SLOTMETING LF2018 onderZoeksRESULTATEN

P1 P2 ››INLEIDING

32 key performance indicators (KPI’s) staan name van het aantal studenten gaat het bid- er in het bidbook waarmee -Frys- book uit van een ontwikkeling over meerdere lân de titel Culturele Hoofdstad van Europa jaren. Voor al deze KPI’s is een positieve trend 2018 won. 32 doelen waaraan dit jaar moest vastgesteld, maar of het doel wordt gehaald, bijdragen. De Stichting LF2018 overtuigde de moet de tijd leren. jury met haar brede invulling van kunst en cul- tuur. Vanuit het centrale thema Iepen Miens- Voor de meeste KPI’s geldt echter dat resul- kip is het culturele hoofdstadjaar ingezet om taat aan het eind van het culturele hoofdstad- participatie te bevorderen, verschillen te ver- jaar meetbaar moest zijn. Uit de onderzoeken kleinen, de leefbaarheid te vergroten en het naar deze KPI’s kunnen we concluderen dat de imago van Leeuwarden en Fryslân als leidende meeste doelen zijn gehaald. Dit geldt voor de regio op het gebied van landbouw en water en economische KPI’s, zoals het aantal bezoekers, aantrekkelijke bestemming voor met name de de inkomsten uit het hoofdprogramma en het cultuur- en belevingstoerist te versterken. beoogde herhaalbezoek, maar ook voor de indicatoren van de beoogde verandering die In deze slotmeting zijn de resultaten van LF2018 teweeg moest brengen. Het meest alle onderzoeken naar het behalen van de sprekende voorbeeld hiervan is dat de Miens- KPI’s samengebracht. Nog niet voor alle KPI’s kipsprojecten samen op 1 eindigen in de lijst kunnen hier nu al conclusies uit worden getrok- van evenementen die de meeste bezoekers ken. Een deel van de doelen vraagt een lange- trokken. Ook de stijgende waardering voor re adem. Hiervoor is in het bidbook dan ook LF2018 gedurende het jaar en de toegeno- van een langere periode voor het behalen van men participatie onder bewoners die weinig de KPI’s uitgegaan. Dit geldt bijvoorbeeld voor affiniteit hadden met cultuur, laten zien dat de de banengroei in de landbouw en watersector Culturele Hoofdstad iets in beweging heeft die in 2025 moet zijn bereikt. Ook voor de toe- gezet.

Leeswijzer Deze slotmeting is samengesteld door de onafhankelijke werkgroep Monitoring en Evaluatie van de provincie Fryslân en de gemeente Leeuwarden. De KPI’s zijn hierin, zoals ook in de tussentijdse metingen, in het Engels opgenomen om zo dicht mogelijk bij de tekst uit het bidbook te blijven. De conclusies zijn gebaseerd op een groot aantal bronnen en onderzoeken (in bijlage I vindt u een overzicht van de gebruikte bronnen). Daarnaast is gebruik gemaakt van de informatie die is aange- leverd door de hoofd- en subevenementen van het hoofdprogramma. Vanwege de kleine variaties in het aantal evenementen dat de verschillende vragen heeft beantwoord, is deze informatie in de conclusies in percentages verwerkt. Ook is gebruik gemaakt van onderzoeken van het Fries Sociaal Planbureau. Deze onderzoeken zijn openbaar en allemaal terug te vinden op www.fsp.nl.

P3 KPI1 ››60% Of the children below the Dutch poverty line participate in events

Het aantal scholen dat deelneemt aan Kultueredukaasje mei Kwaliteit of een traject doorloopt met Keunstwurk (Fryslân) of dat dat deelneemt aan het Kunstmenu van Kunstkade (Leeuwarden).

Creativiteit en innovatie zijn de compe- armoedegrens neemt deel aan evenementen tenties van de toekomst. Leeuwarden en – is geïnventariseerd hoeveel scholen in Frys- Fryslân wilden Culturele Hoofdstad inzet- lân zijn benaderd door Keunstwurk en hoeveel ten om kinderen voor te bereiden op de scholen cultuureducatie hebben aangeboden. nieuwe werkgelegenheid. Voor kinderen uit huishoudens met een laag In een aantal evenementen hadden kinde- inkomen is dit vaak de enige manier om met ren en jongeren, ook uit armere gezinnen, een cultuur in aanraking te komen, omdat er thuis hoofdrol, zoals in het Oranjewoudfestival en At geen geld is voor culturele activiteiten (armoe- the Watergate in Sneek. demonitor CBS/SCP). Daarnaast is het hele jaar op twee manieren gericht gewerkt aan samenwerking met scho- Conclusie len. Keunstwurk heeft buiten Leeuwarden de Fryslân telde in september 2018 in totaal deskundigheid van leerkrachten en directeu- 395 basisscholen en 35 scholen voor speciaal ren bevorderd (Kultueredukaasje mei Kwaliteit, onderwijs (bron: DUO open data scholen pri- KEK). KEK is half november afgesloten met het mair onderwijs). Zonder Leeuwarden zijn dit Symposium 2018 x Onderwijs. Scholen onder- er 374. Hiervan waren er eind 2018 300 door zochten hier samen met kunstenaars hoe de Keunstwurk benaderd. oogst van 2018 kan worden ingezet als zaad In Leeuwarden doen alle 56 basisscholen voor de toekomst. In Leeuwarden hebben (50 basisscholen en 6 scholen voor speciaal scholen samen met Kunstkade en culturele in- onderwijs) mee aan het Kunstmenu. In 2018 stellingen cultuureducatie binnen hun muren stond het Kunstmenu helemaal in het teken gehaald. van LF2018. Zo nam 100% van de scholen deel Daarnaast zijn alle basisscholen in Fryslân aan het grote circustheaterproject ‘Adje Lam- uitgenodigd in de slotweek van LF2018 een ei- bertz’ van Kunstkade. gen verhalenavond of vertelmiddag rond het Eind 2018 is daarmee 83% van alle Friese kampvuur te organiseren (Ferhalefjoer). Hier- basisscholen bereikt. Aangenomen mag wor- aan deden 33 scholen mee. 98 PABO studen- den dat daarmee naar ratio kinderen van ou- ten hebben verhalen verteld op stagescholen. ders met een laag inkomen zijn bereikt. Daar- Om te bepalen of hiermee het doel is be- mee is het doel gehaald. haald – 60% van de kinderen op of onder de

P4 ››50% Increased participation of direct target KPI2 groups ››25% participation from groups with traditionally KPI3 little affinity to culture

Deelname aan culturele activiteiten is Hieruit komt een gemiddelde van 34% be- een indicatie voor volwaardige deelna- zoekers uit de doelgroep. De helft van de eve- me aan de samenleving. Daarom streefde nementen geeft aan een speciale inspanning LF2018 naar 25% deelname van mensen die te hebben verricht om bezoekers uit de doel- traditioneel weinig affiniteit hebben met groep bij hun evenement te betrekken. cultuur: mensen met een laag inkomen, een Zij hebben er onder meer samen met Toe- laag opleidingsniveau, beperkte toegang gankelijk Leeuwarden voor gezorgd dat men- tot culturele activiteiten en een beperkt so- sen met een fysieke beperking konden deel- ciaal netwerk. nemen aan de evenementen. Om vast te stellen of dit doel is behaald, Ook de bijzondere samenwerking met heeft de stichting LF2018 organisatoren van Talant en Wil verdient het hier vermeld te wor- evenementen gevraagd een schatting te ge- den. Hierdoor zijn bijna 2500 mensen met een ven van het percentage bezoekers dat minder verstandelijke beperking betrokken bij LF2018, affiniteit heeft met culturele activiteiten. als bezoeker én als vrijwilligers. »

Evenementen is gevraagd een schatting te geven van het percentage bezoekers uit de direct target groups.

