Culturele Hoofdstad Van Europa Leeuwarden-Fryslân: Culturele Hoofd- Ganisten Én Met Orgels Van Naam
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Het wereldberoemde Christian Müller-orgel uit 1727 in de Grote of Jacobijnerkerk te Leeuwarden. Dit orgel staat centraal in de activiteiten van dit jaar. (Foto: Quentin Kozuchowski) Culturele Hoofdstad van Europa Leeuwarden-Fryslân: Culturele Hoofd- ganisten én met orgels van naam. Een van stad van Europa in 2018. Dit betekent dat de essentiële onderdelen van de Culturele er overal in stad en provincie beweging is. Hoofdstad wordt dan ook het Friese orgel. Vooral op cultureel en artistiek terrein. Dat is Stichting Organum Frisicum mag zich dan zeer positief. Op meerdere terreinen brengt ook op een unieke concertenreeks verheu- Culturele Hoofdstad beweging. Iedereen is gen, de zogenaamde Bach-estafette. Een wel ergens mee bezig, het brengt mensen serie orgelconcerten langs de “grote” orgels bij elkaar en er komen boeiende initiatie- in onze provincie: Leeuwarden, Franeker, ven tot stand. Niemand ontkomt er aan! Het Harlingen, Sneek en Bolsward. Met muziek betekent ook dat bezoekers naar heel veel van Johann Sebastian Bach, de virtuoos verschillende evenementen, opvoeringen, onder de componisten van orgelmuziek. Dit voorstellingen kunnen, om mee te doen en gebeurt allemaal in samenwerking met de om te genieten. plaatselijke stichtingen. Daarnaast is er een 2018 Fryslân kenmerkt zich door opvallend veel serie concerten over heel Fryslân verspreid, eigen culturele uitingen. Op gebied van ook met orgels die we niet zo vaak horen sport, kunst en cultuur is veel eigens op te en die zo hun eigen klank hebben. Elk orgel noemen. heeft zijn eigen “karakter.” En om die te ont- dekken is het altijd een mooie ontdekkings- Natuurlijk geldt dat ook voor het Friese or- reis. Graag wens ik u dat toe: een unieke gel. Zoveel kerken op zo’n beperkte opper- reis door Fryslân op orgelgebied, vol met vlakte vind je amper ergens anders en al die verrassingen en nieuwe ontdekkingen! kerken herbergen een eigen instrument. Dat zijn juweeltjes. Fryslân kent dan ook een rij- Bearn Bilker ke orgelgeschiedenis, met opmerkelijke or- Voorzitter Stichting Organum Frisicum pagina 2 Friese Orgelkrant 2018 2018 Friese Orgelkrant pagina 3 uiteindelijk 7.733,40 gulden. De keuring van het nieuwe orgel en het orgelspel tijdens Voorjaarsexcursie de ingebruikname werd verzorgd door S.A. Hempenius, organist van de Grote Kerk te De voorjaarsexcursie van 7 april 2018 is een bijzondere. De excursie staat Zwolle. In 1857 plaatste Van Dam (inmiddels in het teken van Leeuwarden-Fryslân culturele hoofdstad van Europa in de derde generatie) een Fagot 16 voet op de 2018. De voorjaarsexcursie is het tweede evenement in de reeks van de gereserveerde plaats op het Hoofdwerk. Bach-estafette (zie elders in deze krant voor meer informatie) en vindt plaats in Bolsward, Franeker, Harlingen en Sneek. Wijzigingen in 1915, 1938 en 1952 Verschillende auteurs hebben een bijdrage geleverd over de respectieve- In 1915 vindt een aantal wijzigingen in de lijke orgels en deze zijn in dit artikel samengevoegd. dispositie van het orgel plaats door L. van Dam & Zn, vanaf 1904 geleid door Pieter van De claviatuur van het Van Dam-orgel. (Foto: Riemer Bolsward hoff-orgel, maar