HOOFDSTUK 5
Middelzeegebied en Marnegebied
37 - , . t . e - - e r a s - n n n - m n - d , n e r D 0 i e d r r e a e e d
e
n e e - e
o r t n i . k b 0 i v a e n n p k e j d t r e r e r
d d w . a a j t i
n 1
t a b e e - i
l
e m o a r g d p - k g o o n
g e
e t 1
n e t
e s d w e e l d
h i g n e t s s n w
o b o p t e g e l r
a i M g v
m d r r d a e m e
d e s
o g u d m v d a e d
n d o
l
e t e w
t z i t w g o r n r h i g s o e n e k i 0 l d e n o i n
s n e
i j w n t d
D
u ó d o o I t z e n a i 0 e d w
e r e e
c n p e l h e b s e
. l n g k . o e I ó a R
n 2 i d d u k e r w j e g
l
o d e
d n r k a d v a
i k .
. b o
. g n b a
d e
o d l a j r p I v g e n a t s d i l e l l
i d d e d n a b
n s e e i e i b b
i . o
i a e )
n a e e g t c e d e b e t
g e g
M e b n i
M e n l
v n o k e
h e i n e r
n M
l t
w r j e i e i w
l
e e g
e t b v b e e n t z i i , e a h
a f o n s l l u p k k e h d b l e
e g e e d e e
d t
t
, n s d e ”
a e m e v e
o
o e d j t
r g w e r h H , e , a e n e n
u i n l d
n a
g o d d r l b r o
n e t n r e g . l t i a n n a
e e e o n z a
s r e n l e n d e v e
e t e h i e d I v o e i u a
v k n e g w
a g
e d p d b
j c e g
s e n v , n z d . v j n l
p
i i e H e l
u i e i ( n g r e r M
i r d o e e l d r
e d z M o e n r
. d e
d m
e
o e
e e p d l r p o h t g e e e i e o e
e e d j e t d e e e n
e
i i s n w o
i o t e a d r d a d g o
n r d
d i e e d a e e e g l b j e k z b
b a n
m s r t a i a p d i
e e v e o d h h d d e n e r s g d
i
k a n
a n e
z p
B 3 n e w d g r t
w w a y
g e a v g r p
a d e a e o n d r e r p l 1
e
, s
t
z k i e o i
e p
w v a n o , t
o Z
e r e b o r o
g g g
n n ,
d t o e d
n o t i e e . h d r n o s e t g i w
e i o
e l g n
s e l k e , r
n d n f i i d t â d h n u d r m u
u
n e l e e
e
p n l m r d e
n m e a n
r
e e n b u a r e
n n k k d b n e a s o o k i e u d e i t n p e n k r k e h
l W l l o e
n
o a r a c w
r P k t k s n
o e g e h e i N n d m
a
j
o d -
n v
n o o t e u e i d c e e r r k
g e
w e g d l e e r e H l p s i w n l n e i a e s d p s e h d e e n o
l s t . l s i l
g e
e e e e
“ e r d z D r r e
g e i s g h g
e n
i
k a z b n n n e e
e e s . e b n a d n - c e n
n b b e n e
a n i t n e o e e
Z o d s i d e d g g e o r e e d
e o
w e e p l d J u z e d M
g t n n e g
s n
l n
d a l d u r n e g y t k z m s n d n i o i u , i t
w s e n j b
i t
l n e r t e u e e o k i i o d
a t l j i o p n e r e M n
j d l i n w e n e e d s n k t
e i e b a u O e
r n e j h a e e n e G w v
t e a n l
u e z h . d i
e o
t d e r l j e l t e
d a
O d b a d e c g d r a i e o
o d
k d
n e g
e
t i a a
s e d n
z k i n w n z e e s n e b e a D n l n e n i
r b n u r r i r t n e d m
n e m o
w l
M g v e n k
. a a i e z e
e e h e b e n
m o e r
b j z d l k
l
k
e j n
n i k b j i o j j , v d b g e g e o e s d i e u o n l j
i i i i m
v n n n r e j z a r n i e i n g e n e g b r d l d d e e l e B e e d a
M i e e e
t i
N g
l n
e d e
l r
r n n n o u t s k t e d g . k d n n g d d
i t s e i e j g e n r d d n i i
j e l r p n o i e i
o d t g n i r e e o e r e P n l e
d a s a g u d t e v e d w o
i
t
d h n z u o i e e r r
l d h o n
e z
n t e
v w k l e
p b
d e n n , r r o M i u p t e
o e j : o s d o z
r t m e d i r e r
d n a e a n v a e r
e e h l r t b s d
g i p d
m e e l z
i m d t v e
v o a n e
e d e
e d
e t
m e n v b a n n e z
g t e M a
B e o v n l a
d g
i d s
d
