Culturele Hoofdstad Van Europa Leeuwarden-Fryslân: Culturele Hoofd- Ganisten Én Met Orgels Van Naam

Het wereldberoemde Christian Müller-orgel uit 1727 in de Grote of Jacobijnerkerk te Leeuwarden. Dit orgel staat centraal in de activiteiten van dit jaar. (Foto: Quentin Kozuchowski) Culturele Hoofdstad van Europa Leeuwarden-Fryslân: Culturele Hoofd- ganisten én met orgels van naam. Een van stad van Europa in 2018. Dit betekent dat de essentiële onderdelen van de Culturele er overal in stad en provincie beweging is. Hoofdstad wordt dan ook het Friese orgel. Vooral op cultureel en artistiek terrein. Dat is Stichting Organum Frisicum mag zich dan zeer positief. Op meerdere terreinen brengt ook op een unieke concertenreeks verheu- Culturele Hoofdstad beweging. Iedereen is gen, de zogenaamde Bach-estafette. Een wel ergens mee bezig, het brengt mensen serie orgelconcerten langs de “grote” orgels bij elkaar en er komen boeiende initiatie- in onze provincie: Leeuwarden, Franeker, ven tot stand. Niemand ontkomt er aan! Het Harlingen, Sneek en Bolsward. Met muziek betekent ook dat bezoekers naar heel veel van Johann Sebastian Bach, de virtuoos verschillende evenementen, opvoeringen, onder de componisten van orgelmuziek. Dit voorstellingen kunnen, om mee te doen en gebeurt allemaal in samenwerking met de om te genieten. plaatselijke stichtingen. Daarnaast is er een 2018 Fryslân kenmerkt zich door opvallend veel serie concerten over heel Fryslân verspreid, eigen culturele uitingen. Op gebied van ook met orgels die we niet zo vaak horen sport, kunst en cultuur is veel eigens op te en die zo hun eigen klank hebben. Elk orgel noemen. heeft zijn eigen “karakter.” En om die te ont- dekken is het altijd een mooie ontdekkings- Natuurlijk geldt dat ook voor het Friese or- reis. Graag wens ik u dat toe: een unieke gel. Zoveel kerken op zo’n beperkte opper- reis door Fryslân op orgelgebied, vol met vlakte vind je amper ergens anders en al die verrassingen en nieuwe ontdekkingen! kerken herbergen een eigen instrument. Dat zijn juweeltjes. Fryslân kent dan ook een rij- Bearn Bilker ke orgelgeschiedenis, met opmerkelijke or- Voorzitter Stichting Organum Frisicum pagina 2 Friese Orgelkrant 2018 2018 Friese Orgelkrant pagina 3

uiteindelijk 7.733,40 gulden. De keuring van het nieuwe orgel en het orgelspel tijdens Voorjaarsexcursie de ingebruikname werd verzorgd door S.A. Hempenius, organist van de Grote Kerk te De voorjaarsexcursie van 7 april 2018 is een bijzondere. De excursie staat Zwolle. In 1857 plaatste Van Dam (inmiddels in het teken van Leeuwarden-Fryslân culturele hoofdstad van Europa in de derde generatie) een Fagot 16 voet op de 2018. De voorjaarsexcursie is het tweede evenement in de reeks van de gereserveerde plaats op het Hoofdwerk. Bach-estafette (zie elders in deze krant voor meer informatie) en vindt plaats in Bolsward, Franeker, Harlingen en Sneek. Wijzigingen in 1915, 1938 en 1952 Verschillende auteurs hebben een bijdrage geleverd over de respectieve- In 1915 vindt een aantal wijzigingen in de lijke orgels en deze zijn in dit artikel samengevoegd. dispositie van het orgel plaats door L. van Dam & Zn, vanaf 1904 geleid door Pieter van De claviatuur van het Van Dam-orgel. (Foto: Riemer Bolsward hoff-orgel, maar die kwamen niet af, omdat Dam, de vierde en laatste generatie van de G. van der Veen, Leeuwarden; fotofenderlee.com) Het vermaarde Hinsz-orgel in de Martinikerk hij in 1721 overleed. In augustus 1721 werd orgelmakers Van Dam. Volgens P. van Dam te Bolsward is eind 2016 weer in gebruik besloten Johannes Radecker de opdracht was de in 1857 geplaatste Fagot 16 voet het concept van 1842 volledig werd hersteld. genomen toen alle fasen van de restauratie te geven een nieuw orgel te maken met ge- “niet meer schoon klinkend” en stelde hij voor Deze restauratie vond in 1996-1998 plaats voltooid waren. In de Friese Orgelkrant 2017 bruikmaking van een deel van het pijpwerk daarvoor in de plaats “eene krachtig en zeer door Bakker & Timmenga uit Leeuwarden, is daarom een uitgebreid artikel verschenen van het oude orgel. Hiermee werden de melodieus geïntoneerde” Violoncel 8 voet de orgelmakerij die het orgel nu nog steeds over de historie en restauratie van dit instru- materiaalkosten, die in die tijd de grootste aan te brengen. Daarnaast kon de “scherpe, in onderhoud heeft. Alle dispositiewijzigin- ment. U kunt deze lezen op de website van kostenpost bij de bouw van een orgel waren, en weinig gebruikt wordende” Quint 3 voet gen uit 1915, 1938 en 1952 werden weer Stichting Organum Frisicum: www.organum- minder hoog. Johannes Radecker was een worden vervangen door een Aeoline 8 voet, ongedaan gemaakt. Interessant om te ver- frisicum.frl. medewerker van de wereldberoemde orgel- “welk register, als de zachtst mogelijk geïnto- melden is dat de huidige Viola di Gamba 8 maker Arp Schnitger. Omdat Schnitger veel neerde stem, vooral in een zóó ruim kerkge- voet van het Bovenwerk (ter vervanging van uitgebreide, internationale opdrachten in zijn bouw als de Martinikerk is, een verrassend de Scherp uit 1952) door Van Dam in 1885 portefeuille had, werden in het begin van de mooi effect maakt”. Buiten het bestek om le- gemaakt is voor het Bovenwerk van het or- 18e eeuw de Schnitger-orgels in Nederland vert P. van Dam ook nog een nieuwe Viola di gel in de Grote Kerk in Leeuwarden; dit Van opgeleverd door de Schnitger-medewerkers Gamba 8 voet discant voor het bovenwerk, Dam-register is bij de restauratie van het Johannes Radecker en Rudolf Garrels. In omdat de oude Viola uit 1842 volgens hem Müller-orgel in 1978 vervangen en opge- 1722 werd het Radecker-orgel van de Mar- “een zeer onbeduidend register was, ’t welk slagen bij Bakker & Timmenga. De huidige tinikerk in Franeker opgeleverd. in ’t geheel niet het karakter van een Viool Quint 3 voet (ter vervanging van de Nazart kon weergeven”. Hieruit blijkt dat tussen de 3 voet uit 1938) op het Hoofdwerk komt uit De bouw van het Van Dam-orgel tijd van het oorspronkelijke orgel en het be- het Van Dam-orgel (1901) van de Oosterkerk Omdat het orgel van Radecker in de loop gin van de 20e eeuw het klankideaal enigs- in Leiden. Dat orgel werd in 1967 afgebro- der jaren steeds slechter bespeelbaar werd, zins was veranderd, hetgeen dus ook in het ken. De Roerfluit van het Hoofdwerk werd kregen de Gebr. L.J. en J. van Dam uit Leeu- orgel van Franeker in zekere mate doorge- weer een Holpijp; de Holfluit 4 voet uit 1938 warden in 1838 de opdracht een nieuw orgel voerd werd. Tenslotte maakte P. van Dam een werd verwijderd. (Deze Holfluit 4 voet kreeg te bouwen met gebruikmaking van pijpwerk nieuwe pedaalkoppel aan het Hoofdwerk, in 2002 een nieuwe bestemming in het Mar- uit het Radecker-orgel. Lambertus van Dam die over het hele pedaalklavier liep. Hiervoor tin Vermeulen-orgel in Schildwolde.) Op die begon in 1777 als orgelmaker in de stad was er een pedaalkoppel die alleen het groot plaats werd een nieuwe Fagot 16 voet in Groningen, maar omdat hij in Friesland zicht octaaf betrof, hetgeen gebruikelijk was in die Van Dam-factuur geplaatst. In plaats van had op meer opdrachten, vestigde hij zich in tijd. (Onduidelijk is of deze pedaalkoppel er de Basson-Hobo 8 voet uit 1938 werd een Het Hinsz-orgel (1781) in de Martinikerk te Bols- 1779 in Leeuwarden, waarmee een lange en in 1842 al was.) Op 15 oktober 1915 werd nieuwe Dulciaan 8 voet voor het Bovenwerk ward. (Foto: Johan van der Klaauw) belangrijke periode in de Friese orgelbouw het orgel opnieuw in gebruik genomen door gemaakt, eveneens in Van Dam-factuur. De aanbrak: tot in de vroege 20e eeuw hebben K. Visser, die op dat moment de organist van restanten van de inmiddels afgekoppelde Franeker de orgelmakers Van Dam veel werk van gro- de Martinikerk was. zwelkast werden verwijderd en de Mixtuur- Voorgeschiedenis te kwaliteit gemaakt. De Gebroeders Luitjen en Cornetsamenstelling werd weer hersteld. Het Van Dam-orgel in de Martinikerk te Fra- Jacob en Jacob van Dam waren de zonen In 1938 werd D. Ch. Kreger benoemd als Op 7 mei 1998 is het orgel weer in gebruik neker is gemaakt in 1842, maar het is zeker van Lambertus en vertegenwoordigen van organist van de Martinikerk. Direct na zijn genomen door de toenmalige organist van ook van belang de orgelgeschiedenis van 1820-1846 de tweede generatie orgelma- benoeming gaf Kreger aanwijzingen voor de Martinikerk, Theo Jellema. Het orgel heeft de Martinikerk van daarvóór mee te nemen, kers Van Dam. nieuwe veranderingen van de dispositie tegenwoordig weer de volle glorie die het bij omdat Van Dam veel pijpwerk uit het vorige van het orgel. Deze wijzigingen stonden de oorspronkelijke bouw van het orgel had orgel heeft gebruikt bij de bouw van het hui- Bij de bouw van het Van Dam-orgel voor de onder invloed van de Orgelbewegung, een en klinkt, mede door de ruime akoestiek van dige orgel. Martinikerk in Franeker werd een groot aan- ontwikkeling in de orgelbouw waarin de his- de kerk, zeer indrukwekkend. tal pijpen van het voormalige orgel opnieuw torische uitvoering van barokke muziek be- Voor zover bekend, begon de orgelgeschie- gebruikt. De orgelkas (Hoofdwerk en Rug- langrijk werd en de 19e-eeuwse orgelklank Huidige dispositie denis van Franeker in 1478 met de bouw van werk) en de frontpijpen van het Radecker- als problematisch werd gezien bij de heldere Tenslotte volgt hier nog een overzicht van een orgel door Sicke Graetingha. Dit orgel orgel werden gebruikt voor het orgel dat Van uitvoering van de polyfone werken van bij- de huidige dispositie. De aanduiding ‘ouder’ hing boven de dichtgemetselde ingang in de Dam in 1838 in Blokzijl plaatste. (Dit orgel is voorbeeld Johann Sebastian Bach. Zo werd betekent dat het gaat om pijpwerk van het noorderbeuk. Jan van Covelens bouwde in in 1901 afgebroken.) Jacob van Dam over- in 1938 door de Firma Pannekoek uit Leeu- voormalige orgel. Dit is pijpwerk uit de peri- 1528 een nieuw orgel in de Martinikerk. Het leed onverwacht in 1839. Luitjen Jacob zette warden de Mixtuursamenstelling veranderd, ode 1528 tot en met de nieuwbouw in 1722. werd door Hendrik Niehoff voltooid in 1534, het bedrijf onder de oude naam L. van Dam waardoor deze hoger werd en het tertskoor omdat Van Covelens in 1532 overleed. Hen- & Zonen voort. In 1842 werd het huidige verdween. Verder werd ook de samenstel- Hoofdwerk (C-f3): Bourdon 16 voet (1842/ drik Niehoff groeide niet veel later uit tot een orgel voor Franeker voltooid. Op het Hoofd- ling van de Cornet gewijzigd en de Holpijp ouder), Prestant 8 voet (1842/ouder), Holpijp internationaal bekende orgelmaker. Dit Van werk was op dat moment nog een gereser- van het hoofdwerk van roeren voorzien. De 8 voet (1842/ouder), Octaaf 4 voet (1842/ Covelens/Niehoff-orgel werd tegen de toren veerde plaats voor een extra register. Violoncel uit 1915 werd vervangen door een ouder), Quint 3 voet (1901), Octaaf 2 voet geplaatst, waarbij het Graetingha-orgel uit Holfluit 4 voet en de Viola di Gamba uit 1915 (grotendeels ouder), Cornet 3-4 sterk (dis- 1478 in de noorderbeuk bleef hangen en er Het werd een orgel met een groot, majes- werd vervangen door een Nazart 3 voet. Aan cant) (1842/1998/ouder), Mixtuur 3-5 sterk dus een tijd lang twee orgels in de Martini- tueus front, met een Prestant 16 voet in de de andere kant werden eigentijdse soloregis- (1842/1998/ouder), Fagot 16 voet (1998), kerk zijn geweest. pedaaltorens. De ornamenten zijn in clas- ters ook geliefd; vandaar dat de Dulciaan uit Trompet 8 voet (1842/1998). sicistische stijl vervaardigd. Een belangrijk 1842 werd vervangen door een Basson-Ho- In 1719 begon Jan Harmensz. Camp (een onderdeel van de ornamenten vormen zo- bo 8 voet met Frans karakter. Tenslotte werd Bovenwerk (C-f3): Prestant 8 voet (1842/ orgelmaker die in Friesland aan veel orgels genaamde liggende S-voluten (krulvormige het Bovenwerk in een zwelkast geplaatst. De ouder), Fluit Dolce 8 voet (1842/ouder), Vi- heeft gewerkt, waarvan het merendeel he- versieringen in de vorm van een liggende S). organist en de kerkvoogdij waren zeer inge- ola di Gamba 8 voet (1885), Fluit d’Amour 4 laas verloren is gegaan) met veelomvattende Op de middentoren staat een muziektrofee, nomen met deze wijzigingen. In het verleng- voet (1842/ouder), Gemshoorn 2 voet (1842/ werkzaamheden aan het Van Covelens/Nief- op de zijtorens staan vazen. Uniek aan het de hiervan werd in 1952 (ook onder auspi- ouder), Dulciaan 8 voet (1998), Tremulant. orgel in Franeker is dat de frontstijlen (de stij- ciën van Kreger) door G. van Leeuwen en Zn len aan weerszijden van de torens) ook van een Scherp op het Bovenwerk geplaatst. De Pedaal (C-d1): Prestant 16 voet (1842), ornamenten zijn voorzien. Het is prachtig in 1915 geplaatste Nazart 3 voet verhuisde Octaaf 8 voet (1842/ouder), Octaaf 4 voet om te zien hoeveel sierlijkheid en verfijning dientengevolge naar het Hoofdwerk en ver- (1842/ouder), Bazuin 16 voet (1842, som- in de ornamentiek Van Dam in deze periode ving daar de Aeoline 8 voet uit 1915. mige bekers ouder), Trompet 8 voet (1842, aan de dag legt. Het orgel van Franeker is sommige bekers ouder). hier één van de hoogtepunten van. Ook de Restauratie 1996-1998 harten in de borstwering zijn heel bijzonder De wijzigingen in 1915, 1938 en 1952 kun- Koppelingen: en verwant aan de harten in de blindering- nen duidelijk in het licht worden gezien van Manuaalkoppel (1842); Pedaalkoppel (1915). stukken bovenin de torens, die heel gracieus de ideeën en voorkeuren van die tijd. In 1993 de verbinding vormen tussen de liggende S- schreef Jan Jongepier een rapport over het JOCHEM SCHUURMAN voluten. De indeling van het front is kenmer- orgel in de Martinikerk in Franeker, waarin kend voor de tweede generatie Van Dam: de hij uitlegt dat op dat moment “de visie is ge- Sneek grootste pijpen staan in de zijtorens en de groeid dat alle objecten uit het verleden een Schnitgerorgel Martinikerk Sneek middentoren is gedeeld en bevat een opval- eigen, gelijkwaardige plaats hebben in ons geretoucheerd: een klankbeeld in lend groot aantal pijpen (het klassieke aantal cultuurbezit. De benadering van een histo- beweging pijpen in een toren was zeven). Deze indeling risch object dient zonder subjectieve voor- In oktober 2011 werd met een concert, een is bij andere orgels van Van Dam uit deze ingenomenheid te geschieden!”. Vanuit die brochure en een tentoonstelling stil gestaan Het Van Dam-orgel (1842) in de Martinkerk te periode ook terug te vinden, met dit verschil achtergrond pleitte Jongepier voor een res- bij de driehonderdste verjaardag van het Franeker. (Foto: Riemer G. van der Veen, Leeu- dat de afmetingen van het orgel in Frane- tauratie van het orgel waarbij (naast het her- Schnitger-orgel in de Martinikerk in Sneek. warden; fotofenderlee.com) ker twee keer zo groot zijn. Het orgel kostte stellen van een aantal technische gebreken) Voor orgelliefhebbers en orgelkenners is een pagina 2 Friese Orgelkrant 2018 2018 Friese Orgelkrant pagina 3

in de Martinikerk aantreffen is een karakte- na men naar de kerk terug keerde. Tijdens de Tussen 1970 en 1981 werden de windladen ristiek Schnitger-prospect met grotendeels maaltijd hadden Hinsz en zijn medewerkers van het Hoofdwerk en het Rugwerk geres- originele frontpijpen, een hoofdwerklade van een heel register in het Rugwerk geplaatst, taureerd, waarna in 2000 algeheel technisch Schnitger met daarop de kern van Schnit- zodat de freule voor het eerst een wijsje op herstel volgde (de zogenaamde eerste fase). gers prestantenplenum, op de originele het nieuwe instrument kon spelen. Dit herstel werd uitgevoerd door de firma toonhoogte ingeraamd, in een concept dat Ruim een half jaar later was het orgel gereed Flentrop, die inmiddels het onderhoud van de deur naar een volledige Schnitger-recon- en op dinsdag 30 april 1776 werd het officieel het orgel had gekregen. De tweede fase (de structie open houdt. in gebruik genomen met zang en andere in- klankreconstructie) liet tot het jaar 2010 op strumenten. Hinsz kreeg zijn laatste termijn. zich wachten. Op 1 oktober 2011 werd het Bij aandachtige beluistering van het klank- Ook de Harlinger houtsnijder/timmerman Jo- geheel gereconstrueerde Hinsz-orgel weer beeld, zoals het in 1988 tot stand was ge- hann Georg Hempel, die later de preekstoel officieel in gebruik genomen. komen, bleek dat de hogere registers op het zou maken, kreeg zijn deel. Het orgel had Hoofdwerk, die hun Schnitger-karakteristiek ongeveer 6500 gulden gekost. Deze reconstructie was zeer omvangrijk, Het Schnitger/Van Dam-orgel (1711/1898) in de goed hadden bewaard, niet overtuigend De orgeldeskundige Nicolaas Arnoldi Knock waarbij veel afwegingen moesten worden Martinikerk te Sneek. aansloten op de lagere Schnitger-registers. is lovend over het nieuwe instrument en ver- gemaakt. (Foto: Johan Sjoukema, Leeuwarden) Hier had Van Dam in 1898 zwaar ingegre- meldt in zijn boekwerk met disposities de Duidelijk was in elk geval wel dat bijvoor- pen. De orgelmakers hadden de discant van details en ook dat het orgel in ‘kamertoon’ beeld het teruggaan naar Van Oeckelen Schnitger-orgel een begrip. De naam roept de Prestant 8 voet in het front afgekoppeld gestemd is (a1 = 415 Hz). geen optie was: van Van Oeckelen was niet iets op: een orgeltype, een klankbeeld, een en achter het front een nieuwe discant ge- veel meer aanwezig. De restauratie door de tijdperk. Er zit logica in om een orgel dat zich vormd uit vroeg 19e-eeuws pijpwerk. De Oc- Nadat Hinsz in 1785 overleden was kreeg Koff was met niet al te best pijpwerk (onder in zijn verschijning zo als Schnitger-orgel taaf 4 voet van Schnitger was voorzien van Albertus van Gruisen (1741-1824) uit Leeu- andere de tongwerken) geschied. Restte dus vertoont, ook zoveel als mogelijk als Schnit- opzetstukken zodat deze wellicht beter te warden het onderhoud en vanaf 1811 de or- eigenlijk maar één optie: terug naar Hinsz, ger-orgel te laten klinken. stemmen was, maar daarmee zijn karakte- gelmakers L. van Dam, eveneens gevestigd een reconstructie dus. ristieke aanspraak verloren had. te Leeuwarden. Misschien had de bouw door Bij deze reconstructie werden alle acht tong- Het orgel van de Martinikerk had bijna twee Van Dam van het orgel te Midlum (eveneens werken door nieuwe vervangen, kwamen er eeuwen de tijd redelijk doorstaan tot het in In het voorjaar van 2011 zijn door de orgel- 1811) hier iets mee te maken. Maar in 1815 nieuwe klavieren en een nieuw pedaal in de 1898 grondig werd verbouwd door de or- makers Bakker en Timmenga de restaura- voerde weer Van Gruisen eerste herstel- stijl van Hinsz. De vijf spaanbalgen werden gelmakers Van Dam. Het uitgangspunt was tiewerkzaamheden uitgevoerd. Naast enig werkzaamheden aan het orgel uit, waarbij hij winddicht gemaakt en er kwam een nieuwe om met gebruikmaking van zoveel mogelijk mechanisch herstel concentreerden deze onder andere de toonhoogte op a1 = 430 Hz windmotor. De klavieren werden weer lager Schnitger-materiaal een orgel te vormen dat zich op het pijpwerk van het Manuaal. Nadat bracht door de kapotgestemde bovenranden geplaatst en de lessenaar met het mooie onder andere in samenwerking met solisten alle pijpwerk van het Hoofdwerk was uitge- af te snijden. Van Dam stemde het orgel ook melodietje van Van Vliet werd gecomple- de uitvoering van het moderne concertreper- nomen zijn de aan te passen pijpen naar de in die tijd, maar ook de familie Van Gruisen teerd (destijds was het onderste gedeelte toire mogelijk zou maken. Ook al hergebruik- werkplaats in Leeuwarden gebracht. De dis- bleef actief. Nadat in de jaren 1840-1841 de bruut afgezaagd om de klavieren hoger te te Van Dam veel Schnitger-materiaal, de cant van de Prestant is met loden conducten Harlinger orgelmaker Melchior Schrage aan kunnen leggen). Ook vonden diverse veran- gewenste klank leidde tot grote wijzigingen weer aangesloten op de oude kantsleep en het orgel werkte, kwam vanaf 1842 het on- deringen in de dispositie plaats, waarbij de in constructies en de opstelling van het pijp- bij de Octaaf 4 voet zijn de opzetstukken af- derhoud weer bij Van Dam terecht. Na een terugkomst van de Scherp en de Sexquialter werk. Argeloze luisteraars hoorden sindsdien gesneden. Door deze actie is het prestanten- conflict over een te betalen rekening raakte op het Rugwerk wel het belangrijkste was. In in de Martinikerk een “symfonisch” klinkend plenum van het Hoofdwerk hechter gewor- Van Dam het onderhoud echter weer kwijt feite kwam dus de dispositie van 1776 terug. instrument; dieper ingevoerden beluisterden den en grijpen de plena van Hoofdwerk en en constateren we dat de Leeuwarder or- Zo klinkt het orgel dus nu weer zoals men in de kern nog steeds een 18e-eeuws orgel. Rugwerk beter in elkaar. gelmaker Willem Hardorff (1815-1899) vanaf denkt dat het in de tijd van Hinsz geklonken 1853 aan het orgel werkte. Zo werkten na de moet hebben. De werkzaamheden werden Deze tweeslachtigheid in de beleving van Dispositie: Duitse Groninger Hinsz drie bekende Friese uitgevoerd door de firma Flentrop uit Zaan- het orgel heeft, toen de mankementen zich Hoofdwerk (II, C-g3): Bourdon 16 voet, orgelbouwers aan het Harlinger orgel. dam. Adviseurs waren Jan Jongepier (tot omstreeks 1970 opstapelden, de opvattin- Prestant 8 voet (1711/1898), Holpijp 8 voet 2008) en Cees van der Poel. gen over hoe het orgel moest worden geres- (1711/1898), Violon 8 voet, Octaaf 4 voet Maar de Groningers keerden terug taureerd erg gecompliceerd. De restauratie (1711/1898), Fluit 4 voet (1711/ca. 1800), in Harlingen! Dispositie: die in de jaren 1986-1988 door de orgelma- Quint 3 voet (1788/1898), Octaaf 2 voet Orgelmaker Petrus van Oeckelen (1792- Hoofdwerk (C-f3): Prestant 8 voet, Gedakt kerij Bakker & Timmenga werd uitgevoerd (1711/1898), Mixtuur 2-3 sterk (1711/19e 1878) breidde het Van Gruisen-orgel in de 16 voet, Baarpijp 8 voet, Holpijp 8 voet, spaarde in principe het Van Dam-concept, eeuw), Cornet 3 sterk D (1898), Trompet 8 Doopsgezinde kerk (1810) uit en toen her- Spitsfluit 4 voet, Octaaf 4 voet, Quint 3 voet, maar vulde de in 1898 en later verdwenen voet (1913). vormd Harlingen een orgel wilde laten bou- Octaaf 2 voet , Woudfluit 2 voet, Mixtuur 4-5- Schnitger onderdelen zoals Rugwerk en Pe- Rugwerk (I, C-g3): Roerfluit 8 voet, Quinta- wen in de Westerkerk kreeg hij ook deze 6 sterk B/D, Cornet 3 sterk D, Trompet 16 daal in Schnitger-stijl aan. Door de restaura- deen 8 voet, Prestant 4 voet (front 1711, rest opdracht. Dit instrument kreeg achttien voet B/D, Trompet 8 voet, Voxhumana 8 voet. tie manifesteerde het orgel zich weer meer 1987), Roerfluit 4 voet (1885), Nasart 3 voet stemmen. Het ligt voor de hand dat vanaf dat Rugwerk (C-f3): Prestant 4 voet, Holpijp 8 als een barokorgel, maar het door Van Dam (1987), Octaaf 2 voet (1987), Sesquialter 2 moment Van Oeckelen ook de zorg kreeg voet, Quintadeen 8 voet, Fluit 4 voet, Nassat toegevoegde klavier met zwelwerk bewees sterk (1987), Dulciaan 8 voet (1987), Tremu- voor het orgel in de Nieuwe of Grote Kerk. 3 voet, Speelfluit 2 voet, Octaaf 2 voet, Ses- goede diensten bij de uitvoering van 19e- en lant. In de latere jaren ‘50 en ‘60 van de 19e eeuw quialter 2-4 sterk, Scherp 3-4 sterk, Dulciaan 20e-eeuwse orgelmuziek. Zwelwerk (III, C-g3): Salicionaal 8 voet, Vi- bracht Van Oeckelen vele veranderingen 8 voet. ola di Gamba 8 voet, Roerfluit 8 voet, Quint- aan. Kort samengevat: alle tongwerken wer- Pedaal (C-d1): Prestant 8 voet, Bourdon 16 Na ruim twintig jaar intensief gebruik was adeen 8 voet, Salicet 4 voet, Fluit Harmo- den vervangen, de toonhoogte ging naar a1 voet, Gedakt 8 voet, Quint 6 voet, Octaaf het orgel omstreeks 2010 op onderdelen aan nique 4 voet, Quintfluit 3 voet (1711/1898), = 435 Hz, Scherp en Sexquialter verdwenen, 4 voet, Nachthoorn 2 voet, Bazuin 16 voet, enig onderhoud toe. Dit is ook het moment Woudfluit 2 voet (1711/1898), Carillon 2 sterk de Mixtuur werd afgezwakt, de winddruk Trompet 8 voet, Schalmey 4 voet, Cornet 2 geweest voor bezinning op de restauratie (1711/1898), Hobo 8 voet (1943), Vox Huma- werd verhoogd en in het Rugwerk kwam een voet. van 1988. De waardering voor het Sneker na 8 voet (1862), Tremulant. aantal “strijkers”. Kortom: het orgel werd aan- Koppels: Hoofdwerk – Rugwerk (schuifkop- Schnitger-orgel zoals het tot ons is gekomen Pedaal (C-d1): Prestant 16 voet (1711/ gepast aan de smaak van die tijd. pel) en Hoofdwerk – Pedaal. Afsluiters voor is groter geworden. Legde men vroeger de 1925/1987), Subbas 16 voet (1909/1987), Tot in het begin van de twintigste eeuw blijft Hoofdwerk, Rugwerk en Pedaal. Tremulan- vinger op de zere plek van het vele dat ver- Octaaf 8 voet (1987), Gedekt 8 voet (1885), het orgel in onderhoud bij de firma van Oec- ten op Hoofdwerk en Rugwerk. Calcanten- dwenen was, nu is de waardering voor dat Octaaf 4 voet (1987), Bazuin 16 voet (1987), kelen. klok. wat wel bewaard is gebleven groter. Wat we Trompet 8 voet (1987), Claron 4 voet (1987). Vanaf 1910 komt echter de firma Van Dam Toonhoogte: a1 = 415 Hz Koppelingen: Pedaal - Hoofdwerk, Pedaal - weer in beeld en bekend is dat Pieter van Winddruk: 70 millimeter voor het hele orgel. Rugwerk, Hoofdwerk - Rugwerk, Hoofdwerk Dam uitgebreide werkzaamheden aan het Stemming volgens Neidhardt. - Zwelwerk. orgel verrichtte, waarbij de manualen hoger gelegd werden, het pedaal werd vernieuwd OTTO ROELOFSEN HESSEL JAASMA en een paar registers werden veranderd. Zo werd in het Rugwerk een Voix Célèste ge- Harlingen plaatst. Het orgel We mogen aannemen dat Albertus Anthoni Toen ongeveer twintig jaar later het orgel Hinsz samen met de architect de plaats voor opnieuw aan groot onderhoud toe was ging het orgel heeft bepaald. Eigenlijk een vrij men in zee met de firma Johan (1863-1950) unieke situatie: bijna altijd moet een orgel- en Johan junior (1891-1976) de Koff. Op- bouwer zich aanpassen aan de ruimte waar- nieuw werd het pedaal vervangen. Tevens in het instrument geplaatst wordt. Hinsz kon is er herstel van mechanieken en windladen. een perfect in de ruimte passend instrument Ook vonden veranderingen in de dispositie bouwen. Dat men in Harlingen voor Hinsz plaats, waarbij sommige registers werden (1704-1785) koos is niet zo vreemd: in de vervangen, andere opgeschoven. Zeven van omgeving had hij reeds een aantal goede in- de acht tongwerken werden door nieuwe strumenten gebouwd, bijvoorbeeld in Tzum (waarschijnlijk gemaakt door de Duitse firma (1764) en Sexbierum (1767). Al in 1773 werd Carl Giesecke uit Göttingen) vervangen. Al- een eerste betaling aan Hinsz gedaan, zodat leen de Calcodion op het Rugwerk (een re- hij al vroeg met de voorbereidingen van de gister van Van Oeckelen) bleef. eigenlijke bouw kon beginnen. De bouw verliep voorspoedig en op 11 In het einde van de jaren vijftig werd de kerk september 1775 werd de eerste pijp in het gerestaureerd en alles werd groen geschil- De oude frontpijpen van Schnitger zijn door Rugwerk geplaatst door freule Agatha van derd, ook de orgelkas. Het nieuwe verwar- nieuwe loden conducten weer aangesloten. Plettenberg. Na deze gebeurtenis ging het mingssysteem had een slechte invloed op Het Hinsz-orgel (1776) in de Grote Kerk te Har- (Foto: Hessel Jaasma) gezelschap een hapje eten in de stad, waar- het orgel, dat daardoor hard achteruit ging. lingen. (Foto: Peter van der Zwaag, Leeuwarden) pagina 4 Friese Orgelkrant 2017 pagina 4 Friese Orgelkrant 2018 2018 Friese Orgelkrant pagina 5

Muziek in de Martinikerk te Franeker seizoenOrgelconcerten 2017 in de Martinikerk te Franeker seizoen 2018 10 juni Openingsconcert Friese orgelseizoen i.s.m. 28 april 20.00 uur Bijdrage aan de LF 2018 Bach-estafette door Jochem Schuurman Organum Frisicum - Thema: Luther en muziek 19 mei 16.00 uur Rijk Janssen Organisten: Jochem Schuurman, Kees Nottrot 30 juni 16.00 uur Peter van der Zwaag en Eeuwe Zijlstra 26 juli 20.00 uur Bijdrage aan de internationale Bach-week door Masako Honda Lezing door drs. J. Kamerling 1 september 20.00 uur Bijdrage aan de LF 2018 Bach-estafette door Jochem Schuurman 8 juli Matthias Havinga 6 oktober 16.00 uur Slotconcert door Jochem Schuurman 29 juli Jan Hagen

Vanaf 31 mei t/m 11 juni is in de Martinikerk de Marktconcertententoonstelling op 20 juni, 4 juli en 4 en 18 augustus van 15.00 tot 15.30 uur door Jochem Schuurman “Orgeln an der Nordsee” te bezichtigen (gratis) Entree orgelconcerten €9: marktconcerten vrijwillige bijdrage na afloop Aanvang 20.00 uur - Entree € 8;Bij alle concerten kunnen het programma en de organist op de LED-schermen gevolgd worden. www.orgelfraneker.nl Zie ook www.orgelfraneker.nl www.orgelfraneker.nl

Sinds 1970 Belastingadviseur-AdministrateurF.J. Cirk bolswardhinsz-orgel 1781 Mense Ruiter Orgelmakers bv Lid Register Belastingadviseurs Persoonlijke thuisservice door heel Nederland martinikerk Particuliere aangifte op formulier, ondernemers digitaal 20.00 uur zomerserie 2018 Rijksweg 167 9792 pd Ten Post Postbus 86 Res. de Garst 28 02 • 04 martin mans tweede paasdag - 15.00 uur 1780 AB Den Helder 1785 RK Den Helder t 050 301 05 50 19 • 06 jos van der kooy & kees nottrot Tel. 0223-637689 [email protected] b.g.g. 61 85 33 26 • 06 sietze de vries 03 • 07 marco den toom organist van de kathedraal in antwerpen 10 • 07 peter van de velde belgisch programma 17 • 07 gert van hoef organist van de notre dame in parijs 24 • 07 olivier latry bach-programma 31 • 07 everhard zwart organist van de saint sulpice in parijs 07 • 08 daniel roth frans programma, onder andere de trois chorals van franck 14 • 08 minne veldman Mense Ruiter Orgelmakers bv 21 • 08 martin mans organist van de westminster abbey in londen 28 • 08 james o’donnell engels programma Oosterseweg 13, 04 • 09 jos van der kooy verzoekprogramma 9785 ad Zuidwolde (Gr.) 26 • 12 martin mans tweede kerstdag - 15.00 uur t 050 301 05 50 toegang € 10

bolsward hinsz-orgel hinszorgelbolsward.nl

ORGELCONCERTEN 2018 Grote– of Martinikerk Sneek

7 april 15:30 Voorjaarsexcursie St. Organum KERKORGELS Frisicum Lezing en concert door • nieuwbouw Theo Jellema • restauratie 16 juni 16:00 Zomerconcert St. Organum Frisicum KERKORGELS • onderhoud door Dirk. S. Donker m.m.v. Huizumer • nieuwbouw Vocaal Dubbelkwartet. • stemmen • restauratie 2 juli 20:00 Matthias Havinga • onderhoud 9 juli 20:00 Leo van Doeselaar 16 juli 20:00 Arjen Leistra • stemmen Vraag vrijblijvend inlichtingen 23 juli 20:00 Wolfgang Zerer 30 juli 20:00 Dirk S. Donker Vreeweg 49 13 aug 20:00 Theo Jellema Vraag vrijblijvend inlichtingen 8071 SJ Nunspeet 20 aug 20:00 Rien Donkersloot Vreeweg 49 Tel. 0341 25 24 84 Hervormde Kerk Zuidwolde (Dr.) 27 aug 20:00 Peter van der Zwaag www.hendriksen-reitsma.nl Uitbreiding met zelfstandig pedaal en 8071 SJ Nunspeet Oude bijbels in de kerkenraadsbank van de Hervormde3 sep Kerk20:00 te Jorwert. Dirk S. Donker [email protected] uitbreiding 2e klavier. Tel. 0341 25 24 84 (Foto: Peter van der Zwaag, Groningen) Hervormde Kerk Zuidwolde (Dr.) www.hendriksen-reitsma.nl Uitbreiding met zelfstandig pedaal en entree € 7,- | programma’s zie www.pknsneek.nl [email protected] uitbreiding 2e klavier. Kinderen beneden 12 jaar GRATIS pagina 4 Friese Orgelkrant 2018 2018 Friese Orgelkrant pagina 5

