Meesters Op Zee, Gevreesd Op Land

25ste jaargang | nummer 5 | september/oktober 2019 | e 4,95

De Vikingen Meesters op zee, gevreesd op land

De Haithabu- Wytsingen yn âld- De moord op kam verklaard Fryske wetsteksten Walfridus van Bedum 1 INHOUD 25ste jaargang | nummer 5 | september/oktober 2019

THEMA Scheepstypen en bootgraven Verbonden door de kam VIKINGEN

4 Welke schepen voe- 27 Kort nieuws ren op de Noordzee MARIJKE DE BOER in de Vikingtijd? DIANA SPIEKHOUT 28 Recensie: ‘Majesteit, 10 De Noormannen bij U kent het werke- Dorestad lijke leven niet’ ANNEMARIEKE JAN FOLKERTS 4 14 WILLEMSEN KFG nieuws

14 Kammen uit 29 Boeken kort Bedevaart na moord Kroniek brengt dwaalspoor Haithabu MARIJKE DE BOER SJOERD LOOPER 30 Kalender 17 De wylde Wytsing Verwacht OEBELE VRIES

20 Walfridus en Radfridus: slachtoffers van de Noor- mannen 20 24 EGGE KNOL SIEBRAND KRUL 24 Valse start in het Onverschrokken zeevaarders Vikingonderzoek Weinig begrippen uit de geschiedenis roepen zelfs bij volslagen ongeïnteresseerden meteen beelden op EVERT KRAMER als ‘Vikingen’. Historici onderkennen de grote invloed van deze zeevarende Noormannen op grote delen van Europa. Toch leidde deze brede bekendheid niet tot opneming in enigerlei canon. Vreemd. Misschien moet meer werk worden gemaakt van de Europese canon, want daar horen ze beslist in thuis. Een relatief kleine groep Scandinaviërs speelde in de 9de en 10de eeuw een overdonderende rol in zeevaart en rooftochten langs de kusten van de Noordzee. En almaar verder: hun invloed is op bijvoorbeeld Sicilië zichtbaar. De decennialange overvallen en plunderingen waren erg profijtelijk, maar de verdediging werd almaar sterker en het accent verschoof naar handel en slimme diplomatie. Vikingen waren magnifieke scheepsbouwers met een onverschrokken moed. Ook de Friese landen moesten eraan geloven, zoals de verwoesting van Dorestad bewijst. Daar danken we iconische schoolplaten aan, prominent in deze Fryslân. Het verhaal van de Vikingen is lastig reconstrueerbaar, we moeten vooral archeologische vondsten inter- Omslag: Campagnebeeld bij de tentoonstelling preteren. Gelukkig speelt nu ook het Fries Museum daar een belangrijke rol in. Op 19 oktober opent er de Wij Vikingen in het Fries Museum. (Fries Museum) grote tentoonstelling Wij Vikingen, waar deze Fryslân met dit themanummer op vooruitloopt.

www.historischtijdschriftfryslan.nl

twitter.com/htfryslan twitter.com/KFGenootschap www.facebook.com/historischtijdschriftfryslan www.facebook.com/koninklijkfriesgenootschap

COLOFON Druk SMG groep, Hasselt beëindiging van het lopende abonnement worden opgezegd. Historisch tijdschrift Fryslân wordt in opdracht van het Koninklijk Bij niet tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch Fries Genootschap voor Geschiedenis en Cultuur/Keninklik Vormgeving Frank de Wit verlengd. Frysk Genoatskip foar Skiednis en Kultuer uitgegeven door Van der Let & Partners Publishing te Heerenveen. Fryslân verschijnt Advertenties Lidmaatschap Koninklijk Fries Genootschap tweemaandelijks. Van der Let & Partners Publishing, Tel. 0513-654445 Historisch tijdschrift Fryslân plus Jaarboek De Vrije Fries plus www.friesgenootschap.nl ledenvoordeel (onder meer vrije toegang tot het Fries Museum Nieuw mailadres Fries Genootschap: [email protected] Opgave en vragen over abonnementen voor de leden en hun gezinsleden). Contributie ? 44,50 (bij Abonnementenland, Postbus 20, 1910 AA Uitgeest automatische incasso ? 42,50) Hoofdredactie Siebrand Krul. Eind- en beeldredactie Tel. +31(0)251-25 79 24 Marijke de Boer. Redactie Kerst Huisman, Hester Postma, Fax +31(0)251-31 04 05 Illustraties Meindert Seffinga, Doeke Sijens en Jan van Zijverden. Site: www.bladenbox.nl voor abonneren of www.aboland.nl voor De uitgever heeft zijn uiterste best gedaan de rechten met adreswijzigingen en opzeggingen. Abonnementenland is ook betrekking tot de illustraties te regelen volgens de bepalingen Redactieadres bereikbaar via Twitter. Stuur uw tweet naar: @Aboland_klanten. van de Auteurswet. Hij die desondanks meent zekere rechten te Siebrand Krul, Breedpad 63, 8442 AC Heerenveen kunnen doen gelden, wordt verzocht contact op te nemen met www.historischtijdschriftfryslan.nl • www.vdlp.nl Beëindigen abonnement de uitgever. Voor werken van beeldend kunstenaars aangesloten 2019 Email: [email protected] Opzeggingen (uitsluitend schriftelijk) dienen 8 weken voor bij een CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld met afloop van de abonnementsperiode in ons bezit te zijn. Prijswij- Pictoright te Amsterdam. C/o Pictoright Amsterdam 2019 Productie zigingen voorbehouden. Van der Let & Partners Publishing, Herenwal 137, Postbus 496, Abonnement (6 nummers): ? 29,95 © 2019 Koninklijk Fries Genootschap / Van der Let & Partners 8440 AL Heerenveen, tel.: 0513-654445, fax.: 0513-654761 Het abonnement kan op elk gewenst moment ingaan. Abon- e-mail: [email protected], internet: www.vdlp.nl nementen kunnen schriftelijk tot uiterlijk twee weken voor 3

Naamloos-3 1 09-01-19 15:38 THEMA VIKINGEN DIANA SPIEKHOUT

periode zelf. Bij geschreven bronnen is het altijd de vraag in leveld bij Den Haag. Opmerkelijk is dat het lag in het midden Schepen uit de 11de eeuw hoeverre de opsteller van de bron een betrouwbare beschrij- van andere begravingen en crematies die niet als bootgraven (rechts) en het bouwproces van overnaadse schepen, ving heeft gegeven. Dit geldt ook voor afbeeldingen van waren ingericht. De persoon, mogelijk een vrouw, vervulde op het tapijt van Bayeux. schepen, want deze kunnen bijvoorbeeld door de tekenaar waarschijnlijk een vooraanstaande functie. Archeologen (Wikimedia Commons) versimpeld zijn. Archeologische resten zijn daarentegen dateren het graf in de 7de eeuw. wel een betrouwbare weergave van wat er toen was, maar Ondanks de onderlinge uitwisselingen in de Noordzeecul- scheepsresten uit de Vroege Middeleeuwen zijn schaars en tuur was er sprake van verschillende scheepsbouwtech- kunnen dus niet per definitie een afspiegeling zijn van alle nieken. Van de Scandinavische scheepsbouwtraditie is het schepen die er in die tijd voeren. meest bekend. Deze wordt gekenmerkt door overnaads geklonken schepen, waarbij de huid van het schip is opge- Bootgraven wijzen op bouwd uit planken die elkaar overlappen. De naden werden gebreeuwd met een mengsel met dierenhaar. Scheepsbou- gedeelde maritieme wortels wers pasten deze technieken al toe vóór de Vikingtijd. De schepen werden toen door roeiers aangedreven. In de 8ste Welke schepen voeren op de Scheepvaart verbond in de Vroege Middeleeuwen de eeuw vond echter een belangrijke technische ontwikkeling kustgebieden van de Noordzee. Het schip was niet alleen plaats: het zeil, de mast en het tuig werden toegevoegd. Het het medium voor handel, maar bijgevolg ook voor uitwis- waren deze door mankracht en wind aangedreven schepen seling van culturele en sociale ideeën. Er wordt dan ook wel met vierkante zeilen die Scandinavische Vikingen gebruikten Noordzee in de Vikingtijd? gesproken over een Noordzeecultuur. Dat de kustbewoners tijdens hun eerste plundertochten. schepen een belangrijke rol toekenden, blijkt uit het feit dat men overledenen begroef in schepen. Zo komen we in Typen Scandinavische schepen Reconstructies van ver- In 896 liet koning Alfred van Wessex schepen bouwen om Deense Vikingen te bestrijden. Alfreds Engeland en Scandinavië in de Vroege Middeleeuwen rijke schillende Scandinavische bootgraven tegen, zoals het uit 620 daterende graf van We kunnen een indruk krijgen van het uiterlijk van deze scheepstypen uit de 11de nieuwe schepen waren twee keer zo lang als de Deense, er konden soms meer dan zestig roeiers op. In Sutton-Hoo in Engeland en de 9de-eeuwse Noorse graven schepen dankzij bewaard gebleven scheepsresten. In de 9de eeuw, gebaseerd op wrakken vergelijking met Deense en Friese schepen waren die van Alfred sneller, solider en hadden ze een hoger die in Roskilde zijn gevon- van Oseberg, Gokstad en Tune. Onderzoekers denken dat eeuw gaat het voornamelijk om schepen die gebruikt zijn den. (Vikingeskibsmuseet, vrijboord (afstand tussen de waterlijn en het bovenste dek). Hij had ze namelijk niet volgens bestaande deze uitzonderlijk rijke graven een uiting zijn van de oude bij begravingen, zoals de genoemde Noorse schepen van Roskilde, Denemarken, foto Werner Karrasch) scheepsbouwtradities ontworpen, maar naar eigen inzicht. Hoe zagen de Scandinavische en Friese heidense godsdienst als een soort tegenbeweging tegen Oseberg, Gokstad en Tune. Dit type vervoerde zowel vracht schepen er in de Vikingtijd eigenlijk uit? het opkomende nieuwe christelijke geloof. In de 7de eeuw als krijgers. Onderzoekers hebben geprobeerd om de namen begonnen namelijk in Engeland de kersteningsmissies en in die aan scheepsvormen werden gegeven aan de vondsten de 9de eeuw gebeurde dat in Noorwegen. Later zien we ook te koppelen, maar door gebrek aan bronnen blijft hierover eze informatie over koning Alfred, afkomstig uit de Anglo-Saxon Chronicle, de bootvorm terugkomen in stenen grafmonumenten, zoals onzekerheid. Vermoed wordt dat het woord kjóll gebruikt is geschreven door een anonieme schrijver die zich aan zijn hof bevond. In bij Jelling in Denemarken. Ook deze monumenten worden werd voor zware schepen en het woord beit voor schepen D datzelfde jaar trok de vloot van Alfred ten strijde tegen de Vikingen. Onder zijn gezien in het licht van de competitie tussen het heidendom met een hoekige voorsteven die we uitsluitend kennen van soldaten bevonden zich ook Friese huurlingen. en het christendom. afbeeldingen. Voor lange nauwe schepen gebruikte men zeer De gebeurtenissen in 896 bieden niet alleen informatie over het uiterlijk van de schepen, Behalve deze uitzonderlijk rijke graven zijn er ook tal van waarschijnlijk het woord skeið en askar waren kleine lichte ze geven ook weer hoe dynamisch de wereld in die tijd was. Friezen dienden in het leger andere, meer eenvoudige bootgraven bekend in Scandinavië schepen met genaaide in plaats van geklonken planken. Een van koning Alfred en men kende de verschillende scheepstypen die de Noordzee bevoe- en Engeland, voorbehouden aan een selecte groep mannen elliði was een schip dat zowel voor zee- als voor binnenvaart ren. Als we erachter willen komen hoe de Friese en Scandinavische schepen er in de tijd en vrouwen. Onderzoekers vermoeden dat zij een religieuze werd benut. van koning Alfred uitzagen, zijn we aangewezen op drie soorten bronnen. rol vervulden in een heidense vruchtbaarheidscultus. In Ne- Vanaf ongeveer 950 zien we dat Scandinavische scheepsbou- Vroegmiddeleeuws overnaads scheepshout uit Dorestad. (Bata- vialand-Nationaal Depot voor Scheepsarcheologie, Lelystad, foto De eerste vormen de geschreven bronnen, zoals de Anglo-Saxon Chronicle, de tweede derland kennen we slechts één voorbeeld van zo’n bootgraf. wers de scheepsvorm gaan aanpassen naar de functie die Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) afbeeldingen van schepen en de derde de materiële overblijfselen van de schepen uit de Het werd gevonden op een Merovingisch grafveld in Sol- het moet vervullen. Er treedt dan een duidelijke tweedeling