n e h g s i d d o a l e e e e l i k
k l p v i
d
l
e D n j e
e e w e
e
v n
r i n ,
i n v l t g n a e e s
n
: m o i n . a d p d n e n z d
e
d d I e r b a e
a o e n b e e
n k
n n a d y t r i m e e e e e j e . g r z
a e k i a g n
t e e i d e d i i i e r e m
r j
t b
r m n e a d e a i e s d r m z n
e k l k
b n
s b d m t b o l n n o r n i r s a j j j n h h e u j e a e i e e e i a e e e e i e e i e e e o o o i u p c w c u g b n h g z v r d s s g D t d d g d v s t v B M O k b A w k k b D . - t - - :
e l s n , r . d s d t e n n n t e d . k e e . d n n k n t
r g , h e e e k l n j e e r e
n v f s o d j n e r n e e i e a e k
n i t t t l e e r l d j n o e l e e g i o g e l e e r t s g k p a s d -
i - i e
e l o e
e . r l e s e o z g e d u e e g n s e e n o e d n
l s n
a
w l r g n e r e j e h w u o n e a t n m r a e g i b e m r
e e
w a
l n n c t r a n e e e
n a a t
n t z a
r a e i S
r e n w g o d d n e a m
e
k e v a i
g a
k
e
e z d a p n e e e t w d
t
l n v , r o k d , e d - a
e a i t
n z a j i e n g a a e
d e p d n p e n k n r i d e s i
n d z o n
a j a i
g p
a
m n v g t a e h i a y e t d e w b
M
t g w e v e l
n
n v . e b
n s t o , e
e r
r
o r k i l d m (
e n p l d u e
g e e r d n r m
a r e
n n n e t d e i a e i o e n e ) e r
g e o e a l n a n g t e o a e u l e d e r
g d d u k
w n a e g s i l w r r n o e g l v v t v a k e k a k n t w f g u i g z l i
l
e
e j i a
o a
d
e o t t e e k o e r i e a
t u n l a B e e p l o
p m d g b c o l d n
a g m e e h p d e t h O
e e w e w o o e e
e e
h
8 e r ,
u g a z m e u e n
i J e z d d h z e t s
p r m r d l
r g n t 1 n l m n a
v d i n h
a c
i n e e
t n w t
e
e t w h e l e i
n e e a e e o i r , r n s e e
z n s e a t
e c g e 4 z e
d g u v d t g a d e - h o s o e e a n b a k i
e a l g e d - p m 1 h j
e p e e r
z r n o n v d e
o
o v
i r d - z i m i t u l
d n l i i r
p n
f n o
l e
e o r
i t z g n d
d s n e e e
b e n e n e f e
N
â s n W
t e s n r k l e d e l
M a
i i w a
g n v l e r e n a a d
g d e d s e n n i e v d m s 1
v
j v n n e r n e
D
e u a z e t e e g t e
i e y
n e e l
d k
1
e r s e e n t e t r e e . o d t o d n i j
z a g t
n s
s
t
o i g i m i l e i t z e a i i F a j - r e n t l g g e h o l e
o a e i
g z u e u n d v m n M p u g e e t e e
a n
o n n d n
d g
g e a W b e s l t i H i
d d a n w n e
d r v t d e b
l e o e n r
r d o t
e n a
t e m e . i r D e k K e i d a l e b a u d e
r a e e e i l o e e
r p g
t r e n D t e
. e e . d b i b
i a r w
r v t s a o e
t d r p e h o e p e O n t . h v d t n e l b
i
M
p d u
a e o
z v o m o e T a s h e
e o i o p o l a s
v g e l o e g n l
k n v b n z o . h c n p e
e
r e h i
g v
O u
e
g r w
g
v
a , p e
n e e n e e D e e o r n r o
b
e Z s d i
g n d
t e n
r v t t
d
l
l n n n t d i e . a a d
d
e g o d r m i s
l t e d e v e
d n k
e e t e t
o n e g v i t a n r b i y m n e e i s e e
s b i m h n e e a s v i i n n e
e g
s B h s i i
l a e l i d e u e r h
l e w g o - a r u a
a w M
s a
d n t
u v e s t n
l s
( 0 d w e d l
n n e v ,
e k n e d t s
l r e e v r j n O
l i a e
i e n m e e 1 t r r i d o
p e e y e
n e t o a e a l s g n
v d e e s e i e d , z g s e u D b t n
o
n e m v
e y k d h p e
o k
e e n n ,
4 d g
v
s n l u r a t . s e m d
m c
s n s k d z t e i e e a a
p d t n
5 s i n n j
l n a e t o n
r , o e d a k i r r w c e e o a w d e
e o 7 v e e D a e
a n a
p
e k e n l a
l - d z
d e n u e e n k o j u i 1 g w d .
