Onderzoeksrapport Kerkelijke archieven in Fryslân ‘Tink om’e tsjerklike argiven’ Archiefbureau Ruerd de Vries Voorstraat 14 9291 CK Kollum 7 november 2016 Voor- en achterblad: Archief Gereformeerde kerk (PKN) te Gerkesklooster-Stroobos (foto’s: Nine van de Kamp) 2 Voor Sytse ten Hoeve (1945 - 2016) 3 Ten geleide Net zoals elders in Nederland verandert het religieuze landschap in Fryslân snel. Traditionele christelijke kerkgenootschappen verliezen leden en vergrijzen. Middels fusies trachten zij de krimp het hoofd te bieden. Evangelische gemeenten groeien wel. Ook islamitische gemeenschappen zijn intussen in Fryslân geworteld. De vestiging van twee boeddhistische centra in de provincie getuigt van spirituele vernieuwing. De ontkerkelijking die nu een jaar of vijftig aan de gang is, vormt na de Reformatie en de confessionalisering (16e-eerste helft 17e eeuw) en de scheiding tussen kerk en staat en de daaropvolgende verzuiling (19e-eerste helft 20ste eeuw), de derde religieuze transformatie die Fryslân in het afgelopen halve millennium heeft doorgemaakt. In dit rapport staat het papieren erfgoed van de tweede en de derde transformatie centraal. Oudere archieven werden, voor zover ze bewaard zijn gebleven, vaak eerder al overgedragen aan archiefinstellingen. Hoewel het hier dus meestal om relatief recent archiefmateriaal gaat, staat de zorg ervoor onder grote druk. Religieuze genootschappen stoten noodgedwongen niet alleen hun kerkgebouwen af, ze missen ook de mankracht om hun archieven op professionele wijze te bewaren en aan volgende generaties door te geven. Dat is jammer, want de verschillende kerkelijke genootschappen structureerden op tal van plaatsen de samenleving. Wie iets van dat verleden en de sporen die het heeft nagelaten wil begrijpen, zal dus kerkelijke archieven moeten bestuderen. Dit rapport wil bewerkstellingen dat dat ook in de toekomst kan. Minutieus en systematisch inventariseert Ruerd de Vries de in Fryslân actieve religieuze gemeenschappen en beschrijft hij hoe zij met hun papieren erfgoed omgaan. Voor iedere (burgerlijke) gemeente en voor de drie bovenlokale Friese archiefbewaarplaatsen (Tresoar, het Streekarchief Noordoost- Fryslân en het Historisch Centrum Leeuwarden) geeft hij aan of en onder welke voorwaarden zij (kerkelijke) archieffondsen ontvangen en toegankelijk maken. Tevens bepleit Ruerd de Vries een professioneler archiefbeheer. Kerkelijke instellingen zoals de Protestantse Kerk in Nederland en het Bisdom Groningen-Leeuwarden dienen lokale gemeenschappen daarbij te ondersteunen. Crucialer nog is de rol van de provinciale en de gemeentelijke overheden. Zonder hun hulp dreigt een belangrijk deel van het collectieve geheugen in de komende jaren te verdwijnen. Dit rapport is dus zowel een praktische gids voor eenieder die iets over de Friese religieuze geschiedenis te weten wil komen als een oproep aan kerkelijke en wereldlijke beleidsmakers. Ik hoop dan ook dat het een ruime weerklank krijgt. Hans Cools en Hans Mol Stafleden Geschiedenis bij de Fryske Akademy te Leeuwarden, 12 oktober 2016 4 Voorwoord Van 2013 tot 2015 deed ik met mijn bureau, met financiële steun van de provincie Fryslân en het Classicaal Regionaal