4 5 THEMA VIKINGEN op tussen logge grote goederenschepen en snelle slanke oorlogsschepen. Uit deze specialisatieperiode zijn verschillende wrakken bewaard gebleven, waaronder de in het Deense Roskilde gevonden Skuldelev-schepen. Ze zijn in de 11de eeuw bewust afgezonken, om strategische redenen. De wrakken zijn opgegraven en worden nu tentoongesteld in het Vikingschipmuseum in Roskilde. Maar ook van andere plekken kennen we scheepsresten. Zo werden in Roskilde nog meer schepen gevonden en in Haithabu bij Sleeswijk-Hol- stein zijn wrakken onderzocht die net als de Skuldelev-schepen om strategische redenen zijn afgezonken. Ook is een langschip in het Deense Ladby gevonden dat als bootgraf is gebruikt. Daarnaast zijn er enkele losse resten van schepen aangetroffen. Deze gegevens bieden samen enig inzicht van de Scandinavische ‘vloot’ die in de 10de en 11de eeuw de Noordzee bevoer. Dit Noorse schip, type Gok- Het meest kenmerkende schip uit de Vikingtijd is het lang- stad, vervoerde zowel vracht schip, waar aan beide kanten roeiers zitten en in het midden als krijgers. (Museum of de mast staat met één vierkant zeil. Met hun kenmerkende Cultural History, University of Oslo, Noorwegen, foto boegbeelden van fantasiebeesten zijn deze schepen de Eirik Irgens Johnsen) symbolen van de Vikingen geworden. Tussen de langschepen uit de 10de en 11de eeuw is echter verschil waarneembaar. was bedoeld voor kusthandel tussen Noorwegen en het Zo was het wrak Skuldelev 5 oorspronkelijk een Deens schip Baltische gebied. Op deze knorr kon 20 tot 25 ton aan goe- van waarschijnlijk een lokale hoofdman die over een beperkt deren worden vervoerd. Tussen de knorren zat, net als bij de budget beschikte. Dat blijkt onder meer uit het feit dan er langschepen, verschil. Behalve de knorr werden ook kleinere scheepshout is gerecycled van een ouder schip. De Skuldelev 5 scheepstypen ingezet voor handel over zee, zoals de byrding. is 17,3 meter lang en omstreeks 1030 gebouwd. Waarschijnlijk De naam byrding is afgeleid van het woord bord (plank), en noemde men toen zulke schepen snekkja, een naam die ge- refereert dus naar een schip dat uit planken is opgebouwd. bruikt wordt voor relatief kleine, maar snelle oorlogsschepen. Het in Denemarken gebouwde Skuldelev 3-schip was waar- De bemanning bestond uit 26 roeiers, een stuurman en een schijnlijk zo’n byrding. Het kon aanzienlijk minder vervoeren kijkuit. In de tentoonstelling Wij Vikingen is een replica van dit dan de knorr, namelijk maar vier tot vijf ton. Reconstructie van de Skuldelev 5, gebouwd door schip te zien. leerlingen van de opleiding Maritieme Techniek van ROC Friese Poort met scheeps- Boegbeelden van fantasiebeesten bouwer Bein Brandsma. Het vijftien meter lange schip is De Skuldelev 2 was ook een oorlogsschip, alleen is deze te zien op de tentoontstelling en wordt daarna vaarklaar bijna tweemaal zo lang als de Skuldelev 5 met een lengte van gemaakt. (Fries Museum, ongeveer dertig meter. Op dit in 1042 in Dublin gebouwde foto Ruben van Vliet) langschip was plaats voor zestig roeiers. Men noemde dit soort schepen in Scandinavië een skeið. De planken waren, in tegenstelling tot de Skuldelev 5, van goede kwaliteit. Twee soortgelijke oorlogsschepen, te weten de Roskilde 6 (36 meter) en de Haithabu 1 (30 meter), waren van nog betere kwaliteit en vakmanschap gemaakt dan de Skuldelev 2. We kennen naast oorlogsschepen ook verschillende typen handelsschepen, waaronder de knorr. De naam knorr werd tot ongeveer 1000 ook gebruikt om oorlogsschepen aan te duiden, maar daarna gebruikte men deze term uitsluitend voor handelsschepen. Kenmerkend voor dit scheepstype is de achterwaarts gekromde voorsteven. Onder een vroeg type knorr moeten we het Osenbergschip verstaan. Het Skulde- lev I-schip wordt gezien als een mogelijk voorbeeld van dit Bouwtekening van de Skulde- Impressie van de constructie lev 5. (Vikingeskibsmuseet, scheepstype. Dit omstreeks 1030 in Noorwegen met den- van het bootgraf. (Kelvin Roskilde, Denemarken) nen-, eiken- en lindehout gebouwde 16,5 meter lange schip Wilson illustratie, Ridderkerk)

6 7 THEMA VIKINGEN

In Dorestad geslagen Frankische munten met daarop een schip afgebeeld. (Nationale Leven is ook doorgeven Numismatische Collectie, Kustbewoners kenden De Nederlandsche Bank) Wilt u ook na uw leven van betekenis zijn voor de cultuurhistorie in Fryslân ? Door It Fryske schepen een belangrijke rol Gea als begunstigde in uw testament op te nemen, beschermt u het Friese erfgoed voor later. toe, dat blijkt uit het feit dat men overledenen begroef moet wel rekening worden houden met de mogelijkheid in schepen, zoals het 9de- dat het schip ronder is afgebeeld om goed op de munt te Over de mogelijkheden adviseren wij u graag persoonlijk. Ook is er een gratis brochure eeuwse Noorse graf van Os- eberg. (Museum of Cultural passen, maar de afbeelding laat wel zien dat men in het over nalaten beschikbaar. Voor contact met ons secretariaat bel 0512 – 381448. History, University of Oslo, Fries-Frankische gebied in de 9de eeuw bekend was met Noorwegen, foto Eirik Irgens schepen die zowel door wind als door mankracht werden Johnsen) aangedreven. Het bestaan van een vroegmiddeleeuwse voorloper van de Tot op heden zijn er maar weinig vondsten bekend van hulk wordt ook ondersteund door archeologisch bewijs. De vroegmiddeleeuwse scheepsresten van zeewaardige sche- kern van een vroegmiddeleeuws scheepstype dat bekend pen in Nederland. Om toch enige indruk te krijgen van de staat onder de naam type Utrecht bestaat namelijk uit een scheepsbouwtradities waar men in Frisia mee bekend moet uitgeholde eikenboomstam die werd verlengd met stevenpla- zijn geweest, moeten we teruggrijpen op afbeeldingen op ten. Het type is een variatie op de oudst bekende schepen: Meer weten? Samen met de Friesland Post! • Ole Crumlin-Pedersen, Archae- munten en enkele geschreven bronnen in combinatie met de boomstamkano’s. Door vanaf de uitgeholde boomstam ology and the Sea in Scandinavia kennis over jongere schepen. Uit de Volle en Late Middeleeu- planken op te timmeren kon het schip worden gevormd. De and Britain, Roskilde, 2010 • Ole Crumlin-Pedersen, The wen kennen we twee zeewaardige scheepstypen waar men vraag is en blijft of er ook zeewaardige varianten bestonden Skuldelev Ships I; Topography, in de Lage Landen mee bekend was, namelijk de hulk en in de Vikingtijd. Archeology, History, Conservation and Display, Roskilde, 2002 de kogge. Onderzoekers vermoeden dat deze schepen zijn Ook de kogge zou al in de Vroege Middeleeuwen hebben • Eldar Heide, ‘The early Viking voortgekomen uit vroegmiddeleeuwse scheepstypen. bestaan. Dat leidden onderzoekers af uit een historische ship types’, in: Sjøfartshistorisk årbok 2012, Bergen, 2014 vermelding uit 948. Daarin bevestigt koning Otto I dat de • Reinhard Paulsen, Schifffahrt, Utrechtse kerk van hem diverse rechten op inkomsten heeft Hanse und Europa im Mittelalter. Waren er Friese zeeschepen? Schiffe am Beispiel Hamburgs. gekregen, waaronder cogsculd, een belastingsvorm op kog- Europaïschen Entwickelungslinien De naam hulk refereert waarschijnlijk naar een bouwtraditie, gen. Een tweede aanwijzing dat koggen al in de 10de eeuw und die Forschung in Deutsch- namelijk het uithollen van de boom. Dat de hulk mogelijk bestonden, komt uit de Scandinavische handelsplaats Birka land, 2016, Köln, Weimar, Wien is ontstaan uit een vroegmiddeleeuws concept blijkt onder die omstreeks 950/975 werd opgegeven. Daar was de zoge- Diana Spiekhout (Groningen, meer uit verschillende afbeeldingen. Tijdens het bewind van noemde Kugghamn (koggehaven). Overblijfselen van vroege 1988) is conservator middeleeuwen en terpencultuur van het Karel de Grote en van Lodewijk de Vrome sloegen munters kogges kennen we echter niet. Fries Museum en promovenda in de handelsplaatsen Dorestad en Quentovic een munttype Het is dus goed mogelijk dat de Friezen in de Vikingtijd be- bij het Kenniscentrum Land- Hét magazine vol schap aan de Rijksuniversiteit waarop banaanvormige schepen met een vrij laag boord zijn kend waren met zeewaardige voorlopers kogges en hulken. boeiende reportages, Groningen. Ze is gespecialiseerd afgebeeld. In het midden staat een mast met daarop een Sommige onderzoekers beweren zelfs dat de kogge een foto’s, human-interest in middeleeuwse archeologie 12 edities kruis. Aan de mast zit tuig vast. Daarnaast zijn ook roeispa- Friese oorsprong heeft, maar dit wordt door anderen tegen- verhalen over het en landschapsgeschiedenis van voor slechts Noord- en Oost-Nederland. Ze nen te zien en aan bakboordzijde een stuurriem. Soortgelijke gesproken. Door het ontbreken van de juiste bronnen is het heerlijke (buiten)leven in € 57,50! Bel 0513 - 68 33 14 of ga naar promoveert begin 2020 op haar afbeeldingen kennen we ook uit de 12de en 13de eeuw waarin vooralsnog niet mogelijk om een typische Friese scheeps- ons heitelân en artikelen proefschrift Middeleeuwse kasteel- www.frieslandpost.nl landschappen in het Oversticht. het schip onder de naam hulk wordt aangeduid. Uiteraard bouw voor zeewaardige schepen aan te wijzen. < over bijzondere Friezen.

8 THEMA VIKINGEN ANNEMARIEKE WILLEMSEN Het bekendste beeld van de Vikingen in Nederland is gecreëerd door de tekenaar J.H. Isings, die in 1927 zijn kijkplaat ‘De Noormannen bij Dorestad’ tekende. Op de De Noormannen in Dorestad voorgrond staat een stoere Viking met een fantasiehelm, op de loopplank van een Vikingschip dat de helft van de tekening inneemt. In het schip liggen buitgemaakte voorwerpen uitgestald. In de achtergrond zijn nog meer Vikingschepen te zien en rechts marcheert een Vikingleger langs een brandende stad - een Viking met horens op zijn helm komt enthousiast aangerend met nog meer kostbaarheden.

at klopt er wel en niet aan deze prent, vooral waar het de details aangaat? Vikingen hadden geen horens op hun W helmen en Dorestad is waarschijnlijk nooit platgebrand. De boeg van het Vikingschip is in werkelijkheid de kop van een hoekpost van een slee, gevonden in het grafschip in Oseberg (Noorwegen) en niet meer dan 15 centimeter hoog. Voor een deel gaat het hier om voortschrijdend inzicht. Toen Isings zijn schoolplaat ontwierp, waren de grootscheepse opgravingen in Dorestad nog niet geweest en moesten de schepen en steden in Scandinavië zelf ook nog ontdekt worden. Maar ook de algehele sfeer van geweld en drama is naar moderne maatstaven niet in orde, en dat zegt vooral iets over die maatstaven. Elke tekening is een spiegel van zijn eigen tijd, juist ook als die een beeld van het verleden wil geven. Isings was (voor zijn tijd) echter wel bijzonder goed gedocumenteerd. Hij baseerde zich op de opgravingen van Holwerda in Dorestad in de jaren 1910-1920, die toen nog gezaghebbend waren. Zijn keuze voor de brandende stad past bij de toenmalige ideeën van een algehele verwoesting. Maar die keus is ook slim: zo is er nauwelijks iets te zien van de huizen, waarover in de tijd van Isings nog nauwelijks iets bekend was, laat staan in detail. De wat rommelige kades met palen, het ondiepe water op de voorgrond en het schip dat steekt uit het water tussen twee stukken palen, komt redelijk overeen met het beeld van de rand van de haven; de brede uitstekende plankiers waren in Isings’ tijd nog niet gevonden. De weg langs de rivieroever was wel bekend, en daarover loopt Isings’ Vikingleger. Ook naar de details had hij goed gekeken. De zwaarden met de smids- naam Ulfberht, die zo duidelijk zijn weergegeven op de voorgrond in het schip, zijn gebaseerd op de vondst van zo’n zwaard in de Maas bij Lith, dat Isings in het Leidse Museum van Oudheden kan hebben gezien. Ook de kan tussen de vaten klopt en de pot in de boot, met randjes inkepin- gen, lijkt inderdaad op een Badorf pot. In zo’n pot zat de eerste Viking- schat die in Nederland gevonden is, in 1996 in Westerklief op Wieringen. Dat kon Isings natuurlijk niet voorspellen, maar ook veel van zijn ‘berede- neerde gokken’ zaten er dus niet ver naast. Sinds Isings zijn er veel nieuwe inzichten rondom de Vikingen. Zo weten we dat er allerlei verschillende groepen Vikingen waren en verschillende

Kijkplaat ‘De Noormannen bij Dorestad’ door J.H. Isings uit 1927 met op de voorgrond een stoere Viking met fantasiehelm, een Vikingschip met daarin buitgemaakte voorwerpen. (Rijksmuseum van Oudheden)

10 11 THEMA VIKINGEN soorten Vikingaanvallen. Dorestad heeft vooral te maken gehad met relatief snelle, korte ‘terroristische aanslagen’, waarbij geld en rijkdom werd buitgemaakt, maar waarvan de stad zich ook in één winter weer kon her- stellen – zodat er het jaar erop weer wat te halen viel. De Vikingen keerden zowat elke zomer terug, dus Dorestad verwoesten en platbranden zou niet strategisch zijn geweest. Daarnaast moet er verschil worden gemaakt tussen Scandinaviërs en Vi- kingen. Niet alle bezoekers uit het noorden kwamen plunderen en je kunt tegelijkertijd handelaar en Viking zijn. Dat ligt opnieuw aan de specifieke groep Vikingen en het precieze moment, waarbij de politieke omstandig- heden erg meespelen. Zo wordt in 850 een ‘Deense prins’, Rorik, aange- steld als leenheer van Dorestad, mits hij de stad beschermt tegen aanvallen van andere Vikingen. Vreedzame ontmoetingen, waarbij handelswaar en ook ideeën werden uitgewisseld (Dorestad was bijvoorbeeld een plek waar Scandinaviërs tot het christendom zijn bekeerd), zijn veel talrijker geweest dan militaire confrontaties. Ook van Dorestad weten we veel meer dan een eeuw geleden: grote opgravingen in de jaren 1960-1970 vulden bijvoorbeeld ons beeld van de haven in, met een grootscheepse landaanwinning waar de rivier steeds verder opschoof. Daarboven zijn steigers gebouwd, die langzaam ‘aan elkaar groeiden’ tot een soort ‘parketvloer’ waarop voorraadschuren en mogelijk ook kleine huizen stonden én waarop gehandeld werd. Ook zijn inmiddels tientallen woonhuizen en boerderijen opgegraven in Dorestad, zodat we een goed beeld hebben van hoe die er aan de buitenkant uitzagen. Ze hadden staande palen en vakwerkmuren van hout en leem, terwijl hangen sluitwerk van de deuren aantoont dat de huizen goed waren afgesloten.