die kwamen niet af, omdat Dam, de vierde en laatste generatie van de G. van der Veen, Leeuwarden; fotofenderlee.com) Het vermaarde Hinsz-orgel in de Martinikerk hij in 1721 overleed. In augustus 1721 werd orgelmakers Van Dam. Volgens P. van Dam te Bolsward is eind 2016 weer in gebruik besloten Johannes Radecker de opdracht was de in 1857 geplaatste Fagot 16 voet het concept van 1842 volledig werd hersteld. genomen toen alle fasen van de restauratie te geven een nieuw orgel te maken met ge- “niet meer schoon klinkend” en stelde hij voor Deze restauratie vond in 1996-1998 plaats voltooid waren. In de Friese Orgelkrant 2017 bruikmaking van een deel van het pijpwerk daarvoor in de plaats “eene krachtig en zeer door Bakker & Timmenga uit Leeuwarden, is daarom een uitgebreid artikel verschenen van het oude orgel. Hiermee werden de melodieus geïntoneerde” Violoncel 8 voet de orgelmakerij die het orgel nu nog steeds over de historie en restauratie van dit instru- materiaalkosten, die in die tijd de grootste aan te brengen. Daarnaast kon de “scherpe, in onderhoud heeft. Alle dispositiewijzigin- ment. U kunt deze lezen op de website van kostenpost bij de bouw van een orgel waren, en weinig gebruikt wordende” Quint 3 voet gen uit 1915, 1938 en 1952 werden weer Stichting Organum Frisicum: www.organum- minder hoog. Johannes Radecker was een worden vervangen door een Aeoline 8 voet, ongedaan gemaakt. Interessant om te ver- frisicum.frl. medewerker van de wereldberoemde orgel- “welk register, als de zachtst mogelijk geïnto- melden is dat de huidige Viola di Gamba 8 maker Arp Schnitger. Omdat Schnitger veel neerde stem, vooral in een zóó ruim kerkge- voet van het Bovenwerk (ter vervanging van uitgebreide, internationale opdrachten in zijn bouw als de Martinikerk is, een verrassend de Scherp uit 1952) door Van Dam in 1885 portefeuille had, werden in het begin van de mooi effect maakt”. Buiten het bestek om le- gemaakt is voor het Bovenwerk van het or- 18e eeuw de Schnitger-orgels in Nederland vert P. van Dam ook nog een nieuwe Viola di gel in de Grote Kerk in Leeuwarden; dit Van opgeleverd door de Schnitger-medewerkers Gamba 8 voet discant voor het bovenwerk, Dam-register is bij de restauratie van het Johannes Radecker en Rudolf Garrels. In omdat de oude Viola uit 1842 volgens hem Müller-orgel in 1978 vervangen en opge- 1722 werd het Radecker-orgel van de Mar- “een zeer onbeduidend register was, ’t welk slagen bij Bakker & Timmenga. De huidige tinikerk in Franeker opgeleverd. in ’t geheel niet het karakter van een Viool Quint 3 voet (ter vervanging van de Nazart kon weergeven”. Hieruit blijkt dat tussen de 3 voet uit 1938) op het Hoofdwerk komt uit De bouw van het Van Dam-orgel tijd van het oorspronkelijke orgel en het be- het Van Dam-orgel (1901) van de Oosterkerk Omdat het orgel van Radecker in de loop gin van de 20e eeuw het klankideaal enigs- in Leiden. Dat orgel werd in 1967 afgebro- der jaren steeds slechter bespeelbaar werd, zins was veranderd, hetgeen dus ook in het ken. De Roerfluit van het Hoofdwerk werd kregen de Gebr. L.J. en J. van Dam uit Leeu- orgel van Franeker in zekere mate doorge- weer een Holpijp; de Holfluit 4 voet uit 1938 warden in 1838 de opdracht een nieuw orgel voerd werd. Tenslotte maakte P. van Dam een werd verwijderd. (Deze