P5 Daarnaast is volwassen inwoners van de Het aandeel volwassen inwoners van de ge- gemeente Leeuwarden via de Wijkenquête meente Leeuwarden dat nooit of zelden deel- in 2016 en 2018 gevraagd naar theater-, film-, nam aan culturele activiteiten (theater, film, festival- en museumbezoek. In 2018 is ook ge- festival of museum) daalde van 37% in 2016 vraagd hoeveel mensen actief betrokken wa- naar 33% in 2018. Voor mensen die niet tot ren bij LF2018 en hoeveel mensen een festival moeilijk kunnen rondkomen daalde het per- hebben bezocht. centage van 63 naar 54 en onder mensen met een laag opleidingsniveau was de daling 5%, Deelname aan evenementen van 64 naar 59%. De Wijkenquête leert dat 71% van alle in- woners van de gemeente Leeuwarden van 18 Conclusie tot 84 jaar de Reuzen heeft bezocht. Van de Het hoofddoel van 25% bezoek door men- mensen die niet of moeilijk kunnen rondko- sen met minder affiniteit met cultuur is be- men was dit 64% en van laagopgeleiden 65%. haald. De toename van 50% participatie van Van de uitkeringsgerechtigden heeft 63% de target groups wordt op basis van de gegevens Reuzen gezien. Voor de Escher-tentoonstelling ook aannemelijk geacht. in het Fries Museum waren de percentages respectievelijk 26, 20 en 27 tegen 32% van alle inwoners van de gemeente.

Ik ben actief betrokken (geweest) bij Culturele Hoofdstad gerelateerd aan kunnen rondkomen.

P6 P7 KPI4 ››4 million visitors in 2018 and 5% increase each year between 2015-2023 KPI5 ››79 Million euro income through visitors KPI6 ››90% of visitors state that they would come back (2019]

LF2018 legde de lat hoog. Vier miljoen bezoekers de digitale deelprojecten Friezen bezoekers (gedefinieerd als een bezoek aan om utens en Grut Frysk Diktee van Lân fan een evenement van Culturele Hoofdstad) Taal. Andere evenementen met veel bezoe- moesten Leeuwarden en Fryslân minimaal kers waren het Fries Museum (507 duizend), de 79 miljoen euro aan inkomsten opleveren. Reuzen (430 duizend) en de Tall Ships in Harlin- Daarbij moest 90% van de toeristen na gen (335 duizend). Projecten in het buitenland 2018 een herhaalbezoek aan de provincie waarbij LF2018 was betrokken, zoals Silence of overwegen. De onderstaande tabellen la- the Bees en Farm of the World, zijn niet mee- ten zien dat deze drie doelen zijn behaald. genomen in de berekeningen, maar werden 838 duizend maal bezocht. Bezoekers Het Mienskipsprogramma telde vele hon- De evenementen van het hoofdprogramma derden evenementen. Van 140 evenementen hebben samen 4,5 miljoen bezoekers geteld. is bekend dat deze samen ongeveer 800 dui- Het werkelijke aantal was nog hoger, want zend bezoekers hebben gehad. bezoekers aan de 11Fountains zijn hierin niet Uit bezoekersenquêtes blijkt dat het aan- meegenomen, terwijl het bij deze locaties aan- tal bezoekers van buiten Fryslân varieerde per merkelijk drukker was dan voorheen. evenement. Het Fries Museum trok 67% be- Met 800 duizend fysieke bezoekers was Lân zoekers van buiten de provincie, De Stormrui- fan Taal het best bezochte hoofdevenement. ter 46%, de Reuzen 37% en Tall Ships 32%. Daarbij bezochten ook nog eens 248 duizend

Evenement Bezoekers (x1000)

Lân fan Taal (exclusief digitale bezoekers) 800

Fries Museum (Escher/Mata Hari/Alma Tadema) 507

De Reuzen van Royal de Luxe 430

Tall Ships Harlingen 335

Oerol / Sense of Place (2014-2018) 260

Groninger Museum (Romantiek/de Ploeg) 215

Waterconnecting 2018 (incl. Waterpanorama en Waterlicht) 185

Wad 139

Iepen Up 122

De Stormruiter 105

Luna Festival 100

Overige projecten 1.324

TOTAAL Hoofdprogramma 4.523

Mienskipsprogramma 800

lus pro TOTAAL LF2018 ) p jec 5.323 es te e n B b e u h i t t e f n

o

N

e

e

c d

n 838

e e

l duizend i r

l

S

a

/

n

d

d

l

r

P8

(

o

F

a

W

r

m e h

t o

f De cijfers van de toeristische overnachtingen in Fryslân laten een forse groei zien. Deze groei was gelijk bij de binnenlandse en de buitenlandse gast.

Bestedingen binnen vijf jaar zeker nog eens terug te komen Bij 11 evenementen waar naar bestedingen en ruim een vijfde gaat ervan uit de provincie is gevraagd, gaven bezoekers gemiddeld 36 waarschijnlijk nog een keer te bezoeken. De euro uit. De totale bestedingen bij deze eve- overige bezoekers twijfelen. Slechts 3% ver- nementen komen dan uit op 58,3 miljoen euro. wacht waarschijnlijk niet terug te komen, maar Deze evenementen trokken relatief veel be- zeker weten doen ze dat niet. zoekers van buiten. Omdat mensen meer uit- geven naarmate ze van verder komen, is voor Conclusie de overige hoofdevenementen­ uitgegaan van Met 4,5 miljoen bezoekers aan de hoofd­ een besteding van 18 euro en voor de miens- evenementen en 800.000 bezoekers aan de kipsprojecten van 10 euro. De evenementen mienskipsprojecten is het aantal bezoeken van buiten Nederland en de digitale projecten zijn 4 miljoen ruimschoots behaald. buiten beschouwing gelaten, omdat die geen De bestedingen worden op 119 miljoen inkomsten in Fryslân hebben opgeleverd. De euro geraamd. Daarmee is het doel van 79 mil- totale bestedingen komen dan op 119 miljoen joen euro inkomsten uit bezoekers gehaald. euro. Gevraagd of ze verwachten binnen vijf jaar nog een bezoek aan Fryslân te brengen, gaf Herhaalbezoek slechts 3% aan dit niet te overwegen. Daarmee Bijna de helft van de mensen die in 2018 in is het doel dat 90% van de bezoekers een her- Fryslân op vakantie waren, geeft in het Continu haalbezoek overweegt, behaald. Vakantie Onderzoek van het NBTC-NIPO aan

Bestedingen per Bestedingen Type project Bezoekers (* milj) persoon in euro (milj. euro)

11 onderzochte events 36 1,6 58,3

Overige events hoofdprogramma 18 2,9 52,5

Mienskipsprojecten 10 0,8 8,0

Totaal 5,3 118,8

Bestedingen diverse programmaonderdelen.

P9 Bestedingen per evenement.

Antwoord op de vraag ‘overweegt u Fryslân de komende 5 jaar nog eens te bezoeken?’

P10 ››improved tourism, especially culture tourism and KPI7 experience tourism

Waardering evenementen. Bronnen: Leeuwarder Courant Fries Museum Werkgroep M&E

Fryslân scoort traditioneel hoog in waar- Vakantiegangers gaven hun vakantie in deringsonderzoeken onder vakantiegan- Fryslân in 2018 gemiddeld een 8,5. Deze sco- gers. Met LF2018 wilde de provincie vooral re is hoger dan voorgaande jaren. De dienst- de kwaliteit van het aanbod voor cultuur- verlening, accommodaties en het prijsniveau en belevingstoeristen verbeteren. in de horeca en voor boodschappen kregen Om te bepalen of dit doel is behaald, is cijfers tussen de 7 en 8. Daarbij is veel cultuur- gekeken naar de resultaten van het Continu toeristisch aanbod voor LF2018 versterkt en/of Vakantie Onderzoek van het NBTC-NIPO en uitgebreid, waaronder de Blokhuispoort met naar de waardering van de evenementen van stadsbibliotheek, het Planetarium, Landbouw- LF2018 aan de hand van straatinterviews en de museum, Natuurmuseum Fryslân en Keramiek- uitkomsten van de enquête van de Leeuwarder museum Princessehof. Courant. De evenementen van LF2018 zijn zonder Conclusie uitzondering positief gewaardeerd. Veruit de De culturele evenementen hebben veel ex- meeste evenementen scoorden tussen de 7,9 tra bezoekers getrokken. De waardering voor en 8,6. Geen enkel evenement haalde een cijfer deze evenementen was hoog. Een aantal pro- lager dan 7,3. En deze score, behaald door het jecten heeft blijvend cultuurtoeristisch aanbod hoofdevenement met de meeste bezoekers gecreëerd, zoals de 11Fountains, kunst in de Lân fan Taal, lijkt door de jaarrondprogram- openbare ruimte in Drachten, Taalexperience mering minder goed vergelijkbaar met die van OBE en Sense of Place, dat de komende jaren andere hoofdevenementen. De best gewaar- nog meer landartprojecten wil realiseren. Dit deerde evenementen waren De Stormruiter draagt ook de komende jaren bij aan de cul- (8,6), Tall Ships (9,0) en de Reuzen (9,1). turele infrastructuur. Daarmee is (de kwaliteit van) het aanbod voor de cultuur- en belevenis­ toerist verbeterd en het doel gehaald.