Volledig overzicht van de concerten historische Dominicaner stadswandeling o.l.v. en overige activiteiten in het kader Jes Wassenaar en Ad Fahner. Aanvang 14.00 Activiteiten in 2018 van de Bach-estafette. uur bij het Joodse monument. Het programma omvat 22 concerten met het Dit jaar staan alle activiteiten van Stichting Organum Frisicum in het teken orgeloeuvre van J.S. Bach, een excursie langs Zaterdagavond 28 juli 2018, Leeuwarden van Leeuwarden-Fryslân Culturele Hoofdstad van Europa in 2018 (afgekort 4 orgels, twee middagen met een Dominicaner Jacobijnerkerk, aanvang 22.00 uur: 13e con- LF2018). stadswandeling en een cyclus van 5 lezingen cert Bach-estafette, tevens Bach-nachtconcert over de Friese orgelcultuur. door Theo Jellema, orgel. Openingsconcert Bach-estafette code en huisnummer. Vanaf 1 april ontvangt op zaterdag 24 maart u een bevestiging en kunt u zich via de web- Zaterdag 24 maart 2018, Leeuwarden Jaco- Slot van de Internationale Orgelweek De stichting Organum Frisicum heeft het ini- site laten registreren. Tevens is het dan mo- bijnerkerk (Passiemuziek) - Openingsconcert in Friesland tiatief genomen tot het organiseren van een gelijk om alvast de lijst met deelnemende van de Bach-estafette om 16.00 uur door Theo Bach-estafette, dat wil zeggen een reeks kerken te bekijken. U kunt vanaf 1 april ook Jellema, orgel. Tevens aanbieding van het eer- Maandag 13 augustus 2018, Sneek Martini- concerten waarin – naast andere composi- een overzicht van de in 2018 deelnemende ste exemplaar van de Friese Orgelkrant 2018 kerk, aanvang 20.00 uur: 14e concert van de ties – het complete orgeloeuvre van Johann kerken opvragen via administratie@orga- aan Tjeerd van Bekkum, algemeen directeur Bach-estafette door Theo Jellema, orgel. Sebastian Bach ten gehore zal worden ge- numfrisicum.frl of 0511-476042 (mw. J. de van Leeuwarden-Fryslân 2018. bracht. De stichting Organum Frisicum werkt Vries). Het inroosteren via de website voor Woensdag 15 aug. 2018, Leeuwarden Jaco- hierbij samen met de orgelstichtingen c.q.- donateurs kan vanaf 21 april en voor niet Zaterdag 7 april 2018: orgelexcursie per bus bijnerkerk, aanvang 20.00 uur: 15e concert commissies in Bolsward, Franeker, Harlin- donateurs vanaf 12 mei. Sluitingsdatum op- langs de monumentale orgels van Franeker, van de Bach-estafette door Aart Bergwerff, or- gen, Leeuwarden en Sneek. Deze Bach- gave- en inroosterperiode is 3 juni. Degenen Harlingen, Bolsward en Sneek. Algehele lei- gel. estafette is een officieel evenement onder die zich niet digitaal kunnen aanmelden kun- ding: Theo Jellema. Concertgevers: Eeuwe de paraplu van LF2018. Op 24 maart a.s. nen dit telefonisch doen op woensdag 23 Zijlstra, Kees Nottrot, Dirk S. Donker en Theo Vrijdag 24 augustus 2018, Harlingen Grote zal in de Grote Kerk te Leeuwarden het ope- mei van 19.30-21.00 uur via 058 - 215 39 88. Jellema. Kerk, aanvang 20.00 uur: 16e concert van de ningsconcert plaatsvinden. De voorzitter van Bach-estafette door Eeuwe Zijlstra, orgel. Organum Frisicum, Bearn Bilker zal dan het Slotconcert nationale orgeldag in Zaterdag 28 april 2018, Franeker Martinikerk, eerste exemplaar van deze krant aanbieden Fryslân op zaterdag 8 september aanvang 20.00 uur: 2e concert van de Bach- Zaterdag 1 september 2018, Franeker Marti- aan de algemeen directeur van Leeuwarden- De nationale orgeldag in Fryslân wordt zo- estafette door Jochem Schuurman, orgel. nikerk: aanvang 20.00 uur: 17e concert van Fryslân, de heer Tjeerd van Bekkum. als te doen gebruikelijk afgesloten met een de Bach-estafette door Jochem Schuurman, orgelconcert in de Grote of Jacobijnerkerk Vrijdag 11 mei 2018, Harlingen Grote Kerk, orgel. Voorjaarsexcursie te Leeuwarden. Dit jaar zal het Müller-orgel aanvang 20.00 uur: 3e concert van de Bach- op zaterdag 7 april (1727) in deze kerk bespeeld worden door estafette door Eeuwe Zijlstra, orgel Maandag 3 september 2018, Sneek Martini- De voorjaarsexcursie van 7 april 2018 is een Broer de Witte. Dit zogenoemde slotconcert kerk, aanvang 20.00 uur: het jaarlijkse Sneker bijzondere. De excursie staat in het teken staat ook in het teken van de Bachestafette Zaterdag 2 juni 2018, Leeuwarden Jacobij- Bach-concert, tevens het 18e concert van de van Leeuwarden-Fryslân culturele hoofdstad en begint om 16.00 uur en de toegang is nerkerk, aanvang 16.00 uur: 4e concert van Bach-estafette door Dirk S. Donker, orgel. van Europa in 2018 (afgekort LF2018). gratis. Wel zal na afloop een collecte worden de Bach-estafette met de concertgevers Theo De voorjaarsexcursie is het tweede evene- gehouden ter bestrijding van de gemaakte Jellema en Broer de Witte, orgel. Inleiding door Zaterdag 8 september 2018, Leeuwarden ment in de reeks van de Bach-estafette en kosten. Theo Jellema. Tevens openingsconcert van het Jacobijnerkerk, aanvang 16.00 uur: 19e vindt plaats in Bolsward, Franeker, Harlingen Friese orgelseizoen. concert van de Bach-estafette, tevens slotcon- en Sneek. Vier bekende Friese organisten Najaarsexcursie cert van de nationale orgeldag in Fryslân door verlenen hun medewerking. De excursie start op zaterdag 29 september Zaterdag 16 juni 2018, Sneek Martinikerk, Broer de Witte, orgel. Gratis toegang. die zaterdag in de Martinikerk van Franeker. We starten de dag in Dronryp (Dronrijp) aanvang 16.00 uur: 5e concert van de Bach- De ontvangst met koffie of thee is van 09.45 waar we dit jaar de R.K. Maria Geboortekerk estafette met Dirk S. Donker, orgel en vocale Zaterdag 13 oktober 2018, Bolsward Martini- tot 10.30 uur. Om stipt 10.30 uur begint de ex- bezoeken. Hier staat een éénklaviers orgel medewerking. Gratis toegang. Tevens het zo- kerk, aanvang 20.00 uur: 20e concert van de cursie. De algehele excursieleiding is in han- van L. van Dam & Zonen uit 1882 met een merconcert van de Stichting Organum Frisi- Bach-estafette door de concertgevers Jochem den van Theo Jellema, die in de vier steden rijk versierde orgelkas in Lodewijk XVI-stijl. cum. Schuurman en Peter van der Zwaag, orgel. die we bezoeken steeds een inleiding over de Vervolgens gaan we naar Ingelum (Enge- historie van kerk en orgel zal houden. In Fra- lum), waar een orgel staat van de orgelbou- Zaterdag 7 juli 2018, Leeuwarden Jacobij- Zaterdag 17 november 2018, Leeuwarden neker is Eeuwe Zijlstra de concerterend orga- wer Mense Ruiter uit 1980. Het front van dit nerkerk, aanvang 16.00 uur: 6e concert van Jacobijnerkerk, aanvang 16.00 uur: 21e con- nist. In Harlingen concerteert de Bolswarder orgel is afkomstig van een orgel dat was ge- de Bach-estafette met Peter van der Zwaag, cert van de Bach-estafette door Leo van Doe- organist Kees Nottrot, in Bolsward de Sneker maakt door J.F. Kruse in 1890. Na de lunch orgel. selaar, orgel. organist Dirk S. Donker en in Sneek Theo Jel- bezoeken we de Koepelkerk in Berltsum lema. Bij het ter perse gaan van deze krant is (Berlikum). In 1780 maakte J. Mitterreither Internationale Orgelweek in Fries- Tweede Kerstdag 26 december 2018, Leeu- de opgavetermijn helaas al verstreken. hier een éénklaviers orgel met maar liefst land van 23 t/m 28 juli 2018 warden Jacobijnerkerk, aanvang 15.00 uur: 14 stemmen; dit is het enige orgel in Fryslân het 22e en laatste concert van de Bach-esta- Opening Friese orgelseizoen van deze orgelbouwer: Het orgel onderging Maandag 23 juli 2018, Sneek Martinikerk, fette 2018, tevens het traditionele kerstconcert op zaterdag 2 juni vele veranderingen, maar in 1980 werd het aanvang 20.00 uur: 7e concert van de Bach- van Theo Jellema, orgel. Het jaarlijkse openingsconcert staat in het weer in oorspronkelijke staat hersteld door estafette door de Duitse organist Wolfgang Ze- teken van de Bach-estafette, waarbij een de Gebroeders Reil. We sluiten de excursie rer. Lezingencyclus over orgelcultuur in deel van de werken van Bach worden ge- af in Menaam (Menaldum) met een orgel uit Fryslân: Aanvang elke lezing: 20.00 uur. Kerk speeld. Deze editie wordt georganiseerd in 1861, gebouwd door W. Hardorff. Het orgel, Dinsdag 24 juli 2018, Bolsward Martinikerk, open om 19.30 uur. de Grote of Jacobijnerkerk in Leeuwarden, met twee klavieren en een vrij pedaal, is het aanvang 20.00 uur: 8e concert van de Bach- waar organisten Theo Jellema en Broer de grootste dorpsorgel dat in de 19e eeuw in estafette door de Franse organist Olivier Latry. Woensdag 24 oktober 2018 in de Lutherse Witte het Müllerorgel (1727) gaan bespelen. Friesland gebouwd werd. Een uitgebreidere Kerk te Leeuwarden. Onderwerp: De Leeu- Eerstgenoemde houdt vooraf een inleiding. beschrijving van de kerken en de orgels kunt Woensdagmiddag 25 juli 2018, Leeuwarden warder orgelmakers Van Dam (1779-1927) en Het concert begint om 16.00 uur. u lezen op pagina 6 en 7. - omgeving Waalse en Jacobijnerkerk: gratis hun geschiedenis. Inleider: Ad Fahner. Muzi- De algehele leiding is in handen van Theo historische Dominicaner stadswandeling o.l.v. kale omlijsting: Broer de Witte, orgel. Zomerconcert op zaterdag 16 juni Jellema, die samen met Peter van der Jes Wassenaar en Ad Fahner. Aanvang 14.00 Het zomerconcert in de Sneker Martinikerk Zwaag de orgels zal bespelen. U kunt zich uur bij het Joodse monument. Woensdag 14 november 2018 in de Luther- is één van de concerten in de Bach-esta- voor deze excursie aanmelden door vóór 17 se Kerk te Leeuwarden. Onderwerp: Wie niet fette 2018. Op het Schnitger/Van Dam-orgel september a.s. € 15,00 p.p. (donateurs) of € Woensdag 25 juli 2018, Leeuwarden Waalse horen wil, moet voelen: Friese orgels uit de (1711/1898) zullen dus op 16 juni Bach-com- 20,00 (niet-donateurs) over te maken naar & Jacobijnerkerk, aanvang 20.00 uur: wan- ‘vervalperiode’. Inleider: Hans Fidom. Muzikale posities ten gehore worden gebracht. Het rekeningnummer NL64 INGB 0002 3777 delconcert en tevens het 9e concert van de omlijsting: Broer de Witte, orgel. concert zal worden verzorgd door de orga- 93 van de Stichting Organum Frisicum o.v.v. Bach-estafette met de Duitse klavecinist Wolf- nist Dirk S. Donker met vocale medewerking. najaarsexcursie, aantal personen, postcode gang Zerer en de Nederlandse organist Erwin Woensdag 12 december 2018 in de Lutherse Aanvang 16.00 uur en de toegang is gratis. en huisnummer (kinderen onder de 16 jaar Wiersinga. Start in de Waalse Kerk, pauze en Kerk te Leeuwarden. Onderwerp: Het improvi- kunnen gratis deelnemen). Als u gebruik wilt vervolg in de Jacobijnerkerk. serende brein. Inleider: Robert Harris. Muzikale Oargelpaad in Fryslân op de zater- maken van de lunch dient u € 10,00 p.p. extra omlijsting: Broer de Witte, orgel. dagmiddagen van 7 juli t/m 8 sep- over te maken. Donderdag 26 juli 2018, Franeker Martini- tember kerk, aanvang 20.00 uur: 10e concert van de Woensdag 23 januari 2019 in de Lutherse Op deze middagen kunnen amateur-orga- Bach-estafette door de Japans-Belgische orga- Kerk te Leeuwarden. Onderwerp: Het 20e- nisten een groot aantal kerkorgels in Fryslân niste Masako Honda. eeuwse orgelontwerp in Nederland en Fries- bespelen. U kunt op meerdere zaterdagen in land. Inleider: Wim S. Ros. Muzikale omlijsting: juli, augustus en september orgels in Fryslân Vrijdag 27 juli, Leeuwarden Jacobijnerkerk, Broer de Witte, orgel. bespelen, per zaterdag in een aantal regio’s. aanvang 12.30 uur: 11e concert van de Bach- Oargelpaad maakt het mogelijk om méér or- estafette met de Spaanse respectievelijk Malte- Woensdag 13 februari 2019 in de Lutherse gels te bespelen: komt u op een aantal zater- zer concertgevers Alvaro Carnicero en Matthew Kerk te Leeuwarden. Onderwerp: Orgelbouw dagen dan is er, door middel van de regio- Schembri. orgelstudenten aan het Prins Claus na 1945 in Friese kerken. Inleider: Theo Jel- indeling, elke keer de mogelijkheid om met Conservatorium te Groningen. Gratis toegang. lema. Muzikale omlijsting: Broer de Witte, orgel. beperkte reistijden meerdere kerken te bezoeken. Daarbij is Oargelpaad gekoppeld aan Vrijdag 27 juli 2018, Harlingen Grote Kerk, Meer info: zie www.organumfrisicum.frl én het ‘Tsjerkepaad’ (zie: www.tsjerkepaad.nl). aanvang 20.00 uur: 12e concert van de Bach- www.2018.nl. Opgave voor Oargelpaad in Fryslân is uit- estafette met de Nederlands-Noorse organist sluitend mogelijk door tijdig een bedrag van Wim Treurniet als concertgever. N.B. Wijzigingen in dit programma voorbehouden. € 17,50 over te maken naar rekeningnummer Het Michaël Schwartzburg-orgel (1740) in de Daarnaast zijn nog aanvullingen met orgelwerken NL64 INGB 0002 3777 93 van de Stichting Waalse Kerk te Leeuwarden. Zaterdagmiddag 28 juli 2018, Leeuwarden – van ‘verwante’ componisten mogelijk. Organum Frisicum o.v.v. Oargelpaad, post- (Foto: Quentin Kozuchowski) omgeving Waalse en Jacobijnerkerk: gratis pagina 6 Friese Orgelkrant 2018 2018 Friese Orgelkrant pagina 7 Najaarsexcursie De najaarsexcursie op 29 september voert ons langs vier dorpen in de gemeente Waadhoeke, een nieuwe gemeente (sinds 2018), waarvan Franeker de hoofdstad is. We bezoeken vandaag achtereenvolgens Dronryp, Inge- lum, Berltsum en Menaam. Deze dorpen lagen tot en met vorig jaar in de gemeente Menameradiel, waarvan Menaam de hoofdplaats was. In deze gemeente werden vanaf januari 2010 de Friese namen de officiële. Alle vier de dorpen zijn ontstaan als terpdorpen ten westen van de toenmalige Mid- delzee, een diepe zuidwaartse inham van de Waddenzee. Rond 1100 begon de Middelzee dicht te slibben en stukje bij beetje werd de oude zeearm ingedijkt en omgevormd tot boerenland.

Dronryp Maria Geboortekerk aan de Dûbelestreek Dronryp (Dronrijp) is een terpdorp dat en- 14. Dronryp kende reeds sinds 1699 een kele eeuwen voor het begin van onze jaar- rooms-katholieke statie met een eigen pas- telling op een kwelderwal ontstond. Het was toor, maar de diensten vonden aanvankelijk aanvankelijk een agrarische nederzetting plaats in een schuilkerk. In 1839 werd de hui- waarvan de bebouwing zich rond de kerk dige kerk gebouwd, een driebeukige, basili- concentreerde. In de 16e eeuw kwam een kale kerk naar ontwerp van A. van der Moer verbinding over het water tussen Leeuwar- in waterstaatsstijl. den en Harlingen tot stand. Toen die in de Deze stijl heeft zijn naam te danken aan het 17e eeuw tot een trekvaart werd verbeterd, feit dat Rijkswaterstaat tussen 1820 en 1880 ontstond op de kruising van de doorgaande ook Rijksbouwmeester is geweest. In die tijd Het Mense Ruiter-orgel (1980) in de kas van Kruse in Ingelum. weg en de trekvaart een tweede dorpskern. werden veel overheidsgebouwen en andere (Foto: Johan Sjoukema, Leeuwarden) In de loop van de 19e eeuw groeiden beide gebouwen met openbare functie ontworpen. nederzettingen aan elkaar. De Trekvaart werd Voor veel gebouwen werden standaardont- tisch altaar met schilderstuk en geschilderde achterschot en klankbord, werd in 1674 ge- in 1940 grotendeels gedempt, maar in 1951 werpen ontwikkeld. Vuurtorens, stoomge- kruiswegstaties van de schilder O. de Boer maakt door een kistenmaker. Aan de buiten- kwam het Van Harinxmakanaal tot stand, ten malen, gevangenissen, postkantoren en uit Woudsend. muur van de kerk hangt een zonnewijzer met zuiden van het dorp. Een deel van Dronryp kerken werden in een neoclassicistische stijl het opschrift Anno 1875. De toren is in 2008 is beschermd dorpsgezicht en het dorp telt gebouwd die nu nog bekend staat als de Wa- Het eerste orgel in deze kerk was van de voor een symbolisch bedrag verkocht aan een flink aantal rijksmonumenten waaronder terstaatsstijl. Vlaamse firma F. Loret Vermeersch afkom- de Stichting tot Behoud van Monumenten in vele woningen (o.a. een woonhuis van de In 1939 werd een nieuwe voorgevel met to- stig. Reeds in 1882 werd dit orgel vervangen Menameradiel, die de toren in 2009 volledig beroemde schilder Alma Tadema), molens, ren opgetrokken in de stijl van het traditiona- door een éénklaviers orgel, vervaardigd door liet restaureren en in 2010 werd ook het uur- de Salviuskerk en de r.k. Maria Geboorte- lisme, naar ontwerp van J.M. van Hardeveld. L. van Dam & Zn. De orgelkas werd van rijk werk vernieuwd. kerk, en buitenplaats Schatzenburg met de Het wit gepleisterde, neoclassicistische inte- snijwerk voorzien in de Lodewijk XVI-stijl. parkachtige tuin. rieur wordt gekenmerkt door zes grote, holle, Echter in 1939, nadat de nieuwe voorgevel Het Van Dam-orgel uit 1866 dat bij de brand Dorische zuilen die de middenbeuk van de met toren waren aangebracht, kreeg het verloren ging, werd in 1980 vervangen door In het jaar 2015 hebben we de Salvius- zijbeuken scheiden. Tot de 19e-eeuwse in- orgel op de nieuwe koorzolder die nu was een orgel van de orgelbouwer Mense Ruiter kerk bezocht; dit jaar gaan we naar de r.k. ventaris behoren onder meer een neogo- ontstaan een nieuwe plaats. Het werd een uit Zuidwolde (tegenwoordig gevestigd in kwartslag gedraaid en de zijkant die nu zicht- Ten Post). Het binnenwerk was nieuw, maar baar was werd door de firma L. Verschueren het front was afkomstig van een orgel van voorzien van een loos front met zinken pij- de orgelbouwer J.F. Kruse dat hij in 1890 pen, zodat het orgel als zodanig herkenbaar had gemaakt voor de gereformeerde kerk bleef. Tijdens de kerkrestauratie van 2006 van Kollum en dat later verhuisde naar de is het orgel weer teruggedraaid en kunnen christelijk gereformeerde kerk van Dokkum. we het oorspronkelijke front weer aanschou- Het front is een navolging van het Van Dam- wen. Bij het omdraaien van het orgel in 1939 orgel uit 1864 dat vanaf 1989 in de gerefor- was één zijvleugel bewaard gebleven en dat meerde kerk vrijgemaakt te Harlingen stond diende als voorbeeld voor een nieuw gesne- (dit orgel werd later helaas ook door brand den zijvleugel, zodat het orgel nu weer in vol- verwoest) en dat later nog veelvuldig werd le glorie hersteld is. Het orgel wordt weer net toegepast door Van Dam en andere Friese als vanouds, aan de achterkant bespeeld. orgelmakers.

Dispositie: Dispositie: Manuaal (C-g3): Bourdon 16 vt D, Prestant Manuaal (C-g3): Bourdon 16 vt, Prestant 8 8 vt, Holpijp 8 vt, Quintadeen 8 vt, Viola di vt, Holpijp 8 vt, Octaaf 4 vt, Roerfluit 4 vt, Gamba 8 vt, Octaaf 4 vt, Roerfluit 4 vt, Trom- Quint 3 vt, Octaaf 2 vt, Cornet 3 st. D pet 8 vt B/D Pedaal (C-d1, aangehangen): Bourdon 16 Pedaal (C-g): aangehangen vt (transmissie)

Ingelum Berltsum Ingelum (Engelum) is met ruim 400 inwoners Berltsum (Berlikum) ligt direct aan de Elfste- en zeven straten het kleinste dorp dat we denroute tussen Franeker en Dokkum. Het vandaag bezoeken. Uit terpopgravingen is dorp ontstond aan de oever van de Middel- gebleken dat hier al mensen woonden voor- zee en is een combinatie van twee dorpen dat onze jaartelling begon. Ook dit terpdorp die zich op twee verschillende terpen ontwik- is ontstaan op een kwelderrug ten westen kelden: Tutgum en Berlikum. Dankzij de gun- van de Middelzee. Tot het begin van de twin- stige ligging werd het een belangrijke plaats tigste eeuw werd hier vrijwel uitsluitend ak- voor handel en visserij. Toen het dorp niet kerbouw bedreven; daar kwam later steeds meer aan de Middelzee lag ontwikkelde het meer veeteelt bij. zich tot centrum voor de Friese tuinbouw. In 1899 werd er zelfs een veiling opgericht, die De driezijdig gesloten zaalkerk, met de toren helaas niet meer bestaat. Waren er in de 18e van drie geledingen met ingesnoerde spits, eeuw nog veel boomgaarden in Berltsum, te- is een rijksmonument. In de middeleeuwen genwoordig is het voornamelijk de glastuin- stond hier reeds een kerk met stompe toren bouw die een stempel drukt op dit gebied. die gewijd was aan de heilige Christopho- In het centrum vindt u nog fraaie pakhuizen, rus. Deze kerk werd in 1773 gerestaureerd oude winkelpanden en leuke zijstraatjes met en de toren werd in 1887 voorzien van een bruggetjes over de Oost-Indische Opvaart. nieuwe buitenmuur, maar heeft van binnen Het dorp telt momenteel ongeveer 2500 in- nog steeds het oorspronkelijke metselwerk woners. uit de middeleeuwen. In 1975 werd de kerk door brand verwoest en ging het Van Dam- Aan het einde van de Buorren bevindt zich orgel uit 1866 verloren. De kerk werd ge- de beeldbepalende Koepelkerk. Toen bleek restaureerd en in 1980 weer in gebruik ge- dat de oude kruiskerk uit de 14e eeuw niet nomen. Onder de vloer van de kerk ligt de meer gerestaureerd kon worden werd de grote grafsteen van Grovestins-Asscheberg huidige koepelkerk met achtkantige koepel XVII. Bewoners van de Sirtema State, later op de fundamenten van haar voorganger ge- de Grovestins genoemd, vonden volgens bouwd. De bouw van de classicistische kerk traditie hun laatste rustplaats in de kerk. Van duurde van 1777 tot 1779, onder leiding van deze state of stins is helaas niks meer terug Willem Douwes, oud-stadsbouwmeester van Het Van Dam-orgel (1882) in de Sint-Radboduskerk of H. Maria Geboortekerk te Dronryp. te vinden. Harlingen. In de lantaarn (een opengewerkte (Foto: Orgelmakerij Bakker & Timmenga, Leeuwarden) De preekstoel, een eiken preekstoelkuip met bekroning van een grote koepel of een toren) pagina 6 Friese Orgelkrant 2018 2018 Friese Orgelkrant pagina 7

op het orgel beantwoorden aan deze classicistische geest. Op deze manier vormen het gebouw, het interieur en het orgel een mooi voorbeeld van een ‘Gesamtkunstwerk’.

Het orgel werd gebouwd door de Leidse orgelmaker Johannes Mitterreither (geboren in Oostenrijk) en is het enige orgel van hem dat in onze provincie staat. De ornamenten van de kas werden gemaakt door J. Schaddé. Het éénklaviers orgel telde maar liefst 14 registers en kreeg zijkantbespeling, wat nieuw was in Friesland. In 1854 voegde W. Hardorff een Bovenwerk toe van 5 registers. Deze stemmen nam hij echter uit het Hoofdwerk, dat nu nog maar 9 stemmen telde. Na diverse veranderingen werd het orgel in 1980 weer teruggebracht naar de staat van 1780 door de Orgelmakerij Reil uit Heerde: het orgel kreeg weer één klavier met 14 stemmen. Dezelfde orgelmakerij restaureerde het orgel nogmaals in 2016.

Dispositie: Manuaal (C-f3): Prestant 16 vt D, Prestant 8 vt, Holpijp 8 vt, Quintadeen 8 vt, Octaaf Het Mitterreither-orgel (1780) in Berltsum. Foto 4 vt, Roerfluit 4 vt, Quintprestant 3 vt, Su- gemaakt tijdens de ingebruikname op 22 januari peroctaaf 2 vt, Gemshoorn 2 vt, Flageolet 1 2016. (Foto: Ad Fahner, Leeuwarden) vt, Mixtuur 4-6 st., Cornet 4 st. D, Trompet 8 vt B/D, Dulciaan 8 vt hangt een kleine luidklok uit 1593 die nog uit Pedaal (C-d1): aangehangen de oude kerk afkomstig is. Er was ook nog Werktuiglijke registers: Afsluiting, Tremu- een grotere klok (gegoten in Leeuwarden in lant 1663 door Jurjen Balthasar) maar die kon niet geplaatst worden en is toen verkocht. Menaam (Menaldum) Vorig jaar heeft de kerk haar klok twee maan- Ook Menaam is een terpdorp, ontstaan voor den gemist toen die voor restauratie naar het begin van de jaartelling op een kwelder- Duitsland moest. De klok, die was versleten wal. De bebouwing concentreerde zich later en daardoor ook niet meer goed klonk, is nu rond de kerk, behalve in het zuidoosten, want weer terug en is onderdeel van het project daar stond Orxmastate, een prachtig, statig “Ûnder de toer” voor de Culturele Hoofdstad huis en volgens de Tegenwoordige Staat van 2018. De preekstoel en het doophek zijn Friesland met “eene ruime wel aangelegde prachtig versierd met snijwerk in classicisti- plantagie, hovinge, cingels”. Helaas werd de sche stijl en ook de grote bekronende vazen state in 1831 gesloopt en op deze plaats be-

Het Hardorff-orgel (1861) in Menaam. (Foto: Johan Sjoukema, Leeuwarden)

vindt zich nu een verzorgingstehuis, dat ook wordt dit orgel “ouderwets” bevonden en weer de naam Orxma State draagt. Menaam komt er een geheel nieuw orgel; van het oude werd hoofdplaats van de grietenij en in het orgel is niets bewaard gebleven. Het nieuwe centrum staat nog een prachtig gemeente- orgel wordt gebouwd door Willem Hardorff huis (grietenijhuis) uit 1843, een neoclas- uit Leeuwarden en is het grootste dorpsor- sicistisch bouwwerk van architect Thomas gel in Friesland dat in de 19e eeuw gebouwd Romein. Dit grietenijhuis is thans een van de werd. Omdat Hardorff een kleine werkplaats 23 rijksmonumenten die Menaam rijk is. In had met weinig of geen medewerkers wordt de tweede helft van de 19e eeuw groeide het samenwerking met de orgelmakers Van inwoneraantal sterk en tegenwoordig wonen Dam niet uitgesloten. Samenwerking met de er hier ruim 2600 mensen. Adema’s is met name bij dit orgel met zekerheid vastgesteld. Het front toont overeen- De kerk van Menaam is ook een rijksmonu- komsten met de orgels van Van Dam; zo lijkt ment en staat op een hoog en ruim kerkhof. het bovenfront sterk op het orgel van Hitzum Het gebouw is in 1874 gebouwd op de fun- en het onderfront op dat van Oudwoude. Het damenten van de vorige kerk, die aan de geheel wordt omlijst door achtvoets zijtorens. Heilige Lambertus gewijd was. De toren was In 1929 werd het orgel door de firma Bak- al in 1866 gebouwd ter vervanging van de ker & Timmenga gerestaureerd, waarbij de oude en deze is van verre te zien, met zijn Fagot 16 vt op het hoofdwerk werd vervan- hoogte van 46 meter en staande op de oude gen door een Cello 8 vt en de Quint 3 vt op dorpsterp. De zaalkerk met rondboogven- het bovenwerk plaatsmaakte voor een Voix sters, een transept en een consistoriekamer Celeste 8 vt. De laatste grondige restauratie werd gebouwd in eclectische stijl. Het interi- vond plaats in 1988/1989. eur wordt gedekt door een tongewelf. Opval- lend zijn de preekstoel en het doophek uit Dispositie: 1672. De panelen van de kansel zijn versierd Hoofdwerk (C-g3): Bourdon 16 vt, Violon 16 met ondiepe boogvormige nissen waarin al- vt (vanaf f0), Prestant 8 vt, Holpijp 8 vt, Cello legorische vrouwenfiguren staan die Geloof, 8 vt B/D, Octaaf 4 vt, Roerfluit 4 vt, Quint 3 Hoop, Liefde, Gerechtigheid en Standvas- vt, Octaaf 2 vt, Mixtuur 3-4 st., Cornet 4 st. D, tigheid verbeelden. Uit 1672 stamt ook de Trompet 8 vt B/D herenbank, schuin tegenover de preekstoel, Bovenwerk (C-g3): Prestant 8 vt, Roerfluit 8 met gewrongen zuilen en bekroond met het vt, Gedekt 8 vt, Viola 8 vt, Voix Célèste 8 vt, wapen Camstra-Aebinga. De eenvoudige Salicet 4 vt, Fluit Travers 4 vt, Speelfluit 2 vt, herenbank aan de oostkant is van iets latere Clarinet 8 vt datum. Het overige meubilair en de reeks Pedaal (C-d1): Prestant 16 vt, Subbas 16 vt, hangende petroleumlampen stammen uit Octaaf 8 vt, Gedekt 8 vt, Octaaf 4 vt, Open- 1874, de tijd van de nieuwbouw. fluit 2 vt, Bazuin 16 vt, Trombone 8 vt Werktuiglijke registers: Manuaalkoppel, In 1727 werd de kerk verrijkt met een twee- Pedaalkoppel, Afsluiting Hoofdwerk, Afslui- klaviers orgel van Christian Müller. Het orgel ting Bovenwerk, Afsluiting Pedaal, Tremulant bestond uit een Hoofdwerk met 8 stemmen Bovenwerk, Zweltrede Bovenwerk en een Rugwerk met 5 stemmen met waar- De claviatuur en de achterkant van de orgelkas in Berltsum. (Foto: Ad Fahner, Leeuwarden) schijnlijk een aangehangen pedaal. In 1861 RIEMKE DIJKSTRA pagina 8 Friese Orgelkrant 2018 2018 Friese Orgelkrant pagina 9 Veranderend Fries Orgellandschap Net zoals in andere jaren werd ook in 2017 weer de nodige aandacht besteed aan het in goede conditie houden van het Friese orgelpatrimonium. Onze historische orgels zijn weliswaar zo degelijk gemaakt dat ze de eeuwen trotseren, het is wél nodig dat ze onderhouden worden. Door gebruik slijten ze (gelukkig maar heel weinig, geen reden dus om organisten te we- ren!) en door strenge winters en overenthousiast verwarmen van de kerk drogen ze uit en scheuren dus de windladen en de windkanalen.

bonte verzameling muziekinstrumenten. Aan de kas van het orgel is schilderwerk verricht. Verder is de werking van de registermechaniek aanzienlijk verbeterd en spreken de tongwerken beter dan voorheen. Het kleine Hinsz-orgel uit 1777 in Damwâld is geen wereldvermaard instrument, maar het klinkt zo fantastisch dat het gerust een top-orgel genoemd mag worden. Bijzonder is dat het sinds de bouw nauwelijks veranderd is. In 1974 werd het voortreffelijk gerestaureerd door Bakker & Timmenga. Het kabinetorgel in Ter Idzard. Het groot onderhoud bestond uit het opnieuw (Foto: Michiel van ‘t Einde; www.orgbase.nl) beleren van de balg en het vernieuwen van de pulpeten en de trekdraden van de mecha- Het Bakker & Timmenga-orgel (1895) in Oude- van cultureel bezoekerscentrum de Aerden niek; verder werden alle onderdelen van het bildtzijl. (Foto: Ad Fahner, Leeuwarden) Plaats, werd een wat jonger historisch or- orgel nagelopen en werd alles wat door de gel gerestaureerd: het Bakker & Timmenga- tand des tijds geleden had weer in optimale eerd. Door hun terugkeer (het zijn de Quint 3 orgel dat sinds de bouw in 1895 vrijwel on- staat gebracht. vt van het hoofdwerk en de Gemshoorn 2 vt gewijzigd is gebleven (een kleine technische van het bovenwerk) herkreeg het orgel zijn aanvulling dateerde uit 1930, maar werd Restauraties werden uitgevoerd aan de or- tintelende klank. De Trompet 8 vt van Har- door hetzelfde bedrijf uitgevoerd). De restau- gels van Kubaard (Hardorff 1856), Deinum dorff maakte in 1924 plaats voor een gelijk- ratie kon zich beperken tot technisch herstel (Hardorff 1865), Oudega SWF (Van Dam namig door Bakker & Timmenga geleverd van het geheel lek geraakte orgel. Als knie- 1873) en Oudebildtzijl (Bakker & Timmenga register. Deze stem is nu gehandhaafd. val voor de moderne tijd werd een windmotor 1896). toegevoegd, zodat de organist voortaan kan Het Van Gruisen-orgel (1799) in Jorwert. Aan de werkzaamheden in Deinum kunnen studeren zonder dat de poestertraper steeds (Foto: Ad Fahner, Leeuwarden) we in dit kader voorbijgaan. Elders in deze getuige is van zijn worstelingen. krant wordt er aandacht aan besteed. Als goed in de gaten gehouden wordt hoe de Aan de rij 19e-eeuwse orgels waaraan werd staat van onderhoud van een orgel zich ont- In Oudega SWF was de eerste uitdaging gewerkt, kunnen we het raadselachtige kabi- wikkelt, is een dure restauratie vaak niet no- het orgel recht te zetten. De orgelgalerij was netorgel van Ter Idzard toevoegen. Van dit in- dig als men tijdig besluit tot groot onderhoud. dermate verzakt dat de organist soms moest strument, waarvan de historie in nevelen ge- De orgels van Jorwert en Damwâld hebben vrezen vanaf zijn bank rechtstreeks de kerk huld is, werd de windlade gerestaureerd en zich in 2017 groot onderhoud laten welgeval- in te glijden. Het orgel had in 1957 een res- het pijpwerk schoongemaakt, de frontpijpen len. tauratie ondergaan die was uitgevoerd door werden gepolijst en de labia ervan verguld. In Jorwert (orgel gebouwd door Van Gruisen J. Reil (Heerde). Er is toen nogal ingegrepen in 1799) vond de laatste restauratie plaats in in het historische bestand (onder meer dis- Tenslotte werden werkzaamheden uitge- 1956; die werd uitgevoerd door Willem van positiewijzigingen op beide manualen, uit- voerd aan het Steendam-orgel (1988) in de Leeuwen. Merkwaardig, zeker vanuit de op- breiding pedaalklavier in moderne vormge- PKN-kerk te Opeinde. De blaasbalg werd ge- tiek van nú, is dat Van Leeuwen met voor- ving, enige moderniseringen – onder andere restaureerd, gecorrodeerde loden conducten beeldig respect het pijpwerk heeft behandeld, de mechaniekinvoeringen betreffend – in de werden door exemplaren van kunststof ver- maar dat hij niet schroomde de windladen te technische aanleg). vangen, kleine gebreken werden verholpen voorzien van een modern systeem ter ver- Het orgel had in de 60 jaren die sindsdien en de pedaaldispositie werd uitgebreid met mijding van lekkage door ‘klimaatschom- verstreken vooral uitdrogingsschade opge- een Gedekt 8 vt. melingen’. Dit door hem ontwikkelde VEKA- lopen. Op verzoek van de opdrachtgever is systeem (VErende KAntsleep) paste hij altijd bij de nu uitgevoerde restauratie de tech- THEO JELLEMA toe, zowel bij nieuwbouw als bij restauratie. nisch lay-out uit 1957 gerespecteerd; ook Het systeem heeft in de loop der tijd vaak de toen gerealiseerde pedaalomvang is minder goed gefunctioneerd dan Van Leeu- gehandhaafd. Wél is gelukkig de Van Dam- wen had gehoopt, en is dus vaak later weer dispositie teruggekeerd. De verloren gegane verwijderd. In Jorwert heeft het zich zo goed Het Hardorff-orgel (1856) in Kubaard. (Foto: of gewijzigde typerende elementen in de gehouden, dat besloten is het (voorlopig) te Orgelmakerij Bakker & Timmenga, Leeuwarden) dispositie (de Bovenwerkdispositie op basis handhaven. De werkzaamheden aan dit or- van drie achtvoetsregisters en de Cornet op gel hebben zich nu toegespitst op het in orde In Kubaard was in 1995 al een eerste fase het Hoofdwerk) zijn nu weer in volle glorie te brengen van de kas en het snijwerk, waarvan de restauratie afgesloten; deze betrof beluisteren. De vormgeving van het pedaal- mee het al jaren droevig gesteld was. Nu is windvoorziening en claviatuur. Nu, 22 jaar klavier is gecorrigeerd. bereikt dat alles weer stevig in elkaar zit en later, kon het werk eindelijk worden voltooid. dat het snijwerk compleet is. Op dat snijwerk Twee Hardorff-registers hadden in 1924 het In de sfeervolle voormalige doopsgezinde raakt men niet gauw uitgekeken: het is een veld moeten ruimen. Ze zijn nu gereconstru- kerk van Oudebildtzijl, nu deel uitmakend

Het Steendam-orgel (1988) in Opeinde. (Foto: Michiel van ‘t Einde; www.orgbase.nl)

Overzicht orgelbouwers en adviseurs: Jorwert, Damwâld, Kubaard, Oudega SWF en Oudebildtzijl: Orgelmakerij Bakker & Timmenga (Leeuwarden) / Theo Jellema (Leeuwarden) Deinum: Mense Ruiter Orgelmakers (Ten Post) / Dirk Bakker (Piershil) Ter Idzard: Orgelmakerij Bakker & Timmen- ga Het Hinsz-orgel (1777) in Damwâld. Opeinde: Hendriksen en Reitsma Orgel- (Foto: Ad Fahner, Leeuwarden) Het Van Dam-orgel (1873) in Oudega (Súdwest-Fryslân). (Foto: Orgelmakerij Bakker & Timmenga) bouw (Nunspeet) pagina 8 Friese Orgelkrant 2018 2018 Friese Orgelkrant pagina 9 George Stam in Leeuwarden Op 13 april 1992 waren Oene Nijdam, journalist voor de Leeuwarder Courant, en ondergetekende op bezoek bij George Stam en zijn echtgenote in de Jan Dammassestraat te Rotterdam. Tijdens het gesprek met Stam draaide een cassetterecorder mee. Een weergave van dat gesprek verscheen in de Leeuwarder Courant van 14 augustus 1992. In bijgaand artikel zet ik de zaken die aan de orde kwamen op een rij en laat daarbij Stam zoveel mogelijk zelf aan het woord. Uiteraard gaat het vooral over zijn tijd in Friesland. In de Friese Orgelkrant van 2005 heeft Theo Jellema een artikel geschreven naar aanleiding van de honderdste geboortedag van George Stam (te lezen op www.organumfrisicum.frl).

daar elke maandag en dinsdag heen om les de dames van het koor liever Schmidt Mar- te geven. Op woensdag deed hij dat niet, lissa hadden gehad. Een vlotte vent met een want dan wilde hij de trouwdiensten spelen prachtige haardos [Dr. Friedrich Schmidt in Arnhem. Hij speelde altijd alle diensten. Marlissa, 1894-1946; AF]. Van de kleinste tot de grote. Wij mochten niet op het orgel komen. Wij leerlingen hebben Het begin in Leeuwarden hem ook nooit zien spelen tijdens een dienst Ik begon in september met mijn werk en of concert. Dat wou hij niet. Dan kom je maar dacht: ‘Laat ik eerst maar eens een con- in de dienst of naar het concert. Zondags cert geven om te laten zien wie ik ben’, en na afloop van de dienst wel als hij improvi- speelde op mijn eerste concert onder andere seerde met een groot servet vóór, want hij een groot werk van Bach en Franck. Even kon wel eens transpireren. Zo’n type was dat. flink uitpakken hè. Na afloop was ik natuur- Verschrikkelijk was dat. Ik ben met hem mee lijk nieuwsgierig wat de mensen er van had- gegaan naar Amsterdam en dat had als reden gevonden. Eén van de bezoekers zei: ‘Ik sultaat dat toen hij stierf ik eigenlijk de enige vond er niks aan’. Dat zeiden ze je midden in leerling van de Wolf ben geweest die hele- je gezicht. Dat was ik in Holland niet gewend maal door hem is opgeleid. Na de dood van dat de mensen zo open waren tegen je. En de Wolf heb ik een groot deel van zijn mu- toen heb ik de goochemste streek uitgehaald ziekboeken gekregen en ook de notities die van m’n hele leven. Want wat gebeurde er? George Stam benoemd, 21 mei 1931. hij maakte voor de kerkdiensten. Schetsjes In september werd er in Stiens een stand- (Archief Ad Fahner) voor de koraalvoorspelen. Het is een beet- beeld onthuld van Pieter Jelles Troelstra en je raar gegaan. Eén van zijn leerlingen die ik moest daar in de kerk een concert geven hij sloeg haast door de piano heen. Ik heb later predikant is geworden heeft er in om- samen met de Friese zangeres Doe Haas- nog wel met hem huisconcerten gegeven op gegraaid en toen is alles door- en uitelkaar dijk (1900-1954) die altijd met Paardekoper twee piano’s. Werk van Mozart en van die George Stam tijdens het interview in 1992. geraakt. En zodoende is het ook gekomen concerteerde. Paardekoper had maar één Engelse muziek voor twee piano’s die toen (Foto: Ad Fahner, Leeuwarden) dan zijn Fantasie voor orgel en orkest over solist en dat was Doe Haasdijk. Dat was dus in zwang was. het orgelkoraal “Sollt ich meinen Gott nicht een fijne Friese bijeenkomst. Na afloop van En dan was er nog Beintema, de organist Het begin: Rotterdam, Zutphen, singen” uitelkaar is geraakt. Ik had alleen het concert zei Doe Haasdijk: ‘Wat hebben van de Koepelkerk. Die was ook dirigent van Bute en De Wolf. de orgelpartij. Het orkestmateriaal was weg ze je mooi bedankt hè?’ Ik zei: ‘Nou, ik heb de Christelijke Oratorium Vereniging. Beinte- Joris (George) Stam werd op 2 juli 1905 evenals de partituur. Die is pas vorig jaar mijn naam wel gehoord maar wat ze pre- ma was van origine onderwijzer. Ik had met geboren in de Van der Takstraat te Rotter- [1991] weer ontdekt, nota bene bij familie cies gezegd hebben weet ik niet’. Het was hem afgesproken dat ik niet die christelijke dam; tussen de bruggen. Stam: Ik ben dus van die dominee! Het is toen uitgevoerd door net alsof je in het buitenland was. Het was werken zou doen. eigenlijk een eilander. Zijn vader werkte bij het Noordelijk Filharmonisch Orkest met een puur Friese aangelegenheid. Toen ik de een damesmodezaak die in heel Nederland Kees van Eersel die de orgelpartij speelde. kerk uitging vroeg ik aan een paar mensen Toonkunstkoor Concordia filialen bezat. Stam sr. kon filiaalhouder wor- Een aantal van die bijzondere dingen liggen waar de bus naar Leeuwarden stond. Ze Ik moest natuurlijk ook het koor goed leren den in Zutphen. In oktober 1916 verhuisde nu in het (orgel)museum in Elburg. zeiden: ‘Kenne jo gjin Frysk?’ Ik kreeg geen kennen en vroeg aan Sem Dresden welk het gezin, dat behalve uit vader Johannes antwoord. Ik dacht: ‘Waar ben ik terechtge- werk ik zou gaan instuderen waardoor ik het en moeder Elizabeth Henrica uit Joris en 1931: Naar Leeuwarden komen?’ Toen heb ik Friese les genomen bij koor goed kon trainen en zij mij goed leer- zijn jongere zus Cornelia bestond, van Rot- Ik zat in Hilversum bij de radio (NCRV) als een onderwijzer en dat werd zeer gewaar- den kennen. ‘Dan moet je de Johannes Pas- terdam naar de Beukerstraat 37 te Zutphen. dirigent van het christelijk radio-orkest. Vaak deerd. Ik vond dat ook wel mooi, die taal. sion nemen. Daar zit veel koorwerk in. Als ze In Zutphen kreeg Stam orgelles van Cornelis voerden we voor de pauze klassieke werken dat goed kunnen zingen heb je het in één Bute (1889-1979), de blinde organist van de uit en na de pauze iets vrolijkers. Een mars- Collega’s keer goed.’ Maar daar was het bestuur het Grote of Sint-Walburgkerk. Zelf zei hij daar- je, een potpourri of zo iets. Er was geen ei- Ik gaf mijn eerste concerten met solisten zo- niet mee eens. Ik wilde het namelijk uitvoe- over: Ik heb bij Bute (en het spijt mij dat te gen orkest. Het waren allemaal snabbelaars als bijvoorbeeld Doe Haasdijk. Je had des- ren in de kerk en dan zou de pauze er aan moeten zeggen) verkeerde dingen geleerd. meestal van het USO (Utrechts Symphonie tijds in Leeuwarden drie musici: Zonderland, gaan! Gezelligheid was belangrijk. Ik zette Verkeerde handen voethoudingen. Als je Orkest), maar ook van het Concertgebouw- Beintema en Stam. Willem Zonderland die door. Het koor was schandalig verwend. Jhr. een beetje handig was kon je een blinde orkest. Ik had altijd goede muzikanten. Maar het orkest had [Stedelijk Orkest Leeuwar- Boelens van Eysinga was voorzitter en die man wel een beetje om de tuin leiden. Hij het was wel primitief. Het geluid was ook den, AF]. Dat was een groep mensen die betaalde de solisten ook altijd, maar op voor- zelf was een ontzettend goede organist (één erg slecht. Zo’n blikken geluid. Ik dacht wel waren liefhebbers. Zonderland, die ook een waarde dat hij ze mocht uitkiezen en opbren- van de beste blinden die ik heb meegemaakt eens als ik dit m’n hele leven moet doen! flinke noot piano kon spelen, werkte keihard gen naar het podium. Hij ging als het nodig als organist) die ook erg handig was. Veel Toen op een keer, er was avonduitzending met het orkest. Maar er was geen beginnen was zo naar Parijs en haalde daar een paar handiger als Anton Rijp van de Nieuwe Kerk stond ik in de pauze even bij G.J. Pietersen, aan. Er moesten moeilijke stukken gespeeld solisten weg! Ik ben toen hard aan het werk in Amsterdam die ook blind was. Bijvoor- de omroeper, en hoorde hem omroepen dat worden, bijvoorbeeld een symfonie van geslagen en toen bleek dat het koor een beeld bij klavierwisselingen was Bute heel Jan Paardekoper uit Leeuwarden was over- Franck. Dit vanwege de subsidieaanvraag. elitekoor was, maar omdat er nu een jonge trefzeker en Rijp schoot er wel eens naast. leden. Toen dacht ik: ‘Dat is iets voor mij’. Mijn We hebben ook eens de orgelsymfonie van dirigent voor stond kwamen er ook jongere Bute was blind geboren. Hij is op hoge leef- vrienden en familie vonden dat maar niets. Saint-Saëns uitgevoerd in de kerk. Hoe we koorleden. De rijke oudere dames echter tijd nog getrouwd met een gewezen vroed- Die dachten dat ik stapelgek was gewor- erdoorheen zijn gekomen weet ik niet, maar stonden vooraan en ik wilde de jonge frisse vrouw. Het was een heel leuk stel. U heeft den. Ik had een goed salaris bij de NCRV het is gebeurd. Willem Zonderland had in die stemmen vooraan hebben. Toen heb ik een Bute ook nog wel eens naar Leeuwarden (5000 gulden!). Dat was wel in orde. Ik kon tijd nog geen orgel, later werd hij organist trucje uitgehaald dat later door Anthon van gehaald? Jazeker. Op 24 april 1939 werden in één jaar mijn studieschuld wegwerken! van de doopsgezinde kerk. Doe Haasdijk zei der Horst in Naarden is overgenomen. Ik heb tijdens een improvisatieconcert met thema’s Wat gaat ’ie nou doen. Zich daar opbergen altijd: ‘Willem Zonderorgel’. Er was een vrede leden uitgelegd dat ik een andere opstel- van Johan Wagenaar door Stam variaties, in het noorden. De directeur van het Amster- selijke concurrentie tussen Paardekoper en ling wilde en stelde voor om een koraal te door Cor Kee een sonate, door Jacob Bijster dams conservatorium, Sem Dresden, die ik Zonderland. Dat ging heel gek, heb ik wel zingen in de oude en de nieuwe opstelling. een passacaglia en door Bute een preludium om advies vroeg zei: ‘Daar doe je goed aan eens het een en ander van Doe Haasdijk Dat zouden we opnemen met zo’n opname- en fuga geïmproviseerd. om daar het hele vak te leren. Na een jaar of gehoord. Als Paardekoper een orgelbespe- apparaat en terug beluisteren. Duidelijk was vijf kom je terug en dan hebben we je hier ling gaf kamde Zonderland dat altijd af in de toen te horen dat mijn opstelling beter was Later heb ik met heel veel moeite les gekre- nodig’. Maar dat is door de oorlog anders ge- Leeuwarder Courant, waarvan hij recensent en vanaf dat moment had ik het gewonnen. gen van Cornelis de Wolf (1880-1935) in Arn- gaan. Ik moest in Leeuwarden een vergelij- was. Als Paardekoper eigen werk speelde Het koor is toen vooruit gevlogen. Het werd hem op het Wagnerorgel. Piano en orgelles. kend examen afleggen, ook als dirigent van was het zo wie zo niks. Ik ben eens nage- een heel goed koor, hoor. Ze konden heel Hij woonde in de Burgemeester Weertstraat het Toonkunstkoor. Beide posten betaalden gaan wat Paardekoper zo allemaal speelde, in een huis waar geen kleed op de grond lag. 375 gulden. Dus 750 bij elkaar. [Hier laat het want ik wilde weten wat de smaak was van Helemaal kaal. Samen met zijn oude moeder geheugen Stam in de steek. Het salaris als het publiek en kwam toen een Sonate te- die alles regeerde. Het is onvoorstelbaar hoe organist bedroeg 750 gulden per jaar.] Ie- gen van ene B.N. Teffany. Ik vroeg aan Doe hij daar als slaaf van zijn moeder in dat huis dereen vond me gek. Uiteindelijk bleven er Haasdijk wie dat was en toen vertelde ze dat leefde. Zelfs in het ziekenhuis waar de Wolff drie kandidaten over. Ik weet nog, ik zat in de het betekende: Ben niet Teffany! Het was dus was opgenomen vanwege verlammingsver- trein van Zwolle naar Leeuwarden en toen eigen werk van Paardekoper. Teffany kreeg schijnselen aan zijn hand maakte ze nog zag ik in Meppel Henk Pijlman op het per- wel een goede recensie! Het was allemaal herrie door te roepen dat de verpleegsters ron staan. Toen kwam Henk binnen en die haat en nijd. Ze kwamen beide uit de Zaan- verliefd waren op haar zoon. Daar heeft ze zei: ‘Oh Jezus doe jij ook mee? Dan ben ik streek. Het erge was dat Paardekoper een de laatste dagen van haar zoon nog verpest! verloren’. Verder nog Schmidt Marlissa uit einddiploma conservatorium bezat en Zon- Hij is maar 55 jaar geworden. Veendam. Dat was een halve Duitser en dat derland niet. Ik vond Zonderland een echte was wel een goeie. Het examen bestond uit boerenmuzikant. Hij speelde hard piano De Wolf werd benoemd tot hoofdleraar aan orgelspelen en een koorrepetitie. Ik was na- [Oene Nijdam: ze noemden hem in Leeu- het conservatorium in Amsterdam en reisde tuurlijk nog erg jong in die tijd. Ik weet wel dat warden de pianosmid]. Dat was ook zo want Doe Haasdijk. (Archief Ad Fahner) pagina 10 Friese Orgelkrant 2018 2018 Friese Orgelkrant pagina 11

