Fregaty Rakietowe Typu „Shivalik” Przyczynek Do Historii ORP „Sławny”

NR 4/2015 (132) lipiec-sierpień • Cena 26 zł (w tym 5% VAT) Kanonierki typu „Kil” OKRĘTY WOJENNE OKRĘTY Fot. Bouvet-Sourd, zbiory Gariera Gérarda Bouvet-Sourd, Fot. www.okretywojenne.pl

Magazyn miłośników spraw wojennomorskich na kolorowej pocztówce z epoki. pocztówce ciężki Algérie na kolorowej krążownik Francuski Ostatni transatlantycki rejs Szamana Przyczynek do historii ORP „Sławny”

Nr 4/2015 (132)

Fregaty rakietowe typu „Shivalik” Trzy migawkowe ujęcia fregaty Sayhadri wykonane w Sydney 4 października 2013 r. Fot. zbiory Leo Van Ginderena

Pancernik Iowa na kolorowanej fotografii z pierwszego okresu służby. Fot. U.S. Navy

Datowana na dzień 23 czerwca 1905 roku kolorowana pocztówka przedstawiająca pancernik Iowa w pływającym doku Dewey (YFD-1). Fot. U.S. Navy Dwumiesięcznik Vol. XXV, Nr 4/2015 (132) W NUMERZE ISSN-1231‑014X, Indeks 386138 Zvonimir Freivogel Redaktor naczelny Krążownik pancerny Kaiserin und Königin 2 Jarosław Malinowski Maria Theresia

Kolegium redakcyjne Rafał Ciechanowski, Krzysztof Dąbrowski, Maciej S. Sobański Jaroslaw Palasek Współpracownicy w kraju 13 Amerykański pancernik Iowa, część III Andrzej S. Bartelski, Stanisław Biela, Andrzej Danilewicz, Józef Wiesław Dyskant, Maciej K. Franz, Jarosław Jastrzębski, Jerzy Lewandowski, Wojciech Mazurek, Oskar Myszor, Andrzej Nitka, Grzegorz Nowak, Piotr Nykiel, Samuił Siewierin Jarosław Palasek, Jan Radziemski, Kanonierki patrolowe typu „Kil” 22 Marcin Schiele, Kazimierz Zygadło

Współpracownicy zagraniczni BELGIA Leo Van Ginderen CZECHY Maciej Chodnicki Ota Janeček 33 Pancerniki typu „Nelson”, część II FRANCJA Luc Feron, Gérard Garier, Jean Guiglini, Marc Saibène GRECJA Aris Bilalis HISZPANIA Alejandro Anca Alamillo Michał A. Piegzik LITWA Krążownik Algérie, część II 47 Aleksandr Mitrofanov NIEMCY Richard Dybko, Hartmut Ehlers, Jürgen Eichardt, Christoph Fatz, Zvonimir Freivogel, Reinhard Kramer ROSJA Ryszard Leszczyński Siergiej Bałakin, Nikołaj Mitiuckow, 54 Ostatni transatlantycki rejs Szamana Siergiej Patjanin, Konstantin Strielbickij STANY ZJEDNOCZONE. A.P. Arthur D. Baker III UKRAINA Anatolij Odajnik, Władimir Zabłockij WIELKA BRYTANIA John Jordan, Richard Osborne, Ian Sturton Andrzej S. Bartelski Przyczynek do historii ORP Sławny 64

Adres redakcji Wydawnictwo „Okręty Wojenne” Krzywoustego 16, 42‑605 Tarnowskie Góry Polska/Poland tel: +48 32 384‑48-61 www.okretywojenne.pl Adam Wyderko e-mail: [email protected] 70 Suplement dla okrętów desantowych projektu 188 i nie tylko Skład, druk i oprawa DRUKPOL sp. j. Kochanowskiego 27, 42‑600 Tarnowskie Góry tel. 32 285 40 35, www.drukpoltg.pl Jan Radziemski © by Wydawnictwo „Okręty Wojenne” 2015 Niszczyciele rakietowe projektu 57bis 72 Wszelkie prawa zastrzeżone. All rights reserved. Przedruk i kopiowanie jedynie za zgodą („Krupny”), część II wydawnictwa. Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i adjustacji tekstów. Materiałów nie zamówionych nie zwracamy. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść publikowanych artykułów, które prezentują Zvonimir Freivogel wyłącznie opinie i punkt widzenia ich autorów. 78 Niszczyciele rakietowe typu „Lütjens”, część II Nakład: 1500 egz.

I strona okładki: Austro-węgierski krążownik pancer- Marcin Schiele ny Kaiserin und Königin Maria Theresia Indyjskie fregaty rakietowe typu „Shivalik” 87 w początkowym okresie służby. Mal. Tom Glazar, zbiory Heinza Stockingera Kaiserin und Königin Maria Theresia krótko po wcieleniu Zvonimir Freivogel (Niemcy) do służby w wiktoriańskich barwach. Tekst Fot. zbiory Heinza Stockingera

Krążownik pancerny Kaiserin und Königin Maria Theresia

Krążowniki pancerne, jako nowa jako pancerniki 2 klasy. Austro-Węgry kacją miały się zająć delegacje austriac- klasa okrętów, pojawiły się w XIX w. poszły w ślady innych flot, jednak z po- kiego i węgierskiego parlamentu. Oprócz pancernego pokładu, w rejo- wodu trudności finansowych powsta- W międzyczasie dokonał się skok nie lini wodnej, chronił je również pas ły jedynie trzy „prototypy”, każdy tro- technologiczny w produkcji płyt pan- pancerny. Pierwszym krążownikiem chę lepszy od poprzednika. Pierwszym cernych, a krążowniki pancernopokła- pancernym z prawdziwego zdarze- cesarsko-królewskim krążownikiem dowe stały się zbyt podatne na uszko- nia był francuski Dupuy de Lôme zwo- pancernym była „Kaiserin und Köni- dzenia. Oprócz pancernego pokładu, dowany w 1890 r. (6800 ts, 2x194 mm, gin Maria Theresia”, zbudowana jako nowy krążownik miał być chronio- 6x165 mm, 20 w.). Francuzi zbudowa- powiększona wersja krążownika torpe- ny pasem pancernym, posiadać na- li inne, podobne jednostki, głównie po dowego i zwodowana w 1893 r. pęd o większej mocy i dodatkowe dzia- to, by w wypadku ewentualnego kon- Podczas budowy dwóch krążowni- ła średniego kalibru. Pociągnęło to za fliktu z Wielką Brytanią zwalczały że- ków torpedowo-taranowych typu Ka- sobą wzrost wyporności o 1000 ton. glugę handlową przeciwnika. Inne ma- iser Franz Joseph I zrodziła się wizja By mieć lepszy ogląd na współczesną rynarki wojenne rówież podążyły ich budowy trzeciego, podobnego okrę- technologię budowy okrętów, otwar- śladem, budując krążowniki pancerne tu Torpedo-Rammkreuzer C. Węgier- to przetarg na projekt nowej jednostki. mające pełnić różne funkcje. Brytyjskie ski premier Tisza wstrzymał jednak W odpowiedzi swoje propozycje nade- miały ochraniać własne linie komuni- jego budowę do momentu, gdy doko- słało pięć stoczni z Wielkiej Brytanii kacyjne, japońskie służyć jako szyb- nana zostanie ewaluacji doświadczeń - Cammel Laird, Vickers Armstrong, kie skrzydło głównych sił floty, a fran- z Kaiserin Elizabeth. Cesarz Franciszek Fairfield, Thomson i Napier. Osta- cuskie, „bezrobotne” po podpisaniu Józef nie wyraził swojej opinii, a dys- tecznie zwyciężyła rodzima koncep- „Entante cordiale” z Wielką Brytanią, kusja ostatecznie zakończyła się na ko- cja stoczni MTK z Poli, przygotowana miały wypełniać zadania zwiadowcze, rzyść floty austro-węgierskiej. W prze- przez inżynierów Viktora Lolloka i Jo- jako, że flota francuska nie posiada- widywanym budżecie na rok 1891, sefa Kuchinkę. W owym czasie MTK ła do tej pory jednostek, które mogłyby admirał Sterneck, wieloletni główno- pracowała nad dwoma projektami – takie obowiązki wypełniać. W czasie dowodzący marynarki wojennej, wy- 5100-tonowego krążownika torpedo- I w.ś. niemieckie krążowniki pancerne szczególnił potrzebę budowy czterech wo-taranowego o mocy maszyn 10 000 miały prowadzić działania korsarskie krążowników torpedowo-taranowych, KM i prędkości 19 w. oraz 6200-tono- przeciwko żegludze handlowej alian- czterech jednostek torpedowych i 24 wego krążownika pancernego podob- tów, włoskie zaś widziano jako część torpedowców. Plan został zatwierdzo- nego do Dupuy de Lôme, o mocy ma- głównych sił floty i klasyfikowano je ny przez cesarza latem 1891 r., a ratyfi- szyn 12 000 KM i prędkości 19 w.

2 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Krążownik pancerny Kaiserin und Königin Maria Theresia

Daty budowy Nazwa Stocznia Położenie stępki Wodowanie Wejście do służby Kaiserin und Königin Maria Theresia S.T.T., San Rocco, Trieste 06.10.1891 29.04.1893 24.03.1895 By oszczędzić skromne rezerwy wa- czoną ostrogą pod linią wodną, krą- runku dziobu lub rufy. Lekkie dzia- lutowe i zachować miejsca pracy w prze- żowniczą rufę i prosty, opływowy ster. ła szybkostrzelne znajdowały się w ja- myśle stoczniowym, zdecydowano, że Barbety 240 mm dział artylerii głów- skółczych gniazdach, w dziobowej jednostka będzie powstawała w stocz- nej znajdowały się w dziobowej i rufo- i rufowej części kadłuba, poniżej sta- ni S.T.T. w Trieście (jedynej będącej wej części zwartej nadbudówki. Cha- nowiska dowodzenia i na rufowej nad- w stanie budować duże okręty wojen- rakterystyczną cechą oryginalnego budówce. Kilka z nich oraz parę kara- ne, nie licząc stoczni w arsenale mary- wyglądu Marii Theresii były dwa ma- binów maszynowych zamontowano narki wojennej w Poli). Działa dużego sywne maszty bojowe z marsami we na zamkniętych platformach marsów i średniego kalibru ponownie pocho- francuskim stylu, w których zainsta- masztów bojowych. W czasie grun- dziły z niemieckej fabryki Kruppa lowano lekkie działa szybkostrzelne. townej modernizacji wszystkie lekkie w Essen, natomiast śruby zamówio- Maszty te były przypuszczalnie cześcią działa przeniesiono do zamkniętych no w Wielkiej Brytanii. Po przepro- drugiego projektu krążownika pan- kazamat w nadbudówce, zaślepiając wadzeniu testów płyt pancernych, cernego, przygotowanego przez MTK ich wcześniejsze stanowiska w poszy- wyprodukowanych przez różne, za- pod wyraźnym wpływem szkoły fran- ciu kadłuba dla poprawy właściwości graniczne i krajowe firmy, wybrano te cuskiej. Okazało się jednak, że były źle morskich jednostki. z jednorodnej stali niklowej, produ- wyważone (za ciężkie u góry) i nie- Wyporność projektowa wynosi- kowane przez hutę w czeskich Witko- praktyczne, dlatego zdemontowano je ła 5247 ton, pełna 6122,5 ton, dłu- wicach. Pierwotnym zadaniem pierw- w czasie modernizacji przeprowadzo- gość między pionami 106,6 m, na linii szego austro-węgierskiego krążownika nej w latach 1909-1910, instalując w ich wodnej 111,67, zaś długość całkowita pancernego były działania rozpoznaw- miejsce proste maszty jednodrzewco- 113,7 m. Okręt miał 6,13 m szerokości cze i wspieranie torpedowców, jednak we. Za stanowiskiem dowodzenia znaj- i zanurzenie od 6,13 do 6,84 m. wkrótce okazało się, że jednostka jest dowały się dwa kominy, umiejscowio- przestarzała, więc wykorzystywano ją ne jeden za drugim. Za nimi mieściło Napęd w celach szkoleniowych i w misjach za- się pomocnicze stanowisko dowodze- Krążownik był napędzany przez granicznych. Okręt nazwano na cześć nia z awaryjną sterówką. Cztery dzia- dwie poziome, trzycylindrowe ma- cesarzowej Marii Teresy (1717-1780), ła artylerii średniego kalibru zamonto- szyny parowe potrójnego rozpręża- córki cesarza Karola VI. Była ona jed- wano w sponsonach wzdłuż pokładu nia o mocy 9000 KM, co pozwalało na nocześnie królową Czech i Węgier, nadbudówki, po dwa na każdej burcie. osiągnięcie prędkości 19 w. Przy peł- stąd tytuł „Kaiserin und Königin”, Kolejne cztery, tego samego kalibru, nej mocy 9755 KM udało się osiągnąć czyli cesarzowa i królowa. znajdowały się o pokład niżej, w na- 19,35 w., zaś średnia prędkość wynosi- rożnikach pancernej cytadeli. Dzię- ła 18,9 w. Parę dostarczały cztery dwu- Wygląd zewnętrzny ki wygięciu burt w rejonie ich dziobo- stronne kotły cylindryczne i dwa kotły Gładkopokładowy kadłub krążow- wych i rufowych stanowisk, mogły one jednostronne, mające łącznie 28 pa- nika miał taranową dziobnicę zakoń- prowadzić ogień odpowiednio w kie- lenisk. Maszyny napędzały dwa wały

Kadłub krążownika spływający z pochylni stoczni S.T.T. w Trieście. Fot. zbiory Heinza Stockingera

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 3 Krążownik pancerny Kaiserin und Königin Maria Theresia

Kaiserin und Königin Maria Theresia (1895)

Rys. © Erwin Sieche. z trójskrzydłowymi śrubami z brązu, Rufowa wieża artylerii głównej kal. 240 mm. Fot. zbiory Heinza Stockingera o średnicy 4,75 m. Bunkry jednostki mogły pomieścić zapas 746,4 ton węgla lub 614,51 ton brykietów, co przy pręd- kości 10 w. przekładało się na zasięg wynoszący 3500 mil morskich.

Ochrona bierna Na linii wodnej kadłub chronił pas pancerny o grubości 100 mm, zaś po- kład pancerny miał grubość 38 mm, a jego skosy 57 mm. Barbety dział 240 mm chronił pancerz o grubości 100 mm, natomiast ich osłony mia- ły jedynie 40 mm grubości. Kazama- ty dział średniego kalibru osłonięte były 80 mm płytami pancernymi. Pan- cerz wieży dowodzenia miał grubość 50 mm, natomiast jej pancerny dach 20 mm. Zamontowane w późniejszym okresie wieże dział 190 mm ochraniał 125 mm pancerz.

Uzbrojenie Po oddaniu do służby Maria The- resia uzbrojona była w dwa 240 mm działa C/86 L/35 Kruppa o elewacji -5° do +13,5°. Obrót i zmianę elewacji za- pewniał system hydrauliczny, taki sam, jak na jednostkach typu „Kaiser Franz Joseph”. Lufy, razem z mechanizmem zamkowym, ważyły 26,9 ton. Prędkość początkowa 215 kg pocisku, wyrzuca-

4 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Krążownik pancerny Kaiserin und Königin Maria Theresia

Przebieg służby Kaiserin und Königin Maria The- resia weszła do służby 24 marca 1894 r. i służyła w dywizjonie letnim, w 1985 r. stając się się okrętem flagowym flotylli krążowników. Jednost- ka wzięła udział w ceremonii wodo- wania pancernika obrony wybrzeża Monarch w Poli, w której uczestniczył sam cesarz Franciszek Józef I, a na- stępnie brała udział w manewrach floty w pobliżu Istrii. Dnia 17 maja 1895 r. krążownik, wraz z Franzem Josephem, Elizabeth i kanonierką torpedową Tra- Schemat mechanizmów wieży dział kal. 240 mm. Rys. Marine-Artillerie-Unterricht bant, opuścił Polę, wypływając w rejs po Morzu Północnym i Bałtyku pod nego przez 45,5 kg, dwuczęściowy ła- manach für die k. und k. Kriegsma- flagą kontradmirała, arcyksięcia Ka- dunek miotający, wynosiła 640 m/s, co rine” z roku 1910 wspomina o 504 rola Stefana. Przy niesprzyjających dawało mu zasięg 14 000 m. członkach załogi, natomiast Greger warunkach pogodowych na Atlanty- Artylerię średnią stanowiło osiem, w „Austro-Hungarian Warships” na ku masywne maszty bojowe jednostki 150 mm dział C/86 L/35 Kruppa o ele- rok 1914 podaje liczbę 486 członków sprawiały, że okręt mocno się kołysał, wacji -7° do +20°. Lekką artylerię do załogi. a przechyły boczne dochodziły do 35°. zwalaczania torpedowców tworzy- Śródokręcie krążownika z kazamatami dział kal. 150 mm, powyżej widoczne szybkostrzel- ło dwanaście, 47 mm dział L/44 Škody nyme działka kal. 47 mm. Fot. zbiory Heinza Stockingera i sześć szybkostrzelnych, 37 mm dział L/33 Hotchkissa. Dodatkowo, okręt uzbrojony był w dwa 8 mm karabiny maszynowe C/93 i dwa 7 cm działa desantowe L/15. Uzbrojenie torpedowe składało się z czterech wyrzutni torped kalibru 450 mm, zamontowanych powyżej linii wodnej, podobnie jak na jednostkach typu „Kaiser Franz Joseph”, po jednej na dziobie, rufie i po obu burtach. Torpedy „45 cm L/4” wyprodukowane w roku 1892 miały 4,03 m długości i ważyły 432 kg, łacznie z 89 kg głowicą bojową. Wyrzutnie i torpedy tego typu zamontowano jedynie na Marii There- sie i kanonierce torpedowej Satellit. Podczas modernizacji w 1904 r. uzbrojenie wzmocniono trzema 37 mm działami C/1900 Vicker- sa. Podczas gruntownej modernizacji przeprowadzonej w latach 1909- 1910, obie armaty kalibru 240 mm zostały zastąpione nowocześniejszymi, szybkostrzelnymi działami 190 mm L/42 Škody, natomiast 150 mm zosta- ły zmodernizowane i przeniesione do kazamat na pokładzie głównym. Spe- cyfikacja dział 190 mm L/42 będzie omówiona w artykule o krążowniku pancernym Sankt Georg.

