кологических исследований. Публикации журнала способствуют более углубленному понима- нию тюркского мира, выявляют основные направления развития современной тюркологиче- ской науки. Могу пожелать журналу дальнейшего развития, вхождения в значимые междуна- родные базы данных, расширения круга заинтересованных исследователей. Как историк, хотел бы видеть в журнале более широкий круг публикаций по истории тюркских стран и народов.

Александр Нестеров Rusiya, Ural Federal Universiteti, professor

______TÜRKOLOGİYA № 1 2018

RESENZİYALAR РЕЦЕНЗИИ REVIEWS

AHMET BURAN. TÜRK DİLİNE GÖNÜL VERENLER – YABANCI TÜRKOLOGLAR- Ankara, Akçağ Yayınları, 2017, 327 s.

sayıda yazı yazılmıştır. Rus Türkologların- dan Kononov, 1974’te Rusya’da yetişen Türkologların yaşamlarına ve bilimsel çalış- malarına dair ‘bibliyografya’ niteliğinde bir eser hazırlamış ve bu eser bilim çevreleri tarafından çok beğeni görmüştür. Rusya’da Kononov’un ardından, onun eserini tamam- layacak nitelikte 1975’te Miliband tarafın- dan bibliyografik özelliklere sahip bir kitap yayınlanmıştır. Rusya’daki bu faaliyetlerin ardından Avrupa’nın birçok yerinde çeşitli ülkelerdeki Türklük Bilimi çalışmalarına ve buralarda yetişen Türklük Bilimcilere yer veren akademik yayınlar yapılmış, birçok yazı yazılmıştır. (Eren, 1998, s. VIII-IX) Türkiye’de Türklük Bilimi ile ilgili yabancı ülkelerde yapılan çalışmalara dair ilk toplu çeviriler ve “Türklük Bilimi Sözlü- ğü -I. Yabancı Türkologlar-” adlı kitap Hasan Eren’e aittir. Hasan Eren’in sözlüğü- nün 1998 yılında basımı sayesinde, Türkiye Türklük Bilimi (Türkoloji) çalışmala- dışında yapılan çalışmalardan ve yabancı rı, 19. yüzyılın ortalarından itibaren Rusya Türklük Bilimcilerin hayatlarından toplu bir ve Avrupa’da hem misyonerlik faaliyetleri şekilde haberdar olma ve yararlanma fırsatı hem de Türklere ve Türklük Bilimi’ne olan edinilmiştir. merak sebebiyle zamanla bir bilim dalı hali- Türkiye’de 2017 yılı, Sayın Cum-hur- ne gelmiştir. Türkiye’de kurumsal anlamda başkanımız Recep Tayyip Erdoğan öncü-lü- Türklük Bilimi çalışmalarının, Avrupa ve ğünde Türk Dil Kurumu ile Atatürk Kültür, Rusya’dan çok sonra, 1908 yılında İstan- Dil ve Tarih Yüksek Kurumu tarafından bul’da Türk Derneği’nin kurulmasıyla baş- “Türk Dili Yılı” ilan edilmiştir. Bu sebeple, ladığını söyleyebiliriz. bu kurumlar aracılığıyla bilim-sel, sanatsal Türklük Bilimi çalışmaları üzerine ve kültürel etkinlikler yapıla-cağı duyurul- önce Rusya’da sonra da Avrupa’da çok muştur. Bu duyuru, Türk diline gönül veren 106 RESENZİYALAR ve Türkçe sevdalısı pek çok insanın heye- 6. Hakkında yazı yazılacak kişileri, canlanmasını sağlamış ve Türkçeye hizmet mümkünse o kişi ile doğrudan ilgisi olan, etme isteklerini artırmıştır. Bu-nun üzerine, yakından tanıyan ve hatıraları olan kimseler bir Türk ve Türkçe sevdalısı olan hocam yazmalıdır. Prof. Dr. Ahmet Buran, hemen, “Türk Dili 7. Haklarında yazı yazılacak kişilerin Yılı”na ithafen bir çalışma yapma hevesi ve bir bölümü vefat etmiş olanlardan bir bölü- gayreti içine girmiştir. Elazığ’da yayımlan- mü ise yaşayanlardan seçilmelidir. makta olan Bizim Külliye dergisinin Genel Bu kıstaslar çerçevesinde, “Yabancı Yayın Yönetmeni Nazım Payam’ın kendi- Türklük Bilimciler” listesini hazırladıktan sini ziyaretinde, “Türk Dili Yılı” dolayı- sonra, bu listeyi Türkiye’nin çeşitli üniver- sıyla 2017 Bahar sayısını “Ömrünü sitelerinde görev yapan Türklük Bilimci ar- Türkçemize Adamış Yabancılar” özel sayısı kadaşlarına, yazmaları ricasında bulunmuş- olarak çıkarmak için yardım istemesi ve bu tur. Böylece Bizim Külliye Dergisi’nin özel sayının editörlüğünü teklif etmesi “Ömrünü Türkçemize Adamış Yabancılar” üzerine Hocamız, ‘bu işi seve seve adlı özel sayısı 2017 Bahar (Haziran-Tem- yapacağını ve sorumluluğu üstleneceğini’ muz-Ağustos) döneminde yayımlanmıştır. belirtmiştir. (Buran, 2017, s. 10) Bunun Bu özel sayı, herkes tarafından ilgiyle karşı- ardından, derhal çalışmanın detaylarını lanmış ve çok beğenilmiştir. Derginin özel düşünmüş ve planlamıştır. İlk olarak, der- sayısını gören Türklük Bilimciler, bunun gide ismi yer alacak olan “Yabancı Türklük genişletilerek bir kitap haline getirilmesi Bilimciler”in belirlenmesinde etkili olacak konusunda tavsiyelerde bulunmuşlar ve ge- olan ölçütleri hazırlamıştır. Aşağıda önem- rektiği takdirde esere gönüllü olarak yazıla- lilerine yer verdiğimiz bu ölçütler, daha rını göndereceklerini ifade etmişlerdir. sonra, eserin de sınırlarını çizmek için kul- Bunun üzerine, Hocamız; hocalarını ve lanılmış olup eserin sunuş bölümünde Ho- arkadaşlarını kırmayarak ek bir liste camız tarafından ayrıntılı şekilde ele alın- hazırlamış, bu listeyi ilgili isimlere dağıt- mıştır: mıştır. 1. Hakkında yazı yazılacak kişi hiçbir Dergide 23 yazı yayımlanmıştır. Kitap Türk topluluğuna mensup olmamalıdır. için hazırlanan ek listede ise 22 yazı daha 2. Türkçe ile ilgili önemli çalışmalar bulunmaktadır. Böylece kitapta, toplam, 21 yapmış olmalıdır. ayrı ülkeden 45 isim ile ilgili yazılar yer al- 3. Mümkün olduğunca farklı ülke ve mıştır. Bu 45 ismin, 43’ü farklı yazarlara ait milletlerden olmalıdır. olup, sadece Emine Yılmaz ve Hülya 4. Yazılan yazılar akademik bir Kasapoğlu Çengel’in ikişer yazısı bulun- biyografi niteliğinde değil, her düzeyde maktadır. okuyucuya hitap eden okunabilir bir yazı Kitapta yer alan kişilerin ülkelere göre olmalı. Ele alınan kişinin eserlerinden hare- dağılım grafiği şu şekildedir: ketle Türkçeye, Türk dili araştırmalarına yaptığı katkı yorumlanıp değerlendirilmeli- dir. 5. Hakkında bilgi verilen kişi ile yaza- rının birlikte fotoğrafı var ise birlikte bir fotoğrafı, yoksa biyografisi yazılan kişinin yalnız bir fotoğrafı mutlaka konmalıdır.