teel aanvullen met wat we nodig hebben?’. Nou, ging dat elk jaar goed, maar het was Toen zijn we dus begonnen met een groepje toch een rare wankele situatie. Vandaar dat mensen en dat is toen eigenlijk de basis ge- die mensen daar op inspeelden. Er zijn een worden van het latere orkest. Van het Fries heleboel mensen op ingegaan. Zonderland Orkest. Ze zitten nu weer in Groningen hè? heeft wel voor de Kultuurkamer gekozen en Ja, dat kan niet anders. Ik heb in die tijd dus Klaas Kueter heeft het ook gedaan. Die durf- met Groningen wel samengewerkt. De eer- de niet te weigeren. Ik kreeg in die tijd toen ste Johannes Passion heb ik gedaan met een landwachter voor mijn huis te staan om het Fries Orkest. Maar dat was een ramp! te kijken of ik nog les gaf. Het was heel ver- Slecht! De 2e uitvoering van het Oratorium velend. Hoe heeft u zich er doorgeslagen? heb ik gedaan met Groningen en dat vond ik Tot november 1944 is het goed gegaan. Ik een slecht orkest. Dat volgde niet. Het was gaf stiekem nog les en ik heb later begrepen een heel erg stijf orkest. Toen ben ik verder dat die koren de contributie gewoon doorbe- gegaan met het Nederlands Kamerorkest taald hebben. Ik speelde wel de best betaal- van Glastra van Loon. Die lui kwamen dan de concerten van mijn leven zo. Op zondag- met de bus en dan moet je denken dat de- middag. Het waren zogenaamde kerkelijke den ze graag want het was in die tijd ook ar- bijeenkomsten van een half uur. En dan liep moe hè. Het was een slechte tijd toen voor die kerk barstensvol. Want de mensen had- de oorlog. Dat was zo rond 1935/36. En dan den niks om handen en dan was er een col- kwamen ze met de bus voor de generale re- lecte na afloop. Dat ging onder het mom van petitie en dan moesten ze verdorie daarna de kerk en dan konden ze er niks aan doen weer terug naar Den Haag, want dan gingen hè. Dat waren puur orgelconcerten van een ze de volgende dag nog een paar lesjes ge- half uur. Zonder predikant en ook geen sa- ven en ’s avonds waren ze voor de uitvoering menzang. Puur orgel. De collecte mocht ik weer hier. Haakon Stotijn zat er in en Kride. houden en de kerk kreeg ik voor niks. Later Toonkunstkoor Concordia o.l.v. George Stam. Bevrijdingsconcert 27 juni 1945 in de Harmonie. Dat zijn allemaal 1e blazers geworden van werd er in de kerkenraad op gezinspeeld ‘Is (Bron: Historisch Centrum Leeuwarden) het Residentieorkest. En onze vriend de vio- dat nou eigenlijk wel juist’? Want de collecte list Thomas Magyar, die Hongaar, die zat er liep zo hoog op dat de diaconie ook een deel wat. Toonkunst repeteerde op dinsdag, maar se, geloof ik. Ik dacht: hier woont een fran- in als aanvoerder. Dat was fijn hè, dat was wilde hebben. Dat is ook met de Bachvereni- kreeg last van de radio: de Bonte dinsdag- cofiel hè. Later hoorde ik dat hij geen woord heerlijk werken. Maar ik heb toch in die tijd ging zo gegaan. Er konden heel wat mensen avondshow van de AVRO. Ik zei: ‘Mensen Frans kende. Het was allemaal show hè! Ze contact gehouden met Groningen. Ik heb in in toen, in de Grote Kerk. De mensen vonden daar kunnen we niet tegen op’, en toen is hadden bijvoorbeeld ook, om maar eens Groningen onder andere het orgelconcert het fijn. U had dus eigenlijk een redelijk inko- Toonkunst naar de donderdag gegaan. een kleinigheid te noemen, met z’n vieren van Hindemith gespeeld. In de Martini? Nee, men toen. O ja. We hadden een dienstbode een strijkkwartet. Dat was Panbakker 1e in de Harmonie met dat vervelende pneu- voor dag en nacht. We hadden een tuinman. Orgelleerlingen viool, Naberman 2e, dan had je Salvatore matische orgel. Ik heb het orkest ook gediri- Dat was heel gewoon. De leerlingen kregen Hoe stond men tegenover u? Dat is heel Sterck altviool en Klaas Kueter cello. Naber- geerd in Leeuwarden. Ik heb daar de symfo- theorie bij mij thuis en orgelles in de kerk. aarzelend geweest. Ik had één geluk. De man wilde dat er op de aanplakbiljetten niet nie van Franck mee gedaan en die variaties Dat was vlak bij mijn huis dus gemakkelijk. muziekschool in Groningen werd slecht ge- kwam te staan 2e viool, want dan is het net van Haydn. We hebben ruzie gekregen met In de oorlog lagen er wapens in het orgel van leid en de eisen voor de staatsexamens, alsof ik de mindere ben van Panbakker. Zo de uitvoering van de 9e van Beethoven. Dat de Grote Kerk. De koster was ondergedoken want we hadden nog geen eigen examens, ver ging dat tussen die heren. Later heb ik weet ik nog wel [22 november 1938]. Het en de kosteres heeft eens zo’n inspectie van kwamen uit Den Haag. De opleiding voor de wel met Naberman te maken gehad, want hij podium in de Harmonie was aan de krappe Duitse officieren meegemaakt. Ze moest staatsexamens nam ik ter hand, dus ik kreeg had een dochter Mea die allemachtig mooi kant. De contrabassen moesten nogal dicht de luiken van het orgel open doen en riep toen ook leerlingen uit Groningen. Plus die kon zingen. Ze zong bij mij in het koor. He- bij elkaar staan. Toen kreeg ik voor de gene- steeds: ‘nur Pfeifen, nur Pfeifen’. Ze vonden uit Friesland. Dus ik had eigenlijk een soort laas is ze overleden aan kanker. Naberman rale repetitie een seintje van: de heren willen niets, maar als ze eronder gekeken hadden, van persoonlijke opleiding van vakmensen woonde toen aan de Tweebaksmarkt in dat niet spelen want ze kunnen niet zitten. Dat is onder de windladen, hadden ze wel wat ge- voor het staatsexamen. Klaas Boersma, Bin- grote huis. Later kwam ik ook bij Kueter en een hele vervelende zaak geweest. Dat was vonden. En het zat ook stikvol met radiotoe- dert Posthuma, Arnold Feddema, Dirk Kre- Sterck thuis. En bij Klaas Kueter merkte ik: dus met het Groningse orkest. In de beginja- stellen. Ik wist niet van wie die waren. Maar ger; zijn allemaal goede organisten gewor- dat is betere kost. Die had onder andere een ren. En dat is voor mij de aanleiding geweest goed dat ze mij niets verteld hebben, want den. Uit Groningen bijvoorbeeld Cor Edskes Viola di Gamba in huis hangen en een kla- om te zeggen: ‘Nou wil ik die kerels nooit ik zou misschien mijn mond voorbij hebben en Evert Westra. vecimbel voor zijn vrouw Co. Ik heb ook veel meer zien ook’. Toen heb ik ook een brief op gepraat. Ik ben in de oorlog ondergedoken met Kueter als solist in de kerk gespeeld. Via poten geschreven naar het bestuur van de geweest in het orgel. Ik heb geslapen boven Orgelconcerten Kueter kreeg ik met Sterck te maken en via Groningse orkestvereniging. Je moet reke- het 3e klavier. Daar achter had je een he- De orgelconcerten moest je zelf organiseren. hem met Roel J. Sipkens. Dat was een zeer nen, Kor Kuiler was ook in zijn nadagen, dat leboel ruimte. We hadden daar stretchers. De risico’s waren voor jezelf. Maar daar be- muzikale man. Die speelde onder andere op was ook niet wat je noemt zo’n geweldenaar. Ik sliep daar met een leraar huishoudkunde gon ik toen mee. Op maandagavond om de een Quinton, een soort voorloper van de vi- Kuiler was wel een geweldig goeie dirigent van de HBS, die kwam nog wel veel bij ons veertien dagen. Ik moest alles zelf doen. Vaak ool. Dus toen had je al een quinton. Salvatore hè. Later heb ik een ensemble gekregen uit op bezoek. Dat was een liefhebber van mu- met solisten als bijvoorbeeld Jaap Stotijn, Sterck ging Viola d’Amore spelen en Kueter Friesland zelf met Lútzen Nijdam, de fluitist. ziek. Die zat ook in de moeilijkheden dat ‘ie Haakon zijn zoon, Annie Woud, Jo Vincent. cello. Nou dan was je al een heel end. Daar Er zaten ook nog enkele goede dilettanten in. moest onderduiken. Dus hebben we dat sa- Dat waren allemaal vrienden van mij hè. Die zat wel muziek in in die mensen. Die hebben men gedaan. En thuis op de Spanjaardslaan kende ik van Amsterdam. Die deden dat voor dat netjes opgebouwd. Zie traden ook op Tijdens de oorlog hadden we een schuilhok laten maken. On- een reiskostenvergoeding. Ze logeerden dan als Collegium Musicorum. Daarna ging het Nou dan krijg je op een gegeven moment der de trap. In de kerk hebben we onze tijd bij ons aan de Spanjaardslaan. Want ja, je orkest [SOL] op de fles [in 1934] omdat de van die kleine narigheidjes. Leeuwarden doorgebracht met een beetje voetbal. Met kon wel naar Leeuwarden komen maar dat subsidie stopte. Die kregen duizenden gul- werd overstroomt met die Duitse dienstmeis- een papieren bal. En die kennis, die vriend kostte vier uren heen en vier uren terug en dens subsidie. Toen werd het LOF Ljouwer- jes. En dan kwamen er van die Duitsers die van me die rookte zo veel en die kocht van dan kon je ’s avonds niet meer thuiskomen. ter Orkest Feriening [in 1945]. Ze hebben zeiden. ‘Goh, u hebt hier een mooi orgel’ die rommel van die shag, maar die had geen Al die nieuwe solisten was natuurlijk wel een ze er toen een Fries tintje aan gegeven. Dat en zo. ‘In Bremen is het ook mooi’. ‘Hoeveel sigarettenpapiertjes. Maar die had ie bij de vervelend iets voor Doe Haasdijk, want zij ging op een gegeven moment helemaal weg. verdient u hier nou?’ Het waren eigenlijk af- vleet in de kerk. Want dan zei hij: ‘Zal ik een had altijd de alleenheerschappij gehad. Ze Inmiddels kregen we in de oorlog ook de zo- gezanten van een soort Kultuurkamer om stukje Mattheus nemen?’ Dat was Wim Tuin. had een mooie stem, maar zong allemaal genaamde Fryske sjongspilje. Roaitske en it ons op te warmen. ‘Jullie hebben het hier in Maar zat u daar dan een aantal dagen? Er van die vervelende liedjes die Paardekoper Wylgesyske van Slofstra plus de Jonkerboer Nederland helemaal niet goed voor elkaar. was één leuk ding in die kerk… want er was voor haar geschreven had. Van die verve- van Folkertsma. Daar had Zonderland de lei- Jullie moeten je organiseren’. En zodra de stroom. Want die smederij van Sterk tegen- lende tekstjes. Ze zong veel Fries, dat was ding van [Tot april 1942. Daarna kwam de oorlog uitbrak was het raak en kregen we al- wel leuk. Maar ik heb haar nooit voor bijvoor- leiding in handen van Stam, AF]. Het Friese lemaal een brandbrief van ‘wilt u lid worden beeld de Matthäus Passion gevraagd. Daar koor uit Grou deed mee en daar zong onder van de Kultuurkamer’ met allemaal voorde- vond ik haar helemaal niet geschikt voor. Het andere Mea Naberman in. Dat was een cul- len die het had en dan kreeg je dus allemaal was een echte tante hè. Ze kwam uit een tuur, geweldig hè? Dat werd tientallen keren voordelen omschreven die de Kultuurkamer door en door Friese familie. Daar kwam je twee keer per dag uitgevoerd. ’s Middags om in Duitsland had. Nou, en dan gaf je geen niet tussen in die tijd. 2 uur en ’s avonds om 8 uur. In de Harmonie. antwoord en dan kreeg je weer een brief en Die was toen hartstikke vol. Die Harmonie weer één. En uiteindelijk met de mededeling: Orkesten was tot de verbouwing geen gekke zaal. Er ‘als u nou niet lid wordt moet u ophouden’. En hoe ging het met de instrumentale kant waren nog loges en toen was ‘ie goed. Na Dat is het moment geweest dat ik alles er aan in die tijd? Nou dat ging leuk. Ik had dus de verbouwing was het mis. Wij hebben daar gegeven heb. De koren en zo. En toen hebt eerst kennis gemaakt met Zonderland en altijd gerepeteerd met Toonkunst. Daar bo- u de afdeling Friesland van de NOV opge- Beintema. Daar ben ik mee begonnen. En ven was zo’n pijpenla van een zaal boven de richt? Kijk, daar heb je het nou. Ik had zoveel dacht, ik ga ook naar de concertmeester van hoofdingang. leerlingen daar. Die kwamen allemaal voor het orkest. Dat was Panbakker. Die kon een dat zogenaamde getuigschrift. Ik had er ei- behoorlijke noot viool spelen, maar deed Toen ben ik begonnen met de Groninger Or- genlijk een particuliere éénpersoonsmuziek- tijdens dat gesprek niets anders als de 2e kest Vereniging. Nou, als je het over een stel- school. Ik gaf soms klassikaal les. Met tien violist afkammen. Dat was Naberman. Toen letje boeren hebt, in die tijd was dat die GOV. man tegelijk. Dat kwam beter uit. Dan hoefde ben ik naar Naberman gegaan en die ging Het was niet te harden. Het was nog onder je het verhaaltje niet tien keer te vertellen. Panbakker afkammen. Maar er was nog iets Kor Kuilen. Die kwamen dan naar Leeuwar- Dat liep als een trein. Het was zuiver privé en gekkers. Bij Naberman zag ik, toen ik daar den. Dat kon gemakkelijk betaald worden. als het dan juli was dan hadden ze examen thuis kwam in de achterkamer een tafel met We hadden geld zat. Toen heb ik met Kue- gedaan. Een heleboel slaagden. Die was je allemaal loden soldaatjes. Hij was een Na- ter gepraat en gezegd: ‘Kunnen we nou niet kwijt. En dan zat je in augustus zonder geld. poleonliefhebber. In zijn boekenkast stond een stelletje Leeuwarder mensen nemen die Dan was het op en je moest maar zien of Stam dirigeert. een grote Franse encyclopedie. De Larous- dat ook kunnen en dan desnoods inciden- er in september weer leerlingen bij kwamen. (Foto: Historisch Centrum Leeuwarden) pagina 10 Friese Orgelkrant 2018 2018 Friese Orgelkrant pagina 11

gaan zitten in de kerk. Toen hoorde ik op een Terugblik moment onder de preek een vreemd geluid Was het een prettige tijd Friesland? Heel uit het orgel komen. We wisten het niet. De prettig. Dat wil zeggen, het was aan de ene koster ging naar boven. Wat was het nou? kant prettig, maar het ging huiselijk niet Karst Dijkstra ging zich elektrisch scheren! goed. Ik had het vreselijk druk. Veel spelen. Dat kon hij alleen maar daar doen, want dan Ook in het buitenland heb ik gespeeld. Ik heb had hij stroom. Dat deed hij onder de preek. het altijd zo geregeld dat ik s’ morgens over het algemeen vrij was en dan ging ik naar NOV en NSB de kerk studeren. In die tijd kon ik het beste Ik was voorzitter van de Nederlandse Orga- orgelspelen. Je was vol in training, maar toen nistenvereniging, de NOV. De oorlog breekt ik directeur in Utrecht van het conservato- uit. Met Pinksterdrie vergaderden we in Ter- rium werd is dat meteen afgezakt. Het ging minus in Utrecht met de bedoeling om het helemaal niet. En dat heb ik niet door gehad kleine kapitaaltje dat de NOV had en nog en dat vind ik achteraf gezien jammer. U was een paar bezittingen veilig te stellen. Dat, toen organist van de Leeuwenberghkerk. Ja, zo hadden we afgesproken, zou naar Matter maar eerst had ik helemaal geen orgel. Toen gaan. Die woonde op Marken. Dat was Jan kwam de Koepelkerk in Amsterdam. Frans Matter. Die vergadering begint en opeens Hasselaar [1885-1950] zat in de Wester, komt één van onze bestuursleden in vol maar die werd erg ziek en ging dood. Toen ornaat binnen. Een pakje van de NSB met ben ik, zo heette dat in Amsterdam, gepro- laarzen enzovoorts. Dat was J.H.G. Bleij, moveerd van de Koepel naar de Wester. En die was NSB’er. En die was bestuurslid van het hoogste was de Nieuwe Kerk? Nee de Het interieur van de Grote Kerk in de tijd van de NOV? Ja, dat hebben we nooit geweten Oude Kerk. Dat zat Pameyer [1870-1940] en Stam. (Foto: archief Ad Fahner) hè, dat die verkeerd was. Dus die had alles George Stam achter de klavieren van het Müller- later Han Hoogewoud [1906-1994]. gehoord, dus die wist het. Hij zei: ‘Als jullie orgel. Foto uit 1949 door fotograaf Mellema. Muzikaal gezien was mijn Friese tijd prettig. over de kerk, daar lieten de Duitsers appa- dat doen dan hang je zelf’. Toen ben ik die (Bron: Historisch Centrum Leeuwarden) Heel mooi. Want weet je wat het was? Het raten repareren en dat zat op hetzelfde net avond ook niet naar huis gegaan en ben ik lag toen allemaal braak. Die hele lessen- denk ik dus. De kerk heeft altijd stroom ge- een weekje ondergedoken. Die Bleij heeft leerling was van het conservatorium, toen praktijk lag braak. En dat gaat als een lopend houden en zodoende kon ik een radiotoestel toch een vreselijk grote bek gehad. Kan niet had het nog het oude systeem. De orgeltrap- vuurtje. Ik kon de lessen niet aan. Het waren uitzoeken en beluisteren en kon de Engelse anders zeggen. Een vervelend akelig iets per was er meende ik nog. bijna allemaal mensen die het serieus deden zender horen en waren we leveranciers van is dat geweest. Schijnheilige toestand. Dan Zijn er opnamen van het koor gemaakt? Nee, en meestal voor hun vak. berichten van de Engelse zender. Nou we sta je wel even raar te kijken. Toen hebben maar we hebben wel eens opnamen gehad vermaakten ons wel. Wat lezen en soms we het toch wel laten onderduiken, maar ze door particulieren. Met een sleepnaald. Zo’n AD FAHNER heel zachtjes spelen. Op een gegeven mo- hebben er later geen werk van gemaakt. Dat kromme naald. Ik had ook het koor Tavenu in ment kreeg ik te horen van de ondergrondse: was dat. Maar het was nog erger, want met Leeuwarden. Een a capellakoor. Daar heb ik Naschrift: ‘denk er om, er is een razzia op komst’ en ik die koren was het ook zo dat je niet wist wie het motet Jesu meine Freude mee gedaan. De laatste keer dat George Stam het Müller- was stiekem naar huis gegaan. Dus ik weer je had hè? Ik had bijvoorbeeld de vrouw van Dat is ook opgenomen met een sleepnaald. orgel van de Jacobijnerkerk heeft bespeeld naar de kerk toe. Wegwezen. Toen de razzia een tandarts op het koor zitten. Ik ben haar Dat ging slijten. Dan werd het lelijk. was op 26 januari 1990. Hij was toen in kwam waren we dermate bang alle twee dat naam vergeten. Ze kwam oorspronkelijk uit Leeuwarden ten ere van het 50-jarig bestaan we de kerk uitgevlogen zijn en over de Noor- Amsterdam en die stond ineens met Volk Had u ook contacten met de Katholieke sec- van de afdeling Friesland van de NOV. Het derbrug de Spanjaardslaan op. en Vaderland op d’r buik in Leeuwarden op tor? Ja heel leuk zelfs. Theo Lambooy van was een weerzien met veel oude bekenden. de markt. Ze heeft later muziekinstrumenten de Dominicus? Ja, z’n zoon heb ik ook les Stam en de toenmalige organist Jan Jonge- Ik kreeg eens een sein van ‘je moet nu weg van Joden in beslag laten nemen. Had ze gegeven. Henk. Toen ik later directeur was in pier improviseerden op thema’s die ze elkaar want er komt weer een razzia’. En toen kreeg allemaal geregistreerd in die tijd. En die zat Amsterdam zat zijn zoon bij mij in de klas. Hij hadden opgegeven. ik onderduikgelegenheid bij Boersma. Bij op het Toonkunstkoor als sopraan. Later na speelde cello. En dan was er nog een zoon de vader van Klaas op de boerderij in Fer- de oorlog is ze opgepakt en toen zijn Klaas die leraar schoolmuziek was in Schagen. Ik wert. Klaas is later organist van de Sint Jan Kueter en ik overal geweest om die instru- kwam dus in contact met Theo Lambooy. Ja, in Gouda geworden. Ik sliep nog een nacht menten weer op te eisen. Dat is voor een je had voor de Matthäus Passion een jon- thuis en ging toen op de fiets. Op de Stien- groot gedeelte gelukt. genskoor nodig en dan nam ik altijd het jon- serweg stonden ze en ben ik opgepakt. Ik genskoor van de Bonifatiuskerk van Jacques moest scheppen. Toen moest ik met alle- Zijn er in die tijd ook opnamen van Bos. En toen kwam de nieuwe Dominicus- maal mannen per trein en bus weg. Toen zijn u gemaakt. In uw Leeuwarder tijd? kerk klaar, dat had ook een koor en daar we in Doesburg terecht gekomen. We zou- Ja, door de NCRV, die heeft veel opnamen zat een pastoor, ik ben zijn naam vergeten. den verder worden vervoerd naar Duitsland. van mij in die tijd gemaakt. Ik had natuurlijk Een hele muzikale man, die zat altijd bij mijn Maar het was net in die tijd dat de Engelsen contact met de NCRV. Ik was er niet als vij- concerten in de Jacobijnerkerk. Die kwam op Emmerich plat gooiden, dus we konden er and weggegaan. Ik had gezegd dat ik wel een gegeven moment bij me en vroeg: ‘Kan niet weg komen. Op het moment dat ik naar eens een orgelconcert wilde geven. En toen jij dat kerkkoor van mij niet een tijdje trainen Duitsland moest kreeg ik bezoek van een kwamen ze tot de ontdekking dat die kerk zodat dat voorruit gaat?’ Nou ja, ik zei: ‘Dat stelletje zogenaamde Rode Kruis-soldaten weinig akoestisch overgewicht had. Dat kon- wil ik wel doen’. Maar toen kwam na één re- en toen kreeg ik een papier in mijn handen den ze goed gebruiken, want ze hadden in petitie de aap uit de mouw. Hij vroeg: ‘Zou waarop stond dat ik ongeneeslijk ziek was. die tijd niet veel technische middelen. Dus je nou de mis willen doen?’ Ik zei: ‘Dat moet Krebskrank! Dat was vals. Ik moest me toen dat ging heel goed en toen zei ik: ‘Die kerk ik aan de kerkvoogdij vragen’. Ze waren toen in Groningen afmelden. Ik ben met een kunnen we meer gebruiken’. Er zijn heel veel erg royaal in die tijd in Leeuwarden. Er waren soldatentrein gegaan en die werd gebom- uitzendingen geweest in de jaren ‘30 en ‘40. geen bezwaren. En toen heb ik een mis in bardeerd en bij Zwolle liep alles vast. Toen Ik heb zelfs soms ’s avonds om tien uur, half de Dominicus gedaan, maar dat is hem toen ben ik van Zwolle naar Groningen gelopen elf, regelmatig voordrachten gehouden voor door de Katholieke kerk zwaar aangerekend. en kwam daar bij een vrind van me die bij de radio over kerkmuziek. Denkt u dat dat Toen is ie overgeplaatst. Je zou verwachten het orkest speelde. Jan Groeneveld en God- nog in het archief zit? Ik vrees van niet. Dat dat de Hervormde Gemeente bezwaar zou zijdank was zijn vrouw thuis en toen heb ik waren allemaal live uitzendingen, want er maken. Ja, maar het was net omgekeerd. me de volgende dag afgemeld. Toen wist ik kon niet opgenomen worden. Dat ging heel Ook de Pelikaankerk kwam gereed in die George Stam bespeelt het Müller-orgel. Foto ge- van de zenuwen niet meer wat te doen. In de beroerd. Je kreeg een verbinding tussen de tijd. Daar zat toen een organist met dubbele nomen op 26 januari 1990. handen van de vijanden moest ik me afmel- kerk via de Kosterij en telefoon naar de stu- naam, Makkes van der Deijl. Ik heb hem ja- (Foto: Ad Fahner, Leeuwarden) den hè. Met m’n valse papieren bij me. En dio. Maar je moest ook terug kunnen praten renlang les gegeven. toen kreeg ik daar ook weer bericht van het als er gespeeld werd. Dus dan had je bij de zogenaamde Rode Kruis dat ik mee moest buren nog een telefoon en als er wat was met een groenteauto. Want elke week ging er moest je bellen. Het ging via een zogenaam- een groenteauto van het oosten naar Harlin- de goeie telefoonlijn, zo noemden ze dat. gen toe. En die reed over de Spanjaardslaan Maar dan zat je te spelen en dan lag de zen- hè. Ik had me verstopt onder de groente en der eruit. Dat was in die tijd vreselijk dikwijls in Leeuwarden ben ik er uitgesprongen en het geval dat je dus een storing had. Maar toen heb ik het restje van de oorlog zonder dan wisten wij dat niet en speelde je gewoon papieren of wat dan ook doorgebracht . Toen door. Dan had je voor de flauwekul gespeeld. moest ik natuurlijk wel onderduiken. Toen Werd dat niet op glasplaten allemaal vast- ben ik weer naar het orgel gegaan dat vond gelegd? Dat weet ik dus niet. Ik heb ook veel ik toch het veiligste. opnamen gemaakt vanuit Amsterdam recht- Wie speelde er toen u ondergedoken was? streeks. Ik heb ook veel vanuit de Oude Kerk Karst Dijkstra was de 2e organist. Dr. Karst gespeeld. Van die geestelijke liederen. En ik Dijkstra [1910-1950] van de apotheek van heb alle 150 psalmen met Felix de Nobel en Tromp Visser. Een hele talentvolle vent. Die het kamerkoor gedaan. Die zijn ook allemaal heb ik ook les gegeven. Die man was een opgenomen. U was ook organist van de groot talent. Ik zat in het orgel toen er ge- Westerkerk in Amsterdam. Daar ben ik drie speeld werd. Ik kon zo door de pijpen kijken jaar organist geweest. Het was vorige week naar de mensen in de kerk. Moest hij niet on- [april 1992] voor het eerst weer op de radio derduiken? Nee, hij had vrijstelling vanwege na de restauratie. Ik heb de slechte jaren van zijn beroep als apotheker. Het is een keer het orgel meegemaakt. Maar ik ken ook de In de Kosterij: (vlnr) Jan Jongepier, Jan Veninga, Yme Visser en George Stam. geweest dat ik de moed had om beneden te goede jaren van het orgel. Dat was toen ik (Foto: Ad Fahner, Leeuwarden) pagina 12 Friese Orgelkrant 2018 2018 Friese Orgelkrant pagina 13 De orgels van de St.-Clemensparochie te Nes op Ameland tact met de franciscaner pater Dr. Caecilia- geschikt. Uitzonderlijk voor de tijd was de nus Huigens die als orgeldeskundige binnen eis dat de Basson-Hobo van Franse makelij de Nederlandse R.-K. Kerk bekend stond. moest zijn. Pas in april 1926 werd het contact herno- men. De pastoor liet pater Huigens weten Het is opmerkelijk dat uiteindelijk noch dat er ƒ 2.500,- beschikbaar was voor het Adema Leeuwarden noch de Amsterdamse orgel en dat er bij de arme parochie in Nes tak werd uitgenodigd voor het uitbrengen hoogstens geld was voor een vergoeding van een offerte voor een nieuw orgel, ook van de reiskosten van de adviseur, niet voor al had pater Huigens de naam Adema wel een advieshonorarium. Op 27 augustus van genoemd in bovengenoemde notities. Waren dat jaar bezocht pater Huigens de kerk van de Friese Adema’s behoudender, Joseph Nes en noteerde in zijn aantekeningen ook Adema uit Amsterdam had inmiddels wel een de dispositie van het Adema-orgel en een zekere reputatie opgebouwd met zijn buizen- schets van de te ontwerpen situatie voor pneumatische kegelladeorgels. Echter, in de een orgel met twee fronten ter weerszijden periode tussen beide Wereldoorlogen waren van de drie spitsboogvensters in de west- Pels en Vermeulen, beide voortkomend uit muur. Hij merkte op dat het aanwezige orde orgelmakerij van Ypma de twee grootste gel te klein was voor de kerk, maar dat de spelers op het rooms-katholieke erf wat be- pijpen mogelijk nog te gebruiken waren. De treft de levering van orgels. De kegelladen, aanwezige balg zou gebruikt kunnen worden speeltafels en pijpen van al deze orgelbou- als motorbalg. wers werden echter alle toegeleverd door Hoewel de pastoor graag zag dat het orgel in een en hetzelfde bedrijf: Laukhuff te Wei- september 1927 speelbaar zou zijn opgele- kersheim. De herbouwde Clemenskerk in Nes (Ameland). (Foto: Ad Fahner, Leeuwarden) verd, duurde het tot 1929 voordat het nieuwe De offerte van Pels was het goedkoopst: orgel was geplaatst. ƒ 5.550,- voor het complete orgel. Bovendien De vroegere orgels met daaronder twee kleine schepbalgen. Of was de door hem ontworpen façade veel de verbinding met de windlade een vast ka- Pater Huigens ontwierp een dispositie en levendiger dan die van Vermeulen. Van El- Het huisorgeltje naal was, dan wel via een harmonikaverbin- stelde gedetailleerde voorwaarden (deside- bertse bleef geen tekening bewaard. En, zo- De statie op Ameland kreeg in Nes haar eer- ding is niet aangegeven. De toetsmechaniek rata) op waaraan het orgel moest voldoen. als uit een inventarisatie van het instrument ste kerk je in 1645. Het werd in 1846 vergroot, was zoals bij hun huisorgels, met een ‘blind Hij gaf duidelijk aan hoe hij de opstelling in in 2005 bleek, was de Basson-Hobo naar maar het duurde nog tot begin 1860 voor er klavier’ (balansmechaniek met stoters naar twee kassen voor ogen had. De vrijstaande Frans model. Uit de aantekeningen van pa- voor het eerst een orgel werd gebruikt. (*1) de ventielen). Daaruit volgt dat de windlade speeltafel van massief eiken zijn, geen fi- ter Huigens bleek dat deze was vervaardigd In dat jaar zorgde de toenmalige minister chromatisch was ingedeeld. Of de registers neer, en op zo’n wijze midden tussen de in de ateliers van Gustave Masure te Parijs. van R.K. Eredienst, J. van Romunde, voor de waren verdeeld in bas- en discant is onbe- kasten worden opgesteld dat de organist op Opvallend was ook de ruime windvoorzie- aanschaf van een ‘oud huisorgeltje’, mogelijk kend. Uit de dispositieopgaves is dat niet het altaar kon kijken. Vanwege het vochtige ning van het instrument. Deze bestond uit een secretaireorgel. Het moest echter nog op te maken, terwijl ook in de tekening elke klimaat op het eiland moest alle stangen en een magazijnbalg met in- en uitspringende wel worden gerepareerd en bovendien was aanwijzing voor de registermechaniek en de draadwerk in het orgel van vertind koper vouw, die voorzien was van een trapinrich- een geschikte organist ook niet direct voor- plaatsing van de registerknoppen ontbreekt. (messing) worden. De pijpstokken moesten ting, voor als de stroom op het eiland zou handen. Dit orgel was een primeur voor het Een uitslaglijst voor het front laat zien, dat (in worden belegd met een Mahonie dekplaat uitvallen, en met voor elk van de werken een eiland. Het was volgens Pastoor Scholten de tekening) het front drie pijpvelden bevatte (tegen de tinpest). De Basson-Hobo moest regulateurbalg. misschien voor het eerst “sedert de Schep- met in de beide zijvakken elk 7 pijpen van van “Fransch fabricaat met decrescendo aan ping der wereld dat God op het eiland door de Octaaf 4 vt, terwijl het middenvak 7 pij- den baskant ” zijn. Dat de opdracht naar Pels ging, komt mo- Orgelklank verheerlijkt werd”. Erg lang is dit pen aanwezig waren in Octaaf 4 vt-mensuur, gelijk mede omdat pater Huigens ook een instrument niet gebruikt, want reeds na drie sprekend als c-fis van de Prestant 8 vt. Op Dispositie: zekere voorkeur voor deze orgelbouwer had. jaar bleek het ‘door de vochtige lucht des ei- grond hiervan had het orgel waarschijnlijk Hoofdwerk (I, C-g3): Prestant 8 vt, Pels was degene die, kort na de stichting lands uit elkaar te vallen.’ een eenvoudig rechthoekig front met drie Bourdon 8 vt, Octaaf 4 vt van de Rooms-katholieke Kerkmuziekschool even grote pijpvelden en stond het in de ba- Zwelwerk (II, C-g3): Viola di Gamba 8 vt, in Utrecht in 1926, waarvan Caeacilianus Het Adema-orgel lustrade. De claviatuur bevond zich aan de Vox caelestis 8 vt, Holpijp 8 vt, Huigens directeur was, in de kapel van dat Gelukkig maakten in 1863 enkele giften en achterzijde. Windbediening met twee tredes Dolce 8 vt (*6), Basson-Hobo 8 vt instituut een orgel plaatste. een inzameling het mogelijk een nieuw in- daaronder. Pedaal (C-f1): Subbas 16 vt, De opbouw van het orgel in Nes startte op 17 strument aan te schaffen in de vorm van een Octaafbas 8 vt (tr.) (*7) september 1929 door de heer Bernard Pels klein nieuw pijporgel van Gebr. Adema, sinds Deze dispositie was voor de afbraak in Speelhulpen: I+II, P+I, P+II, I+II sub, “met assistentie van de heren W. Bakkum en 8 jaar actief als orgelmakers in Leeuwarden. 1926 als volgt: II+II sub, Vaste combinaties pp, p, mf, f, C. Madder”. Het werd door hen vervaardigd voor ƒ 600,-. Prestant 8 vt C-B in Holpijp, c-fis in front Tutti, Oplosser, Transponeerinrichting Het orgel werd op 9 oktober 1929 in gebruik Het was een eenmanualig instrument zonder (middenveld), rest op de lade genomen en gewijd, daags voor de viering aangehangen pedaal, maar op dat moment Holpijp 8 vt C-B hout, rest metaal In februari 1927 kwamen drie offertes bin- van het 50-jarig jubileum van de “Cuypers- nog voldoende toegerust voor haar taak bin- Octaaf 4 vt C-cis in het front (zijvelden), nen die waren ingediend door J. Elbertse na- kerk”. Hierbij werd het orgel bespeeld door nen de liturgie. rest op de lade mens de Vereenigde Kerkorgelfabrieken te Herman Strategier uit Arnhem. (*8) Uit bewaard gebleven gegevens in het ar- Fluit 4 vt metaal Aalten en Utrecht, Bernard Pels te Alkmaar chief van de huidige firma Adema te Hille- Octaaf 2 vt metaal en Jos Vermeulen, eveneens te Alkmaar. Het orgel van Fonteijn & Gaal gom blijkt, dat het enige kenmerken had van Manuaalomvang: C-f3, geen aangehangen Het Pels-orgel functioneerde met een onge- een huispijporgel, zoals de Adema’s er in be- pedaal. Hoewel de dispositie naar de huidige opvat- wijzigde dispositie tot 2010 en moest toen hoorlijk groten getale hebben gebouwd. De Pels noteerde in dezelfde periode ook de tingen een wel zeer eenzijdig grondtonig helaas wijken voor een instrument dat Fon- doorsnedetekening toont een magazijnbalg dispositie. Daarin werd de Holpijp Bourdon karakter had, was deze voor de toenmalige teijn & Gaal in 1961 bouwde voor de Zuider- genoemd. (*2) r.-k. liturgische praktijk, waarbij het orgel vrij- kerk te Hoogeveen. Kaat & Tijhuis uit Kam- wel uitsluitend werd gebruikt voor de bege- pen plaatste het achter, door parochianen, Na een stembeurt in 1871 door Gebr. Adema leiding van de koorzang en af en toe voor nieuw gemaakte kassen. De frontpijpen van voor ƒ 28,- volgde 8 jaar later overplaatsing de begeleiding van de volkszang, was deze het Pels-orgel werden in dezelfde opstelling naar de nieuwe Cuyperskerk door Eeltje dispositie met zijn vele 8-voetskleuren zeer in het front herplaatst. Daarnaast werden Ypma (Bolsward); deze klaarde het werk voor 70 gulden. Ook daarna was er slechts incidenteel onderhoud: in 1888 door de firma Van Dam (ƒ 10,-) in 1906 en 1911 weer door (inmiddels firma) Gebr. Adema Leeuwarden voor ƒ 20,-, resp. ƒ 32,-, waarna het bij de plaatsing van het nieuwe orgel door Pels in 1929 (ƒ 5190,-) voor ƒ 250,- werd overgenomen door genoemde firma. In hun offerte van 9 februari 1927 had Pels nog ƒ 200,- voor het Adema-orgel geboden. (*3) Hoewel pijpwerk, windlade en mechaniek mogelijk nog heel goed bruikbaar zouden kunnen zijn in het nieuwe orgel, is het daar niet van gekomen. Wat Pels met de onderdelen van het oude orgel heeft gedaan, is onbekend. Wel was enkele jaren daarvoor nog ‘Leeuwarden’ benaderd over eventuele nieuwbouw, maar dat was op niets uitgelo- pen. (*4)

Het Pels-orgel (*5) Tekening van het Adema-orgel. (Bron: Archief Op 29 december 1924 zocht pastoor Th. W. Adema’s Kerkorgelbouw te Hillegom) van de Pavert van de parochie te Nes con- De speeltafel van het Pels-orgel met links de transponeerinrichting. (Foto: Ton van Eck) pagina 12 Friese Orgelkrant 2018 2018 Friese Orgelkrant pagina 13

ook aantreft in andere neogotische kerken, die van een groot westvenster zijn voorzien, zoals bij de Adema-orgels in Workum (1885), Harlingen (1898) en Lisse (1913). Temeer omdat de kerk in Nes veel kleiner was dan die in Schijndel was dit een aan- gewezen moment om de klank meer naar de romantiek om te buigen en tegelijkertijd milder en minder luid te maken.