Holfluit 4 voet kreeg te bouwen met gebruikmaking van pijpwerk nieuwe pedaalkoppel aan het Hoofdwerk, in 2002 een nieuwe bestemming in het Mar- uit het Radecker-orgel. Lambertus van Dam die over het hele pedaalklavier liep. Hiervoor tin Vermeulen-orgel in Schildwolde.) Op die begon in 1777 als orgelmaker in de stad was er een pedaalkoppel die alleen het groot plaats werd een nieuwe Fagot 16 voet in Groningen, maar omdat hij in Friesland zicht octaaf betrof, hetgeen gebruikelijk was in die Van Dam-factuur geplaatst. In plaats van had op meer opdrachten, vestigde hij zich in tijd. (Onduidelijk is of deze pedaalkoppel er de Basson-Hobo 8 voet uit 1938 werd een Het Hinsz-orgel (1781) in de Martinikerk te Bols- 1779 in Leeuwarden, waarmee een lange en in 1842 al was.) Op 15 oktober 1915 werd nieuwe Dulciaan 8 voet voor het Bovenwerk ward. (Foto: Johan van der Klaauw) belangrijke periode in de Friese orgelbouw het orgel opnieuw in gebruik genomen door gemaakt, eveneens in Van Dam-factuur. De aanbrak: tot in de vroege 20e eeuw hebben K. Visser, die op dat moment de organist van restanten van de inmiddels afgekoppelde Franeker de orgelmakers Van Dam veel werk van gro- de Martinikerk was. zwelkast werden verwijderd en de Mixtuur- Voorgeschiedenis te kwaliteit gemaakt. De Gebroeders Luitjen en Cornetsamenstelling werd weer hersteld. Het Van Dam-orgel in de Martinikerk te Fra- Jacob en Jacob van Dam waren de zonen In 1938 werd D. Ch. Kreger benoemd als Op 7 mei 1998 is het orgel weer in gebruik neker is gemaakt in 1842, maar het is zeker van Lambertus en vertegenwoordigen van organist van de Martinikerk. Direct na zijn genomen door de toenmalige organist van ook van belang de orgelgeschiedenis van 1820-1846 de tweede generatie orgelma- benoeming gaf Kreger aanwijzingen voor de Martinikerk, Theo Jellema. Het orgel heeft de Martinikerk van daarvóór mee te nemen, kers Van Dam. nieuwe veranderingen van de dispositie tegenwoordig weer de volle glorie die het bij omdat Van Dam veel pijpwerk uit het vorige van het orgel. Deze wijzigingen stonden de oorspronkelijke bouw van het orgel had orgel heeft gebruikt bij de bouw van het hui- Bij de bouw van het Van Dam-orgel voor de onder invloed van de Orgelbewegung, een en klinkt, mede door de ruime akoestiek van dige orgel. Martinikerk in Franeker werd een groot aan- ontwikkeling in de orgelbouw waarin de his- de kerk, zeer indrukwekkend. tal pijpen van het voormalige orgel opnieuw torische uitvoering van barokke muziek be- Voor zover bekend, begon de orgelgeschie- gebruikt. De orgelkas (Hoofdwerk en Rug- langrijk werd en de 19e-eeuwse orgelklank Huidige dispositie denis van Franeker in 1478 met de bouw van werk) en de frontpijpen van het Radecker- als problematisch werd gezien bij de heldere Tenslotte volgt hier nog een overzicht van een orgel door Sicke Graetingha. Dit orgel orgel werden gebruikt voor het orgel dat Van uitvoering van de polyfone werken van bij- de huidige dispositie. De aanduiding ‘ouder’ hing boven de dichtgemetselde ingang in de Dam in 1838 in Blokzijl plaatste. (Dit orgel is voorbeeld Johann Sebastian Bach. Zo werd betekent dat het gaat om pijpwerk van het noorderbeuk. Jan van Covelens bouwde in in 1901 afgebroken.) Jacob van Dam over- in 1938 door de Firma Pannekoek uit Leeu- voormalige orgel.