RESENZİYALAR 107

Alyılmaz

Danimarka Vilhelm L. Veysel Ukrayn P. Thomsen İbrahim Sırbista ABD; 1 Avustur Kaare Karaca n; 1 a; 1 ya; 1 Grønbech Abdullah Çin Kök Finlandiya Gustav John Paki Rusya; 8 Halk Gürcista Ramstedt Küçüker n; 1 Cumhur Romanya A. M. O. Murat Aka iyeti; 2 ; 1 Almany Räsänen

a; 5 Danima Fransa Jean Deny Hatice rka; 2 Louis Bazin Şahin Ahmet Polonya; Finlandiy Buran 2 a; 2 Güney Kore Han-Woo Birol İpek Fransa; Choi Funda Macarist Yong Song Toprak Norveç; 2 an; 8 Li 1 Güney Kore; 2 Gürcistan Sergi Cikia Ersin Makedon Japonya; İtalya; 1 İngiltere Akbulut ya; 1 1 İsveç; 1 ; 1 İngiltere Sir Bilgit Gerard Sağlam İsveç Clauson Nurettin 1. Grafik İtalya Lars Demir Johanson Ülkelere göre seçilen kişilerin adları Japonya Ahmet ve yazarları aşağıdaki tabloda verilmiştir: Ettore Rossi Turan Sinan Takashi Ülke Adı Kişi Yaz Ōsava Erhan Adı arı Aydın

Almanya Friederich Ercan W. Radloff Alkaya Willy Bang Vahit Türk Macaristan Gyula Ahmet Kaup Osman Nemeth Günşen Annemarie Fikri János Ahat Von Gabain Sertkaya Eckmann Üstüner Gerhard Gürer György Leyla Doerfer Gülsevin Hazai Karahan Klaus Erdem Árpád Berta Emine Röhborn Uçar A. J. E. Yılmaz Bodrogligeti Hülya K. Makedonya András Çengel ABD Karl Timur Róna-Tas Emine Heinrich Kocaoğlu Norveç Armin Yılmaz Menges Vámbéry Mustafa Tibor Şenel Avusturya Andreas Bilgehan Polonya Halasi-Kun Uli Tietze Atsız Schamilogl Gökdağ Mariya u Çin Halk Zhang Mihriban Romanya Leontik Cumhuriyeti Dingjing Tursun Remzi Luo Xin Aydın Rusya Bernt Çalışır Cengiz Federasyonu Brendemoen 108 RESENZİYALAR

Serdar Yavuz Kurum Adları Tadeusz Kowalski 20 Henryk Yelda Y. 15 Jankowski Eraydın Hülya K. 10 Viladimir Çengel Drimba 5 Kurum Sırbistan Galip 0 Adları Edouard K. Güner Ukrayna Pekarskiy A.N.Samoyl M. Fatih Ege…

oviç Kirişçioğlu Emekli… Akdeniz… Yıldırım… Kırıkkale… Hacettepe… Nicholas Mehmet Pamukkal… Poppe Vefa Nikolay A. Nalbant 2. Grafik Baskakov Çimen Andrey N. Özçam Kononov Mehmet Almanya’dır. Bu sayılar bizim için, o ülke- L. A. Özeren lerdeki kişilerin Türklük Bilimi’ne ne oran- Pokrovskaya Süleyman da gönül verdiğini de ortaya koyması bakı- Sergey G. Kaan mından önemlidir. Klyaştornıy Yalçın Dmitriy D. Mustafa Kitabın hazırlanmasında emeği geçen Vasilyev Argunşah yazarların, yurt içi ve yurt dışında olmak Tuncer üzere, toplam, 19 farklı kurumda çalışan Gülensoy kişilerden oluştuğu görülmektedir. Slavoljub Nesrin Sis Ðinðić Kitapta yer alan isimler; en yaşlısın- dan en gencine doğru kronolojik olarak Aleksandr Fatih Özek sıralanmıştır. Bu isimlerden 32’si vefat Garkavets etmiş olup, 13’ü ise hayattadır. Seçilenler Nevzat Özkan arasında en yaşlı isim 1832 doğumlu Armin Toplam 21 Ülke 45 Kişi 43 Yazar Vámbéry iken, en genç isim ise 1967 doğumlu Mariya Leontik’tir. 1. Tablo Türkçeye gönül veren ve hizmet eden Yazarların ise kurumlarına göre dağı- yabancı Türklük Bilimcilerin derli toplu lımları şöyledir: olarak yer aldığı ve biyografi niteliğindeki bu kaynak eser, yediden yetmiş yediye bu Kitabın sunuş bölümünde listeler ha- konuyla ilgilenen herkese hitap edebilecek linde verilen bilgiler ışığında hazırladığımız özelliklere ve anlaşılırlığa sahiptir. Kitabın tablo ve grafiklerden elde edilen verilere hem editörlüğünü üstlenen bu eserin mimarı göre; Hocamız Prof. Dr. Ahmet Buran’a teşekkü- Yabancı Türklük Bilimci sayısının en rü borç biliyor ve sonraki çalışmalarını me- çok olduğu ülkeler: Macaristan, Rusya ve rakla ve ilgiyle bekliyoruz.

Yelda Yeşildal Eraydın

______

 Türkiye, Fırat Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Araş. Gör. E-mail: [email protected] TÜRKOLOGİYA № 1 2018

ELMİ HƏYAT НАУЧНАЯ ЖИЗНЬ SCIENTIFIC LIFE

XRONİKA

2018-ci il 6-7 fevralda Özbəkistanın jurnalın 2017-ci il 2-ci sayında Daşkənd Nəvai şəhərində böyük özbək şairi Əlişir Universitetinin dosenti Gülbahar Aşurvanın Nəvainin həyat və yaradıcılığı ilə əlaqədar təqdimatında Özbəkistan Xalq şairi Camal “Əlişir Nəvai irsi və ümumbəşəri mənəvi Kamalın 80 illik yubileyinin işıqlandırıldı- dəyərlər” mövzusunda II Beynəlxalq kon- ğını, həmin universitetin professoru Nəsim- frans keçirildi. xan Rəhmanovun müəllifi olduğu “Əbülqa- Konfransda jurnalın məsul katibi zi Bahadır xan  türkcənin qoruyucusu” Elçin İbrahimov “Türkologiya” jurnalı və məqaləsinin dərc edildiyini tədbir iştirakçı- Türk dünyası” mövzusunda məruzə ilə çıxış larının nəzərinə çatdırıb. edib. E.İbrahimov konfrans iştirakçılarına Jurnalın beynəlxalq məsləhətçilərin- jurnal haqqında geniş məlumat verərək bil- dən olan türkiyəli professor Fikrət Türk- dirib ki, Türk dünyasının köklü və nüfuzlu mən daha sonra çıxış edərək, jurnalın keç- elmi jurnallarından olan “Türkologiya” jur- mişindən və son dövrlərdə Türk dünyası ilə nalı türkologiya elminin tarixinə və aktual yüksək səviyyədə qurduğu əlaqələrdən söz problemlərinə, türk xalqlarının dillərinə, açıb. F.Türkmən “Türkologiya” jurnalının ədəbi və mədəni zənginliklərinə, türk dillə- hər bir yeni sayının Ege Universitetindəki rinin müasir vəziyyətinə dair Azərbaycan, “Türk dünyası araşdırmaları” mərkəzində türk, rus və ingilis dillərində yazılmış elmi tədqiqatçılar tərəfindən böyük maraqla məqalələri səhifələrində əks etdirir. Son oxunduğunu deyib. illərdə xarici elmi mərkəzlərlə əlaqələrini Tədbirin sonunda jurnalın məsul ka- daha da gücləndirən jurnal beynəlxalq in- tibi E.İbrahimov “Türkologiya” jurnalının deksləşdirmə biblioqrafiyalarına daxil 2017-ci ildə nəşr olunmuş 4 sayını Nəvai edilib. Vilayət kitabxanasına hədiyyə edib. E.İbrahimov “Türkologiya” jurnalının Tədbir çərçivəsində “Türkologiya” Özbəkistanın müxtəlif elm və təhsil mər- jurnalı, həmçinin Səmərqənd, Daşkənd, kəzləri ilə əlaqələr qurduğunu və jurnalın Buxara universitetlərindəki kitabxanalara 54 beynəlxalq məsləhətçisindən üçünün Öz- da təqdim edilib. bəkistandan olduğunu da qeyd edib. Habelə