Op het Hoofdwerk werd de Mixtuur vervangen door een exemplaar in strijkermensuur, uit voorraad van de orgelmaker. De Ses- quialter 2-3 st. werd vervangen door een Sesquialter 2 st. waarvan de pijpen in de jaren ’60 van de vorige eeuw door Hubert Schreurs in een historisch orgel waren geplaatst maar werden verwijderd bij de restauratie daarvan enkele jaren terug. Doordat deze Sesquialter fluitmensuur heeft, en dus eigenlijk een 2 sterke Cornet is, klinkt hij milder.

Op het Zwelwerk verdwenen de Tertiaan en de Scherp ten gunste van een Viola di Gam- De verrijdbare speeltafel en de zijkant van het De fronten van het Pels-orgel in de Clemenskerk. Foto genomen in 2005. (Foto: Ton van Eck) ba 8 vt en Voix Céleste 8 vt uit de voorraad Zwelwerk van het Vermeulen/Adema-orgel. van de orgelmaker. Daarbij werd de inwen- (Foto: Ad Fahner, Leeuwarden) de Pels-registers Vox Caelestis en Bas- in de r.-k. kerken in ons land uitzonderlijk. Tot dige volgorde van de registers op de lade son Hobo geplaatst in het zwelwerk op de in het midden van de jaren zestig werden aangepast om weer een logische volgorde mechanisch sleeplade-orgel zoveel beter plaats van de Quint en de Dulciaan. Laatst nieuwe orgels voorzien van zinken frontpij- op de lade te scheppen. Door twee schen- geweest zou zijn, maar daarvoor was een- genoemde registers zijn door Kaat & Tijhuis pen en van gefineerd, gelaagd hout. In het kingen konden de nieuwe frontzijden van voudig binnen het beschikbare budget geen ingenomen. Dit instrument ging bij de kerk- inwendige van dit orgel zijn wél zinken pijpen het orgel van nieuw tinnen (loos) pijpwerk geld. Men heeft in Nes ook keuzes gemaakt brand in de nacht van 4 op 5 februari 2013 te vinden. In het algemeen zijn de metalen worden voorzien en een cimbelster worden voor bijvoorbeeld sanitaire voorzieningen zo- geheel verloren. pijpen langer dan vier voet van zink. toegevoegd. dat het kerkgebouw in de toekomst ook buiten de liturgie exploitabel is. Je kunt het ook De dispositie voor overplaatsing De dispositie was als volgt: Bij de overplaatsing trad Ton van Eck op als positiever zien: voor Ameland is het een aan- naar Ameland was: Hoofdwerk (I, C-g3): adviseur namens de Katholieke Klokken- en winst dat dit orgel in het zomerseizoen zelf- Hoofdwerk (I, C-g3): Prestant 8 vt , Roerfluit 8 vt, Octaaf 4 vt, Orgelraad. standig tevens voor concerten ingezet kan Prestant 8 vt, Roerfluit 8 vt, Octaaf 4 vt Blokfluit 4 vt, Quint 3 vt, Nachthoorn 2 vt, worden en dan qua literatuur breed inzetbaar Gemshoorn 4 vt, Prestant 2 vt, Mixtuur 4-6 st. (1 1/3), Sesquialter 2-3 st., De huidige dispositie is als volgt: is, zodat vele bezoekers van dit mooie Wad- Mixtuur 4-5 st. (1 1/3), Trompet 8 vt Trompet 8 vt, Klaroen 4 vt Hoofdwerk (I, C-g3): deneiland ervan kunnen genieten. Zwelwerk (II, C-g3): Zwelwerk (II, C-g3): Prestant 8 vt, Roerfluit 8 vt, Octaaf 4 vt, Gedekt 8 vt, Salicionaal 8 vt, Gemshoorn 8 vt, Holpijp 8 vt, Prestant 4 vt, Blokfluit 4 vt, Quint 2 2/3 vt, Octaaf 2vt, TON VAN ECK & VICTOR TIMMER Speelfluit 4 vt, Nachthoorn 2 vt, Roerfluit 4 vt, Nasard 3 vt, Octaaf 2 vt, Mixtuur 4-5 st. (1 1/3), Sesquialter 1-2 st., (met dank aan Ard Lukassen voor het verstrekken Quint 1 1/3 vt, Sesquialter 2 st., Dulciaan 8 vt Scherp 3 st., Tertiaan 2 st., Trompet 8 vt, Klaroen 4 vt van aanvullende gegevens) Pedaal (C-f1): Solo-Trompet 8 vt Zwelwerk (II, C-g3): Subbas 16 vt, Gedekt 8 vt, Octaaf 8 vt, Pedaal (C-f1): Gemshoorn 8 vt, Holpijp 8 vt, Eindnoten: Quint 5 1/3 vt, Octaaf 4 vt, Fagot 16 vt Subbas 16 vt, Octaaf 8 vt, Gedekt 8 vt (tr.), Viola di Gamba 8 vt, Voix celeste 8 vt, 1. De informatie over het eerste orgel werd ont- Speelhulpen: Koraal 4 vt (tr.), Bazuin 16 vt, Prestant 4 vt, Roerfluit 4 vt, Nasard 2 2/3 vt, leend aan: Victor Timmer, ‘…een orgel oud en Koppel Ped+I, Koppel Ped+II, Trompet 8 vt (tr.) Nachthoorn 2 vt, Solo-Trompet 8 vt zwak…’ R.K. orgelbezit in Friesland omstreeks Koppel Ped+II super, Koppel I+II, Koppelingen: Pedaal (C-f1): het begin der herleving’, de Mixtuur 83, au- Tremolo Zwelwerk, Automatisch Pedaal I+II*, Pedaal+ I*, Pedaal+II*, Pedaal+II 4’ Subbas 16 vt, Octaaf 8 vt, gustus 1996, 128 en 129. Vrije Combinatie, Zweltrede, Tutti * ook te bedienen met treden Gedektbas 8 vt (tr.), Koraal 4 vt (tr.), 2. Geven ontleend aan het archief van de Fa. Speelhulpen: Bazuin 16 vt, Trompet 8 vt (tr.) Pels, thans te Rosmalen. Na de brand bleek dat de verzekering voor Vaste combinaties: p, mf, f, ff, Tutti, Oplosser Koppelingen: 3. Archief Fa. Pels. het orgel, na de plaatsing van het instrument 1 vrije combinatie I+II, Pedaal+ I, Pedaal+II, Pedaal+II super 4. Adema-dossier van de auteurs. van Fonteijn & Gaal, niet was aangepast aan Tongwerkafstellers Speelhulpen: 5. De gegevens over het Pels-orgel zijn ontleend de veel grotere omvang daarvan t.o.v. het or- Vrij instelbaar Automatisch Pedaal Cimbelster aan het archief van Dr. Caecilianus Huigens gel van Pels. Vaste combinaties: p, mf, f, ff, Tutti, OFM dat wordt beheerd door de Hogeschool Dit betekende dat er voor een vervangend Wat de dispositie betreft had het instrument Oplosser voor Kunsten te Utrecht. Met dank aan bibli- orgel slechts een beperkt budget was en ze- een wat hybride karakter. Enerzijds vertoon- 1 vrije combinatie othecaris Simeon Bodden die mij welwillend ker geen nieuw instrument vervaardigd zou de het kenmerken van het synthese-orgel Tongwerken af (per tongwerk) inzage verleende in de betreffende archivalia. kunnen worden. zoals dat ook al voor de Tweede Wereld- Vrij instelbaar Automatisch Pedaal 6. Bij de oplevering in 1929 bleek dat in plaats oorlog werd gebouwd, hetgeen blijkt uit de van dit register een Gedekte Fluit 4 vt stond. aanwezigheid van een zwelkast en van elek- Met de plaatsing van dit instrument heeft de 7. Bij de oplevering in 1929 bleek dat dit register Het huidige orgel tropneumatische tractuur. Anderzijds had het parochie tegen een alleszins redelijk bedrag te zijn vervallen. ook enkele trekken van de uit Scandinavië een solide vervaardigd pijporgel dat als in- 8. Bron: Registrum Memoriale Parochiae Si. Cle- Het Vermeulen-orgel in Schijndel overgewaaide neobarok, wat blijkt uit de strument voor de liturgie, maar ook daar- mentis in insula Ameland. (*9) aanwezigheid van vier meerkorige vulstem- buiten voor concerten goede diensten kan 9. De gegevens over dit orgel zijn ontleend aan In de uit 1929 daterende kerk van Onze Lie- men en het geheel ontbreken van strijkende bewijzen. Critici zullen opmerken dat een het dossier van de auteurs. ve Vrouw van de Heilige Rozenkrans aan de registers, laat staan dat er een zwevende Boschweg te Schijndel, gebouwd naar een strijker zoals de Voix Céleste op voorkwam. ontwerp van de architecten Chr. van Liempd te Schijndel en Ph. Donders te Tilburg, waar- In 1994/95 onderging het instrument een van het schip in 1954/55 werd verlengd en schoonmaak- en revisiebeurt door Frans voorzien van een toren, werd op 17 juni 1956 Vermeulen, de laatste firmant van Vermeu- een nieuw elektro-pneumatisch kegellade- len te Weert. Daarbij werden de membranen orgel in gebruik genomen door Hub. Houët, vernieuwd. die bij de bouw tevens als adviseur namens de Katholieke Klokken- en Orgelraad optrad. De verplaatsing naar Nes Het instrument was gebouwd door de firma Na de sluiting van het kerkgebouw, waar de Vermeulen te Weert. Het oude orgel van de laatste viering op 30 juni 2013 plaatsvond, is kerk, dat in 1939 eveneens was geleverd het orgel in 2014 aangekocht door de paro- door Vermeulen uit Weert, werd in januari chie in Nes op Ameland. In 2017 en 2018 kon 1956 overgeplaatst naar de in 1998 gesloop- het, na de restauratie en herbouw van het te Don Boscokerk in Oss. kerkgebouw, worden opgesteld. De demon- tage en plaatsing vond plaats door Adema’s Opmerkelijk voor de bouwtijd is dat beide Kerkorgelbouw te Hillegom. kassen uit massief eiken zijn vervaardigd en Opstelling op dezelfde wijze als in Schijn- dat de frontpijpen van tin zijn. Ze zijn voor- del bleek niet mogelijk omdat er in Nes in zien van opgeworpen spitsbooglabia. In het de breedte minder ruimte was. Om de drie front van de linker kas (vanuit de kerk ge- spitsboogvensters in de gevel vrij te laten zien) staan de grootste pijpen van de Pres- werden zowel beide kassen als de windla- tant 8’ van het Hoofdwerk en in dat van de den een kwartslag gedraaid zodat deze laat- De opstelling van het Vermeulen/Adema-orgel in de Clemenskerk te Nes. Op de foto is de rechterkast rechterkas de grootste pijpen van de Octaaf- ste, loodrecht op het front, in de lengteas van het Hoofdwerk. Ervoor staat de verrijdbare speeltafel. Links de kast van het Zwelwerk. bas 8’ van het Pedaal. Voor die tijd was dat de kerk liggen. Dit is een oplossing die men (Foto: Ad Fahner, Leeuwarden) pagina 14 Friese Orgelkrant 2018 2018 Friese Orgelkrant pagina 15 Hardorff in Baaium Een nieuw orgel voor een nieuwe kerk

Op 17 november 1876 verscheen een advertentie in de Leeuwarder Courant waarin het orgel uit de kerk in Baaium door de kerkvoogden te koop werd aangeboden “uit de hand en voor een billijken prijs”. Het ging om “een gebruikt maar zeer goed kerkorgel van een manuaal en aangehangen pedaal, zeer geschikt voor eene kleine kerk”. Gega- digden kunnen zich ter inlichting vervoegen bij de heer W. Hardorff orgelmaker te Leeuwarden. Deze had dit orgel in 1860 voor de kerk in Baaium gebouwd ter vervanging van een orgel dat in 1826 voor 500 gulden in deze kerk was geplaatst. Maar waarom een orgel verkopen dat pas zestien jaar oud was en als zeer goed wordt aangeprezen?

Een nieuwe kerk In de zestiger jaren van de 19e eeuw werd besloten de bouwvallig geworden laat-mid- deleeuwse kerk te vervangen. In 1864 werd de toren gebouwd en in 1865 voorzien van twee nieuwe klokken. In 1876 volgde de kerk. Het gebouw werd opgetrokken in een rijke Waterstaatstijl. Maar op het interieur heeft men nog meer zijn best gedaan en kosten noch moeite gespaard. Dat geldt voor Advertentie uit de Leeuwarder Courant van 17 de kansel, de twee kerkenraadsbanken, de november 1876 vloertegels met Esschermotief (gemaakt in (Bron: digitale archief Leeuwarder Courant) Frankrijk), maar vooral ook voor het stuc-gewelf van het plafond en tussen de ramen dat Oosterlittens kan hetzelfde gezegd worden. in een soort rococostijl is uitgevoerd. In deze Maar vele Hardorff-orgels, ook dat van Win- drang naar vernieuwing paste het oude orgel sum bijvoorbeeld, hebben veranderingen niet meer. Er moest een nieuw instrument ondergaan, zoals het vervangen van hogere komen, groter en imposanter. Een soort registers voor achtvoetsregisters in het begin ‘totaalconcept’. Hardorff, die het oude orgel van de twintigste eeuw en later bij de nieuwe gemaakt had, werd aangezocht om ook het orgelbeweging in de vijftiger jaren het op- nieuwe orgel te bouwen. schuiven van pijpen voor een helder plenum. Het is niet duidelijk waarom het orgel van De orgelfabrikant Baaium ongemoeid is gelaten. Zuinigheid? Willem Hardorff (1815-1899) was een klein- Geldgebrek? Of een te kleine gemeenschap, zoon van Mathijs Hardorff, die meester- die belangrijker zorgen had dan het orgel en knecht was bij de beroemde orgelbouwer uiteindelijk de kerk moest sluiten voor het Hinsz. Zelf kreeg hij zijn opleiding bij de Frie- houden van de eredienst? se orgelbouwer Van Dam in Leeuwarden. Hij Het monumentale geheel van stucwerk, orgelfront, balustrade en toegangsdeuren naar de kerkzaal. Aan het einde van de vorige eeuw, toen het deed veel aan onderhoud en bouwde meer (Foto: Mars van ’t Veer, Winsum) stucwerk van het plafond naar beneden be- dan 20 orgels, vooral in Friesland. In de gon te komen (de kerk was lang niet meer ‘Greidhoeke’ is een aantal te vinden, zoals Oosterlittens (6 pijpen) of Winsum (7 pijpen), in gebruik) werd ook het orgel bedreigd en in Oosterlittens (1867), Oostereind (1870), die het meest gemeen hebben met het orgel onbespeelbaar. En dat is het nu, na de res- Winsum (1875) en Leons/Húns (1875), buur- van Baaium. De vlakken zijn niet recht, maar tauratie van de kerk, eigenlijk nog steeds. dorpen van Baaium. Groot was zijn bedrijf hol gebogen, waardoor het brede front een Lekkende windladen, en daardoor een onre- niet en het is bekend dat hij voor grotere sierlijk uiterlijk krijgt. In de zijtorens zijn zeven gelmatige winddruk waardoor vooral de lage opdrachten personeel van andere orgelbou- pijpen geplaatst in plaats van vijf, zoals bij tonen moeilijk aanspreken, om maar iets wers moest inhuren. Toch noemt hij zich orde andere twee buurorgels. Zo draagt dit or- te noemen. Het is verheugend dat de kerk- gelfabrikant, wat bij ons, die vooral de am- gelfront extra bij aan de monumentale indruk voogdij en andere instanties, na een zeer bachtelijkheid in de orgelbouw hoog hebben, van het geheel. geslaagde restauratie van de kerk, er nu de de suggestie oproept van lopendebandwerk. schouders onder gezet hebben om subsidie Maar zijn orgels, hoewel alle van het balu- Technische gegevens van het orgel te zoeken voor de restauratie van het orgel. stradetype, tonen onderlinge verschillen en Het orgel heeft een Hoofdwerk met 9 stem- Als dat lukt, en daar is goede hoop op, vor- aanpassingen. Dat geldt met name voor het men, een Bovenwerk met 8 stemmen en men kerkgebouw en orgel weer een ‘totaal- orgel van Baaium, dat in 1878 door hem voor een aangehangen pedaal. De pijpen van concept’. het nieuwe kerkgebouw werd gebouwd. het Hoofdwerk zijn zodanig op de laden geplaatst dat aan de buitenkant de grootste De oude Hardorff orgel van 1860 staan en de kleinste in het midden. Hierdoor En wat er met het orgel van Hardorff uit 1860 ontstaat er in het midden ruimte om op een dat in 1876 “in zeer goede staat” verkocht tweede etage het Bovenwerk te plaatsen. werd is gebeurd? Dat heeft een plaats gekre- Hier zijn de grootste pijpen in het midden ge- gen eerst in Hallum, later (1928) is het met plaatst, in grootte aflopend naar de zijkanten. De nog aanwezige handpomp voor de windvoor- toevoegingen overgebracht naar Bergum en Maar er was niet zoveel ruimte dat de balgen ziening, maar wel zwaar geborgd. in 1956 geplaatst in Achterberg in de provin- nog onder het Hoofdwerk konden worden (Foto: Mars van ’t Veer, Winsum) cie Utrecht. Daar is het uitgebreid (1976) en geplaatst. Deze, een magazijnbalg en twee van een tweede klavier voorzien (1990). schepbalgen, staan achter het orgel. De hef- Bovenwerk) is een staartklavier (draaipunt boom voor de handpomp is nog aanwezig, aan de achterkant van de toets). MARS VAN ‘T VEER maar wel zwaar geborgd. Gelukkig is een Vergeleken met de orgels van Oosterlittens elektrische motor ook aanwezig. Doordat het en Winsum is de technische opbouw en de Het naambordje van Hardorff boven de manua- Hoofdwerk dus laag geplaatst kon worden, dispositie ongeveer gelijk. De klavieromvang len van het Baaiumer orgel. kon het onderklavier als een balansklavier is in Baaium in vergelijking met deze twee or- (Foto: Mars van ’t Veer, Winsum) (draaipunt in het midden van de toets) uit- gels echter een toets minder: het mist de g3. gevoerd worden. Het bovenklavier (voor het Een opvallend detail is dat bij het Bovenwerk De kerk en het orgel op het registerplaatje een Fluit Harmonique 8 Wie de kerk van Baaium binnen gaat, naar Dispositie: vt staat aangekondigd, maar in werkelijkheid voren loopt en zich omdraait, beseft direct Hoofdwerk (I, C-f3): Prestant 8 vt, een viervoets fluit is. Dit is nooit gecorrigeerd. dat het orgel niet zomaar op het balkon is Bourdon 16 vt, Gedakt 8 vt, Octaaf 4 neergezet. Galerij en orgelfront vormen een vt, Speelfluit 4 vt, Quintprestant 3 vt, Authentiek sierlijk geheel. Dat wordt nog eens bena- Octaaf 2 vt, Mixtuur 3-4 st., Trombone Dat toont aan dat er niet alleen met de drukt nu de oorspronkelijke kleuren van het 8 vt B/D buitenkant van het orgel van Baaium iets voorname zwart en goud bij de laatste res- Bovenwerk (II, C-f3): Roerfluit 8 vt, bijzonders aan de hand is: het inwendige tauratie van 2013 weer zijn teruggebracht. Salicionaal 8 vt, Viola 8 vt, Melopho- is zeer authentiek gebleven. Het is aan de De gouden omlijsting van de engelenhoofd- ne 8 vt, Fluit Harmonique 8 vt (Fluit 4 modestromingen van latere tijden glans- jes aan weerszijden van de deur onder het vt), Quintfluit 3 vt, Gemshoorn 2 vt, rijk ontkomen: geen verbeteringen, uitbrei- orgel versterken die indruk nog. En ook aan Dulciaan 8 vt ding of vervangingen. Voor zover schrijver de bovenkant volgt de orgelkas de contouren Pedaal (C-d1): aangehangen dezes heeft kunnen nagaan is het orgel in van het stucgewelf. Wel lijkt het er op of de Koppel HW-BW 1893 nagekeken wat betreft de windvoor- orgelkas er maar net inpast, er is nauwelijks Ventiel ziening. In 1926 zijn de frontpijpen gepolijst plaats voor een ornament op de middento- Afsluiting HW, BW en in 2013, na de restauratie van de kerk, ren. Het front is ook breder, doordat er acht Toonhoogte: a=435 Hz schoongemaakt en speelbaar gemaakt. Aan pijpen in de ongedeelde middenvelden zijn Temperatuur: evenredig zwevend de oorspronkelijke opzet is niet gemorreld. De bijzondere kansel. geplaatst in tegenstelling tot bijvoorbeeld Dat is uitzonderlijk. Alleen van het orgel van (Foto: Willem Hansma, Tersoal) pagina 14 Friese Orgelkrant 2018 2018 Friese Orgelkrant pagina 15 Deelnemende kerken aan Oargelpaad 2018

REGIO NOORD-WEST Oudebildtzijl, Julianakerk Joure, Hobbe van Baerdt Tsjerke REGIO ZUID-OOST Bakker & Timmenga, 1896 Ahrend, 1978 14 juli 2018 Ried, Prot. Kerk (HK) Molkwerum, Lebuinuskerk 7 juli 2018 4 augustus 2018 Franssen, 1713 / Van Dam, 1829 2e helft 17e eeuw / Van Dam, 1873 28 juli 2018 25 augustus 2018 Tirns, Tirnserkerk (HK) Oosthem, Johanneskerk 18 augustus 2018 8 september 2018 Bakker & Timmenga, 1909 Van Gruisen, 1838 8 september 2018 Tjerkwerd, Petruskerk Sint Nicolaasga, Parochiekerk H. Achlum, Gertrudiskerk Van Dam, 1851 Nicolaas De Knipe, Nij Brongergea Tsjerke Van Dam, 1854 Tzum, Johanneskerk L. Ypma, 1871 Bakker & Timmenga, 1919 Berltsum (Berlikum), Koepelkerk Hinsz, 1764 Sneek, Grote of Martinikerk Donkerbroek, Laurenskerk (HK) Mittenreither, 1780 Tzummarum, Sint Martinustsjerke Schnitger, 1711 / Van Dam, 1898 / B&T, Verhofstadt, ca. 1721 Bitgum (Beetgum), Martinuskerk Van Dam, 1878 1988 Heerenveen, Heilige Geestkerk Van Oeckelen, 1861 Wijnaldum, Andreaskerk Stavoren, Nicolaaskerk Gebr. Adema, 1867 Boksum, Sint Margrytkerk Van Dam, 1869 Wiebe Meijes en Meije Wiebes, 1786 Nijega, Herv. Kerk Harmsen, 1675 / Franssen, 1728 / B&T, Witmarsum, Koepelkerk Workum, Sint Gertrudiskerk Bakker & Timmenga, 1894 1918 Van Dam, 1855 Jan Harmens, 1697 Noordwolde, Prot. Kerk Bolsward, Martinikerk Wommels, Jacobikerk Künckel, 1784 (koororgel) Van Dam, 1876 Hinsz, 1781 / Van Dam, 1861 Radersma, 1847 Woudsend, Sint Michaëlkerk Oldeberkoop, Bonifatiuskerk Burgwerd, Johanneskerk Ysbrechtum, Sint Martinuskerk Van Gruisen, 1811 Scheuer, 1858 / Van Dam, 1919 Schwartzburg, 1735 Hardorff, 1866 Wyckel, Vaste Burchtkerk Oosterwolde, Dorpskerk Easterein (Oosterend), Martinikerk Bakker & Timmenga, 1900 Noorman, 1866 Hardorff, 1870 Opeinde, Geref. Kerk Easterlittens, Sint Margarethakerk REGIO ZUID-WEST Steendam, 1989 Hardorff, 1867 REGIO NOORD-OOST Oud-Duurswoude (Wijnjewoude), Franeker, Martinikerk 21 juli 2018 Herv. Kerk Van Dam, 1842 4 augustus 2018 14 juli 2018 F.C. Schnitger, ca. 1723 Hichtum, Hichtumerkerk 18 augustus 2018 28 juli 2018 Oudega (Sm.), Sint Agathekerk Van Gruisen, 1795 1 september 2018 11 augustus 2018 Van Dam, 1875 Hitzum, Prot. Kerk (HK) 1 september 2018 Scherpenzeel, Prot. Kerk Van Dam, 1855 Balk, It Breahûs (HK) Van Dam, 1881 Lytsewierrum (Lutkewierum), Lohman, 1843 Blije (Blija), Sint Nicolaaskerk (HK) Steggerda, Prot. Kerk (HK) Gertrudiskerk Hemelum, Nicolaaskerk (HK) Van Dam, 1870 Flentrop 1977 Van Dam, 1870 Van Dam, 1843 Brantgum, Herv. Kerk Makkum, Van Doniakerk Hindeloopen, Grote Kerk Hardorff, 1878 Naber, 1848 Van Dam, 1813/1868 Buitenpost, Mariakerk (HK) REGIO MIDDEN Marsum, Sint Pontianuskerk (HK) It Heidenskip, Heidenskipsterkerk Van Dam, 1877 Van Gruisen, 1804 Bakker & Timmenga, 1909 Dokkum, Bonifatiuskerk (RK) 7 juli 2018 Minnertsga, Meinardskerk Joure, de Oerdracht (GK) Van Dam, 1883 21 juli 2018 Robustelly, 1785 Reil, 1997 Dokkum, Grote of Sint Martinus- 11 augustus 2018 Nijland, Nicolaaskerk Joure, Doopsgezinde kerk kerk 25 augustus 2018 Van Gruisen, 1840 Van Dam, 1858 Flentrop, 1979 Driesum, Herv. Kerk Akkrum, Terptsjerke Hinsz, 1781/1782 Van Oeckelen, 1856 Drogeham, Maranathakerk Aldeboarn, Doelhôftsjerke Nijsse, 1994 Van Dam, 1779 Engwierum, Prot. Kerk (HK) Aldtsjerk (Oudkerk), Pauluskerk Van Dam, 1823 Bakker & Timmenga, 1883 Ferwert (Ferwerd), Sint Martinus- Bears, Mariakerk tsjerke Van Dam, 1880 Adema, 1873 / Verschueren, 1983 Friens, Prot. Kerk Hallum, Sint Maartenkerk Van Gruisen, 1819 Van Gruisen, 1811 Idaerd, Gertrudiskerk Hiaure, Prot. Kerk Van Dam, 1806 Flaes, 1887 Leeuwarden, Dorpskerk Huizum Holwerd, Doopsgezinde kerk Van Dam, 1849 Bakker & Timmenga, 1906 Leeuwarden, Evangelisch Lutherse Holwerd, Sint Willibrorduskerk Kerk Scheuer, 1852 Van Dam, 1869 Jistrum, Dorpskerk Leeuwarden, Grote of Jacobijner- verm. Hoornbeeck, ca. 1715 kerk Kollum, Maartenskerk (HK) Müller, 1727 Van Gruisen, 1841 Leeuwarden, Sint Bonifatiuskerk Kollum, Oosterkerk (GK) Cavaillé-Coll, 1887 Fonteyn & Gaal, 1969 Leeuwarden, Waalse kerk Metslawier, Herv. Kerk Schwartzburg, 1740 Radersma / Van Dam, 1819 Mantgum, Mariakerk Twijzel, Petruskerk Van Dam, 1879 Bakker & Timmenga, 1904 Raerd (Rauwerd), Laurentiuskerk Waaxens (D), Thomaskerk Hillebrand, 1866 Bakker & Timmenga, 1925 Reduzum (Roordahuizum), Westernijtsjerk, v.m. Herv. Kerk Vincentiuskerk Bakker & Timmenga, 1880 Van Gruisen, 1785 Stiens, Sint Vituskerk Van Dam, 1830 Warstiens, Herv. Kerk Bakker & Timmenga, 1884 Het Bakker & Timmenga-orgel (1919) in de Nij Brongergea Tsjerke van De Knipe. Wirdum, Sint Martinuskerk (Foto: Johan Sjoukema, Leeuwarden) Van Dam, 1790 / Hardorff, 1873 2018 Noord-West: 14 juli 2018 – 4 augustus 2018 – 25 augustus 2018 – 8 september 2018 Zuid-West: 21 juli 2018 – 4 augustus 2018 – 18 augustus 2018 – 1 september 2018 Noord-Oost: 14 juli 2018 – 28 juli 2018 – 11 augustus 2018 – 1 september 2018 Zuid-Oost: 7 juli 2018 – 28 juli 2018 – 18 augustus 2018 – 8 september 2018 Midden: 7 juli 2018 – 21 juli 2018 – 11 augustus 2018 – 25 augustus 2018 pagina 16 Friese Orgelkrant 2018 2018 Friese Orgelkrant pagina 17 Friese Orgelagenda 2018

MAART Vrijdag 8, Harlingen, Grote Kerk, 20.00 uur: Zaterdag 14, Aldeboarn, Doelhôftsjerke, Dinsdag 14, Bolsward, Martinikerk, 20.00 Eeuwe Zijlstra, orgel 20.00 uur: Evert van de Veen, orgel uur: Minne Veldman, orgel Zaterdag 24, Drogeham, Chr. Ger. Kerk, Maandag 11, Midsland (Terschelling), Mes- Maandag 16, Sneek, Grote- of Martinikerk, Dinsdag 14, Surhuisterveen, De Flambou, 20.00 uur: Gert van Hoef orgel lânzer Kerk, 20.00 uur: Musica Batavia: Bert 20.00 uur: Arjen Leistra 20.00 uur: Martin Mans, orgel Honig, fluit, Mimi Mitchell en Christina Ede- Dinsdag 17, Bolsward, Martinikerk, 20.00 Woensdag 15, Langweer, Dorpskerk, 20.00 len, orgel uur: Gert van Hoef, orgel uur: Rien Donkersloot, orgel APRIL Maandag 11, Sneek, Sint-Martinuskerk-aan- Woensdag 18, Langweer, Dorpskerk, 20.00 Woensdag 15, Leeuwarden, Grote of Jaco- de-Singel, 20.00 uur: Erik Jan Eradus, ogel uur: Maurits Bunt, orgel bijnerkerk, 20.00 uur: Aart Bergwerff, orgel Maandag 2 (Tweede Paasdag), Bolsward, Woensdag 13, Workum, Sint-Gertrudiskerk, Donderdag 19, Easterein (Oosterend), Mar- (15de concert van de Bach-estafette) Martinikerk, 15.00 uur: Martin Mans, orgel aanvang 20.00 uur: Sander van Marion, or- tinikerk, 20.00 uur: Martin Mans, orgel Woensdag 15, Workum, Sint-Gertrudiskerk, Woensdag 4, Drachten, Grote Kerk, 20.00 gel Vrijdag 20, Leeuwarden, Grote of Jacobij- aanvang 19.30 uur: Feike Dijkstra, orgel (in- uur: Eeuwe Zijlstra, orgel Vrijdag 15, Kimswerd, Laurentiuskerk, 20.00 nerkerk, 12.30 uur: Jan Sterenberg, orgel loopconcert) uur: Eeuwe Zijlstra, orgel en Jan Vermaning, Vrijdag 20, Dokkum, Grote of Martinuskerk, Donderdag 16, Hollum (Am), Hervormde **ORGELEXCURSIE** trompet 20.00 uur: Bernard Winsemius, orgel (Bach Sint-Magnuskerk, 20.30 uur: Eeuwe Zijlstra, Zaterdag 7: voorjaarsexcursie, per bus, in Dokkum) orgel en vocaal ensemble Vocalis van de Stichting Organum Frisicum **ZOMERCONCERT** Zaterdag 21, Leeuwarden, Grote of Jacobij- Donderdag 16, Hoorn (Terschelling), Sint langs de monumentale orgels van Zaterdag 16, Sneek, Martinikerk, 16.00 nerkerk, 16.00 uur: Theo Jellema, orgel Janskerk, 20.00 uur: Liuwe Tamminga (IT), Franeker, Harlingen, Bolsward en uur: Dirk S. Donker, orgel met vocale Maandag 23, Grou, Sint-Piterkerk, 20.00 orgel en harmonium Sneek. Algehele leiding: Theo Jellema. medewerking (5de concert van de Bach- uur: Carl Visser. orgel Donderdag 16, Easterein (Oosterend), Mar- Concertgevers: Eeuwe Zijlstra, Kees estafette) Maandag 23, Sneek, Grote- of Martinikerk, tinikerk, 20.00 uur: Everhard Zwart, orgel Nottrot, Dirk S. Donker en Theo Jellema. 20.00 uur: Wolfgang Zerer (DE), orgel (7de Donderdag 16, Joure, De Oerdracht, 20.00 Aanvang: 10.30 uur in de Martinikerk te Zondag 17, Vlieland, Nicolaaskerk, 20.30 concert van de Bach-estafette) uur: Martin Mans, orgel Franeker. Ontvangst vanaf 9.45 uur. uur: Eeuwe Zijlstra, orgel en Jan Vermaning, Dinsdag 24, Bolsward, Martinikerk, 20.00 Vrijdag 17, Balk, it Breahûs, 20.30 uur: trompet uur: Olivier Latry (FR), orgel (8ste concert Liuwe Tamminga (IT), orgel Vrijdag 13, Menaam, Grote Kerk, 20.00 uur: Dinsdag 19, Bolsward, Martinikerk, 20.00 van de Bach-estafette) Vrijdag 17, Dokkum, Grote of Martinuskerk, Hugo van der Meij, orgel en Pascal van de uur: Jos van der Kooy en Kees Nottrot, orgel Woensdag 25, Leeuwarden, Waalse Kerk, 20.00 uur: Jochem Schuurman, orgel Velde, trompet Woensdag 20, Franeker, Martinikerk, 15.00 20.00 uur: Wolfgang Zerer (DE) en Erwin Wier- Zaterdag 18, Franeker, Martinikerk, 15.00 Zondag 15, Leeuwarden, Grote of Jaco- uur: Jochem Schuurman, orgel (inloopcon- singa, orgel en klavecimbel in Grote en Waalse uur: Jochem Schuurman, orgel (inloopcon- bijnerkerk, 15.00 uur: Theo Jellema, orgel; cert) kerk (9de concert van de Bach-estafette) cert) Tetsje van der Kooi, sopraan en Femke de Vrijdag 22, Harlingen, Grote Kerk, 20.00 Donderdag 26, Franeker, Martinikerk, 20.00 Zondag 19, Boazum/Dearsum/Raerd, 13.30 Boer, alt (“De bevrijding van Leeuwarden”) uur: Marcel Verheggen, orgel uur: Masako Honda (JP), orgel (10de con- uur: Theo Jellema, orgel (Orgelfietstocht) Zondag 15, Sneek, Doopsgezinde Kerk, Zaterdag 23, Stiens, Hegestins, 17.00 uur: cert van de Bach-estafette) Maandag 20, Sneek, Grote- of Martinikerk, 15.00 uur: Carl Visser, orgel (Stabat Mater Leerlingen muziekschool Doedab Vrijdag 27, Dokkum, Grote of Martinuskerk, 20.00 uur: Rien Donkersloot, orgel van Pergolesi en motet Buxtehude. Solisten Dinsdag 26, Bolsward, Martinikerk, 20.00 20.00 uur: Ludo Geloen (BE), orgel (Focus Dinsdag 21, Bolsward, Martinikerk, 20.00 o.a. Sippie Boersma) uur: Sietze de Vries, orgel op België) uur: Martin Mans, orgel Zondag 15, Heerenveen, Parochiekerk van Vrijdag 29, Dokkum, Grote of Martinuskerk, Vrijdag 27, Leeuwarden, Grote of Jacobij- Woensdag 22, Leeuwarden, Grote of Jaco- de Heilige Geest, 16.00 uur: Fedde Tuinstra, 20.00 uur: Arie Goud en Auke de Boer, orgel nerkerk, 12.30 uur: Alvaro Carnicero (ES) en bijnerkerk, 20.00 uur: Kees van Eersel, Theo orgel en Kamerkoor Cantando (Italiaanse Zaterdag 30, Franeker, Martinikerk, 16.00 Matthew Schembri (MT), orgel (11de concert Jellema, Jochem Schuurman en Peter van koor- en orgelmuziek) uur: Peter van der Zwaag, orgel van de Bach-estafette) der Zwaag (Presentatie ‘Leeuwarder Orgel- Vrijdag 27, Ferwert, Martinuskerk, 20.00 Vrijdag 27, Harlingen, Grote Kerk, 20.00 uur: boek’) uur: Dirk Out, orgel Wim Treurniet, orgel (12de concert van de Donderdag 23, Hollum (Am), Hervormde Zaterdag 28, Franeker, Martinikerk, 20.00 JULI Bach-estafette) Sint-Magnuskerk, 20.30 uur: Jan Ferdinand uur: Jochem Schuurman, orgel (2de concert Zaterdag 28, Earnewâld (Eernewoude), Ge- Hooikammer, orgel en vocaal ensemble Pa- van de Bach-estafette) Maandag 2, Sneek, Grote- of Martinikerk, ref. Kerk, 20.00 uur: Gerwin van der Plaats, vane o.l.v. Joke Hooikammer Zondag 29, Oudwoude, Dorpskerk, 20.00 20.00 uur: Matthias Havinga, orgel orgel en Urker Mannen Kwartet Vrijdag 24, Leeuwarden, Grote of Jacobij- uur: Jochem Schuurman, orgel en Vocalibre Dinsdag 3, Buitenpost, Mariakerk, 20.00 Zaterdag 28, Leeuwarden, Grote of Jaco- nerkerk, 12.30 uur: Wietse Meinardi, orgel o.l.v. Egbert Klazenga (Bach-programma) uur: Martin Mans, orgel bijnerkerk, 22.00 uur: Theo Jellema, orgel Vrijdag 24, Dokkum, Grote of Martinuskerk, Dinsdag 3, Bolsward, Martinikerk, 20.00 (13de concert van de Bach-estafette) 20.00 uur: Auke de Boer, orgel en Kaunas uur: Marco den Toom, orgel Maandag 30, Grou, Sint-Piterkerk, 20.00 Piano Trio (LT) MEI Woensdag 4, Drachten, Grote Kerk, 20.00 uur: Sander van der Houten, orgel Vrijdag 24, Harlingen, Grote Kerk, 20.00 uur: Martin Zonnenberg, orgel Maandag 30, Sneek, Grote- of Martinikerk, uur: Eeuwe Zijlstra, orgel (16de concert van Woensdag 2, Drachten, Grote Kerk, 20.00 Woensdag 4, Franeker, Martinikerk, 15.00 20.00 uur: Dirk S. Donker, orgel de Bach-estafette) uur: Gert van Hoef, orgel uur: Jochem Schuurman, orgel (inloopconcert) Dinsdag 31, Bolsward, Martinikerk, 20.00 Maandag 27, Sneek, Grote- of Martinikerk, Donderdag 10 (Hemelvaartsdag), Bols- Woensdag 4, Langweer, Dorpskerk, 20.00 uur: Everhard Zwart, orgel 20.00 uur: Peter van der Zwaag, orgel ward, Martinikerk, 16.00 uur: Harm Hoeve, uur: Gonny van der Maten, orgel Dinsdag 28, Bolsward, Martinikerk, 20.00 orgel Vrijdag 6, Leeuwarden, Grote of Jacobijner- uur: James O’Donnell (GB), orgel (Engels Vrijdag 11, Harlingen, Grote Kerk, 20.00 kerk, 12.30 uur: Jelle Rollema, orgel AUGUSTUS programma) uur: Eeuwe Zijlstra, orgel (3de concert van Vrijdag 6, Dokkum, Grote of Martinuskerk, Woensdag 29, Leeuwarden, Grote of Jaco- de Bach-estafette) 20.00 uur: Auke de Boer, orgel (Bach in Dok- Woensdag 1, Langweer, Dorpskerk, 20.00 bijnerkerk, 20.00 uur: Simon Johnson, orgel Zaterdag 12, Leeuwarden, Waalse Kerk, kum) uur: Jos Maters, orgel Woensdag 29, Workum, Sint-Gertrudiskerk, 16.00 uur: Theo Jellema, orgel en Fluitkwar- Woensdag 1, Leeuwarden, Grote of Jaco- aanvang 20.00 uur: Dick Klomp, orgel tet Prins Claus Conservatorium Groningen **Oargelpaad in Fryslân op de bijnerkerk, 20.00 uur: Hyoju Ahn (KR), orgel Donderdag 30, Hollum (Am), Hervormde Zaterdag 19, Leeuwarden, Waalse Kerk, 16.00 zaterdagmiddagen van 7 juli t/m Donderdag 2, Easterein (Oosterend), Marti- Sint-Magnuskerk, 20.30 uur: Carl Visser, or- uur: Theo Jellema, orgel en Saxofoonkwar- 8 september** nikerk, 20.00 uur: Dick Sanderman, orgel (dr. gel tet Prins Claus Conservatorium Groningen Een groot aantal orgels in Fryslân Oepke Noordmans herdenking orgelconcert Vrijdag 31, Dokkum, Grote of Martinuskerk, Zaterdag 26, Leeuwarden, Waalse Kerk, kunnen worden bespeeld. Kijk voor met toelichting door Dr. J.D. Th. Wassenaar) 20.00 uur: Wim Vanden Broeck (BE), orgel 16.00 uur: Theo Jellema, orgel en Sabrina nadere informatie elders in deze krant of Zaterdag 4, Franeker, Martinikerk, 15.00 uur: (Focus op België) Vlaskalic, gitaar op de website www.organumfrisicum.frl Jochem Schuurman, orgel (inloopconcert) Zaterdag 26, Franeker, Martinikerk, 16.00 Maandag 6, Grou, Sint-Piterkerk, 20.00 uur: uur: Rijk Jansen, orgel Zaterdag 7, Leeuwarden, Grote of Jacobij- Hayo Boerema, orgel SEPTEMBER Maandag 28, Sneek, Sint-Martinuskerk- nerkerk, 16.00 uur: Peter van der Zwaag, or- Maandag 6, Sneek, Sint-Martinuskerk-aan- aan-de-Singel, 20.00 uur: Una Cintina, orgel gel (6de concert van de Bach-estafette) de-Singel, 20.00 uur: Peter van der Weide, Zaterdag 1, Franeker, Martinikerk, 20.00 Maandag 9, Sneek, Grote- of Martinikerk, Frits Haaze, orgel (Sneekweekconcert) uur: Jochem Schuurman, orgel (17de con- 20.00 uur: Leo van Doeselaar, orgel Dinsdag 7, Bolsward, Martinikerk, 20.00 uur: cert van de Bach-estafette) JUNI Dinsdag 10, Bolsward, Martinikerk, 20.00 Daniel Roth (FR), orgel (Frans programma) Maandag 3, Hoorn (Terschelling), Sint Jans- uur: Peter van de Velde (BE), orgel (Belgisch Woensdag 8, Leeuwarden, Grote of Jaco- kerk, 20.00 uur: Kanako Inoue (JP), piano/ Vrijdag 1, Drogeham, Chr. Ger. Kerk, 20.00 programma) bijnerkerk, 20.00 uur: Hayo Boerema, orgel harmonium en Emma Besselaar, cello uur: Martin Mans, orgel (benefiet concert Woensdag 11, Workum, Sint-Gertrudiskerk, Donderdag 9, Easterein (Oosterend), Marti- Maandag 3, Sneek, Martinikerk, 20.00 uur: voor Haïti) aanvang 19.30 uur: Klaske Deinum, orgel nikerk, 20.00 uur: Arjen Leistra, orgel Dirk S. Donker, orgel (18de concert van de (inloopconcert) Donderdag 9, Hollum (Am), Hervormde Bach-estafette) **OPENING FRIESE ORGELSEI- Donderdag 12, Easterein (Oosterend), Mar- Sint-Magnuskerk, 20.30 uur: Ab Weegenaar Dinsdag 4, Menaam, Grote Kerk, 20.00 uur: ZOEN** tinikerk, 20.00 uur: Theo Jellema, orgel en Sander van den Houten, orgel en fagot Martin Mans, orgel Zaterdag 2, Leeuwarden, Grote of Jaco- Donderdag 12, Ferwert, Martinuskerk, Vrijdag 10, Dokkum, Grote of Martinuskerk, Dinsdag 4, Bolsward, Martinikerk, 20.00 uur: bijnerkerk, 16.00 uur: Theo Jellema en 20.00 uur: Martin Mans, orgel 20.00 uur: Vincent Hensen, orgel Jos van der Kooy, orgel (verzoekprogramma) Broer de Witte, orgel (4de concert van de Vrijdag 13, Dokkum, Grote of Martinuskerk, Vrijdag 10, Harlingen, Grote Kerk, 20.00 Woensdag 5, Drachten, Grote Kerk, 20.00 Bach-estafette) 20.00 uur: Pianoleeuwen, pianisten OPUS 3 uur: David Bunnet (UK), orgel uur: Martin Mans, orgel Vrijdag 13, Harlingen, Grote Kerk, 20.00 Maandag 13, Grou, Sint-Piterkerk, 20.00 Zaterdag 8, Leeuwarden, Grote of Jaco- Zondag 3, Heerenveen, Trinitas, 15.30 uur: uur: Toon Hagen, orgel uur: Kees Nottrot, orgel bijnerkerk, 16.00 uur: Broer de Witte, orgel Eric van der Kolk, orgel Zaterdag 14, Leeuwarden, Grote of Jacobij- Maandag 13, Sneek, Grote- of Martinikerk, (19de concert van de Bach-estafette en te- Woensdag 6, Drachten, Grote Kerk, 20.00 nerkerk, 16.00 uur: Jochem Schuurman, or- 20.00 uur: Theo Jellema, orgel (14de con- vens slotconcert van de nationale orgeldag uur: Minne Veldman, orgel gel cert van de Bach-estafette) in Fryslân) pagina 16 Friese Orgelkrant 2018 2018 Friese Orgelkrant pagina 17