P11 KPI8 ››INCREASED ATTRACTIVENESS OF THE CITY, RESULTING IN MORE QUALIFIED LABOUR

Een stad die aantrekkelijk wordt gevon- aantrekkelijk als in 2012. In de tussenliggende den als woonplaats vanwege de aanwezig- jaren is echter een aanvankelijke daling weer heid van voorzieningen en het culturele kli- omgezet in een stijging. maat weet meer mensen aan zich te binden met een hogere opleiding en een hoger be- Eenzelfde trend is zichtbaar in de samen- roepsniveau. Heeft LF2018 Leeuwarden in stelling van de beroepsbevolking (hier op basis die zin aantrekkelijker gemaakt? van cijfers van gekwalificeerde arbeid van het Om te bepalen of dit doel is behaald, is CBS) en het aantal hoogopgeleiden dat werkt. gekeken naar het gemiddelde opleidings- en Met bijna 40% hoger opgeleiden, zit Leeuwar- werkniveau van alle Leeuwarden. Daarnaast is den wat opleidingsniveau van zijn werkzame de woonaantrekkelijkheidsindex uit de ‘Atlas inwoners betreft op het landelijke gemiddel- voor gemeenten’ over een periode van zes jaar de. Een kwart van de mensen die werkt, doet gevolgd. In de top 50 van grootste gemeenten dat op het hoogste beroepsniveau. Daarmee stond Leeuwarden in 2018 wat woonaantrek- blijft Leeuwarden achter bij de rest van het kelijkheid betreft op de 34e plaats. De ligging land. speelt hierin een belangrijk rol. Wordt deze Beide percentages daalden in 2014 en 2015. niet meegenomen, dan stijgt Leeuwarden zo’n Dit kan een gevolg zijn geweest van de econo- 20 plaatsen. mische crisis. Na 2016 neemt het percentage In 2018 kende de Atlas voor het eerst een inwoners dat op het hoogste beroepsniveau Cultuurindex. Hierin nam Leeuwarden in de werkt weer toe. Dit geldt ook voor het percen- top 50 van grootste steden, na Amsterdam en tage hoogopgeleide werkzame inwoners, al Maastricht, de 3e plaats in. Leeuwarden scoort lijkt dit meer te schommelen. vooral goed op podiumkunsten (6e), erfgoed (5e) en beeldende kunst (7e). Gekeken naar Conclusie het aantal uitvoeringen per 1000 inwoners, Met een stijging op de woonaantrekkelijk- staat Leeuwarden voor toneel op de 18e, voor heidsindex is het doel de stad aantrekkelijker pop op de 17e en voor klassiek op de 9e plek. te maken, behaald. Ook het percentage inwo- Met de 34e plaats in de top 50 is Leeu- ners dat in het hoogste beroepsniveau werkt, warden als woongemeente ongeveer even neemt toe.

Top 3 steden cultuurindex.

P12 Positie Leeuwarden in woonaantrekkelijkheidsindex.

Werkzame Leeuwarders en Nederlanders naar opleidingsniveau.

P13 KPI9 ››European leadership on economic sector water 7500 additional jobs

Leeuwarden en Fryslân willen zich profi- campussen in Nederland. Het wijst erop dat leren als Water Capital van Europa. Als doel Wetsus en de Water Alliance een nadrukke- voor 2025 moest dit leiden tot een toena- lijke uitstraling hebben op (inter)nationaal ni- me van het aantal banen in de watertech- veau en dat de WaterCampus een knooppunt nologie en de daaraan verwante sectoren is voor samenwerking tussen (inter-)nationale agrifood en duurzame energie. bedrijven, kennisinstellingen en overheden LF2018 heeft de leidende positie van Frys- in de watertechnologiesector. Aan de Water- lân en Leeuwarden in het Europees waternet- Campus zijn bijna 250 bedrijven en kennisin- werk versterkt. Daarnaast is LF2018 ingezet om stellingen verbonden. Met de demo-sites en jongeren te interesseren voor water als toe- -projecten in de regio vormt de campus een komstig werkveld, om in het verwachte tekort innovatie-ecosysteem waarin de hele innova- aan goed opgeleide watertechnologen­ te kun- tieketen is samengebracht; van eerste idee tot nen voorzien. commercieel internationaal project. In 2014 onderzochten Bureau BeleidsOn- derzoek en Grontmij het aantal banen in de Conclusie watertechnologie in Fryslân op basis van ge- De banengroei in de watertechnologie ver- gevens uit 2012. In 2018 herhaalde Bureau toont een positieve trend en is gegroeid met BeleidsOnderzoek dit onderzoek op basis van ongeveer 450 fte (periode 2011-2017) tot 2300 gegevens uit 2017. Hieruit blijkt dat zowel het fte. In agrifood is het aantal banen gegroeid aantal bedrijven als het aantal banen is toe- met 1300 (2015-2018). En in de sector duurza- genomen. Het aantal banen is met ongeveer me energie groeide het aantal banen met 745 20% gegroeid, zowel door startups als door de (2012-2017) tot 2480 banen. groei van bestaande bedrijven. Toekomstige metingen zullen uitwijzen of De WaterCampus wordt volgens het on- de beoogde ambitieuze doelstelling in 2025 derzoek uit 2018 gezien als een van de groei- wordt behaald.

Aantal banen watertechnologiesector Fryslân.

P14 ››European leadership on economic sector agri-food KPI10 1500 additional jobs

Aantal banen van 15u/w of meer, per sector.

Het Friese platteland had een prominen- ten en kennisinstellingen. Belangrijk doel is de te plek in het programma van LF2018. Frys- verduurzaming van de sector door innovatie. lân wilde zich presenteren als een van de Met Kening fan ‘e Greide heeft LF2018 hieraan hoofdrolspelers in de agrifoodsector. Het een bijdrage geleverd. Het programma bracht doel was om hiermee 1500 extra banen in boeren, wetenschappers, kunstenaars en pu- deze sector te creëren. bliek samen en gaf daarmee natuurinclusieve Het provinciaal werkgelegenheidsregister landbouw een belangrijke impuls. (LISA) geeft inzicht in het aantal banen van mi- nimaal 15 uur per week en het aantal bedrij- Conclusie ven in de agrifood in heel Fryslân. Hiervan is Sinds 2015 nam het aantal banen in de sec- gebruik gemaakt om te bepalen of het doel is tor met ruim 1300 toe, waarvan de meeste in gehaald. de landbouw. In de categorie ‘overig’ lieten de De productiewaarde van de Nederlandse groothandels de grootste stijging zien. Ook zuivelindustrie is 6,6 miljard euro, die van de het aantal bedrijfsvestigingen in de agrifood melkveehouderij 4,3 miljard. Fryslân speelt steeg sterk met 280 in 3 jaar tijd. Zo kwamen hierin een belangrijke rol. De dairyketen is hier er in Heerenveen twee nieuwe grote zuivelbe- vertegenwoordigd, van gras tot glas. In 2017 is drijven bij. Daarmee lijkt 1500 nieuwe banen in Dairy Valley opgericht, een samenwerking tus- 2025 binnen handbereik. sen de provincie Fryslân, een aantal gemeen-

P15 KPI11 ››25 new companies in the city and countryside

Procentuele groei aantal vestigingen in Fryslân (5 medewerkers of meer, minimaal 15 uur/week) en banen in Fryslân.