“Türkologiya”

______TÜRKOLOGİYA № 1 2018

PERSONALİA ПЕРСОНАЛИИ PERSONAL NEWS

ВАГИФ АСЛАНОВ  90

Вернувшегося в чине лейтенанта в 1955 году в Баку смуглого красивого парня Вагифа заметил вице-президент АН Азербайджанской ССР незабвенный поэт и драматург Самед Вургун во время жарких дебатов азербайджанских языко- ведов, преподавателей, журналистов, пи- сателей и др., когда определялись судь- бы правописания, орфоэпии и прочих премудростей азербайджанского литера- турного языка и когда обратил на себя внимание филологов Вагиф Асланов своими блистательными суждениями в областях, продолжавших волновать азер- байджанскую общественность и после I Тюркологического съезда в Баку (1926), и после первоначальной деятельности лингвистической школы профессора Бекира Чобанзаде, плеяды русских учё- В январе 2018 года азербайджан- ных в БГУ и педвузах, их азербайджан- скому востоковеду - тюркологу, по- ских учеников в первой половине ХХ лиглоту-филологу, доктору филологиче- века (М. Ширалиев, А. Демирчизаде, ских наук, профессору Вагифу Асланову М.Гусейнзаде и др.). исполнилось 90 лет со дня его рождения И вот осенью 1955 года Самед в 1928 году – в селе Пойлу Газахского Вургун отправил Вагифа Асланова в района Азербайджана, в котором он и Москву – в целевую аспирантуру Инсти- окончил сельскую школу с золотой ме- тута языкознания АН СССР. В секторе далью; а уже к середине 1950 года имел тюркских языков у Вагифа Асланова два высших учебных образования (по была одна заветная научная цель, кото- востоковедению и германистике) со зна- рая осуществлялась в течение всей его нием девяти языков Евразии во всей жизни и деятельности и которая заклю- филологической широте. чалась в следующем: как истинный во- В 1950/51 – 54/55 гг. В.И. Асланов стоковед-тюрколог, ведущий текстоло- преподавал в сельских школах азербай- гические разыскания на арабском, пер- джанский, английский, немецкий языки, сидском, турецком языках, с использо- а в 1951-54 гг. проходил армейскую ванием специальной литературы на за- службу в Риге и Киеве. падноевропейских языках, – создать PERSONALİA 111

сравнительно-историческую дериватоло- азербайджанского языка. Проблема ре- гию азербайджанского языка, путём ис- конструкции» в 1973 году Андрей Нико- торико-этимологической реконструкции лаевич Кононов – признанный глава со- разрабатывать дописьменные, диалект- ветских тюркологов, академик АН СССР ные и разнописьменные материалы по во всеуслышание объявил всесоюзной исторической лексикологии и морфеми- тюркологической общественности (на ке азербайджанского языка. По мысли конференции в Баку) как подлинное и Вагифа Асланова, без этих вещей невоз- достоверное открытие в тюркологии, можны ни глубокое изучение литера- осуществлённое на уровне достижений турного наследия, ни высококачествен- современной лингвистической науки. ное переводоведческое искусство. Од- Почётный член «Турецкого Линг- ним словом, главная цель научной дея- вистического Общества» профессор тельности Вагифа Асланова заключалась В.И.Асланов был неутомимым исследо- в том, чтобы продвинуть азербайджан- вателем текстов Гази Бурханаддина, ское языкознание на передний край фи- Махмуда Кашгари, Насими, Физули и лологических наук. Что это действи- других средневековых классиков ближ- тельно было так – достаточно (вопреки невосточной литературы, непременным всяческим формальным перипетиям в активным участником научных форумов наименованиях диссертационных работ во всех тюркологических центрах на Вагифа Асланова) указать на то, что в всех континентах Земного шара. Всегда сущности они преследовали именно отрадными являлись его стимулирую- данную цель: диатезная категория гла- щие научную мысль доклады и сообще- гольной переходности-непереходности ния в работах лингвистических форумов. (1957), глагольное управление в памят- Понятно, что он был желанным англо- никах азербайджанского языка в сравни- язычным докладчиком в десятках стран тельном освещении (1960), проблема мира, где им излагались результаты по- реконструкции в исторической лексико- исковых работ по исторической фоне- логии азербайджанского языка (1973) и тике и морфологии, лексикологии и лек- др. (см. в библиографическом источнике сикографии применительно к тюрколо- 2014 г. на азерб. и англ. языках, стр.11- гической лингвистике. 44 и 54-84). Кстати, в 1962-63 гг. Вагиф Асланов являл собой при- В.И.Асланов работал в Москве научным мер того, каким должен быть учёный- сотрудником Института востоковедения. переводчик, демонстрируя безукориз- А в конце 80-х – начале 90-х гг. он был ненные многочисленные адекватные пе- первым заместителем главного редакто- реводы текстов – от «Книги моего Деде ра нашего тюркологического журнала. И Коркуда» до писем Мирзы Фатали до конца своей яркой и многогранной Ахундова. жизнедеятельности (2002) работал в Ин- Нельзя не верить, что светлый ституте языкознания им.Насими. образ гордости нашей гуманитарной Отнюдь не случайно то, что док- науки не будет меркнуть в веках в силу торскую диссертацию Вагифа Асланова преемственности идей и помыслов Учё- на тему «Историческая лексикология ного.