d e
d a a i e j e k r l i
n r e
a i o n l r d z S d
s i j d l o b , e v s e d d t d n t
l i
e i e d r a n i
e i
u h e f
p r n s e d
b e , m
e e p s e j v Z n o n t e d d z e g b i n a s r i a e
e d a e e
l d
g
y s k M
n g a d e P i e i r
r t e j e n
e i b a t a e e
e e n e g 5 o s e s i t e a f
n
i t u ) d e u e e e t z
e
g s e d v e d t 1 -
e a p l d w r a a s n n b z n o n
d g h l e
n n f W u g d i t k i
e 7 u r
i e
e h e k r j
i
e j
e t e s l k t
e
e e w i e g l t i n
1 e
e h j e g n
n e j l O n n a
d g
i z i k e i e n i e g
e m e h , d t z w e e D
j l l
e e r t D o
t e
e
i z t d a s h c
, o 0 p . m e
a t u t d t e d d n e
. r o e b m ” e e l v d e
r e r u s
0 n n e
t
; n e e e a e g t d e e n r n a e e
d r m
h i e o k e i s t e e 6 e z e e n e
d n p
r h z r
d ,
e t d l
l h n
o o d i ,
l 1 k d d d e e t g
m e n g n w e d o n
j e u l n e
v e m l n o t n e n , i o
u s u d e a o e s a g e ! e d i r o a e M e l d g e d r e e
d e 5
d e d p a e g e o v e o v n z n g e s z e
r g s z j
t
t i
t d o o
r h k 0 n
m d n e e s n i t n e
j e s o h
o e e e e u i i e e o i e i o e e e j 5 a n n m e e e a l c u y n n D H u “ M 1 b d a e e z z d h z D s t o n I L s d w d d g w s I b d D R
e ’
p o
k s t u r G 8 3 Deelgebied Middelzeegebied en Marnegebied Zwarte Haan, Middelzeegebied Penjumer Gouden Halsbân, Marnegebied
Marnegebied Nieuwe Bildtdijk, Middelzeegebied
Hoofdstuk 5 39 D e e l g e b i e d
M i d d e l z e e g e b i e d e n
M a r n e g e b i e d
40 Grutsk op ’e Romte! Wat is in het Middezeegebied van provinciaal belang: Wat is in het Marnegebied van provinciaal belang: 1 De zichtbaarheid van de fasering van 1 De openheid van de voormalige Marneslenk inpoldering, die herkenbaar is aan de ligging met de verdichtingen (wegenaanleg op van de dijken, de verkavelingsstructuren, de dijken, dorpen) op de kwelderwallen die het ligging van de Swette en de begrenzing van de gebied begrenzen. kwelderwallen. 2 De dijkloop van de Penjumer Gouden Halsbân in het open landschap.
2 De planmatige inpoldering van het gebied ‘Het 3 De waterlopen in de vorm van oude prielen Bildt’ met lintvormige bebouwingen in de gekoppeld aan de slenk en doorgetrokken vorm van dijkdorpen en kruisdorpen. Oudste slenken in de vorm van vaarten en dorpen: St.-Jacobiparochie, St.-Annaparochie trekvaarten (verbinding tussen voormalige en Vrouwenparochie. Marne- en Middelzeeslenk). 3 De Oude en de Nieuwe Bildtdijk met de specifieke ordening van boerderijen, waterlopen, dijken en dijkwoningen.
Hoofdstuk 5 41 Provinciaal belang Advies
D Middelzee e e l g 1 De zichtbaarheid van de fasering van inpoldering, die herken - Bij ontwikkelingen de verschillende verschijningsvormen van de oudere en jongere zeepolders van de Middelzee als onder - e
b baar is aan de ligging van de dijken, de verkavelingsstructuren, legger te hanteren , waarbij van belang zijn: i
e de ligging van de Swette en de begrenzing van de kwelder - openheid, regelmatige, opstrekkende verkaveling en oostwest gelegen dwarsdijken, schaarse bebouwing en omkadering d wallen. De fasering heeft verschillende verschijningsvormen van kwelderwallen in het deel Sneek-Leeuwarden
M opgeleverd, in drie gebieden : zichtbaarheid van de fasering bijvoorbeeld door behoud van dijken, door een nieuwe functie geven en gebieden vrij Het gebied tussen Bolsward en Sneek: het oudste deel met houden van bebouwing waar het overwegend leeg is en i d bebouwing, respecteren van bijzondere strengenverkaveling, evenwijdig aan de Swette en het beloop van de Swette zichtbaar in d het gebied vanaf Sneek tot aan Leeuwarden: nagenoeg het landschap. e
l zonder bebouwing en z
e Het Bildt met zijn planmatige opzet. e g De Middelzee is niet in één keer ingepolderd. De verschillende e
b verschijningsvormen van de Middelzeepolders door verschillende i tijden van inpoldering levert waardevolle historische verschillen op e
d en vertellen de ontwikkelingsgeschiedenis van de landwinning. e n
M 2 De planmatige inpoldering van het gebied Het Bildt met Behouden en versterken grootschalige openheid van Het Bildt met geometrische opbouw (planmatige opzet), lintvormige
a lintvormige bebouwingen in de vorm van dijkdorpen bebouwingen aan de dijken en de boerderijen met beplanting als puntverdichtingen. r en kruisdorpen. Oudste dorpen: St.-Jacobiparochie, n
e St.-Annaparochie en Vrouwenparochie. Dijken vrij houden van opgaande beplanting. g e b i e d
42 Grutsk op ’e Romte! Voorbeelden
Bedijking Middelzee tot aan Brédyk, uit Rienks, K.A. en G.L. Walther, Binnendiken en slieperdiken (Leeuwarden 1954)
Kaart in HisGis, 1832: Het Bildt Grote Historische Atlas, kaart 1929 Topografische kaart 1:25.000 (verkleind), 2007 www.hisgis.nl
Hoofdstuk 5 43 Provinciaal belang Advies
D 3 De Oude en de Nieuwe Bildtdijk met de specifieke orde - Behouden van de ordening, hiërarchie en het ritme in de ligging van de boerderijen aan de landzijde (zuid) en de overige e
e ning van boerderijen, waterlopen, dijken en dijkwoningen. bebouwing aan de zeezijde (noord) l g e Ordening van boerderijen aan de Bildtdijken is bijzonder: Openheid van het gebied tussen de dijken handhaven. b boerderijen aan de zuidzijde van de dijk, arbeiders- i e
d woningen aan de Waddenzeezijde van de dijk en waarbij De kenmerken van de gebieden met bijzondere waarden, zoals aangegeven in de CHK, www.fryslân.nl ) respecteren.