Aantal nieuwe vestigingen die 3 jaar bestaan en ten minste 5 medewerkers hebben en het aantal banen in de gemeente Leeuwarden in 2018.

25 nieuwe bedrijven in Leeuwarden en Na 2012 nam de groei van het aantal ves- de rest van de provincie, die minimaal 3 jaar tigingen in Fryslân af, terwijl het aantal banen blijven bestaan. Daarmee moet LF2018 toenam. In 2018 groeide zowel het aantal ba- voor nieuwe werkgelegenheid zorgen. nen als het aantal vestigingen in Fryslân met Voor het bepalen of dit doel is behaald, is 3,1% ten opzichte van 2017. gekeken naar het aantal bedrijven in Fryslân met tenminste vijf werknemers die minimaal 15 Conclusie uur per week werken. Overheid, gezondheids- In Leeuwarden groeide het aantal vestigin- zorg en onderwijs zijn buiten beschouwing gen en banen de afgelopen jaren flink. In 2018 gelaten. Omdat het om bedrijven moet gaan waren er 25 bedrijven met ten minste 5 mede- die minimaal drie jaar gevestigd blijven, is de werkers die minimaal 15 uur per week werken meting gestart in 2014. Het werkelijke aantal die op dat moment 3 jaar in de gemeente wa- nieuwe bedrijven kan iets lager zijn, omdat het ren gevestigd. In totaal leverden deze bijna 300 ook om een bedrijfsovername of een verhui- banen op. In heel Fryslân ging het om ruim 100 zing kan gaan. vestigingen met zo’n 1100 banen. Daarmee is de doelstelling van 25 nieuwe bedrijven ruim- schoots gehaald.

P16 ››5% more students each year at the educational KPI12 institutions 2017-2023

Het bedrijfsleven kan niet zonder goed komende jaren moet deze faculteit uitgroeien opgeleide mensen. Een doel van LF2018 naar 1000 studenten. In 2015, 2016 en 2017 was was daarom een toename van het aantal het aantal inschrijvingen aan de Hogescholen studenten aan de hogescholen en univer- stabiel (na een groei in de jaren daarvoor). sitaire opleidingen in Fryslân. Het gaat hier dan om de NHL, Stenden (sinds 2018 Conclusie NHL-Stenden), Van Hall Larenstein en de Voor het studiejaar 2018/2019 schreven zich RUG/Campus Fryslân. meer studenten in. De positieve waardering Om te bepalen of dit doel is gehaald, is in de HBO keuzegids maakt verdere toename gebruik gemaakt van de gegevens die de in- volgend jaar waarschijnlijk. Of een groei van schrijvingsbureaus van de kennisinstellingen 5% meer studenten in 2023 wordt gehaald, hebben verstrekt en hun jaarverslagen. kan nu nog niet worden vastgesteld, maar er is In 2013 realiseerde de RUG in Fryslân een zeker sprake van een positieve trend. nieuwe faculteit (RUG/Campus Fryslân). De

Aantal studenten.

Groei aantal studenten.

P17 KPI13 ››60% of the 13-20 year olds consider coming back after studying elsewhere KPI14 ››30% of students at the universities in Leeuwarden-Ljouwert consider staying in the area if they can find a job

Fryslân heeft te maken met een brain- zouden kunnen vinden. Van de studenten uit drain. Het doel was om 2018 in te zetten Fryslân overwoog 61% dit, van de studenten om jongeren te binden aan Leeuwarden en van buiten Fryslân was dit 28%. Gemiddeld Fryslân, zodat er in 2025 sprake is van een zou ruim een derde van de studenten in over- braingain. weging nemen in de provincie te blijven. Uit een onderzoek in 2015 kwam naar voren dat ongeveer de helft van de jongeren buiten Conclusie Fryslân wil gaan studeren, van hen overweegt Uit eerder onderzoek was al bekend dat er 18% na hun studie terug te keren. meer studenten in Leeuwarden blijven na hun Van alle 23- tot 35-jarigen in de gemeen- studie dan er ‘geboren’ Leeuwarders gaan stu- te Leeuwarden is 63% in Fryslân geboren. Van deren aan een van de – toen nog drie – hoge- hen heeft 11% buiten de provincie gewoond scholen (5 tegen 15%). In Leeuwarden is dus voordat zij zich in Leeuwarden vestigden. Dat sprake van een braingain. Maar we weten ook wil zeggen dat zij de stap zetten om terug te dat er meer afgestudeerden naar het westen keren. Hoeveel jongeren dit overwegen, is las- van Nederland vertrekken dan er vandaan ko- tiger vast te stellen. men. Van de HBO-studenten in Leeuwarden, Zowel voor het leef- en woonklimaat in woonde 52% op 16-jarige leeftijd al in Frys- stad en provincie als voor het bedrijfsleven is lân. Van alle afgestudeerden woont 46% na het van belang dat hoger opgeleiden in de re- afstuderen nog in Fryslân, 43% werkt er. De gio blijven. Het doel was afgestudeerden aan provincie als geheel heeft dus te maken met Leeuwarden en Fryslân te binden om hoger een braindrain. Vooral voor academisch ge- opgeleiden voor de regio te behouden. schoolden lijkt een afscheid van de provincie In 2015 is studenten in Leeuwarden ge- blijvend. Of dit in 2025 niet meer het geval is, vraagd of zij zouden overwegen na studie in kan nu nog niet worden vastgesteld. Fryslân te blijven wanneer ze hier een baan

P18 ››NEW ACADEMIC OPPORTUNITIES AND INVOLVEMENT OF KPI15 MORE BACHELOR, MASTER AND PHD STUDENTS

Aantal aangeboden opleidingen naar graad in Leeuwarden, 2018/2019.

Aantal promovendi in Leeuwarden, naar startjaar.

Het verbeteren van het opleidingsniveau Conclusie in Fryslân was één van de drie speerpunten In december 2018 waren er 89 unieke pro- voor 2018. Het versterken van het acade- movendi in Leeuwarden. Een aantal van hen misch klimaat door een toename van het is inmiddels gepromoveerd. Een aantal is ver- aantal opleidingen en promovendi draagt bonden aan verschillende instituten en komt hier direct aan bij. daardoor dubbel voor in de grafiek. Het aan- Om te bepalen of dit doel is behaald, zijn tal opleidingen in Leeuwarden neemt toe. De de cijfers opgevraagd bij de NHL, Stenden (nu RUG/Campus Fryslân is nog in ontwikkeling en NHL-Stenden), Van Hall Larenstein en de RUG/ zal de komende jaren meer opleidingen gaan Campus Fryslân. De opleidingen die zowel vol- aanbieden. Het doel is dus behaald. tijd als deeltijd worden aangeboden, zijn één keer meegeteld. Voor het aantal promovendi zijn ook Wetsus en de Fryske Akademy mee- genomen.

P19 KPI16 ››INCREASED PARTNERSHIPS WITH FOREIGN UNIVERSITIES AND EXCHANGE STUDENTS

Aantal partnerschappen en uitwisselingsstudenten van de drie hogescholen in Leeuwarden.

Internationale uitwisseling is een indi- van branche-campussen in Zweden, Brazilië en catie voor de kwaliteit van het onderwijs. Indonesië. Hebben de Friese kennisinstellingen hun Duidelijk is dat internationalisering voor de netwerk tijdens en door Culturele -Hoofd hogescholen een belangrijk onderwerp is. Dit stad kunnen uitbreiden? komt terug in hun beleid. Niet alleen studen- We gaan uit van de cijfers die bij NHL-Sten- ten, maar ook medewerkers van de hogescho- den en Van Hall Larenstein zijn opgevraagd len nemen deel aan de internationalisering. en de jaarverslagen van 2013 tot en met 2017 (voor Van Hall Larenstein kunnen de cijfers niet Conclusie altijd worden opgesplitst voor de vestiging in Zowel het aantal partnerschappen met Leeuwarden en die in Velp). Het aantal partner- buitenlandse partnerinstellingen als het aantal schappen is geteld per opleiding. Meerdere internationale studenten neemt toe. Dit geldt opleidingen kunnen een partnerschap hebben voor studenten uit het buitenland die in Leeu- met dezelfde buitenlandse partnerinstelling. warden komen studeren en voor de Neder- RUG/Campus Fryslân is recent gestart landse studenten van de hogescholen die een en haar internationaal netwerk is in opbouw. deel van hun studie in het buitenland volgen. RUG/CF werkt bijvoorbeeld aan een netwerk Het doel is dus behaald.