Załoga Początkowo na okręcie służyło 32 oficerów i 443 marynarzy, jednak „Al-

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 5 Krążownik pancerny Kaiserin und Königin Maria Theresia

Austro-Węgier przebywających na Ku- bie. Okręt dotarł do Santiago de Cuba 2 lipca, krótko po bitwie morskiej sto- czonej przez eskadry floty hiszpańskiej i amerykańskiej. Podobieństwo bandery austro-węgierskiej (czerwono-biało- -czerwonej) do bandery hiszpańskiej (czerwono-żółto-czerwonej) sprawi- ło, że okręty amerykańskie wzięły go za jednostkę hiszpańską. Pancernik In- diana w ostatniej chwili zrezygnował z ostrzelania rzekomej „Marii There- sy”, co uchronił krążownik przed po- dzieleniem losu hiszpańskich okrętów zatopionych u wybrzeży Kuby. Po za- winięciu do Santiago jednostka wzię- ła na pokład 83 austriackich obywateli i przewiozła ich na Jamajkę. Okręt pozostał na wodach Ameryki Central- nej do zakończenia działań wojennych, powrócił do Poli 9 października 1898 r. Dziobowa i rufowa wyrzutnia torped na Maria Theresia (rysunki dolne) i wyrzutnia pokła- W roku 1899 krążownik został fla- dowa niszczyciela Satellit (rysunek górny). Rys. Unterricht für die k. u. k. Kriegsmarine gowcem Dywizjonu, a poźniej prze- bywał w rezerwie, przechodząc mo- Pomiędzy 11 a 23 lipca Maria Theresia pańskiej, 12 maja 1898 r., Maria The- dernizację. Maria Theresia ponownie przebywała w Kilonii, 21 lipca biorąc resia została wysłana ze specjalną mi- weszła do służby w roku 1900, kie- udział w uroczystości otwarcia Kana- sją do Ameryki Środkowej. Jej celem dy wysłano ją do Chin, gdzie właśnie łu Cesarza Wilhelma. W drodze po- była ochrona życia i mienia obywateli wybuchło powstanie bokserów. Okręt wrotnej do Poli cztery austro-węgier- skie jednostki odwiedziły Plymouth. Niemieccy marynarze w Zatoce Suda na Krecie, 1897 r. Z prawej widoczny krążownik Kaiserin und Königin Maria Theresia. Fot. Library of Congress W miesiącach zimowych Maria There- sia pozostawała w rezerwie, a w 1896 r. wzięła udział w manewrach Dywi- zjonu Szkolnego i w uroczystości wo- dowania pancernika obrony wybrze- ża Budapest w Trieście. W ostatnich dniach maja krążownik został wysła- ny w rejon Krety i do Pireusu, gdzie wszedł w skład międzynarodowej eskadry, która miał zapobiegać ewen- tualnym konfliktom grecko-tureckim. W późniejszym okresie okręt służył w Dywizjonie Szkolnym, aby w 1897 r. zostać ponownie wysłanym na wody wokół Krety, gdzie prowadził dzia- łania blokadowe w czasie „misji pokojowej”. Dnia 4 lutego, oddział marynarzy z krążownika wylądował na wyspie, by chronić budynek konsulatu Autro-Węgier, a załoga okrętu po- magała w gaszeniu pożarów w Chanii. Następnie okręt kotwiczył w Zatoce Suda i razem z niemieckim krążow- nikiem Kaiserin Augusta ostrzeli- wał greckie pozycje pod Akrotiri. Ma- ria Theresia opuściła Kretę w połowie sierpnia, kiedy to zastąpił ją pancernik obrony wybrzeża Wien. Krążow- nik przeszedł do rezerwy 20 sierpnia. Po wybuchu wojny amerykańsko-hisz-

6 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Maria Theresia w białym malowaniu przed udaniem się w transoceaniczny rejs. Fot. Pomorskij muzej Istre dołączył do stacjonującego tam krą- ty. Krążownik wysadził na brzeg de- krążownik, płynąc w górę rzeki Jang- żownika Zenta. Maria Theresia wy- sant w liczbie 160 marynarzy oraz cy, dotarł do Nankinu. Maria There- płynęła z Poli 23 czerwca, po drodze dwa działa. Oddział ten dotarł do sia pozostała na Dalekim Wschodzie zawijając do Port Saidu, a po przej- Pekinu 20 sierpnia. Jednostka bra- do 1902 r., pełniąc służbę wraz z inny- ściu przez Kanał Sueski zatrzymując ła udział w zdobyciu fortyfikacji Pe- mi jednostkami austro-węgierskimi się w Adenie, Colombo, Singapurze, isang, następnie kotwiczyła pod Taku oraz okrętami innych krajów. Począt- Hongkongu i Woosung (Wusong), by (Dagu), by w końcu popłynąć do Ja- kowo była flagowcem kontradmirała, w końcu, 9 sierpnia, dołączyć do Zen- ponii. W czasie pobytu w Chinach, hrabiego Rudolfa Montecuccoli, któ-

Nastrojowa fotografia krążownika wykonana w Szanghaju w 1900 roku. Fot. zbiory Heinza Stockingera

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 7 Tekst

Krążownik przygotowywany do przeglądu w suchym doku w Yokosuce, 1900 rok. Z prawej widoczny niemiecki krążownik pancerny typu „Hertha”. Fot. zbiory Heinza Stockingera ry w 1901 r. powrócił z innymi jed- Poli 9 grudnia 1902 r., a trzy dni póź- agregat chłodzący. Gdy po moderniza- nostkami austro-węgierskimi na Ad- niej został wycofany ze służby. cji, w 1904 r. Maria Theresia wchodziła riatyk. Maria Theresia pozostała na W roku 1903 dokonano pewnych do Novigradu/Cittanova, ocierając się wodach azjatyckich, pełniąc funkcję nieznacznych modyfikacji. Masywne stępką o dno uszkodziła kadłub i ster. jednostki stacjonarnej do momentu, maszty bojowe zostały zdemontowane, Wypadek ten dla jej ówczesnego do- kiedy zastąpił ją krążownik pancer- przeprowadzono remont maszynow- wódcy Dušana Preradovića (ojca póź- ny Kaiser Karl VI. Okręt powrócił do ni i zainstalowano nowe prądnice oraz niejszej znanej austriackiej pisarki -

Kaiserin und Königin Maria Theresia w latach 1900-02. Fot. zbiory Heinza Stockingera

8 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Krążownik pancerny Kaiserin und Königin Maria Theresia

Kaiserin und Königin Maria Theresia (1904)

Rys. © Erwin Sieche autorki obecnego austriackiego hymnu W latach 1909-1910 okręt przeszedł krążownik Szigetvár w roli okrętu sta- Pauli Preradović) oznaczał koniec ka- gruntowną modernizację, w czasie cjonarnego w rejonie Lewantu. Podczas riery. Został on natychmiast odwołany której dokonano remontu generalne- rejsu we wschodniej części Morza Śród- i w 1905 r. przedwcześnie wysłany na go maszynowni, działa 240 mm za- ziemnego, załoga krążownika wzięła emeryturę. Podczas naprawy uszko- stąpiono nowymi armatami 190 mm udział w akcji gaszenia pożaru w oko- dzeń dokonano nieznacznej moderni- oraz podniesiono kominy. Po ukończe- licy Pireusu. Pod koniec roku 1911 i na zacji lekkiej artylerii, a 15 lipca 1905 r. niu prac, podczas wzmożonego okre- początku 1912 okręt przebywał w Alek- krążownik został flagowcem Dywi- su ćwiczeń Dywizjonu Letniego, Ma- sandrii, by następnie powrócić na wody zjonu, zastępując pancernik obrony ria Theresia została okrętem flagowym greckie. Pomiędzy 4 a 10 maja 1912 r. wybrzeża Wien, który po wejściu na Dywizjonu Krążowników. Na począt- jednostka razem z Dywizjonem prze- mieliznę musiał się udać do stoczni re- ku 1911 r. jednostka została przenie- bywała w Opatiji/Abbazii w czasie ty- montowej. siona do rezerwy, a następnie zastąpiła godnia sportu i wielkich regat. W paź- Krążownik podczas przebudowy w Poli, 1909 rok. Fot. zbiory Heinza Stockingera

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 9 Krążownik pancerny Kaiserin und Königin Maria Theresia

Kaiserin und Königin Maria Theresia (1910)

Rys. © Erwin Sieche dzierniku 1912 r. krążownik ponownie Good Hope i francuskim krążowni- w Salonikach, w marcu 1913 r., krążow- znalazł się w Aleksandrii, jednak z po- kiem Bruix, gdy w nocy z 31 paździer- nik eskortował ciało greckiego króla Je- wodu wybuchu wojny grecko-tureckiej nika na 1 listopada grecki torpedo- rzego I, zamordowanego w zamachu (I wojny bałkańskiej) został wysłany do wiec No. 11 zatopił dwoma torpedami 18 marca. Jednostka przeszła do re- Salonik, by zapewnić ochronę obywa- stary turecki pancernik Feth-i Bülend. zerwy 26 marca 1913 r., aby ponownie telom austro-węgierskim i osłaniać za- W roku 1913 Maria Theresia ponow- wrócić do służby w sierpniu 1914 r. po okrętowanie uchodźców na jednostki nie stacjonowała w rejonie Lewantu wybuchu I wojny światowej. austriackiego Lloyda. Maria Theresia razem z krążownikiem Kaiserin Eli- Po przejściu prób 21 sierpnia, przebywała w Salonikach wraz z bry- sabeth, gdzie zastał ją wybuch drugiej 27 sierpnia krążownik popłynął tyjskim krążownikiem pancernym wojny bałkańskiej. W czasie pobytu do Sibenika/Sebenico, gdzie wcho-

Krążownik po przebudowie z nowymi działami kal. 190 mm. Fot. zbiory Heinza Stockingera

10 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Maria Theresia na kotwicy w Poli, lata 1912-13. Fot. zbiory Erwina Sieche dził w skład tamtejszych sił obrony. 1917 r. podjęto decyzję o rozbrojeniu w Poli. Po podpisaniu zawieszenia Pod koniec 1914 r. okręt był dokowa- okrętu. Pod eskortą niszczycieli i tor- broni Maria Theresia nadal przebywa- ny w Poli, a 2 stycznia 1915 r. powró- pedowców jednostka powróciła z Si- ła w Poli, a w 1920 r. została przekaza- cił do Sibenika. Dnia 31 stycznia jego benika do Poli, gdzie wycofano ją ze na Wielkiej Brytanii, która następnie załoga wzięła udział w gaszeniu poża- służby. Załoga zaszła z pokładu, arty- sprzedała okręt włoskiej stoczni zło- ru na pomocniczym węglowcu Damp- lerię wysłano do Triestu i na front po- mowej Vaccaro & Co. Jednostka do- fer VIII (eks-Fiume). W późniejszym łudniowo-zachodni do walki z Wło- tarłą na holu z Poli do Portoferraio na okresie z pokładu krążownika zdjęto chami, a sam okręt pełnił funkcję Elbie, gdzie została rozebrana na złom. działa szybkostrzelne, które wzmoc- jednostki mieszkalnej dla załóg nie- Kaiserin und Königin Maria There- niły obronę brzegową, a na początku mieckiej flotylli okrętów podwodnych sia była jednym z pierwszych krążow-

Krążownik Maria Theresia jako okręt strażniczy w Sibeniku. Fot. zbiory Lothara Baumgartnera

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 11 Krążownik pancerny Kaiserin und Königin Maria Theresia

Dane taktyczno-techniczne pedowego, który z powodów ekono- Wyporność projektowa 5247 t / 5164,36 ts micznych miał być mniejszy niż trzeci projekt i podobny do typu „Franz Wyporność pełna 6122,5 t / 6026,07 ts Joseph”. Rozmiary nie miały przekra- Długość między pionami 106,60 m czać 96 x 16,8 m, wyporność projekto- Długość na linii wodnej 111,67 m wa 5030 ton, a maszyny o mocy 9100 Długość całkowita 113,70 m KM miały zapewnić prędkość 19 w. Szerokość maksymalna 16,26 m S.T.T. przedłożyło dwa projekty, po- Zanurzenie projektowe 6,13 m wstałe po włoskim krążowniku Pie- Zanurzenie przy wyporności pełnej 6,84 m monte i argentyńskim 25 de Mayo. Moc szyn projektowa i maks. na próbach 9000-9755 KM Oba miały być napędzane czterocy- Prędkość średnia - maks. na próbach 18,9-19,35 w lindrową maszyną parową potrójnego Grubość pasa pancernego 100 mm rozprężania. By nie przekroczyć poda- Pancerz pokładu 38-57 mm nych wymiarów artyleria średnia mia- Pancerz barbety 100 mm ła znajdować się w dwupoziomowych Pancerz masek dział 40-80 mm kazamatach. Departament odrzucił oba projekty, twierdząc, że zgodnie Pancerz stanowiska dowodzenia 50-20 mm z obliczeniami i analizą innych jed- 2x240 mm L/35, 8x150 mm L/35, 12x47 mm L/44, 6x37 mm L/33, Oryginalne uzbrojenie nostek tamtego okresu nie uda się im 2x8 mm, 2x66 mm L/15, 4x450 mm wyrzutnie torped osiągnąć zakładanej prędkości 19 w. 2x190 mm L/42, 8x150 mm L/35, 12x47 mm L/44, 2x47 mm L/33, Uzbrojenie od 1910 r. Dlatego też, 19 czerwca 1891 r., za- 2x66 mm L/18, 4x450 mm wyrzutnie torped miast krążownika zdecydowano się na Załoga (oficerowie + marynarze) 32 + 443 zamówienie pancernika obrony wy- ników pancernych na świecie, dlatego no go uzbrojenia i wycofano ze służ- brzeża. Istniejący typ krążownika tor- została wkrótce zdeklasowana przez by, jego rola ograniczyła się jedynie do pedowo-taranowego był rzekomo zbyt nowsze, lepiej opancerzone i uzbro- obrony portu Sibenik. duży do przewidzianych dla niego za- jone oraz szybsze jednostki. Jej pro- dań – przewodzenia i wspierania tor- jekt powstał w stosunkowo krótkim „Intermezzo” - czwarty, niezbudowany pedowców. Jednostka o wyporności okresie czasu jako ulepszona wer- krążownik torpedowo-taranowy 2500 ton w zupełności by wystarczyła. sja poprzedzającego ją typu „Kaiser Po zamówieniu trzeciego krążow- Trzy krążowniki torpedowo-taranowe Franz Joseph I”. W szasie swojej wie- nika taranowo-torpedowego, któ- miały zostać odłączone od sił głów- loletniej służby okręt przemierzył pra- ry później nosił nazwę Kaiserin und nych floty i tworzyć rdzeń oddziel- wie wszystkie morza i oceany oraz Königin Maria Theresia, Departa- nej flotylli krążowników. By zastąpić wziął udział w licznych „misjach po- ment Budownictwa Okrętowego Ma- stare pancerniki (niektóre z nich były kojowych”. Pomimo modernizacji, po rynarki Wojennej w Wiedniu popro- weteranami bitwy pod Lissą, chociaż wybuchu I w.ś., był jednostką mocno sił MTK i S.T.T. o zaprojektowanie w istocie były to od nowa zbudowane przestarzałą, więc zanim pozbawio- czwartego krążownika taranowo-tor- jednostki, do „modernizacji” których Maria Theresia na przełomie lat 1917/18 jako hulk dla załóg okrętów podwodnych w Poli. wykorzystano część wy- Fot. zbiory Lothara Baumgartnera posażenia, maszyn i artylerii ze starych okrę- tów. Ale to całkiem inna historia) planowano kon- strukcję „opancerzonych jednostek (sic!) do obrony wybrzeża” (Küste- nverteidigungsboote), po- źniejszych pancerników obrony wybrzeża typu „Monarch”. Czwarty krą- żownik taranowo-torpedowy nigdy nie powstał, a po kilku latach zwodo- wano pierwszy, prawdzi- wy austro-węgierski krą- żownik pancerny - Kaiser Karl VI.