Nieuwe schoolplaat

Voor de Dorestad-tentoonstelling in het Rijksmuseum van Oudheden in 2009 maakte Paul Becx op verzoek een ‘nieuwe schoolplaat’. Qua perspectief blijft hij dicht bij Isings: ook in zijn schoolplaat kijk je vanaf het water naar het land. Inhoudelijk maakte hij echter een fundamenteel andere keus: de Vikingen zijn, zoals hij zegt, ‘weerbare handelslieden’. Hij leefde zich uit op de Vikingschepen, waarvan we inderdaad bijna elk detail kennen, maar verwerkte ook de nieuwste inzichten over de goed gepubliceerde plankiers in de haven. Omdat je recht van voor kijkt, kon hij volstaan met het aanzicht van de huizen, dat het best bekend is, maar ook dat is al veel meer dan waaraan Isings zich waagde. In deze schoolplaat zit, net als bij Isings, heel veel kennis verwerkt. Ook hier kloppen de objecten zoals de Badorf tuitpot en de molenstenen (als lading in het ruim) heel goed. De kinderen op de voorgrond spelen met een Vikingbootje en houten zwaardjes, die niet in Dorestad zijn gevonden, maar wel in andere steden waar Vikingen kwamen, zoals Dublin. Maar ook de kleding van de Vikingen is nu volledig gebaseerd op vondsten uit Scandinavië (en Oost-Europa) en die wijkt dan ook enorm af van wat Isings had bedacht. <

Annemarieke Willemsen (Vught, 1969) is ‘Nieuwe schoolplaat’ van archeologe en kunsthistorica. Sinds 1999 Paul Becx. Hij leefde zich werkt ze als conservator Middeleeuwen bij uit op de Vikingschepen het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden. en verwerkte de nieuwste Ze maakte tentoonstellingen en schreef inzichten over de plankiers boeken over onder andere Dorestad en de in de haven. (Rijksmuseum Vikingen in Nederland. van Oudheden)

12 13 THEMA VIKINGEN SJOERD LOOPER de dekplaat versierd worden, om dit persoonlijke object oorspronkelijke dekplaat, met daartussen een restant van de er aantrekkelijk uit te laten zien. Meestal werden dit soort benen kam, terwijl van de andere dekplaatfragmenten slechts kammen in hun geheel van been of gewei gemaakt. één helft bewaard is gebleven. Het fragment uit de collectie Zijlstra is zo’n tweeënhalf centimeter lang en ook één centi- Persoonlijke objecten meter breed. Wat deze fragmenten zo bijzonder maakt, is dat ze in De drieledige constructie van dit type kammen is goed te brons zijn gegoten. Kammen waren persoonlijke en waarde- zien bij een benen kam op de afbeelding. Door middel van volle objecten, zo blijkt uit de zorgvuldige versiering. kleine pinnetjes werden de dekplaten en de getande kam bij De voorzijde van de dekplaten is versierd met vlechtband elkaar gehouden. In de dekplaat van Almenum zijn de gaten motieven die in reliëf zijn meegegoten en die karakteris- zichtbaar waarin deze pinnen hebben gezeten. In het kleine tiek zijn voor dit type kam. De twee vlechtbanden worden fragmentje uit collectie Zijlstra is één van de pinnen zelfs gescheiden door drie door het midden lopende horizontale nog bewaard gebleven. lijnen. De dekplaat uit Almenum is recent gerestaureerd. De losse fragmenten zijn weer aan elkaar gezet en het object is Handelscentrum Haithabu verbindt schoongemaakt. De dekplaat is zo’n tien centimeter lang. De breedte is vrijwel precies één centimeter in het midden, In Friesland zijn dus vooralsnog drie vindplekken van dit en dunner wordend naar het uiteinde in een halve centime- type dekplaat bekend. Restanten zijn echter langs de hele ter. Eén uiteinde van de dekplaat ontbreekt, waardoor de Noordzeekust en Baltische kust gevonden. Al deze kammen fragmenten niet de gehele originele dekplaat vormen, de dateren uit de 9de of 10de eeuw. In het handelscentrum oorspronkelijke dekplaat zal ongeveer 12 à 13 centimeter Haithabu, gelegen in het noordelijke deel van de Duitse lang geweest zijn. Eén deel bestaat uit beide kanten van de deelstaat Sleeswijk-Holstein nabij de Deense grens, zijn

Kammen uit Haithabu

< De dekplaat uit Almenum na Tijdens een speurtocht in het depot naar voorwerpen uit de Vikingtijd viel het oog van conservator restauratie door ArcheoCare. (Fries Museum, collectie Diana Spiekhout van het Fries Museum op drie metalen fragmentjes. Onopvallende stukjes, die aan Koninklijk Fries Genootschap, foto Tom Haartsen) elkaar bleken te passen. Na de ontdekking van een vergelijkbaar fragment door junior conservator Sjoerd Looper in de collectie van het museum werd duidelijk, dat het ging om onderdeeltjes van een > Het losse fragmentje. (Fries Museum, collectie Zijlstra, dekplaat van een type kam dat vooral in de Scandinavische bodem wordt gevonden. Wat maakt deze foto Tom Haartsen) Benen drielagenkam waar kammen zo bijzonder en welk verhaal vertellen ze? de constructie bestaande uit drie lagen duidelijk is te zien, 700-900. (Fries Museum, e drie fragmenten, die al langer in het bezit van Het kleine losse fragmentje is pas onlangs in het bezit collectie Koninklijk Fries het Fries Museum waren, zijn gevonden tijdens de gekomen van het Fries Museum, als onderdeel van de Genootschap, foto Tom Haartsen) D afgraving van de terp Groot Ropens nabij Almenum, rijke collectie bodemvondsten uit de nalatenschap van bij Harlingen, begin vorige eeuw. In het terpenboek waarin Jan Zijlstra (1941-2018). De exacte vindplaats van dit frag- destijds alle vondsten uit deze terp zijn genoteerd, wordt ment is helaas onbekend, maar is waarschijnlijk te plaatsen melding gemaakt van een ‘bronzen handvatsel van een kam, in de omgeving tussen Harlingen en Tzummarum, dezelfde in stuken gebroken, lengte 10 cm’. Enige verdere interpretatie regio als de fragmenten uit Almenum dus. Ook in Aalsum is wordt niet gegeven, en het belang van deze vondst werd toen zo’n fragment gevonden, dat wordt bewaard in het Rijksmu-

zeker nog niet opgemerkt. seum van Oudheden in Leiden. Schematische weergave van Pas later, in de jaren vijftig, werden de fragmenten door con- De fragmenten zijn onderdeel van een dekplaat van een de kamconstructie, benen servator Boeles en de Duitse archeoloog Jankuhn beschreven zogenoemde drielagenkam: een getande kam gemaakt tanden worden tussen twee dekplaten gezet en met pin- en herkend als een Scandinavisch type, maar sindsdien zijn van been of gewei tussen twee dekplaten. Door toevoeging nen verbonden. (Illustratie ze weer grotendeels van de radar verdwenen. van een dekplaat werd de kam verstevigd. Daarnaast kon door Olaf Rigter)

14 15 THEMA VIKINGEN THEMA VIKINGEN OEBELE VRIES

De wylde Wytsing Verspreiding van dekplaten. De ster geeft een losse Hinguar en Hubbe vondst aan, de cirkel geeft Der is gjin inkelde Fryske boarne dy’t konkrete ynformaasje jout oer de ynfallen fan de ‘Vikingen’ ûnderweis om har heit vondstconcentraties weer. (op syn Frysk: Wytsingen) yn de Fryske lannen. Dêr stiet lykwols foaroer dat guon âldere Aldfryske Lothbrok te wreken. (Wikimedia Commons) bijzonder veel van dit soort dekplaten gevonden. Haithabu terechtgekomen, en dus óók langs de Friese kust. rjochtsteksten ús in sprekkend byld jouwe fan hoe’t de Wytsingen yn letter tiid fuortlibben yn it was tussen de 8ste en 11de eeuw een van de grote Op het Zweedse eiland Gotland en de handelsplaats Birka kollektive ûnthâld fan de Friezen. handelscentra in Europa. Het speelde een cruciale rol in zijn ook bijzonder veel van deze dekplaten teruggevonden. de handel tussen Scandinavië, het Baltische gebied en de De meeste waren grafgiften, wat nogmaals de waarde laat ins ha wy dêr sels goud mei yn hannen, om’t – sa’t Ien en oar betsjut net dat de Aldfryske rjochtsteksten Zuidelijke Noordzee. zien die eraan werd gehecht. Misschien illustreren de Friese Ommo Wilts yn 1992 nei foaren bringt yn syn treflike Wytsing-freonlike uteringen opsmite. It omkearde is earder it Naast (fragmenten van) dekplaten zijn in Haithabu ook giet- fragmenten wel contacten tussen Friezen en personen uit útiensetting oer it byld fan de Wytsingen yn de gefal. De Wytsingen binne wyld, se binne heidensk, se rôvje Sjoerd Looper (Rosmalen, E mallen aangetroffen en daarmee is Haithabu tot op heden Gotland en Haithabu. Deze kleine fragmenten laten in elk Aldfryske rjochtsteksten – de Frankyske en Angelsaksyske en moardzje en se nimme mei geweld manlju en ek bern 1993) studeerde archeologie en landschapsgeschiedenis aan de de enige plek waar zowel het product als een bewijs voor de geval zien hoe via de zee de Friese kust met andere gebieden boarnen oer de Wytsingen weromgeane op ’e berjochten fan mei (mar oer rôf fan froulju hearre wy neat). It komt der dus Rijksuniversiteit Groningen en vervaardiging is opgedoken. In combinatie met het hoge aan- en handelscentra verbonden was. muontsen en oare geastliken, dy’t men licht fan foaroardiel op del dat de Aldfryske rjochtsteksten it negative byld dat is sinds oktober 2018 werkzaam als junior conservator in het Fries tal vondsten uit deze nederzetting wordt ervan uitgegaan dat Het kleine fragmentje uit de collectie Zijlstra is op het en oerdriuwing, ja sels fan demonisearring, fertinke kinne nei foaren komt út de Frankyske en Angelsaksyske boarnen, Museum. Haithabu het productiecentrum van de dekplaten is geweest. eerste oog misschien onbeduidend, maar is een belangrijk soe, wylst dat ferwyt foar de tekstsoart rjochtsteksten folle earder befêstigje as bystelle.

> Meer weten? Vanuit Haithabu werd dit type verspreid langs handelsroutes puzzelstuk in het grotere verhaal, en het laat zien hoe minder opgiet. • P.C.J.A. Boeles, Friesland tot de en zijn ze in het Baltische en Scandinavische kustgebied toevallige vondsten ons nog veel kunnen vertellen. < Mei lodde en foarke tsjin de see elfde eeuw, ’s Gravenhage, 1951 • V. Hildeberg, ‘Hedeby in Wulf- stan’s Days: a Danish Empori- De waardevolle archeologische collectie die het Fries Museum van amateurarcheoloog Jan Zijlstra erfde, betreffen voor- Ferwizingen nei de Wytsingen binne ûnder mear te finen yn um of the Viking Age between namelijk metaalvondsten van Friese bodem. Hij verzamelde en onderzocht ze zijn leven lang. Tot de topvondsten horen de Santjin Kêsten, dy’t tegearre mei de Fjouwerentweintich East and West.’ in: A. Englert en Yn Kollum wie yn 2014 in A. Tradakus (red.), Wulfstan’s onder andere gouden sieraden uit de volksverhuizingstijd en zegelstempels uit de Volle en Late Middeleeuwen. Zijlstra Lânrjochten jilde as de sintrale rjochtstekst fan it midsiuwske tentoanstelling oer Esonstêd, Voyage, The Baltic Sea Region in was een fervent privéverzamelaar en had zijn eigen opvattingen en theorieën over de Friese archeologie en geschiedenis. Fryslân. It meast sprekkend is de tsiende kêst, dy’t giet oer de wie it in myte of werklikheid? the Early Viking Age as seen from Shipboard, Roskilde, 2009 Hij had ook een lange geschiedenis met het museum, aangezien hij met drie generaties conservatoren samenwerkte. hearfeart, de kriichstsjinst dêr’t de frije mannen foar offinsive • H. Jankuhn, Die Kammschiene Dankzij zijn bemiddeling zijn bijvoorbeeld stukken van de fibula van Wijnaldum in het museum terechtgekomen. De aksjes tsjin fijanlike driging ta oproppen wurde koene. Yn dy aus Terp Almenum, in: De Vrije Fries 41, Leewarden, 1953 collectie zal altijd bij elkaar blijven onder de naam ‘collectie Zijlstra’. In het museum wordt ervoor gezorgd dat objecten kêst is fêstlein dat de Friezen net ferplichte binne ta hearfeart • H.H. van Regteren Altena en J.C. worden geconserveerd en gerestaureerd. Zo kunnen ook toekomstige generaties genieten van deze archeologische Friese fierder as de Wezer yn it easten en it Fly yn it westen. De Besteman (red.), De Vikingen in Ynfal fan de Noarmannen yn de Lage Landen getoetst aan de topstukken. Ook heeft het museum als doel de kennis over de collectie te vermeerderen en te verspreiden. Westerlauwerske ferzjes fan dy kêst foegje dêr noch wat oan 810. Tekening troch Simon Danelaw, Amsterdam, 1971 ta: súdlik hoege se net fierder as dat se jûns wer thús wêze Fokke, 1784. (Rijksmuseum)