P20 ››20% higher mobility within the province for KPI17 cultural activities

Cultuur zit in de genen van Fryslân. Veel Leeuwarden bezochten de Reuzen en even- van de culturele participatie speelt zich veel niet-Harlingse Friezen de Tall Ships. 20 heel lokaal af. LF2018 gaf culturele vereni- duizend Friezen van buiten Sneek hebben At gingen en instellingen­ de kans de interesse the Watergate bezocht. Gemiddeld kwam de en participatie van Friezen ook van buiten helft van de bezoekers uit Fryslân en van hen hun eigen stad of regio te vergroten. Het gemiddeld circa 60% niet uit de eigen regio. doel was 20% meer mobiliteit van Friezen voor culturele activiteiten in Fryslân. Conclusie Het bleek heel lastig inzicht te krijgen in de LF2018 heeft de Friezen in beweging ge- mobiliteit voor culturele activiteiten. Weinig kregen. De events trokken veel bezoekers uit culturele instellingen, verenigingen en festi- de hele provincie. Het doel is wat dat betreft vals houden bij waar hun bezoekers vandaan gehaald. Voor de permanente culturele in- komen. De gegevens van enkele instellingen stellingen blijkt uit bezoekersonderzoek (voor geven slechts een indicatie van het effectbe- zover beschikbaar) dat met name de musea reik. Wel blijkt uit bezoekersonderzoek rond erin zijn geslaagd meer Friese bezoekers te 10 grote LF2018 events en uit ander onder- trekken van buiten de eigen regio. Zowel zoek dat LF2018 de Fries in beweging heeft in absolute als in relatieve zin. Bij het Fries gebracht. Museum en het Scheepvaartmuseum­ was dit Zo liet de enquête van de Leeuwarder meer dan 20%. Ook de kleinere musea, zeker Courant zien dat de ondervraagde Friezen die in de directe nabijheid van een van de 11 gemiddeld bijna 5 evenementen hebben be- fonteinen, hebben meer Frie­zen van buiten zocht (Leeuwarders 7 en buiten Leeuwarden de eigen regio getrokken. Voor de podia, 4). Dit zullen niet alleen evenementen in de festivals en theaters is dit in absolute zin wel eigen omgeving zijn geweest. 12.000 Friezen het geval door de toename van het aantal be- zijn naar Lost in the Greenhouse geweest; zoekers (zie ook KPI 18), maar relatief gezien het merendeel niet uit de directe omgeving nog niet. van Sexbierum. 150.000 Friezen van buiten

Een impressie van de verschuivingen in Friese bezoekers van buiten de regio.

P21 Herkomst bezoekers events LF2018.

P22 ››30% more visits to museums, theatres, concerts, KPI18 art exhibitions and literature events 2016-2023

Podia, festivals en musea; bezoekersaantallen * 1000.

LF2018 heeft tot doel structureel meer 2016. Een aantal musea liet zelfs een verdub- bezoekers naar culturele evenementen en beling van bezoekersaantallen zien, waaron- instellingen te trekken. Dit vergroot het der het Fries Museum, de Grutterswinkel in draagvlak en maakt een kwaliteitsimpuls Leeuwarden en Museum Houtstad in IJlst. In van het cultureel aanbod mogelijk. het openingsweekend openden veel mu- Aan de hand van de bestaande registraties sea gratis de deuren voor 2018ferhalen. Dit van het CBS (podiumkunsten op 20 Friese evenement is als een van de hoogtepunten podia) en van de Museumfederatie Fryslân ervaren. Bij enkele musea zorgde de aanwe- (70 musea) is gekeken of het doel is be- zigheid van een fontein in de nabijheid voor haald. Daarnaast zijn de bezoekersaantallen extra aanloop. geïnventariseerd van jaarlijks terugkerende De podia en festivals laten wel een stij- be­taalde en vrij toegankelijke festivals. Klein- ging zien, maar nog niet met het beoogde schalige kunsttentoonstellingen en literaire percentage. De podia trokken met 10% meer evenementen zijn niet meegenomen, omdat voorstellingen in totaal 7% meer bezoekers. de data hiervoor te summier waren. De 16 in beeld gebrachte festivals hadden samen 634.000 bezoekers. Dit is een stijging Conclusie van 17% ten opzichte van 2016. Hierbij moet De musea zijn er in 2018 in geslaagd 30% wel worden aangetekend dat een deel van groei te realiseren. Met 1,375 miljoen be- deze festivals niet kan of wil groeien vanwege zoekers trokken zij 34% meer mensen dan in ruimte, financiering of vergunningen.

P23 KPI19 ››new breeding grounds for creative industries in 35% of the villages in our region

Leeuwarden: Grendel Games Frisian Design Factory D’lab Recycle Boulevard WttV/DORP DORP Innoquarter Floris Verster Ateliers It Erfskip Kanselarij Asteriks H47 Up North

In een creatieve/innovatieve broed- ben een duidelijke link met kunst en cultuur, plaats ontmoeten de oude en de nieuwe maar dit is geen voorwaarde. economie elkaar. Het doel van LF2018 was Broedplaatsen zijn niet altijd bestendig, een toename van het aantal broedplaatsen sommige ontstaan rond een evenement en om zo een structuur van innovatiehubs te verdwijnen ook weer. Permanentere broed- laten ontstaan. plaatsen realiseren in minimaal 35% van de Een broedplaats is hier gedefinieerd als 419 dorpen in de provincie bleek niet haal- een fysieke plek, met meestal een (artis- baar. Wel zijn in het kader van het Mienskips­ tiek) leider waar sprake is van creatie en van programma van LF2018 in heel veel dorpen kruisbestui­ving. Sommige broedplaatsen heb- één of meerdere evenementen georgani-

P24 Mienskipsprojecten Aduard Akkrum Alde Leije Aldeboarn Allardsoog Ameland Hollum Ame- land Nes Arum Augusti- nusga Baard Bakkeveen Balk Bantega Bears Beetsterzwaag Bolsward Boornbergum Broeksterwald Buitenpost Burgum Burum De Hoeve De Veenhoop Drachten Dracht- stercomagnie Driezum Drogeham Dronryp Earnewald Easterwierrum Feankleas- ter Feanwalden Fochteloo Franeker Garyp Gorredijk Greonterp Gytsjerk Harkema Harlingen Heech Heeg Heerenveen Hemrik Hindeloopen Houtigehage Hurdegaryp IJlst Joure Jubbega Kollu- merpomp Kootstertille Kubaard Leeuwarden Lemmer Makkinga Mak- kum Marssum Mildam Nieu- wehorne Nij Beets Nijega Nijetrijne Nijhuizum Oldeberkoop Opeinde Oude Bildtzijl Oudega Oudemirdum Pingjum Rottige Meenthe Ryptsjerk Scherpenzeel Schiermonnikoog Sint Jacobiparochie Sint Nicolaasga Sloten Sneek Surhuisterveen Terherne Tsjukemar Tytsjerk Uitwellingerga Ureterp Vlieland Vrouwenparo- chie Walterswâld Westernijtsjerk Westhoek Wierum Wirdum Witmar- sum Wolvega Wommels seerd. Daarmee telde Fryslân in 2018 veel Conclusie Workum Woudsend tijdelijke broedplaatsen. Er ontstaat ook bij In 2018 telde Fryslân ca. 150 broedplaat- Zwarte Haan steeds meer gemeenten inzicht dat broed- sen. Zo’n dertig hiervan hebben een perma- plaatsen in een behoefte kunnen voorzien nent karakter. Het merendeel concentreert en om specifiek beleid vragen. Dit komt ook zich in Leeuwarden, maar ook buiten Leeu- doordat op een aantal plaatsen de zoektocht warden gebeurt het nodige. Met 150 broed- naar een nieuwe gebruiker voor een karakte- plaatsen verspreid over de provincie is het ristiek leegstand pand leidde tot initiatie­ven doel behaald. voor een broedplaats.