Overlegorgaan (CRO) Friesland van Protestantse Kerk in Nederland (PKN), onderzoek naar de situatie omtrent de kerkelijke archieven in Fryslân. We deden deskresearch, we gingen op pad en voerden gesprekken. In de loop van dit jaar schreven we het rapport. We maakten conceptversies die we voorlegden aan Jetze Dijkstra (provincie Fryslân), Klaas Dijkstra (PKN), Luc de Vries (Tresoar), Tjeerd Jongsma (Streekarchief Noordoost-Fryslân) en Alexander Tuinhout (Historisch Centrum Leeuwarden, HCL). De suggesties ter verbetering van de tekst hebben we naar eer en geweten verwerkt. Wij danken de provincie Fryslân en het CRO voor deze opdracht. We danken ook alle andere personen en instanties voor de geboden hulp: de kerkelijke functionarissen in de gemeente Achtkarspelen die ons te woord stonden en ons de archieven toonden, de archiefmedewerkers van de Friese gemeenten die zonder uitzondering tijd voor ons maakten en ons de gevraagde informatie gaven, en de medewerkers en beleidsmakers van Tresoar, het Streekarchief en het HCL die ons informeerden over de gang van zaken in hun instelling met betrekking tot de kerkelijke archieven. Natuurlijk dank ik ook Hans Mol en Hans Cools van de Fryske Akademy voor de mooie woorden aan het begin van dit rapport. In de eindconclusie van het rapport noemen we de situatie rondom de kerkelijke archieven in de provincie zorgelijk. Dat is vervelend, dat is, volgens ons, zelfs erg. De archieven van de kerken in Fryslân vertellen het verhaal, door de eeuwen heen, van de gelovigen (en van de ongelovigen) in de hele provincie. Ze verdienen het om op professionele wijze te worden bewaard en op vakkundige wijze toegankelijk te worden gemaakt en beschikbaar te worden gesteld. We hopen dan ook van harte dat de betrokken partijen (de kerken, Tresoar, het Streekarchief, het HCL, de Friese gemeenten, de provincie Fryslân) snel manieren vinden ter verbetering van de situatie. Waar mogelijk zullen ook wij graag een bijdrage leveren. Ruerd de Vries, 7 november 2016 5 Inhoudsopgave Ten geleide 4 Voorwoord 5 1 Waarde van kerkelijke archieven 10 2 Aanleiding voor het onderzoek 11 3 Opzet van het onderzoek 12 4 Verloop van het onderzoek 13 5 Resultaten van het onderzoek 15 5.1 Achtkarspelen 15 5.1.1 Religieuze instellingen in de gemeente Achtkarspelen 15 5.1.2 Kerkelijke archieven in eigen beheer 20 5.1.3 Overgedragen kerkelijke archieven 28 5.1.3.1 Overgedragen kerkelijke archieven aan Tresoar 28 5.1.3.2 Overgedragen kerkelijke archieven aan de gemeente Achtkarspelen 30 5.2 Ameland 32 5.2.1 Religieuze instellingen in de gemeente Ameland 32 5.2.2 Overgedragen kerkelijke archieven aan de gemeente Ameland 32 5.3 Het Bildt 34 5.3.1 Religieuze instellingen in de gemeente Het Bildt 34 5.3.2 Overgedragen kerkelijke archieven 36 5.3.2.1 Overgedragen kerkelijke archieven aan Tresoar 36 5.3.2.2 Overgedragen kerkelijke archieven aan de gemeente Het Bildt 37 5.4 Dantumadiel 39 5.4.1 Religieuze instellingen in de gemeente Dantumadiel 39 5.4.2 Overgedragen kerkelijke archieven 44 5.4.2.1 Overgedragen kerkelijke archieven aan Tresoar 44 5.4.2.2 Overgedragen kerkelijke archieven aan de gemeente Dantumadiel 45 5.5 Dongeradeel 47 5.5.1 Religieuze instellingen