16 17 THEMA VIKINGEN

beheining fan de hearfeartplicht noch folle byldzjender. Dit is rjocht, sa hjit it dêr, dat de frije Fries op hearfeart net fierder

Passaazje út de hoecht op te tsjen as út mei de ebbe en thús mei de floed, Magnuskerren oer de en dat is om’t er de kust (‘de oere’) alle dagen hoedzje moat hearfeart, de kriichstsjinst tsjin de sâlte see (ienst den salta se) en tsjin de floed fan de dêr’t de frije mannen ta oproppen wurde koene, wylde Wytsing (ienst den wilda witzenges floed). Dêr wurde ek mar net fierder as de Wezer de wapens neamd dêr’t de frije Fries de striid tsjin dy beide yn it easten en it Fly yn it fijannen mei oangean moat: de lodde en de foarke (tsjin de westen. (Fivelgoaër hânskrift, Richthofen-kolleksje, Tresoar) see) en it skyld, it swurd en de punt fan de spear (tsjin de wylde Wytsing): mey spada ende mey forka, mey schiolde ende mey swirde ende mey etkeres orde. Ut dat alles sprekt in dûbelde driging út it noarden, fan de see en fan de Wytsing. It noarden hat yn de Aldfryske rjochts teksten dan ek in útsprutsen negative konnotaasje. It is de grimma herne, de kweade hoeke, in omskriuwing dy’t te finen is yn de sande fan de Santjin Kêsten. Dêryn wurdt oantsjut Passaazje út de Oerkerren, dêr’t de wurden ‘sutherna dat alle Friezen frij binne, as privileezje dat harren skonken sereda’ (wapene ridders is troch Karel de Grutte. Dat wie om’t se Kristen wurden út it suden) en ‘northeska binne en hearsum binne oan de ‘suderkening’ en om’t se by wiszegge’ (noardske Wytsing) yn ûnderstreke útspraak fan de asega net langer tribút, omskreaun as ‘klip binne. (Hunsingoaër Codex, skild’ en ‘huslotha’, betelje (it stiet der net by, mar bedoeld Richthofen-kolleksje, Tresoar) wurdt: oan de Noarmannen). Dêr ha se har edeldom en har frijheid mei kocht, sa ferfettet de tekst. kinne. Dat alles is sa – en dêr giet it om – mei’t se harren lân ferdigenje moatte tsjin twa fijannen: de see en ‘it heidenske Noarden is kweade hoeke leger’. Mei lêstneamd leger kin fansels neat oars bedoeld wêze as de striidmacht fan de heidenske Wytsingen. Sa Eartiids lykwols hearden alle Friezen ta it noarden, an tha wurdt it trouwens ek útlein yn de Hunsingoaër ferzje fan dy grimma herna. Anne Popkema hat moai beskreaun hoe’t it tsiende kêst, dêr’t yn beklamme wurdt dat allinnich sá alle begryp ‘grimma herna’ letter, sels oan ús tiid ta, fierder spûke Friezen frij wêze sille fan de Noarmannen (tha north liudum). hat. Yn de apokrife Fryske skiedskriuwing fan de 16de iuw De driging komt út it noarden, fan de see en fan de Wytsing. Yn Aldfryske rjochtsteksten hat de grimma herne, kweade hoeke, in útsprutsen negative konnotaasje. (Foto Hoge It âldere Skeltarjocht, dat, oars as de Santjin Kêsten en de is it wer opdûkt en wol yn de opdracht dy’t Igo Galama, de Noorden) Fjouwerentweintich Lânrjochten, allinnich foar Westerlau- saneamde fyfte potestaat fan Fryslân, ta de bewenners fan wersk Fryslân gou, omskriuwt de foar de Friezen jildende it al like legindaryske Esonstêd rjochte ha soe: Haldet goede fan de trettjin asega’s of fan it finen fan it rjocht. Karel is Karel Ferneamd om syn poëtyske krêft is de tredde need fan it wacht tyien dae noordera oerdt, want wt da grimma herna comt de Grutte, de kristlike en dus goede ‘suderkening’. Redbad hat twadde lânrjocht. Dêryn wurdt mei krêftige bylden it hurde ws alle quaet voort. No libbet de namme Grimma Herna noch in nasjonaliteitswiksel ûndergien, sa omskriuwt Ommo Wilts lot fan it heiteleaze bern yn de ynkâlde winter beskreaun. Oebele Vries (Westergeast, 1947) fierder yn in strjitnamme yn Dokkum, net tafallich de noard- de grif doelbewuste ûntfrysking fan Redbad dêr’t de heech- of Minder bekend is de earste need. Dêryn wurde wy lyksa mei wie universitêr dosint by de oplieding Fryske Taal en Kultuer likste stêd fan Fryslân en fansels ek it plak dêr’t Bonifatius letmidsiuwske kristlike Friezen har oan bekweadige ha. it lijen fan it heiteleaze bern konfrontearre, no as it fiterat and oan de Ryksuniversiteit Grins troch de heidenen (mar gjin Wytsingen!) deahuft is. fensen (fêstbûn en finzen) noardoan oer de see of súdoan oer en is no gastûndersiker by de Fryske Akademy te Ljouwert. Syn It noarden is yn de Aldfryske rjochtsteksten hieltyd wer de It heiteleaze bern de bergen fierd wurdt. Dan mei de mem it bern syn erfskip spesjalismen binne Aldfryske rjochting fan it ûnheilfolle. Finzenen wurde nei it noarden oer ferkeapje, sa beskaat it rjocht, om it los te keapjen en him sa filology en midsiuwske skiednis fan Fryslân. de see brocht, lânferrieders wurde straft troch har noardoan De wandieden fan de Wytsingen wurde it klearst skildere yn it libben te rêden. Noardoan fierd wurde oer de see, dat kin yn de see te fieren en dêryn te fersûpen en de galge wurdt it tweintichste fan de Fjouwerentweintich Lânrjochten. Dêryn net oars betsjutte as dat it bern yn hannen fallen is fan de > Mear witte? omskreaun as de nei it noarden rjochte beam (thet nort- wurdt it gefal beskreaun dat de Noarmannen komme en in Wytsingen. Opfallend is dat hjirre ek de tsjinstelde rjochting • O. Wilts, ‘Die Wikinger in Friesland. Anmerkungen zum halde tre). De Wytsingen wurde net foar neat de Noarman- man finzen nimme en bûn nei harren skip bringe. Dyselde neamd wurdt, dy’t omskreaun wurdt as dy fan de bergen. It Wikingerbild in den altfriesi- nen neamd en ek wol ‘noardske striders’ en sels ‘noardske man komt letter werom oan de kant fan de Noarmannen en sprekt dat dêr oare fijannen fan de Friezen húsmanje as de schen Rechtshandschriften’, yn: Philologia Frisica anno 1990, duvels’. Harren hearsker is de ‘noardkening’ en harren leger makket him dan mei har skuldich oan duvelske dieden lykas Wytsingen, al is net dúdlik wa dan krekt. Ljouwert, 1992 it ‘noardleger’. Ab aquilone omne malum, ‘út it noarden komt it yn ’e brân stekken fan hûzen, it ferkrêftsjen fan froulju en Yn de wat jongere Aldfryske rjochtsteksten binne de Wytsin- • A.T. Popkema, ‘On the Origin of All Evil: The Old Frisian Col- alle kwea’, sa wytge de profeet Jeremia al. it deadzjen fan manlju. Ferrassend is hoe’t dan mei sa’n gen net mear oanwêzich. Dêryn ferskine nije fijannen: dev location grimme herne and its Yn de Aldfryske rjochtsteksten wurdt ien ‘noardkening’ mei man omgien wurde moat. As er tajout dat er dat alles op sutherna sereda, de wapene ridders út it suden, en ‘de hege Modern Use’, yn: Twenty-Nine Smiles for Alastair (feestbondel namme neamd. Nuverdernôch is dat ús bloedeigen Redbad, syn gewisse hat, dan hoecht er sels gjin skeafergoeding en helm en it reade skyld’, metafoar foar de Saksen. Dúdlik is foar A.G.H. Walker), Kiel, 2013 de heidenske en dêrom letter ferspijde Fryske kening. Hiel fredejild te beteljen, want hy moast út liifsbehâld dwaan wat lykwols dat de skrik foar de Wytsingen en it oantinken oan it • O. Vries, Asega, is het dingtijd? konkreet as kening fan Denemarken wurdt er oantsjut yn it him opdroegen wie. Wa hie fan ús midsiuwske foarfaars sa’n ûnheil dat se oer de Friezen brocht ha, noch lang yn it Fryske De hoogtepunten van de Karel de Grutte. Tekening troch Pieter Feddes Redbad. Tekening troch Pieter Feddes van Oudfriese tekstoverlevering, van Harlingen, likernôch 1620. (Rijksmuseum) Harlingen, likernôch 1620. (Rijksmuseum) ikoanyske ferhaal fan Karel en Redbad, ek bekend as de sêge myld oardiel ferwachte? ûnthâld hingjen bleaun binne. < Leeuwarden-Utrecht, 2007

18 19 THEMA VIKINGEN EGGE KNOL

Walfridus was volgens het verhaal een voorbeeldig christen Behalve plunderen, vermoorden, brandschatten en ver- Een rondgang met de die regelmatig te voet naar Groningen liep om de St. Maar- krachten was het voor de Noormannen ook gebruikelijk om schrijn van Walfridus in de Middeleeuwen. Walfridus en Radfridus op het tenskerk te bezoeken, vanuit Bedum gezien de dichtstbij- mensen te ontvoeren om hen als slaaf te verkopen. Met moment dat de Noormannen F.H. Bach, 1921, olieverf op toeslaan. Houtsneden zijnde kerk. Om de kerkgang te bevorderen legde Walfridus name vrouwen en kinderen waren gewild. Mannen waren ook schilderskarton. (RK lagere door Nico J.B. Bulder. (In in de omgeving van Noorderhogebrug een brug aan over de bruikbaar als offer voor de goden. De middeleeuwse Friese school Bedum, foto John Stoel) Groninger Overleveringen van Hunze. De huidige brug over het Van Starkenborghkanaal, wetteksten spreken heldere taal over Friezen die gevangen- K. ter Laan, 1929) niet ver daar vandaan, heet tegenwoordig dan ook de Walfri- genomen zijn door Noormannen. In het bijzondere geval dat dusbrug. zij terugkeren, hebben zij recht op het land dat zij voordien bezaten. Als zij gedwongen door de Noormannen mee moes- Het wonder van Walfridus ten doen met invallen, moorden, verkrachten en plunderen, en zij kwamen terug, dan waren ze vrijgesteld van compensa- Walfridus en Radfridus: Nadat in de 8ste eeuw de Friese gouwen ten noorden van de tie of straf als ze bekenden, want deze daden hadden ze als latere stad Groningen door Liudger waren gekerstend, werd slaaf gedwongen verricht en slechts gedaan uit lijfsbehoud. een aantal kerken gesticht, maar dat waren er nog niet zo De wetten beoogden een goede integratie in de maatschappij slachtoffers van de Noormannen veel. Walfridus liep vaak, ook in de winter, barrevoets naar en waren nodig om vrede te bewaren tussen de teruggekeer- de kerk. Het werd gezien als een opoffering. Eens liep hij den en de achtergebleven verwanten. Helaas zijn verhalen In de 9de en 10de eeuw teisterden de Noormannen, tegenwoordig vaker aangeduid als Vikingen, de met een kennis die erg over koude voeten klaagde. Walfridus over concrete slachtoffers schaars. De verhalen over Walfri- raadde hem aan precies in zijn voetstappen te gaan lopen. dus en zijn zoon Radfridus zijn echter een uitzondering. West-Europese kusten en sloegen daarbij de rijke Friese kustlanden niet over. In die tijd werd onder De koude voeten werd door de voetstappen van Walfridus Walfridus voorzag in een droom de komst van een grote Friesland de hele kust van Zeeland tot aan de Wezer verstaan. De Noormannen sloegen meermalen in opgewarmd, een waar wonder. vloot met Noormannen die zijn land zou overvallen en dit Friesland toe. Friese wetteksten getuigen daarvan, maar concrete verhalen waarin slachtoffers met Overigens zijn we slecht ingelicht over het schoeisel uit die hem zou doden. Deze overval vond enige tijd later plaats in

naam en toenaam worden opgevoerd zijn er nauwelijks. Een zeldzaam voorbeeld speelde zich in het tijd. Op de Noord-Duitse Halligen liepen tot in de 20ste een niet nader genoemd jaar op de Friese gouwen tussen Walfridus als leidinggevende Groninger Bedum af. Hier werden Walfridus en zijn zoon Radfridus, gelovige christenen, op gruwelijke eeuw met name vrouwen en kinderen een groot deel van het Lauwers en Eems. Hierbij werd de rijke plaats Groningen bij de aanleg van de Wolddijk. jaar ook in herfst en voorjaar vaak barrevoets. Met blote voe- gebrandschat en ging de kerk in vlammen om. Onderweg F.H. Bach, 1921, olieverf op wijze vermoord. Hun graven groeide uit tot bedevaartsplaatsen met elk een eigen kerk. schilderskarton. (RK lagere ten lopen was minder bijzonder dan het ons nu voorkomt. vonden de Vikingen Walfridus in gebed verzonken. Hij werd school Bedum, foto John Veel terpenbewoners liepen vermoedelijk ook barrevoets. gevangengenomen, gemarteld en vermoord. Wellicht om te Stoel) andbouwer Walfridus woonde, vermoedelijk in de 10de rotting met maaivelddaling als gevolg. Als reactie trok men eeuw, in Bedum. Deze nederzetting lag in een niet zo steeds verder het veen in. Dit resulteerde in eindeloze stro- L lang ontgonnen veengebied. In zijn tijd werd Noord- ken verkaveling. Deze stroken geven inzicht in de richting Nederland gekenmerkt door een uitgebreid hoog opgeslibd van de ontginning. Het land rond Bedum was omstreeks kweldergebied waar mensen rustig op terpen woonden. Het het jaar 1000 vermoedelijk ontgonnen. Uit die tijd zijn er land was onbedijkt, maar daaraan waren de inwoners goed vermeldingen in een register van goederen van de kloosters aangepast. Vanaf de 9de eeuw begon men ook de uitgestrek- Fulda en Werden. Het land kwam laag te liggen en zowel te venen die achter de kwelders lagen te bewonen. Dat veen het zoete water uit het achterland, als bij stormvloeden het lag destijds hoger dan de kwelder. Door het veen te ontwate- overstromende zeewater, zorgden voor grote problemen. De ren was het mogelijk het land te bewerken. Aanvankelijk was aanleg van waterlopen om het water kwijt te raken en dijken dat erg succesvol. Het was goed akkerland met een behoor- om water tegen te houden vormden hiervoor een oplossing. lijke opbrengst. Volgens overlevering was Waldfridus een initiatiefnemer Veen bestaat echter uit niet verrot plantenmateriaal en als van de aanleg van dijken. Zijn vaste attribuut is dan ook een dat ontwaterd wordt, gaat het inklinken en begint de ver- schop.