P25 KPI20 ››30.000 volunteers carry the events, including a core group of 1500 volunteers

Top 10 hoofdevents met de meeste vrijwillige diensten.

Het doel was LF2018 met inzet van vrij- Bij het hoofdprogramma van LF2018 zijn in willigers tot stand te brengen en hiermee totaal 90.000 diensten gedraaid door 16.159 tegelijk een basisstructuur neer te zetten geregistreerde vrijwilligers. Dat is 2% van de voor toekomstige inzet van vrijwilligers Friese bevolking. voor de mienskip, met speciale aandacht In de enquête van de Leeuwarder Courant voor mensen met een afstand tot de ar- gaf 21% van de respondenten aan betrokken beidsmarkt. te zijn geweest bij LF2018, als organisator, Voor mensen met een afstand tot de ar- vrijwil­liger of acteur. beidsmarkt is het project Frij Stiper opgezet. Dit beeld komt overeen met de Wijken- Bij hun vrijwilligerswerk kregen deelnemers quête 2018. Hierin gaf 22% van de inwoners aan dit project begeleiding en scholing via van Leeuwarden aan actief betrokken te zijn de sociale wijkteams. Dit project loopt door in geweest bij LF2018. Wanneer eenzelfde per- 2019. In totaal zijn er 511 vrijwilligers als Frij Sti- centage in de provincie betrokken is geweest, per actief geweest. De meeste deelnemers zijn gaat het om 100.000 inwoners. Dat zou bete- enthousiast over wat ze hebben kunnen doen kenen dat bijna 84.000 vrijwilligers zich hebben en over wat de opgedane ervaring betekent in ingezet voor het Mienskipsprogramma. De hun zoektocht naar werk en participatie core group bestaat uit vrijwilligers die zich voor Voor het vaststellen of het doel is behaald, minimaal twee evenementen langere tijd heb- wordt onderscheid gemaakt tussen vrijwilligers ben ingezet. Hiervan zijn geen cijfers bekend. (de core group) en diensten. Bij diensten gaat het om de inzet van een persoon gedurende Conclusie maximaal een dag. Werkt iemand op twee af- Als we zowel de hoofdevents als het miens- zonderlijke dagen, dan telt dit als twee dien- kipsprogramma beschouwen is de doelstelling sten. van 30.000 vrijwilligers ruimschoots gehaald.

P26 ››Strong networks and positive experiences between KPI21 cultural operators

LF2018 had als doel de kwaliteit en De Stichting LF2018 heeft voor alle evene­ productiviteit van de culturele sector te menten in beeld gebracht of LF2018 de sa- verbeteren. De bezuinigingen tijdens menwerking tussen cultuurmakers en organi- de economische crisis hebben de sector saties heeft versterkt. gefragmenteerd en minder productief Daarnaast zijn de (nieuwe) netwerken rond gemaakt. LF2018 wilde deze beweging in een aantal projecten en thema’s in beeld 2018 omdraaien en netwerken en samen- gebracht. werking binnen de sector versterken. De Stichting LF2018 heeft een aantal bij- Conclusie eenkomsten georganiseerd om betrokkenen Ongeveer 85% van de organisatoren van bij elkaar te brengen en projecten verder te events geeft aan dat LF2018 de samenwer- helpen. Zo waren er producersmeetings waar- king met collega’s en andere organisaties in producenten en deelnemende organisaties heeft versterkt. Voor iets meer dan de helft afspraken maakten over hoe ze elkaar konden geldt dit in sterke mate. Slechts 10% vond dat ondersteunen op organisatorisch vlak. Daar- de samenwerking niet is versterkt. De nieuwe naast waren er greidesessies waarin initiatief- samenwerking wordt als waardevol en duur- nemers elkaar hielpen bij het verbeteren van zaam getypeerd. hun projecten en fondsenbijeenkomsten die projecten en fondsen met elkaar in contact brachten.

Beoordeling versterking samenwerking met andere cultuurmakers of culturele organisaties.

P27 Impressie van de regionale, nationale en internationale connecties tussen de verschillende cultuurmakers in het culturele veld rond LF2018.

P28 P29 KPI22 ››25% of the 65-80 year olds are active in transferring their knowledge of art craftmanship to other generations

Oude ambachten horen bij de cultuur. noemer Craft your Future. Zeisers en maaiers, meubelmakers, oranje- Naast de activiteiten waarin ambachten koekbakkers, bierbrouwers, zeil- en touw- centraal stonden, vond er overdracht van vak- makers en rietdekkers hebben vakkennis manschap plaats in een flink aantal andere die het verdient overgedragen te worden. evenementen, waaronder Under de Toer, Farm Ook omdat dit vakmanschap van waarde of the World, de Grootste Gehaakte Deken, kan zijn voor huidige en toekomstige vraag- Meester-Gezel in mienskipsproject Kunst van stukken. Het doel van LF2018 was dat ou- het landschap en activiteiten voor kennisont- deren hun kennis konden doorgeven. wikkeling, zoals de greidesessies. Om te bepalen of dit doel is behaald, is De Museumfederatie Fryslân heeft een een inventarisatie gemaakt van de activiteiten ambachtenmissie en -ambitie geformuleerd, die specifiek op dit doel waren gericht. Het waarin verschillende musea deelnemen. Het gaat dan om verschillende netwerken rondom eerste concrete project vond november 2018 crafts, zoals het netwerk van de Friese Milieu­ plaats. federatie, het netwerk rond het Nationaal Vlechtmuseum en het Museum Joure, It Erfs- Conclusie kip dat oude ambachten met nieuwe technie- Van alle evenementen gaf 78% aan dat er ken combineert, het speciale programma over sprake is geweest van het samenwerken tus- ambachten op het College (Claim sen verschillende generaties om tot kennisuit- your Future) en het netwerk rond Keunstwurk wisseling te komen. Bij bijna een derde van de (crafts en ambacht in de context van Design). gevallen zelfs in sterke mate. De Frisian Design Academy, Friese Poort en de In totaal hebben binnen het hoofdprogram- provincie hebben de ontwikkeling van de net- ma 4.247 65-plussers kennis overgedragen op werken gestimuleerd. het vlak van onder meer timmeren, meubels Belangrijk LF2018 evenement voor dit doel maken, decorbouw, kleding maken, muziek, was de Craftsdag op 10 oktober (de Dag van toneel, dans, verhalen vertellen, historie en de Duurzaamheid), een symposium van onder kennis over de natuur. Daarmee was een kwart meer het Friesland College over duurzaam- van de 16.159 vrijwilligers 65 jaar of ouder. heid, circulair en vakmanschap. De voorbe- Of het doel voor heel Fryslân is behaald, reiding door studenten vond plaats onder de kan niet worden vastgesteld.

P30 ››50 million people in europe have heard about KPI23 leeuwarden in FryslÂN ››We contact 30 million people in europe KPI24

Crossmediaal bereik, aantal contacten.