de structuur wordt ondersteund door wegen en water- M lopen (bruggen). i d d e l z e e g e b i e d e
n Marnegebied
M
a 1 De openheid van de voormalige Marneslenk met de Behouden van de samenhang van de afgebakende openheid van de voormalige Marneslenk omringd door dorpen, dijken r
n verdichtingen (wegenaanleg op dijken, dorpen) op de en kwelderwallen. e kwelderwallen die het gebied begrenzen. g e b i e d
44 Grutsk op ’e Romte! Voorbeelden
Ordening en ritme in de bebouwing aan de Oude en de Nieuwe Bildtdijk
Deel van de voormalige Marneslenk met zeedijken op de randen van kwelder - wallen en polderdijken waarmee de slenk is ingepolderd Hoofdstuk 5 45 Provinciaal belang Advies D 2 De dijkloop en lichaam van de Penjumer Gouden Halsbân Het behouden van het dijklichaam en het herstellen van de onderdelen die niet/nauwelijks herkenbaar zijn. Ten behoeve van e e in het open landschap. het behoud is het wenselijk de dijk een nieuwe functie te geven, waarbij het profiel van de dijk niet wordt aangetast. l g De kenmerken van de dijk respecteren zoals: het beloop, de hoogte, het profiel, het bouwmateriaal (inclusief de interne e opbouw: archeologisch archief), de natuurlijke onderdelen, de begeleiding en de met de dijk samenhangende elementen. b i e d
M i d d e l z e e g e b i e d e n
M 3 Waterlopen in de vorm van oude prielen gekoppeld aan de De vaart parallel gelegen aan en ten noorden van de Penjumer Gouden Halsbân en de vaarten die de voormalige Marneslenk a slenk en doorgetrokken slenken in de vorm van vaarten en de voormalige Middelzeeslenk aan elkaar verbinden, behouden en de oevers open houden. r n en trekvaarten (verbinding tussen voormalige Marne- en
e Het stelsel van waterlopen en waterwegen benutten als onderlegger bij toekomstige ontwikkelingen. Middelzeeslenk). g Vaarwegenhistorie rond Bolsward; van natuurlijke slenk naar vaart of opvaart. e b i e d
46 Grutsk op ’e Romte! Voorbeelden
Penjumer Gouden Halsbân
Vaarweghistorie rond Bolsward: van natuurlijke slenk naar vaart of opvaart
Hoofdstuk 5 47 HOOFDSTUK 6
Kleigebied Oostergo
49 - g
n - - , n - s e n i e - - n e d n n ) k t i t g d t a , e r d
o d
e e e e v
e e s n v n
n
a t e d l n g
n i r n v d f d o p t r a r t h r l t i l l r e a u a
p l
r e a s r e e
a
g o a e e e e e a e
O v d p , l
n p
n k a p s
t e
e e a a h ) r v o i
h
h l n t .
a s e o t e
s n g v d n m
a n u e b u e e e e w n v v
e p o b
n
e d
t
a p e k n u e T B d d B f h e r l r t I n s o
e
r
(
e
g O r n
e
m o
n g , .
k . o
u f l e
n e k r e t n t ) e e e e n l n n e n n g
a o i t n i u a d d e n e v d i a h h n d r l I g i i l s a
t t e r e v e
n
n c h a v c i
g r
e J s k e i . t c i n e
i a m a g c
d n v a i t u g r r , o b g e p k i e s n h h g n u v g r
d n r r d t t n r w
e e o c a
k d h n e i ( n n k i i s i u e d f n s r r e
o a e n u g g n i n k l l t r l i z e a h k
j v e e o i o n n d e w p e i e c s a
m e b
p b p g r o
n o v
t r o r u e
e n
r v e w ( t p o l , e g e n o e w i j l g
e . D n n L a d e g
s g
e s k
)
k t o r t
n e b o g u t e o n o
t v r e g g r n n t a e p
n e w e n i z i
g k e n u e n a r e l n H t d o g
l u a a i d e a e u
n
i e l k f s
g o e e n d , v g o l e e o u
v ,
d a
p w o d r d m o o o
g e v v v a n d d s r
b n e p
r
e b r m g
o
b r i e
e g i o t a u i a t l h t
O e e j g e d
f d o u e r
n o p e j d e g c t i k h a l i b j e e i r
t d
e r i k m e n s k o n g o d a r n e e g e n
g i a k r w t n e r r d e e v e e e
o r - j i e r c o e l r
a g i p a i e o e w e
v s e h
D k k g
l s p t e a
d o o a t
A i o r t d e s o d ) s M r
d t r . e
e
o s r n b r i o
r o r t n k e t t t e d e e a e e r
a g n o u
e e
l s d n O e w g p e t h e . e t l l
d
h e
o e a e
o u s g e v s w o e .