Айдын Алекбер

______

112 PERSONOLİA

ƏHMƏD BİCAN ƏRCİLASUN  75

də istinad edərək Azərbaycan şivələri ilə Qars vilayəti şivələrini müqayisə etmişdir. Sonralar həmin dissertasiya işi TDQ nəşriyyatında çap olunmuşdur. Qars bölgəsindəki araşdırmaların nəticələrindən biri “Arpaçay köylərindən dərləmələr” kitabı olmuşdur (Ankara, 1976). Burada Qars vilayətinin indiki Arpaçay rayonundan toplanmış dialektoloji mətnlər öz əksini tapmışdır. 1971-ci ildə Hacettepe Universiteti Sosial və idari bilimlər fakültəsi Türk Dili və Ədəbiyyatı Bölümünə müəllim olaraq işə qə- bul olunmuş Əhməd Bican Ərcilasun bu bö- lümdə də “Türkiyə türkçəsi qrammatikası”, “Osmanlı türkçəsi”, “Göytürkcə”, “Eski uy- gurca”, “Cağatayca”, “Anadolu və Rumeli ağızları” kimi fənləri tədris etmişdir. 1972- Görkəmli dilçi-filoloq, türkologiyaya 1973-cü illərdə 18 aylıq əsgərlik xidmətini dair sanballı elmi əsərlərin müəllifi Əhməd başa vuraraq elmi fəaliyyətə başlamışdır. Bican Ərcilasunun anadan olmasının 75 ili ta- 1976-1977-ci illərdə 14 ay ərzində Amerika mam olur. Gözəl insan və qüdrətli elm xadi- Birləşmiş Ştatlarının Sietle şəhərindəki Va- mi kimi tanınan Əhməd Bican Ərcilasun 8 şinqton Universitetində qonaq araşdırmaçı fevral 1943-cü il tarixində Türkiyə Cümhuriy- olaraq işləmişdir. Burada araşdırmalar aparar- yətinin ziyalılar şəhəri kimi tanınan qədim kən digər bir tərəfdən də İlse Laudə Cirtauta- İzmir şəhərində dünyaya gəlmişdir. Edrəmit nın “Özbəkçə Alpamış Dastanı”na dair müha- Liseyini 1963-cü ildə başa vuraraq elə həmin zirələrində iştirak etmiş, Altay nəzəriyyəsinin il İstanbul Universiteti ədəbiyyat fakültəsi tanınmış nümayəndələrindən Nikolas Poppe türk dili və ədəbiyyatı ixtisasına qəbul olun- ilə bir neçə dəfə fikir mübadiləsi aparmışdır. muşdur. Burada Əhməd Cəfəroğlu, Rəşid 1979-cu ildə “Kutadqu bilig” də feil” əsərini Rəhməti Arat, Ali Nihat Tarlan, Məhmət yazaraq, dosent elmi adını almışdır. O, XI əsr Kaplan, Faruk Kadri Timurtaş, Məhərrəm Er- türk dili və ədəbiyyatının dəyərli nümunəsi gin, Ömər Faruk Akün kimi müəllimlərdən olan “Kutadqu bilig” abidəsinin qrammatik dərs almışdır. Eyni zamanda məşhur tarixçi quruluşunu və xüsusilə feilləri dil tarixi as- Zəki Vəlidi Toğan və İbrahim Kafesoğlunun pektində tarixi dialektologiya baxımından ət- da dərslərini dinləyən Əhməd Bican Ərcilasun raflı şəkildə araşdırmışdır. Onun bu tədqiqat 1967-ci ildə universiteti əla qiymətlərlə başa işi 1984-cü ildə nəşr olunmuşdur. vurmuşdur. Elə həmin ildə - 1967-ci ildə Ər- Əhməd Bican Ərcilasun 1983-cü ildə zurum Atatürk Universiteti Ədəbiyyat fakültə- Qazi Universiteti Qazi təhsil fakültəsi Türk si Türk Dili və Ədəbiyyatı Bölümündə assis- Dili və Ədəbiyyatı Tədrisi Bölümünün müdi- tent olaraq işə başlamışdır. Bu bölümdə “Tür- ri təyin edilmişdir. 1983-cü ildən etibarən bu kiyə türkcəsi qrammatikası”, “Osmanlı türk- bölümdə çağdaş türk dilləri və ədəbiyyatları cəsi” və “Göytürkcə” dərslərini tədris etmiş- sahəsində bir çox magistr və doktorantlara el- dir. 1971-ci ildə “Kars İli Ağızları – Səs Bilgi- mi rəhbərlik etmişdir. Özbək, qazax, qırğız, si” mövzusunda dissertasiya müdafiə edərək tatar, uyğur və başqa türk dilləri üzrə ixtisas- filologiya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsini laşan ilk gənc elm adamlarını yetişdirmişdir. almışdır. Doktorluq işində Azərbaycanda 1986-cı ildə professor elmi adını alan Əhməd dialektologiya sahəsində nəşr edilmiş əsərlərə Bican Ərcilasun yenə Qazi Universitetinin PERSONALİA 113