20 21 THEMA VIKINGEN

was een van de twee Walfridus-dagen. De andere was zijn zijn aangelegd wordt de sterfdag 3 december. Wolddijk vooral een bin- De verering van de beide heiligen was vooral een plaatselijke nendijk voor het lagerge- zaak geweest. Her en der in Noord-Nederland werden ze legen gebied om Bedum. herdacht, vernoemd en afgebeeld, maar de meeste aandacht Het zal duidelijk zijn dat kwam van Bedum en omstreken. Na de Reformatie (1594) Walfridus aan de Wold- verdween de aandacht voor de heiligen. Pas in de 19de eeuw dijk slechts postuum als Detail van voorzijde van een zorgde pastoor E.B. Crone gedurende zijn verblijf (1815-1831) beschermheilige een rol bij lepel met een afbeelding voor de vernoeming van de heilige. Na deze opleving werd de Wolddijk kan hebben van S. Walfridus. Aan de Walfridus pas eind 19de eeuw bekender om daarna als lokale gespeeld. achterzijde de inscriptie ‘door Mevrou 5ickingh vereert an heilige toch weer een kleine rol te spelen in Bedum en om- Innersdijk werd onderdeel Detail van het pakpapier van kwekerij Oud Kapelle in Bedum met haar Rigters als Schepperin’. geving. Dit resulteert wederom in een aantal vernoemingen, hierop de locaties van de grafkerk van Radfridus (links) en Walfridus van het grote Winsumer (Groninger Museum, foto maar erg populair werd zijn naam toch niet. In 1922 maakte (rechts). De laatste is sinds 1594 de hervormde kerk van Bedum. en Schaphalsterzijlvest. Marten de Leeuw) de schilder F.H. Bach een aantal wandschilderingen met (Groninger Archieven) Dat was onderverdeeld Afbeelding van Sint Walfridus thema’s uit Walfridus leven voor de katholieke lagere school in kleinere eenheden die schepperij werden genoemd. De op de kerkenkist van Warffum. van Bedum. Helaas zijn er maar enkele opgravingen in dit gebied bestuurder ervan stond bekend als de schepper. De schep- (Hervormde Kerk Warffum, foto John Stoel) beschikbaar. Duidelijk is wel dat de 9de en 10de-eeuwse be- perij was vervolgens weer onderverdeeld in zijlleden die door Symbool voor de waterstaat woning afgebroken is geweest door een grote overstroming. een zijlrechter werden bestuurd. Uit het begin van de 18de achterhalen waar hij zijn geld had verstopt. De Noormannen Al snel werd het gebied weer in gebruik genomen. Korte tijd eeuw zijn zilveren lepels bekend, die door de schepper, op waren vervolgens zo kien om zijn lijk tegen losgeld aan de fa- De rol die Walfridus heeft gespeeld of hem werd toege- later verhoogde men en werd De Wolddijk aangelegd om het dat moment was dat milie terug te geven. Losgeld was een van de mogelijkheden dacht, bij de beheersing van de problemen met het water water buiten te houden. Ook na de aanleg van de dijk was Thecla Elisabeth van Berum weduwe Sinkinghe die woonde om te plunderen. Immers de getroffenen waren gedwongen in de omgeving van Bedum, beter bekend als Innersdijk, het gunstig om op en verhoogde woonplaats te wonen. Niet op de borg Thedema, geschonken werden aan haar zijl- Zegel van pastoor Rudolphus de Mepsche (1520-1545) met hun geld en kostbaarheden tevoorschijn te komen. Het maakt dat een afbeelding van de heilige symbool werd voor altijd hielden de dijken het water tegen. Als later de zeewe- rechters. Er was op dat moment een schepperin en geen van Bedum. (Groninger lijk van Walfridus werd bij zijn eigen huis begraven. de waterstaatsorganisatie van Innersdijk. De naam bete- rende dijken langs het Reitdiep en de Groninger noordkust schepper, zoals de inscriptie op de lepel correct aangeeft. Archieven, foto Dirk Fennema) Zijn zoon Radfridus was na de overval vermist. Na enige kent binnen de dijk en daarmee wordt binnen de Wolddijk Bovenaan de gelegenheidslepel staat op de steel gegraveerd tijd werd zijn lijk teruggevonden. De verwanten wilden dit bedoeld. Het is een belangrijke dijk die het land beschermde een afbeelding van Walfridus en zijn schep. optillen om het naar huis te brengen, maar het was door tegen overstromingen vanuit zee. Het hoge kwelderland Goddelijk ingrijpen niet te tillen, zodat het ter plaatse werd met terpen was destijds nog niet beschermd met dijken. De Icoon van Bedum begraven. bewoners op hun hoge terpen zagen daar vermoedelijk nog De graven van vader en zoon groeiden uit tot een veel be- geen noodzaak toe. Bij een overstroming liep het water het Uit dezelfde eeuw is ook een aquarel bekend met Walfridus. zochte bedevaartsplaats. Beiden werden als heiligen vereerd lage land rond Bedum in en kon dan niet goed wegkomen. Voor zijn naam staat steeds S. zodat hij nog steeds als en op hun graven werden kerken gebouwd. De grote kerk De Wolddijk hield dat water tegen. Duidelijk is te zien dat de Sint werd aangeduid. Dit heeft de heilige gemeen met Sint- boven het graf van de vader staat er nog altijd, al zijn delen dijk jonger is dan de verkaveling van het land. Maarten en Sint-Nicolaas, eveneens heiligen die ook van de kerk, waaronder het koor, gesloopt. De kleinere kerk De datering van de Wolddijk is nog een punt van discus- in protestantse kring op waardering konden rekenen. In de op het graf van de zoon verviel en werd na de Reformatie ver- sie. De dijk werd aangelegd als gevolg van de steeds lagere kerk van Bedum staat een grote kerkenkist uit de 17de eeuw > Meer weten? Zegel van pastoor Julianus waarloosd. Midden 17de eeuw stonden nog enkele muurres- ligging van het land. Ten tijde van de bouw van de kerk van met een afbeelding van Walfridus. Een middeleeuwse afbeel- • Jan van den Broek, Landschap van Bedum (1428-1475). lezen. De ontwikkeling van (Groninger Archieven, foto tanten en in de 20ste eeuw was hier bloemenkweker Balkema Bedum was er nog sprake van veenbedekking, maar de maai- ding was te vinden op een verdwenen klok van Hellum en landschap en infrastructuur van Dirk Fennema) gevestigd. In 1934 onderzocht prof. dr. Van Giffen zijn erf en velddaling was onverbiddelijk. Daardoor werd het land rond op de zegels van meerdere pastoors uit Bedum. Bewaard Centraal-Groningen tot ca. 1600, Groningen, 2016-17 (https:// stelde de plattegrond van de kerk vast. De bloemisterij staat Bedum een kom die vol kon lopen als bij zware stormen het bleven de zegels van Julianus (1428-1475) en Rudolphus de www.vanlauwerstoteems.nl/ bekend onder de naam ‘Oud Kapelle’. Beide kerken liggen op water door het Reitdiep opgestuwd over de kwelders van het Mepsche (1520-1545), alsmede het stempel van het zegel landschap-lezen.html) • Nelleke IJssennagger, Central 250 meter van elkaar, sinds de 17de eeuw gescheiden door terpenland stroomde. De Wolddijk kon de kom beschermen. van broeder Johannes uit B, mogelijk Bedum, maar er rest because Liminal. Frisia in a het Boterdiep. In de 11de eeuw zijn er in het ontgonnen veengebied van slechts een letter B, dat werd gevonden in de omgeving van Viking Age North Sea World, Groningen, 2017 Groningen al de nodige ingrijpende waterstaatkundige Kollum. Het stempel, een detectorvondst, is vanwege de • Egge Knol en Remi van Schaik, Verering in Bedum maatregelen genomen, zoals het graven van het Winsumer- voorstelling aangekocht door het Groninger Museum. ‘De overlevering van Sint Walf- en Damsterdiep. Dat zal mee aanleiding zijn geweest om in De heilige was na de Middeleeuwen langzaam vergeten, ridus’ in: Bulletin Vereniging van Vrienden van het Groninger De bedevaarten naar beide kerken waren in de latere Mid- 1057 aan Winsum en Garrelsweer het marktrecht te verlenen. maar helemaal uit beeld verdween hij niet. Een ijverige pas- Museum 45, 1996 deleeuwen erg populair. Dit bracht de kerken veel inkomsten De aanleg van de Wolddijk past goed in dit patroon, maar toor in Bedum zorgde voor een groep vernoemingen, eind Egge Knol (Den Helder, 1956) is waardoor die van Bedum uitgebouwd kon worden tot een wordt in het algemeen op omstreeks het jaar 1200 geda- 19de eeuw was er een advertentiekrant Walfridus en in later bioloog en archeoloog. Hij pro- grote kerk met een indrukwekkend koor. Dat is in de 17de teerd. Een 14C -datering van een klein stukje hout uit de dijk, tijd duiken ook af en toe nieuwe afbeeldingen op van deze moveerde in 1993 aan de Vrije Universiteit, werkt als conser- Zegelstempel van broeder eeuw vervallen en afgebroken, maar nog bekend van een bepaald door de Harm Jan Streurman, sluit een iets eerdere bijzondere slachtoffers van de Noormannen. vator archeologie, geschiedenis Johannes, mogelijk pastoor afbeelding op de avondmaalschotel. Op 22 juni in een niet datering niet uit. Het betreft een datering van een stukje Hun lot maakt dat de moderne mens zich een beeld kan en oude kunst bij het Groninger in Bedum, brons, 14de eeuw. Het wapen van de schepperij Innersdijk met een afbeelding van Sint Museum en publiceert over de (Groninger Museum, foto nader bekend jaar waren de stoffelijke resten van Walfridus hout, gekalibreerd 1040-1110, 115-1188 AD. De dijk zou goed Walfridus. (Collectie gemeente het Hoogeland, voorheen gemeente vormen van de dreiging van de Noormannen enige eeuwen Noord-Nederlandse cultuurge- Marten de Leeuw) uit zijn graf gelicht en verheven in een schrijn. Die datum wat ouder kunnen zijn dan aangenomen. Bedum) geleden in onze Friese streken. < schiedenis.