Tłumaczenie z języka angielskiego Kazimierz Zygadło

12 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Wykonana w 1903 roku fotografia pancernika Iowa podczas Jarosław Palasek postoju na kotwicy. Fot. Library of Congress Tekst

część III Amerykański pancernik Iowa

W dniu 7 maja 1903 roku Iowa we- służby 23 grudnia 1903 roku. Wcze- uszkodzenia przez odłamki welbota. szła na remont do Brooklyn Navy śniej skompletowano jej załogę, której Dla sprawdzenia, dowódca okrętu po- Yard. W południe 21 maja stojący większość pochodziła z pancernika In- lecił przestrzelanie pozostałych dział przy nabrzeżu stoczniowym okręt zo- diana wycofanego ze służby na okres artylerii pośredniej takimi samymi ła- stał uderzony przez prezydencki jacht remontu w stoczni marynarki w No- dunkami, które nie spowodowały ich Mayflower. Wchodząc do stoczni ma- wym Jorku. uszkodzeń. Wobec upośledzenia wła- newrował on tak niewprawnie, że naj- Pod koniec stycznia 1904 roku Iowa ściwości bojowych sekretarz mary- pierw zderzył się z pancernikiem, została przydzielona do eskadry pan- narki William H. Moody nakazał po- a później uderzył w krążownik Bro- cerników Floty Północnoatlantyckiej, wrót Iowy do Brooklyn Navy Yard dla oklyn, barkę węglową i prom kursują- którą dowodził kontradmirał Albert przebadania przyczyn awarii i usunię- cy w basenie Cob. Szczęśliwie nikt nie S. Barker. Późnym wieczorem 31 stycz- cia uszkodzeń. W dniu 7 lutego pan- odniósł obrażeń, a uszkodzenia jed- nia okręt wraz z pancernikiem Ma- cernik zawinął do Nowego Jorku, gdzie nostek okazały się niewielkie. W dniu ine opuścił Tompkinsville i odszedł uszkodzone działa miały zostać za- 30 czerwca remontowana Iowa zo- ku przylądkom Wirginii. Stamtąd, po stąpione wyprodukowanymi właśnie stała wycofana ze służby. Jej pokład, dołączeniu Missouri, jednostki mia- w arsenale Washington Navy Yard. Po- 21 sierpnia odwiedził sekretarz ma- ły odejść na Culebra, aby dołączyć do nieważ jednak czas ich dostawy miał rynarki William H. Moody oraz szef Eskadry. Podczas pobytu na Hampton być zbyt długi zamieniono je na działa Biura Projektów kontradmirał Francis Roads na Iowa prowadzone było strze- 203 mm zdemontowane z modernizo- T. Bowles. Rolę gospodarza wizyty peł- lanie prochem bezdymnym z dział ar- wanego pancernika Idniana. Powołana nił dowódca stoczni kontradmirał Fre- tylerii pośredniej. Próby te były nadzo- dla zbadania przyczyn eksplozji komi- derick Rodgers. Podczas remontu pan- rowane przez przedstawicieli Komisji sja pod przewodnictwem komando- cernika jego uszkodzone w wyniku Inspekcji i Przeglądów, której szefem ra J. H. Daytona, swój wstępny raport kwietniowej eksplozji lewe działo ka- był komandor Train. Podczas strzela- przedstawiła w dniu 27 lutego. Wśród libru 305 mm dziobowej wieży artyle- nia prowadzonego w dniu 5 lutego ro- jego konkluzji stwierdzono niewłaści- rii głównej zostało zastąpione wypro- zerwaniu uległy wyloty luf obydwu wą jakość materiału luf obydwu dział dukowanym w Washington Navy Yard dział kalibru 203 mm przedniej pra- – zanieczyszczenia piaskowe struktury działem o numerze wytwórcy „57”. woburtowej wieży pancernika. Eks- metalu. Zostały one bowiem wykona- Koszt usuwania uszkodzeń odniesio- plozja nie spowodowała szczęśliwie ne z odkuwek, które wykonane przez nych przez okręt skutkiem tej eksplo- większych strat ludzkich poza ranami Midvale Steel Company, odrzuciła ko- zji wyniósł 100 tys. dolarów. Jednost- dziewięciu marynarzy. Straty material- misja szefa Biura Uzbrojenia koman- ka została ponownie wprowadzona do ne również nie były poważne oprócz dora Williama T. Sampsona. Działa

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 13 Amerykański pancernik Iowa zdemontowane z Iowa zostały wyko- Triestu, a później przeszły do Pireu- cie uszkodzony został kanał zsypowy rzystane późnej do testów mających su gdzie dołączyły do nich pancerni- popiołu, poszycie burty oraz dźwig ło- określić optymalną prędkość wyloto- ki Missouri i Illinois oraz kanonier- dziowy i zniszczone relingi. wą pocisków kalibru 203 mm. ka Mayflower. Potężny ten zespół floty Początek 1905 roku jednostka spę- Po zakończeniu remontu uszkodzo- amerykańskiej odszedł następnie ku dziła na wodach Hampton Roads gdzie nej wieży pancernik przeszedł na po- wybrzeżom Turcji gdzie prezentował 8 stycznia miała miejsce inspekcja Se- łudnie przebywając na początku mar- banderę w obliczu napięcia narastające- kretarza Marynarki Paula Morto- ca w Pensacola, a następnie w Norfolk, go w tym rejonie Morza Śródziemnego. na i admirała George Deweya, którzy z którego rano 20 marca wyszedł do Powróciwszy na wody amerykań- na kanonierce Dolphin odebrali para- Nowego Jorku. Później okręt dołączył skie eskadra pancerników Floty Pół- dę floty. Na dystansie 8 mil, w jedno- do eskadry pancerników w Pensacola. nocnoatlantyckiej przeszła na akwen milowych odstępach ustawione były: Tam, nocą z 16 na 17 kwietnia pocho- ćwiczebny w Menemshe Bight na wy- pancerniki z flagowym admirała Bar- dzący z jej okrętów członkowie załóg spie Martha’s Vineyard położonej na kera Kearsarge, a dalej Kentucky, Illino- wywołali zamieszki, podczas których południe od Bostonu gdzie przepro- is, Alabama, Missouri i Iowa, za nimi zginął jeden, a rannych zostało czte- wadziła strzelanie ćwiczebne. Tam okręty Eskadry przybrzeżnej pancer- rech marynarzy. Dla zaprowadzenia w dniu 15 września, u południowe- nik Texas z kontradmirałem Jame- porządku w mieście admirał Barker go wybrzeża wyspy okręty dostały się sem H. Sandsem oraz monitory Flori- polecił wysłać na ląd trzy pododdziały pod wpływ cyklonu, który przechodził da, Nevada i Arkansas, po nich okręty piechoty morskiej z pancerników Ke- nad wschodnim wybrzeżem Stanów eskadry karaibskiej: krążowniki Ne- arsarge, Alabama i Iowa, które patrolo- Zjednoczonych. Sześć dni później Iowa wark z kontradmirałem Charlesem wały ulice do późnego popołudnia. wraz z Illinois, Massachusetts i Texas D. Sigsbee, Tacoma, Denver i kano- W początkach maja okręt znalazł przybyły do Nowego Jorku gdzie wraz nierka Scorpion, flotylla torpedowców, się w składzie dowodzonego przez adze znajdującymi się już tam pancer- niszczyciele Whiple, MacDonough, Ste- mirała Barkera dużego zespołu flo- nikami flagowym Kearsarge, Maine, wart i Worden. Łącznie na wszystkich ty amerykańskiej, który miał udać się Alabama i Missouri, a także krążow- jednostkach było 410 oficerów i po- na wody Europy Południowej. Two- nikami Minneapolis, Columbia i Praire nad 5,1 tys. podoficerów i maryna- rzyły go należące do Floty Północno- utworzyły potężne zgrupowanie flo- rzy. Przechodząc obok każdego okrę- atlantyckiej pancerniki: flagowy Ke- ty. W dniu 26 września Iowa wymie- tu Dolphin odbierał salut 17 salw. Nocą arsarge, Iowa, Maine i Alabama oraz niła saluty z wchodzącym na North po zakończeniu przeglądu jednost- nowo sformowana Eskadra Europejska River francuskim krążownikiem pan- ki odeszły na wody Morza Karaibskie- kontradmirała Theodore F. Jewella zło- cernym Dupleix z admirałem Rivetem go na zimowe manewry. Ćwiczenia żona z krążowników Olympia, Cleve- – dowódcą eskadry Południowoatlan- u kubańskiego wybrzeża Guantana- land i Baltimore. W dniu 5 maja zespół tyckiej – na pokładzie. Okręt ten miał mo Iowa zakończył w marcu po czym opuścił Pensacola kierując się do Guan- dołączyć do stojącego na kotwicy krą- wraz z zespołem jednostek Floty Pół- tanamo na Kubie skąd miał przejść na żownika pancernopokładowego Tro- nocnoatlantyckiej odeszła do bazy wschodni Atlantyk i Morze Śródziem- ude, a później wraz z nim przejść do floty w Pensacola na Florydzie. Tam ne. W Guantanamo jednostki wizyto- Indii Zachodnich. W dniu 29 wrze- 31 marca admirał Barker zdał do- wał sekretarz Moody, który przeprowa- śnia kotwiczący w Nowym Jorku po- wództwo kontradmirałowi Robleyowi dził ich inspekcję z kanonierki Dolphin. tężny ten zespół floty uświetnił swą D. Evansowi. Przez kolejne dni pancer- Po zabunkrowaniu w Playa del Este, obecnością wodowanie w Brooklyn nik prowadził szkolenie artyleryjskie w dniu 15 maja pancerniki opuści- Navy Yard nowego, największego na wodach Florydy. Podczas strzelania ły Kubę i wyszły ku Azorom. Stąd Ke- pancernika amerykańskiego – Con- ćwiczebnego w dniu 15 kwietnia roze- arsarge, Maine i Alabama odeszły do necticut. W końcu kolejnego miesią- rwaniu uległ wylot lufy działa kalibru Europy, a Iowa pozostała w Horta na ca Iowa odeszła do Norfolk. Docho- 203 mm jednej z wież rufowych, które wyspie Faial. W dniu 1 czerwca okręt dząc do przylądków Wirginii rankiem jednocześnie prowadziły ogień. Skut- opuścił Azory i trzy dni później zawi- 21 października okręt napotkał szku- kiem wypadku były rany 9 maryna- nął do Lizbony gdzie dołączył do znaj- ner ostrygowy Pittsburgh, który dzień rzy okrętu. Za przyczynę awarii działa, dującej się tam eskadry pancerników. wcześniej podczas huraganu utracił ta- które oddało do tamtej pory 103 wy- Wieczorem 2 czerwca amerykański kielunek i doholował go do Hampton strzały uznano niewłaściwą jakość ma- minister w Portugalii Charles P. Bryan Roads. U przylądka Charles hol jed- teriału jego lufy. wydał bal w poselstwie amerykańskim, nostki przejął holownik Bennet, który Na początku maja Iowa przeszła na który zostali zaproszeni król Carlos, wprowadził ją do portu. Pod koniec li- z Pensacola do Norfolk. W dniu 6 maja królowa Amélia i królowa wdowa Ma- stopada zapadła decyzja Departamen- okręt wziął udział w ośmiogodzinnych ria Pia, a także ministrowie i dygni- tu Marynarki o zadokowaniu pancer- regatach 7 pancerników Floty Pół- tarze portugalscy. W drugiej połowie nika w stoczni marynarki w Newport nocnoatlantyckiej u przylądka Hen- czerwca cztery pancerniki amerykań- News w stanie Wirginia zamiast tak, ry. Wyścig wygrał Missouri osiągając skie przeszły do Gibraltaru, po czym jak dotychczas w New York Navy średnią prędkość 17,5 węzła. Iowa za- 22 czerwca weszły na Morze Śródziem- Yard. W dniu 24 grudnia wchodzą- jął trzecie miejsce od końca pokonu- ne. Następnie zawinęły do francuskie- ca do stoczni Iowa uderzyła lewą bur- jąc jedynie pancerniki Massachusetts go Villefranche i austro-węgierskiego tą w pirs. Skutkiem wypadku na okrę- i Alabama. Cztery ostatnie miejsca za-

14 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Amerykański pancernik Iowa jęły okręty zbudowane przez stocz- nię Cramp and Sons, co było przy- krą konstatacją dla właścicieli stoczni. Po zakończeniu regat Iowa pozosta- ła u Old Point, po czym po południu 9 maja zawinęła do stoczni marynarki w Norfolk. Rankiem 15 maja inspek- cję okrętów Floty Północnoatlantyc- kiej na pokładzie kanonierki Dolphin ponownie przeprowadził sekretarz Morton. Tego też dnia wizytował on w stoczni w Newport News Iowę oraz krążowniki San Francisco i Norfolk, a także flotyllę torpedowców. Kolej- ny miesiąc pancernik spędził na wodach Wirginii wychodząc w każdym tygodniu na kilkudniowe manewry na południowym akwenie ćwiczebnym i ćwiczył obronę Waszyngtonu, Nor- folk i innych portów Zatoki Chesape- ake. W dniu 23 czerwca okręt, jako drugi po krążowniku Colorado, testo- wał na rzece Patuxent największy ów- cześnie na świecie dok pływający De- wey1 (YFD-1). Kolejne tygodnie Iowa spędziła na północnym akwenie ćwi- czebnym zawijając 6 lipca do Provin- cetown w stanie Massachusetts. Okręt, w składzie dowodzonego przez kontr- admirała Charlesa H. Davisa 2 Dywi- zjonu Pancerników, który stanowiły także Alabama, Massachusetts i Illino- is, uczestniczył min. w czterodniowych manewrach pancerników Floty Pół- nocnoatlantyckiej. Zakotwiczona Iowa w ujęciu od rufy na fotografii wykonanej w 1905 roku. Fot. Library of Congress W dniu 19 lipca jednostki pod do- wództwem admirała Charlesa H. Da- ki zakotwiczyły naprzeciw Akademii magał on wymiany na inny. Cała Eska- visa opuściły Newport w stanie Rho- Marynarki nieopodal znajdującego się dra Północnoatlantycka o mało, co nie de Island i trzy dni później dotarły do już tam francuskiego krążownika Ju- weszła wówczas na rafę. W końcu sierp- przylądków Wirginii. Tam utworzy- rien de la Gravière, po czym w dniu nia Iowa zawinęła do Nowego Jorku. ły eskortę honorową krążownika pan- 24 lipca ciało admirała Johnsa zosta- Rankiem 30 października eskadra cernego Brooklyn, z kontradmirałem ło przewiezione przez holownik Stan- pancerników floty Północnego Atlan- Charlesem D. Sigsbee na pokładzie. dish na ląd. Trumnę niosło na miejsce tyku dowodzona przez kontradmira- Okręt ten w towarzystwie krążowni- pochówku ośmiu wysokiej rangi ofice- ła Robleya D. Evansa, w której oprócz ków Galveston, Tacoma i Chatanooga rów floty amerykańskiej włącznie z do- Iowa były flagowy Kentucky oraz Ke- przewoził do Stanów Zjednoczonych wódcą Iowa. arsarge, Alabama, Illinois, Missouri, odnalezione we Francji zwłoki admira- Kolejne miesiące lata pancernik spę- Maine i Massachusetts oraz kanonier- ła John Paula Johnsa. Rankiem 22 lipca dził na wodach Nowej Anglii operu- ki Mayflower i Yankton wyszła w mo- eskadra pancerników wyszła naprze- jąc z Provincetown. W dniu 12 sierpnia rze z Hampton Roads. Od 1 listopada ciw płynącym z Europy jednostkom, okręt wraz z pozostałymi pancernika- wszystkie te jednostki pełniły rolę ho- po czym eskortowała je ku Hamp- mi 2 Dywizjonu zawinął do Bostonu. norowej eskorty Drugiego Dywizjonu ton Roads. Iowa wraz z Alabama, Illi- Dwa tygodnie później podczas powro- Krążowników brytyjskiej Eskadry Pół- nois i Massachusetts stanowiły dowo- tu z manewrów do Newport Iowa sta- nocnoatlantyckiej pod dowództwem dzony przez kontradmirała Charlesa ranowała w gęstej mgle latarniowiec księcia Louisa of Battenberga. Okrę- H. Davisa drugi jej dywizjon. Zespół koło Brenton Reef mimo, że ten emi- ten poprowadził okręty admirała Sigs- tował sygnały dźwiękowe. Uszkodzo- 1. Zbudowany przez Maryland Steel Company w Sparrows Point koło Baltimore miał być przeznaczony bee w górę zatoki Chesapeake aż do na została cześć dziobowa latarniowca do wykorzystania przez marynarkę w Olongapo w bazie Annapolis gdzie miała odbyć się cere- do wysokości około metra ponad linią morskiej Cavite na Filipinach. Miał udźwig 20 tys. tons; długość 152 m, wysokość baszt od dna 19,51 m; umożli- monia powitania ciała admirała Jone- wodną, jego urządzenia cumownicze wiał dokowanie jednostek o zanurzeniu do 9,14 m; jego sa w Stanach Zjednoczonych. Jednost- i część relingów na dziobie tak, że wy- dno mogło zanurzać się do głębokości 19,20 m.