Fənn-ədəbiyyat fakültəsində Türk Dili və gəlməsi üçün böyük əmək sərf etmişdir. Ədəbiyyatı Bölümünü təşkil etmişdir. 1986- Bununla yanaşı, türk dünyasının dil və ədə- 1991-ci illər ərzində Qazi Universiteti Mətbu- biyyat məsələlərindən bəhs edən onlarla mə- at Yüksək Okulu müdiri kimi fəaliyyət gös- qalə qələmə almışdır. Onların arasında Dədə tərmişdir. Qorqud, Oğuz xaqan, Manas dastanlarıı və 1983-cü ildə Türk Dil Qurumunun üzvü Hüseyn Cavidin dili haqqında yazdığı məqa- seçilən Əhməd Bican Ərcilasun həm də 1993- lələr xüsusilə diqqəti cəlb edir. Əhməd Bican cü ilin sonuna qədər qurumda idarə heyətinin Ərcilasun bu elmi məqalələri bir araya topla- üzvü olmuşdur. 1986-cı ildə Daşkənd şəhərin- yaraq, “Türk dünyası üzərinə incələmələr” də keçirilən PİAC-ın növbəti konfransında (Ankara, 1998) adlı kitab tərtib edərək nəşr iştirak etmiş Əhməd Bican Ərcilasun bu top- etdirmişdir. lantıda Türk dünyası, o cümlədən Azərbaycan 2001-ci ildə Türkiyə-Qırğızıstan Manas türkoloqları ilə tanış olmuş və onlarla elmi Universitetində professor, kafedra müdiri və əlaqələri genişləndirmişdir. Türk dünyası ilə dekan əvəzi olaraq çalışmışdır. 2002-ci ildə elmi əlaqələr 1988-ci ildə Bakıda davam Türkiyəyə qayıdan Əhməd Bican Ərcilasun etmişdir. Belə ki, Birinci Sovet–Türk kollok- Qazi Universiteti Ədəbiyyat fakültəsi Türk viumu 1988-ci ildə Bakıda təşkil edilmiş və Dili və Ədəbiyyatı Bölümündəki işinə davam Əhməd Bican Ərcilasun da burada məruzə ilə etmişdir. Onu da qeyd edək ki, Əhməd Bican çıxış etmişdir. Elə o zamanlardan ustad alimin Ərcilasun XXI əsrin ilk illərindən etibarən Azərbaycan filoloqları ilə sıx, səmimi əla- özünü sırf elmi yaradıcılığına həsr etmişdir. qələri qurulmuş və inkişaf etmişdir. Elə bu illərdə (2004) çoxdan üzərində işlədiyi Əhməd Bican Ərcilasun 1990-cı ildə “Başlanğıcdan XX yüzilə türk dili tarixi” ki- Türkiyə Radio-Televiziya Qurumu tərəfindən tabını hazırlayaraq “Akçağ” nəşriyyatında çap çəkilən 12 bölümlük “Altaylar” adlı sənədli etdirmişdir. filmin müəlliflər heyətində də də yer almışdır. Bu kitabda Əhməd Bican Ercilasun Qeyd edək ki, filmin mətnini də Əhməd Ə.Cəfəroğlunun xidmətlərini də qeyd etməklə Bican Ərcilasun hazırlamışdır. “Altaylar” sə- artıq XXI əsrdə türkologiyanın inkişafı səviy- nədli filminin çəkilişləri üçün 45 gün Monqo- yəsində türk dili tarixini yenidən araşdırmağın lustanda, 15 gün Çində qalmış Əhməd Bican zərurət halını aldığını göstərir. Ərcilasun yol qeydlərini “Monqolustan və Bu kitabdan bir qədər sonra Ərcilasun Çin günlüğü” adı ilə nəşr etdirmişdir. türkologiya sahəsində daha ağır və mühüm bir Əhməd Bican Ərcilasun o dövrün mədə- yükü öz çiyninə götürmüşdür. Prof. Dr. Ziyad niyyət naziri Namiq Kamal Zeybəkin təklifi Akkoyunlu ilə iyirmi il əvvəl birgə başladıq- ilə “Qarşılaşdırmalı türk dilləri lüğəti”ni ha- ları “Divanü Luğat-it-Türk”ün tərcüməsinə zırlayan heyətin sədri olmuşdur və türk dün- 2008-ci ildə davam etmişlər. yasından gəlmiş elm adamları ilə birlikdə çalı- Əhməd Bican Ərcilasun və Ziyad Akko- şaraq bu lüğəti hazırlamış və nəşr etdirmişdir yunlu adıçəkilən iş üzərindəki çalışmalarını (1991-1992). 2011-ci ildə tamamladıqdan sonra bu kitab Əhməd Bican Ərcilasun 1992-ci ildə 2014-cü ildə Türk Dil Qurumu tərəfindən bir Qazi Universiteti Fənn-ədəbiyyat fakültəsində cild şəklində nəşr edilmişdir. Məlumdur ki, daha bir bölüm - Çağdaş Türk Dilləri və Ədə- dünya dilçiliyində tarixi-müqayisəli metodun biyyatları Bölümünü qurmuşdur. ilk nümunəsi olan M.Kaşğarlınının “Divanü- Əhməd Bican Ərcilasun 1993-cü ilin Luğat-it -türk” abidəsi türk dilçiliyinin XI sonunda Türk Dil Qurumunin sədri təyin əsrdə meydana çıxmış ən önəmli əsəridir. Bu olunmuşdur. Qurumun sədri olduğu 7 il ərzin- əsər uzun müddət diqqətdən kənarda qalmış, də türkologiya və Türk dünyası ilə əlaqədar ilk dəfə 1915-1917-ci illərdə kilisli müəllim bir çox toplantılar təşkil edilmişdir. Türk dün- Rifət tərəfindən nəşr edilmişdir. Bu əsərin yasında təşkil edilən toplantı larda Türk Dil türkcə tərcüməsi isə 1939-1941-ci illərdə üç Qurumunun iştirakını təmin etmişdir. Türk cild şəklində İstanbulda işıq üzü görmüşdür. Dil Qurumunun akademik bir qurum halına Əsəri türk dilinə Besim Atalay tərcümə 114 PERSONOLİA etmişdir. Onu da qeyd edək ki, Besim Atala- taşları” monoqrafiyasıdır. Bu əsər runologiya yın nəşrində sözlərin oxunuşunda və türkcəyə tarixində böyük elmi əhəmiyyət daşıyır. Mə- tərcüməsində bir çox səhvlərə yol verilmişdir. lumdur ki, Ərcilasun Göytürk yazılı abidələri- Bundan əvvəl, hələ 1937-ci ildə Bakıda bu nin tədqiqi ilə uzun illərdir yaxından məşğul əsərin tərcüməsi Səid Xocayev tərəfindən hə- olur. Bu zəhmətkeş alim, yuxarıda qeyd etdi- yata keçirilərək nəşrə təqdim olunmuş, ancaq yimiz kimi, 45 gün Monqolustanda ezamiy- alimin güllələnməsi ilə əlaqədar nəşr olunma- yətdə olmuş, Orxon və Yenisey abidələrini bi- mışdır. Sonralar bu əsər tərcümə edilərək bir lavasitə yerində görüb tədqiq etmiş, bu külliy- neçə ölkədə nəşr olunmuşdur. Bunların içəri- yatı dərindən araşdırmışdır. Bizcə, “Türk ka- sində ən mükəmməli 1982-1985-ci illərdə ğanlığı, türk bəngü taşları” monoqrafiyası bu Harvard Universitetinin nəşriyyatında çap uzunmüddətli axtarışların yekunu kimi mey- edilmişdir. İngilis dilinə tərcümə edilmiş bu dana çıxmışdır. əsəri Robert Dankoff və Cames Kelli hazırla- Əhməd Bican Ərcilasun elmi fəaliyyəti- mışlar. Əhməd Bican Ərcilasunun Ziyad Ak- lə yanaşı, ədəbi-bədii yaradıcılıqla da məşğul koyunlu ilə birlikdə hazırladığı yeni nəşrdə olur, romanlar qələmə alır. İki dəfə nəşr olu- əvvəlki nəşrlərdəki bütün xətalar düzəldilmiş, nan “Gülnar” romanında Daşkənddəki Altais- yeni tədqiqat metodu əsasında abidənin tam tika konfransından izlər vardır. Akçağ yayın- mətni hazırlanmış, bu sahədəki problemlər, ları arasında ikinci dəfə nəşr olunan postmo- demək olar ki, aradan qaldırılmışdır. dern səciyyəli “2BA – Bədən Beyin Akımı” Əhməd Bican Ərcilasun türk dillərinin romanında qəhrəmanın 2BA adı verilən ruhu qrammatikasının öyrənilməsi istiqamətində də tarixin müxtəlif dövrlərində dolaşır. “Türkün xeyli iş görmüşdür. Belə ki, “Türk dillərinin Kayıp Kitabı – Ulu Han Ata” adlı üçüncü müqayisəli qrammatikası” adlı kollektiv əsə- romanı da “Akçağ” nəşriyyatında işıq üzü rin “Feil” bölməsi Əhməd Bican Ərcilasunun görmüşdür. Əhməd Bican Ərcilasun bu roma- qələmindən çıxmışdır (Ankara, 2007). Burada nını çox qədim bir türk əfsanəsi üzərində qur- türk dillərindəki feil kateqoriyası tarixi-müqa- muşdur. Bütün bu xidmətlərinə görə görkəmli yisəli aspektdə zəngin dil materialı əsasında türkoloq 2014-cü ildə AMEA-nın Nəsimi araşdırılmışdır. adına Dilçilik İnstitutunun Elmi Şurasının qə- 20 ildən bəri o, universitetdə rəhbərlik rarı ilə fəxri doktor adına layiq görülmüşdür. etdiyi “Pərşəmbə Seminarları”nı Əhməd Professor Əhməd Bican Ercilasun Bican Ərcilasun bu gün də davam etdirmək- "Türkologiya" dərgisinin Dilçilik bölməsi üz- dədir. Eyni zamanda qazi “Dil Araşdırmaları” rə beynəlxalq məsləhətcisi kimi bu gün də adlı elmi jurnalın təsisçisi və baş redaktoru- dəyərli məsləhətlərini verməklə jurnalın fəa- dur. Elmi araşdırmalara ara verməyən prof. liyyətinə dəstək verməkdədir. Ərcilasun bir yandan da müxtəlif universitet- Görkəmli türkoloq Əhməd Bican Ərci- lərdə konfranslar keçirir, konqre və simpo- lasunu anadan olmasının 75 illiyi münasibətilə ziumlarda iştirak edir. ürəkdən təbrik edir, bu dünya şöhrətli böyük Əhməd Bican Ərcilasunun son əsəri alimə cansağlığı və bol yaradıcılıq uğurları 2016-cı ildə “Dərgâh” nəşriyyatında çapdan arzu edirik. çıxmış “Türk Kağanlığı və Türk Bengü

Kamal Abdulla Əbülfəz Quliyev

______

 AMEA-nın həqiqi üzvü, “Türkologiya” jurnalının baş redaktoru  AMEA-nın müxbir üzvü, Naxçıvan bölməsinin İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru PERSONALİA 115