Zaterdag 6, Tzummarum, Martinuskerk, Zaterdag 6, Franeker, Martinikerk, 20.00 Woensdag 26 (Tweede Kerstdag), Bols- Vrijdag 27 juli, Dokkum, Stadhuis, 19.00 20.00 uur: Gerwin van der Plaats, orgel en uur: Jochem Schuurman, orgel ward, Martinikerk, 15.00 uur: Martin Mans, uur: Ludo Geloen (BE) Urker Mannen Kwartet Zaterdag 13, Bolsward, Martinikerk, 20.00 orgel Vrijdag 10 augustus, Dokkum, Stadhuis, Woensdag 12, Workum, Sint-Gertrudiskerk, uur: Jochem Schuurman en Peter van der Woensdag 26 (Tweede Kerstdag), Leeu- 19.00 uur: Vincent Hensen aanvang 20.00 uur: nog niet bekend, orgel Zwaag, orgel (20ste concert van de Bach- warden, Grote of Jacobijnerkerk, 15.00 uur: Woensdag 15 augustus, Sneek, Grote of Donderdag 13, Hollum (Am), Hervormde estafette) Theo Jellema, orgel (22ste en laatste con- Martinikerk, 20.00 uur: Boudewijn Zwart Sint-Magnuskerk, 20.30 uur: Henk de Vries, Zondag 14, Mantgum, Mariakerk, 15.00 uur: cert van de Bach-estafette) Woensdag 22 augustus, Sneek, Grote of orgel leerlingen van muziekscholen Opus 3, Doe- Martinikerk, 20.00 uur: Dirk S. Donker Donderdag 20, Hollum (Am), Hervormde dab en cultuurcentrum de Wâldsang Vrijdag 24 augustus, Dokkum, Stadhuis, Sint-Magnuskerk, 20.30 uur: nog niet bekend Zondag 28, Heerenveen, Trinitas, 15.30 uur: Beiaardconcerten Dokkum 19.00 uur: Luc Rombouts (BE) Zondag 23, Heerenveen, Doopsgezinde Gerrie Meijers, orgel en Charlotte Riedijk, De koepel van het stadhuis in Dokkum be- Vrijdag 31 augustus, Dokkum, Stadhuis, Kerk, 15.30 uur: vocaal ensemble canto sopraan schikt over een fraai klinkend carillon met 19.00 uur: Wim Van den Broeck (BE) Divertimento o.l.v. Bob Pruiksma en Frits 49 klokken gemaakt in 1983 door de Ko- Haaze, orgel ninklijke Klokkengieterij Petit & Fritsen uit Maandag 24, Sneek, Sint-Martinuskerk- NOVEMBER Aarle-Rixtel. Het instrument wordt wekelijks Beiaardbespelingen Sneek aan-de-Singel, 20.00 uur: Ton van Eck, orgel bespeeld door stadsbeiaardier Auke de Bovendien iedere dinsdag en vrijdag van en Strijkorkest ACcordes (o.a. orgelconcert Vrijdag 2, Drachten, Grote Kerk, 20.00 uur: Boer op de vrijdagavond tussen 19.00 en 12.00-12.30 uur beiaardbespelingen door van C.Ph.E. Bach en werk van A. Guilmant) Everhard Zwart, orgel 20.00 uur. Daarnaast worden er in de zo- stadsbeiaardier Dirk S. Donker Vrijdag 28, Opeinde, Gereformeerde kerk, Vrijdag 9, Leeuwarden, Dorpskerk Huizum, mermaanden gastbeiaardiers uitgenodigd 20.00 uur: Harm Hoeve, orgel 17.00 uur: Jaap de Kok, orgel uit binnen- en buitenland voor een recital. Zaterdag 17, Leeuwarden, Grote of Jacobij- Aansluitend is er om 20.00 uur een orgel- Concerten net over de Friese grens: **ORGELEXCURSIE** nerkerk, 16.00 uur: Leo van Doeselaar, orgel concert in de Grote- of Martinuskerk aan de Woensdag 4 juli, Smilde, Koepelkerk, 20.00 Zaterdag 29: najaarsexcursie naar de (21ste concert van de Bach-estafette) Markt in Dokkum. Daar de meeste beiaar- uur: Wietse Meinardi, orgel R.K. Mariakerk in Dronryp (Dronrijp), de Vrijdag 23, Heerenveen, Trinitas, 20.00 uur: diers ook organist zijn, verzorgen zij aan- Vrijdag 6 juli, Roden, Catharinakerk, 20.00 Hervormde kerk in Ingelum (Engelum), David de Jong, orgel (werken van Jacob Bijs- sluitend het orgelconcert, zodat u de musi- uur: Leonore Lub, orgel de Koepelkerk in Berltsum (Berlikum) ter, overleden 23 november 1958) cus dubbel kunt horen spelen. Woensdag 18 juli, Smilde, Koepelkerk, en de Protestantse kerk in Menaam Zaterdag 24, Drogeham, Chr. Ger. Kerk, 20.00 uur: Theo Jellema, orgel (Menaldum). Excursieleider: Theo 20.00 uur: Hugo van der Meij, orgel en Pas- Woensdag 18 juli, Zuidhorn, De Rank, Jellema. Orgelbespelingen door Theo cal van de Velde, trompet Zomeravond Beiaardconcerten 2017 20.00 uur: Martins Mans, orgel Jellema en Peter van der Zwaag. Vrijdag 29 juni, Dokkum, Stadhuis, 19.00 Vrijdag 20 juli, Roden, Catharinakerk, 20.00 Aanvang: 10.30 uur in Dronryp. uur: Auke de Boer uur: Erwin Wiersinga, orgel DECEMBER Woensdag 4 juli, Sneek, Grote of Martini- Woensdag 1 augustus, Smilde, Koepel- Zaterdag 29, Drogeham, Chr. Ger. Kerk, kerk, 20.00 uur: Dirk S. Donker kerk, 20.00 uur: Everhard Zwart, orgel 20.00 uur: Minne Veldman, orgel Woensdag 12, Drachten, Grote Kerk, 20.00 Vrijdag 6 juli, Dokkum, Stadhuis, 19.00 uur: Vrijdag 3 augustus, Roden, Catharinakerk, Zondag 30, St. Jacobiparochie, Groate Kerk, uur: Verrassingsconcert met Martin Mans Marc van Eyck (BE) 20.00 uur: Hyoju Ahn (KR), orgel 15.30 uur: Eeuwe Zijlstra, orgel en Trijntje Formation, orgel, solo en samenzang Woensdag 11 juli, Sneek, Grote of Martini- Woensdag 15 augustus, Smilde, Koepel- Vogel, saxofoon Vrijdag 14, Leeuwarden, Dorpskerk Hui- kerk, 20.00 uur: Rien Donkersloot kerk, 20.00 uur: Gert van Hoef, orgel zum, 17.00 uur: Theo Jellema, orgel Woensdag 18 juli, Sneek, Grote of Martini- Vrijdag 17 augustus, Roden, Catharina- Zaterdag 15, Drogeham, Chr. Ger. Kerk, kerk, 20.00 uur: Gijsbert Kok kerk, 20.00 uur: Stephan van de Wijgert, OKTOBER 20.00 uur: Leo Ravensbergen, orgel Vrijdag 20 juli, Dokkum, Stadhuis, 19.00 orgel Maandag 17, Leeuwarden, Evangelisch Lu- uur: Bernard Winsemius Woensdag 29 augustus, Smilde, Koepel- Woensdag 3, Drachten, Grote Kerk, 20.00 therse Kerk, 19.00 uur: kerstconcert door Woensdag 25 juli Sneek, Grote of Martini- kerk, 20.00 uur: Sander van Marion, orgel uur: Jochem Schuurman, orgel leerlingen van muziekscholen Doedab kerk, 20.00 uur: Bernard Winsemius (afscheidsconcert)

De Friese Orgelkrant en Orgelagenda 2018 www.organumfrisicum.frl

De Friese Orgelkrant en de Friese Orgelagenda worden stichting steunt – door een eenmalige of periodieke De Stichting Organum Frisicum beschikt over een websi- jaarlijks uitgegeven door de STICHTING ORGANUM schenking, door een erfstelling of door een legaat – in te: www.organumfrisicum.frl. Deze is opgezet door de FRISICUM, die in 1994 is opgericht. In 2018 komt de beginsel aftrekbaar voor de belasting dan wel belasting- gebroeders Foppe en Luuk Duursma en kan ook worden Friese Orgelkrant voor de 21e keer uit. Alle orgelcon- vrij (geen successierechten). gebruikt om met het stichtingsbestuur en de webmasters certen in Friesland van Pasen tot en met Nieuwjaar te communiceren. Met vragen of opmerkingen naar aan- staan in de Friese Orgelagenda. Volgens haar statuten De Friese Orgelkrant verschijnt éénmaal per jaar en is leiding van de Friese Orgelkrant kunt u ook terecht bij heeft de stichting Organum Frisicum ten doel: “...het in- opgemaakt door Flevodruk B.V. te Harlingen. De redactie mw. J. de Vries in Veenwouden. standhouden en bevorderen van het orgel in Fryslân en van de Friese Orgelkrant bestaat uit Johan Sjoukema, De Stichting Organum Frisicum organiseert elk jaar di- voorts hetgeen met één en ander rechtstreeks of zij- Keimpe van der Wal, en hoofdredacteur Peter van der verse orgelactiviteiten, waarvan in deze krant medede- delings verband houdt of daartoe bevorderlijk kan zijn, Zwaag. Vaste medewerkers zijn onder meer Folkert Bin- ling wordt gedaan. In samenwerking met de Friese Pers alles in de ruimste zin des woords”. De stichting tracht nema, Auke de Boer en Victor Timmer. Ook ‘externe me- Boekerij heeft zij het boek ‘Vijf eeuwen Friese orgel- haar doel onder meer te verwezenlijken door publicitaire dewerkers’ leveren veelal een bijdrage. De foto’s in de bouw’ dat een overzicht van het Friese orgelbezit biedt, middelen, het bieden van een platform voor coördinatie Friese Orgelkrant worden meestal door diverse (ama- uitgegeven. Auteur is Jan Jongepier. Voor meer informa- en het jaarlijks uitbrengen van een Friese orgelagenda teur)fotografen gemaakt. De namen van de fotografen tie over deze activiteiten kunt u onze website bezoeken voor een heel seizoen. De Stichting Organum Frisicum is zijn zoveel mogelijk bij de foto’s vermeld. De belangrijk- of bellen met onze administratrice: mevrouw J. de Vries, een culturele Algemeen Nut Beogende Instelling (ANBI). ste is Riemer Gerard van der Veen (www.fotofenderlee. Pluimzegge 6, 9269 MA Veenwouden; telefoon: 0511 – Daardoor zijn alle manieren waarop u het werk van de com). 476042.

Ik meld mij aan als donateur van de STICHTING ORGANUM FRISICUM:

Dhr. / Mw. (naam)

Adres

Postcode Woonplaats

Voor een bedrag van tenminste € 15,00 bent u donateur van de Stichting Organum Frisicum. U geniet dan korting bij deelname aan haar activiteiten. U kunt een bedrag van € 15,00 of meer overmaken naar IBAN NL64INGB0002377793 ten name van Stichting Organum Frisicum, Pluimzegge 6, 9269 MA Veenwouden (onder vermelding ‘donatie’). pagina 18 Friese Orgelkrant 2018 2018 Friese Orgelkrant pagina 19

G.W. Robustelly. Activiteiten van de KVOK in 2018 Op zaterdag 26 mei 2018 reizen wij af naar Nieuwleusen en wel naar het gebouw van de Hersteld Hervormde Gemeente (Mee- De Koninklijke Vereniging van Organisten en Kerkmusici is een landelijke leweg 41). Daar zal de organist van de kerk, Aalt Leusink, ons vereniging van beroeps- en amateurorganisten en kerkmusici, werkzaam ontvangen om 10.30 uur en over zijn nieuwe orgel vertellen en in welk kerkgenootschap dan ook. het instrument demonstreren. Het orgel is in oktober 2017 opgeleverd en is gebouwd door de Oostenrijkse bouwer Christian De doelstelling van de Vereniging zijn: Kögler. Het eerste instrument van hem in Nederland. • De bevordering van het gebruik van het orgel, het orgelspel en de orgelcultuur in het Adviseur bij dit project was Sietze de Vries. algemeen; Het frontontwerp is duidelijk op de Noord-Duitse barok georiënteerd. • De bevordering van de verantwoorde verzorging van de muziek in de eredienst, en al Het bestaat uit een Hoofdwerk (9 registers), Rugwerk (8 registers), en Pedaal (6 registers, hetgeen het peil en de waardering van de kerkmuziek in het algemeen ten goede kan waarvan één gereserveerd). komen; De lunch gebruiken we in Ommen, waarna we ongeveer om 14.00 uur kunnen aanschuiven • De bevordering van een goede opleiding van organisten en kerkmusici; bij een lezing door Peter van Dijk over de ‘acht kleintjes’ van Bach(?), in de Gereformeerde • De behartiging van de rechtspositie van de leden in het algemeen in het georganiseerd Kerk van Ommen. De acht preludes en fuga’s worden door vier organisten uitgevoerd in zo- overleg in het bijzonder. wel de Gereformeerde Kerk (Bouwstraat 17) als de Hervormde Kerk (Kerkplein 1). Deze twee locaties liggen dicht bij elkaar. De KVOK is uitgeefster van het tijdschrift Het Orgel, Muziek en Liturgie, de digitale De laatste bijeenkomst van district Friesland vindt plaats op zaterdag 3 november. Dan be- nieuwsbrief NotaBene en de ZomerAgenda. Bovendien heeft zij een internet-nieuwssite: zoeken wij de orgels van Langweer (L. van Dam 1784) en Haskerhorne (bouwer onbekend). www.orgelenkerkmuziek.nl. Dit laatste instrument geniet weinig bekendheid, maar volgens wijlen Jan Jongepier kan deze zeker tot de mooiste orgels uit de Friese provincie gerekend worden. De Friese afdeling van de KVOK organiseert jaarlijks drie bijeenkomsten. We gaan ons deze middag bezighouden met Zuid-Duitse orgelmuziek. Bij het verschijnen van deze orgelkrant heeft op 17 maart j.l. de eerste bijeenkomst plaats- Aanvang Langweer: 13.30 uur, aanvang Haskerhorne plm. 15.00 uur. gevonden. We waren te gast in de Koepelkerk te Berlikum, waar de jaarvergadering werd Nadere bijzonderheden en mededelingen over onze bijeenkomsten zijn te zijner tijd (eventu- gehouden. Hierna hielden we ons bezig met het Mittereither orgel uit 1780. Vervolgens heb- eel) te lezen in Nota Bene en/of in de rubriek ‘Activiteiten district Friesland’. ben we onze bijeenkomst voortgezet in de Meinarduskerk van Minnertsga. In deze kerk staat een opzienbarend, buitenlands importorgel, n.l. een instrument van de Luikse orgelmaker JAN STERENBERG

Samenspel Tsjerkepaad – Organum Frisicum Ook dit jaar gaan we in samenwerking met Orga- Stichting Tsjerkepaad probeert in de zomermaanden op zaterdagmiddag zoveel mogelijk ker- num Frisicum door met de nieuwe opzet van spe- ken open te hebben. In 2018 is dit het geval van 7 juli tot en met 8 september. Vele vrijwilligers ciale orgelmiddagen verspreid over de hele periode maken dit mogelijk. De laatste jaren zijn er meer dan 250 kerken in Fryslân die meedoen. en in diverse regio’s. De bezoekers komen uit heel Nederland, ja zelfs uit het buitenland. Tsjerkepaad wil zo ook Om meer te weten te komen over allerlei activitei- bijdragen aan het behoud van de kerkgebouwen en de daarbij behorende kunstwerken. In ten en welke kerken meedoen, verwijzen wij u naar de kerken worden bezoekers hartelijk ontvangen. Er is ruimte voor ontmoeting, bezinning, onze website: www.tsjerkepaad.nl. Hierop staat het bezichtiging, soms speciale exposities, en niet te vergeten orgelspel! hele jaar door nieuws over kerken in Fryslân. De De kerken die hun deuren openen, zijn voor een groot gedeelte, ook cultuurhistorisch gezien, jaarlijkse Tsjerkepaadgids, met eveneens veel in- waardevolle monumenten. In deze kerken bevinden zich vaak prachtige orgels die de moeite formatie, is te verkrijgen in de deelnemende kerken. waard zijn om te gebruiken en om beschermd te worden. Wat dit betreft zijn Organum Frisi- Dit jaar is het thema: “Gastvrijheid”. Een thema dat zeker past bij Culturele Hoofdstad! cum en Tsjerkepaad elkaars natuurlijke bondgenoten. Grote monumentale orgels in grote Wij hopen ook komend seizoen weer vele bezoekers te mogen begroeten. kerken (denk aan de Bachestafette), maar ook juweeltjes van orgels in onze kleinere kerken. Er zijn fiets- en wandelroutes langs kerken die meedoen aan Tsjerkepaad. JAN VAN DER MEER, Lid kerngroep Tsjerkepaad INTERNATIONALE ORGELSERIE 2018 GROTE KERK HARLINGEN (Hinsz-orgel 1776)

8 juni: Eeuwe Zijlstra (Harlingen/Groningen) 22 juni: Marcel Verheggen (Maastricht) 13 juli: Toon Hagen (Zwolle) 27 juli: Wim Treurniet (Noorwegen) 10 aug: David Dunnett (Norwich, Engeland) 24 aug: Eeuwe Zijlstra (Harlingen/Groningen)

Aanvang: 20.00 uur. Toegangsprijs: €9,00 (Jongeren gratis) www.orgelharlingen.nl Kerkpad 3 8861 ES Harlingen pagina 18 Friese Orgelkrant 2018 2018 Friese Orgelkrant pagina 19 Jan Brandts Buys (1868-1933) Een ten onrechte vergeten componist

In september 2018 is het honderdvijftig jaar geleden dat Jan Brandts Buys werd geboren. Hij is een Nederlandse componist die tijdens zijn leven in bijna heel Europa bekend werd, maar nu zo goed als vergeten is. Vanaf het eind van de 18de eeuw heeft de familie Brandts Buys vijf generaties lang musici voortgebracht, vooral organisten en dirigenten. Twee van hen kregen meer dan plaatselijke betekenis: Jan werd operacomponist en diens oomzegger Hans (1905-1959) dirigeerde Bachcantates en schreef over Bach.

Jeugd in Zutphen (1868-1892) tenland. Hij werd muziekcorrespondent in Jan Willem Frans Brandts Buys werd gebo- Wenen van dagblad Het Vaderland. Later ar- ren in Zutphen op 12 september 1868. Thuis rangeerde hij voor diverse Duitse en Oosten- werd er veel gemusiceerd, zowel door vader rijkse muziekuitgeverijen ouvertures, symfo- Marius Adrianus sr. als door oom Ludwig nieën, kamermuziek en opera’s voor piano. Felix die toen bij het gezin inwoonde. Ma- Dat deed hij ook met eigen werk. In 1899 rius, organist van de St.-Walburgiskerk, zat won hij een compositieprijs met zijn Piano- dan meestal achter de piano; Ludwig, diens concert in F dat hij zelf uitvoerde, begeleid vervanger in die kerk, speelde viool. Aan het door de Wiener Philharmoniker. Af en toe eind van de jaren zeventig deden ook Jan en speelde Jan ook orgel in concertzalen met zijn jongere broer Marius Adrianus jr. mee. werk van Bach en Händel. Maar het liefst Rondreizende virtuozen die Zutphen aan- componeerde hij. deden, bezochten vaak na afloop van hun In 1896 speelde hij Brahms enkele orkest- concert huize Brandts Buys en musiceerden stukken voor. Volgens familieoverlevering daar gewoon verder. Zo werd Jan al vroeg zou Brahms toen hebben geadviseerd zich vertrouwd met een breder repertoire dan al- meer op opera’s te richten. Hoe het ook zij, leen kerkmuziek. twee jaar later componeerde Jan de eerste Foto van Jan W.F. Brandt Buys uit 1917. Rond die akte van een zich in Spanje afspelend thea- tijd verkeerde hij op het toppunt van zijn succes. Vanaf 1882 trad Jan ook in het openbaar op. terstuk. In 1905 volgde een komische opera (Foto uit het archief van Jan ten Bokum) Hij begon als organist en liet zich bij voorkeur in 4 akten. Daarna scheef hij er nog acht. horen in werken van Bach, Liszt en hemzelf. Op twee na werden ze allemaal uitgevoerd. Hij gaf kerkconcerten in een groot deel van Daarmee verspreidde zijn roem zich over Muzikale kenmerken en festival Oost-Nederland. Dat mocht echter niet in Duitsland, Oostenrijk, Tsjechië, Polen, Zwit- Over het algemeen klinkt Brandts Buys rode Broederenkerk in Zutphen, waar hij van serland, de Elzas, België en Nederland. Het mantisch, aangenaam en welluidend. In 1884 tot 1889 de kerkdiensten begeleidde. meest succesvol werd Die Schneider von Oostenrijk werd hij beschouwd als een Alt- Hij speelde niet stichtelijk genoeg. Daarom Schönau, in 1917 in Nederland uitgevoerd meister, een traditioneel componist die zich concentreerde hij zich na 1888 meer op de onder de titel De Kleermakers van Marken. thuis voelde in de klankwereld van onder an- piano en oogstte veel succes als pianobege- Jeugdfoto van Jan W.F. Brandt Buys. Deze opera was in negen steden te zien deren Brahms, Grieg, Dvorák en ook Strauß leider in pianotrio’s van onder meer Beetho- (Foto uit het archief van Jan ten Bokum) waaronder Leeuwarden. Maar in het buiten- en Léhar. ven en hemzelf. Eind 1891 kreeg hij landelij- land tellen we tot 1945 meer dan duizend Van 21 tot 23 september aanstaande vindt ke bekendheid als begeleider en componist zorgde het Concertgebouworkest. Kort daar- voorstellingen. in Zutphen een Jan Brandts Buysfesti- van liederen bij het grote muziekfeest van de voor was Jan teruggekeerd uit Frankfurt am Behalve opera’s componeerde Brandts Buys val plaats. Voor de opzet en het program- Maatschappij tot Bevordering der Toonkunst, Main, waar hij piano en compositie had ge- nog 260 werken, waaronder 96 liederen, ma raadplege men periodiek de website de koepelorganisatie van klassieke koren. studeerd aan het Raffconservatorium. kamermuziek, orkestwerken, concerten en www.401NederlandseOperas.nl. Enkele maanden later speelde hij de piano- diverse piano- en orgelstukken. Veel hiervan solo van zijn Concertstuk op.3 in het Amster- Wenen: arrangeur en componist werd uitgegeven. Jan overleed op 7 decem- JAN TEN BOKUM damse Concertgebouw. Voor de begeleiding In 1892 vertrok Jan definitief naar het bui- ber 1933 in Salzburg. De orgelwerken van Jan Brandts Buys: een overzicht

Debuut als orgelcomponist orgelmuziek, getiteld “Orgel en Harmonium. De nummers 6, 8 en 11 werden door Jan al samenraapsels van gemeenplaatsen voor Jan Brandts Buys begon zijn loopbaan als Verzameling van merendeels oorspronke- jaren eerder uitgevoerd, namelijk tijdens een compositiën te geven. Wel is waar mag ik uitvoerend musicus als organist en pianist. lijke en gemakkelijke stukken voor orgel of concert op 31 oktober 1882 in de Walburgis- niet verklaren, dat de kleine stukken van Op beide instrumenten was hij zeer bedre- harmonium met of zonder pedaal” en kreeg kerk te Zutphen, waarin hij samen met zijn Brandts Buys eene hooge vlucht nemen, zij ven en gold hij als een veelbelovend talent. als opusnummer 3. De bloemlezing bevatte vader, een zangeres en een violist optrad. blijven te evener aard, maar toch heeft de Maar ook als componist liet hij op jonge leef- 17 stukken, zowel eigen composities als be- Daaruit blijkt dat de bundel deels al eerder schrijver in ‘t algemeen een karakter aan tijd van zich horen: de eerste gepubliceerde werkingen. Deze zijn door de notatiewijze gecomponeerde stukken bevat. Nr.5 (de titel zijne werkjes weten te geven.” Naast veel lof composities verschenen al in 1883 bij de zowel pedaliter op orgel als manualiter op is het Duitse Magnificat) en Nr.15 (Lofzang) voor het vakmanschap van de jonge compo- Zutphense uitgever Thieme (6 Lyrische harmonium speelbaar: de pedaalpartij ver- zijn mogelijk bewerkingen van eigen koor- nist komt De Lange ook met enkele kritische Stückchen und Variationen op.1 voor piano), dubbelt meestal de onderste stem van de werken, de schrijfwijze wijst ook in die rich- opmerkingen en geeft hij advies. Zo liet hij Jan was toen pas 15 jaar. linkerhand. Brandts Buys schrijft daarover in ting. Stilistisch staan de eigen stukken dui- het “arrangement uit Lohengrin onbespro- Een aantal jaren later, in 1889, verscheen het voorwoord: “Wanneer men met pedaal delijk in de Duits-romantische traditie zoals ken” omdat “het nut van zulke bewerkingen bij dezelfde uitgeverij een eerste bundel met speelt, dan moeten natuurlijk de noten, die die door Mendelssohn en Schumann werd mij ontgaat”. Verder waarschuwt hij Brandts de pedaalpartij op ’t manuaal vervangen, vertegenwoordigd. Opvallend is ook de dui- Buys voor het gevaar te blijven steken in worden weggelaten, waardoor de uitvoering delijk waarneembare invloed van de Noorse klein werk en schrijft: “Ofschoon ik met ge- zeer vergemakkelijkt wordt”. Deze aanpak, componist Edvard Grieg met wie de familie noegen opmerk, dat deze jonge musicus plus het feit dat er enkele bewerkingen wa- Brandts Buys contacten onderhield. Dit is een bijzonder helder inzicht in de eenvou- ren opgenomen van bekende werken van vooral evident in nr.11, de Idylle-Fuga, waar- dige grondslagen der muzikale kunst heeft, onder meer Mozart, Mendelssohn en Schu- in veelvuldig de zogenaamde Grieg-cadens meen ik hem toch te moeten waarschuwen mann, bevorderde de verkoopbaarheid van voorkomt (denk hierbij bijvoorbeeld aan de tegen het gevaar, om zich te veel op het klei- de bundel aan een breed publiek natuurlijk fameuze inzet van Grieg’s Pianoconcert in ne gebied te bewegen. Ik koester de vrees, zeer. a). dat zijn talent zich daardoor in eene op- Hier volgt een beknopt overzicht van de in- pervlakkige richting zou gaan ontwikkelen. houd (de bewerkingen zijn van een * voor- Een belangrijke recensie Hij begeve zich thans op breeder gebied, zien): 1. Fantasie, 2. Abendgebet, 3. Brau- In de krant “Het nieuws van den dag: kleine daar, waar het noodig is, in groote lijnen te tlied (uit “Lohengrin” van Richard Wagner)*, courant” van 2 maart 1883 kreeg het album meten […]” en hij besluit: “Spoedig hoop ik 4. Pastorale, 5. Mein Herz erhebet Gott den een uitgebreide en lovende recensie van de nu eens een echt jong werk van den jongen Herrn, Fuga, 6. Gebed (Lied van Ferdinand bekende componist en dirigent Daniël de Jan Buijs onder de oogen te krijgen. Eeni- Hiller)*, 7. Intermezzo, 8. Abendlied (Robert Lange (1841-1918). Hij schrijft onder meer: ge stoutigheden zal ik hem daarbij gaarne Schumann)*, 9. Erinnerung, 10. Ave Verum “De jonge componist levert door de bewer- vergeven.” Kortom: De Lange daagt Brandts Corpus (Mozart)*, 11. Idylle. Fuga, 12. Aria king der in de eerste aflevering opgenomen Buys hier uit om met ‘groter werk’ op de prop- “Sei stile dem Herrn” (Uit “Elias” van F. Men- stukken het bewijs, dat hy met groote gemak- pen te komen! delssohn Bartholdy)*, 13. Een Zomerzon- kelijkheid en zekerheid het muzikale materi- dagmorgen, 14. Lofzang, 15. Vater unser aal weet te behandelen. Het is zeker geen Nieuw Leven (Marius A. Brandts Buys)*, 16. Wilhelmus gemakkelijke taak, gemakkelijke werken te Dat “echte jonge werk” liet niet lang op zich van Nassouwen (Oorspronkelijke wijze) [the- schrijven. Zij, die met dat doel voor oogen wachten, want al in hetzelfde jaar publiceer- Jan W.F. Bandts Buys in de zestig. ma en variatie], 17. Wien Neerlands Bloed zich aan het werk zetten, vervallen zeer licht de Thieme een orgelwerk van Jan dat duide- (Foto uit het archief van Jan ten Bokum) [thema en 3 variaties]. in de fout van oppervlakkige floskels en lijk meer ambitie toonde: de Fantasie “Nieuw pagina 20 Friese Orgelkrant 2018 2018 Friese Orgelkrant pagina 21

Leven” / “Neues Leben” opus 4. Het werk Weemoed naar Holland valt in de categorie “vrije orgelfantasieën” en Ook in 1912 voltooide Brandts Buys het or- heeft een ABA-vorm. Het virtuoze begin in G- gelwerk “Patria. Phantasie für die Orgel”, dat dur in een wervelende triolenbeweging heeft in 1917 door Weinberger werd uitgegeven. trekken van een orgeltoccata, maar wat hier De autograaf is gedateerd 21 december 1912 vooral in het oog springt is de overduidelijke en het werk is opgedragen aan zijn collega verwijzing naar de opening van “Morgens- componist Johan Wagenaar (1862-1941) ter timmung” uit de Peer Gynt Suite I op.46 van gelegenheid van diens 50e verjaardag. Het Edvard Grieg! In het B-gedeelte “Langsam” is te beschouwen als een symfonisch ge- vinden we ook nog een passage die sterk dicht voor orgel, waarin de componist terug- aan Liszt doet denken, in het bijzonder de denkt aan zijn vaderland (=Patria) dat hij ver- overgangspassage (maat 434-446) van het laten heeft. De vormgeving is hecht en volgt Adagio uit de Fantasie und Fuge über den de hoofdvorm met een expositie met 1e en Choral “Ad nos, ad salutarem undam”, een 2e thema (in thema 2 klinkt het ‘Wilhelmus’ orgelwerk dat Jan op zijn repertoire had. Na door), doorwerking en reprise plus coda. een idyllische episode in Es-dur keert de tri- Evenals in de Hochzeitsmarsch is het idioom olenbeweging weer terug en met een even orkestraal (bijvoorbeeld door het gebruik van simpele als doeltreffende modulatie zijn we octaaftremolo’s in het pedaal waarmee een weer terug in G-dur, waarna een reprise paukenroffel wordt gesuggereerd). volgt. Een energieke coda met accelerando Welk verhaal gaat er mogelijk schuil achter sluit dit bruisende jeugdwerk af. De eerst be- dit stuk en de titelkeuze? In een brief van de kende uitvoering vond plaats op 29 septem- componist uit 1922 wordt mogelijk een tipje ber 1886 in de Grote of St. Michaëlskerk te van de sluier opgelicht. Brandts Buys over- Zwolle, dus zo’n drie jaar vóór publicatie. Advertentie van Thieme’s Boek en Muziekhandel te Zutphen (uit de Tubantia van 14 oktober 1891). weegt om zich weer in Holland te vestigen en schrijft (in een wat gebrekkig geworden Hol- de commissie van mening was dat hij eerst eerdere orgelstukken en ook de uitwerking lands-Duits) over zijn ambivalente houding nog in Nederland verder zou moeten stude- van het fugathema verraadt de hand van de ten opzichte van zijn vaderland: “Sedert jaren, oftewel: de Toonkunstbeurs voor studie ervaren componist; begrijpelijk dat de Frank- ren heb ik “Sehnsucht” Holland weer te zien. in het buitenland kreeg hij niet. Na deze te- furter docent Anton Urspruch (1850-1917) Dikwijls was ik dicht in de buurt. Maar ten- genvaller was Jan er van overtuigd dat zijn Jan in 1890, na één jaar studie aan het Raff- slotte heb ik me altijd weer gedacht: je past besluit Nederland te verlaten juist was. Conservatorium, reeds als “afgestudeerd” er niet meer heen. De grootste zwarigheid beschouwde! bestaat in het gevoel, dat alles mij helemaal Toccata en Fuga vreemd is geworden; in mijn gedachten ziet Met de toelage van de regering en de uitga- Een mars voor een bruid alles er zo uit als toen ik als jongen Holland ven van zijn composities (hij had voor uitge- En nu de verrassing of, zo u wilt, teleur- verliet. Het grootste deel van mijn familie ken ver Thieme intussen ook een orgelboek met stelling: volgde er na deze veelbelovende ik niet…” Elders lezen we: “Holland is het Psalmen en Gezangen vervaardigd dat in start nog een stroom van orgelwerken van land waar ik altijd heen wil, maar dat voor 1890-92 in drie delen verscheen), beschikte Brandts Buys? Het antwoord is helaas nee. mij gesloten is”. De componist zou inderdaad hij echter over voldoende geld om naar het Ruim twee decennia zou het op orgelgebied niet meer naar zijn “Patria” terugkeren. buitenland te vertrekken en studeerde gedu- stil blijven. Pas in 1912 ontstaan weer enkele rende twee jaar (1889-1891) aan het Raff- orgelwerken. Brandts Buys woonde toen Epiloog: een laatste koraal voor orgel conservatorium te Frankfurt am Main. In die inmiddels met zijn tweede vrouw, Alma, in Het laatste orgelwerk dat van Jan Brandts periode verscheen van hem nog een nieuw Siffian bij Bozen (Bolzano) in Zuid-Tirol, een Buys bekend is, is het “Choral”; een bewer- orgelwerk: de Toccata en Fuga in g-moll. Dit hooggelegen dorpje met prachtig uitzicht op king over de koraalmelodie “Nun ruhen alle werk was opgenomen in een verzamelalbum de Dolomieten waar hij ongestoord kon wer- Wälder” ofwel “O Welt ich muss dich lassen”. dat zijn vader in 1891 bij Thieme uitgaf. ken. Het eerste stuk is de “Hochzeitsmarsch” Het ongedateerde en onuitgegeven hand- op.34, in 1917 uitgegeven door zijn uitgever schrift bevat een koraalzetting gevolgd door Programma van het orgelconcert door Jan W.F. Ook deze verzameling was weer gericht op Weinberger te Leipzig en opgedragen aan twee variaties die in beweging toenemen, Brandts Buys in 1886 te Zwolle (uit de Provinci- een breder publiek en bevatte muziek van Frau Selma Haller Felden. In de autograaf waarna een epiloog het werk akkoordisch ale Overijsselsche en Zwolsche Courant van 27 E. Brönnemüller, S. de Lange jr, J.S. Bach, staat de vermoedelijk werkelijke naam van besluit. Belangrijk in de begeleiding in beide september 1886). G. van Welbergen, J. Worp, J.A. van Eyken, de geadresseerde genoteerd: Senta Heindl- variaties is het zogenaamde Seufzer-motief, D. Buxtehude, J.B. Litzau, W.F. Nicolaï, J. Fischer. Het stuk – vermoedelijk een gele- dat we eveneens in de gelijknamige koraal- Later speelde Jan het stuk nog in onder Schneider, H. de Vries, F. Liszt, C.F. Hen- genheidswerk – heeft, zoals het een mars bewerkingen uit opus 122 van Johannes meer Utrecht (Domkerk, 19 april 1888) en driks jr, J. Brandts Buys, J. Wagenaar, M.A. betaamt, een ABA-vorm. De initialen S-H-F Brahms aantreffen. De componist voerde het Deventer (Lebuïnuskerk, 2 mei 1888) tijdens Brandts Buys en R. Hol. Naast werk van en- (= de tonen Es-B-F) vormen het hoofdmotief stuk op 19 februari 1915 uit tijdens een con- een concert ter gelegenheid van het 50-ja- kele oudere componisten zoals Bach, Bux- van het A-deel. In het B-gedeelte citeert de cert met de Wiener Singverein op het Rieger- rig huwelijksfeest van zijn grootouders. Als tehude en Brönnemüller, bevatte de bundel componist heel toepasselijk zijn eigen lied orgel in de grote zaal van de Musikverein te de titelkeuze van het stuk een autobiografi- dus vooral muziek van 19e-eeuwse Neder- “Brautfahrt” uit opus 20. Dit lied komt ook Wenen. Het Choral is te beschouwen als een sche achtergrond had zou je haast denken landers. Bijzonder, en verkooptechnisch voor in de opera “Das Veilchenfest” (1905) retrospectief werk, de geesten van Brandts dat Brandts Buys telepathische gaven had, slim, is dat de meeste stukken zowel op or- van Brandts Buys, waarvoor Victor Heindl Buys muzikale helden Bach en Brahms klin- want zowel zijn leven als zijn loopbaan zou gel, harmonium als piano uitvoerbaar waren. (1870-1923) het libretto had geschreven. ken door in het stuk. Tegelijkertijd vormt het inderdaad een hele nieuwe kant op gaan… De Toccata en Fuga van Brandts Buys heeft In de coda wordt het refrein van het Duitse door de laatromantische harmoniek een ont- dan ook een vergelijkbare notatie (en speel- volksliedje “Ein frohes Herz voll Lieb und roerende en persoonlijke epiloog binnen zijn Weg uit Holland opties) als de bundel “Orgel en Harmonium” Lust“ geciteerd: “Kling klang, sing sang, es orgeloeuvre. De aanleiding voor deze ommezwaai wa- van enkele jaren eerder. Het energieke stuk zog ein Bursch hinaus“. Aardig is dat het be- Concluderend kunnen we vaststellen dat de ren enkele teleurstellingen die hem deden in 6/8 maat heeft een hechte vorm en struc- gin van dit refrein door middel van één kleine orgelmuziek in het omvangrijke oeuvre van besluiten zich van het Nederlandse muziek- tuur; het beginmotief in maat 1 en 2 van de wijziging gelijk is aan het naamcitaat Es-B-F! Brandts Buys weliswaar een bescheiden leven af te wenden en naar het buitenland Toccata dient tevens als Fugathema. Zowel Het klankidioom van deze Bruidsmars is laat- plaats inneemt, maar niettemin enkele zeer te vertrekken. Allereerst waren er de beper- de harmonische taal als het modulatieplan romantisch en, mede vanwege de vele ak- fraaie werken bevat. De beide Fantasieën kingen die de Zutphense kerkvoogden hem is aanzienlijk gedifferentieerder als in zijn koordverdubbelingen, orkestraal te noemen. “Nieuw Leven” en “Patria”, de Toccata en oplegden als organist: hij mocht geen con- Fuga in g en het Choral verdienen het zon- certen geven op ‘zijn’ Lohman-orgel in de der meer om vaker uitgevoerd te worden. Broederenkerk (tegenwoordig in Heusden) Van Jan Brandts Buys’ orgelmuziek zijn mo- en evenmin zijn dienst verzuimen ten gun- menteel echter alleen de Toccata en Fuga ste van de Walburgiskerk, waar vader Ma- in g in een moderne uitgave beschikbaar (in rius Adrianus Brandts Buys organist was en 2003 uitgegeven door Interlude), de overige waar Jan graag het fraaie Bader/Timpe-orgel werken zijn alleen via muziekarchieven toe- bespeelde. Vervolgens mislukte in 1888 een gankelijk. sollicitatie naar de post van organist van de Een heruitgave hiervan zou wenselijk zijn. Utrechtse Domkerk (de jury verkoos Johan Wagenaar). De spreekwoordelijke druppel FRANK VAN WIJK die de emmer deed overlopen schijnt echter Bergen NH (januari 2018) een incident geweest te zijn dat zich voor- deed bij het toelatingsexamen voor een stu- Bronnen (selectie): diebeurs bij de Maatschappij tot Bevordering • Gerard Verhey en G. Schlimme van Brunswijk – Jan der Toonkunst. Jan had van de regering (via Brandts Buys, een Zutphense laat-romanticus in het in- de voorheen in Zutphen woonachtige minis- ternationale muziekleven (Van Someren & Ten Bosch ter Mackay) een toelage gekregen om in het Zutphen 1980) buitenland te kunnen studeren. De poging • Jan ten Bokum – Jan Brandts Buys componist, een Ne- om ook van Toonkunst een studiebeurs te derlander in Oostenrijk (Walburg Pers, Zutphen 2003) verkrijgen mislukte echter. Naar het schijnt • Verder zijn onder meer geraadpleegd het Honderd wees Jan de examinator (naar verluidt Sa- Componistenboek (Gottmer, Haarlem 1997) en histo- muel de Lange jr.) op fouten in de examen- rische kranten via de website Delpher. opgaven. Deze eigengereidheid viel slecht, • De geraadpleegde bladmuziek is afkomstig uit de col- waardoor Jan zijn kans op een beurs ver- lectie van Jan ten Bokum (Zutphen) en het Nederlands speelde. Uit de notulen blijkt echter ook dat Autograaf van Brandt Buys’ laatst bekende orgelcompositie, het “Choral”. Muziek Instituut te Den Haag. pagina 20 Friese Orgelkrant 2018 2018 Friese Orgelkrant pagina 21 Soest verguld met “Harlinger” orgel In de Oude Kerk te Soest werd afgelopen week het orgel uit de vroegere Doopsgezinde Kerk aan de Zoutsloot te Harlingen in gebruik genomen. Dit fraaie instrument was in 1811 door orgelbouwer Van Gruisen gebouwd voor de toenmalige kerk. Toen deze kerk te klein was vanwege het toenemende aantal kerkgangers werd in 1858 een veel groter kerkgebouw in gebruik genomen. Het oude orgel was niet krachtig genoeg om het in de vorm van een Grieks kruis gebouwde Godshuis met haar klanken te vullen. Men besloot toen niet tot nieuwbouw, maar breidde het orgel aan weerskanten en naar achteren uit. Deze werkzaamheden werden uitgevoerd door de firma Van Oeckelen uit Groningen, een bedrijf dat in Harlingen ook een orgel bouwde voor de toenmalige Westerkerk en omvangrijke werkzaamheden verrichtte aan het Hinsz-orgel van de Grote Kerk.