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 15 Amerykański pancernik Iowa ty te przybyły z kanadyjskiego Quebe- portu w Nowym Jorku. Komisja obra- ty 2 Dywizjonu Pancerników odeszły cu, po czym w towarzystwie jednostek dowała na pokładzie Iowa przez kilka ku Newport News i 28 kwietnia przy- amerykańskich weszły na wody Za- kolejnych dni. Wieczorem 10 stycznia były na Hampton Roads. Rankiem toki Chesapeake. Książę złożył wizy- do kotwiczących na Hampton Roads 3 maja wyszły z kolei do Nowego Jor- ty w Waszyngtonie i Akademii Mary- okrętów dołączyły pancerniki Maine, ku i o zmroku 5 maja zakotwiczyły narki w Annapolis, a następnie zespoły Kearsarge, Illinois i Alabama. W po- na North River. Później Iowa powróci- przeszły do Nowego Jorku. Po 8-dnio- łowie stycznia Iowa wraz z flagową ła do Norfolk gdzie 14 maja rozpoczę- wym pobycie okręty brytyjskie odeszły Alabamą, Indiana i Illinois, z który- ła doroczny przegląd w stoczni mary- do Europy. Pod koniec listopada Iowa mi tworzyła dowodzony przez kontr- narki wojennej w Portsmouth. W dniu wraz z pancernikiem Kentucky oraz admirała Charlesa H. Davisa 2 Dywi- 30 czerwca odszedł okręt odszedł do krążownikami pancernymi Pennsylva- zjon Pancerników oraz dywizjonem Nowego Jorku na dokowanie w tamtej- nia, Maryland i West Virginia, a także torpedowców odeszła na Jamajkę, aby szej stoczni marynarki wojennej przed Charleston i Colorado przeszła z No- na wodach Indii Zachodnich uczest- dorocznymi manewrami letnimi. wego Jorku na Hampton Roads zawi- niczyć w zimowych manewrach floty. Od 2 lipca pancernik kotwiczył koło jając w dniu 23 listopada do Norfolk. Po zakończeniu ćwiczeń, w dniu 12 lu- Tompkinsville, dokąd następnego dnia W tamtejszej stoczni marynarki okręt tego Iowa, Alabama i Illinois przeszy- przybył meksykański okręt szkolny spędził wraz z pancernikami Kearsar- ły na Barbados, a cztery dni później Zaragosa z podchorążymi ze szkoły ge i Kentucky Boże Narodzenie, a prze- okręty te odeszły do Guantanamo na marynarki w Vera Cruz. W południe szło 2 tysiące ich marynarzy otrzymało Kubie. Po dołączeniu pancernika In- 15 lipca Iowa odeszła z Tompkinsvil- wówczas okolicznościowe przepustki. diana, dwa tygodnie od 16 marca okrę- le i dwa dni później wraz z pancerni- Koniec roku Iowa wraz z krążownika- ty Dywizjonu spędziły na wspólnych kami Alabama i Indiana zawinęła do mi Maryland i Pennsylvania spędziła manewrach. W dniu 1 kwietnia Iowa Provincetown. Następnego dnia okrę- na kotwicowisku na Hampton Roads. uczestniczyła w szkoleniu artyleryj- ty odeszły do Rockport na letnie ma- Nocą z 8 na 9 stycznia 1906 roku skim z Flotą Atlantyku na akwenie newry floty u wybrzeży stanu Maine. kotwiczące u Old Point okręty, wśród ćwiczebnym u kubańskiego przyląd- Podczas kolejnego pobytu w Newport, których były także jeszcze pancernik ka Cruz. w dniu 2 sierpnia na pokładzie Iowa Missouri oraz krążowniki West Virgi- W połowie kwietnia okręty Dywi- miało miejsce posiedzenie specjalnej nia i Colorado, znalazły się pod wpły- zjonu opuściły Guantanamo, aby od komisji mającej wyjaśnić przyczyny wem ciężkiego sztormu z wiatrem wie- 17 kwietnia wziąć udział w ceremo- kolizji pancerników Illinois i Alabama, jącym z prędkością niemal 70 km/h nii pogrzebowej admirała John Paul która miała miejsce trzy dni wcześniej przy temperaturze powietrza oko- Jonsa. Dzień później Iowa, India- koło latarniowca Breton’s Reef. W dniu ło 0oC. Rankiem 9 stycznia na pokła- na, Alabama i Illinois oraz krążowni- 18 sierpnia Iowa zawinęła do Bosto- dzie Iowa rozpoczęła obrady komisja ki Colorado i Minneapolis zawinęły do nu, a 29 sierpnia wraz z Indiana do Bar śledcza do wyjaśnienia przyczyn koli- Annapolis. Trumna z ciałem admi- Harbor. Dwa następne dni pancerni- zji pancerników Kearsarge i Alabama, rała Jonsa w dniu 24 kwietnia została ki spędziły w Camden w stanie Ma- która dwa dni wcześniej miała miej- uroczyście przewieziona do Akademii ine, gdzie swą obecnością uświetniły sce na Five Fathom Banks u wejścia do Marynarki. Trzy dni później okrę- odsłonięcie pomnika Williama Con- Fotografia Iowa wykonana po mającej miejsce w 1905 roku modernizacji okrętu. Fot. zbiory Leo Van Ginderena

16 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Amerykański pancernik Iowa waya2. Na początku września Iowa uczestniczyła w Oyster Bay w paradzie floty odbieranej z pokładu jachtu Mayflower przez prezydenta Theodore Roosevelta. Jednostka wraz z pancernikami Alabama – flagowym kontrad- mirała Willarda H. Brownsona oraz Il- linois i Indiana, a także krążownikami pancernymi West Virginia, Colorado, Pennsylvania i Maryland oraz pancer- nopokładowymi Minneapolis, Tacoma, Cleveland i Denver tworzyła trzecią ko- lumnę okrętów. W połowie paździer- nika Iowa wraz z Kearsarge odeszła z akwenu ćwiczebnego do Norfolk. Początek grudnia pancernik spę- dził na przeglądzie w stoczni marynarki w Nowym Jorku, a w końcu roku przeszedł na Hampton Roads. Tam u Old Point miał testować brytyjski system bunkrowania paliwa Przygotowanie posiłku w kambuzie załogi szeregowej pancernika Iowa. w morzu. Początkowo do tych ekspe- Fot. Library of Congress rymentów wyznaczony był pancernik Indiana, który został zastąpiony przez podczas Jamestown Day żołnierze strofie barkasa z pancernika Minneso- Iowa. Testy nadzorowała specjalna ko- i marynarze z okrętów uczestniczyli ta. Płynąc z terenów wystawy na ma- misja w składzie: komandor Adolph w paradach na brzegu i regatach łodzi cierzysty okręt zaginął on cztery dni Marix, komandor porucznik Nelson wiosłowych. Wieczorem drużyna bejs- wcześniej. Zatopiony barkas został zlo- i konstruktor okrętowy Zahn. W po- bolowa Iowa rozegrała mecz z drużyną kalizowany na głębokości ponad 8 me- łudnie 17 grudnia pancernik wyszedł 23 Pułku Piechoty. Nocą kotwicowi- trów na południowy-wschód od Fort w morze wraz z węglowcem Abarenda. sko iluminowała ponad setka oświetlo- Wool przez trałujące barkasy z pancer- Praktyczne doświadczenia z wykorzy- nych jednostek pływających. W dniu ników Iowa i Ohio. Następnego dnia staniem systemu nie okazały się jednak 15 maja Iowa wraz z pancernikami pancerniki dowodzonego przez kontr- tak satysfakcjonujące, jak tego oczeki- Ohio, Indiana, Rhode Island i prowa- admirała Williama H. Emory 4 Dywi- wano. W dniu 21 grudnia jednostka dzącym okrętem flagowym głównodo- zjonu, który tworzyły także Maine i In- odeszła z Hampton Roads do Nowego wodzącego Floty Atlantyku kontrad- diana, odszedł na południowy akwen Jorku i tydzień później wraz z Alaba- mirała Robleya D. Evansa Connecticut ćwiczebny u przylądków Wirginii. ma zakotwiczyła koło Tompkinsville. odeszła z Newport News do Nowe- W dniu 21 czerwca okręty 4 Dywizjo- Początek 1907 roku Iowa spędziła go Jorku i następnego dnia zakotwi- nu Pancerników powróciły na Hamp- na dorocznych zimowych manewrach czyła koło Tompkinsville. Po kilkuna- ton Roads, aby ponownie uczestniczyć floty na Morzu Karaibskim przebywa- stodniowym postoju zespół ten wraz w ekspozycji Jamestown w charakte- jąc w połowie lutego w Guantanamo. z pancernikiem Louisiana oraz krą- rze stacjonarnych eksponatów wysta- Pod koniec lutego rozpatrywano moż- żownikiem Washington powrócił na wowych. Cztery dni później jednost- liwość jej przebazowania wraz z India- Hampton Roads i rankiem 7 czerwca ki zostały zluzowane w tej roli przez na do San Francisco. Tam, dołączyw- zakotwiczył ponownie pomiędzy Old 3 Dywizjon Pancerników i 27 czerwca szy do bazujących Wisconsin i Oregon Point, a pirsem alei Ivy. odeszły na ćwiczenia na północ. oraz będącego w końcowej fazie wy- W dniu 8 czerwca Iowa znalazła się Na początku lipca ministerstwo ma- posażenia w stoczni marynarki Pu- w składzie floty 44 okrętów wojennych rynarki zdecydowało o przeniesieniu get Sound Nebraska, miały uzupełnić w większości amerykańskich, ale tak- Iowa do rezerwy w stoczni marynar- eskadrę pancerników Floty Pacyfiku. że francuskich, włoskich, brazylijskich, ki w Norfolk. Większość załogi okrętu Ostatecznie obydwa pancerniki pozo- austro-węgierskich i holenderskich, została wówczas delegowana na pan- stały na Atlantyku. W dniu 26 kwiet- która została zgromadzona na Hamp- cernik Vermont, którego budowę koń- nia Iowa uświetniała swą obecnością ton Roads dla uświetnienia wysta- czono właśnie w Boston Navy Yard. otwarcie mających miejsce w Norfolk wy Jamestown. W Georgia Day, który W dniu 23 sierpnia utonął jeden z ma- światowych targów i wystawy techni- miał miejsce dwa dni później, paradę rynarzy Iowa, który wypadł z barka- ki zorganizowanych z okazji 300-le- tej floty odebrał na jachcie Mayflower sa podchodzącego do burty jednost- cia utworzenia kolonii w Jamestown prezydent Theodore Roosevelt, który ki. Pancernik pozostawał w rezerwie w stanie Wirginia. Okręt kotwiczył odebrał salut 21 wystrzałów każdego 2. William Conway – pochodzący z Camden kwater- wśród 18 pancerników amerykańskich z okrętów. Po południu 18 czerwca bar- mistrz US Navy, który 12.1.1861 r. odmówił opuszcze- nia flagi Stanów Zjednoczonych po zajęciu stoczni mana Hampton Roads pomiędzy Old Po- kas z Iowa podjął z wody ciało jednego rynarki w Pencsacola w stanie Floryda przez Konfede- int, a pirsem alei Ivy. W dniu 13 maja z 11 marynarzy, którzy utonęli w kata- ratów i przejściu na ich stronę wszystkich oficerów Unii.

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 17 Amerykański pancernik Iowa do 23 lipca 1908 roku, kiedy to został wschód od przylądka Charles tonące- nostka miała służyć, jako cel dla krą- wycofany ze służby w New York Navy mu statkowi pasażerskiemu Merida. żowników tamtejszej floty tak, jak cel Yard. Przez kolejne dwa lata okręt po- Płynąca z Hawany do Nowego Jorku, San Marcos (eks-pancernik Texas) na zostawał w stoczni, w której przeszedł należąca do Ward Line, jednostka krót- wschodnim wybrzeżu. Ostatecznie gruntowną modernizację. ko po południu tego dnia została sta- od zamiaru tego odstąpiono. Zamiast Zostawszy przywrócony do służ- ranowana w gęstej mgle przez znacz- tego w dniu 29 października Iowa wraz by w dniu 2 maja 1910 roku Iowa zo- nie od niej mniejszy transportowiec z pancernikami Delaware, Idaho, Kan- stała włączona do Szkolnego Dywi- owoców Admiral Farragut należący do sas, Indiana i Massachusetts zawi- zjonu Akademii Marynarki i 25 maja American Mail Steamship Company. nął do Nowego Jorku gdzie 2 listopa- zawinęła do Annapolis w stanie Ma- Pancernik pozostawał na miejscu koli- da wziął udział w wielkiej rewii floty. ryland. Jej dowódca – komandor Geo- zji do późnego popołudnia, kiedy statek Paradę 102 okrętów niemal wszystkich rge R. Clark – został dowódcą całe- pasażerski zatonął. Szczęśliwie, dzięki klas, których linia rozciągała się na go zespołu. Po raz pierwszy stanowiły spokojnemu morzu wszyscy jego pasa- 7 milach odbierał prezydent William go trzy pancerniki: także Indiana oraz żerowie i członkowie załogi zostali ura- H. Taft na kanonierce Dolphin oraz se- Massachusetts. Na przełomie maja towani. W maju Iowa weszła na Missis- kretarz marynarki George von L. Mey- i czerwca jednostki dywizjonu, zaokrę- sippi docierając aż do Vicksburga skąd er na jachcie Mayflower. Najpierw jed- towawszy 500 podchorążych, prowa- wracając zatrzymywała się w Baton Ro- nostki z Prezydentem i Sekretarzem dziły szkolenie na Hampton Roads, uge i Donaldsonville. przeszły pomiędzy linią okrętów pan- a rankiem 6 czerwca wyruszyły w dłu- W końcu maja Iowa została ponow- cernych i niszczycieli, a później zagi rejs na wody europejskie. Po trwa- nie okrętem flagowym dowódcy letnie- stopowawszy odbierały paradę nie- jącym dwa tygodnie sztormowym go rejsu Dywizjonu Szkolnego, którym mal wszystkich okrętów (oprócz min.: przejściu Atlantyku okręty zespołu od- tym razem mianowano komando- Iowa, Idaho, Indiana i Massachusetts) wiedziły najpierw (23–30 czerwca) Ply- ra porucznika Roberta E. Coontza do- wychodzących w morze. Dwa dni póź- mouth w Anglii. Stamtąd część pod- wódcę wydziału dyscypliny Akademii niej pancerniki, które pozostały w No- chorążych udała się na wycieczkę do Marynarki. Do popołudnia 3 czerw- wym Jorku powróciły do Filadelfii. Londynu gdzie została podjęta uro- ca jednostki zaokrętowały w Annapo- Pod koniec roku departament ma- czystym śniadaniem przez burmistrza lis podchorążych, po czym rankiem rynarki otrzymał ofertę zakupienia miasta. Następnie pancerniki wizy- 5 czerwca wyszły w kolejną podróż pancerników Iowa, Indiana i Massa- towały (8–15 lipca) Marsylię we Fran- szkolną na wody europejskie. Dwana- chusetts oraz krążowników pancer- cji, w której spotkały się z austro-wę- ście dni później jednostki Dywizjonu nych Columbia i Minneapolis za kwotę gierskim krążownikiem Kaiser Franz zawinęły do Queenstown w Irlandii. 8 mln dolarów. Kwota ta była mniej- Joseph I. Później przeszły do Gibral- Tam 22 czerwca uświetniły swą obec- sza niż 1/20 poniesionych dotychczas taru (21–24 lipca) i odwiedziły Fun- nością koronację króla Jerzego V, pod- kosztów ich budowy i eksploatacji, któ- chal na Maderze (27 lipca–2 sierpnia), czas której Iowa oddała salut z 21 salw ry to koszt oszacowany na 30 czerwca a w drodze powrotnej także Hortę armatnich. Jednostki Dywizjonu opu- tego roku dla samego tylko pancerni- na Azorach (5–12 sierpnia). W ostat- ściły Irlandię w dniu 27 czerwca, ka Iowa wynosił ponad 7,353 mln do- nim z tych portów Iowa przejęła pięciu po czym przeszły na Morze Bałtyckie larów. Ze względu na konieczność marynarzy szkunera wielorybniczego zawijając w dniu 2 lipca do niemiec- stosowania procedury przetargowej Pedro Verala, którzy byli aresztowani kiej Kilonii. Następnego dnia dowód- Departament próbował zainteresować za plądrowanie napotkanego na morzu ca zespołu został przyjęty na pokła- ofertą kilku kongresmenów dla prze- opuszczonego statku. Wraz z dwo- dzie cesarskiego jachtu Hohenzollern forsowania stosownej ustawy umożli- ma świadkami wydarzenia zostali oni przez Cesarza Wilhelma II. W dniu wiającej ich sprzedaż bezprzetargową. przewiezieni przez pancernik do Sta- 12 lipca okręty opuściły Niemcy kie- Ze względu na brak możliwości uzy- nów Zjednoczonych i po zawinięciu rując się na Morze Północne gdzie skania większości dla takiej ustawy de- do Annapolis 28 sierpnia przekaza- od 14 do 17 lipca złożyły wizytę w Ber- partament marynarki odszedł od tej ni miejscowej policji. W dniu 2 wrze- gen w Norwegii. W drodze powrot- koncepcji na rzecz sprzedaży w prze- śnia Iowa opuściła Zatokę Chesape- nej pancerniki zawinęły do Gibraltaru, targu jednej z nowych republik takich ake i odeszła do Tompkinsville koło w którym przebywały od 2 do 8 sierp- jak: Argentyna, Brazylia czy Chile. Nowego Jorku skąd przeszła na krót- nia. Powróciwszy do Stanów Zjedno- Pod koniec kwietnia 1912 roku de- ki remont w New York Navy Yard. Na- czonych po przebyciu 7 tys. mil, póź- partament marynarki zdecydował stępnie powróciła do bazy floty rezer- nym wieczorem 22 sierpnia jednostka o utworzeniu z dniem 1 maja Atlan- wowej League Island w Filadelfii. zakotwiczyła u wyspy Salomona. Na- tyckiej Floty Rezerwowej pod do- Na początku 1911 roku pojawiły się stępnie przeszła do Annapolis gdzie wództwem kontradmirała Austina pogłoski o możliwości sprzedaży pan- 28 i 29 sierpnia wyokrętowała podcho- M. Knighta. Jej bazą miała być stocznia cerników Iowa i Oregon Peru. W dniu rążych. Dwa dni później pancerniki marynarki wojennej w Filadelfii. Do jej 9 lutego zostały one jednak definityw- Dywizjonu Szkolnego weszły na prze- składu włączono krążownik Tennes- nie zdementowane przez Departament gląd do Philadelphia Navy Yard. see, który miał być jednostką flagową Marynarki. W dniu 12 maja Iowa we- Pod koniec września w departamen- oraz pancerniki Iowa, Indiana, Maine zwana na pomoc drogą radiową i asy- cie marynarki pojawiła się koncepcja i Wisconsin, krążowniki Birmingham stowała w odległości około 55 mil na przebazowania Iowy na Pacyfik. Jed- i Chester, a także krążownik pancerno-