O r
p t e h a d
a n
t e n
b e d s n
l l r e e r b g n
e r k c I m e e e n n s H i e ( d n a g u
e
a t l a m o l
H e n i n a
. w u e e d t . s
i i
D e s a a a a o r r
a d r
, n n w
n e i l e t
g
k g d k
. v
t
p n b a e m g e w p e e e
r r
g n p s n e n m g r o d n r d e n k
i o n a s n g e a g d g e j
a a l i o e l i i e e u e e o e i l b e g
w t
r l e a w d n l s t
n i g e
t g p r m l z h f i p r k t p
n e n n e a
p u v n n e b e t r e c r o l e a
m k n f e e e a e e l r e g l a ( s a e o i t e o r d l h o e m j
l
l e r H o b d r
g i r e k n e c a b b
g e
e
o M d e h a s r i e n p g r ,
e )
g e V a b
e v b t , b n d t t i t d n
e e
e d
e w m
n e l
p . a V r m
g e g a
e r t l n e n a t
v o e d g b
e t a . d i e p o l r n e h e p e e h n o k r o i d w n r t g i
s e n w g
r h j m e
v e v
d e t w R H o o o e e
a n e
c , e e i n
o l H r d u e e r : w r o e r s . g . j o e e n t n a u v t . a k d w b e l w n w u w g b d r e
k d v n j
n l
s n v
u e
j F i n i
e ) e t k t
u e e i w
r t e n g n l 0 e n A n , w n e t r e r h e e r e e p g d o
o e a u 0 i p o s G o i a r e r c e l e l k n a g
e r e u h l
n b n r g
e 9 b o i s v g r
a d r t E
o d e
a t
e n r u e e e
n e g 1 s i b o n o n n 9 e t
, e
v t d a e e a o i f e w L k
e g
e n k l i a e 1
o t e a a r p p i . s d v z D h g l
, e m i m m p c n
h
e v (
n ( l d r e g n n o r
. n
n n
t e d l u u u e u i
e
r e n b n a m
e l
e e e o s
d n o i o d e k k k p m d e w t e s e l l l i
d
u d t m r n k e g w s g d s t t t k k k
s n n d u e e e l
g r i
n n r n n e e l e j a o a n o o e o j e e e e e o e u o i e e n e g o n a i t i o e i d O D h w b d R s w k d e r o O r D W e c v k b l J D K v e b . e , . g . t e e - e - i s l - n d g n e r n a g n r t n u i e d - e i n d e d k c g ) e I n e
d o l , e a
t a
-
i v o j n d
e i n t - o o . g f k
b e i e a e o n n a t o s g e
h r n l u a k i o e z a o d v n b d k m a e l l j r
e
g o j p e e m l n
r i p u e s e n e v h e i a
l j r t o w
n t i h
l g t n h , e d e i d e b a s f i a p h a c e k r o a e
r w
b e d
n n e p d g z t e v r t o i n o
s
r e o i e o t d d h n e k u e w l
e o l o o r b a
i t t e e
r t d
e e e d a o e o g e t n e d s o
g l n
h n b i n r g e e d z z e t ( v f n , e r n n e
c l k b n
l o r e n
e r e e u i o d d l
d a a e
o n v e t l n r c e e e e n t t z z g o o r n k o e n o e n m e o
e e a s a
n v d e d e d r e b
v t t t e e v k e o w o r h
a h a e t j o e - o r n e d h
s
w
e
k e e ) i e i
k n e o c v t r d
o n e
p h u o
n k n
s w e d n h h
d
l v
t d r
t i
e t e r n k e m o d a e
i d
: d e e n t e a
a
r e e - j n t a t e r k d e k i t i n u n g m e m a r i e g a
d
s d D d a
a t w i o l S a e
e , z e v l o a n l a o e
a d a r v l g t .
u
i n
s e i a
p e a w o e e e o k o n n e m
o g s v z e w e e e d
l n v n i d
o
k v h a i g d t t
d e a v t w n
r e
v a d p n r
l e r g ,
n l
e i t r a
a r r f V r e . z i a e e d a e
n
e a e w a l t o n d e e d e j . e n o
l h d a e d e a d v s k i v m a e
t
t a g z
t s i
n w
d j ( e n l l e o
, g n z d , r r l i
r u t k a d n n e a r
b
k o l a a d j e t
i h e s n
e e e e l r n o r k i a
l d r e o d e
n h H t e e d i n r a e k e d
g v s a o g w e
s n i
o e j g e o w n e .
l
h d s i t i i
d e r d t
s
g n w o v R M l
k e n b v d r e e
a w I
n
s b
e n
r e
r n i n r n e s p , e r n O d a . d m e n e e n r d e t e i n
l e l e e a a e a n e o s m
a p z O e a g e r g d n e j d h k
e
i n a p d v
b i
i i
d
o
a l . a - w l g e g s g t p t n l k e a o w n p
S z i t
e i r l e r n n h
a p
n n t h v e k k w o e a o k . z e i h
c i k d b
e e e j c o o d o z o
t ,
e s c w h i m t e t d - j n w k f t i l t n p m u
e
i g
c r w e g n n b j
k d h r d i r r r e k I
i r s a s
t e e e e
e p o
d
e . c
n n n e v l e b o
d z . e i e r k i d d d n g
d n e o e t o e j l e r r a t r
r k v g e
n i n e g h l n s o o e
a v s s s e d e i t e
t e
o e
n g t e e e e
l d i a k C d k t i
a o i v g
h l j k h s d
g t m
o e
d t a d h
i . u
l m e r s s c r a
e n e
D O p n w c v d d
e i n n n
d a
n e
o h i t
e
u a k d r m d .
n t , o
e . t t r t
r â e ’ ,
o z z n e H r n a 0 a ) t n e
n l s .
t I n o g e e d
) e r p d e e . b
a s 5 o n i e a t o e l a r n . w w
t r w t n h v
y e o h g l h i o z v 6 d
r e i o
i
s i i e d
d
n r u e n r c n a a
l o v
C k d u s i t e g n n e
F b l e w
v n e e e e t r i i e w e e
.