Het doel was dat 50 miljoen Europe­anen cher-tentoonstelling en de Reuzen. na 2018 van Leeuwarden in Fryslân hadden ClipIt en Meltwater laten grote verschillen gehoord. Bovendien werd gestreefd naar in uitkomsten zien. Meltwater neemt meer contact met 30 miljoen Europeanen om met buitenlands mediabereik mee. Daarnaast is de toegenomen bekendheid­ meer toeristen­ ClipIt conservatiever in de metingen. ClipIt en zakelijke bezoekers te trekken. komt dan ook tot lagere aantallen: 219 miljoen Om te achterhalen of het doel is behaald, in 2016, 100 miljoen in 2017 en 665 miljoen in zijn de online monitoringstools ClipIt en Melt- 2018 tegen respectievelijk 300 miljoen, 1,2 mil- water gebruikt. Beide brengen het mediabe- jard en 2,8 miljard bij Meltwater. Beide moni- reik van activiteiten van LF2018 in kaart. Dit toringstools laten zien dat er aanzienlijk meer geeft antwoord op de vraag hoeveel mensen dan 50 miljoen Europeanen zijn bereikt. in potentie zijn bereikt met een bericht. Ook Het crossmediale bereik bij ClipIt komt voor geeft het een idee van de mediawaarde van 2015, 2016, 2017 en 2018 overeen met respec- de publiciteit. Alle media zijn opgeteld. Ie- tievelijk 5, 7, 4 en 18 miljoen euro aan me­ mand die verschillende media gebruikt, kan diawaarde (het equivalent van wat de bericht­ dus meerdere keren zijn geteld. geving gekost zou hebben, als het ingekocht De aantallen contacten zijn via de eigen had moeten worden). Dit is bij ClipIt totaal 34 portalen van de Stichting L2018 bijgehouden. miljoen euro voor de periode 2015 t/m 2018. Denk aan Friesland.nl, 2018.nl, 2018verhalen. Meltwater schat de mediawaarde in de perio- nl, applf2018, aantal volgers op Facebook, be- de 2013 t/m 2018 op ruim 59 miljoen euro voor reik via Facebook en Adwords. de online media en 9 miljoen euro voor alle overige publicaties (gedrukte artikelen, radio, Conclusie televisie). Totaal 68 miljoen euro. De nagestreefde doelen zijn ruimschoots De portals en Adwords laten zien dat er gehaald. In de aanloop naar 2018 trokken voor- 51.800.000 keren contact is geweest met Euro- al de tentoonstellingen Alma Tadema, Mata peanen. Ook het doel van 30 miljoen contac- Hari en DADA/De Stijl veel media-aandacht. In ten in Europa is daarmee ruimschoots gehaald. 2018 waren dit het Openingsweekend, de Es-

P31 KPI25 ››60% of citizens say LF2018 developed more pride, joy, social cohesion and optimism for the people by 2019

Doel was dat 60% van de inwoners van neutraal dan wel positief over de activiteiten Fryslân in 2019 over Culturele Hoofdstad en LF2018? Hiervoor is de analysetool ClipIt zou zeggen dat dit voor meer trots, ple- Media Monitoring ingezet. Daarnaast zijn in zier, sociale cohesie en optimisme heeft de Wijkenquête in Leeuwarden enkele vragen gezorgd. Dit moet terug moeten komen in opgenomen over de beleving van LF2018 en meer initiatieven voor werk, scholing of cre- in de Iepen Mienskip Monitor van het Fries So- ativiteit. ciaal Planbureau (FSP) en de provincie is extra Of dit doel is behaald, kan pas in 2019 wor- gevraagd naar sociale cohesie. Tot slot is rele- den vastgesteld. Wel is in 2018 al de toon van vante informatie uit het Panel Fryslân van het de berichtgeving nagegaan. Was die negatief, FSP meegenomen.

De Wijkenquête in de gemeente Leeuwarden laat zien dat inwoners positief zijn over de kansen van LF2018 voor het beeld van Leeuwarden, maar minder voor sociaaleconomische verbetering.

P32 Waardering LF2018 in 2018.

Conclusie van de zingende weg, die voor veel negatieve Uit de twee enquêtes onder inwoners van reacties over geluidoverlast zorgde). Voor het Leeuwarden en Fryslân blijkt dat de de waar- overige is de berichtgeving neutraal van toon. dering van LF2018 gedurende het jaar positie- ver werd. In de Iepen Mienskip Monitor kreeg Uit de Wijkenquête blijkt dat inwoners van LF2018 aan het begin in februari nog vaak een Leeuwarden LF2018 als een mooie kans zien 6 of 7, in juni gaven inwoners vaker een 8 of 9. voor de stad en dat het goed is dat Leeuwar- Deze positieve trend kwam terug in de be- den-Fryslân Culturele Hoofdstad van Europa richtgeving. Bij de start was 29% van de be- was. Ze zijn minder overtuigd van de positieve richten positief, begin september was dit 42%. effecten van LF2018 op bijvoorbeeld armoede. Gemiddeld is zo’n 4% van de berichtgeving De uitkomsten van het Panel Fryslân laten zien negatief van aard met een enkele uitschieter dat mensen LF2018 een hoger cijfer geven naar beneden (bijvoorbeeld bij de opening naarmate zij meer merken van de activiteiten.

P33 KPI26 ››35% of citizens know what is meant by open Mienskip and they put it into practice in their daily lives

In de Iepen Mienskip Monitor werd onder meer gevraagd welke onderdelen volgens de geënquêteerden tot het begrip ‘iepen mienskip’ behoren.

Doel is dat 35% van de inwoners van gehouden, in 2016 en in november 2018 met Fryslân weten wat bedoeld wordt met ‘ie- verschillende panels. pen mienskip’ en dat zij het in het dagelijk- se leven toepassen. Conclusie Iepen Mienskip wordt hier gedefinieerd als De bekendheid met het begrip Iepen de kracht van de Friezen, hun onderlinge ver- Mienskip veranderde nauwelijks tussen 2016 bondenheid. Met de blik naar buiten. Naar de en 2018. In beide jaren kende ruim de helft rest van Nederland en Europa. Open en ge- van de geënquêteerden het begrip. Rond een richt op samenwerking. (bron: 2018.nl). derde gaf in beide jaren aan van het begrip te Om te bepalen of dit doel is behaald, is een hebben gehoord, maar het niet te kennen en Iepen Mienskip Monitor opgezet. Hierin ga- 13, respectievelijk 11% kende het begrip niet. ven 1.900 inwoners aan of zij het begrip Iepen Daarmee is het doel wat bekendheid betreft Mienskip kennen, weten wat het inhoudt en gehaald. waaruit het bestaat. De enquête is twee keer

P34 ››National surveys and media coverage show KPI27 that Fryslân is not considered peripheral agricultural-touristic area but is also related to creative open innovation processes

LF2018 wilde het beeld van Leeuwarden en Fryslân als perifeer, agrarisch en toeristisch met Culturele Hoofstad aanvullen met creatief, open en innovatief. Een ander imago moet stad en provincie aantrekkelijker maken voor bedrijven en mensen. Om te bepalen of het doel is gehaald, is met ClipIt media analyses een aantal begrippen in rela- tie met Leeuwarden en Fryslân gemonitord. Naast zoektermen die het bestaande imago bevestigen is gekeken op zoektermen als creatief, innovatief en daaraan gerelateerde begrippen. Gebruik van de term ‘LF2018 en/of Culturele Hoofdstad’ is natuurlijk geëxplodeerd sinds 2014 van 800 berichten in 2014 naar 85.000 in 2018. Het aandeel negatief getoonzette berichten in de so- ciale media is in die periode gedaald van bijna 8% naar bijna 5%. Het aandeel positief getoonzette daalde over die periode echter ook van 58% naar 36%. Dat publiek en deskundigen zagen dat innova- tie en creativiteit in Fryslân te vinden zijn, blijkt uit het grote aantal prijzen dat evenementen en aan evenementen gelieerde kunstenaars en weten- schappers in de wacht sleepten. Zo werd Claudy Jongstra uitgeroepen tot kunstenaar van het jaar. Theunis Piersma ontving de Spinozaprijs en Inno- fest de European Enterprise Promotion Award. Verder werd Fryslân in 2017 uitgeroepen tot beste circulaire regio (BT Circular Economy Awards) en won de Elfwegentocht de Galjaardprijs voor het beste communicatieproject in het publieke do- mein.

Conclusie Ongeveer 85% van de social mediaberichten had zowel in 2014 als in 2018 betrekking op het traditionele Friese imago en 15% op een ‘open en innovatief’ imago. Het gebruik in de social media van begrippen rond cultuur zijn in de aanloop naar en in het jaar van LF2018 geëxplodeerd. Daarnaast kwam Fryslân veelvuldig in het nieuws met prijzen en awards op het gebied van innovatie. Het doel Het aantal berichten over Leeuwarden nam sterk toe. Het aandeel berichten dat Leeuwarden associeert met is hiermee behaald. niet-traditionele thema’s werd groter.