22 23 THEMA VIKINGEN EVERT KRAMER

1597. Een grotendeels gefabuleerd verhaal volgens tijdgenoot De valse zilverschat van Winsum Ubbo Emmius, al hadden de meesten van zijn tijdgenoten met onder meer Thor-hamertjes en ringen. (Fries Museum, wel oren naar zijn Friese geschiedenis. Na Emmius ontmas- collectie Provincie Fryslân) kerden Jacob van Lennep en Van Bolhuis van Zeeburgh grote delen van de geschiedenis van Cornelius in de 19de eeuw nogmaals als verzinsel. De historicus prof. E.H.Waterbolk vermoedde in 1962 dat de kroniek door Joachim Hopperus of een andere Friese huma- nist uit de kringen rond Viglius van Aytta gecomponeerd kon zijn. Dwaalspoor bij Esonstad

Met bovenstaande in ons achterhoofd is het weer goed ver- klaarbaar waarom beide onderzoekers omstreeks 1950 tiek in zijn vrije tijd ruim vijftig jaar (tot 1951) verbonden aan op een dwaalspoor werden gebracht. Steentijdexpert het Fries Museum, was maar wat gecharmeerd van schip- dr. A. Bohmers (verbonden aan het toenmalige Biologisch- persjongen Romke de Jong. Die diende zich begin jaren Archaeologisch Instituut van de Rijksuniversiteit Gronin- veertig vorige eeuw regelmatig aan de bezoekersdeur van het Valse start in het Vikingonderzoek gen) en de leergierige gymnasiast Tiemen Kim, beiden uit Eysingahuis in de Koningsstraat aan met hoogst interessante De Banneling van IJsland, stripboek in de serie over Buitenpost, meenden tijdens een gezamenlijke fietstocht terpvondsten. Diens scherpe opmerkingsgave en voorliefde Eric de Noorman van Hans naar de Lauwerszee dit Esonstad buitendijks het Dokkumer voor oude munten worden speciaal geroemd in Boeles’ opus Zoutwinning uit veen wordt In 1923 liet Jan de Vries, germanist en etymoloog aan de Universiteit van Leiden, zijn licht schijnen Kresse uit 1958. ook selnering, moernering of Grootdiep ontdekt te hebben. Zo berichtten ze enthousiast magnum Friesland tot de elfde eeuw uit 1951, in zijn tijd - maar darinkdelven genoemd. Bij over de Vikingen, mede op basis van geschreven IJslandse bronnen en sporen langs de kusten en het in woord en geschrift van hun vondst van houtwerk (planken nog steeds - het meest doorwrochte en wetenschappelijk ver- laag water op de schorren rivierengebied van ons land. Hij plaatste de tastbare bewijzen van hun aanwezigheid/invloed in een en palen) en kogelpotscherven langs de oevers van een priel, antwoorde overzichtswerk binnen de Nederlandse regionale wordt veen, darink, gestoken. Met een platboomde tijdskader aan de hand van archeologische, historische en taalkundige bronnen. Zijn De Wikingen in waarbij zij de vondsten ook nog juist deden op plekken die archeologie. roeiboot, schuit of vlet wordt zich in een langgerekt patroon van rechthoekige donkere Na Boeles’ gedwongen vertrek uit de museale wereld - om het naar de droogplaats de lage landen bij de zee is inmiddels sterk verouderd en raakte besmet wegens De Vries’ sympathieën verkleuringen aftekenden. Voor hen was het zonneklaar dat een taalkwestie naar het heet - bleef de aanvoer van nieuwe gebracht. Na het drogen voor de Duitse bezetter. Vooral het vele recente deelonderzoek in binnen- en buitenland naar rol en worden de veenkluiten een nederzetting van woonhutten aan deze priel te linken vondsten via Romke acht jaar stil, tot opvolger G. Elzinga in verbrand, dat zelbarnen is betekenis van Vikingen langs de Noordzeekusten werpt nieuw licht op de periode 800-1100. In het was aan het vroegere Esonstad. 1959 op deze vacante post aan het museum werd aangetrok- links te zien. De zel of as Scherf van een reliëfband wordt door zoutzieders of Friese gebeurde dat pas veel later, na twee valse starts in de periode 1950-1975. Een decennium later hielp mijn voorganger bij het Fries Mu- ken om noodonderzoek van de Rijksuniversiteit in Friesland amfoor. (Noordelijk pannenlieden met zeewater seum, G. Elzinga, hen op hardhandige wijze uit de droom: de aan te sturen. Hij was het ook, die in navolging van specia- Archeologisch Depot) vermengd tot pekel en in ij een al te letterlijk genomen apocriefe schriftelijke geschiedwerk over liefst drieduizend jaar Friese geschiedenis donkere plekken waren volgens hem met slik weer opgevulde listen aan het toenmalig Instituut voor Pre- en Protohistorie ondiepe metalen pannen op turfvuur ingekookt en zo bron uit het laatste kwart van de 16de eeuw liepen grotendeels verzon. eendaagse kuilen (tijdens het uitspitten liepen ze betrekkelijk (IPP) aan de Universiteit van Amsterdam de eerste verden- gezoden tot wit zuiver zout, twee archeologiesneupers in de val. Met veel gevoel Weliswaar beroept hij zich op nog oudere bronnen die hij snel weer vol met zeewater) waaruit in de Middeleeuwen kingen publiekelijk bekend maakte, toen een nieuwe aanwas rechts te zien. Het zout wordt B voor detail wordt in de bron onder meer verhaald van het beweerde destijds nog te hebben kunnen raadplegen. Die veen was gespit voor de winning van zout. De losse vond- van Vikingmateriaal het Fries Museum bereikte in de jaren gedroogd en opgeslagen in de zoutketen. Schilderij uit legendarische Esonstad, gelegen aan de westelijke oever van bronnen (Ocko van Scharl en Johannes Vlietarp) bleken sten duidden eerder op keukenafval en de loopplanken zijn zestig. Dat gebeurde dit keer niet via de persoon van Romke, 1540-1550. (Stadhuismuseum de toenmalige Lauwerszee, eerst bestookt door Vikingen en onvindbaar, en Cornelius’ fantastische relaas is dan ook bedoeld geweest voor het transport van het veen. Langs maar werd nu aangeleverd door een vertrouwenspersoon Zierikzee) uiteindelijk na een grote vloed op wat muurresten na door onbewijsbaar, ook al werd nog vierhonderd jaar door historici de hele kustlijn van Nederland werd deze winning destijds van hem, de overenthousiaste liefhebber van archeologica de golven verzwolgen. Auteur was de Harlinger kerkorganist gesteggeld over het waarheidsgehalte van passages uit deze beoefend. Men verbrandde het veen tot as en verdampte en antiek Jan Zijlstra. Zijlstra werd later vooral bekend van Andreas Cornelius, die zijn postuum verschenen omvangrijk Croniicke ende waarachtige Beschrijvinge van Vrieslant, uit het zout er vervolgens uit. Darink delven, moernering of zijn uitgebreide verzameling detectorvondsten, waaronder selnering, wordt dit ook wel genoemd. Zelzate en Zoutkamp afgerukte fragmenten van de kopplaat van grote fibula van zijn toponiemen die nog herinneren aan dit proces van Beslagstuk Midlum. zoutwinning. Dit arbeidsintensieve, maar lucratieve bedrijf (Noordelijk Archeologisch van zoutwinning uit turfas vond plaats vanaf de Volle Mid- Depot) deleeuwen tot overheden uiteindelijk omstreeks 1500 een verbod uitvaardigden wegens overstromingsrampen die het negatieve gevolg van al het graafwerk waren.

Gezicht op Dokkumer Diep, in Vikingschat van Winsum de bocht bij het bootje zijn in de jaren vijftig van de vorige De volgende ‘valse’ start was al in 1941 begonnen en eeuw dichtgeslibde zoutputten voor het legendarische Esonstad Benen driehoekig weefplaatje (links) en vierkante weefplaat van been met doorboringen op de Zoutputten uit Esonstad. (Uit: J. Nicolay, Terpbewoning in oostelijk speelde tot ver in de jaren zeventig. Rechter-archeoloog aangezien. (Foto Gerard hoekpunten en in het centrum. (Fries Museum, collectie Koninklijk Fries Genootschap) Friesland, 2010) P.C.J.A. Boeles, als conservator archeologie en numisma- Versluis)

24 25 THEMA VIKINGEN KORT NIEUWS MARIJKE DE BOER vooral de archeologische bronnen een duidelijker taal waar het rol en betekenis van de Vikingen in onze contreien Dorpsgezicht De Amelander musea hebben een betreft. De vroegere Rijksdienst voor Oudheidkundig Bo- dorpsgezicht op Nes gekocht van demonderzoek (thans RCE) deed tientallen jaren (van 1967 schilder François Mooy (1884- 1968) die vooral landschappen tot begin 1990) grootschalig archeologisch onderzoek naar en dorpsgezichten schilderde bewoningsresten in en rondom het vroegere Dorestad. Welke en werkte in Brussel, Venetië en rol Friezen, Franken en Vikingen daar eeuwenlang speelden Parijs. Het is onduidelijk wanneer hij op Ameland is geweest. Het De in 1991 gevonden wordt nauwgezet uit de doeken gedaan in een viertal volumi- op een veiling gekochte schilderij muntschat van Tzummarum. neuze studies door W.A. Van Es en zijn opgravingsteam. In is toegevoegd aan de ‘collectie Het zijn zo’n 2.800 zilveren Erfgoedvereniging Bond Heemschut) (Foto Gieneke Verhoeven) (Foto Ameland’ met werk van schilders Karolingische munten, vooral 2015 verscheen deel 4, het laatste lijvige onderzoeksverslag, van naam die op Ameland hebben Koetshuis Onvergetelijk gewoond en/of gewerkt. Het werk is te zien in Museum Lotharius (840-855). (De getiteld The settlement on the River bank Area. Het koetshuis uit 1908 van villa Woudoord in Heeren- Museum Hert fan Fryslân in Grou heeft het ‘Onvergete- Nederlandsche Bank, foto Sorgdrager in Hollum. Heropleving van onderzoek naar de Vikingtijd in ons land veen is voorlopig gered van de sloop na bezwaren van lijk’-programma ontwikkeld voor mensen met dementie www.lc.nl Rijksmuseum van Oudheden) Erfgoedvereniging Bond Heemschut, het Cuypersge- en hun dierbaren en sluit hiermee aan bij het landelijke vond ook plaats aan het IPP van de Universiteit van Am- nootschap en de werkgroep Oud-Heerenveen tegen project ‘Onvergetelijk Museumbezoek’. Tijdens de Rouwbord Winaam. Niet alleen het Fries Museum, maar ook een zestal sterdam waaronder onderzoek naar de rol en betekenis van het besluit van de gemeente om het gebouw geen rondleidingen bekijken deelnemers een aantal objecten In de kerk van Westernijtsjerk particuliere verzamelaars en het Admiraliteitsmuseum ringwalburchten, een vroegmiddeleeuws verdedigingswerk monumentenstatus te geven. Het verwaarloosde in het museum, waarover ze met elkaar in gesprek is een replica van het rouwbord gebouw is inmiddels opgenomen op de gemeentelijke gaan. Door het delen van verhalen, herinneringen, asso- van twee tot vier meter hoge aarden wallen. Ze werden op- van Titia van Burmania onthuld. in Dokkum werden verrijkt met nieuwe Vikingvondsten, monumentenlijst. ciaties en ideeën, brengen de deelnemers de museum- Titia van Burmania was getrouwd naar het heette wederom afkomstig van de grootvader van geworpen ter bescherming tegen aanvallen van buitenaf. Ze www.omropfryslan.nl objecten samen tot leven. met Binnert Heringa van www.museumhertfanfryslan.nl Romke, terpschipper in terpaarde. komen voor langs onze kusten en zijn onder andere nog te Grovestins, die 17 jaar grietman Schuur van Ferwerderadeel was. Ze zien te Oostburg, Souburg, Middelburg, Burgh-Haamstede In 2015 werd de Van Doesburg- woonden in het destijds naast oudste schuur van Rinsema Wantrouwen en Den Burg. de kerk gelegen Jeppemastate. het Noordzeege- Museumwoning Titia overleed in 1685 op 38-jarige bied ontdekt in Van Doesburg- leeftijd, waarna er een rouwbord werd gemaakt. Het Reahûs: daar staat Rinsemahuis in Wat was er nu mis aan dat ingebrachte vondstmateriaal? rouwbord is in bezit van het Fries Museum, maar is Schatgravers met metaaldetector Omrop Fryslân) (Foto een schuur met Drachten is door te kwetsbaar om uit te lenen. Daarom is een kopie ge- Verontrustend was vooral dat het zilverwerk - Thorhamertjes, een bintwerk uit de internationale maakt door heraldiekkenner Jelle Terluin met advies van ringen en beslag - duidelijk afweek van wat bekend was uit De introductie van de metaaldetector bracht nieuw elan in 1595. Dendrochronoloog Paul Borghaerts deed de ont- website Iconic restauratie- en kunstschilder Randolph Algera. dekking, maar hij maakt zich zorgen omdat de schuur Houses uitgeroe- www.hvnf.nl Scandinavië, waarschuwden experts van het Instituut voor het onderzoek naar de Volle Middeleeuwen. Dit gereedschap aan het vervallen is. De schuur heeft geen monumen- pen tot House of Pre- en Protohistorie aan het Fries Museum, het benen was in het begin vooral een zeer doelmatig hulpmiddel bij tenstatus. Het dekbalkgebint en het onderste deel van the Day waarop Cultuurroute het gestapelde spant zijn van eikenhout. Omstreeks iconische woningen over de hele wereld staan vermeld. snijwerk leek ook verdacht eenzijdig qua makelij en runen- het ruimen van mijnenvelden. Pas vanaf eind jaren zeventig Een Friese Cultuurroute voert 1600 stapte men over van eikenhout op grenenhout. De De titel House of the Day brengt de panden extra onder langs de dorpen Allingawier, inscripties bleken vals, maar vooral het gehalte aan zilver gingen schatgravers, zoals ze toen nog werden betiteld, schuur heeft daarom historische waarde. de aandacht. De museumwoning is in de originele, Exmorra, Piaam, Gaast en Fer- www.omropfryslan.nl primaire kleuren van Theo van Doesburg teruggebracht. was veel te laag in vergelijking met authentieke stukken uit ermee rondstruinen op akkers en weiden. woude. De route van 25 kilometer www.lc.nl lang is vooral geschikt voor > Meer weten? Scandinavië. De volstrekte uniciteit in Friesland van derge- Inmiddels maakt elke weldenkende archeoloog, waaronder in Willem Santema fietsers en wandelaars. Een van • Gerrit Elzinga, ‘Rondom de Historicus Peter Bak werkt aan Paneel de opvallende onderdelen van de ‘Vikingschat van Winsum’, in: De lijke vondsten en aantallen en alles uit één bron aangeleverd Friesland vooral de genoemde sneuper Jan Zijlstra (die zijn een boek over Willem Santema Bij de boerderij Nij Barrahûs, route is een timmerwerkplaats in Ferwoude uit de 19de Vrije Fries 55, 1975 hadden van meet af aan al wantrouwen gewekt. Jan Zijlstra, verzamelingen legateerde aan het Fries Museum) maar wat (1902-1944), één van de grootste noordelijk van Wirdum, is een eeuw. De toenmalige plaatselijke timmerman was ook • Jan Besteman, ‘A second Viking verzetsstrijders van Friesland. informatiepaneel geplaatst dat de sterrenkundige en alternatief genezer. silver hoard from Wieringen: destijds omstreeks 1972 bode bij het Leeuwarder Gerechts- dankbaar gebruik van de enorme schat aan nieuwe gegevens Santema was in 1941 de grondleg- rijke historie van de buurtschap www.omropfryslan.nl Westerklief II’, in: Jaarboek voor hof, vertrouwde me omstreeks 1985 toe dat officier mr. die deze hobby oplevert, waaronder munten, wapens en ger van het verzet in Sneek, waar vertelt, van het soldaatje tot Vigli- Munt- en Penningkunde, Amster- Kuipers, zijn directe baas, hem na de eerste geruchtmakende gebruiksvoorwerpen uit de Volle Middeleeuwen. De lezer hij een installatie- en radiozaak us van Aytta. In de Middeleeu- dam, 2006 had. In 1943 werd hij één van de wen kwamen hier de edelen van • Herre Halbertsma en Gerrit persberichten over deze vervalsingen had gesommeerd dat herinnert zich vast wel de geruchtmakende schatvondsten in leidende verspreiders van het lan- Oostergo en Westergo samen om Elzinga, ‘Esonstad, Dichtung of delijk verzetsblad Trouw. Ook was te vergaderen. het veronderstelde - maar nooit bewezen aanwezige - atelier de afgelopen jaren opgepiept op het voormalige eiland Wie- Nationaal Monument Kamp Vught) (Foto Wahrheit? Bijdrage tot de ge- hij één van de oprichters van de www.lc.nl (Foto Hans Koppen) (Foto schiedenis der Friese steden’ in: per direct moest worden gesloten. ringen. Precies dé plek waarover in de schaars voorhanden nationale Raad van Verzet. Santema werd gearresteerd Rijksdienst voor het oudheidkun- Honderd jaar na Jan de Vries’ epos over de Vikingen in de en wél betrouwbare middeleeuwse geschiedbronnen wordt en met 22 anderen gefusilleerd in kamp Vught. Het is dig Bodemonderzoek Overdruk- de bedoeling dat het boek op 15 april 2020, exact 75 jaar ken, nr. 16, 1969 Lage Landen is er veel opgravingswerk verzet en spreken gerept van een steunpunt van de Vikingen in de 9de eeuw. < na de bevrijding van Sneek, wordt gepresenteerd. • Johan Nicolay, Terpbewoning www.omropfryslan.nl in oostelijk Friesland. Twee opgravingen in het voormalige kweldergebied van Oostergo. Waardoor raken mensen geboeid door de Vikingen? Paragraaf 5.3: Esonstad, veenaf- Het beeld van de Vikingtijd is vooral geromantiseerd in films en strips. Oudere lezers herinneren zich wellicht Hans Kres-