18 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Amerykański pancernik Iowa

wało, że 23 kwietnia Iowa została ponownie przywrócona do służby. Przez kolejne miesiące lat 1917-1918 jednostka była wykorzystywana, jako szkolny okręt artyleryjski w zatoce Chesape- ake oraz okręt strażniczy na Hampton Roads. Pełniła także rolę reprezenta- cyjną w szeregu wydarzeń lokalnych i państwowych. Od 7 grudnia 1918 roku Iowa wraz z Indiana i Massachu- setts oraz 7 niszczycielami i 12 ściga- czami okrętów podwodnych wchodziła w skład zespołu, który pod dowódz- twem kontradmirała Henry A. Wileya uświetniał swą obecnością Południo- wy Kongres Handlowy w Baltimo- re. W dniu 12 grudnia miała miejsce parada okrętów zespołu, a następne- go dnia ulicami miasta przedefilowa- li członkowie ich załóg. Iowa opuściła Baltimore 16 grudnia i pięć dni póź- niej wraz z Kearsarge, Illinois, Alaba- ma, Indiana i Mississippi oraz okrętem szpitalnym Solace zawinęła do Nowego Jorku. Tam okręty spędziły Boże Na- rodzenie witając także zespół pancer- ników floty amerykańskiej wracający do kraju z wojennej służby na Morzu Północnym. W dniu 26 grudnia jednostki uczestniczyły na wodach rzeki Hudson w wielkiej paradzie floty zwią- zanej z zakończeniem I wojny świato- Iowa w okresie I wojny światowej kiedy jednostka pełniła rolę okrętu szkolnego artylerii. wej. U stóp Statuy Wolności odbierali Fot. U.S. Navy ją sekretarz marynarki Josephus Da- pokładowy Tacoma. W dniu 30 czerw- skiej zwiedzali Akademię Marynarki. niels na jachcie Mayflower oraz jego za- ca Iowa wyruszyła w rejs szkolny W dniu 22 lipca pancernik powrócił stępca Franklin D. Roosevelt na jachcie z członkami milicji morskiej ze sta- do Tompkinsville, a później do stocz- Aztec. Szyk prowadziła wówczas fla- nów Maryland i Pensylwania zawija- ni w Filadelfii, którą opuścił 7 paź- gowa Pennsylvania z głównodowodzą- jąc w dniu 4 lipca do Newport. Sześć dziernika. Jednostka wraz z pancerni- cym Floty Atlantyku admirałem Hen- dni później pancernik powrócił do kami Montana, Maine, Missouri oraz ry T. Mayo na pokładzie, za którą szły Nowego Jorku. Na stojący na kotwicy krążownikami Chester i Birmingham superdrednoty New Mexico i Missis- w Tompkinsville okręt, w dniu 13 lipca udała się do Nowego Jorku na dorocz- sippi, a dalej inne pancerniki i okrę- zaokrętowało kolejnych 405 członków ną rewię floty. W dniu 16 października ty pozostałych klas. Każda z jednostek milicji morskiej z 1 Batalionu z Nowe- Iowa odeszła z North River i powróci- przechodzących przed Mayflower od- go Jorku oraz części 2 Batalionu z Bro- ła do bazy atlantyckiej floty rezerwo- dawała salut 19 wystrzałów armatnich. oklynu. Na pancerniku pozostawała wej w filadelfijskiej stoczni marynarki. W połowie stycznia 1919 roku Iowa wówczas licząca 245 osób załoga szkie- Kolejne miesiące lat 1912 i 1913 pan- wraz z Indiana i Massachusetts zosta- letowa. Następnie Iowa i jacht Glouce- cernik spędził w rezerwie floty z krót- ła skierowana do Norfolk gdzie miała ster, na którym zaokrętowano pozo- kimi jedynie przerwami na dorocz- kontynuować służbę jednostki szkol- stałych członków 2 Batalionu milicji ne rewie prezydenckie jesienią tych nej. Zamiast tego, w dniu 31 marca morskiej przeszły do Zatoki Chesape- lat. W październiku 1913 roku pre- okręt wycofano ze służby, zmieniając ake. Tam w Tangier Sound członkowie zydent William H. Taft dokonał np. w dniu 2 września jego nazwę na Co- milicji morskiej przeszli szkolenie sza- przeglądu 123 amerykańskich okrę- ast Battleship No. 4, aby uwolnić ją lupowe i wstępne szkolenie artyleryj- tów różnych klas zgromadzonych na dla nowobudowanego piątego3 pan- skie. Płynący z prędkością 10 węzłów rzece Hudson. Powróciwszy do Fila- cernika typu „South Dakota”. Eks-Io- okręt odbył strzelanie z dział 3-funto- delfii Iowa pozostawała w rezerwie do 3. Stępkę Iowa (BB-53) położono 17.5.1920 r. w New- wych oraz 102 mm do celu położonego 23 maja 1914 roku, kiedy to oficjalnie port News Shipbuilding & Drydock Co. w Newport w odległości niecałych 1,5 tys. metrów. została wycofana ze służby. News, w stanie Wirginia. Budowę okrętu przerwano 8.2.1922 r. przy stanie zaawansowania ocenianym na Później jednostka przeszła do Anna- Wypowiedzenie wojny Niemcom 31,8% i anulowano 17.8.1922 r. Nieukończony kadłub polis gdzie członkowie milicji mor- w dniu 2 kwietnia 1917 roku spowodo- pancernika skreślono 10.11.1923 r. i złomowano.

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 19 Amerykański pancernik Iowa wę skreślono z listy floty w dniu 4 lu- okrętów i nisz- Niektórzy z dowódców pancernika Iowa po 1903 roku tego 1920 roku. Rozkaz ten odwołano czenia ich za- komandor Thomas Perry ??.??.1901-11.05.1903 jednak już sześć dni później przezna- nim dotrą do komandor Henry B. Mansfield 11.05.1903-30.06.1903 czając Coast Battleship No. 4 do peł- wybrzeża Sta- komandor R. B. Bradford 23.12.1903-??.01.1905 nienia roli zdalnie kierowanego celu nów Zjedno- pływającego. Przemianowano go przy czonych. Ze komandor Benjamin F. Tilley ??.01.1905-12.12.1906 tym na niesklasyfikowany (bez nume- względu na komandor Henry McCrea 12.12.1906-1?.07.1907 ru kadłuba) „ruchomy cel” przydziela- kosztowny sys- komandor George R. Clark 02.05.1910-??.??.1911 jąc mu sygnaturę „IX-6”. Jednostkę od- tem sterowa- komandor porucznik Benjamin F. Hutchinson 1911 powiednio przystosowano do tej roli nia radiowego komandor podporucznik William W. Phelps 1912 zdejmując zbędne uzbrojenie i wypo- celu zrezygno- sażenie oraz przebudowując jej siłow- wano podczas eksperymentu z uży- wyżanie powodowało, że większość nię. Zamontowano także odpowiednie cia bomb z ładunkami bojowymi. Ca- bomb padała przed jego dziobem. oprzyrządowanie radioelektroniczne łością ćwiczeń dowodził kontradmirał Wczesną wiosnę 1922 roku eks-pan- produkcji General Electric Company H.B. Wilson, a komponentem po- cernik Iowa spędził w stoczni mary- pozwalające na zdalne, bezprzewodo- wietrznym komandor A.W. Johnson. narki w Filadelfii. Aparatura radiowe zadawanie nastaw mechanizmów Podniósł on swą banderę na transpor- wa pozwalająca na zdalne kierowanie nieobsadzonej przez załogę jednost- towcu lotniczym Shawmut, na którym celem została wówczas zdemontowa- ki4. W ten sposób powstała pierwsza zaokrętowani byli również obserwa- na z pancernika Ohio i przeniesiona na świecie zdalnie sterowana jednost- torzy. Planowano, że atak na eks-pan- na niszczyciel Dickerson. Opuściwszy ka-cel. Do pełnienia roli okrętu kieru- cernik Iowa idący od strony morza ku stocznię w dniu 17 kwietnia eks-pan- jącego ruchomym celem przystosowa- 100-milowemu odcinkowi wybrze- cernik udał się ku przylądkowi Hen- no pancernik Ohio (BB-12). ża pomiędzy przylądkami Hatteras ry. Zgodnie z decyzją departamen- Pierwszy eksperyment z wykorzy- i Henlopen nastąpi rankiem 28 czerw- tu marynarki, na początku maja miał staniem eks-pancernika Iowa zaplano- ca w odległości 50-100 mil od brzegu. być on wykorzystany jako cel i zato- wano na początek września 1920 roku. Panująca jednak wówczas gęsta mgła piony na południowym akwenie ćwi- Cel miał ostrzelać sterujący nim z od- uniemożliwiła start bombowców z baz czebnym podczas manewrów floty ległości 5 mil pancernik Ohio. Zanim lotnictwa floty Langley Field i York- Atlantyku. Ze względu jednak na to, że jednak test ten rozpoczął się na dobre town opóźniając ćwiczenia do przed- amerykańska flota pancerna Wschod- pancernik wystrzeliwszy w kierunku południa następnego dnia. niego Wybrzeża wymagała przeglą- celu zaledwie jeden pocisk został od- Po poprawie pogody, rankiem dów po kampanii zimowej, wracające wołany do asystowania u przylądków 29 czerwca z tymczasowych baz lot- na północ z bazy Guantanamo okręty Delaware okrętowi podwodnemu S-5, niczych na przylądkach May i Hatte- skierowano bezpośrednio na przeglą- który zatonął podczas prób morskich5. ras poderwało się w powietrze 13 łodzi dy stoczniowe rezygnując ostatecznie Następne doświadczenie przeprowa- latających Marynarki oraz 3 sterow- z wiosennych ćwiczeń artyleryjskich. dzono w dniach 14 i 15 października ce należące do Armii, które utworzyły W listopadzie 1922 roku sekretarz tego roku w zatoce Lynn Haven. Było linię dozoru. Poruszająca się z prędko- marynarki Josephus Daniels zdecy- to eksperymentalne bombardowanie ścią 6 węzłów eks-Iowa została wykryta dował o wspólnych manewrach flot lotnicze przeprowadzone przez pięć najpierw przez sterowiec D2, a później Atlantyku i Pacyfiku w Zatoce Panam- samolotów Felixstowe F-5 z powietrz- D4, które nie zdołały jednak zameldo- skiej. Ich przeprowadzenie planowano nej bazy marynarki na Hampton Ro- wać o tym drogą radiową. Dopiero po w terminie od 19 lutego do 30 marca ads. Podczas obserwowanych z po- wykryciu celu przez łódź latającą Fe- następnego roku. Szczegóły manew- kładu Ohio testów maszyny zrzuciły lixstowe F-5L informacja o zlokalizo- rów miały być dopracowane przez ad- około 200 atrap bomb. waniu celu dotarła na Shawmut, który mirała Hilary P. Jonesa głównodowo- Kolejne próby z wykorzystaniem wraz z 20 niszczycielami zabezpieczał dzącego Floty Atlantyku. Bojowa Flota eks-pancernika Iowa miały miejsce na akwen ćwiczebny. Godzinę potem trzy Pacyfiku pod dowództwem admirała początku lata 1921 roku w ramach te- pierwsze łodzie latające zrzuciły na cel 4. Konstruktorem systemu pozwalającego na zdal- stów bombardowania powietrznego z wysokości co najmniej 1,2 tys. me- ne sterowanie eks-pancernikiem Iowa był wynalazca jednostek pływających prowadzonych trów pierwsze z wypełnionych pia- amerykański John Hays Hammond Jr, który prowadził w Stanach Zjednoczonych pierwsze prace nad zdalnym, przez lotnictwo armii pod egidą ge- skiem bomb ćwiczebnych o wagomia- bezprzewodowym kierowaniem jednostek pływających. nerała brygady Williama „Billy” Mit- rze 45 kg. Eks-pancernik poruszał się Skonstruował on aparaturę radiową za pomocą, której chella. W szeregu rozpoczętych w dniu wówczas z prędkością około 15,5 wę- kierował z radiostacji w Marblehead małym jachtem na zatoce Massachusetts. 21 czerwca bombardowań użyto wów- zła zygzakując. Podczas kolejnych ata- 5. Jednostka ta osiadła na dnie 1.9.1920 r. nabierając czas, jako celów min. zdobycznych ków łącznie 23 samoloty zrzuciły 85 ta- wody do dziobowego przedziału torpedowego. Dzięki 6 sprawnej akcji ratunkowej udało się podnieść jej rufę na okrętów niemieckich . W ramach do- kich bomb, z których tylko dwie trafiły wysokość ponad 5 m nad powierzchnię wody i poprzez świadczeń wykorzystano wówczas tak- bezpośrednio w pokład dziobowy eks- wycięty w poszyciu otwór uratować całą załogę. Prowa- dzone następnie przez Ohio próby holowania zakończyły że po raz pierwszy zdalnie sterowany -pancernika. Za przyczynę małej pre- się niepowodzeniem i S-5 ostatecznie utracono. pływający cel ruchomy. Dzięki niemu cyzji bombardowania uznano wów- 6. Wśród przeznaczonych do zniszczenia jednostek niemieckich były pancernik Ostfriesland, krążow- zamierzano określić zdolność lotnic- czas brak doświadczenia w szacowaniu nik Frankfurt, trzy niszczyciele oraz okręty podwodne twa do wykrywania poruszających się przez lotników prędkości celu. Jej za- UB 48, U 111, U 117 i U 140.