YAVUZ AKPINAR  70

eğitimini sürdürmüş, 1980’de Atatürk Üni- versitesi, Edebiyat Fakültesi, Sosyal Bilim- ler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabi- lim Dalı’nda doktorasını tamamlamış; 1969-1984 yılları arasında Atatürk Üniver- sitesi’nde araştırma ve öğretim görevliliği yapmıştır. Erzurum’da çalıştığı yıllarda Atatürk Üniversitesinde kurduğu Abbas Za- manov Kitaplığı, bugün de öğrencilerin, akademisyenlerin ve genel olarak Türki- ye’nin kuzeydoğu bölgesinin hizmetindedir. Yavuz Akpınar, 1984’ten emekli olduğu 2014 yılı sonuna kadar Ege Üniver- sitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Ede- biyatı Bölümü’nde öğretim görevlisi (1984- 85); Yrd. Doç. Dr. (1985-1994); Doç. Dr. (1994-2000); Prof. Dr. (2000-2014) derece- siyle Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Anabi- Prof. Dr. Yavuz Akpınar’ın Türkoloji lim Dalı Başkanlığı, TDE Bölüm Başkanlı- ile ilgili ilk bilimsel makalesinin Mart 1964 ğı (2004-2006) görevlerinde bulunmuştur. tarihli olduğunu dikkate aldığımızda, onun O, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensti- yarım asırdan uzun bir zaman diliminde tüsü’nde de Çağdaş Türk Lehçeleri ve Ede- Türklük Bilgisi ve Türk dünyasına hizmet biyatları Anabilm Dalı Başkanlığı görevle- ettiğini görüyoruz. Akpınar’ın “Dede Kor- rini de başarıyla sürdürmüştür. 1991-1993 kut Destanları” adını taşıyan ve Prof. Dr. yıllarında ise Amerika’daki Michigan Üni- Faruk Sümer’in “Oğuzlara ait Destan Mahi- versitesi’nde misafir öğretim üyeliği yap- yette Eserler” (Ankara Ünversitesi, DTCF manın yanında Amerika’nın Sesi Radyosu’- Yay., 1959, Cilt XIX, s. 359-446) adlı çalış- nun Azerbaycan servisinde haftalık prog- masını özetleyip değerlendiren bu yazısı, ramlar hazırlamış ve makale yazarlığı yap- Kars’ta çıkan Bugün gazetesinin 25-27 mıştır. Mart 1964 tarihli 509-511 sayıları olmak Yavuz Akpınar, ilk çalışmalarından üzere üç gün art arda yayıımlanmıştır. itibaren Azerbaycan edebiyatına büyük ilgi Yavuz Akpınar, başta Azerbaycan, duymuş, bu zengin edebiyatın çeşitli dö- Kırım, Özbek ve Kazan Tatar sahası olmak nemleri ve şahsiyetlerinin Türkiye’de tanı- üzere Türk dünyası edebiyatları, Türk dün- tılması için büyük çabalar sarf etmiştir. yasında modernleşme hareketleri, Türk Y. Akpınar’ın Ezurum Atatürk Üni- dünyası fikri ve edebi ilişkileri, matbuatı gi- versitesi’nde hazırladığı ve 1980 yılında bi konulardaki çalışmalarını bugün de sür- başarıyla savunduğu doktora tezi, genel ola- düren bir Türkolog bilgindir. rak Türk edebiyatının ilk modern tiyatro ya- Lisans eğitimini Türkiye’deki en zarı Mirza Fethali Ahundzade üzerinedir. önemli Türkoloji ekollerinden biri niteliğin- Ahundzade’yi sadece dramaturg yönüyle deki Atatürk Üniversitesi FEF Türk Dili ve değil, şair, filosof, düşünce adamı, refor- Edebiyatı Bölümü’nde alan Akpınar, mist, aktivist vb. yönleriyle de araştırıp 1969’da mezun olduktan sonra lisansüstü inceleyen Akpınar, Mirza Fethali’nin kome- 116 PERSONOLİA dilerini Türkiye’de ilk kez orjinalinden ha- Y. Akpınar, doktora öğrencileri Yılmaz reketle yayımlayan bilm adamıdır. Yazdığı Özkaya ve Selçuk Türkyılmaz ile birlikte ya da yayına hazırladığı yirmiye yakın kita- M. E. Resulzade’nin Yeni Kafkasya dergi- bın büyük bir çoğunluğu da Azerbaycan sindeki yazılarını da Türk Tarih Kurumu edebiyatı, kültür ve fikir hayatı üzerinedir. yayınları arasında neşrettirmiştir. Aynı ekip, Nebi Hazri, Bahtiyar Vahabzade ve Hamid Azerbaycan siyasî muhaceretinin Türkiye’ Nutki’nin şiir kitapları; Mirza Fethali de neşrettiği önemli dergilerden biri olan Ahundzade’nin tiyatro eserleri; Mehmet Azeri-Türk’ü de 2018 yılı için yayına Emin Resulzade’nin dört kitabı; Yaşar hazırlamaktadır. Karayev’in Azerbaycan edebiyatı ve şahsi- Y. Akpınar’ın bilimsel yayınları ara- yetleri üzerine değerlendirmeleri; ünlü ya- sında Ali Bey Hüseyinzade ile ilgili çalış- zar Anar ile birlikte hazırladığı Bin Yılın malar da önemli bir yer tutur. A. Hüseyin- Yüz Şairi adlı Azerbaycan şiiri antolojisi; zade’nin çıkardığı Hayat gazetesi üzerine 1994 yılında yayımladığı Azeri Edebiyatı yapılan en kapsamlı (Dr. Yakup Sevim- Araştırmaları kitabı; Azerbaycan edebiyatı li’nin hazırladığı) doktora tezinin danışman- ve edebi şahsiyetleriyle ilgili çok sayıdaki lığını yapan kişi de Prof. Dr. Yavuz ansiklopedi maddesi; Av. İbrahim Bozyel Akpınar olmuştur. Yavuz Akpınar, Ege ile çıkardığı Kardaş Edebiyatlar dergisinde- Üniversitesi’nde Hayat gazetesiyle birlikte ki çalışmaları, bunlardan bazılarıdır. Tercüman, Şark-ı Rus, İrşad, Burhan-ı Te- Yavuz Akpınar’ın bilimsel araştırma- rakki gazeteleriyle de ilgili yüksek lisans ve ları ve çalışmaları arasında Azerbaycan doktora çalışmaları yaptırmıştır. Halk Cumhuriyeti kurucusu Mehmet Emin Değerli hocamız Prof. Dr. Yavuz Resulzade’nin eserlerinin neşri de yer al- Akpınar’ı 70 yaşı münasebetiyle kutluyor, maktadır. Yavuz Akpınar ve arkadaşları ona Türkoloji’ye yaptığı büyük hizmetleri (İrfan Murat Yıldırım ve Sebahattin Çağın) sürdürmesi için mutlu, sağlıklı ve birbirin- Resulzade’nin Türkiye ve dünyadaki çeşitli den değerli eserlerle dolu daha nice güzel dergilerden topladıkları makalelerini bir yıllar diliyoruz. Y. Akpınar’ın eserlerinden araya getirerek kitaplaştırmış ve üç kitap sadece küçük bir kısmının listesini sunuyo- şeklinde okuyucularla buluşturmuştur. ruz.