in de gemeente Dongeradeel 47 5.5.2 Overgedragen kerkelijke archieven 53 5.5.2.1 Overgedragen kerkelijke archieven aan Tresoar 53 5.5.2.2 Overgedragen kerkelijke archieven aan het Streekarchief Noordoost-Fryslân 53 5.6 Ferwerderadiel 61 5.6.1 Religieuze instellingen in de gemeente Ferwerderadiel 61 5.6.2 Overgedragen kerkelijke archieven 63 5.6.2.1 Overgedragen kerkelijke archieven aan Tresoar 63 5.6.2.2 Overgedragen kerkelijke archieven aan de gemeente Ferwerderadiel 66 5.6.2.3 Overgedragen kerkelijke archieven aan het Streekarchief Noordoost-Fryslân 67 6 5.7 Franekeradeel 68 5.7.1 Religieuze instellingen in de gemeente Franekeradeel 68 5.7.2 Overgedragen kerkelijke archieven 71 5.7.2.1 Overgedragen kerkelijke archieven aan Tresoar 71 5.7.2.2 Overgedragen kerkelijke archieven aan de gemeente Franekeradeel 73 5.8 De Fryske Marren 74 5.8.1 Religieuze instellingen in de gemeente De Fryske Marren 74 5.8.2 Overgedragen kerkelijke archieven 80 5.8.2.1 Overgedragen kerkelijke archieven aan Tresoar 80 5.8.2.2 Overgedragen kerkelijke archieven aan de gemeente De Fryske Marren 85 5.9 Harlingen 87 5.9.1 Religieuze instellingen in de gemeente Harlingen 87 5.9.2 Overgedragen kerkelijke archieven 88 5.9.2.1 Overgedragen kerkelijke archieven aan Tresoar 88 5.9.2.2 Overgedragen kerkelijke archieven aan de gemeente Harlingen 90 5.10 Heerenveen 91 5.10.1 Religieuze instellingen in de gemeente Heerenveen 91 5.10.2 Overgedragen kerkelijke archieven 96 5.10.2.1 Overgedragen kerkelijke archieven aan Tresoar 96 5.10.2.2 Overgedragen kerkelijke archieven aan de gemeente Heerenveen 98 5.11 Kollumerland c.a. 100 5.11.1 Religieuze instellingen in de gemeente Kollumerland c.a. 100 5.11.2 Overgedragen kerkelijke archieven 103 5.11.2.1 Overgedragen kerkelijke archieven aan Tresoar 103 5.11.2.2 Overgedragen kerkelijke archieven aan de gemeente Kollumerland c.a. 103 5.11.2.3 Overgedragen kerkelijke archieven aan het Streekarchief Noordoost-Fryslân 104 5.12 Leeuwarden 106 5.12.1 Religieuze instellingen in de gemeente Leeuwarden 106 5.12.2 Overgedragen kerkelijke archieven 115 5.12.2.1 Overgedragen kerkelijke archieven aan Tresoar 115 5.12.2.2 Overgedragen kerkelijke archieven aan het HCL 116 5.13 Leeuwarderadeel 129 5.13.1 Religieuze instellingen in de gemeente Leeuwarderadeel 129 5.13.2 Overgedragen kerkelijke archieven 130 5.13.2.1 Overgedragen kerkelijke archieven aan Tresoar 130 5.13.2.2 Overgedragen kerkelijke archieven aan het HCL 131 5.14 Littenseradiel 132 5.14.1 Religieuze instellingen in de gemeente Littenseradiel 132 5.14.2 Overgedragen kerkelijke archieven 138 5.14.2.1 Overgedragen kerkelijke archieven aan Tresoar 138 5.14.2.2 Overgedragen kerkelijke archieven aan de gemeente Littenseradiel 139 5.15 Menameradiel 141 5.15.1 Religieuze instellingen in de gemeente Menameradiel 141 5.15.2 Overgedragen kerkelijke archieven 142 5.15.2.1 Overgedragen kerkelijke archieven aan Tresoar 142 5.15.2.2 Overgedragen kerkelijke archieven aan de gemeente Menameradiel 145 7 5.16 Ooststellingwerf 146 5.16.1 Religieuze instellingen in de gemeente Ooststellingwerf 146 5.16.2 Overgedragen kerkelijke archieven 150 5.16.2.1 Overgedragen kerkelijke archieven aan Tresoar 150 5.16.2.2