20 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Amerykański pancernik Iowa

Eberle na pancerniku California mia- okrętowani na nim min. liczni kongres- Symonds Craig L. - Historical Atlas of the U.S. Navy. ła wyjść z portów Pacyfiku 9 lutego mani i dziennikarze. Kiedy eks-Iowa Trask David F. - The War with Spain in 1898. i dotrzeć na wody Panamy. Atlantycka tonęła, zgodnie z rozkazem sekreta- Wildenberg Thomas - Billy Mitchell’s War with the Navy. Flota Rozpoznawcza dowodzona przez rza marynarki Edwina C. Demby, od- wiceadmirała McDonalda na pancer- dano salut z 21 dział, a orkiestra okrę- Periodyki: niku Wyoming miała z kolei opuścić towa Mississippi odegrała hymn Stanów „Engineering, Jane’s Fighting Ships”, „Naval Histo- porty wschodniego wybrzeża w dniu Zjednoczonych. Załogi pancerników ry”, „Warships International”, amerykańska prasa co- 3 stycznia 1923 roku i przejść do Guan- amerykańskich towarzyszących tonię- dzienna z lat 1895-1922 tanamo. Admirał Jones na Maryland ciu jednostki stały wówczas w paradzie miał opuścić Wschodnie Wybrzeże burtowej. Cztery dni później eks-Iowa Witryny internetowe: na czele sił głównych po flocie rozpo- została skreślona z listy floty. www.airforcemag.com, znawczej. Obydwie Floty miały opu- www.battlecruisers.org ścić Kubę 19 lutego i przejść na drugą Bibliografia www.books.google.pl stronę Kanału Panamskiego. Jednym Opracowania: www.bulk.resource.org z elementów tych manewrów miało Biełow A. A. - Bronienoscy Sojedinionnych Sztatow www.chroniclingamerica.loc.gov być ostrzeliwanie ruchomego celu. Ameriki. www.en.wikipedia.org W drugiej połowie grudnia 1922 Braisted William R. - The United States Navy in the Pa- www.history.navy.mil roku po przeglądzie stoczniowym eks- cific 1897-1909. www.ibiblio.org -pancernik Iowa przeszedł na Hapton „Conway’s All the World Fighting Ships 1860-1905”. www.infoplease.com Roads. Następnie odszedł na Karaiby Friedman Norman - Naval Weapons of World War One. www.latinamericanstudies.org i na początku lutego 1923 roku poko- Friedman Norman - U.S. Battleships. An Illustrated www.leagle.com nał Kanał Panamski wychodząc na Pa- Design History. www.maritimeheritage.org cyfik. Podczas manewrów floty w Zato- Gozdawa-Gołębiowski Jan - Od Wojny Krymskiej do www.militaryhistory.com ce Panamskiej testowano min. radiowe Bałkańskiej. www.navsource.org systemy łączności taktycznej z lotnic- Gray Edwyn - 19th Century Torpedoes and Their In- www.navweaps.com twem obserwacyjnym, a ruchomy cel ventors. www.nc.findacase.com był bombardowany pociskami bojo- Mooney James L. - Dictionary of American Naval Fi- www.news.google.com wymi. Ostatecznie eks-Iowa zatonęła ghting Ships. www.newspaperarchive.com w dniu 23 marca po ostrzelaniu z dział Olender Piotr - Wojna Amerykańsko-Hiszpańska. www.nytimes.com kalibru 356 mm przez pancernik Mis- Reilly John C., Sheina Robert L. - American Battleships www.spanamwar.com sissippi (BB-41), co obserwowali za- 1886-1923. www.wayfarer-international.org Eks-pancernik Iowa na fotografii wykonanej w dniu 10 lutego 1923 roku w śluzie Pedro Miguel podczas przejścia przez Kanał Panamski na Pacyfik. Fot. U.S. Navy

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 21 Kilmalcolm w ciekawym malowaniu Samuił Siewierin (Rosja) i ujęciu. Informujemy, że rufa okrętu Tekst znajduje się po lewej strony fotografii. Fot. World Naval Ship Forum

Kanonierki patrolowe typu „Kil” W połowie pierwszej wojny świato- W pierwszej połowie 1917 roku zo- 2 okręty (numery 4001-4002), stocz- wej zagrożenie działalnością niemiec- stała podjęta decyzja o opracowania George Brown – nа 4 (numery kich okrętów podwodnych zmusiło niu na bazie trawlera projektu wy- 4003-4006), Hall, Russell & Co. – nа Brytyjczyków nie tylko do rozwinięcia specjalizowanego okrętu eskortowego 6 (numery 4007-4012), Cook, Welton budowy specjalnych jednostek do zwal- z ulepszonymi charakterystykami. & Gemmell – nа 14 (numery 4003- czania okrętów podwodnych, ale rów- W oparciu o wymagania technicz- 4006), Cochrane & Sons – nа 22 (nu- nież do zmobilizowania do walki z nimi ne opracowane przez oddział głów- mery 4027-4048) i wreszcie Smith’s ogromnej liczby jednostek cywilnych – nego konstruktora, specjaliści tej sa- Dock – na jeszcze 21 (numery 4049- głównie trawlerów, dryfterów i kutrów mej firmy Smith’s Dock1 wykonali 4069), doprowadzając ogólną ilość za- wielorybniczych. Wielokrotnie były projekt „szybkiego trawlera” o wypor- mówionych u niej okrętów do 37. podejmowane próby masowej budo- ności 895 t, rozwijającego prędkość Wszystkie jednostki otrzymały na- wy okrętów tej klasy organizując ją pod 13 węzłów i uzbrojonego w pojedyn- zwy od nazw szkockich wiosek, za- nadzorem Admiralicji. W 1915 roku fir- cze działo kalibru 102 mm. Koszt ka- czynających się z liter „Kil”, i to wła- ma Smith’s Dock z Мiddlesborough dłuba wynosił od 18 dо 20 tys. funtów śnie posłużyło do nazwania całej serii. uzyskała zamówienie na 15 uzbrojo- szterlingów, a siłowni – 19 700 funtów 18 stycznia 1918 roku szybkie trawlery nych kutrów wielorybniczych typu „Z”, szterlingów. Zamiast jednego pancer- typu „Kil” zostały przeklasyfikowane ale mała dzielność morska czyniła je nika można było więc zbudować około na kanonierki patrolowe (Patrol Gun- kiepskimi okrętami ZOP. Ich budowa 50 takich eskortowców. boats). została więc przerwana, а uwaga zosta- W lipcu 1917 roku Аdmiralicja anu- Pomimo nowej klasyfikacji, uzbro- ła skoncentrowana na trawlerach. Za- lowała wydane firmie Smith’s Dock jenie i zewnętrzny wygląd jednostek czynając od 1916 roku została zorga- wcześniejsze zamówienie na 16 traw- pokazywał ich typowe „rybackie” po- nizowana produkcja trzech głównych lerów typu „Castle”, zamawiając za- chodzenie. W spadku od trawlerów typów bazujących na cywilnych jed- miast nich taką samą ilość nowych „kile” uzyskały gładkopokładowy ka- nostkach – „Меrcy”, „Cаstle” i „Street” „szybkich trawlerów” (numery budo- dłub z silną siodłowatością i jednowa- (zostało zbudowanych odpowiednio 69, wy 3800-3815). Wkrótce do masowej łową siłownię. Nie zostało pominię- 127 i 89 jednostek). Wszystkie one po- ich produkcji postanowiono włączyć te również tradycyjne dla brytyjskich zostawały jednak w swej istocie jednost- jeszcze pięć stoczni, które dobrze za- okrętów eskortowych malowanie ma- kami niewojennymi ze zbyt małą pręd- rekomendowały się jako wykonaw- skujące. Żeby utrudnić niemieckim kością, dzielnością morską i zasięgiem cy jednostek rybackich. Do listopada pływania. Z tego powodu były niezbyt 1917 roku zostało zamówionych ogó- 1. Można zauważyć analogię z II wojną światową, gdy najbardziej masowa seria brytyjskich okrętów eskorto- dostosowane do pełnienia stałej służby łem 85 jednostek: stocznia Hawthorn, wych – korwet typu „Flower” – również była budowana konwojowej. Leslie & Co. otrzymała zamówienie na według projektu firmy Smith’s Dock.

22 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Kanonierki patrolowe typu „Kil” podwodniakom określenie kursu, Budowa pierwszego okrętu zajęła Dane taktyczno-techniczne prędkości, kadłub i kierunku pływa- około sześciu miesięcy, tak więc pierw- Wyporność 895 t nia, kadłub był symetryczny z pra- szy Kildary został wcielony do służby 55,5 (51,85 między wie jednakowo uniesionymi dziobem w grudniu 1917 r. Rewizja priorytetów Wymiary pionami)×9,1×3,2 m i rufą; pionowy komin był zamonto- polityki budowy nowych jednostek bo- wany na śródokręciu, nadbudówka nie jowych doprowadziła jednak, że już Siłownia 2 kotły cylindryczne, 1 maszyna parowa potrójnego rozprężania była, jak zazwyczaj przesunięta ku ru- w marcu 1918 roku Аdmiralicja anu- fie, а znajdowała się też na śródokrę- lowała zamówienie nа 30 jednostek, Mоc 1400 KM ciu i z obu stron była zakończona wy- budowa których jeszcze się nie zaczę- Prędkość 13 w sokimi sterówką i kabiną radiostacji. ła. Zamówienie nа Kilbrehen, począt- Zapas węgla 330 t Jedyny maszt na części jednostek był kowo wydane stoczni George Brown, Uzbrojenie 1 działo 102 mm, zamontowany przed kominem, a u po- w listopadzie zostało przekazane fir- 12 bomb głębinowych zostałych za nim. W rezultacie okręty mie Smith’s Dock, а w grudniu 1918 Załoga 39 ludzi typu „Kil” przypominały bardzo pa- roku оstatecznie anulowane. Тym nie- pierowe łódeczki. Do tego wszystkiego, mniej, stocznia ta w rezultacie okazała Тhоrnycroft, а 14 lutego następne- przed wcieleniem do służby kanonierki się jedyną, która zbudowała wszystkie go roku Аdmiralicja sprzedała 48 by- patrolowe otrzymywały zniekształca- zamówione w niej okręty. łych kanonierek patrolowych do prze- jące malowanie, którego wzór opraco- Do zawarcia rozejmu z Niemcami budowania ich na statki towarowe. wał znany malarz-marynista Norman 11 listopada 1918 roku do służby zdo- W składzie Royal Navy pozostał jedy- Wilkinson. łało wejść tylko 37 lub 38 (według róż- ny przedstawiciel danego typu – Kil- Ten, zdawałoby się, niezgrabny wy- nych danych) z 85 początkowo za- moon, który został wcielony do służ- gląd ukrywał całkiem silne uzbrojenie: mówionych okrętów. Tylko nieliczne by w marcu 1920 roku w charakterze nа platformie przed nadbudówką stało z nich zdołały wziąć udział w działa- kablowca. działo kalibru 102 mm, na rufie – ste- niach bojowych. Jedenaście jednostek Przebudowa na statki towarowe prze- laże bomb głębinowych i nowość tych zostało przebudowanych na trałow- biegała dość szybko i łatwo. Dziobowe lat – miotacz bomb głębinowych. ce – zadanie oczyszczenia z min wód działo razem z platformą było demon- Siłownia składała się z trzycylin- przybrzeżnych stało się bardziej aktu- towane, podobnie jak kabina radiosta- drowej pionowej maszyny parowej alnym. Pozostałe były wyposażane już cji. Komory amunicyjne i magazyn- potrójnego rozprężania o mocy 1400 po wojnie, przy czym większa ich część ki były przebudowywane na ładownie KM i dwóch cylindrycznych kotłów nawet nie otrzymała uzbrojenia i od (duża dziobowa i mała rufowa), a w gór- płomienicowych typu „szkockiegо”, razu została odstawiona do rezerwy. nym pokładzie nad nimi były wycina- z których każdy zamontowany był Problem ich dalszego wykorzysta- ne luki, obok których były montowane w oddzielnym wodoszczelnym prze- nia był podniesiony podczas deba- nieduże maszty z bomowymi dźwigami dziale kotłowni. Średnica cylindrów ty w Izbie Gmin w listopadzie 1919 ładunkowymi. Jeden z dwóch kotłów wysokiego, średniego i niskiego ciśnie- roku. W tym samym miesiącu pierw- był demontowany, komin przenoszono nia wynosiła odpowiednio 406, 559 sze cztery okręty – Kildress, Kilfree, bliżej rufy, а sterówka była montowa- i 1118 mm, skok tłoka – 660 mm, a ci- Kildonan i Kildwick – zostały prze- na bezpośrednio za nim. W rezultacie śnienie pary – 14 аtm. kazane znanej firmie stoczniowej otrzymywano całkiem porządny sta- Kopia oryginalnego planu kanonierki Kilbride. Fot. zbiory Siergieja Patjanina

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 23 Tekst

Tym razem Kildare w wojennym kamuflażu. Fot. zbiory Siergieja Patjanina tek kabotażowy o pojemności 490 BRT maszyna parowa została zamieniona i Kilham (Easterner), a ostatni w 1976 i prędkości 10 węzłów. silnikiem wysokoprężnym. roku, – Killiney (włoska Аngelina Jeszcze dalej posunęła się znana fir- Towarowe „kile” dosłownie roze- Маnchinо). Do nich zostały dołączo- ma żeglugowa Samuel White, która szły się po całym świecie, wielokrotnie ne Kilfenorа i Kildalkey, przebudowa- przebudowała w swojej stoczni w Co- zmieniając armatorów, nazwy i ban- ne dla południowoafrykańskiej firmy wes (na wyspie Wight) osiem jedno- derę. Rekordzistami pod tym wzglę- wielorybniczej Kerguelen Whaling. stek, w tym Kildorry, Kilmarnock, Kil- dem zostały Kilmelford i Kilbirnie, któ- W związku z kryzysem światowym mead, Killmelford i Kilmersdon. Po re zmieniały nazwy osiem razy. i upadkiem przemysłu wielorybnicze- pierwsze, został zmieniony kształt Pokojowej kariery byłych kanonie- go pod koniec lat 30-tych zostały one dziobu, stewa została prostą, po dru- rek patrolowych nie można było na- po prostu porzucone w jednej z zatok gie, jednostki otrzymały półpokładów- zwać szczęśliwą. Wystarczy powie- na wybrzeżu Południowej Afryki. ki, gdzie znalazł się kubryk dla załogi. dzieć, że z 48 jednostek, los których Główna ilość – 22 jednostki – zgi- Dwa inne statki (jeden z nich Kilfinny) udało się wyjaśnić (dla sześciu posia- nęła z powodu różnych przyczyn typu podczas przebudowy zostały przecięte dane informacje urywają się z chwilą nawigacyjnego, a 11 innych stało się tuż przed mostkiem. Przed nim wsta- skreślenia ich z listy Royal Navy), tylko ofiarami działań wojennych w latach wiono dodatkową 10-metrową sek- 15 zakończyły swoją karierę w stocz- II wojny światowej. Historii tych ostat- cję, w której znajdowała się trzecia ła- niach złomowych, przy czym 9 z nich nich warto przypatrzeć się dokład- downia. Kilka statków w późniejszym – po zakończeniu II wojny świato- okresie eksploatacji zostało przebudo- wej. Jako pierwsze w 1933 roku zosta- 2. Tutaj i dalej w nawiasach zostały podane nazwy 2 jednostek na chwilę opisywanych wydarzeń: złomowa- wanych z parowców na motorowce – ły zezłomowane Kildimо (Southerner) nie, zatonięcie itd. Duński statek towarowy Horsia (eks Kilfinny) przedłużony 10-metrową sekcją kadłuba, lata 1934-37. Fot. zbiory Siergieja Patjanina

24 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Grupa kanonierek typu „Kil” po zakończeniu wojny w oczekiwaniu na dalszy los, na pierwszym planie Kildary. Fot. World Naval Ship Forum niej. Ironia losu sprawiła, że większość łymi wymiarami i niewygórowanymi dowany na statek towarowy, pod na- z nich zginęło z rąk samych Brytyjczy- kosztami budowy, co sprzyjało maso- zwą Wearmouth; w 1925 r. sprzedany ków, bowiem do tego czasu znalazły wej ich produkcji. do S.R. Khopkar (Bombaj) i przemia- się one pod banderą włoską. Таk więc, nowany na Padma; w 1928 r. odsprze- Kilgobnet (Ninfea) został storpedowa- Kanonierki patrolowe typu „Kil” dany do New Bombay Steamships, ny przez brytyjski, а Kilchrenan (Bom- Okręty są wykazane zgodnie z nu- w 1931 r. – do Eastern Steam Naviga- bardier) – holenderski okręt podwod- merami zamówień admiralicji. Po na- tion Co. (Bombaj), przemianowany na ny; Kildavin (Galatа) – rozstrzelany zwie stoczni jest pokazana ilość zamó- Hashemi; 22.11.1948 r. zatonął w pobli- przez artylerię monitora Terror i kano- wionych w niej jednostek, w nawiasach żu Bombaju podczas cyklonu. nierki Efis w porcie Bardia; Kilbeggan – ilość zbudowanych. Wytłuszczonym • Kilfenora (14.12.1917/styczeń 1918) (Таbarca) – wszedł na minę; Kilbra- drukiem są pokazane nazwy okrętów, – 14.2.1920 r. sprzedany firmie Irvi- id (Alfredo) – został zatopiony przez które zostały ukończone, zwykłym ne & Johnson (Nortshild) i przebudo- brytyjski samolot torpedowy; Kilmore – anulowane zamówienia. W nawia- wany na statek dla przewozu tłuszczu (Аssab) – zatopiono w Livorno w celu sach po nazwie jest podana data wo- wielorybiego, w tym samym roku od- przegrodzenia toru wodnego. Brytyj- dowania, łamana przez datę wcielenia sprzedany firmie Kerguelen Sealing ski okręt podwodny zatopił również do służby, jeśli jest ona znana. Jednost- and Whaling (Kapsztad); 29.4.1940 r. Kilchattan (norweski Island), płyną- ki ukończone bez uzbrojenia są zazna- osadzony na mieliźnie przy wyspie cy w składzie niemieckiego konwoju, czone (*). Skapen w zat. Saldanha (RPA). а Kilkeel (portugalski Cаtalinа) zgi- • Kilgobnet (14.12.1917/luty 1918) nął оd torped niemieckiego U-boota. → Stocznia Smith’s Dock – 37 (37) – 14.2.1920 r. sprzedany firmie Jo- Kildress i Kilfinny (norweskiе Björnvik jednostek (numery 3800-3815): plin & Hull (Newcastle), przebudowa- i Risøy) zostały zatopione przez nie- • Kildary (1.11.1917/grudzień 1917) ny na statek towarowy, pod nazwą Ma- mieckie lotnictwo u wybrzeży Anglii. – 14.2.1920 r. sprzedany firmie Robin- xton; w 1922 r. sprzedany do Johann Kildysart (indyjski Indirа) na początku son, Brown & Joplin (Newcastle), prze- K. Blumenthal (Hamburg), przemia- wojny został zmobilizowany do Royal budowany na statek towarowy, pod na- nowany na Matthias; w 1928 r. – Cie. Navy, przekształcony w trałowiec i zgi- zwą Sorcerer; w 1933 r. sprzedany do Generale Aeropostale (Hawr), prze- nął pod bombami japońskiego lotnic- C.A. Moreira & Cia (Portugalia) i przemianowany na Bemtevi; w 1934 r. – litwa w Hongkongu. Ponownie podniósł mianowany na Ourem; w 1941 r. wy- niom lotniczym Air France (port ma- bojową banderę też Kilmead (połu- mieniony w wykazie strat, jednak cierzysty Hawr); w 1928 r. – Orazio dniowoafrykański Мead), będący ka- w 1943 r. istniał w wykazie statków ar- Rosini Genua), zmieniona nazwa Nin- blowcem, podczas gdy Kilmacrennan matora Hrimfaxi & Svidi (Rejkjawik) fea; 5.7.1941 r. zatopiony przez brytyj- (аmerykański Маritа) wszedł w skład pod nazwą Hrimfaxi; w 1950 r. sprze- ski okręt podwodny Triumph przy cy- Straży Wybrzeża (Coast Guard) USA dany do Kjartan Gudmundsson (Har- plu Ras Таhuns w rejonie Benghazi. pod numerem WYP-175. narfjordur) i zmienił nazwę na Au- • Kilclare (14.1.1918/luty 1918) – Na zakończenie należy zaznaczyć, dumla; w 1951 r. sprzedany do Ashoka 14.2.1920 r. sprzedany firmie Joplin & że choć kanonierki patrolowe typu Line (Bombaj); w 1954 r. zezłomowany Hull (Newcastle), przebudowany na „Kil” pojawiły się zbyt późno, aby w Kalkucie. statek towarowy, pod nazwą Stanho- zdążyć wykazać się na wojnie, możne • Kildorough (16.11.1917/grudzień pe; w 1922 r. sprzedany do Johannes je uznać za dość udane jednostki łą- 1917) – 14.2.1920 r. sprzedany firmie Ick (Hamburg), przemianowany na So- czące w sobie silne uzbrojenie z ma- Common Bros. (Newcastle), przebu- phus; 14.12.1923 r. zatonął w ujściu rze-