Lotgevallen van het Van Gruisen/ ken en nieuwbouw te plegen een paar huis- Van Oeckelen-orgel jes vlak naast het kerkgebouw betekende De Doopsgezinde Gemeente was zeer con- dit ook het einde voor het Van Gruisen/Van tent met het “nieuwe” vergrote instrument dat Oeckelen-orgel voor Harlingen. Het instru- op 9 september 1858 kon worden ingewijd in ment werd afgebroken en voorlopig opgesla- een feestelijke dienst omlijst met koorzang. gen. De Gereformeerde Kerk te Vollenhove Men spreekt van een sieraad en Harlingen toonde belangstelling, maar financieel kreeg had er, naast het beroemde orgel van de men daar de zaak niet rond. Na lange tijd Grote Kerk, een prachtig orgel bij. In 1900 niet deskundig opgeslagen geweest te zijn werkte de bekende Leeuwarder orgelbouwer werd het instrument overgenomen door or- Van Dam aan het orgel, waarbij enkele re- gelbouwer Reil te Heerde. Daar werden alle paraties werden verricht en het orgel geheel delen van het eens zo majesteitelijke instru- werd schoon gemaakt. Ook werden enkele ment op een zolder opgeslagen. Diep onder wijzigingen in de klank aangebracht (re- het stof en door de tand des tijds aangetast gisters veranderd) en werd het orgel zwart lag het daar vele jaren. (“rijtuigzwart”) geverfd. Na werkzaamheden door de firma Vaas & Bron, eveneens uit Orgelcommissie Oude Kerk Soest Leeuwarden in 1933 (het orgel was toen 75 In Soest (gemeente Oude Kerk) was men al jaar oud) raakte het orgel na de Tweede We- enige tijd op zoek naar een vervangend orgel. reldoorlog langzaam in verval. Men was over het bestaande instrument dat al langer niet voldeed en vele mankementen In het rapport dat orgeldeskundige Jan Jon- vertoonde niet tevreden. Er werd niet aan gepier in 1982 maakte wordt gesproken over nieuwbouw gedacht, maar aan de aanschaf de slechte bespeelbaarheid en de vervallen van een vrijgekomen historisch orgel. En zo staat van het in principe zo fraaie instrument. kwam men bij orgelbouwer Reil terecht, waar Toen de Doopsgezinde Gemeente Harlingen het Harlinger orgel nog steeds lag te wach- in de jaren ’90 besloot de oude kerk af te bre- ten op een tweede leven. In Soest zag men het helemaal zitten met dit mooie instrument. Maar dat er ontzettend veel aan moest ge- beuren was ook duidelijk. Middels vele acties in de jaren die volgden op de keuze van dit De Oude Kerk te Soest. (Foto: Otto Roelofsen, Kimswerd) instrument werd uiteindelijk tot aanschaf en restauratie van het historische instrument de nu nog levende mensen in Harlingen het Dispositie Van Gruisen/Van Oecke- over gegaan. In de derde week van januari ooit gehoord. Opvallend mooi zijn de origine- len-orgel: 2018 werd het orgel in gebruik genomen. le Van Gruisen-fluiten van het Onderpositief en ook de Van Oeckelen-Cornet is bijzonder Manuaal (C-f3): Prestant 8 vt, Bourdon 16 Indrukken fraai. De speelaard is zeer licht, maar zwaar vt, Cornet 5 st. (Van Oeckelen), Holpijp 8 vt, De kerk van Soest staat een beetje buiten bij gekoppelde klavieren. Een beetje jammer Octaaf 4 vt, Quint 3 vt (Reil), Fluit 4 vt (Van het centrum van het dorp. Het is een lang- is het dat de akoestiek van de kerk niet zo Dam), Super Octaaf 2 vt, Mixtuur 3-4 st., werpig, niet al te hoog gebouw dat over een ruim is als die was in de kerk te Harlingen, Trompet 8 vt (gedeeld). hoge toren beschikt. Het “nieuwe oude” orgel die hoger en korter was: het geluid was hier Onderpositief (C-f3): Fluit Does 8 vt, Viola staat aan de westkant boven het ingangspor- presenter. de Gamba 8 vt, Fluit 4 vt, Salicionaal 4 vt, taal opgesteld, met iets versmalde uiterste Woudfluit 2 vt (Reil), Vox Humana 8 vt (Reil). tussenvelden. Het eerste dat opvalt is de In de Oude Kerk te Soest is men zeer geluk- Pedaal (C-d1): Prestant 8 vt, Subbas 16 vt, warme geelachtige “imitatie-esdoorn” kleur. kig met dit instrument. “Harlingen” heeft daar Gedekt 8vt (Reil), Octaaf 4 vt, Bazuin 16 vt, Daarnaast is in de versierselen veel groen een bijna magische klank. Toch mooi dat dit Trombone 8 vt toegepast, terwijl de labia van de pijpen waardevolle instrument uiteindelijk na meer (Alle pedaalregisters, m.u.v. de Gedekt zijn bladgoud kregen. De esdoorn-kleur bleek dan 20 jaar een mooie bestemming heeft van Van Oeckelen) overigens de originele kleur van het orgel. gevonden. De claviatuur. (Foto: Otto Roelofsen, Kimswerd) De klank is prachtig! Zo heeft niemand van OTTO ROELOFSEN

Het Van Gruisen/Van Oeckelen-orgel in de Oude Kerk te Soest. (Foto: Otto Roelofsen, Kimswerd) Het nieuwe balgenhuis. (Foto: Otto Roelofsen, Kimswerd) pagina 22 Friese Orgelkrant 2018 2018 Friese Orgelkrant pagina 23 Een verscheidenheid aan orgels in Damwoude en de bewogen geschiedenis van een orgel van Simon Bak

Het dorp Damwâld ligt zo’n drie kilometer ten zuiden van Dokkum. Tot voor kort kwam men via de N356 door het dorp Damwoude vanuit Dokkum naar het zuiden rijdend. Sinds 2016 is de N356 (de ‘Centrale As’) verlegd en wordt het autoverkeer buiten het dorp om geleid. Damoude is in 1971 ontstaan uit drie aan elkaar gegroeide dorpen: Dantumawoude, Akkerwoude en Murmerwoude. De eerste letters van de drie oorspronkelijke dorpen vormden samen de naam van het nieuwe dorp DAMwoude. Sinds 1 januari 2009 heet Damwoude officieel Damwâld omdat de gemeente Dantumadiel (voorheen Dantumadeel), waartoe het dorp behoort, toen tot Friese plaatsnamen over- ging. Daarbij werd teruggegrepen, zo is me verteld, op het Friese spraakgebruik Dantumawoude als Damwâld aan te duiden.

gen de kerkleden in Dokkum of Driesum ter kerke. Na 1892 scheidden in Murmerwoude de wegen van de christelijke gereformeerde kerkgemeente (officieel tot stand gekomen in 1869) en de gemeente van de Gereformeer- de Kerken in Nederland. Medio 1907 werd een nieuwe gereformeerde kerk gebouwd, die in 1934 ingrijpend werd verbouwd en vergroot. Het aantal gemeenteleden bleef groeien en daarom werd in 1967 besloten tot de bouw van een nieuw kerkgebouw. In september 1968 vond de ingebruikname van de nieuwe kerk en een nieuw orgel plaats. Pels & Van Leeuwen leverde het mechanische orgel (opus 693). Het telde 10 registers verdeeld over twee manualen en een vrij pedaal. Het orgel werd bespeeld Het Van den Heuvel-orgel (1981) in de christe- door de in Fryslân bekende organist, Arnold lijke gereformeerde kerk van de Petrusgemeente Feddema. Deze overleed in januari 2016 op in Broeksterwâld. (Foto: Riemer G. van der Veen, 99-jarige leeftijd. Leeuwarden, fotofenderlee.com) In 1985 plaatste Kaat & Tijhuis enkele nieuwe registers op gereserveerde plekken. daarmee te klein om zelfstandig te kunnen Sinds de vorming van de Protestantse Kerk voortbestaan. Op zondag 28 maart 2010 is De voormalige hervormde kerk van Murmerwoude, nu de protestantse Bonifatiuskerk van Damwoude Nederland heeft het kerkgebouw de naam de laatste eredienst in ‘De Begroeting’ ge- (13e eeuw). (Foto: Johan Sjoukema, Leeuwarden) ‘De Ontmoeting’. houden. De vrijgemaakte gereformeerde gemeente van Damwâld is in 2010 opgeheven Oude en nieuwe orgels gels kent Damwoude een aantal naoorlogse • het orgel in de voormalige gereformeerde en tenslotte helemaal uit elkaar gevallen. De Doordat Damwâld uit drie voormalige dor- orgels: kerk vrijgemaakt van Murmerwoude. kerk werd gesloten en de gemeenteleden pen bestaat en bovendien nogal wat ver- De gereformeerde kerk vrijgemaakt in wat zijn her en der verspreid. Haar bezittingen schillende kerkgenootschappen telt, is het • een Van den Heuvel-orgel (1977) in de nu Damwâld heet, had na de vrijmaking zijn verdeeld en een afscheiding van christe- een behoorlijk aantal orgels rijk. Er zijn vier christelijke gereformeerde Sionskerk. van eind 1944 geen eigen kerkgebouw lijke gereformeerde kerkgemeente in Broek- historische orgels. In het voormalige Akker- De kerk is gebouwd in 1972. Het vorige en huurde in Murmerwoude het “Volksge- sterwoude, heeft de kerk gekocht. Deze woude bevindt zich een Van Dam-orgel uit kerkgebouw dateerde van 1900. Het orgel in bouw” voor haar samenkomsten. Dit was in afgescheiden gemeente noemt zich ‘Andre- 1818 dat oorspronkelijk voor ’s Gravenzande deze Sionskerk van het vroegere Murmer- 1937-1938 gebouwd voor een stichting, die asgemeente Broeksterwoude’ en gebruikt nu werd gebouwd en in 1899 naar Akkerwoude woude kent 23 stemmen, twee manualen en werd gevormd door de Geheelonthouding het kerkgebouw, voorheen “De Begroeting”, (kerkgebouw De Ikker) overgeplaatst. een vrij pedaal. Tot voor enkele jaren werden (drankbestrijding), de Landarbeidersbond in Damwâld. Orgelmakerij Bakker & Timmenga leverde er jaarlijks enkele orgelconcerten gegeven, en de SDAP (één van de voorgangers van De christelijke gereformeerde gemeente aan Murmerwoude twee orgels: in 1885 voor maar de organisatoren zijn daarmee gestopt de PvdA). In de volksmond werd het pand van Broeksterwâld (Broeksterwoude) heet de doopsgezinde kerk (12/I/P) en in 1895 en nu vindt er nog maar sporadisch een con- wel “Ons huis” genoemd maar meestal het nu Petrusgemeente. In haar kerk staat een voor de toenmalige hervormde kerk, nu cert plaats, doorgaans door een organist en “Volksgebouw”. Het gebouw functioneerde mechanisch Van den Heuvel-orgel (9/II/P) uit de protestantse Bonifatiuskerk (7/I/aP). De een koor. als een soort dorpshuis. 1981. naam Murmerwoude zou afgeleid zijn van Eind zestiger jaren verloor het Volksgebouw ‘Moordenaarswoude’ omdat Bonifatius hier • het orgel in de gereformeerde kerk van het steeds meer zijn oorspronkelijke functie en Begin 2012 werd een uit Gouda afkomstig in 754 omgebracht zou zijn. Het is echter voormalige Murmerwoude, nu de protes- kon de gereformeerde kerk vrijgemaakt ei- orgel, in 1971 gebouwd door De Koff en vol- waarschijnlijker dat de dorpsnaam te verkla- tantse kerk De Ontmoeting. genaar van het gebouw worden. In 1981 tooid door Pels & Van Leeuwen, in de kerk ren is uit ‘moarre’ (wat hoogveen betekent) De gereformeerde gemeente ontstond hier, was er een grondige verbouwing van het van de Andreasgemeente geplaatst. Het en ‘woude’ (hetgeen gebied betekent). Mur- net als de christelijke gereformeerde ge- kerkinterieur en de terreinen. Het orgel (uit instrument, het vierde naoorlogse orgel in merwoude heette in het Fries Moarrewâld. meente, vanuit De Afscheiding (1834). In 1977/78) van Bak is toen door S. Haarsma Damwâld, is in januari 2012 door Consultare In het voormalige Dantumawoude staat één 1873 betrok de afgescheiden gemeente een uit Drachten opgeslagen en technisch her- Orgelbouw gereviseerd en overgeplaatst van de vijf Hinsz-orgels in de provincie Frys- nieuw, eigen kerkgebouw. Tot dat jaar gin- steld. In 1997 is het gebouw uitgebreid en in naar Damwâld. lân. In 1777 bouwde Hinsz een éénklaviers december van dat jaar opnieuw in gebruik orgel (8/I/aP) voor de hervormde kerk, thans genomen. De opgeknapte en uitgebreide Een mechanisch orgel van Simon Benedictuskerk geheten. Men is er gestopt gereformeerde kerk vrijgemaakt heette in het Bak met het organiseren van een paar orgelcon- vervolg “De Begroeting”. Aanvankelijk werd de gemeentezang in de certen per jaar. Vorig jaar pleegde Bakker & gereformeerde kerk vrijgemaakt van Mur- Timmenga het nodige groot onderhoud aan De ‘vrijgemaakte’ gemeente van Damwâld merwoude begeleid door een pedaalharmo- het orgel. In het nabij gelegen Driezum (Drie- ging samenwerken met de gereformeerde nium (Pedalion), dat eigendom was van de sum) bouwde Hinsz in 1783 nog een één- kerk vrijgemaakt te Dokkum en Wouters- al eerder genoemde organist, Arnold Fed- klaviers orgel (11/I/aP). Naast deze ‘oude’ or- woude-Driesum. Al in 1965 waren de ge- dema. Plannen om in 1949/50 een (hoogst- reformeerde gemeenten vrijgemaakt van waarschijnlijk elektropneumatisch) pijporgel Oenkerk (Oentsjerk) en Murmerwoude sa- aan te schaffen, strandden. Vervolgens vond mengevoegd. Vergaande samenwerking met van 1951 tot 1978 de begeleiding van de ge- de omringende zusterkerken bleek echter meentezang plaats door een prachtig, groot een moeilijke en uiteindelijk onmogelijke Frans drukwindharmonium. Helaas begon aangelegenheid. De actieve gemeente in dit harmonium allerlei gebreken te verto- Damwoude telde destijds 96 leden en was nen. Daarom werd in 1973 contact gezocht met orgeladviseur mr. A. Bouman met het oog op de aanschaf van een nieuw orgel. Korte tijd werd op proef gebruik gemaakt van een orgelpositief, gebouwd door Pels & Van Leeuwen. Dit positief was in Drachten bij uitvoeringen van de Matthäus Passion gebruikt. Het bleek echter ongeschikt voor de kerkruimte in Damwoude, omdat het niet geherintoneerd was. Het Pels & Van Leeuwen-orgel (1968), in 1985 Het kerkgebouw van de christelijke gereformeer- In eerste instantie stond W.N. de Jongh uit door Kaat & Tijhuis uitgebreid, van de protes- de Andreasgemeente in Damwâld, dat voorheen Lisse op de nominatie om een mechanisch Het Van den Heuvel-orgel (1977) in de christe- tantse kerk De Ontmoeting te Damwâld. (Foto: van de gereformeerde gemeente vrijgemaakt orgel te leveren, maar toen deze zich terug- lijke gereformeerde Sionskerk te Damwoude. Riemer G. van der Veen, Leeuwarden, fotofen- was. (Foto: Riemer G. van der Veen, Leeuwar- trok werd gekozen voor een orgel van Simon (Foto: Johan Sjoukema, Leeuwarden) derlee.com) den, fotofenderlee.com) Bak uit Edam. Deze orgelbouwer leverde in pagina 22 Friese Orgelkrant 2018 2018 Friese Orgelkrant pagina 23

Het Steendam-orgel (1992) in de voormalige gereformeerde kerk van Rinsumageest, dat het instrument van Simon Bak uit 1975-1976 verving. Het Steendam-orgel staat nu in Kesteren. (Foto: Arie Goud, Dokkum)

1977/78 een nieuw instrument, een positief Koppel Manuaal-Pedaal. Windlade: sleep- dat op de begane grond kwam te staan en lade. niet op de galerij zoals voorheen het harmo- Alle registers waren gedeeld in bas/discant. nium. Het was een orgel met een mechani- De Octaaf 4 voet was niet als afzonderlijk re- sche toets- en registertractuur. Naast nieuw gister opgenomen, maar geïntegreerd in de pijpwerk van Stinkens werd er bij de bouw (lage) discant van de Mixtuur. van het nieuwe orgel ook gebruik gemaakt van bestaand materiaal: het handklavier en Het orgel van Bak, dat rond de 27.500 gulden de pijpen van de registers Holpijp 8 voet, gekost zal hebben, bleek van slechte kwali- Roerfluit 4 voet en de Octaaf 2 voet waren teit te zijn. Een vervelende zaak voor de ge- afkomstig van het voormalige Bakker & Tim- meente: goedkoop draaide uit op duurkoop. menga orgel (1891) uit de Gereformeerde Toen het kerkgebouw in 1981 verbouwd Kerk (synodaal) van Sexbierum. De Subbas werd, moest Syb Haarsma uit Drachten al 16 voet, een register van Valckx &Van Koute- voor technisch herstel zorgen waardoor het ren (1937), was afkomstig uit het voormalige orgel weer een poos mee kon en de aan- orgel van de Gereformeerde Kerk (synodaal) schaf van een elektronicum werd afgewend. te Rinsumageest. Ook de orgelbank, even- Vanaf ongeveer 2000 was het orgel in on- eens van Valckx en Van Kouteren, kwam derhoud bij Mense Ruiter Orgelmakers bv te over van Rinsumageest naar Damwoude. Zuidwolde (provincie Groningen).

Adviseur was mr. A. Bouman uit Eelde, die Jubileumconcert vaak op Rinsma State in het bij Damwoude Jan Jongepier (1941-2011), tot 2006 organist Het voormalige orgel van Simon Bak (1977/1978) in de gereformeerde kerk vrijgemaakt van Damwâld gelegen Driezum (toen nog Driesum) vervan de Jacobijnerkerk in Leeuwarden en ad- met organist Gjelt Visser. (Foto uit 2010 van Wybe Bosch, Damwâld) bleef. Tijdens de gemeentevergadering van viseur van de Stichting Organum Frisicum, 30 maart 1978 is het orgel officieel in gebruik heeft één keer een concert op het orgel van Damwâld is geweest, vertelde ons dat Jan De Andreas-gemeente liet op instigatie van genomen. Bij de ingebruikname kende het Bak in Damwâld gegeven. Het was een bij- Jongepier aanvankelijk niet op het verzoek de organist een aantal orgelmakers komen orgel de volgende dispositie: zonder improvisatieconcert dat gegeven een concert te geven wilde ingaan. De twij- om advies te geven. Jan Veldkamp van Men- werd ter gelegenheid van 25 jaar Bak-orgel felachtige kwaliteit van het orgel speelde se Ruiter, Fokke Feenstra uit Grootegast en Manuaal (C-f3): Prestant 8 voet (vanaf c°), in Damwâld en van het 60-jarig bestaan van daarbij een grote rol. Organist Gjelt Visser Jan Bambacht van Consultare Orgelbouw Holpijp 8 voet, Roerfluit 4 voet, Octaaf 2 de gereformeerde gemeente vrijgemaakt. deed per e-mail een ultieme poging Jan Jon- waren unaniem van oordeel dat het orgel het voet, Mixtuur III (1 voet), Tremulant. De heer Gjelt Visser uit Damwâld die 40 jaar gepier alsnog over te halen. Hij betoogde in beste vervangen kon worden, omdat er veel Pedaal (C-f1): Subbas 16 voet. organist van die gemeente in zijn woonplaats zijn e-mailtje dat door de aanschaf van het goede gebruikte orgels als alternatief voor- mechanische Bak-orgel de komst van een handen waren. De kerkenraad kon gelukkig elektronicum was afgewend. Jongepier liet worden overtuigd dat aanschaf van een echt zich vermurwen en sprak af dat hij een im- pijporgel de beste optie was. provisatieconcert zou komen geven waarbij Jan Veldkamp en Fokke Feenstra boden een de gemeenteleden tevoren gemotiveerde te duur orgel aan. Dus kwam de Andreas-ge- verzoeken konden indienen. meente uit bij Jan Bambacht. Hij had een De Koff/Pels & Van Leeuwen-orgel daterend van Op 2 oktober 2004 improviseerde hij in drie 1971 uit Gouda. Met enige wijzigingen zou ‘blokken’ waarin zoveel mogelijk verzoeken dat heel goed passen. Dat instrument (8/II/P) werden verwerkt, terwijl het aanvankelijk de werd dus aangeschaft. Voor de dispositie zie bedoeling was maar één verzoek te hono- www.orgbase.nl. reren. Maar Jongepier was zó onder de indruk van gegeven motiveringen dat hij het En het oude orgel van Bak? Dat is in on- ongepast vond een keus te maken. Tussen derdelen via Marktplaats door Kerkstra ver- de improvisatieblokken was er samenzang. kocht. De beide fluiten van Bakker & Tim- Het concert kende een intieme en ontspan- menga werden net als de Mixtuur door een nen sfeer en vormt een hoogtepunt in de particulier voor diens huisorgel gekocht. De geschiedenis van de voormalige gerefor- windmotor is naar het orgel in de aula van de meerde gemeente vrijgemaakt in Damwâld. VU in Amsterdam gegaan. Als het goed is, functioneert die daar nog steeds. De Octaaf Einde van het Bak-orgel 2 voet uit het orgel van Bak klinkt tegenwoor- Dankzij Gjelt Visser kwamen we onlangs dig in Damwoude als een Quint 2 2/3 voet. De meer aan de weet over het einde van het ontbrekende pijpen zijn door Škrabl (Slove- Bak-orgel in Damwoude. De huidige organist nië) bijgemaakt. Het register Viola da Gamba van de Andreas-gemeente, Ab Kerkstra, be- 8 voet (klinkend vanaf c0) werd in zijn geheel vestigde dat de Andreas-gemeente in 2010 nieuw gemaakt door Skrabl. De Subbas 16 met het ‘vrijgemaakte’ kerkgebouw ook het voet is eveneens verkocht en de pijpen van Bak-orgel aankocht. Nog geen twee jaar de Prestant 8 voet moeten nog ergens in het (2010-2012) heeft de Andreas-gemeente het ouderlijk huis van organist Kerkstra liggen. instrument gebruikt. De orgelbank – net als de verkochte Subbas Over het orgel schrijft hij: “Het was krachtig van het orgel uit Rinsumageest van Valckx genoeg en had een paar mooie fluitregisters! & Van Kouteren – staat vermoedelijk ergens We hadden echter nogal wat problemen met op de zolder van de kerk. De rest van het de mechanische tractuur en hangers. Het in- orgel is afgevoerd. En daarmee kwam een strument ‘werkte’ behoorlijk. Ook vond ik de roemloos einde aan het Bak-orgel in de ge- opbouw Prestant 8 voet, twee fluiten en dan reformeerde kerk vrijgemaakt – vanaf 2010 een Octaaf 2 voet niet zo logisch vanwege de christelijke gereformeerde kerk van de het ‘gat’ in de dispositie. Dat gat werd wel op- Andreas-gemeente – te Damwoude. gevuld door de Mixtuur, maar die werd als Improvisator Jan Jongepier in 2004 aan de klavieren van het Müller-orgel (1727) in de Grote of Jaco- veel te luid ervaren.” JOHAN SJOUKEMA bijnerkerk te Leeuwarden. (Foto: Ad Fahner, Leeuwarden) (met dank aan Gjelt Visser, Damwâld) pagina 24 Friese Orgelkrant 2018 2018 Friese Orgelkrant pagina 25 Het orgel van Deinum gerestaureerd en uitgebreid In de kerk van Deinum staat reeds honderden jaren een orgel. Dat kunnen verkoping overigens slechts 200 gulden op. niet zo veel Friese dorpen Deinum nazeggen. De eerste vermelding van een orgel is nog een indirecte. In een bewaard Fries Beneficiaalboek wordt in In de periode 1863-1864 werd het hele 1543 Syuerd Jelleszoon als orgeltrapper vermeld. Dat was dus zelfs nog kerkinterieur te Deinum aangepast naar de voor de bouw van de huidige laatgotische toren met ‘sipel’, die tussen 1550 smaak van die tijd. De ramen werden ver- en 1567 gebouwd is. vangen en het oude eiken kerkmeubilair maakte plaats voor nieuwe grenen banken en een tamelijk sobere, doch fraai uitgevoerde preekstoel. De eiken moerbalken werden door ijzeren trekstangen vervangen en zodoende kwam er een heel nieuw kerkinterieur tevoorschijn. Aan de timmerman van Marssum, Simon A. Nieuwland, wordt op 19 februari 1864 betaald: 2090 gulden “voor de aangenomen vertimmering in de kerk van Deinum volgens bestek en tekening.” Vol- gens het “Verwbestek” ter waarde van 700 gulden werd “de nieuwe Predikstoel wit of zandt geverwd, en met gouden biezen afgezet.” Ook het orgel ontsnapt niet aan de vernieuwing. De orgelmaker Willem Hardorff bouwt in 1865 een geheel nieuw instrument. Het oude orgel neemt hij mee naar Leeuwar- den. Het wordt volgens het “Bestek en Con- ditiën” met de aanneemprijs verrekend. De Sint-Janskerk in Deinum ‘met sipel op ‘e Hieronder volgen een paar fragmenten uit toer’. (Foto: Riemer G. van der Veen, Leeuwar- dat “Bestek en Conditiën”, opgesteld door de den; fotofenderlee.com) orgelmaker W. Hardorff (ongedateerd).

“Het Orgel zal zijn een dubbeld werk, met Artikel 11. een aanhangend pedaal, bestaande uit de Het metalen pijpwerk. navolgende hoofddeelen als: De Prestant of gezigtpijpen zullen van zui- 1 Een Hoofdmanuaal of onderklavier vere staven Engels Lam vlag-tin gemaakt, 2 Een Tweede manuaal of bovenklavier met niet meer dan 1/10 deel lood vermengd 3 Een Pedaal of Voetklavier mogen wezen. (…) De zamenstelling van het 4 Een Windtoestel of drieledige Blaasbalg metaal voor de benodigde binnen staande 5 De navolgende dispositie van stemmen, pijpen zal zijn, 2/3 zuiver Spaansch lood, bij en werktuigelijke Registers. 1/3 Engelsch tin(…)

Artikel 1. Artikel 13. Het front vóór restauratie in de oude kleurstelling. (Foto: Johan Sjoukema, Leeuwarden) De Orgelkast. Intonatie der labiaal stemmen. De kast van het Orgel overeenkomstig de De Stemmen tot het Hoofdmanuaal be- In 1628 – van dat jaar kunnen we voor het sen voor 300 caroligulden een omvangrijke Teekening, gerekend van af de bovenkant hoorende moeten algemeen Rond, en eerst de rekeningboeken van de kerkvoog- reparatie uit. van het oxaal of de Orgelzolder, zal van fijn krachtvol worden geintoneerd, terwijl die den raadplegen – stemt G.H. Havinck uit drams vurenhout, en het lijstwerk derzelve van het tweede manuaal of bovenwerk, een Leeuwarden het orgel voor 3 caroliguldens De dispositie was in 1788 (N.A. Knocks’ dis- van spintvrij Riga’s greenenhout worden ieder in derzelve karakter gematigd sterk en en 16 stuivers. De bouwer blijft voor ons on- positieopgave): gemaakt de stijlen en het regelwerk van zacht maar vooral tedere en snijdende into- bekend, maar het orgel zal niet groot zijn Manuaal (CDEFGA-c3): genoegzame dikte, zal met pen en gat sluit- natie zullen hebben, elk register zal op zich- geweest. Het wordt namelijk een ‘posityf’ ge- Prestant 4 voet baar in elkander gewerkt, met houten nagels zelf zoowel als het geheele werk te zamen noemd. In 1634 voert Havinck een reparatie Holpyp 8 voet worden opgesloten; de deuren en luiken, pikant moeten aanspreken. uit en in 1649 weer een stembeurt. Quint 3 voet met de losse paneelen vergaard en van In 1682 “vergroot” Harmen Jans uit Berlikum Octaaf 2 voet goede sluitingen voorzien, zullen zoodanig Artikel 14. vier registers in het orgel. Waarschijnlijk heeft Sesquialter geregeld en verdeeld zijn als tot onverhin- Constructie, intonatie der Tongwerken. dit te maken met de uitbreiding van de manu- Mixtuur derde toegang der differente binnendeelen De Tongwerken zullen betrekkelijk derzelver aalomvang in de bas, van F tot C. Koppelfluit 4 voet noodzakelijk is, de Ronde bekleeding der constructie opslaande tongen hebben; de 1724 is weer een belangrijk jaar voor de or- Tremulant kappen, en al het lijstwerk der kast zal zui- hozen of stevels van eiken of greenen, en gelgeschiedenis. Uit de nalatenschap van 3 balgen ver geschaafd en gekarnist met lijm worden de koppen van een andere fijne houtsoort Jan Harmens (de zoon van voornoemde te zamen gevoegd. gemaakt (…) zullende eene zuivere en vaar- Harmen Jans) wordt voor 350 caroliguldens Het in deze opgave genoemde register Kop- dige aanspraak moeten bezitten. een orgel aangeschaft, dat reeds in 1721 pelfluit 4 voet geeft bovendien aanleiding om Artikel 2. bij deze orgelmaker stond opgesteld. Uit de te veronderstellen dat de Duitse orgelmaker Ornamentwerk. Artikel 15. boedel wordt dit orgel gekocht en ter vervan- Johann Friederich Wenthin, niet lang voor Het Ornament of Snijwerk op de Teekening Toonshoogte en Stemming. ging van het oude orgel in Deinum geplaatst de dispositieopgave van Knock, een fluit- of afgebeeld, zal van fijn greenen of zacht lin- De toonshoogte van het Orgel zal die van door Jan Franssen Formstra uit Zweins. De ander register vervangen heeft door dit voor denhout, zonder spint of kwasten zuiver en keuring vindt plaats door de Leeuwarder hem zeer karakteristieke register. In Zweins, diep worden gesneden (…) stadsorganist Reynoldus Popma van Oeve- waar Deinum (zoals uit de rekeningboeken ring. Jan Franssen Formstra voegt boven- blijkt) goede kontakten mee onderhield, Artikel 3. dien drie bekroningen toe, zodat het orgel bouwde Wenthin in 1785 namelijk een nieuw De Windladen. qua hoogte tot het gewelf reikt. De bekronin- orgel, eveneens voorzien van een Koppelfluit De windladen met derzelver pijpstokken, gen worden tevens verguld. Het orgel kreeg 4 voet. roosterborden, paralellen of slepen, dam- twee luiken. Tot 1814 blijft het onderhoud van het Dei- men, cansellen en ventielen moeten van 1ste Pieter Folkerts maakte de galerij, Harmen numer orgel in handen van de familie Van kwaliteit zuiver uitgewerkt eiken wagenschot Jilles draaide de benodigde twee kolommen Gruisen; in 1819 komen we J.A. Hillebrand worden vervaardigd en zullen zoodanig ac- en maakte twee kapitelen. Jacob Schot ver- tegen, die een schoonmaak voor 80 gulden curaat berekend, en ruim verdeeld wezen, vaardigde de onderzijde van de balustrade uitvoert. De orgelmaker L.J. van Dam voert dat elke pijp zoowel als alle de Registers met schotwerk en Jacob Swaluwe uit Leeu- in 1833 een reparatie uit voor 75 gulden, te zamen eene Egale vaste wind ontvangt warden schilderde en verguldde de orgelkas. in 1842 verschijnt Hillebrand opnieuw. Van en tot goede vrije uitspraak en gemakkelijke Het onderhoud werd van 1725 tot en met 1843-1854 kreeg de orgelmaker Willem Har- stemming vereischt wordt (…) De speelven- 1733 door Jan Franssen Formstra verricht. dorff uit Leeuwarden het onderhoud toebe- tielen zullen los in hun pennen werken om deeld, opgevolgd in 1858-1863 door de Fa. uitgenomen te kunnen worden(…) In 1733 verschijnt de orgelmaker Johann Mi- L. van Dam & Zonen. chael Schwartzburg op het toneel. In 1734 Overigens was er in Deinum nog een orgel Artikel 4. verricht hij extra onderhoud voor 35 caroli- aanwezig, ten huize van “den Hoog Welge- De Blaasbalgen. guldens. Daarna (tot 1745) voert Schwartz- boren Heer Mr. B. Th. Baron van Heemstra.” De drie blaasbalgen zullen bestaan, uit burg het onderhoud uit voor 6 caroliguldens In de Leeuwarder Courant van 22 decem- eene horizontale opgaande of magazijn- + 6 stuivers. ber 1848 kondigt Notaris J. Albarda Hz. te balg, en twee daaronder schuins liggende Van 1773 tot 1781 wordt het orgel door Jo- Leeuwarden ten huize van Tiede Bavius te schepbalgen of aanvoerders, welke door hannes Jans uit Zweins onderhouden (voor Ritzumazijl, onder Deinum, een verkoping eene balans, gemakkelijk in werking worden 5 caroliguldens per jaar met een belangrijke aan waarin ‘een groot KABINET-ORGEL, in gebragt (…) De geheele in en uitwendige De originele, bewaard gebleven orgelbank met reparatie in 1774 voor 42 1/2 caroligulden; in mahonijhouten kast, uitmuntend van toon’ belering der Blaasbalg zal met wit schapen- rugleuning. (Foto: Riemer G. van der Veen, Leeu- 1783 voert de orgelmaker Albertus van Grui- wordt verkocht. Het instrument brengt bij de leder en Engelsche lijm geschieden (…) warden; fotofenderlee.com) pagina 24 Friese Orgelkrant 2018 2018 Friese Orgelkrant pagina 25

het ordinair orchest zijn, en de stemming van het geheele werk naar eene welverdeelde gelijkzwevende temperatuur zuiver worden volbragt op eene luchtpersing of wind- zwaarte van 30 a 32 graden.

Artikel 21. Aanneming Som. Het Orgel, naar de aard van dit Bestek en Teekening, op de deugdzaamste en fraaijste wijze vervaardigd, zal door den aannemer worden geleverd, voor de Som van Drie Dui- zend Nederlandsche guldens, benevens het oude kerkorgel.

Artikel 23. De aannemer zal verpligt zijn, bij het weg- ruimen van het oude kerkorgel, of als zulks eerder benodigd mogt zijn, Een Seraphijne Orgel ten gebruike te leveren, tot dat het nieuwe orgel speelvaardig ter plaatze is af- gewerkt.