P35 KPI28 ››Improved international profile of the City and region in the field of the water and technology sector

Het doel om het internationale profiel ven voor nieuwe initiatieven op het gebied van van Leeuwarden en Fryslân met betrek- energievoorziening zoals de Elfwegentocht. king tot water en technologie te verbete- Moderne technologie, informatica en robotica ren, hangt nauw samen met de positie van waren belangrijke elementen in het Media Art Leeuwarden in deze sector (KPI 9). Bij dit Festival en in de Europese Water-Tech week doel gaat het om een wisselwerking: de be- was veel aandacht voor innovaties in techno- kendheid van de Friese (water)technologie logie. Die aandacht gold ook de Young Solar buiten Nederland en andere landen die een Challenge en Solar Sport One zonnebootrace. bijdrage leveren aan het imago van de Frie- Dit evenement richtte zich op duurzaamheid, se watertechnologie. techniek, onderwijs en elkaar inspireren. Om te bepalen of dit doel is gehaald, is gekeken naar de mate van internationalisering Conclusie van de WaterCampus op basis van zeven pa- Op 5 van de 7 parameters is een (forse) rameters. toename zichtbaar. Het aantal internationa- Omdat gemeente en provincie in 2050 on- le samenwerkingspartners verdubbelde, met afhankelijk willen zijn van fossiele brandstof- daaraan gekoppeld ook vrijwel een verdubbe- fen, is gedurende het LF2018-jaar op allerlei ling van het aantal ‘eerste’ bezoeken. Alleen mogelijke manieren aandacht gegeven aan het aantal buitenlandse studenten bleef vrijwel technologische vernieuwing en ruimte gege- gelijk. Het doel is daarmee behaald.

P36 ››15% of the cultural projects in our region is KPI29 financed by or through international and EU funds and grants

Europese subsidies zijn een goede indi- Creative Europe, Erasmus+ en Pice/Movilidad. catie voor de internationale meerwaarde In totaal is voor 42% van de hoofdprojecten van projecten en evenementen. Het doel internationale financiering gevonden. Het gaat was daarom dat 15% van de projecten onder meer om Sense of Place, Potatoes go (mede) door de inzet internationale finan- Wild, De Reis 2.0, Lân fan Taal en Silence of ciers mogelijk werd gemaakt. the Bees. In totaal was hiermee 16,5 miljoen Het team Europese projecten van de pro- euro gemoeid. De projecten zijn gemiddeld vincie Fryslân speelde een sleutelrol in het voor 63% Europees gefinancierd en voor 37% aanvragen van de internationale financiering. regionaal. Vanuit dit team zijn succesvol aanvragen voor LF2018 projecten gedaan bij in totaal 7 Euro- Conclusie pese fondsen: Europees Fonds voor Regionale Het doel van 15% medefinanciering door Ontwikkeling, Interreg A Nederland – Duits- internationale en Europese geldstromen is land, Interreg B North Sea Region, Leader, daarmee ruimschoots gehaald.

P37 KPI30 ››There is coherence between existing institutions promoting a higher quality of life in 2019 and improved synergy with other EU-project

Latvia 8

Ireland 3

Slovakia 9

Romania 6 Bosnia and Herzegovina 1

North Macedonia 2 United Arab Emirates 1

Indicatie verbanden tussen internation Morocco 1 bezoeker LF2018.

Een betere samenwerking en meer co- Om te bepalen of dit doel is gehaald, is herentie tussen bestaande instellingen zal de Europese samenwerking van organisaties leiden tot effectiever beleid, een effectie- en mensen in het kader van LF2018 in beeld vere uitvoering en daarmee tot meerwaar- gebracht. In 2018 zijn bijna 1600 internationa- de voor betrokken inwoners. Dit doel was le contacten met instellingen onderhouden, gericht op het bevorderen van de levens- waarvan 76% met instellingen in landen van de kwaliteit (ook in een Europese context). EU. Met Duitsland waren de meeste contacten

P38 Latvia 8

Ireland 3

Slovakia 9

Romania 6 Bosnia and Herzegovina 1

North Macedonia 2 United Arab Emirates 1

Morocco 1

(254), gevolgd door de Britse eilanden (178), Conclusie België (99), Malta (98), en Spanje (95). Buiten De samenwerking met en tussen interna- de EU werd de top-5 gevormd door de Ver- tionale bestaande instellingen is door het or- enigde Staten (106), Zwitserland­ (33), Japan ganiseren van Culturele Hoofdstad aanzienlijk (27), Noorwegen (25), Rusland (25) en Australië geïntensiveerd en uitgebreid. Daardoor is de (18). onderlinge coherentie verbeterd. Op dit punt kan nu worden gesteld dat dit doel is behaald.

P39 KPI31 ››Culture policies in the broader Frisian area (cross-border NL-DE-DK) use the broad definition of culture that is used in the LF2018 application KPI32 ››Governance of the cultural scene, especially cross-border is focused on participation and development with the citizens by 2016

Als goed cultuurbeleid oog heeft voor Conclusie de verbetering van levensomstandigheden Bij 71,4% van de projecten zijn burgers be- en het bieden van kansen en als cultuur gaat trokken en is sprake geweest van ontwikkeling over wie we zijn en hoe we handelen, bete- van burgers. De vraag is wel of dit vanuit be- kent een grotere participatie een mogelijke leids- en uitvoerende instellingen is opgezet of bijdrage aan positieve ontwikkelingen in door burgers zelf is opgepakt. De hoge parti- de levens van mensen. In het Wijkenquête cipatiegraad sluit aan bij de lange traditie die was deze brede definitie van cultuur een Fryslân hierin heeft. belangrijk uitgangspunt. Het doel was dat LF2018 wilde ook besturen in het culturele culturele instellingen die het cultuurbeleid veld motiveren in hun beleid cultuur breder in vormgeven, vanuit de brede definitie meer te vullen en zich meer te richten op de partici- gingen samenwerken met burgers - natio- patie en betrokkenheid van burgers. Dit bleek naal, maar vooral ook internationaal - om bij de eerdere meting nog maar in beperkte de participatie te vergroten en daarmee mate het geval. kansen voor mensen te verhogen. Het gaat De brede definitie is door persoonlijke hier dus niet om individuele participatie, zo- contacten die voortkomen uit LF2018 over de als bij de KPI’s 1, 2, 3, 17 en 20. grens gebracht. Doordat de meeste overhe- Uit eerder onderzoek bleek al dat lokale den hier in hun beleid al uitgingen van cultuur en regionale overheden in Denemarken, Ne- in bredere zin, was het doel al behaald. dersaksen en Nederland regelmatig ‘cultuur in ruime’ zin gebruiken. De definitie kent wel ver- schillen. Eigenlijk alleen in Sleeswijk-Holstein lag de nadruk op ‘kunst in enge zin’. Dit gold ook voor landelijke overheden. De Stichting LF2018 heeft in 2018 verschil- lende bezoeken gebracht aan lokale en regio- nale overheden in Duitsland en Denemarken om de invulling van de brede definitie tijdens LF2018 toe te lichten. Ook in de adviesrol die de artistiek directeur van LF2018 op dit mo- ment heeft in Hannover, dat zich kandidaat wil stellen voor Culturele Hoofdstad, speelt over- dracht van de definitie een belangrijke rol. Uit dit eerdere onderzoek kwam ook naar voren dat instellingen de definitie van cultuur als breed, inclusief en gericht op (de ontwikke- ling van) de gemeenschap nog niet breed had- den omarmd. Uit onderzoek onder de hoofd- projecten blijkt dat de brede definitie wel in de praktijk tot stand komt. De mate waarin er bij projecten sprake is geweest van burgerparticipatie.

P40 ››BRONNEN

P41 Februari 2019

De Slotmeting LF2018 is een uitgave van de gemeente Leeuwarden en provincie Fryslân.

Redactie: Schrijfburo Terwisscha en Wagenaar Vormgeving: TWonline

P42 P43 P44