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 25 Kanonierki patrolowe typu „Kil” ki Wezery w wyniku zderzenia z duń- sprzedany do W.R. Carpenter & Co. budowany na statek towarowy, pod skim statkiem Helene podczas rejsu do (Newcastle, Аustralia), przemianowa- nazwą Southerner; w 1927 r. sprzeda- Kłajpedy z ładunkiem węgla. ny na Duris; 29.5.1937 r. zatonął w Ra- ny do K. Behrsing (Rygа); w 1929 r. – • Kilchrenan (15.1.1918/marzec baulu w rezultacie erupcji wulkanu. Brown Shipping (Newcastle); w 1933 r. 1918) – 14.2.1920 r. sprzedany firmie • Kilfullert (15.3.1918/kwiecień – B.J. Sutherland & Co. (Newcastle); Robinson, Brown & Joplin (Newca- 1918) – 14.2.1920 r. sprzedany firmie w 1933 r. zezłomowany w Grenton. stle), przebudowany na statek towaro- Common Bros. (Newcastle), przebu- • Kildysart (11.5.1918/czerwiec 1918) wy, pod nazwą Bombardier; w 1926 r. dowany na statek towarowy, pod na- – 14.2.1920 r. sprzedany firmie Joplin sprzedany do B.J. Sutherland & Co. zwą Wearhome; w 1928 r. sprzedany & Hull (Newcastle), przebudowany na (Newcastle); w 1934 r. – Marino Qu- do Tower Trading Syndicate (Newca- statek towarowy, pod nazwą Embleton; erci (Genua), przemianowany na Col- stle); w 1928 r. – Skipafelagid Foroyar w 1924 r. sprzedany do Common Bros lodi; w tym samym roku – Anonima (Тórshavn, Wy. Owcze), przemianowa- (Newcastle), w 1926 r. sprzedany do Petroli Italiana (Аnkonа), przywró- ny na Havhestur; w 1934 r. oddany na S.R. Khopkar (Bombaj) i przemiano- cona nazwa Bombardier; w 1936 r. złom w Kоpenhadzе. wany na Indira; w 1928 r. – New Bom- – Trasporti Marittimi S.A. (Triest); • Kilkeel (27.3.1918/maj 1918) – bay Steamships, w 1931 r. – G.P. Aiyer w 1939 r. – Giuseppe Sereno & Luigi 14.2.1920 r. sprzedany firmie Robin- (Bombaj); w 1936 r. – Malabar SS Co. Casa (Genua); w 1940 r. – S.A. Tra- son, Brown & Joplin (Newcastle), prze- (Bombaj); w 1931 r. – New Dholera Ste- sporti Industriale (Genua); 6.8.1940 r. budowany na statek towarowy, pod amships (Bombaj); w 1939 r. – Ko Fook zatopiony przez holenderski okręt nazwą Falconer; w 1927 r. sprzeda- Iu (Hongkong); w kwietniu 1940 r. za- podwodny О 24 6 mil morskich оd ny do K. Behrsing (Rygа); w 1929 r. rekwirowany przez Admiralicję i prze- Fregenе (41°47’ N i 12°08’ E). sprzedany do C.A. Moreira & Cia kształcony w trałowiec; 15.12.1941 r. • Kildavin (13.2.1918/marzec 1918) – (Porto) i przemianowany na Catalina; zatopiony przez japońskie lotnictwo w 1922 r. sprzedany firmie Side Ship- 15.1.1942 r. storpedowany i zatopiony w Hongkongu. ping Co. (Newcastle), przebudowany przez niemiecki U-boot U 203 przy po- • Kilgarvan (27.5.1918/czerwiec 1918) na statek towarowy, pod nazwą Le- łudniowo-wschodnim krańcu Nowej – 14.2.1920 r. sprzedany firmie Glan- aside; w 1926 r. sprzedany K. Behr- Fundlandii. hurst Shipping Co. (Cardiff), przebu- sing (Ryga); w 1928 r. sprzedany do • Kilcock (27.4.1918/maj 1918) – dowany na statek towarowy, pod nazwą Tito Campanella Soc. di Nav. (Genua) 14.2.1920 r. sprzedany firmie Robin- Heather King; w 1926 r. sprzedany do i przemianowany na Galata; w 1929 r. son, Brown & Joplin (Newcastle), prze- Brodrene Lothe (Haugesunn, Norwegia), przebudowany na motorowiec; budowany na statek towarowy, pod przemianowany na King; 20.11.1941 r. 17.12.1940 r. zatopiony artylerią bry- nazwą Spinner; w 1928 r. sprzedany do osiadł na mieliźnie Utklippаna podczas tyjskich monitora Terror i kanonierki Malabar SS Co. (Bombaj) i przemiano- rejsu z Hotenau do Kalmaru, ściągnięty Aphis w porcie Bardia (Libia). wany na Lalita; w 1937 r. odsprzeda- z mielizny 23.11.1941 r., lecz zatonął pod- • Kildorrey (14.2.1918/kwiecień ny New Dholera Steamships (Bombaj); czas holowania. 1918) – 14.2.1920 r. sprzedany firmie w 1940 r. wykreślony z rejestru Lloyda. • Kilchreest (8.6.1918/czerwiec 1918) Robinson, Brown & Joplin (Newca- • Kildimo (27.4.1918/maj 1918) – – 14.2.1920 r. sprzedany firmie Joplin stle), przebudowany na statek towa- 14.2.1920 r. sprzedany firmie Robin- & Hull (Newcastle), przebudowany na rowy, pod nazwą Dempster; w 1926 r. son, Brown & Joplin (Newcastle), prze- statek towarowy, pod nazwą Harro- Killour prezentuje swoje działo. Fot. World Naval Ship Forum

26 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Killybegs w burtowym ujęciu prezentuje swój wojenny kamuflaż. Fot. zbiory Richarda Osborne’a gate; w tym samym roku odsprzeda- statek towarowy, pod nazwą Throp- • Killybegs (7.9.1918/październik ny do Coombes, Marshall & Co. (Mid- ton; w 1926 r. sprzedany do Leith, Hull 1918)* – 14.2.1920 r. sprzedany firmie dlesborough), w 1926 r. Tyrer & Co. and Hamburg SP Co. (Leith) przemia- Joplin & Hull (Newcastle), przebudo- (Valparaisо); 14.1.1936 r. zatonął na nowany na Britannia; w 1940 r. – Cur- wany na statek towarowy, pod nazwą południe od Lebu (Chile) podczas rej- rie Line (Leith); w 1945 r. – Primrose Alwinton; w 1924 r. sprzedany do Le- su z Valparaiso do Puerto Montt z ła- Hill (Leith); w 1947 r. – Phoenicia SS ith, Hull and Hamburg SP Co. (Leith), dunkiem węgla. Co. (Мaltа); w 1957 r. maszyna parowa przemianowany na Edina, w 1939 r. • Kilham (10.6.1918/czerwiec 1918) zamieniona na silnik wysokoprężny; – na Edina II; w 1940 r. sprzedany do – 14.2.1920 r. sprzedany firmie Robin- w 1960 r. sprzedany Biagio Mancino Woodtown Shipping Co., przemiano- son, Brown & Joplin (Newcastle), prze- (Neapol), przemianowany na Angeli- wany na Wyetown; 14.1.1943 r. zatonął budowany na statek towarowy, pod na Mancino; w 1976 r. zezłomowany przy wsch. wybrzeżu Anglii (52°13’ N nazwą Easterner; w 1933 r. – B.J. Su- w Bahii (Brazylia). i 01°56’ E.) podczas rejsu z Hull do Ip- therland & Co. (Newcastle) i w tym sa- • Killour (9.8.1918/wrzesień 1918)* swich z ładunkiem fosfatów. mym roku zezłomowany. – 14.2.1920 r. sprzedany firmie Joplin • Killygordon (8.10.1918/gru- & Hull (Newcastle), przebudowany na dzień1918)* – 14.2.1920 r. sprzeda- (Numery 4049-4069): statek towarowy, pod nazwą Naworth; ny firmie Robinson, Brown & Joplin • Killena (9.7.1918/sierpień 1918) w 1922 r. sprzedany do Johannes Ick (Newcastle); w tym samym roku od- – 14.2.1920 r. sprzedany firmie Co- (Hamburg), przemianowany na Opus; sprzedany do Homeland SS Co. (New- ombes, Marshall & Co. (Middlesbo- w 1925 r. Vito Quargnali (Тriest), prze- castle) i przemianowany na Home- rough), przebudowany na statek to- mianowany na Montebello; w 1927 r. ford; w 1922 г. – Beadon Line (Cardiff); warowy, pod nazwą Edwin Douglas; – Carlo Martinolich & Figlio (Тriest); w 1925 г. – J. Crass (Londyn); w 1927 r. w 1926 r. sprzedany do T. Landgren & 1.1.1944 r. zatonął w wyniku błędu na- – Smith’s Coasters (Durban); w 1946 r. Co. (Valparaiso), przemianowany na wigacyjnego w rejonie wyspy Pantelleria. – Gilbert Vallance Webb, w 1947 r. – Araucania; 5.9.1938 r. wszedł na rafę • Killowen (6.9.1918/październik Arden Hall SS Co. (Kapsztad) i prze- skalną i zatonął koło przyl. Quintero 1918)* – 14.2.1920 r. sprzedany fir- mianowany na Laeveld; w 1951 r. podczas rejsu z Coquimbo do San An- mie Robinson, Brown & Joplin (New- – Dent and Goodwin (Kapsztad), tonio z ładunkiem rudy złota. castle), przebudowany na statek to- w 1952 r. – B. Nikolaou (Pireus), prze- • Killerig (9.7.1918/sierpień 1918) warowy, pod nazwą Curler; w 1933 r. mianowany na Eleoussa i zarejestro- – w 1920 r. przebudowany na sta- sprzedany do B.J. Sutherland & Co. wany w Panamie; w 1955 r. przeszedł tek ratowniczy w stoczni Swan Hun- (Newcastle); w 1934 r. – Abdel Sa- pod banderę Kostaryki; w 1958 r. od- ter (Swansea); w 1933 r. sprzedany fir- lam El Chaffei (Аleksandria, Egipt), sprzedany Maria Stefanou Gianno- mie Panama Salvors Inc. (Panama); przemianowany na Salam; w 1937 r. ulis (Pireus), przebudowany na moto- 15.12.1947 r. zatonął w odległości 1 mili – Soc. Misr de Navigation Maritime rowiec i przemianowany na Panaghia od wybrzeża Jamajki w rezultacie błę- (Аleksandria); w 1940 r. – Cyprian Co- Tinou, w 1961 r. przemianowany na du nawigacyjnego. astal Lines (Famagustа), przemiano- Panaghia Odoghitria; w 1963 r. sprze- • Killiney (29.7.1918/wrzesień 1918) wany na Cyprus; 29.3.1944 r. rozbił się dany do Meleas, Constaneas & Co. (Pi- – 14.2.1920 r. sprzedany firmie Joplin w zat. Episkopi (Cypr) w wyniku błędu reus), przemianowany na Panaghia Ti- & Hull (Newcastle), przebudowany na nawigacyjnego. nou; 8.10.1964 r. osiadł na mieliźnie

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 27 Kanonierki patrolowe typu „Kil” koło wyspy Dugi Otok w rejonie Zada- • Kilmaine (5.11.1918/grudzień (Genua), w 1951 r. – Israel Lewit (Ko- ru (Jugosławia) i przełamał się. 1918)* – 14.2.1920 r. sprzedany fir- staryka); w 1953 r. – Cia. Maritima • Kilmacolm (8.10.1918/listopad mie Robinson, Brown & Joplin (New- Vira (Kostaryka), przemianowany na 1918)* – 14.2.1920 r. sprzedany firmie castle), przebudowany na statek to- Sousy; 12.3.1954 r. przypłynął na de- Beaver Shipping Co. (Cardiff), przebu- warowy, pod nazwą Crofter; w 1929 r. montaż do Belgii. dowany na statek towarowy, pod na- sprzedany norweskiej firmie Ekko, • Kilmanahan (17.12.1918/maj zwą Nigretia; w 1922 r. – W.E. Hinde przemianowany na Ekko; 25.11.1929 r. 1919)* – w 1920 r. przebudowany na & Co. (Cardiff); 7.1.1924 r. wypłynął zatonął koło Vaderboda podczas rej- statek towarowy, pod nazwą Manahan; z Swansea do Rouen z ładunkiem wę- su ze Szczecina do Drammen z ładun- w tym samym roku sprzedany firmie gla i zaginął. kiem piasku. Emlyn Line (Cardiff), przemianowa- • Kilmacrennan (5.11.1918/grudzień • Kilmallock (4.12.1918/kwiecień ny na Emlynmor; 24.10.1927 r. zagi- 1918)* – 14.2.1920 r. sprzedany firmie 1919)* – 14.2.1920 r. sprzedany firmie nął w rejonie Dungeness w kanale Lа Joplin & Hull (Newcastle), przebudo- L. Gueret & Co. (Londyn), przebudo- Маnche. wany na statek towarowy, pod nazwą wany na statek towarowy, pod nazwą • Kilmarnock (31.3.1919/maj 1919)* Seagill; w 1922 r. sprzedany Johann Mallock; w 1927 r. przekazany Gueret, – 14.2.1920 r. sprzedany firmie Kyle K. Blumenthal (Hamburg), przemia- Llewellyn & Price (Londyn); w 1928 r. Transport Co. (Liverpool), przebudo- nowany na Kaspar; w 1925 r. – Dent – Radnor SS Co. (Londyn), prawdo- wany na statek towarowy; w 1923 r. and Goodwin (Rotterdam), przemia- podobnie przemianowany na Mon- sprzedany do Henry J. Brennan (Liver- nowany na Marita; w 1927 r. – K.J. tenegro; w 1928 r. – Tito Campanella pool); w 1924 r. – Robert Leeson (Li- Carter (Hull); w 1929 r. – J.S. McCor- Soc. di Nav. (Genua), przemianowa- verpool); w 1925 r. – James Kell (Sun- mick (Windsor, Kаnadа); w 1927 r. – ny na Scio; w 1935 r. przebudowany derland); w 1926 r. – Frank K. Warren Copper SS Co. (Fireport, st. Ohio); na motorowiec; w sierpniu 1940 r. za- (Halifax, Kаnadа), następnie – Kil- w 1942 r. zmobilizowany do Coast rekwirowany przez włoską marynar- marnock Ltd. (Halifax); w 1928 r. – Ri- Guard USA pod numerem WYP-175, kę wojenną, z nadaniem numeru F.12; chard S. Cors (Nowy Jork), przemia- w 1944 r. skreślony i wystawiony na 9.9.1943 r. zatopiony w Genui; podnie- nowany na Chelsea; w tym samym sprzedaż, ale dopiero w 1948 r. został siony przez niemieckich ratowników, roku przekazany Byrd Antarctic zakupiony przez ekwadorską firmę lecz 16.6.1944 r. zatopiony jako bran- Expedition (Nowy Jork), przemia- Tropical Navigation Co. i przemiano- der w La Spezii; podniesiony i wyre- nowany na Eleanor Boling; w 1930 г. wany na Tela; w 1964 r. przekazany na montowany po wojnie; w 1949 r. sprze- sprzedany do Marine Agencies Ltd złom w Guayaquil. dany do Leone Diena fu Clemente (Saint John, Kаnadа), przemiano- Kilmanahan po wojnie jako cywilny frachtowiec jeszcze oryginalną nazwą. Fot. zbiory Richarda Osborne’a