(w.g.) W. Hardorff, Orgelmaker W.A. Runia Adm. Kerkv. Jan M Kingma Kerkvoogd

Het onderhoud van het orgel berustte tot 1885 bij Hardorff, later de Fa. Hardorff en Zoon, geleid door Hardorff’s schoonzoon Jo- han Frederik Kruse. Bakker & Timmenga nemen dit later over, in 1962 gevolgd door heer W. Eppinga te Britswerd. Door hem werd niet nader omschreven onderhoudswerk uitgevoerd, waarbij de discant van de oorspron- Het gerestaureerde orgelfront. (Foto: Riemer G. van der Veen, Leeuwarden; fotofenderlee.com) kelijke Viola 8 voet werd ingekort tot een Quint 3 voet. De pijpen van het klein octaaf Een andere (17e-eeuwse) eiken preekstoel Bauke Lammerts Coree was een Deinumer assistent. Bij de bouw zelf wordt uitsluitend werden afgekoppeld en bleven onaangetast. uit de Hervormde Kerk van Hem (Noord- timmerman. Hij is geboren te Leeuwarden in over “den heer Hardorff” gesproken. Als er Een restauratie van het ‘strikt noodzakelijke’ Holland, gesloopt in 1872) kwam in de plaats 1830 en overleed te Deinum in 1903. tijdens de bouw van het orgel in Deinum as- door de Fa. Bakker & Timmenga uit Leeu- van de vorige. sistentie nodig is wordt dat door timmerman warden in 1976 behelsde voornamelijk de Uit de correspondentie van de kerkvoogdij Coree verzorgd. technische staat van het instrument. Hierbij Ter gelegenheid van de interieurrestaura- in 1864-1865 lijkt het erop dat Hardorff bij werden de windladen zorgvuldig gerestau- tie van 1970-1972 werd ook de kleur van het transport soms gebruik maakte van één DIRK BAKKER reerd en voorzien van hechthouten platen. het orgel aangepakt. De orgelkas, inclu- De discant van de Quint 3 voet/Viola 8 voet sief het snijwerk en alle ornamenten wer- werd weer verlengd. Het orgel bleef een zeer den tot op het hout ontdaan van verflagen. De dispositie van het Deinumer orgel is als volgt: goed bewaard monument dat bij uitstek het Daarna is met behulp van plamuur en een oeuvre van de orgelmaker Hardorff verte- moderne laklaag de orgelkast aan de bui- Manuaal (C-f3): genwoordigt. Andere onderdelen die in 1976 tenzijde geschilderd met een dekkende Prestant 8 voet C-h1 in het front; c2-f3 op de lade. eigenlijk ook gerestaureerd moesten wor- crème van een synthetische verfsoort waar- Bourdon 16 voet C-F op aparte (Bourdon-)lade; C-h0 eiken gedekt; c1-f3 metaal den, zoals balgen, Bourdonlade, mechaniek aan men bij het vernieuwde interieur niet erg gedekt; relatief wijde mensuur. en reparaties aan houten pijpwerk, zijn we- behoefde te wennen. Alleen bij de bewaard Holpijp 8 voet C-H eiken gedekt; c0-f3 metaal, gedekt. gens geldgebrek ongemoeid gelaten. Na de gebleven orgelbank (met leuning) kon men Octaaf 4 voet restauratie door Bakker & Timmenga is het naar mate de tijd verstreek nog restanten Roerfluit 4 voet C-b2 gedekt, metaal met korte en enge roeren; h2-f3 conisch onderhoud terechtgekomen bij Tj. Heidinga, van dekkend bruin en daaronder een maho- open. daarna bij Orgelmakerij Steendam, Fa. Kaat nie-imitatie aantreffen. Het snijwerk was met Octaaf 2 voet & Tijhuis en orgelmakerij Reil. Het instrument moderne schroeven vastgezet en daardoor Cornet 3 sterk D Op c1: 5 1/3 voets koor c1-h1 gedekt; rest wijd open; genoot enige bekendheid door radio-uitzen- gescheurd en verbrokkeld. 4 voets koor wijd open; dingen van kerkdiensten etc. door de IKON 3 1/5 voets koor wijd open. en voorheen ook de NCRV. Vanaf het begin van de jaren 2000 kwamen Basson 8 voet B Metalen stevels zonder voetspits, in stok verzonken. Loden koper steeds meer klachten over de bespeel- pen en tinnen kelen. Metalen bekers cilindrisch op conisch on- De kerk raakte in de zestiger jaren van de baarheid en stemming van het orgel. De con- derstuk. twintigste eeuw zodanig in verval dat in 1970 ditie van de windladen gaf geef krimp, maar Trompet 8 voet D Factuur als Basson. Met trechtervormige metalen bekers. de zaak op instorten stond. Letterlijk zelfs. die van het houtwerk van orgelkas, orgel- De restauratie die toen in allerijl tot stand wand en balustrade des te meer. Rigoureus Bovenwerk (C-f3): kwam betekende tevens het einde van het stoken met de heteluchtverwarming uit 1972 Salicet 4 voet C-h0 in het front (bovenste middentoren en zijvelden; van de 19e-eeuwse interieur, uitgezonderd het or- had veel ernstige krimpscheuren in het gre- zijvelden is aan iedere zijde een frontpijp loos). Expressions. gel en de wand eronder. Onder leiding van nenhout achtergelaten. De restauratie van Viola 8 voet C-H gecombineerd met Fluit dolce 8 voet; c0-h0 dwars op pij- architectenbureau Wiersma en Brugman te het schilderwerk werd in 2017 opgedragen penbank afgevoerd; vanaf c1 op de lade. Oorspronkelijk geheel Leeuwarden werd de ruimte ontdaan van de aan restauratie-schildersbedrijf De Jongh uit van 90% tin. Expressions (gedeeltelijk gereconstrueerd). Drie- houten vloer, alle banken en de preekstoel. Waardenburg, in nauwe samenwerking met hoekige afwijkende onder- en bovenlabiumvorm (origineel) met schilder Lolle Schakel uit Parrega. De kas inscriptie: “Fiola”. en balustrade zijn hierbij weer in de kleuren Fluit dolce 8 voet C-H eiken gedekt; c0-f3 metaal gedekt. en verfsamenstelling van 1865 geschilderd. Prestant 8 voet D Uitgevoerd met forse baarden. De frieslijst, kolonetten en bijbehorende Fluit d’amour 4 voet C-f2 metaal, gedekt; fis2-f3 conisch open. ornamentiek zijn gemarmerd. Bladgoud is Speelfluit 2 voet metaal, conisch open. opnieuw aangebracht. Het overige schilder- Klarinet 8 voet 2018. Naar voorbeeld van het orgel te Menaldum. Metalen ste- werk is dekkend uitgevoerd in ivoorkleur. vels en koppen, bekers cilindrisch op onderconus, voorzien van Ook het snijwerk is - na restauratie - opnieuw losse trechtervormige opzetstukken. geschilderd in ivoor, afgezet met bladgoud. Pedaal (C-h0): aangehangen. Mense Ruiter Orgelmakers BV uit Ten Post kregen de opdracht het orgel te restaureren Tremulant Inliggend, 2018. en uit te breiden met een vanaf de bouw ge- Ventil reserveerde Klarinet 8 voet en een inliggende Afsluiting Manuaal tremulant. De restauratiewerkzaamheden be- Afsluiting Bovenwerk stonden uit het herstel van frontpijpen, houten Pedaalkoppel door Hardorff “pedaal verzetting” genoemd. pijpwerk, windkanalen, het aanbrengen van Klavierkoppeling een nieuwe stemplank voor het bovenwerk, Toonhoogte: a1= 435 Hz bij 17°C restauratie van de magazijnbalg en claviatuur. Winddruk: 73 mm WK

Tijdens de restauratie vonden we aan de bin- Labiumvorm zoals gebruikelijk bij Hardorff: ronde bovenlabia bij de gedekte pijpvor- nenkant van de (fraaie) balgenkas een pot- men, spitse, relatief korte bovenlabia bij de open pijpen. Baarden zijn aangebracht Het nog lege, maar in de nieuwe kleur geschil- lood-aantekening: “gemaakt door Bauke Co- voor vrijwel alle gedekte pijpen en de Prestant 8 voet discant van het Bovenwerk. derde front. (Foto: Dirk Bakker) ree. 31 Maart 1865 - geheel eigen vinding” pagina 26 Friese Orgelkrant 2018 2018 Friese Orgelkrant pagina 27 Orgels die van zich deden spreken Spiering-orgels in Wâlterswâld en andere Friese plaatsen

Sinds 2000 bevindt zich in de gereformeerde kerk vrijgemaakt van Wâl- Niettemin kende de gemeente toen ook nog Dordrecht’. terwâld (Wouterswoude) een positief dat in 1972 geleverd werd aan het een voorzanger. Dit orgel werd in 1937 ver- In verband met een restauratie van het kerk- kerkelijk centrum De Fontein in Dokkum. Het positief kwam vrij toen de De vangen door een orgel van Spiering. Het ju- gebouw is de orgelkas in 1965 gerestau- Fontein het Reil-orgel uit de gesloten Noorderkerk van Dokkum kocht. Even bileumboek zegt, dat ‘aan de notulen geen reerd. De firma Leeflang bouwde toen onder leek het positief van Van Vulpen een nieuwe bestemming in de Grote Kerk duidelijke gegevens te ontlenen (zijn) over advies van Lambert Erné tevens een nieuw van Harlingen te vinden, maar het kwam uiteindelijk in Wâlterwâld terecht. het toenmalige orgel’. Wel wordt vermeld dat binnenwerk in de kas. Op 19 december 1965 Daar verving het een elektronisch orgel. Dit elektronische Heyligers-orgel voor de windvoorziening van een orgeltrap- is het orgel in gebruik genomen. had een orgel van de Dordtse orgelfabrikant Spiering vervangen, dat niet per gebruik gemaakt moest worden. Enigs- langer mee ging. Het werd gedemonteerd en kreeg geen nieuwe bestem- zins geheimzinnig stelt het boek: ‘Het orgel Hilaard ming, ook onderdelen niet. Daarvoor was de kwaliteit te slecht. heeft echter wel van zich doen spreken’. Even Ook het Spiering-orgel in de Gereformeerde later wordt deze geheimtaal over het Spie- Kerk van Hijlaard (thans Hilaard geheten) We duiken in de geschiedenis van de weini- ring-orgel gedecodeerd: ‘Dit oude orgel heeft is niet meer aanwezig. Het was een nieuw ge Spiering-orgels die Fryslân gekend heeft. veel problemen gegeven, zoals dat in veel orgel dat Spiering in 1920 leverde ter ver- Wat Wouterswoude betreft, gebeurt dat door gemeenten in die tijden het geval was’. Of het vanging van een tweedehands orgel dat Jan informatie uit kranten van vroeger, internet hier een door Spiering bij Standaart besteld Proper in 1894 aan de kerk in Hijlaard had en vooral door verhalen van enkele perso- orgel betrof is niet te zeggen, evenmin of het geleverd. Dit Spiering-orgel zou in 1965 zijn nen die het Spiering-orgel gekend of be- om een aan Spiering toegeleverd front ging. vervangen door een orgel dat door J.J. Har- speeld hebben. Op grond van documenten is Rond 1960 – tegen het einde van de firma kema werd geplaatst. Het betrof een ouder weinig over het orgel te achterhalen. Zo zijn als kerkorgelleverancier – is het Spiering- orgel, waarvan het front niet werd geplaatst. uit een bedrijfsarchief geen gegevens te put- orgel gerestaureerd. Dat gebeurde door de Dit kwam terecht in de kerk van de Vrije ten want, zo deelde de heer M. Spiering uit orgelbouwer Spiering zélf onder begeleiding Evangelische Gemeente in Groningen, waar Dordrecht me mee, dat is volledig verloren van een adviseur. Het orgel heeft gefunctio- het als schijnfront voor een elektronisch or- gegaan. Ook zijn er geen oud-werknemers neerd tot in 1975 de nieuwe Sionskerk werd gel kwam te staan. van orgelmakerij Spiering meer in leven, betrokken. De oude kerk van 1901 werd toen De gereformeerde kerk van Hijlaard sloot in zo zei deze telg uit de familie van de orgel- afgebroken. Het nieuwe kerkgebouw kreeg 1984. Vanaf 2000 is deze kerk het onderko- makers. Kenners van de orgelgeschiedenis een nieuw orgel (23/II/P) van Van den Heu- men van de Koptisch-orthodoxe kerk. Eerst in en rond Dordrecht en omgeving konden vel (1977) waarin enig pijpwerk van het oude ging het om een dochtergemeente van de slechts beamen dat weinig over de orgelfa- Spiering-orgel werd verwerkt. Koptisch-orthodoxe kerk te Amsterdam, brikant Spiering bekend is. maar sinds oktober 2008 gaat het om een Dokkum eigen zelfstandige gemeente. Er is thans Het begin van de orgelmakerij Spiering ligt In de Christelijk-Gereformeerde Kerk van geen orgel meer in de kerk aanwezig. Het is in 1888. Machiel Spiering, aanvankelijk Dokkum stond tot 1977 een orgel van M. onbekend wat er met het Spiering-orgel ge- houtvlotter van beroep, vestigt zich dan in Het Spiering-orgel (1937) in het vroegere kerkge- Spiering uit 1923, aldus orgbase.nl. Volgens beurd is. Het College van Rentmeesters van Dordrecht. Hij begint een muziekhandel die bouw van de christelijke gereformeerde gemeen- het bericht in het Nieuwsblad van het Noor- de protestantse gemeente in Hilaard heeft volgens diverse krantenadvertenties al snel te in Murmerwoude. den dateerde het Spiering-orgel van 1932 en laten weten niemand te kennen die iets over aan de Voorstraat gevestigd is. Volgens het (Foto uit ‘De Poorten van Sion’) niet van 1923. Het betrof een nieuw instru- een Spiering-orgel in Hilaard zou kunnen Algemeen Dagblad regio Dordrecht van 11 ment met 14 stemmen verdeeld over twee vertellen. augustus 2016 opende hij in 1890 een zaak duidelijk dat in meer gehandeld werd dan al- manualen en een (vrij) pedaal. Toets- en om ‘automatische muziekinstrumenten, leen orgels. Wat echter niet duidelijk wordt, is registertractuur waren ook bij dit instrument Terkaple speeldozen, violen, zithers, mandolines, wanneer precies de firma Spiering zich met pneumatisch. In 1960 is de dispositie door Het Spiering-orgel in de hervormde – nu pro- banjo’s en harmonica’s te kopen, te ruilen of de levering van (kerk)orgels bezig hield en Roelof Kamp en Zn gewijzigd. testantse – kerk van Terkaple is nog in ge- te laten repareren.’ Een andere bron zegt dat evenmin wat Spiering daarbij zelf produceer- bruik. Het gaat om een instrument dat in 1924 Machiel Spiering zich in 1888 als onderne- de en wat het bedrijf van anderen inkocht. nieuw door de firma M. Spiering te Dordrecht mer in Dordrecht vestigde en dat hij na 1899 werd geleverd. Geleverd maar waarschijn- winkels had aan de Voorstraat 405 (piano’s In de lijst van 83 Spiering-orgels op orgbase. lijk niet gemaakt. Volgens een rapport van en orgels) en op nummer 386 (muziekinstru- nl zijn er 4 in de provincie Fryslân te traceren: Jan Jongepier is het totale instrument door menten). Een advertentie in het Nederlands Dokkum, Hijlaard (tegenwoordig Hilaard), Spiering zo goed als zeker bij een Duitse Dagblad van 27 november 1971 bevestigt Terkaple en ook Schiermonnikoog. Een vijfde toeleverancier besteld en vervolgens door- 1888 als oprichtingsjaar van de onderne- Spiering-orgel dat in Fryslân gestaan heeft, geleverd. Hij noemt 1932 in plaats van 1924 ming. is niet via orgbase te vinden en dat is het als jaar van levering. Het orgel verkeert nog voormalige orgel van de gereformeerde kerk in originele staat en telt 4 stemmen op één vrijgemaakt in Wâlterswâld. Afgaande op de manuaal en aangehangen pedaal. Alleen het Dordrechtsche Courant van 26 april 1937 roldeksel van de speeltafel is verwijderd en zou ook het Friese Winsum een Spiering- Bericht over de ingebruikname van het Spiering- de frontkleuren zullen van latere datum zijn. orgel gehad moeten hebben. Volgens het orgel in het Nieuwsblad van het Noorden van 16 Toets- en registertractuur zijn pneumatisch. krantenbericht werd daar de bouw van een augustus 1932. Het orgel was en is in onderhoud bij Bakker pneumatisch kerkorgel in de Ned. Herv. kerk & Timmenga, Leeuwarden. van Winsum (Fr.) aan de firma M. Spiering In het instrument moet pijpwerk van het Kru- Jan Jongepier schrijft aan het eind van zijn te Dordrecht gegund. In het Friese Winsum se-orgel uit de oude gereformeerde kerk van rapport: ‘Het orgel bezit een onbuigzaam, staat echter tot op de dag van vandaag in Kollum verwerkt zijn. Dit instrument van Kru- hard en steriel klankkarakter, zonder enige die kerk een Hardorff-orgel uit 1875. Afgaand se was in 1925 door Dekker van Kollum naar muzikaliteit of souplesse’. Het instrument op orgbase.nl gaat het waarschijnlijk om het Dokkum overgeplaatst en toen Spiering het was steeds meer storingen gaan vertonen. Advertentie in de Bredase Courant van 2 decem- Groninger Winsum. orgel van 1932 in 1950 verbouwde, uitbreid- Het einde van een storingsvrije levenscyclus ber 1937. In de Dordrechtsche Courant van 1 juni 1937 de en elektropneumatisch maakte werd het kwam in zicht. Kosten van herstel kan de ge- wordt gemeld dat de ‘firma M. Spiering alhier binnenwerk van Kruse hergebruikt. Dat alles meente niet opbrengen: kerkgebouw en or- Na zijn overlijden heeft zoon Machiel het be- de plaatsing van een kerkorgel met 2 klavie- in de oude Kruse-kas. Zoals gezegd is er In gel bezitten geen monumentale status, dus drijf voortgezet. Rond 1930 werd het bedrijf ren en pedaal in [sic] Chr. Geref. Kerk van 1960 nog aan het orgel gewerkt. Tenslotte subsidies zijn niet of nauwelijks te verwach- door Thijs Spiering overgenomen. Spiering Murmerwoude (is) opgedragen’. Van dit laat- leverde Mense Ruiter in 1977 het huidige ten. Bovendien de kerk net in 2016-2017 voor groeide uit tot een bloeiend bedrijf van kerk- ste orgel maakt orgbase.nl eveneens geen orgel aan de Christelijk-Gereformeerde Kerk orgelbouw en pianoverkoop. De zaak had melding. van Dokkum. Ook in dit nieuwe instrument in de hoogtijdagen twintig orgelbouwers in werd oud binnenwerk van het Kruse-orgel dienst. Tot het eind jaren vijftig of begin jaren Murmerwoude (Damwoude) verwerkt. De oude kas ging naar Engelum zestig van de vorige eeuw heeft Spiering als Schaarse informatie over de orgels in de waarvoor Mense Ruiter een geheel nieuw ‘kerkorgelfirma’ bestaan. Op de website org- genoemde kerk van Murmerwoude (nu deel binnenwerk leverde (1980). base.nl zijn nog 83 orgels van ‘orgelfabriek’ van Damwoude) is te vinden in het boek ‘De Spiering te vinden. Verreweg de meeste poorten van Sion. 100 jaar geschiedenis van Schiermonnikoog daarvan zijn na 1945 verloren gegaan of zijn de Chr. Geref. Kerk Damwoude’ (Damwoude, In het Cultureel Ontmoetingscentrum Schier- omgebouwd dan wel deels in nieuwe orgels z.j.). De christelijke gereformeerde gemeen- monnikoog COS (de voormalige Ontmoe- verwerkt. te van het toenmalige Murmerwoude werd tingskerk) bevond zich van 1932 tot 1965 In 2005 wilde de laatste telg van de familie gesticht in 1900. Al in 1901 werd een nieuw een orgel met één manuaal en pedaal van Chiel Spiering de winkel, gespecialiseerd kerkgebouw voor de pas geïnstitueerde ge- de firma Spiering. Dit orgel had pneumati- in bladmuziek maar waar ook instrumenten meente gebouwd. Vroeg beschikte de kerk sche kegelladen. De kas van het instrument werden verkocht en gerepareerd, sluiten. reeds over een orgel. Volgens Jan Jongepier werd gemaakt door Bakker & Timmenga en Twee dames, die voorheen voor Spiering heeft het eerste orgel van de kerk kenmerken dateerde van 1884. De oudere wangen van werkten, zetten de zaak toen voort, maar in die aan Verhofstad doen denken (blz. 31 van de orgelkas werden wellicht gemaakt door augustus 2016 viel dan toch het doek voor ‘Vijf eeuwen Friese Orgelbouw’). Wanneer Van Gruisen. Op 3 augustus 1933 meldt het de winkel, een begrip in de stad Dordrecht. precies dit orgel werd aangeschaft, is on- Leeuwarder Nieuwsblad dat ‘de plaatsing Na 126 jaar werd de muziekwinkel Spiering bekend. Het jubileumboek ‘De poorten van van een nieuw pijporgel in de Geref. Kerk beëindigd. Sion’ vermeldt dat notulen al in 1917 spreken te Schiermonnikoog is opgedragen aan de Foto van het Spiering-orgel in Terkaple. Uit de vele advertenties van Spiering wordt van een orgel dat geregeld gestemd wordt. Electrische Kerkorgelfabriek M. Spiering te (Foto: Riemer G. van der Veen, Leeuwarden) pagina 26 Friese Orgelkrant 2018 2018 Friese Orgelkrant pagina 27

een kwart miljoen euro gerestaureerd. En bouwd door de firma Spiering uit Dordrecht. Pedaal: Subbas 16 voet, Prestant 8 voet, Ge- wat het orgel betreft achtte Jan Jongepier dit In de Dordrechtsche Courant van 11 februari dekt 8 voet, Fagot 16 voet, Schalmei 4 voet. orgel ‘vanuit technisch, artistiek en muzikaal 1929 wordt van de opdracht tot de bouw er- Koppels: Man.1-Man.2, Ped-Man.1 en Ped- opzicht’ grote financiële offers niet waard. van melding gemaakt. Man.2. Volgens een krantenbericht naar aanleiding Wouterswoude Het Spiering-orgel kwam in Zwaagwesteinde van de aanschaf van het Heyligers-orgel Een Spiering-orgel in Fryslân dat op de site op een galerij boven de ingang te staan. Het in Wouterswoude kan ‘men hier vrijwel alle orgbase.nl niet wordt genoemd, is het afge- was maar een klein orgel zonder pedaal. orgelwerken op spelen en het zal van de broken orgel van de gereformeerde kerk vrij- Het was eigenlijk té klein, vooral na de uit- organist(en) afhangen of dat ook gebeurt’. gemaakt (GKv) in Wouterswoude, dat tegen- breiding van de kerk in 1934. In het Nieuws- woordig officieel Wâlterswâld heet. blad van het Noorden van 31 mei 1934 is Van Spiering via Heyligers Dat Spiering-orgel was afkomstig uit Zwaag- van deze kerkvergroting verslag gedaan. naar Van Vulpen westeinde (nu De Westereen geheten). In het Omdat er geen windmotor was, moest een Momenteel staat in de GKV van Wâlterswâld veranderende Friese orgellandschap speelt orgeltrapper blaasbalg en instrument altijd een positief uit de Dokkumer Fonteinkerk De Westereen momenteel een rol door de van wind voorzien. De firma Spiering had de waar in 2000 het Reil-orgel uit de gesloten verkoop van de gereformeerde Rotondekerk. kerkenraad indertijd geschreven dat het een Noorderkerk in Dokkum werd geplaatst. In juni 2015 fuseerden de gereformeerde goed instrument was, maat dat viel toch te- Het positief van Van Vulpen verhuisde naar gemeente (‘synodaal’) en de hervormde ge- gen. Geert Postma die sinds 1929 kerkorga- Wouterswoude ter vervanging van het elek- meente tot één protestantse PKN-gemeente. nist was, moest het orgel vaak repareren. In tronisch Heyligers-orgel dat door de verbou- De gereformeerde Rotondekerk is inmiddels 1942 werd er nog overwogen een windmotor wingen van de kerk in conditie achteruit was verkocht. aan te schaffen, maar vanwege de prijs (250 gegaan. Voordat het Van Vulpen-orgel werd De buitenmuren van het gebouw blijven gulden) besloot men daar voorlopig van af te geplaatst, moesten enkele blazers – net als staan en daarbinnen zullen appartementen zien. In 1954 werd het orgel verkocht. van 1952 tot 1955 – enige tijd de gemeente- verrijzen. De hervormde Torenkerk zal wor- zang begeleiden. den ‘vernieuwbouwd’ en krijgt daardoor een grotere kerkzaal. Om te bepalen welk orgel Het Heyligers-elektronicum achter een ‘nepfront’ Aan de komst van dit instrument naar Wou- uit de beide kerken zal worden verkocht en van Spiering-pijpen in de gereformeerde kerk terwoude zit ook een verhaal vast. Eeuwe welk orgel men zal blijven gebruiken, heeft vrijgemaakt van Wouterwoude. Waar destijds de Zijlstra, organist in Groningen en Harlingen, men orgeladviseur Theo Jellema om advies speeltafel stond, staat nu het positief van Van Vul- vertelde het ons. gevraagd. Deze heeft beide orgels onder- pen. (Foto: Siebe Reiding, Frieschepalen) In Harlingen waren de plannen tot restaura- zocht en geadviseerd het Pels-orgel (10/ tie van het Hinsz-orgel in een vergevorderd II/P; 1965) uit de hervormde Torenkerk te be- daarvoor moest Faber het orgel dikwijls met stadium. Eeuwe Zijlstra, titulair organist van houden. Het Koch-orgel (13/II/P; 1974) staat kunsten vliegwerk aan de praat houden.’ de Harlinger Grote Kerk liet het Van Vulpen- inmiddels te koop. Daarmee zal hoogstwaar- Het Spiering-orgel kende de volgende dispo- positief kopen door zijn vader. In Harlingen schijnlijk één van de drie Koch-orgels (Bur- sitie: Prestant 8 voet, Viola di gamba 8 voet, zou het tijdens de restauratie het grote gum, Haule en De Westereen) die de provin- Holpijp 8 voet, Octaaf 4 voet, Aeoline 8 voet. Hinsz-orgel kunnen vervangen en daarna cie Fryslân momenteel telt, verdwijnen. Het instrument bezat verder een zogenaamd zou het als koororgel kunnen dienen en bij Het begin van het Spiering-orgel in Wâl- Bericht uit de Leeuwarder Courant van 18 maart superkoppel. Deze dispositiebeschrijving is bepaalde concerten gebruikt kunnen wor- terswâld ligt in de christelijk gereformeerde 1955. ontleend aan de Kollumer Courant. Curieus den. Vader Zijlstra bood Harlingen het Van kerk van Zwaagwesteinde. In 1916 werd in daarbij is dat de krant zegt deze te hebben Vulpen-positief in eeuwig bruikleen en gratis Zwaagwesteinde een eigen, zelfstandige Twee personen die dit instrument nog heb- opgemaakt aan de hand van de nog voor- te gebruiken aan. christelijk gereformeerde gemeente gesticht. ben bespeeld. Gjelt Visser uit Damwâld en handen zijnde naamplaatjes van de regis- Alles leek volgens het plan van Eeuwe Zijl- Aanvankelijk kerkte de nieuwe gemeente Siebe Reiding uit Frieschepalen, vertelden terknoppen. Het orgel was toen inmiddels al stra te verlopen. Het positief zou gezien in een schuur en een bakkerij. Er werd een me verschillende wetenswaardigheden over gesloopt. vanaf de hoofdingang (westzijde) links in klein kerkje gebouwd dat vanaf 1914 werd dit Spiering-orgel. het dwarsschip dicht onder de galerij ge- gebruikt. Dit kerkje werd in 1925 vervangen Volgens Gjelt Visser kreeg het Spiering-orgel Van begin 70’er jaren tot eind jaren negentig plaatst worden. Maar … enkele gemeente- door een nieuw kerkgebouw. De nieuwe kerk bij de plaatsing in Wouterswoude een wind- is in de GKv van Wouterswoude gebruik geleden gingen bezwaar maken tegen het feit kreeg de begrijpelijke naam Rehoboth. Het machine. Omdat deze op een plek stond maakt van het Heyligers-elektronicum dat in dat het Van Vulpen-positief hun het zicht op huidige kerkgebouw met dezelfde naam da- waar nogal – soms te – koude lucht werd 2000 werd vervangen door het Van Vulpen- de preekstoel zou ontnemen en zij wensten teert van 1975-1976. aangezogen, was dit niet altijd een succes. positief uit Dokkum. hun vaste zitplaats onder geen beding voor De kerk van 1925 kreeg in 1929 een orgel. Siebe Reiding vult aan: ‘De gereformeerde Tot een verbouwing in de 80er jaren bevond het instrument op te geven! Hoewel de leden In de eerste jaren kende de gemeente geen kerk vrijgemaakt in Wouterswoude werd In de preekstoel zich onder het front van het or- van het kerkbestuur aanvankelijk positief te- orgelbegeleiding. Een ‘opperzangmeester’ 1952 gebouwd. In 1955 werd het Spiering- gel in de kerk. Het klankbord van de kansel, genover de plannen van Zijlstra met het Van zette een psalm in en de kerkbezoekers-ge- orgel vanuit Zwaagwesteinde naar Wouters- die zich aan de oostzijde van de kerkzaal Vulpen-positief stonden, gingen vervolgens meenteleden volgden dan wel. Vanaf 1922 woude overgeplaatst. Het was een pneuma- bevond, is nog aanwezig. Bij die verbouwing sommigen met de bezwaren van de bewuste was een harmonium voor begeleiding van tisch instrument met 5 stemmen en werd is het kerkinterieur heringericht en sinds- kerkgangers mee. Daarmee was de consen- de kerkzang aanwezig. Dit ging mee naar in Wouterswoude geplaatst door Faber uit dien staat de kansel aan de westzijde van sus in de kerkelijke gemeente definitief weg het nieuwe kerkgebouw van 1925 waarna in Dokkum. Tot 1968/69 heb ik erop gespeeld. de kerkzaal. De speeltafel van het Heyligers- 1929 een pijporgeltje werd aangeschaft, ge- Toen was het orgel totaal versleten. De jaren orgel verhuisde toen van de zuidoosthoek naar de noordwesthoek van de kerkzaal. Het Psalm of gezang? positief van Van Vulpen, dat sedert 2000 ge- Uit de tijd van het Spiering-orgel ver- bruikt wordt, staat in de zuidoosthoek op de telt Gjelt Visser het volgende: plek waar tot die tijd de speeltafel van het “Het was de tijd dat we nog op hele Heyligers-instrument stond. noten zongen, bij wijze van proef Heyligers Orgelbouw BV te Ermelo heeft werd alleen de psalm vóór de preek vanaf 1968 tot midden jaren ‘90 van de vo- ritmisch gezongen. We hadden toen- rige eeuw klassieke elektronische kerkorgels tertijd nog geen telefoon en als er dan en huiskamerorgels vervaardigd. Onderhoud een dominee van elders kwam pre- en service werden daarna nog bijna 10 jaar ken, dan wist ik pas 10 minuten voor voortgezet, maar in 2003 werd het bedrijf of- de dienst begon, wat er gezongen ficiëel opgeheven. Onderhoud, reparatie en ging worden. De koster kreeg van de service zijn sindsdien voortgezet door Musi- gast-dominee het briefje met de psal- tronics te Ermelo. men erop, schreef die met een krijtje Wouterswoude vrijgemaakt was de twee- op het tekstbord en gaf het dan aan de kerkelijke gemeente in de regio die een mij. Daarna ging ik naar boven, naar Heyligers-instrument aanschafte. De gerefor- het orgel. meerde kerk van Engwierum was haar eind Op een keer kwam ds. Noord sr. pre- 1970 voorgegaan. Enkele gemeenteleden ken, maar hij had een gezang op het uit Wouterwoude, waaronder Siebe Reiding, briefje geschreven, waarop de koster gingen januari-februari 1971 daarom in Eng- zei: ‘Gezangen zingen wij hier niet’. wierum op bezoek om het Heyligers-orgel te ‘Dan ben ik hier verkeerd, want in ‘keuren’ alvorens zelf zo’n instrument aan te mijn kerkverband wordt dat lied wél schaffen. Of dit inderdaad 1971 was, staat gezongen’, antwoordde de dominee. niet vast. We konden dit niet aan de hand van En hij deed alsof hij zijn jas weer aan- het Nieuwsblad voor Noord-Oost Friesland deed en zou vertrekken. Toen zei de (de Kolummer krant) verifiëren. Ook op basis koster: ‘Dominee, nu moet u niet zo van het bedrijfsarchief van Musitronics kon raar doen, want u weet heus wel dat het precieze jaartal niet achterhaald worden. we geen gezangen zingen’. De domi- De dispositie van het Heyligers-elektronicum nee kraste het gezang toen door en in Wouterswoude was: vulde er voor in de plaats Psalm 96 Ondermanuaal: Prestant 8 voet, Octaaf 4 vers 1 in: Zingt, zingt een nieuw ge- voet, Woudfluit 2 voet, Mixtuur 1-4 sterk, zang den Heere. Niet meer dan drie Trompet 8 voet. personen in de kerk hadden weet van Bovenmanuaal: Holpijp 8 voet, Roerfluit 4 voet, de bijzondere betekenis van deze Het Spiering-orgel in de gereformeerde kerk vrijgemaakt te Wouterswoude. Prestant 2 voet, Nasard 1 1/3 voet, Sexqui- psalm”. (Foto uit het archief van Gjelt Visser, Damwâld) alter 2 sterk, Regaal 8 voet en Tremulant. pagina 28 Friese Orgelkrant 2018 2018 Friese Orgelkrant pagina 29

gen was de verkoop geregeld. Omdat en- naar het zuiden van Friesland, is vanouds piano’s en orgels. Ook konden bij en door kele vrijgemaakte gemeenteleden zélf het een gebied met een arme bevolking met Spiering instrumenten gehuurd, gestemd of instrument uit Dokkum ophaalden en naar vroeger vervening en kleinschalige land- gerepareerd worden. Wat kerkorgels betreft Wouterswoude vervoerden, ging er nog bouw als belangrijkste middelen van be- leverde Spiering vooral pneumatische en ƒ 2000,00 van de prijs af. Vanwege de (over) staan. Hoewel dit gebied na 1945 een storm- elektropneumatische instrumenten. Het is plaatsing gaven Bert de Jager, (es cornet), achtige ontwikkeling doormaakte, zijn in het onduidelijk welke werkzaamheden Spiering Piet Durk Meijer (trombone) en Eeuwe Zijl- kerkelijk palet nog de sporen van het arme precies aan geleverde orgels verrichtte. De stra (orgel) een feestelijk concert, waarvan verleden zichtbaar. Tijdens de 19e eeuw wa- indruk wordt gewekt dat Spiering meer een een cd-opname is gemaakt. Het positief van ren de grote boerderijen in de Wouden on- handelaar dan een fabrikant was. Anders ge- Van Vulpen functioneert nog steeds tot grote der Dokkum bezit van enkele doopsgezinde zegd, de firma Spiering zal veelal orgels of tevredenheid van de ‘vrijgemaakte’ gemeen- families. Daarnaast waren er hervormde orgelonderdelen ingekocht hebben en deze te in Wouterswoude. pachtboeren die boerderijen huurden van de – na assemblage, reparatie of uitbreiding hervormde kerk of van een grote landeige- – doorverkocht hebben. In hoeverre zij zelf De dispositie van het Van Vulpen- naar. Naast een grote groep (land)arbeiders orgelkassen produceerde is ook onbekend. orgel: woonden er ook keuterboertjes en ‘garde- Als occasions zullen kerkorgels ook zonder Manuaal (C-f3): Holpijp 8 voet, Prestant 4 niers’ (groentetelers). meer doorverkocht zijn. Hoe dan ook, de voet, Gedekte Fluit 4 voet, Quint (gedeeld) 3 orgels van Spiering zullen bij aanschaf niet voet, Octaaf 2 voet, Mixtuur 2 sterk In Friesland waren juist binnen die laatste duur geweest zijn en soms bood hij aantrek- Pedaal (C-f1): Aangehangen grote groep de aanhangers van de Afschei- kelijke betalingsregelingen aan. Dat moet Toets- en registertractuur: Mechanisch ding en de Doleantie te vinden. Zij bouwden een belangrijke reden geweest zijn waarom Windlade: Sleeplade bescheiden kerkjes (zeker de Afgescheide- in de Friese Wouden christelijke gerefor- Toevoeging: Volgens organist Siebe Reiding nen) en konden zich geen dure, monumen- meerde, gereformeerde en later ook ‘vrijge- is de Mixtuur van het Van Vulpen-positief tale orgels permitteren. Bij firma’s als onder maakt gereformeerde’ gemeenten overgin- 4-sterk en datzelfde gold voor de Mixtuur andere Bak, Proper en Spiering kochten zij gen tot de aanschaf van een Spiering-orgel. Het positief van Van Vulpen (1972) in de de ge- van het Heyligers-orgel. dan een orgel. In het boek ‘De Poorten van Gjelt Visser herinnert zich dat hij één keer reformeerde kerk vrijgemaakt van Wâlterswâld. De nis waarin zich voorheen het Spiering- Sion’ wordt niet voor niets opgemerkt, dat per maand samen met zijn vader achter op Situatie in 2017. (Foto: Riemer G. van der Veen, front en het nepfront van het Heyligers-elek- Spiering ‘in die tijd aan heel veel orgels in de fiets op zaterdag bij de gemeenteleden Leeuwarden; fotofenderlee.com) tronicum bevonden, is bij de kerkvergroting onze kerken’ werkte. Met ‘onze kerken’ wor- langs ging om geld voor het orgelfonds op te die eind negentiger jaren van de vorige eeuw den gemeenten in de traditie van de Afschei- halen. Dit kon niet voorkomen dat het Spie- en werden de plannen van Zijlstra uiteindelijk werd afgerond, dicht gemaakt en voorzien ding bedoeld. ring-orgel te Wouterswoude in 1968/69 totaal afgeblazen. van een afbeelding die de gelijkenis van Helaas waren deze orgels meestal van du- versleten was. Organist Siebe Reiding, toen Het gevolg is geweest dat het Van Vulpen- De Zaaier voorstelt. Deze schildering is ge- bieuze kwaliteit. De onderneming wordt in 13 jaar, mocht het instrument met een paar positief nooit in de Grote Kerk van Harlingen maakt door Rink Douma uit Kollumerzwaag, krantenadvertenties verschillend aangeduid: schoolvrienden zelfs eigenhandig slopen! heeft gestaan: er kwam tijdelijk een lelijk tegenwoordig woonachtig in De Westereen simpelweg als firma, maar ook als electrische Drie pijpen heeft hij er nog van bewaard en elektronicum uit de 50/60’er jaren. Volgens (Zwaagwesteinde). orgelfabriek, electrische kerkorgelfabriek of dat is al wat er aan tastbare herinnering rest Eeuwe Zijlstra het ‘beroerdste instrument’ kerkorgelfabriek, als orgeladviseur(s), als van het Spiering-orgel in Wâlterswâld. dat hij ooit bespeeld heeft. Vader Zijlstra Tot slot de ‘heeren Spiering’ en een enkele keer als bood daarop in mei 2000 het Van Vulpen- Drie van de hier beschreven Friese Spiering- orgelfabrikant. De onderneming van Spie- JOHAN SJOUKEMA positief voor een vriendenprijs (ƒ 34.000,00) orgels bevonden zich in de Friese Wouden ring handelde in meer dan alleen (kerk) (met dank aan Jan Reiding, Wâlterswâld; Siebe aan de gereformeerde kerk vrijgemaakt in (Damwâld, Dokkum, Zwaagwesteinde en orgels: fluiten, mandolines en koffergra- Reiding, Frieschepalen en Gjelt Visser, Dam- Driesum-Wouterswoude aan. Binnen elf da- Wouterswoude). Dit gebied, van Dokkum mophonen [sic] werden aangeboden naast wâld] Klaas Doornbos, een Friese organist om útens

Klaas Doorbos (Franeker, 1964) is gezegend met een muzikaal talent. In begeleider. In 2014 besloot hij voor de be- muzikale basis gelegd, daarna heb ik veel zijn jonge jaren was hij organist van de Doopsgezinde Kerk in Harlingen. voegdheid III als kerkorganist te gaan. Deze aan Klaas Hoek en Theo Jellema te danken Elke zondag reed van zijn woon- en geboorteplaats Franeker naar de Friese PKN-opleiding duurt drie jaar en in de zomer gehad.’ havenstad. Afhankelijk van het weer op de fiets of met het openbaar vervan 2017 deed Klaas Doornbos met goed voer en later in de auto. De karakteristieke, neoclassicistische doopsge- gevolg examen in Den Haag. Over Klaas Hoek: Deze musicus woont in zinde kerk in Harlingen herbergde een prachtig Van Gruisen-orgel uit 1811, Boer (Frl.). Hij voltooide een officiersoplei- in 1857/1858 vergroot door Van Oeckelen. Toen de kerk tot verdriet van Jaren geleden sprak hij als ‘Fries om útens’ ding aan de Koninklijke Militaire Academie velen in 1999 werd afgebroken, werd het orgel opgeslagen. Verschillende met mij, toenmalig bestuurslid van de Stich- in Breda alvorens aan het Maastrichtse plannen tot herplaatsing gingen niet door, maar nu is het orgel uiteindelijk ting Organum Frisicum, af jaarlijks naar Frys- conservatorium orgel te gaan studeren. In definitief naar de Oude Kerk in Soest gegaan en op 12 januari van dit jaar lân te komen om tijdens de Friese orgeldag 1974 rondde hij zijn orgelstudie af en be- aldaar in gebruik genomen [zie pagina 21, red.]. Klaas en zijn echtgenote zes à zeven orgels te bespelen. En deze tra- haalde de Prix d’excellence voor orgel. Bij behoorden tot de genodigden bij de ingebruikname. ditie houden we nog steeds in ere. Het begin Ton Koopman deed Klaas Hoek als bijvak van de Friese orgeldag ligt in 1996. Zie daar- klavecimbel. Hij was prijswinnaar van het in- Klaas Doornbos was in 1999 al geen orga- woonplaats werd het nabij gelegen Wychen. over de Friese Orgelkrant van 2016. Medio ternationale Gaudeamus Concours voor het nist meer in Harlingen. Na de middelbare De Philips-tak in Nijmegen werd na verloop augustus 2017 gingen Klaas Doornbos, zijn uitvoeren van nieuwe muziek. school koos hij voor de HTS in Leeuwarden van tijd afgestoten en overgenomen door echtgenote Eveliena en ik langs de kerkor- Naast zijn werkzaamheden als concertor- in plaats van het conservatorium in Gronin- NXP. In 2012 trouwde Klaas en verhuisde gels van Sint-Nicolaasga (rk kerk), Schars- ganist was Klaas Hoek na zijn studie onder gen. Ondanks zijn talent zou er in de muziek, daardoor naar IJsselstein. Zijn echtgenote terbrug, Ouwsterhaule, Joure (HvB), Hasker- meer werkzaam als directeur van de muziek- zeker in de kerkmuziek, nauwelijks een bo- Eveliena van der Kraats heeft ook een diep- horne en Heerenveen (rk kerk). De kerken school in Leek. Begin 90er jaren sloeg hij terham te verdienen zijn. Het koos daarom gaande interesse voor muziek. Zijn hobby en in de drie laatstgenoemde plaatsen deden een andere weg in en concentreerde zich op voor het beroep van IC-designer (IC = Inte- passie, de koor- en orgelmuziek, kreeg daarmee aan ‘oargelpaad’ zoals de samen met orgel-, harmonium- en clavichordconcerten grated Circuit). door een nieuwe stimulans. Hij was actief Tsjerkepaad georganiseerde orgeldagen op – dikwijls in ensembleverband − met nadruk Hij vond werk bij Philips in Nijmegen. Zijn gebleven in diverse koren en was regelmatig zaterdag tijdens de maanden juli en augus- op hedendaagse composities. Als componist tus sinds 2016 heten. Tijdens onze orgeltocht en publicist, in beide gevallen vooral voor hadden we voldoende tijd om over de lang- harmonium, was en is Klaas Hoek eveneens durige relatie van Klaas Doorbos met het or- actief. In zijn composities, veelal improvisa- gel te spreken. tiemodellen, betrekt hij bij voorkeur de land- schappelijke omgeving. 1. Van wie heb je je muzikale aanleg De laatste jaren is Klaas Hoek bezig met een geërfd? Zit er muziek in de genen ‘andere’ uitvoeringspraktijk van oude muziek. van de familie? Hij ontving in 2014 de Schnitgerprijs wegens ‘Ja, muzikaliteit en liefde voor de muziek zit- zijn verdiensten voor de ontwikkeling van de ten wel in mijn erfelijk materiaal. Zowel mijn hedendaagse orgelcultuur. Momenteel ver- vader als mijn moeder deden aan muziek. richt hij doctoraal onderzoek aan de Katho- Mijn vader speelde bugel in het muziekkorps lieke Universiteit te Leuven naar het orkes- van Advendo (in 1922 opgericht te Franeker). traal harmonium en de uitvoeringspraktijk in Mijn moeder zong en speelde orgel. Vaak de Duitse muziek rond 1900. Een uitvloeisel stond ik naast mijn moeder. Mijn beide opa’s hiervan is een editie van Bachs Johannes waren ook muzikaal. De één speelde ook in Passion voor twee solisten, koor, strijkkwar- Advendo, de ander speelde harmonium. tet en harmonium, die in 2017 te Leiden en Mijn eerste orgellessen heb ik gehad van Amsterdam is uitgevoerd, zie: http://www. De Goede en Tijmersma, regionaal bekende windharmonium.nl. musici. Echt serieus werd het toen ik – samen met nog twee of drie anderen – privé- 2. Waar ben je als kerkorganist be- lessen nam bij Klaas Hoek. gonnen? Later, toen ik al niet meer in Fryslân woonde, ‘In de Doopsgezinde Kerk van Harlingen, via Klaas Doornbos tijdens een orgeltocht door Friesland aan het klavier van het Van Damorgel (ca. 870) heb ik privélessen bij Theo Jellema gevolgd. Klaas Hoek. Daar ben ik van mijn vijftiende in de hervormde kerk van Tjalleberd. (Foto: Johan Sjoukema, Leeuwarden) De Goede en Tijmersma hebben bij mij de tot mijn vierentwintigste organist geweest. pagina 28 Friese Orgelkrant 2018 2018 Friese Orgelkrant pagina 29