n z e b d
d o t b e ( e g e d u
i e n r s g d e
n m d k
n e j n n i i t n h n a i e g i d n
j o r t e
b e e e k e n i w o k f l k
g
i i e c l
d e z i
j v s , n a i e b o g n r e e k e z i m
w n t n n e
n m 3
k
r l z n o g e i e d s g o n s w b e
d s
a
u r
i o
g i e e 1 k o d e e a t l e n ,
r g
r
n o s - n t t h g e a i g t p
e v e
e s g a v n w
e o e o d r
i o e o m t h n r e a d - n a g r n i
e a g e e i o t c d g d g e n b e p a o k 2 t e
p e r h g i l e e l e s r r l l n n r v b h
n d i t e e r r c s h n i 1 e
n l o o o d p c e e e
i s s e o s ( 0 t
o p o ! - r
g n
p m s t t
h r e
i t p p
i o e k i m
1 a o t s g d e a s
s a
n
m o t t
a w k n e n r t e r e t e g a e j a o n g l h a o o e a e e o e l a e i i e o l e e e e o o m e c o o a a k h D d A d D z l p k m r s n b v d O z d l t O v l ‘ e d T w b o R
e ’
p o
k s t u r G 0 5 Deelgebied Kleigebied Oostergo Hallumerhoek Hoogte van de terp van Holwerd
Hegebeintum Buitendijks land en zeedijk in Ferwerderadiel
Hoofdstuk 6 51 D e e l g e b i e d
K l e i g e b i e d
O o s t e r g o
52 Grutsk op ’e Romte! Wat is in het Kleigebied Oostergo van provinciaal belang: 1 Ten noorden van Leeuwarden: – De brede kwelderwal langs Middelzee en Waddenzee met de, op regelmatige afstand ten opzichte van elkaar gelegen terpen en terpdorpen van Leeuwarden tot Anjum. – De (terp)dorpen op de kwelderwal liggen als groene punten op de wal, waarbij de kerktorens belangrijke oriëntatie - punten zijn in het dorpssilhouet. Deze dorpen zijn onderling verbonden door één hoofdweg. Een belangrijke eigen - schap van de kwelderwal is het aanwezige microreliëf, zowel natuurlijk als kunstmatig (akkers en terpen). – De overgangen van de kwelderwal naar de open polder en naar het kleiterpenlandschap met verspreide bebouwing.
2 Het systeem van zeedijken, die de grens vormen tussen het vaste land en de Waddenzee en het vaste land en de voormalige Middelzee.
3 Het open kleiterpenlandschap en de kweldervlakte met groene puntverdichtingen in de vorm van terpen, terpdorpen en (veelal verhoogde) boerderijerven, met een ondergrond van zeeklei, een rijk stelsel van geulen, kreken en prielen en de vaarten en opvaarten naar dorpen en boerderijen.
4 De weerslag van de i nvloed van de oude en nieuwe dynamiek van de zee, zichtbaar in de ligging van dorpen, de waterlopen, kwelder-, oever- en overslagwallen) en de verkavelingsrichting. De relatie tussen de vorm van nederzettingen, het type landschap, het grondgebruik en de infrastructuur (wegen en waterwegen).
5 De overgangszone tussen het kleigebied en het veengebied, het klei-op-veengebied, met de volgende kenmerken: – de (vaak kleine) klei-op-veenterpen, soms uitgegroeid tot grotere terpdorpen, – de opstrekkende verkaveling, – de openheid van het kleigebied dat overgaat in de weidsheid van het open veenweidegebied en de beslotenheid van de wouden.
6 Ten zuiden van Leeuwarden: – de landschappelijke overgangen die elkaar van west naar oost op korte afstand opvolgen (ten zuiden van Leeuwarden tot Akkrum), – de smalle kwelderwal langs de Middelzee, grenzend aan en overlopend in het klei-op-veengebied met op verschilllende plaatsen doorbraken van de beekmondingen van het Âlddjip.
Hoofdstuk 6 53 Provinciaal belang Advies D 1 Ten noorden van Leeuwarden: Het lineaire karakter van de kwelderwal dient gerespecteerd te worden; hierbij is de stapeling van hieronder genoemde e
e De brede kwelderwal langs de Middelzee en de Wadden - elementen essentieel: l g zee met de, op regelmatige afstand ten opzichte van De ritmiek van de (terp)dorpen als leesbare, afzonderlijke eenheden op de wal met de openheid daartussen. De dorpen e elkaar gelegen terpen en terpdorpen van Leeuwarden mogen niet aan elkaar vastgroeien. Referentie voor de grootte van de ruimte die tussen de dorpen open moet blijven: b de open ruimte staat in verhouding tot de grootte van het dorp zelf.
i tot Anjum. e
d De (terp)dorpen op de kwelderwal liggen als groene De dorpssilhouetten, met als bakens de kerktorens, moeten herkenbaar blijven zonder dat “ruis” ontstaat tussen de
punten op de wal, waarbij de kerktorens belangrijke oriën - dorpsranden en het omliggende landschap; de zichtlijnen die de kern van het dorp met het landschap verbinden, dienen K
l tatiepunten zijn in het dorpssilhouet. Deze dorpen zijn gehandhaafd te blijven (dorpsbiotoop). e onderling verbonden door één hoofdweg. Een belangrijke Behouden en beschermen van het reliëf, met de daarin bewaarde archeologische informatie, zowel het natuurlijke reliëf i g eigenschap van de kwelderwal is het aanwezige micro- (kreken en slenken; zie Verordening Romte, bodembeschermingsgebieden ‘Fryslân buitendijks’ en ‘Dokkumerdjip/De e Lauwers’) als het cultuurhistorische reliëf (dijken, terpen en de -soms onzichtbare- archeologische waarden) en het
b reliëf, zowel natuurlijk als kunstmatig (akkers en terpen).
i De overgangen van de kwelderwal naar de open polder en herkenbaar houden van het bochtige karakter van het slenken- en prielenpatroon. e
d naar het kleiterpenlandschap met verspreide bebouwing.