graving en de winning van het Peter Sauermann, imagez) (Foto Kazemattenmuseum) (Foto ‘Friese’zout, Groningen, 2010 ses verbeelding in beeld en taal in de kranten, in zijn omvangrijke reeks avonturen met Eric de Noorman. In onze tijd zijn de Vikingen nog steeds een dankbaar onderwerp voor films en stripverhalen, naast die van de Romeinen. Liefhebbers, in Mantelspeld Zoeklicht Evert Kramer (Noordbroek- Museum Dokkum heeft een mantelspeld in bruikleen Het Kazemattenmuseum in Kornwerderzand heeft een sterhamrik, 1947) studeerde clubs verenigd, reizen in de weekends door het land om de living history uit de Vikingtijd te re-enacten. Ook in Leeuwar- gekregen. Amateurhistoricus Wytse Tjepkema vond de tekening ontvangen van grote zoeklichten die in 1940

Geografie en Prehistorie aan de den zijn ze regelmatig aanwezig tijdens een jaarlijks vast archeologieweekeinde, sedert vele jaren georganiseerd door het gemeente Noardeast-Fryslân) (Foto Steen fibula in 2015. Het gaat om de helft van een vergulde zouden worden gebruikt. De tekening was in het bezit Rijksuniversiteit Groningen en Bij rioleringswerk op de terp van Ee is een 18 centime- zilveren fibula uit de 6de eeuw na Christus. Eerder was van Pim Fok, kleinzoon van soldaat WG Paape. In een was als archeoloog/conservator HCL. Wie het naadje van de kous wil weten, raad ik aan om het onlangs weer op een nieuwe locatie heropende museum ter lange slijp-wetsteen uit de Vroege Middeleeuwen op dezelfde plaats ook een deel van een soortgelijke van de kazematten was het spiegelreflexsysteem ge- verbonden aan het Fries Museum in Wijk bij Duurstede (Dorestad) een keer met een bezoek te vereren of op Wieringen het Viking Informatiecentrum bij aangetroffen. De steen werd gebruikt om messen, mantelspeld gevonden. Beide delen pasten in elkaar en pland, deze lamp kon niet worden kapotgeschoten. Het (1980-2012). Hij verrichtte op- Den Oever. En natuurlijk meteen naar het Fries Museum waar de nieuwste vondsten én inzichten dankzij het eind 2017 bijlen en zwaarden scherper te maken. Aan de steen is de samengevoegde delen waren in bruikleen gegeven systeem is nooit gebruikt, omdat de spiegels uit Duits- gravingen in terpen (Kimswerd, duidelijk te zien dat hij gebruikt is. Ook zit er een gat in, aan het Fries Museum. Toen de vinders de delen terug- land moesten komen en dat was onmogelijk in oorlogs- Pingjum, Oosterbeintum, verschenen proefschrift van Nelleke IJssennagger de revue passeren in de grote tentoonstelling Wij Vikingen, vanaf om de steen aan een riem te kunnen hangen. Archeo- kregen, vroegen ze of Museum Dokkum belangstelling tijd. De in goede staat verkerende tekening kan worden Jelsum en Oosterboorn), op de 19 oktober. loog André Pleszynski vond de steen, hij zorgt voor de had. Het museum deed daarvoor een beroep op de gebruikt bij uitleg van een zoeklicht dat in het museum is zandgronden en in oude Friese archeologische begeleiding van de werkzaamheden. Ottema-Kingma Stichting, die de fibula aankocht. gebouwd om te laten zien hoe het zou werken. binnensteden. www.omropfryslan.nl www.omropfryslan.nl www.omropfryslan.nl

26 27 KFG NIEUWS RECENSIE JAN FOLKERTS BOEKEN KORT MARIJKE DE BOER De staveringskwestje soarret Op reis met de NTM – De Duizend jaar weer, wind en water Rondleiding speciaal Een Fries naar wie Wilhelmina wél luisterde noch Nederlandsche Tramweg Maat- in de Lage Landen Voor het eerst zijn de vijf dagboeken integraal gepubliceerd, Koen Zondag schappij 1880-1971 Jan Buisman die minister van Buitenlandse Zaken Eelco Nicolaas van Klef- Tresoar, Ljouwert, 2019 Melle van der Goot Uitgeverij Van Wijnen, Franeker, 2019 voor leden fens (1894-1983) bijhield tijdens de roerige jaren tijdens en 48 s. | isbn 9789083001227 | € 5 Noordboek, Gorredijk, 2019 992 p. | isbn 9789051942156 | € 49,50 kort na de Tweede Wereldoorlog. Van Kleffens was in Heeren- 144 p. | isbn 9789056155674 Op dinsdag 29 oktober is er exclusief voor de leden van het veen geboren in een juristenmilieu en maakte na een Leidse Ald-ûnderwizer Koen Zondag yn- € 17,50 In dit werk is weerhistoricus Jan Koninklijk Fries Genootschap van 17.00 tot 19.00 uur een promotie in 1919 (op de betrekkingen met Japan) een snelle ventarisearre foar Tresoar de argivalia oangeande Buisman (94) toegekomen aan de 19de rondleiding over de bijzondere tentoonstelling Wij Vikingen in carrière, die hem in 1939 het ministerschap van Buitenlandse de stavering fan it Frysk út it tiidrek 1945-1976. In 1880 werd de Nederlandsche Tramweg eeuw; deel 7 bestrijkt de jaren 1800-1825. Het begint het Fries Museum met een introductie door Diana Spiekhout, Nei de oarloch waard de âlde Selskipsstavering Maatschappij opgericht, met als doel aanleg en met de zwaarste storm sinds eeuwen in november 1800 Zaken opleverde, een functie die hij in verschillende kabinetten conservator terpencultuur & middeleeuwen van het museum. (út 1879) op in tal lytse punten oanpast. Yn de exploitatie van trambanen te beginnen met paar- en het sluit af met de grootste natuurramp van de 19de tot 1946 zou behouden. Bij de inloop is er koffie of thee en na de rondleiding is er om ûnderwiiswrâld wie in soad ûnfrede oer dy sta- dentrams, al snel gevolgd door de stoomtram. eeuw, de overstromingen van 1825, toen grote delen van Van Kleffens in 1965 in New De dagboeken geven een bijzonder inkijkje op leven en werk 18.30 uur een borrel. Toegang voor leden en hun gezinsleden York bij de Vergadering van de vering. Yn 1980 kaam wer in staveringsferoaring. Aan de orde komen de uitbreiding van het bedrijf Nederland onder water kwamen te staan, waaronder tot het Fries Museum is, zoals altijd, gratis. Verenigde Naties. (Nationaal van deze topdiplomaat, die toegang had tot de hoogste krin- Zondag makke beskriuwingen fan it materiaal oer in Noord-Nederland tot 1920, de concurrentie een groot deel van Friesland. Archief/Spaarnestad) gen in Londen – waar de regering in ballingschap verbleef – en de staveringsstriid by Tresoar. van en overstap naar autobussen in de jaren Aanmelding (uiterlijk op 20 oktober) via het nieuwe email- in Amerika, waar hij verschillende malen president Roosevelt ontmoette. dertig, de woelige oorlogsjaren en de bloei kort Het Oranjehotel. Een Duitse adres: [email protected] of: Secretariaat KFG, Stania- Het is vooral zijn vertrouwelijke verhouding met koningin Wilhelmina, die een welkome Doarp oan see na de bevrijding, totdat de NTM in 1971 opging in gevangenis in Scheveningen state 23, 8926 LA Leeuwarden. Er is ruimte voor maximaal 160 aanvulling vormt op het beeld Hein F. Faber en Frâns Faber de FRAM. Bas von Benda-Beckmann deelnemers (te verdelen over twee groepen). dat door haar biograaf Fasseur Bornmeer, De Gordyk, 2019 Querido, Amsterdam, 2019 eerder is geschetst. Hoewel Wil- 184 s. | isbn 9789056155261 Hannekemaaiers en Kiepkerels 624 p. | isbn 9789021415369 € € helmina over het algemeen geen 24,90 Kornelis Mulder 24,99 Noordboek, Gorredijk, 2019 hoge dunk had van de ministers Dit boek is basearre op de roman fan Hein F. 256 p. | isbn 9789056155728 Het Oranjehotel was de belangrijkste in de verschillende oorlogska- Faber út 1960. Omkesizzer Frâns makke der in € 15 Duitse gevangenis op Nederlands grondgebied. Tus- binetten, gold dat niet voor Van byldferhaal fan. Syn krêftige tekeningen ferbyldzje sen 1940 en 1945 zaten er meer dan 25.000 mensen, Kleffens. Haar aanbod om Ger- it deistige libben yn Makkum en ynwenners lykas Kornelis Mulder (1916-1978) waaronder ook Friezen als Titus Brandsma, gevangen. brandy als minister-president op Wichert Humalda, Sibe de Seeman en âlde Eling beschrijft de geschiedenis, de Aan de hand van Duitse gevangenisadministratie, inter- te volgen werd door Van Kleffens yn de tiid foar’t de Sudersee de Iselmar waard. herkomst en de invloed van de seizoenarbeiders views, dagboeken, brieven, memoires en strafdossiers van de hand gewezen. die vanaf de Gouden Eeuw tot aan de Eerste beschrijft Von Benda-Beckmann het dagelijks leven van De koningin had de grootste Johan van Oldenbarnevelt Wereldoorlog elk voorjaar uit Duitsland naar Ne- de gevangenen, bewakers en andere betrokkenen. moeite zich in vreemd gezel- (1547-1619). Vormgever van de derland kwamen om te helpen bij de hooioogst. schap spontaan te gedragen. Bij Republiek Ze werden hannekemaaiers, mieren of poepen De Hongerwinter die gelegenheden was ze een Jan Niessen genoemd. Anderen handelden in linnenwaren, en Ingrid de Zwarte Eelco van Kleffens (rechts) is als minister van Buitenlandse Zaken in Uitgeverij Matrijs, Utrecht, 2019 werden lapkepoepen genoemd. Uitgeverij Prometheus, Amsterdam, gesprek met premier Dirk Jan de Geer in Den Haag in 1939. (Nationaal ‘hakkelende, nerveuze en on- 132 p. | isbn 9789053455463 2019 Archief/Spaarnestad) zekere oude vrouw’, aldus Van € 19,95 De Hanze, De eerste Europese 448 p. | isbn 9789035144927 Kleffens. Politiek kostte het Van handelsmacht € 19,99 Kleffens geregeld grote moeite om de eigenzinnige vorstin op het rechte spoor van een Johan van Oldenbarnevelt trad na de moord op Arnout van Cruyningen Doneeractie constitutionele monarchie te houden. De dagboeken laten zien hoe hij de Nederlandse Willem van Oranje uit diens schaduw en werd de Omniboek, Utrecht, 2019 Op basis van uitgebreid onderzoek in Leden van het Koninklijk Fries Genootschap kunnen belangen verdedigde in de nieuwe internationale verhoudingen die aan het einde van de machtigste man van de opstandige Nederlandse 336 p. | isbn 9789401915786 | € 20 binnen- en buitenland wordt het verhaal van de Hon- restauratie van objecten op de tentoonstelling oorlog door de grote mogendheden werden voorbereid. Hij claimde voor Nederland een gewesten. Hij werd tijdens zijn leven en nog lang gerwinter van 1944-1945, een van de meest beruchte Wij Vikingen mede mogelijk maken door een keuze flinke plaats aan tafel, vooral ook gezien het gewicht dat de koloniën in de schaal legden. erna zowel bewonderd als verguisd. Hij leefde In 1161 stichtten Duitse koopmans- episodes in de Nederlandse geschiedenis, verteld. Hoe te maken uit twee donaties: De vloedgolf van de dekolonisatie van na 1945 werd door hem gemist. in een turbulente tijd waarin het humanisme en gildes de voorloper van de Hanze, is de hongersnood ontstaan? Wat was de rol van de Ook na zijn ministerschap bleef hij nog lang politiek actief. Een hoogtepunt vormde in protestantisme vaste voet aan de grond kregen gericht op de handel met de gebieden rond de Oostzee. Duitse bezetter? Wie stierven, wie bleven leven? En hoe • Pakket Vikingmunt 1954-1955 zijn voorzitterschap van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties, als na meer dan duizend jaar katholicisme. Door vrijhandel toe te staan bracht het Hanzeverbond bonden overheidsinstanties, geallieerden en burgers de 50 euro: u ontvangt een uitnodiging voor een exclusieve veel economische bloei in Noordwest-Europa. De strijd aan met de honger? enige Nederlander die die eer ooit te beurt is gevallen. Na zijn pensioen vestigde hij zich bezichtiging van de gerestaureerde objecten in de Nieuw boeren Hanze ontwikkelde zich tot een stedenverbond, waarbij in Portugal, waar hij ook overleed. Zijn asurn werd bijgezet in het familiegraf in Raard, bij tentoonstelling. Kees Kooman in hoogtijdagen ruim 200 steden aangesloten waren, Droom en weldaad. 200 jaar Dokkum. < Noordboek, Gorredijk, 2019 ook uit de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden. Maatschappij van Weldadigheid • Pakket Vikingbuit 272 p. | isbn 9789056155025 Jan Mensink, Wil Schackmann 100 euro: u ontvangt een uitnodiging voor een € 22,50 Historische atlas NL. Hoe Neder- en Angelie Sens exclusieve bezichtiging van de gerestaureerde objecten land zichzelf bijeen heeft geraapt Stichting Maatschappij van in de tentoonstelling en de tentoonstellingspublicatie Kooman beschrijft tien boeren- Martin Berendse en Paul Brood Weldaad, Frederiksoord, 2019 Wij Vikingen. ‘Majesteit, U kent het werkelijke leven niet’. De oorlogsdagboeken families van Schiermonnikoog WBooks, Zwollle, 2018 312 p. | isbn 9789081478144 | € 34,50 van minister van Buitenlandse Zaken mr. E.N. van Kleffens tot Zeeland en Limburg, die de 208 p. | isbn 9789462583177 | € 29,95 Michael Riemens transitie naar een nieuwe landbouw hebben inge- Jubileumboek bij het 200-jarig bestaan van de U kunt uw bijdrage tot en met 1 oktober 2019 overmaken op Uitgeverij Vantilt, Nijmegen, 2019 zet. De sector staat onder grote druk: regelgeving Overzichtswerk waarin oude kaarten, vredesverdra- Maatschappij van Weldadigheid (in 2018), een initiatief rekeningnummer NL33 ABNA 0450 2890 01 van het Koninklijk vanuit de overheid, klimaatverandering, een gen en andere sleuteldocumenten het verhaal van de van Johannes van den Bosch. Hij zette een organisatie 512 p. | isbn 9879460044298 | € 29,95 Fries Genootschap, onder vermelding van uw naam, adres, uitgeputte bodem, dierenwelzijn, te lage prijzen. wording van Nederland vertellen, zoals het Plakkaat van op poten om mensen op te voeden tot zelfredzaam- woonplaats en uw lidmaatschapsnummer van het KFG. Wat doen deze boeren om zich van de toekomst Verlatinge (1581), de oerversie van onze huidige grond- heid. Halverwege de 19de eeuw werden grote delen Jan Folkerts (Zaltbommel, 1953) studeerde geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen en te verzekeren? wet (1848) en onbekendere stukken, zoals het Verdrag van de Maatschappij omgezet in gestichten, die nog De tentoonstelling Wij Vikingen is van 19 oktober 2019 tot en was onder meer directeur van het Historisch Centrum Leeuwarden en gemeentesecretaris van Londen (1839), dat ervoor zorgde dat Roermond steeds als gevangenissen of tbs-instelling met 15 maart 2020 te zien. van Littenseradiel. niet in België, maar in Nederland kwam te liggen. functioneren.