Het indrukwekkende orgelfront van het Van Gruisen/Van Oeckelen-orgel (1811/1858) in de voormalige Vooraanzicht van de naoorlogse Maranathakerk in Den Haag. (Bron: Bewerkte foto van internet) doopsgezinde kerk van Harlingen. Sinds januari van dit jaar bevindt het zich in de Oude Kerk van Soest. (Foto uit het archief van Jan Jongepier (1941-2011) te Leeuwarden) cursisten die voor het examen opgingen, cher. Voorts sloot het ontwerp uit 1949 als slaagden er maar 6 in één keer. Ik was één één van de eerste aan bij aanbevelingen van Aanvankelijk was ik één van de drie organis- 1906 in de Dorpskerk. Een Friese or- van de gelukkigen. de Liturgische Beweging, een hervormde ten, later één van de twee. In het jaar van ganist om útens op een Fries orgel Ik vond het een geweldige opleiding: naast je vernieuwingsbeweging. In de ideeën direct mijn HTS-stage ben ik ermee gestopt. om útens. Hoe is dat zo gekomen? verder praktisch bekwamen in het orgelspel na de oorlog moest de kerk ook een centrale ‘Ja, niet alleen een Fries om útens op een moest je je ook verdiepen in theoretische plaats in de (weder)opbouw van de wijk krij- Toen ik in Wychen kwam wonen, ben ik niet Fries orgel, maar ook nog eens in de wijk van achtergronden van algemene muziekleer en gen. De Maranathakerk is met soortgelijke meer als vaste organist aan een gemeente de Vriezen: Vreeswijk! Bovendien bespeel ik muziekgeschiedenis tot liturgie, hymnologie kerken voorgedragen bij de UNESCO voor verbonden geweest, maar ik heb wel als een instrument uit 1906 van de Friese orgel- en orgelbouw. Eigenlijk zou ik verder willen de werelderfgoedlijst. Deze kerken worden vervanger veel diensten gespeeld. Aller- bouwer Van Dam. studeren voor cantor of koorleider. Door di- beschouwd als uitdrukkingen van de naoor- eerst in de streekgemeente Maas en Waal, Het kwam zo: tijdens het voorbereidingsge- verse omstandigheden, zoals een nieuwe logse verzoeningsgedachte. De aanvraag maar met enige regelmaat ook in Horssen, sprek van ons huwelijk in 2012 met de pre- baan, ontbreekt me echter momenteel de is bij de UNESCO in 2017 ingediend, 500 Bergharen, Beuningen en Wychen. Kers op dikant was tevens de pastoraal medewerker tijd. Maar wat in het vat zit …’ jaar na Luthers reformatie. Het kerkgebouw de taart was het begeleiden van de eredien- van de Dorpskerkgemeente in Vreeswijk, is echt een gedenkplek: opgenomen in de sten in de Martinikerk van Doesburg en in de thans predikant in Waalwijk, aanwezig. Hij De Maranathakerk in Den Haag herinneringsroute Atlantikwall Den Haag en Martinikerk van Franeker. In die laatste kerk vroeg of ik iets kon en wilde betekenen voor De Maranathakerk waar Klaas’ cursus en jaarlijks op 4 mei het vertrekpunt van buurt- heb ik op verzoek van Theo Jellema zo nu en de vacature van organist die in Vreeswijk examen voor de bevoegdheid III groten- genoten en kerkleden naar het Vredespa- dan een dienst begeleid. was ontstaan. Zodoende ben ik één van de deels plaatsvonden, staat in een deel van de leis. Binnen Den Haag, de stad van vrede en Ook begeleidde ik een koor uit Harlingen: de vaste organisten in de Dorpskerk in Vrees- Haagse wijk Duinoord dat tijdens de Tweede recht, is de Maranathakerk aldus een sym- Ichtus Cantorij onder leiding van Sjouke en wijk geworden en daarnaast ook één van Wereldoorlog binnen het gebied van de At- bool van vrede, hoop en geloof in de toe- Geke Bruining. Hiermee werd enkele malen de organisten in het Ewoud Gasthuis, het lantikwall viel. Na de oorlog werden de hui- komst. (Zie de website https://denhaag.com/ een trip naar Engeland gemaakt, waarbij zorgcentrum in IJsselstein. Het orgel in de zen er afgebroken en daarom staan er hier nl/locatie/402/maranathakerk) ook concerten met evensongs werden gege- Dorpskerk van Vreeswijk is een instrument nu typische jaren vijftig- en zestig-panden, ven. In 2017 hebben we een week lang in met twee manualen en een vrij pedaal. Ge- terwijl de rest van de wijk statige negentien- In 1952 kreeg de kerk een nieuw mechanisch de prachtige kathedraal van Peterborough ïnteresseerden kunnen de dispositie en een de-eeuwse huizen kent. In deze kerk woonde orgel van Mense Ruiter. In 2004 voerde Men- de evensongs verzorgd. Ik mocht het orgel beknopte geschiedenis van het orgel vinden ik vorig jaar op 24 juni enkele examenonder- se Ruiter Orgelmakers BV groot onderhoud bespelen en mijn vrouw Eveliena zong in het op www.orgbase.nl. delen bij: solospel, begeleiding van gemeen- aan het instrument uit. Het instrument telt 23 koor. De muziek is dus nooit uit mijn leven Naast orgelspelen ben ik ook steeds actief tezang en het instuderen van een kerklied. stemmen verdeeld over twee manualen en weg geweest. Ik bezit een ‘modern’ orgel, dat blijven zingen, bij Capella Brabant in Vught Een week later vond de diploma-uitreiking er een vrij pedaal. De precieze dispositie is ook voor mij als een hometrainer functioneert en sinds enkele jaren bij het Christelijk Vo- plaats. De Maranathakerk is een bijzondere hier op www.orgbase.nl te vinden. en sinds enkele jaren hebben we boven- caal Ensemble Marcantus, een kamerkoor kerk: een Gesamtkunstwerk ontworpen door dien een spinet. Sopraan Eveliena, die ook met een vaste kern van circa 25 leden. Het de Nederlandse architect en hoogleraar Frits JOHAN SJOUKEMA verschillende blokfluiten bespeelt, en ik mu- koor repeteert altijd in Houten onder leiding Adolf Eschauzier die zich liet leiden door de siceren samen veel. Daarnaast hebben we van haar vaste dirigent Arjen J.A. Uitbeijerse.’ ideeën van de Duitse architect en de Zwit- verschillende keren met een dubbelkwartet, serse bouwkundig ingenieur Emil Stauda- bestaande uit vrienden, rond feestdagen medewerking aan vieringen verleend.’ 4. In 2014 besloot je om de cursus III van de generale PKN-regeling 3. Toen je na je huwelijk in IJssel- voor niet-professioneel opgeleide stein ging wonen, ben je organist kerkmusici te gaan doen. In juli van de hervormde gemeente Vrees- 2017 slaagde je voor het examen wijk in Nieuwegein geworden. Je organist met bevoegdheid III. Hoe bespeelt daar het Van Dam-orgel uit kwam je tot dit besluit? ‘In de eerste plaats was de wens deze bevoegdheid te halen al geruime tijd latent aanwezig. Daarnaast stond echtgenote Eveliena er helemaal achter dat ik dit ging doen. De cursus wordt gegeven in Groningen, Dieren en Den Haag. De exameneisen zijn fors. De totale opleiding, voor organist en koorleider samen, bestaat uit 21 modules die drie jaargangen van elk 20 lesdagen van drie of vier uur vergen, op zaterdag eens in de 14 dagen. Daarnaast wordt ieder cur- susjaar één cursusdag toegevoegd waarop aandacht wordt besteed aan één van de specialisatiemodules. Dus reisde ik drie jaar lang elke veertien dagen op zaterdag naar Den Haag. Van de 21 modules zijn voor het behalen van het Kerkmuziekdiploma Orgel 10 modules verplicht. Daarna of daarnaast kun je het Kerkmuziekdiploma Cantor doen, bestaande uit 5 verplichte modules en een paar keuzemodules. De resterende modules zijn facultatief (zie www.protestantsekerk.nl/ pcte). Front van het Van Dam-orgel in de Dorpskerk Uit een totaal van 21 modules moest ik er van Nieuwegein-Vreeswijk. Het instrument uit dus 10 doen en elke module met een exa- 1906 is in 1977 gerestaureerd en gewijzigd door men afsluiten. Om organist met de bevoegd- Van den Heuvel. (Foto: Klaas D. Doornbos, IJs- heid III te worden, moet je alle tien examens Front van het Mense Ruiterorgel (1952) in de Maranathakerk te Den Haag. selstein) met een goed resultaat afsluiten. Van de 16 (Foto: Johan Sjoukema, Leeuwarden) pagina 30 Friese Orgelkrant 2018 2018 Friese Orgelkrant pagina 31 Het “Orgelboekje” van Johann Sebastian Bach

Tijdens het Leipziger Bachfest 2000 vond er een podiumdiscussie plaats tussen een aantal vooraanstaande ook ‘Christum wir sollen loben schon, der Bachvertolkers. De veel te kleine zaal was stampvol en buiten stonden velen via luidsprekers de discussie te reinen Magd Marien Sohn, soweit die liebe volgen. Gustav Leonhardt opende het gesprek met de opmerking: “Hier zitten de mensen, waarvan u denkt dat Sonne leucht und an aller Welt Ende reicht’. zij weten hoe het moet. Dat moet u vooral blijven geloven, maar als u eens wist hoe weinig we werkelijk weten!” Alle diatonische tonen worden gebruikt, de Dit geldt niet alleen voor onze manier van spelen, maar ook voor onze kennis omtrent achtergronden van Bachs’ zon komt overal. In maat 6 worden die beide muziek. Hield Bach bij het componeren van koraalbewerkingen rekening met de tekst en zo ja, hoe dan? Speelde uiterste tonen tegelijk gebruikt, de Latijnse allerlei symboliek een rol? tekst is daar ‘ad usque terrae limitem’.

Gedurende het leven van Bach versche- motief ontwikkeld zijn (b.v. “Was Gott thut du seiest Christus, der Sohn Gottes. Jesus In “Helft mir Gotts Güte preisen” zetten de nen een aantal koraalbewerkingen in druk. das ist wohlgetan”, variatie 1). Het voor- sprach zu ihm: Du sagest’s’. Dit antwoord op middenstemmen 12 keer in met een motiefje Clavierübung III verscheen in 1739, de 6 beeld is manualiter, bij Bach is het pedaal de meest essentiële vraag uit het Evangelie van 4 noten (opmaat tenor, maat 1 alt, 2 bas, Schübler-Choräle en de Kanonische Verän- obligaat. Vaak is er maar één manuaal no- valt precies halverwege de passie. Sinds ik 3 tenor en bas, 4 bas, 6 bas, t 8 tenor en derungen over “Vom Himmel hoch” rond dig. dit las, let ik op de tijdsduur van de door mij alt, 9 bas en tenor, 10 bas). Het chromati- 1747. In Leipzig herzag/verbeterde Bach 18 2. Gecoloreerde c.f. in de diskant (3 keer). bezochte uitvoeringen, het klopt steeds. sche motief van 6 tonen, dat zo belangrijk is koraalbewerkingen uit de tijd in Weimar en Hierbij is het tempo vaak langzamer dan in “Das alte Jahr” komt in dit stuk twee keer legde hij een verzamelhandschrift aan. Dat bij type 1. Voorbeeld hiervoor zijn de ko- Enkele voorbeelden van tekstuitleg voor in de alt (maten 11 en at 13), 6 +6 =12. handschrift bevatte de triosonates, 17 her- raalvoorspelen van Buxtehude, zoals Bach en symboliek uit het Orgelbüchlein Het jaar heeft 12 maanden! Verder is er in ziene koraalbewerkingen, de Kanonische die in Lübeck hoorde. Buxtehude maakte In “Nun komm der Heiden Heiland” vind je de tenor een aantal (meestal dalende) toon- Veränderungen en tenslotte “Vor Deinem daarbij veel voorimitaties in de onderstem- heel vaak een kruismotief van 4 zestienden, groepen die plotseling afbreekt, het oude Thron tret ich hiermit”. Dit laatste stuk is de men. Na enkele jeudwerken zag Bach van al direct in de c.f. op de derde tel in de eerste jaar verdwijnt. herziene versie van “Wenn wir in höchsten die voorimitaties af (dit geldt voor de 3 uit maat. Trek een lijntje van de 1e naar de 4e Nöten sein”. Bach heeft dit op zijn sterfbed het Orgelbüchlein) of hij werkte de voori- noot en ook een lijntje van de 2e naar de 3e “Das alte Jahr vergangen ist” telt precies 12 gedicteerd aan iemand die hem de oudere mitaties juist uitvoerig uit (zoals bij de 18 noot en je hebt een kruis. Bij elke regel van maten: 12 keer hoor je hetzelfde chromati- versie op een huiselijk pedaalinstrument Choräle). de melodie vind je een dalende beweging in sche motief van 6 noten. Het laatste figuur voorspeelde. Deze persoon heeft de her- 3. Koraalcanons (8 keer). Bach was fami- het pedaal (en in de tenor in de slotmaat). van de c.f. telt 12 noten, die 6 Seufzers tellen. ziene versie genoteerd in genoemd hand- lielid, vriend en collega van Johann Got- Terwijl de bewerking hier en daar zelfs vijf- De laatste maat heeft in de 3 onderstemmen schrift. Mogelijk had Bach het plan deze ‘18 tfried Walther (1707-1748 organist aan de stemmig is, valt de rust aan het begin van precies 12 noten. Het jaar heeft 12 maanden. Choräle’ eveneens uit te geven of wellicht stadkerk in Weimar). Samen verdiepten maat 8 extra op, de eenzaamheid van de ne- In “Da Jesus an dem Kreuze stund” valt het had hij nog meer stukken gereviseerd en ze zich in allerlei compositorische zaken, derige geboorte. op dat er harmonisch nauwelijks akkoorden in het handschrift opgenomen als hij langer zoals de Italiaanse concerti en de canon. in grondligging zijn en als ze er zijn dan niet had geleefd. Bij de eerdergenoemde uitga- Waar Walther zich echter beperkte tot ca- In “Herr Christ, der einig Gottes” is de pedaal- langer dan een zestiende. Er zijn veel sep- ven is het verband tussen de stukken dui- nons in het octaaf en de afzonderlijke re- partij gebaseerd op het eerste motief van die tiemakkoorden. De klank is schrijnend (‘Da delijk, de Schübler-Choräle zijn transcripties gels scheidde door tussenspelen, maakte partij. Dat motief opent het bekende Praelu- Jesu an dem Kreuze stund und ihm sein van cantatedelen; in Clavierübung III betref- Bach allerlei ingewikkelde canons. dium (met Ciacona) in C van Buxtehude, het Leichnam ward verwundt, sogar mit bit- fen de koraalbewerkingen het Kyrië en het “In Dir ist Freude” is de enige bewerking die speelt een opvallende rol in de pedaalsolo tern Schmerzen’), het lied gaat over de 7 Gloria (vaste bestanddelen van de liturgie) niet onder een van deze 3 types valt. in de C-Dur van Böhm en in “Herzlich lieb kruiswoorden (‘die sieben Wort, die Jesus en de catechismusliederen (vgl. de kleine hab’ ich o Herr” uit de Neumeister-Choräle. sprach, betracht in deinem Herzen’). Precies catechismus van Luther); de 18 Choräle be- Problemen Doordat Bach de tweede helft herhaalt (dat in maat 7 is de c.f. aangekomen bij ‘sieben horen zeker tot die bewerkingen die hijzelf Probleem 1: Bach noemt het getal 48. Som- stond niet in zijn gezangenboek) heeft de c.f. Wort’. Het al bij “Vom Himmel hoch” genoem- belangrijk vond. mige uitgaven hebben maar 45 nummers. 76 noten. Venus (de morgenster) = 20 + 5 + de figuurtje vind je letterlijk 13 keer, voor het “Christ ist erstanden” bestaat uit 3 verschil- 13 + 20 +18 = 76. De 5e regel van de tekst - eerst in de tenor op de tweede zestiende in Het Orgelbüchlein bestaat uit korte koraal- lende verzen. Van “Liebster Jesu, wir sind ‘Er ist der Morgensterne’ - wordt fraai onder- maat 1. Als je het figuurtje dat op in maat 9 bewerkingen, grotendeels speelbaar voor hier” noteerde Bach een eerdere en een streept doordat de begeleidende motieven in op de 14e zestiende van de tenor begint als serieuze amateurs. We weten niet waarom later versie. Van “O Traurigkeit” is maar één 2 stemmen tegelijk voorkomen. variant accepteert, kom je tot 14 keer! De c.f. en wanneer Bach ze schreef. Hij begon er maat genoteerd, die niet in elke uitgave op- heeft 48 noten, INRI = 9+13+17+7 = 48. Het op zijn vroegst mee nadat hij in 1707 hof- genomen is. Je kunt dus sommige dingen In “Vom Himmel hoch” vind je in maat 9 in de pedaal heeft 7 syncopische octaafsprongen organist in Weimar was geworden, maar in wel of juist niet tellen en zo op 48 uitkomen. tenor en de alt 5 keer een figuurtje dat over- omhoog en een septiemsprong op G (= 7) zijn Leipziger tijd heeft hij nog minstens één Wolfgang Stockmeier voltooide enkele on- eenkomt met de eerste 4 noten van “O Hoofd in maat 3. bewerking genoteerd. De opzet was groots, voltooide werken, waaronder “O Traurigkeit” vol bloed en wonden” (stijgende kwart, 2 da- Bach legde een gebonden boek aan, waarin (Ed. Kistner und Siegel). Kort voor het Bach- lende secundes). Voor de toehoorder is het moeilijk waar te hij direct 164 titels noteerde. Daarmee stond jaar 1985 werd de Neumeisterverzameling nemen, maar in “O Mensch bewein dein de omvang van de geplande stukken vast, gevonden, met 82 koraalbewerkingen, waar- In “Christum wir sollen loben schon” gebruikt Sünde groß” citeert Bach “Was Gott thut, das één pagina voor korte melodieën, iets meer van minstens 35 in elk geval composities van Bach de volledige omvang van de meeste ist wohlgetan” en “Vom Himmel hoch”. ruimte voor de langere. De (na 1720 ge- de de jonge Bach zijn. Van veel uiteindelijk orgels uit zijn tijd, van C in het pedaal tot en In “Christ lag in Todesbanden” wordt de c.f. schreven) titel luidt vertaald: niet voor het Orgelbüchlein bewerkte melo- met c3 in het manuaal. Dit is alleen mogelijk niet versierd, behalve de 6e regel ‘Gott loben Orgelboekje (met daarin 48 uitgewerkte kora- dieën vind je een bewerking in de Neumeis- door de c.f. in de alt te leggen. De tekst is dan und ihm dankbar sein’. Die regel telt 14 c.f.- len), waarin voor een beginnende organist een terverzameling. handleiding wordt gegeven om op allerlei manieren een koraal te bewerken en zich daarbij ook te Probleem 2: Waarom noteerde Bach “Lieb- bekwamen in het pedaalspel, doordat in de zich ster Jesu” twee keer? De verschillen zijn mi- daarin koralen het pedaal geheel obligaat be- nimaal. In de eerste versie (BWV 634) zijn er handeld is. De hoogste God alleen ter ere, voor verschillen tussen de beide canonstemmen de naaste om eruit te leren. (canon in de onderkwart). Bach verbeterde Getekend: Johann Seb. Bach, kapelmeester aan dit, zette bij de R.H. ‘distinctus’ (dat wil zeg- het hof te Köthen. gen rechterhand uitkomend). Een kwartnoot in het pedaal verving hij door een oc- Wilde Bach demonstreren hoe je de tekst taafsprong van twee achtsten, waardoor er uit kunt beelden? Had hij aantrekkelijk les- niet meer 12 octaafsprongen in het pedaal materiaal nodig? Hij schreef ze niet voor waren, maar 14. Hiermee komen we op zijn oudste zoon, diens beentjes waren nog een punt waar misschien verschillend over te kort om het pedaal te bereiken. Reeds gedacht kan worden, de getallensymboliek. Spitta hield zich bezig met het verband tus- Men ging destijds uit van 24 letters (i = j = 9 sen woord en toon bij Bach. Schweitzer be- en u = v = 20). Bach = 2 + 1 + 3 + 8 = 14. J. S. schouwde het Orgelbüchlein als een woor- Bach = 9 + 18 + 2 + 1+ 3 + 8 = 41). Ik nodig denboek van Bachs’ muzikale taal, maar het u uit zelf een onderzoekje te doen in de Mat- is ook een verzameling orgeletudes. thäus Passion. Nadat Jezus het verraad van een van de leerlingen heeft aangekondigd, Bach gebruikt drie vormtypes: vragen die ‘Herr, bin ich’s?’. Hoe vaak wordt 1. Het Orgelbüchlein-type (33 keer). Daarbij die vraag gesteld? Tel de continuo-noten bij ligt de volledige cantus firmus (melodie) in ‘Trinket alle daraus’. De aardbevingsscène de sopraan, zonder tussenspelen en zon- na de Kruisiging valt in 3 delen uiteen, tel der opvallende versieringen (uitzondering: ook daarvan de continuo-noten. Kijk naar de Christum wir sollen loben schon, c.f. in de tekst van de 4 Psalmen, waarvan het num- alt). De tegenstemmen zijn grotendeels mer overeenkomt met de uitkomst van uw gebouwd op hele korte motieven, dikwijls telwerk, die Psalmen passen precies bij de ter lengte van één teleenheid, hoogstens gezongen tekst! Hans Brandts Buys geeft van één maat. Die motieven zijn meestal in zijn boek over de passies van Bach zo- opmatig en zetten gewoonlijk na de eer- veel voorbeelden dat toeval is uitgesloten. ste melodienoot in. Een voorbeeld voor dit Hij nam ook de tijdsduur van diverse uit- type waren die variaties uit de partita’s van voeringen op. In het tweede deel zegt de Pachelbel, waarin de melodie in de boven- hogepriester: ‘Ich beschwöre dich bei dem stem ligt en de andere stemmen uit één lebendigen Gott, daß du uns sagesot, ob De 41 kruismotieven in “Vater unser im Himmelreich”. pagina 30 Friese Orgelkrant 2018 2018 Friese Orgelkrant pagina 31

noten. Bach kende ons kerklied waarin ge- grootste interval in dit motief is een kwint, volgende te zeggen: Uitgaande van de tekst Bij “Christe, du Lamm Gottes” valt op, dat de zegd wordt dat hij ‘de maat der eng’len mag behalve de veertiende keer, dan is het een wordt een canon vaak gebruikt als er wordt bewerking in F begint, maar op de dominant slaan’ nog niet (helaas zijn bazen ook niet). sext (maat 4, 3e tel in de tenor). In het noten- gesproken over zaken als regel en gehoor- van C eindigt. De reden hiervan is simpel, In “Dies sind die heilgen zehn Gebot” noteert voorbeeld heb ik ze aangegeven met r en i. zaamheid (wet en navolging) of de eenheid Bach bewerkte één strofe, het in de liturgie Bach de c.f. in halve noten. Dit stuk bestaat De laatste 4 noten van de tenor vormen een van Vader, Zoon en Heilige Geest (b.v. in gebruikelijke Amen ontbreekt. uit 20 ½ maat, de c.f. heeft dus de lengte ander motief, 1e en 3e noot zijn gelijk. de Hohe Messe de duetten ‘Domine Deus” In “Christus der uns selig Macht” is de twee- van 41 halve noten. 41 = J.S. Bach. Verder en “Et in unum Dominum”). Dit geldt zeker de stem van de canon tegelijk de bas van hoor je de eerste regel 10 keer letterlijk, de De zondeval val van Adam wordt in “Durch voor de vier bewerkingen voor de Lijdenstijd: de bewerking. Die bas heeft enkele ritmische eerste keer in halve noten, de andere 9 keer Adam’s Fall ist ganz verderbt” zeer duidelijk Christus is gehoorzaam tot het einde. In an- aanpassingen. Er zijn felle dissonanten en in de dubbele verkleining (in achtsten). De geïllustreerd door de vele septiemsprongen dere gevallen nodigt te melodie uit tot cano- nogal wat syncopen. Er is veel chromatiek. verkleining begint met 5 gelijke noten op de in het pedaal. Het motiefje waarmee de alt nische bewerking. De tekst vertelt het lijdensverhaal in krasse 2e of de 5e achtste van de maat! Je vindt dit inzet, komt 14 keer voor in de alt en de tenor, “Gottes Sohn ist kommen”: God is de Prin- bewoordingen , die door de muziek geïllu- motief in het pedaal in de opmaat op G, in 8 keer gewoon (dalend), 6 keer in omkering ceps, de eerste (registratie: Principal). De streerd wordt. Let op maat 9-11: ‘als ein Dieb maat 4 op c en10 op C; in de tenor in 1 en 9 (stijgend). Soms is het met enkele noten ver- canon is haast onmogelijk, daarom past gefangen’, alle vier stemmen in zeer lage lig- op g, 11 op c, 13 en 18 op g; in de alt in 15 op lengd, soms mist de eerste noot, waardoor Bach het ritme van de pedaalstem (de tenor) ging! d1. Bovendien komt die verkleinde 1e regel het gauw over het hoofd wordt gezien bij de steeds aan. De pedaalstem is de mens, die “Hilf Gott, daß mir gelinge” vertelt in 13 stro- 10 keer als variant voor, waarbij grote secun- analyse. steeds weer in zonde valt. Soms liggen de fen de hele heilsgeschiedenis vanaf de pro- den door kleine worden vervangen en kleine canonstemmen zo dicht bij elkaar, dat een fetie van Jesaja: via Kerst, Lijdenstijd, Pasen door grote of het thema in de omkering wordt Bij “Wenn wir in höchsten Noten” sein vind logische invulling van de andere stemmen en Hemelvaart tot Pinksteren. In de tekst ligt geplaatst. Je vindt dit in het pedaal in maat je de hoogste noten van de c.f. in maat 2, bijna onmogelijk is. Bij “In Dulci Jubilo” gaan de nadruk wel op het lijden van Christus. De 5 op B, in 8 op c, in 12 op Bes, in13 op f, in precies bij het woord ‘höchsten’. Interessant ook de tegenstemmen in canon, behalve bij beide bovenstemmen vormen een canon in 16 op g en 17 op f; in de tenor in 5 op a en is dat Bach in “Vor Deinem Thron” op ‘Wenn de slotregels gaat dat niet, daar vormen ze de onderkwint (maat 9-13 in de onderkwart), in 7 op d; in de alt in 3 op d1 en in 11 op f. wir’ terug grijpt, hij schrapt de versieringen een vrije triolenbeweging. Over het al of niet waarbij de alt tal van ‘foute’ noten heeft. Van- Onwillekeurig denk je eraan dat Mozes de en voorziet elke regel van voorimitaties, de aanpassen van de repeterende kwartnoten af de laatste kwartnoot in maat 7 gaat de stenen tafelen twee keer kreeg. Dan zijn er onderstemmen bij de uitkomende stem wor- aan de triolen lopen de meningen uiteen. canon precies 7 medodie-noten goed (‘daß nog 5 vrijere varianten (in maat 2 in het pe- den grotendeels overgenomen. De c.f. bij “O Lamm Gottes, unschuldig” en “Christe, ich mag fröhlich heben an’), zelfs ich=Bach daal, 8 alt, 14 pedaal, 18 alt en 19 pedaal). “Vor Deinem Thron” bestaat uit 41 noten. du Lamm Gottes” zijn Duitse liederen geba- lukt het niet helemaal! Let op de syncope in Wat denkt u van de tenor in maat 12? In “Ach wie nichtig, ach wie flüchtig” komen seerd op het ‘Agnus Dei’ . Beide bewerkingen het pedaal (direct aan het begin en dan 7 Ook in “Vater unser im Himmelreich” komt dezelfde toonladderfiguren voor als in Partita zijn een canon in de kwint. Bij “O Lamm” is keer, in de maten 2,4,6.8,13 -twee keer- en een kruismotief voor, 41 keer! 28 keer ge- 4 van Böhms’ variaties en Bachs’ cantate 26 de tweede canonstem verborgen tussen de 15). De titel van dit stuk is bepaald ook van beurt dit normaal (rectus), 13 keer in om- over hetzelfde lied. seufzer van de sopraan en de bas (tenzij je toepassing op de speler, al zal Bach dat wel kering (inversus). De intervallen kunnen de canon met dubbelpedaal speelt), de seuf- niet bedoeld hebben. In maat 13 lijkt het wel wisselen, maar de richting klopt steeds. Het Over de canonische bewerkingen valt het zers zijn wellicht belangrijker dan de canon. een complete puinhoop. Veel eenvoudiger heeft de speler het in de beide laatste canons. In “Erschienen ist der herrliche Tag” (canon tussen sopraan en bas) heeft de bas enige aanpassingen. De middenstemmen zijn gebaseerd op de zoge- De Orgelvriend noemde “figura corta”, een teken van vreug- de. “Liebster Jesu, wir sind” is een canon in maandblad voor orgelliefhebbers de onderkwart, tussen sopraan en alt. Bach gebruikte A majeur. vaak voor milde, lieftal- lige affecten (b.v. het Praeludium en Fuga in A).

Wilt u meer lezen? Graag verwijs ik naar twee recente, zeer informatieve boekjes (met notenvoorbeelden). De Bärenreiter Werkein- führung van Sven Hiemke bespreekt moge- lijke modellen, de datering en vermeldt de complete tekst. Kees van Houten vermeldt in zijn boekje slechts één couplet, maar gaat verder in de tekstuitleg. Waarom schreef Bach uiteindelijk geen 164 Proef- bewerkingen? Waarschijnlijk waren binnen de vooraf vastgelegde omvang alle mogelijk- abonnement: heden tot individuele vormgeving uitgeput. 3 nummers Momenteel werken een aantal organisten/ Jaar abonnem-ent: componisten aan bewerkingen van de door 50 Bach niet bewerkte melodieën. Deze zijn te De Orgelvriend biedt 1e jaar slec vinden en deels te beluisteren en te down- €12, hts loaden op www.orgelbuechlein.co.uk. Een jaarlijks 10 nummers over: gedeelte is ook uitgegeven bij Edition Peters Oude en nieuwe pijporgels • Restauraties • Uitgebreide €41,25 (en verkrijgbaar bij een u bekende muziek- concertagenda • Organisten • Muziekbijlage (ook in klavar) winkel, red.). i.p.v. € 55,- In oktober 2018 organiseert de KVOK een • Orgelbouwers • Componisten • Concoursen • Audio- & videofragmenten studiedag over het Orgelbüchlein bij het ge- recontrueerde Schnitger-orgel in de Evange- www.orgelvriend.nl lisch-Lutherse Kerk in Groningen. FOLKERT BINNEMA

De kerk is geopend van 13:30 uur tot 17:00 uur voor bezichtiging en informatie over deze historische en gerestaureerde kerk. Toegang vrij

ELKE ZATERDAG Boeijenga Music bestaat reeds 130 jaar en heeft in die tijd een een wereldwijd bekende naam opgebouwd als speciaalzaak op het gebied van bladmuziek, boeken en multimedia rondom het orgel en van 7 juli t/m 8 september orgelmuziek. van 15:00 uur tot 16:00 uur Breng een bezoek aan de winkel voor deskundig advies, gratis koﬃe en ouderwetse gezelligheid. ORGELBESPELING Daarnaast is er in de winkel een drieklaviers Hauptwerkorgel van Orgelmakerij Noorlander aanwezig, om alle bladmuziek zelf uit te proberen.

Op het beroemde Baderorgel in de kerk van DRONRIJP (d’Alde Wite) door eigen organisten en gastorganisten Openingstijden: Vrijdag: 10.00 tot 18.00 uur Zaterdag: 10.00 tot 17.00 uur Andere dagen op afspraak. Nationale Orgeldag 8 September 2018 pagina 32 Friese Orgelkrant 2018 2018 Friese Orgelkrant pagina 3 Jubileumboek ‘Orgelbouw na 1945 in Friese kerken’

Friesland bezit een schat aan historische orgels. Maar dat niet alleen: na extra korting aanschaffen: het boek kost u de Tweede Wereldoorlog werd Friesland met zo’n 100 nieuwe orgels ver- dan maar € 21,50. U bestelt het boek door rijkt. Díe instrumenten vertellen een verhaal. Zij brengen dromen van orga- dit bedrag over te maken naar banknummer nisten, orgelbouwers en orgeladviseurs tot uitdrukking. Sommige orgels NL64 INGB 0002 3777 93 ten name van de sluiten aan bij de traditie, andere zijn bewust modern. Zeventig jaar naoor- Stichting Organum Frisicum in Veenwouden logse orgelbouw biedt een fascinerend mozaïek van verschillende klanken o.v.v. ‘jubileumboek’. Vergeet niet uw adres en vormgeving. Mooi genoeg om er een publicatie aan te wijden. met postcode en huisnummer te vermelden. Na 31 december 2018 is voor deze groep do- De Stichting Organum Frisicum, een stichting barokke orgelmuziek gespeeld door Theo nateurs één boek voor € 25,50 aan te schaf- met de culturele ANBI-status, heeft ter gele- Jellema zelf. Hij speelt, op het inmiddels in- fen. genheid van haar 25-jarig jubileum (2019) de genomen Flentrop-orgel (1957) uit het voor- Leeuwarder organist en orgeladviseur Theo malige kerkgebouw De Fenix in Leeuwar- Optie 3 Jellema gevraagd het palet van de naoorlog- den, orgelwerken van J.S. Bach en van J.L. Wilt u op een bijzondere manier de verschij- se orgelbouw in Friesland te beschrijven. Het Krebs. ning van het boek met cd ondersteunen? resultaat is een mooi boek dat een overzicht Dat kan door reward based crowdfunding. biedt van de dromen en inzichten omtrent Boekpresentatie U maakt dan vóór 1 januari 2019 € 100,00 klank en vormgeving na 1945. Jellema gaat Op zaterdagmiddag 28 september 2019 wor- (of een veelvoud daarvan) over naar IBAN- ook in op verbindingen met de orgelbouw in den cd en het boek Orgelbouw na 1945 in nummer NL64 INGB 0002 3777 93 van de andere provincies en in andere landen. Het Friese kerken tijdens een feestelijke bijeen- Stichting Organum Frisicum in Veenwou- boek Orgelbouw na 1945 in Friese kerken komst gepresenteerd in de Grote of Sint- den o.v.v. ‘crowdfunding jubileumboek’. Ver- gaat ruim 200 bladzijden tellen en wordt rijk Martinuskerk te Dokkum. geet niet uw naam, adres met postcode en geïllustreerd: foto’s van orgelfronten, details Dit is de eerste gelegenheid waarbij u het huisnummer te vermelden. Per bedrag van en van het binnenwerk van orgels. Jellema boek met cd in ontvangst kunt nemen. Wie 100 euro ontvangt u één exemplaar van het schreef algemene, beschouwende hoofd- het boek bestelt door overmaking van de boek met cd gratis. Bovendien zal uw naam stukken en liefst twintig monografieën van aanschafprijs ontvangt te zijner tijd een Boek in 2018 bestellen met korting in het boek worden vermeld. Verder kunnen beeldbepalende orgels in Friesland. uitnodiging voor het bijwonen van de pre- Optie 1 aan deze vorm van financiële ondersteuning sentatie. Auteur Theo Jellema is aanwezig Het boek kost inclusief cd € 29,50 per exem- geen rechten worden ontleend. Maakt u 200 Bij het boek is een cd inbegrepen waarop om uw boek desgewenst te signeren. Extra plaar. Als u het boek vóór 1 januari 2019 euro over, dan ontvangt u twee exemplaren Friese naoorlogse orgels zijn te beluisteren gelegenheid om het boek af te halen is op bestelt en betaalt, krijgt u vier euro korting. inclusief cd etc. Vermelding van uw naam in (bijvoorbeeld het Reil-orgel in het kerkelijk zaterdag 12 oktober 2019. Dan is de auteur Maak € 25,50 over naar banknummer NL64 het boek blijft tot één keer beperkt. centrum Trinitas te Heerenveen en het Pels- van 13.00 tot 16.00 uur aanwezig bij boek- INGB 0002 3777 93 ten name van de Stich- orgel in de GKV De Fontein te Drachten). en muziekhandel Boeijenga, Zuidvliet 8 te ting Organum Frisicum in Veenwouden o.v.v. Haalt u het boek niet af, maar wilt u het boek De organisten Jochem Schuurman en Peter Leeuwarden om het door u bestelde boek ‘jubileumboek’. Vergeet niet uw adres met plus cd toegestuurd krijgen, dan brengen wij van der Zwaag spelen muziek van Friese desgewenst te signeren. Nadien is het boek postcode en huisnummer te vermelden. – behalve bij betalingsoptie 3 – de verzend- componisten, onder andere Piet Post, Ger- te koop bij de Stichting Organum Frisicum kosten in rekening. Voor het bedrag van de rit Stulp en Johan G. Koers. De cd is een en bij boeken muziekhandel Boeijenga in Optie 2 verzendkosten kunt u de website raadple- klinkend voorbeeld van Friese musici en van Leeuwarden. Wilt u precies weten hoe u het Bent u in de jaren 2017 en 2018 (of: in 2018 gen. orgelbouw in Friesland en vormt een unieke boek (met cd) na oktober 2019 kunt kopen en 2019) donateur van de Stichting Organum combinatie met de rijke inhoud van het boek. of bestellen, afhalen of laten opsturen? Kijk Frisicum, dan kunt u vóór 1 januari 2019 één Volg het laatste nieuws omtrent het boek en De cd bevat ook een bonus: twintig minuten dan op de website van Organum Frisicum. exemplaar van het boek (inclusief cd) met cd op de website www.organumfrisicum.frl.

TIL DE TSJERKE NEI DE TAKOMST TA Word vandaag nog donateur van de Stichting Alde Fryske Tsjerken

❏ Ja, ik word donateur van de Stichting Alde Fryske Tsjerken voor mininimaal € 17,50 per jaar. Ik ontvang als welkomstcadeau de CD ‘Libbene Stiennen’ van Piter Wilkens.

❏ Ja, ik wil de Stichting Alde Fryske Tsjerken steunen. Neem contact met mij op.

❏ Stuur mij eerst een gratis exemplaar van het magazine Alde Fryske Tsjerken.

Naam: Word nu donateur van de Stichting Alde Fryske Tsjerken Adres: Postcode De Stichting Alde Fryske Tsjerken spant zich al meer dan Plaats 45 jaar in voor het behoud en herbestemming van de monumentale kerken. Onze stichting draagt zorg voor WORD E-mail: 49 Friese kerken en twee klokkenstoelen. Wij onderhouden de rijksmonumenten en geven ze een nieuwe bestemming. DONATEUR! Tel:

Ook zorgen we dat de orgels weer in goede staat verkeren, Datum: zoals in Jorwert en Britsum. Handtekening: Ieder jaar komen er nieuwe kerken bij. Daarom hebben wij uw steun nodig. Word donateur. U krijgt een bijzonder muzikaal welkomstcadeau! Vul de bon in en stuur deze vandaag nog op. STEUN Samen tillen we ‘de tsjerke nei de takomst ta’. ONS! Stuur deze bon in een gesloten envelop naar: Stichting Alde Fryske Tsjerken, Antwoordnummer 76, www.aldefrysketsjerken.nl 8900 WC Leeuwarden - Een postzegel is niet nodig