Ten behoeve van de herkenbaarheid van de kwelderwal enige verdichting met bomen uitsluitend toe staan langs de weg O in en bij de toegang tot het dorp. De ruimte tussen de dorpen op de kwelderwal vrijhouden van beplanting. o s t e r g o
2 Het systeem van zeedijken, die de grens vormen tussen Voor het dijkensysteem van Fryslân geldt dat het beschermd moet worden. Hiervoor is het primair nodig dat een dijk haar het vaste land en de Waddenzee en het vaste land en de functie behoudt en, indien dit niet meer mogelijk is, dat de dijk een nieuwe functie krijgt. voormalige Middelzee . Bij elke aanpassing van de dijk moet ernaar gestreefd worden de uiterlijke kenmerken te respecteren, zoals: beloop, hoogte, Het systeem van zeedijken is, net als de andere dijksyste - profiel, materiaalgebruik en archeologisch archief, natuurlijke onderdelen, bekleding en met de dijk samenhangende bouw- en men, van provinciaal belang. Voor nadere toelichting zie kunstwerken. Dijken, zoals bijvoorbeeld langs het Dokkumer Grutdjip of langs (voormalige) kustlijnen, vertellen het verhaal hoofdstuk 2 van dit document. van Oostergo en zijn daarom ook specifiek voor dit deelgebied van provinciaal belang. De afleesbaarheid van de landschappelijke context van een dijk is van belang voor de beleefbaarheid; het is daarom van belang om de directe omgeving van de dijk vrij te houden van ontwikkelingen die de dijk en haar kenmerkende onderdelen vertroebelen. Anderzijds zijn er ook ontwikkelingen denkbaar die de dijken in hun eigenschappen kunnen versterken (denk aan lijnelementen langs de dijk, zoals kleinschalige infrastructuur, waterwegen, windturbines). Vergelijkbare maat en schaal zijn bepalend voor een positieve beleving van dergelijke ontwikkelingen.
54 Grutsk op ’e Romte! Voorbeelden
Ferwert en Marrum : dorpen op de kwelderwal Bebouwing en verdichting op de kwelderwal ter hoogte van Marrum
Zeedijk, zicht richting buitendijkse landen, omgeving Westernijtsjerk
Hoofdstuk 6 55 Provinciaal belang Advies D 3 Het open kleiterpenlandschap en de kweldervlakte met Het herkenbaar en leesbaar houden de weerslag van de zee op het landschap en de rol die de zee nog steeds speelt op de e
e groene puntverdichtingen in de vorm van dorpen (veelal inrichting van het gebied en de verschillen tussen perioden van landschapsvorming. Dit betekent: l g op terpen) en boerderijerven, met een ondergrond van Behouden en beschermen van het reliëf, zowel het natuurlijke (kreken en slenken) als het cultuurhistorische (dijken en e zeeklei, een rijk stelsel van geulen, kreken en prielen en terpen) dat zich in de aardkundig waardevolle bodembeschermingsgebieden bevindt, zoals beschreven in de Verordening b Romte, juni 2011 (zie kaart 6-1). Herkenbaar houden van het bochtige karakter van het slenken- en prielenpatroon.
i de daarop aangelegde vaarten en opvaarten naar dorpen e
d en boerderijen. Behouden van puntverdichtingen in de openheid met punten in de vorm van dorp(terp)en en boerderijerven door:
– beplanting te concentreren in het dorp en bij de toegang tot het dorp; K
l Het kleigebied heeft lange tijd onder directe invloed – beplanting te concentreren bij de boerderijerven; e gestaan van de zee. Deze dynamiek van de zee heeft het – zeer spaarzaam om te gaan met overige beplanting; i g landschap gevormd en is in het landschap zichtbaar. Deze – waar mogelijk de eind vorige eeuw met dorpsbosjes ingeplante hoeken en restkavels weer open te maken. e Zichtbaar houden van inpolderingen (jonge en oude zeepolders) die worden gekarakteriseerd door openheid, dijken
b weerslag van dynamiek wordt ruimtelijk vertaald door
i bovengenoemde onderdelen en is van provinciaal belang. in verschillende leeftijden en buitendijkse landen met landaanwinningswerken. e d
O o s t e r g
o 4 De weerslag van de invloed van de oude en nieuwe dyna - In stand houden en beschermen van het ritme van bebouwing op de kwelderwallen (open en besloten) waarbij het ritme en miek van de zee, zichtbaar in de ligging van dorpen, de de ligging voor de verankering in het landschap zorgen. waterlopen, kwelder-, oever- en overslagwallen) en de verkavelingsrichting. De relatie tussen de vorm van neder - Het scherp houden van de puntvormige verdichting in het landschap van terpdorpen, waarbij het beeld wordt versterkt door: zettingen, het type landschap, het grondgebruik en de de ligging aan en/of begrenzing door waterlopen, infrastructuur (wegen en waterwegen). de open ruimten rond de kerk en de infrastructuur, die naar de dorpen toe leidt, veelal met beplanting, Nederzettingen en dorpen zijn op verschillende wijzen ontstaan; er is bijna altijd een relatie tussen de vorm van Behouden van het reliëf van de terpen in de dorpen. Open ruimten en zichtlijnen naar het landschappen open laten en het de nederzetting en het type landschap, of tussen de vorm reliëf van de terp zichtbaar houden. van een nederzetting en het gebruik van de gronden. De – Streven naar de openbaarheid van (doorgaande) routes langs oevers. vorm, oriëntatie, schaal en architectuurvormen in een dorp – Behouden van kleinschaligheid en open ruimten in de dorpen (weilandjes, pleintjes en grasveldjes) en van zichtlijnen (relatie zeggen ons nu nog veel over de ontstaanswijze, de ontwik - kern van het dorp en het landschap). Handhaven van de open ruimtes die het landschap en de kern van het dorp (bijvoorbeeld keling en de functie(s) van een dorp. kerk )visueel verbinden. – Versterken en opnieuw benutten van het systeem van vaarten en opvaarten naar dorpen en boerderijen door deze weer een functie te geven. – Behouden en ontwikkelen van bebouwing in de historische kernen, bijzondere buurten of karakteristieke eenvoudige bouw - stijlen zoals in kleinschalige (vissers)buurten.