Nazim Muradov

______

TÜRKOLOGİYA № 1 2018

NEKROLOQLAR НЕКРОЛОГИ OBITUARIES

АЗИЗ КАЮМОВ

томах), «Кокандское ханство и его литера- тура» и др. Учился на восточном факультете Среднеазиатского государственного уни- верситета (ныне Национальный универси- тет Узбекистана), который окончил в 1949 г. С этого года он упорно занимался изуче- нием классической литературы Востока, в результате чего в 1954 году защитил кан- дидатскую, а в 1962 году докторскую дис- сертацию на тему «Кокандская литератур- ная среда». С 1995 г. член Академии наук Республики Узбекистан. Несмотря на то, что Азиз Каюмов долгое время занимал различные ответ- ственные посты  директора Института языка и литературы им. Алишера Навои АН РУзб, министра культуры Республики, Жизнь учёных не считается по годам, председателя Госкомитета кинематогра- месяцам и дням. Жизнь учёных числится фии, ректора Института культуры и искус- по его изданным книгам, научным откры- ства, директора Института рукописей и тиям и творениям. Аксакал узбекского др., он все время хранил преданность ли- литературоведения, знаток классической тературоведческой науке. литературы, академик, доктор филологиче- К числу первых работ акад. ских наук, профессор Азиз Пулатович Ка- А.Каюмова принадлежит ряд литератур- юмов умер на 92-м году жизни. От него ных очерков о жизни и творчестве отдель- осталось богатое научно-литературное ных поэтов XIX века, таких как Махмур наследие в 10 томах (12 книг), сборник (1956), Хазик (1957), Гази (1959) и др. Его поэтических произведений, многочислен- неоднократно опубликованная монография ные эссе, более 700 научных работ, в кото- «Кокандская литературная среда» (1961, рых освещается тюркоязычная литература 2002, 2010) до сих пор считается первоис- от Алп Эртунги (Афрасияба) до наших точником по истории узбекской литерату- дней. ры XIX века. Азиз Каюмов родился в 1926 г. в го- Важным аспектом творческого насле- роде Коканде, который долгое время был дия учёного являлась древнетюркская ли- столицей Ферганских правителей, в семье тература и её развитие. В данном отноше- учителя Пулата Каюмова, автора «Тазки- нии характерны его «Древнейшие литера- рату-ш-шуаро» («Антология поэтов», в 3-х турные памятники» (1972, 2000), «Беруни и художественное творчество» (1973).

118 NEKROLOQLAR

Позже, продолжая эти традиции, он озна- своими учителями акад. Хамидом Сулей- комил мир читателей с жизнью и творче- мановым, Вахидом Захидовым. Затем ством Ахмада Фергани, Абу Али Ибн Си- опубликовал ряд трудов по ранее неиздан- ны; исследовал «Уложения Тимура» и ис- ным произведениям поэта  «Редкие стра- торию тимуридов Шахруха, Улугбека и др. ницы», «Прозаические произведения Несмотря на многочисленные работы Навои», «Жемчужина мудрости и тайны по общей истории тюркских литератур семи морей» (в соавторстве с А.Каюмов в памяти народа остался как С.Хасановым), «Мунаджат» и др. навоивед. Учёный в ранних трудах о Навои Как и все литераторы Востока Азиз писал о литературной среде Герата, о ве- Каюмов тоже увлекся судьбой узбекской и ликих учителях узбекского классика, таких тюркоязычной литературы после великого как Низами Гянджеви, Хусрав Дехлави, наследия Навои, т.е. XVвека. И в этом от- Абдурахман Джами, которые оказали ог- ношении акад. Каюмов написал такие тру- ромное влияние на творчество хамсанави- ды, как «Творчество Бабура» (в соавтор- са. стве с С.Хасановым), «Андижанская лите- Литературоведение Узбекистана, ратурная среда», «Творчество Агахи», впитавшее в себя лучшие традиции клас- «Мукими», «Поэтический сборник Фурка- сической поэтики Востока, с должным та» и др. В работе, посвящённой послед- вниманием следило за развитием навоиве- нему тимуриду  Кокандскому правителю дения не только в узбекском и тюркоязыч- Мухаммаду Алихану, пишет о влиянии ном, но и в мировом литературоведении. творений великого азербайджанского по- Из десятитомника академика Каюмова 5 эта Физули на творчесво ферганских по- томов посвящены изучению творческого этов. наследия великого Навои. В его книгах Каюмов как текстолог со своими «Интерпретация «Смятения праведных», учениками подготовил к печати отдельные «Тайны «Фархада и Ширин», «Цветы лю- труды Навои  «Муншаот» («Письма»), бовной долины: «Лейли и Меджнун», «Редчайшие жемчужины», «Смятение пра- «Семь скитальцев», «Стена Искандера» ведных». Кроме того он перевёл на рус- рассматриваются секреты творчества ский язык отдельные произведения Навои. Навои как хамсанависа. Его перу принад- Почти все книги по истории узбекской лежит также «Алишер Навои. Творческая литературы, изданные на русском языке в биография»  лучшее произведение о Москве и др. городах бывшего Союза, Навои. написаны при его участии в качестве авто- В советское время учёные Востока не ра или редактора, или ответственного ре- смогли полностью изучить и напечатать цензента. все произведения великого Навои. Многие Устод (учитель) Азиз Пулатович ча- аспекты его творчества, такие как Навои и сто повторял такие слова Навои, как: теология, Навои и суфизм, деятельность Я начал по-тюркски предание, пре- Навои как эмира Герата, Навои и Амир вратил легенду в поэму. Темур и др., остались в тени. Опубликова- Чья слава заполнит мир, тот тюрк- на лишь половина огромного наследия скому народу принесет известность. гениального поэта и мыслителя. В 80-90-е Потому что сегодня в мире среди годы прошлого века силой узбекских учё- тюркских народов ных было издано «Полное собрание сочи- Талантливых, понятливых премного. нений Навои» в 20 томах. Азиз Каюмов Память об академике Азизе Каюмове будучи директором Института языка и будет вечно храниться в сердцах тюркских литературы (позже Института рукописей) народов. стоял во главе этого мучительного труда со Хамидулла Балтабаев ______

TÜRKOLOGİYA

№ 1 2018

NƏŞRƏ DAİR TƏLƏBLƏR:

1. Beynəlxalq “Türkologiya” jurnalına çap üçün materiallar (məqalə, resenziya, icmal və s.) Azərbaycan, türk, rus və ingilis dillərində çap şəklində, elektron daşıyıcıda və e-mail vasitəsilə ([email protected]) qəbul edilir. 2. Dərc olunacaq məqalələrə görə müvafiq elmi sahə üzrə elmlər doktorunun rəyi tələb olunur. 3. Məqalələrin həcmi 15, resenziya və digər yazıların həcmi isə 7 vərəqdən (A4) artıq olmamalıdır (şrift: Times New Roman – 14, interval: 1,5, sol kənar 3 sm, sağ kənar 1,5 sm, yuxarı hissə 2 sm, aşağı hissə 2 sm). 4. Məqalənin adı altında müəllifin adı, soyadı, işlədiyi müəssisə, vəzifəsi və e-mail ünvanı göstərilməlidir. 5. Məqalənin sonunda 3 dildə 150-200 sözdən ibarət xülasə (məqalənin adını yazmaq şərtilə) və açar sözlər verilməlidir və hər 3 dildə yazılmış xülasələr məzmunca eyni olmalıdır. 6. Məqalələrin qəbulu üçün son 5-10 ilin elmi əsərlərinə istinadlar vacibdir. 7. Ədəbiyyat siyahısı əlifba sırası ilə verilməlidir. Nümunə: Axundov. A. (2003). Dil və ədəbiyyat. Bakı: Gənclik. 8. Mətnin içində istinadlar müəllifin soyadı, əsərin nəşr ili, səhifəsi ardıcıllığı ilə verilməlidir. Nümunə: (Axundov, 2007: 114). 9. Tərcümə məqalələri müəllifin icazəsi və ya aktuallığını təsdiqləyən sənəd əsasında qəbul edilir. 10. Hər bir məqalə redaksiya heyətinin rəyinə əsasən çap olunur. 11. Plagiatlıq faktı aşkar edilən məqalələr dərc olunmur. Məqalələrin nəşri pulsuzdur. Əlyazmalar geri qaytarılmır. Materialların məzmunu müəllifin şəxsi mövqeyini əks etdirir.