28 29 KALENDER MARIJKE DE BOER 29 september oant en mei 27 oktober 19 november EEN EEUW BLIKFABRIEK REIZEN OM UTENS DOMELA Lezing door Pieter van der Ende over de lange geschie- Tentoanstelling mei wurk fan Reinder R. van der Leest. Lezing door Roel Sluiter bij de 100ste sterfdag van denis van een opmerkelijk Leeuwarder bedrijf. www.tresoar.nl Ferdinand Domela Nieuwenhuis. www.historischcentrumleeuwarden.nl www.hannemahuis.nl 30 oktober tot en met 30 september GESCHIEDENIS VAN DE 24 november DE BIJBEL CENTRAAL NAVIGATIE OP ZEE WEDEROPBOUW Tentoonstelling over vijf eeuwen Statenbijbel en zijn Lezing door Rob Leemans Lezing door Sophie Elpers over Wederopbouwboerderijen. voorgangers. over geschiedenis van de www.landbouwmuseumfriesland.nl www.museumdokkum.nl navigatie op zee en De Scheepschirurgijn. 24 november

3 oktober Scheepvaartmuseum) (Fries www.hannemahuis.nl DE HANZE EEN GOUDEN VERBOND SLAUERHOFF LEZING Lezing door Hanno Brand over de Hanze. Lezing in theatrale vorm door Peter Vermaat over leven 31 oktober www.museumhindeloopen.nl en werk van Slauerhoff. MAAND VAN DE GESCHIEDENIS www.dorpskerkhuizum.nl Lezingen door Chris Beuker, Harm de Vos en Ruud tot en met 1 december Weijdeveld over het communistisch verzet in Friesland FREERK SIEKMANS, FISKER EN FÛGELFLAPPER Ik steun mijn vanaf 5 oktober in 1940-1945. Tentoonstelling over Freerk Siekmans (1887-1971): MUSEUM BELVÉDÈRE – 15 JAAR www.tresoar.nl Grouster natuurmens in hart en nieren. Overzichtstentoonstelling 15 jaar verzamelen, vertrouw- www.museumhertfanfryslan.nl de werken en verrassende vondsten uit de collectie. tot en met 31 oktober www.museumbelvedere.nl SITS tot en met 15 december dorpskerk! En u? Tentoonstelling over sits, één van de exotische HOLLANDGÄNGER 6 oktober schatten door de Verenigde Oost-Indische Compagnie Tentoonstelling over Hannekemaaiers en Lapkepoepen. LAPKEPOEPEN meegebracht uit Azië. www.landbouwmuseumfriesland.nl Lezing door George van der Peet www.museumhindeloopen.nl over lapkepoepen. tot en met 5 januari 2020

(Fries Landbouwmuseum) (Fries www.landbouwmuseumfriesland.nl 3 november AUKE DE VRIES HANNEKEMAAIERS Tentoonstelling met werk van de winnaar van de 7 oktober Lezing door George van der Peet over hannekemaaiers. Gerrit Benner-prijs 2019. MAAND VAN DE GESCHIEDENIS www.landbouwmuseumfriesland.nl www.friesmuseum.nl Lezing door Henk Popma en Tjitte Kamminga over Martenastate. tot en met 3 november oant en mei 5 jannewaris www.historischcentrumleeuwarden.nl BEELDLUST 2020 WORD DONATEUR! STEUN Tentoonstelling gewijd aan kunstenaar Pier Pander FOARÚTGONG ONS! 10 oktober (1864-1919). Tentoanstelling oer libben en wurk fan Of steun ons met een eenmalige bijdrage MAAND VAN DE GESCHIEDENIS www.museumdrachten.nl Waling Dykstra yn paviljoen Obe. Word vandaag nog

Lezing door Erik Dijkstra over de stille heldinnen van de (Tresoar) www.tresoar.nl Tweede Wereldoorlog. tot en met 3 november donateur van de Stichting www.tresoar.nl BOER ZOEKT… FABRIEK tot en met 28 juni 2020 Kerktorens bepalen het beeld van het Friese activiteiten. Voor dit bijzondere werk hebben Tentoonstelling over de geschiedenis van de vele melk- GEZONKEN SCHATTEN landschap. Ze zijn niet weg te denken. Stelt u we uw steun nodig. Word daarom vandaag nog Alde Fryske Tsjerken 12 oktober fabrieken in Friese steden en dorpen. Tentoonstelling met keramiek en andere voorwerpen SIEPERDA SYMPOSIUM www.tsiispakhus.nl gevonden aan boord van scheepswrakken uit de 9de tot zich eens voor: mooie Fryske doarpen zónder donateur. Dat bent u al voor € 17,50 per jaar. ❑ Ik steun de stichting voor (minimaal) € 17,50 per jaar Thema van dit symposium is Redbad en de actualiteit en met de 19de eeuw. kerkgebouwen. Wat zou er veel verloren en ik ontvang als welkomstcadeau: van het historische Frisia. 13 november www.princessehof.nl gaan: cultuur, architectuur en historie. Die BIJZONDER WELKOMSTCADEAU! ❑ De CD ‘Libbene Stiennen’ van Piter Wilkens. www.sieperda-symposium.nl NASSAULEZING ❑ Lezing door Bearn Bilker over Marie, Vorstin van Wied, geschiedenis van mensen en gemeenschappen Wij verrassen u met een bijzonder Het boek ‘De Friese Elfkerkentocht’ van prof. dr. Justin Kroesen. 13 oktober Prinses der Nederlanden (1841-1910), kleindochter van moet bewaard blijven. Daar maken wij ons sterk welkomstcadeau: de prachtige CD ‘Libbene 100 JAAR VROUWENKIESRECHT Koning Willem I. VERWACHT ❑ Ik machtig de Stichting Alde Fryske Tsjerken Lezing door Mineke Bosch over de totstandkoming van www.historischcentrumleeuwarden.nl voor. Wij hebben 49 kerken in beheer. Een grote Stiennen’ van Piter Wilkens of het boek € 17,50 jaarlijks van mijn rekening af te schrijven. vrouwenkiesrecht. verantwoordelijkheid, die we samen met u willen ‘De Friese Elfkerkentocht’ van Justin Kroesen. ❑ www.historischcentrumleeuwarden.nl 14 november Nee, ik word geen donateur, maar stort een VAN OLDENBARNEVELT nemen. Wij “tille de tsjerke nei de takomst ta”. eenmalige gift van € ...... op ING-rekening vanaf 15 oktober Lezing door Jan Niessen over Van Oldenbarnevelt, NL07 INGB 0000 7307 89 o.v.v. eenmalige gift. HARLINGER LIEVELINGEN IN HET MUSEUM Viglius en Willem Lodewijk. Minsken komme en gean Tentoonstelling waarin de Harlinger bevolking zijn www.tresoar.nl Op 18 november VAN ONS ALLEMAAL! En litte sa har tsjerke stean Naam: favoriete voorwerp, met verhaal, laat zien. 1919, honderd De monumentale kerken in Fryslân zijn van www.hannemahuis.nl 17 november Opgeande, delgeande tiid jaar geleden, stierf ons allemaal. We stellen de kerken daarom Adres: FERDINAND DOMELA NIEUWENHUIS-DAG Dat is wat de minsken liedt vanaf 19 oktober Domela Nieuwenhuis-dag met muziek, lezingen en Ferdinand Domela ook graag voor u open. We organiseren Mar dit gebou sil wer in funksje ha PC/Plaats: WIJ VIKINGEN uitreiking van de Ferdinand Domela Nieuwenhuis Nieuwenhuis, in grote excursies, donateursbijeenkomsten en allerlei Tentoonstelling over de Vikingen in Frisia. Penning. delen van Friesland Kom, til de tsjerke nei de takomst ta www.friesmuseum.nl www.ferdinanddomelanieuwenhuis.nl culturele activiteiten in en rond de kerken. Ook E-mail: als ‘Us ferlosser’ in de zomer en het najaar gonst het van de Tel: 20 oktober tot en met 18 november bewierookt. Tot stand Komme en gean, Piter Wilkens 2015 LEEUWARDEN, EEN BEELD VAN EEN STAD VERZET IS TIJDLOOS Lezing door Jan van der Hoek en Jochum Admiraal over Tentoonstelling over Opsterland in het spoor van bracht hij weinig, maar Iban: de films uit de periode 1963-1985. Domela Nieuwenhuis, met aandacht voor lokale wel schudde hij de Meld u aan via: www.aldefrysketsjerken.nl/donateur Geboortedatum: www.historischcentrumleeuwarden.nl tijdgenoten. verdrukten wakker met www.museumopsterlan.nl 27 oktober bevlogen strijdlust. Datum: DAG VAN DE LEEUWARDER ARCHEOLOGIE vanaf 19 november De volgende editie De dag staat vooral in het teken van Vikingen, met US FERLOSSER van Fryslân, nummer Handtekening: stadswandelingen en rondleidingen in het Archeolo- Tentoonstelling met 100 portretten van Ferdinand gisch Steunpunt. Domela Nieuwenhuis. 6, verschijnt op 27 www.historischcentrumleeuwarden.nl www.heerenveenmuseum.nl november 2019.

Stuur deze bon (of een kopie daarvan) in een gesloten envelop naar: Stichting Alde Fryske Tsjerken, Antwoordnummer 76 30 8900 WC Leeuwarden. Een postzegel is niet nodig. HisJAN19

230x280_worddonateur.indd 1 31-01-19 13:30 In site om op werom te kommen

WEROMROP.NL

Freeds ek op TV

Omrop Fryslân Weromrop.nl

in site om op werom te kommen