56 Grutsk op ’e Romte! Voorbeelden
Hoogtekaart: Natuurlijke slenken en prielen als de Paesens Fryslân buitendijks kent nog steeds een dynamisch karakter
Ritme in de bebouwing langs de Wânswert: terpdorp met open ruimte Verbinding met het landschap; steeg in Blije Dokkumer Ie: de witte lijnen geven de met weids uitzicht vanaf het kerkhofje open ruimtes tussen de bebouwing aan en de dorpskern Hoofdstuk 6 57 Provinciaal belang Advies D 5 De overgangszone tussen het kleigebied en het veengebied , Behouden van het grootschalig contrast tussen het kleigebied en het zandgebied van de wouden met daartussen de leegte van e
e het klei-op-veengebied, met de volgende kenmerken: het klei-op-veengebied. Deze leegte te respecteren door geen opgaande beplanting langs de wegen, of solitair in het gebied l g de (vaak kleine) klei-op-veenterpen, soms uitgegroeid aan te brengen en de bestaande plaatselijke struikbeplanting te saneren. e tot grotere terpdorpen, b De klei-op-veenterpen vertellen een deel van het verhaal van Fryslân. Deze terpen bestaan uit veenplaggen afgedekt met een i de openheid van de klei die overgaat in de weidsheid e
d van het open veenweidegebied en de beslotenheid van laagje klei en liggen, in een aantal gevallen, “opgeslagen” onder de grond. Het streven is om deze terpen zoveel mogelijk in de
de wouden, bodem ( in situ ) te bewaren. De waardevolle terreinen dienen zoveel mogelijk onbebouwd en toegankelijk voor onderzoek te K
l de opstrekkende verkaveling. blijven. Wanneer dit niet mogelijk is, dient het terrein aan de hand van archeologisch onderzoek zo goed mogelijk gelezen te e Open landschap met puntverdichtingen naar de besloten - worden en de vondsten boven de grond te worden bewaard (ex situ) . Voor meer informatie wordt verwezen naar www.frys - i g heid van het woudenlandschap en naar het open veenwei - lan.nl/famke. e
b degebied. Met de, voor deze klei-op-veen wig over Fryslân,
i kenmerkende opstrekkende verkaveling. Ontwikkelingen dienen de opstrekkende verkaveling te respecteren. e
d De strook die over Fryslân vanaf Stavoren tot grofweg Rin -
sumageast loopt, kent verschillende uitingsvormen voorna - O melijk bepaald door de landschappelijke context waarin hij o
s zich bevindt. In Oostergo kenmerkt de zone zich door een t rand (kwelderwal/oeverwal) van klei met een opstrekkende e
r verkaveling richting de beslotenheid van de Wâlden. g o
6 Ten zuiden van Leeuwarden: Zichtbaar houden van de overgangen (west – oost gericht) met hierin de -op verschillende plaatsen- aanwezige mondingen – De landschappelijke overgangen die elkaar van west van het Âlddjip. De openheid van het gebied behouden en versterken en de oost-west gerichte overgangen en waterstromen naar oost op korte afstand opvolgen (ten zuiden van accentueren wanneer hier aanleidingen voor zijn (bijvoorbeeld bij gebiedsontwikkeling). Leeuwarden tot Akkrum). – De smalle kwelderwal langs de Middelzee, grenzend aan en overlopend in het klei-op-veengebied, met op ver - schillende plaatsen doorbraken van de beekmondingen van het Âlddjip.
58 Grutsk op ’e Romte! Voorbeelden
Overgang van klei-, naar veen-, naar woudenlandschap Opstrekkende verkaveling: doorlopend van de klei naar het veen en het zand
Landschappelijke overgang van de kwelderwal via klei-op-veenzone naar Landschappelijke overgang van kwelderwal via klei-op-veenzone naar open open veenweidegebied; landschapstypenkaart veenweidegebied; hoogtekaart
Hoofdstuk 6 59