ТРЕБОВАНИЯ К ПУБЛИКАЦИИ:

1. Материалы (статьи, рецензии, обзоры) для публикации в международном журнале «Тюркология» принимаются в напечатанном виде, на азербайджанском, турецком, русском и английском языках, на электронном носителе и посредством e-mail ([email protected]). 2. Необходимо представить отзыв о статье доктора наук в соответствующей области. 3. Объем статьи не должен превышать 15, а рецензий и других материалов – 7 страниц (А4, шрифт Times New Roman – 14, интервал: 1,5, отступы: слева – 3 см, справа – 1,5 см, сверху и снизу – 2 см). 4. Под названием статьи должны быть указаны имя и фамилия автора, место работы, должность и e-mail адрес. 5. К статье необходимо приложить аннотацию (с указанием названия статьи) на трех языках из 150-200 слов и ключевые слова. Содержание аннотаций на всех трёх языках должно быть идентичным. 6. Необходимы ссылки на научные публикации за последние 5-10 лет. 7. Список литературы должен быть составлен в алфавитном порядке. Например: Axundov. A. (2003). Dil və ədəbiyyat. Bakı: Gənclik. 8. Ссылки в тексте должны быть представлены в следующей последовательности: фамилия автора, год издания, страница работы. Например: (Axundov, 2007: 114). 9. Переведенные статьи принимаются на основе документа, подтверждающего согласие автора или актуальность. 10. Каждая статья печатается на основе отзыва редколлегии. 11. Статьи, в которых выявлены факты плагиата, не печатаются. Статьи печатаются бесплатно. Рукописи статей не возвращаются авторам. Содержание материалов отражает личную позицию автора.

PUBLICATION REQUIREMENTS:

1. Materials (papers, reviews, round-ups, etc.) for publication in the international journal of “Turkology” are accepted in a printed form, in electronic carrier and through e-mail ([email protected]) in the Azerbaijani, Turkish, Russian and English languages. 2. Review of Doctor of Sciences on a certain scientific field is required for the paper to be printed. 3. Papers length have to be 15 pages long, but length of other kinds of writings have to be maximum 7 pages (A4) long (in 14- point Times New Roman; in-1,5 interval; 3 cm on the left side, 1,5 cm on the right side; 2 cm on the top; 2 cm on the bottom). 4. The author’s name and surname, work place, position and e-mail address must be written under the title of the paper. 5. The abstract containing approximately 150-200 words (by writing the title of the paper) and key words must be given in four languages at the end of the paper. The abstracts written in all the four languages must be identical in their contents. 6. It is important to use the references to the scientific works of the latest 5-10 years. 7. Bibliographical references must be given in the alphabetical order. For example: Axundov A.A (2003). Dil və ədəbiyyat. Bakı: Gənclik. 8. References in the text must be given in the following order: the sur-name of the author, year of publication and page. For example: (Axundov, 2007:114). 9. The translated papers are accepted according to the permission of the author or according to the document certifying the actuality of it. 10. Each paper is published according to the review of the Editorial Staff. 11. Papers with the fact of revealed plagiarism are refused to be published. Publication of papers is free of charge. Manuscripts are not returned. The contents of the materials reflect the personal position of the author. 120 TÜRKOLOGİYA

SEMİNARA DƏVƏT

“Türkologiya” jurnalı öz nəzdində türkoloji seminar təşkil edir. Müxtəlif elm sahələrinin nümayəndələrini maraqlandıran elmi-praktik problemlər ölkəmizdə və dünyada aparılan türkoloji tədqiqatların işığında müzakirə ediləcək. Seminar ayda bir dəfə jurnalın redaksiyasında (Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, V mərtəbə, “Türkologiya” jurnalının redaksiyası) keçiriləcəkdir. Maraqlananlar məsul katibə müraciət edə bilər.

______

ПРИГЛАШАЕМ НА СЕМИНАР

Журнал «Тюркология» организует в рамках своей деятельности тюркологический семинар, где в свете исследований ведущихся в нашей стране и в мире, будут обсуждаться различные научно-практические проблемы, интересующие представителей различных научных сфер. Семинар будет проводиться раз в месяц в редакции журнала (Национальной академии наук Азербайджана, V этаж, редакция журнала «Тюркология»). Интересующиеся могут обращаться к ответственному секретарю.

______

INVITATION TO THE SEMINAR

The journal of "Turkology" organizes a turkological seminar. Discussions of scientific and practical problems which are interesting for the representatives of different fields of science, will be held in the light of turkological researches conducted in our country and in the world. The seminar will be held once a month in the Editorial office of the journal (The National Academy of Sciences of Azerbaijan, V floor, the Editorial office of the journal of "Turkology"). All the people interested in the seminars can apply to the executive secretary.

______

TÜRKOLOGİYA 121

ABUNƏÇİLƏRİN NƏZƏRİNƏ! Beynəlxalq “Türkologiya” jurnalının ölkədaxili illik abunə haqqı (4 nömrə) 40 AZN, beynəlxalq satış üzrə 40 € təşkil edir. Ödəniş: - fərdi qaydada (nağd şəkildə); - müvafiq bank şöbələri üzrə mümkündür. Bank əməliyyatlarının xərci abunə haqqına daxil deyil.

“TÜRKOLOGİYA” JURNALININ BANK REKVİZİTLƏRİ Azərbaycan vətəndaşları üçün: Benefisiar (alan) bankın adı: Dövlət Xəzinədarlıq Agentliyi VÖEN: 1401555071 M/h: AZ41NABZ01360100000000003944 Kodu: 210005 S.W.İ.F.T. CTREAZ22 Alan müştəri: AMEA Dilçilik İnstitutu VÖEN: 1300331751 Hesab №AZ50CTRE00000000000004138405 Büdcə səviyyəsi kodu: 3 Büdcə təsnifatının kodu: 142319

К СВЕДЕНИЮ ПОДПИСЧИКОВ Стоимость годовой подписки на международный журнал «Тюркология» в пределах страны (4 номера) составляет 40 AZN, а для зарубежных подписчиков 40 €. Оплата: – в индивидуальном порядке (наличная оплата); – банковским переводом. Стоимость банковских операций не входит в сумму подписки.

БАНКОВСКИЕ РЕКВИЗИТЫ ЖУРНАЛА «ТЮРКОЛОГИЯ» Для иностранных граждан: Банк Бенефициар: Международный Банк Азербайджана (МБА), (Ясамальский филиал) ИНН: 9900001881 M/h AZ03NABZ01350100000000002944 S.W.İ.F.T.: IBAZAZ2X Клиент-получатель: DXA Институт языкознания НАНА ИНН:1300331751 ИНН: 1301937531 Счет USD: AZ42İBAZ36020018409324665216 Счет AVRO: AZ22İBAZ36020019789324665216

TO THE ATTENTION OF SUBSCRIBERS! The cost of the annual subscription (4 volumes) to the International journal of “Turkology” is 40 AZN within the country, and 40 € for international sales. Payment is possible: – individually ( cash); – through the corresponding bank departments. Expences for banking operations are not included into the subscription fee.

BANK REQUİSİTES OF THE JOURNAL OF “TURKOLOGY” For foreign citizens: Beneficiary (recipient) bank’s name: Azerbaijan International Bank (AIB), Yasamal branch TIN: 9900001881 C/A: AZ03NABZ01350100000000002944 S.W.I.F.T: IBAZAZ2X Recipient customer: The National Academy of Sciences of Azerbaijan (NASA), Institute of Linguistics TIN: 1300331751 TIN: 1301937531 USD account: AZ42İBAZ36020018409324665216 EURO account: AZ22İBAZ36020019789324665216

TÜRKOLOGİYA

Beynəlxalq elmi jurnal

Direktor H.Abıyev İcraçı redaktor N.Səfərova Kompüter tərtibçisi S.Zalova Azərbaycan mətninin redaktoru S.Əliyeva Rus mətninin redaktoru R.Salehova İngilis mətninin redaktoru K.Hacıyeva

Formatı: 70x100 1/16 . Həcmi: 7,75 ç.v. Tirajı: 400 nüsxə.

Sifariş № 12. Qiyməti müqavilə əsasında.

“Elm” RNPM-nin mətbəəsində çap edilmişdir. (İstiqlaliyyət, 28)