28 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Statek handlowy Mead (eks Kilmead) w Durbanie. Fot. South Africa’s Fighting Ships: Past and Present wany na Kilmarnock, lecz w tym sa- towarowy, pod nazwą Mead; w 1927 r. L. Gueret & Co. (Londyn), przebudo- mym roku wykupiony przez Bolling sprzedany Charles Louis Storm (Lon- wany na statek towarowy, pod nazwą SS Co. z przywróceniem nazwy Ele- dyn), lecz w tym samym roku odsprze- Mersdon; w 1927 r. przekazany Gueret, anor Boling; w 1932 r. sprzedany W.F. dany do Smiths’ Coasters (Durban); Llewellyn & Price (Londyn), w 1928 r. Parker (Мiami); w 1933 r. – Vamar SS w 1942 r. zmobilizowany do Royal Navy, – Radnor SS Co. (Londyn), prawdopo- Co. (Norfolk), przemianowany na Va- przebudowany na kablowiec, oddany do dobnie przemianowany na Montecri- mar; w 1941 r. – Soc. Navegacion dos służby 21.12.1942 r.; w 1944 r. przekaza- sto; w 1935 r. – H. Constant (Londyn); Oceanos Sud America (Panamа), na- ny South African Navy; w 1947 r. zwró- w tym samym roku – Francis Cole- stępnie – Cia. de Nav. Bolivar-Atlanti- cony do właściciela; w 1957 r. sprzedany iro (Маltа), przemianowany na San ca (Panamа); 21.3.1942 r. zatonął u wy- do Point Shipping Company (Durban), Gorg; w 1942 r. – Naviera Ortu-Za- brzeży Florydy podczas rejsu z Tampу przemianowany na Komati; w 1959 r. – ra (Panamа), przemianowany na Ga- na Kubę z ładunkiem tarcicy. Durban Lines, 18.3.1960 r. sprzedany na izka; w 1943 r. – Limerick SS Co. (Ir- • Kilmartin (31.3.1919/czerwiec złom firmie K. Nathan (Durban). landia), przemianowany na Monaleen; 1919)* – 14.2.1920 r. sprzedany fir- • Kilmelford (14.5.1919/sierpień w 1950 r. oddany na złom w Dublinie. mie L. Gueret & Co. (Londyn), prze- 1919)* – 14.2.1920 r. sprzedany firmie • Kilmington (30.5.1919/sierpień budowany na statek towarowy, pod na- W.J. Thomas (Southampton), przebu- 1919)* – 14.2.1920 r. sprzedany fir- zwą Mandrake; w 1927 r. przekazany dowany na statek towarowy, pod namie L. Gueret & Co. (Londyn), prze- Gueret, Llewellyn & Price (Londyn); zwą Melford; w 1923 r. sprzedany Al- budowany na statek towarowy, pod w 1928 r. – Radnor SS Co. (Londyn), len Adams & Co. (Southampton); nazwą Mington; w 1927 r. przekaza- prawdopodobnie przemianowany w 1924 r. – Melford SS Co. (Southamp- ny Gueret, Llewellyn & Price (Lon- na Montecarlo; w 1934 r. – hrabiemu ton); w 1926 r. – Union Industrielle dyn), następnie sprzedany F. Jurgen- Chaplinowi (Londyn) i przebudowa- et Maritime (Rouen), przemianowa- sen (Pärnu, Estonia) i przemianowany ny na jacht Foinavon; w październiku ny na Christina; w 1928 r. – A. & P. Si- na Briim; w 1935 r. – Hammond Lane 1939 r. zarekwirowany przez Admira- card (Маrsylia), przemianowany na Foundry Co. (Dublin), przemianowa- licję i przebudowany na pływające ko- Ville de Nice; w 1934 r. – Charles Chal- ny na Hammond Lane; w 1937 r. – Cia. szary, w 1945 r. zwrócony do właścicie- houb (Bejrut), przemianowany na Ville Commercio e Navegação (Rio de Jane- la; w 1946 r. przebudowany na statek de Lattaquie, w 1937 r. – na Elli; w tym iro), przemianowany na Jary; oddany towarowy w stoczni Lothe w Hauge- samym roku sprzedany do Comptoir na złom w 1950 r. sunne (Norwegia); w 1947 r. sprzeda- Maritime de Syrie F. Edde & Cie (Bej- • Kilmore (17.7.1919/wrzesień 1919)* ny do AS Saga (Haugesunne), prze- rut), przemianowany na Mont Liban; – 14.2.1920 r. sprzedany firmie New- mianowany na Varafjell; w tym w 1946 r. – Wadih F. Achkar (Bejrut), ton SS Co. (Southampton), przebudo- samym roku sprzedany J.E. Samuel- w 1947 r. przemianowany na Georgios wany na statek towarowy, pod nazwą son (Оskarhamn), przemianowany P.; w 1951 r. sprzedan Cia. Nav. Y Co- Newtonia; w 1923 r. sprzedany do Wil- na Dixi; we wrześniu 1949 r. zatonął mercio Dora (Kostaryka); w 1952 r. – ton SS Co. (Southampton); w 1927 r. w Saltwick, podniesiony we wrześniu Cia. Nav. Perseus (Kostaryka), prze- – Heinrich Boysen (Hamburg), prze- 1952 r. i sprzedany na złom w Gateshe- mianowany na Perseus; 16.4.1955 r. mianowany na Margot; w 1933 r. – Da- ad, dokąd przypłynął 5.12.1952 r. przybył na holu do Adenu; dalszy los vide Zolezzi (Genua), przemianowa- • Kilmead (1.5.1919/czerwiec 1919)* – nieznany, skreślony z Lloyda w 1959 г. ny na Ennio; w 1938 r. – Cie. Generale 14.2.1920 r. sprzedany firmie L. Gueret & • Kilmersdon (30.5.1919/sierpień Italiana della Grande Pesca (Livorno), Co. (Londyn), przebudowany na statek 1919)* – 14.2.1920 r. sprzedany firmie przebudowany na rybacki trawler

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 29 Kanonierki patrolowe typu „Kil” z zamianą maszyny parowej na sil- skich na południowy zachód od Beru- Candia; w 1927 r. – M.M. Gunalachi nik Diesla i przemianowany na Assab; ik podczas rejsu z Bergen do Newcastle (Тriest); w 1929 r. – S.A. Tito Campa- 28.10.1943 r. zatopiony w Livorno. z ładunkiem śledzi. nella (Genua), przemianowany na Ta- • Kilmuckridge (28.7.1919/paź- barca; 1.12.1942 r. wszedł na minę i za- dziernik 1919)* – 14.2.1920 r. sprze- → Stocznia Hawthorn Leslie – tonął w rejonie Wado podczas rejsu dany firmie Allen Adams & Co. 2 (0) jednostki (numery 4001-4002): z Livorno do Bastii. (Southampton), przebudowany na Kilblane, Kilberchan • Kilbirnie (16.5.1919)* – 14.2.1920 r. statek towarowy, pod nazwą Newton sprzedany firmie Homeland SS Co. Bay; w 1924 r. sprzedany do Grun- → Stocznia George Brown & Co. – (Newcastle), przebudowany na sta- dwell, Thompson & Co. (Southamp- 4 (3) jednostki (numery 4003-4006): tek towarowy, pod nazwą Homestad; ton); w 1925 r. – Newfoundland-Ca- • Kilberry (2.7.1918)* – 14.2.1920 r. 6.9.1920 r. zatonął 10 mil na północ- nada Traders (Halifax); w 1927 r. sprzedany firmie Robinson, Brown ny zachód od skał Seven Stones (rejon – Newton Bay Ltd, następnie – Aca- & Joplin (Newcastle), przebudowa- wyspy Scilly) podczas rejsu z Blythe do dia Shipping (Quebec) Ltd (Halifax); ny na statek towarowy, pod nazwą Bo- Cork z ładunkiem węgla. w 1925 r. – J.F. O’Boyle (Nowy Jork); lam; w tym samym roku odsprzeda- • Kilbrachan – w marcu 1918 r. po- w 1930 r. – Bermuda & West Indies SS ny Joplin & Hull (Newcastle); w 1923 r. nownie zamówiony w stoczni Smith’s

Tym razem Kilmun w roli kablowca. Fot. zbiory Richarda Osborne’a

Co. (Hamilton, Bermudy) i przemia- – Johannes Ick (Hamburg), prze- Dock, w grudniu 1918 г. zamówienie nowany na Longbird; w 1935 r. – Her- mianowany na Globus; w 1925 r. – A. anulowane. bert F. Williams (Hamilton); w 1935 r. Norman-Larsen (Horten, Norwegia); Viking Marine Corp. (Nassau, Baha- 30.1.1928 r. zginął w rezultacie wejścia → Stocznia Hall Russell – 6 (2) jed- my); w 1940 r. – William A. Wilson na mieliznę przy cyplu Brygg (rejon nostek (numery 4007-4012): (Southampton), następnie – Derwent Hull) podczas rejsu z Ålesund do Hull • Kilbride (21.8.1918)* – 14.2.1920 r. SS Co. (Newcastle); 16.1.1943 r. zato- z ładunkiem śledzi. sprzedany firmie Robinson, Brown & nął w rezultacie zderzenia ze statkiem • Kilbeggan (23.9.1918)* – Joplin (Newcastle), przebudowany na Beltoy u wschodniego wybrzeża An- 14.2.1920 r. sprzedany firmie Robin- statek towarowy, pod nazwą Scotsgap; glii (55°06’ N i 01°12’ W podczas rejsu son, Brown & Joplin (Newcastle), prze- w tym samym roku odsprzedany Jo- z Clyde do Hull. budowany na statek towarowy, pod plin & Hull (Newcastle); w 1922 r. – Jo- • Kilmun (11.10.1919/20.3.1920)* – nazwą Lurkner; w tym samym roku hannes Ick (Hamburg), przemianowa- ukończony jako kablowiec; w kwietniu odsprzedany Joplin & Hull (Newca- ny na Rebus; w 1925 r. – Vito Quargnali 1946 r. sprzedany norweskiej firmie AS stle); w 1923 r. – Johannes Ick (Ham- (Тriest), przemianowany na Poggioreale; Rask (Haugesunn), przemianowany burg), przemianowany na Humus; w 1928 r. – F.S. Sarde, przemianowany na Rask; w czerwcu 1948 r. przebudo- w 1925 r. – Nordische Handels & Re- na Nino Di Gallura; w 1933 r. – Dani & wany na motorowy statek towarowy; ederei (Hamburg), przemianowany na Co. (Genua), przemianowany na Alfre- 31.1.1950 r. zatonął w rezultaciе błędu Falkental; w tym samym roku – Vito do; 20.1.1943 r. zatopiony torpedą przez nawigacyjnego w odległości 2 mil mor- Quargnali (Тriest), przemianowany na brytyjski samolot na północ od Krety.

30 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Kildare bez kamuflażu po zakończeniu I wojny światowej. Fot. zbiory Siergieja Patjanina • Kilburn (28.5.1918) – 14.2.1920 r. Kilbrittain, Kilby, Kilcar, Kilcavan. rejsu z Honningsvåg do Tanafjord z ła- sprzedany firmie «Robinson, Brown dunkiem węgla. & Joplin (Newcastle), przebudowa- → Stocznia Cook, Welton & Gemmell • Kilchvan (13.7.1918) – 14.2.1920 r. ny na statek towarowy, pod nazwą – 14 (4) jednostek (numery 4013-4026): sprzedany firmie Robinson, Brown & Tarset; w tym samym roku odsprze- • Kilchattan (13.4.1918) – 14.2.1920 r. Joplin (Newcastle), przebudowany na dany Joplin & Hull (Newcastle); dо sprzedany firmie Robinson, Brown & statek towarowy, pod nazwą Belsay; 1928 r. przemianowany na Turnus; Joplin (Newcastle), przebudowany na dalszy los nieznany. później Lieselotte właściciel E. Brema); statek towarowy, pod nazwą Benton; • Kilclief (8.10.1918/maj 1919)* – w 1928 r. sprzedany francuskiemu wła- w 1921 r. odsprzedany Joplin & Hull 14.2.1920 r. sprzedany firmie Ro- ścicielowi, przemianowany na Cap Fer- (Newcastle); w 1922 r. – Johannes Ick binson, Brown & Joplin (Newcastle), rat, w 1937 r. – tureckiemu właścicielo- (Hamburg), przemianowany na Fun- przebudowany na statek towarowy, wi, przemianowany na Gyuri; w 1938 r. dus; w 1925 r. – Skibs AS Motor (Kra- przemianowany na Tynehome; dalszy – Alex Davaris (Pireus), przemianowa- gerë, Norwegia); w 1928 r. – Steinmann los nieznany. ny na Draga; od 1940 r. – Stephanos; od Rederi AS (Norwegia), przemianowany • Kilclogher (24.10.1918)* – 1955 r. – Dimitrios I; od 1959 r. – Aspa na Steinmann; w 1930 r. – Ekko (Nor- 14.2.1920 r. sprzedany firmie Robin- (właściciel A. Veroutis, Pireus); według wegia); w 1933 r. – J. Saetvedt (Ber- son, Brown & Joplin (Newcastle), prze- posiadanych informacji, w latach 50- gen), następnie – Karl Søraas (Bergen); budowany na statek towarowy, pod tych przebudowany na motorowiec; w 1934 r. – Island AS (Haugesunn), nazwą Northerner; dalszy los nieznany. 5.7.1959 r. zatonął koło wyspy Rodos przemianowany na Island; 5.12.1941 r. Kilcolgan, Kilcommon, Kilconnell, (оk. 36° N i 28° E.) podczas sztormu storpedowany i zatopiony przez bry- Kilcoole, Kilcorney, Kilcot, Kilcreggan, w rejsie z Hajfy do Konstancy. tyjski okręt podwodny Sealion podczas Kilcullen, Kilcurrig, Kildale. Dla odmiany Kildangan w wojennym kamuflażu. Fot. zbiory Siergieja Patjanina

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 31 Kanonierki patrolowe typu „Kil”

→ Stocznia Cochrane – 22 (8) w 1923 r. sprzedany do Hannevig Bro- • Kilfree (1918) – 21.11.1919 r. sprze- jednostki (numery 4027-4048): thers Ltd (Southampton); w 1924 r. – dany firmie Thornycroft, przemia- • Kildalkey (13.3.1918) – 14.2.1920 r. DS Martha AS (Horten, Norwegia), nowany na Porthminster; w 1925 r. sprzedany firmie Robinson, Brown & przemianowany na Elfi; w 1930 r. – sprzedany Clodoald Shipping Co. Joplin (Newcastle), w tym samym roku AS Elfi (Krаgеrø, Norwegia); w 1936 r. (Saint-Jean-dе-Luz), przemianowa- odsprzedany Kerguelen Sealing and – Birger Ekerholt (Oslo), przemiano- ny na Clodoald; 31.3.1929 r. uszko- Whaling (Kapsztad), w 1937 r. osadzo- wany na Reiås; w 1937 r. – Rederi AB dzony po zderzeniu ze statkiem pasa- ny na mieliźnie w zat. Saldanha (RPA). Niord (Goeteborg), przemianowany żerskim Ceylon w Zatoce Biskajskiej; • Kildangan (13.3.1918) – 14.2.1920 r. na Runa; w 1938 r. – A.F. Bjørnstads 17.3.1934 r. wszedł na kamienną rafę sprzedany firmie Robinson, Brown & Rederi AS (Оslо), przemianowany na koło Saint-Jean-dе-Luz podczas rejsu Joplin (Newcastle), przebudowany na Bjørnvik; najprawdopodobniej w la- z Brestu do Bayonne. statek towarowy, pod nazwą Bebside; tach 30-tych został przebudowany na Kilglass, Kilgowan, Kilkee, Kilkenny, dalszy los nieznany. motorowiec; 28.1.1942 r. zatopiony Kilkenzie, Kilkerrin, Kilhampton, Kil- • Kildare (10.4.1918) – 14.2.1920 r. przez niemieckie bombowce 3 mile od ladoon, Killagon, Killaloo, Killane, Kil- sprzedany firmie Robinson, Brown & cypla Lisard podczas rejsu z Newport larney, Killary, Killegar. Joplin (Newcastle), przebudowany na do Fowey z ładunkiem paliwa. statek towarowy, przemianowany na • Kildwick (27.4.1918) – 21.11.1919 r. Bibliografia Mitford; dalszy los nieznany. sprzedany firmie Thornycroft, prze- Brown D.K. The Grand Fleet. Warship Development • Kildonan (11.4.1918) – 21.11.1919 r. mianowany na Pengam; dalszy los nie- 1906-1922. – London: Chatham Publishing, 1999. sprzedany firmie Thornycroft, prze- znany. Cocker M. Frigates, Sloops and Patrol Vessels of the mianowany na Watkin; w 1920 r. – • Kilfinny (10.5.1918) – 14.2.1920 r. Royal Navy (1900 to date). – Marlborough SS Co. (Southamp- sprzedany firmie Robinson, Brown Kendal: Westmorland Gazette, 1985. ton), przebudowany na statek & Joplin (Newcastle), przebudowany „Conway’s All the World’s Fighting Ships 1906-1921”. towarowy; w 1922 r. sprzedany do na statek towarowy, pod nazwą Kenr- – London: Conway Maritime Press, 1986. Sandenfjelds Norske DS (Christiania, hos; w tym samym roku odsprzeda- „Jane’s Fighting Ships 1919”. Norwegia), przemianowany na Kong ny P.E. Fry; w 1930 r. – F. Jurgen- Rice W.H. South African Owned „Kil” Class Ships // Ragnar; 24.10.1930 r. rozbił się koło son & Co, przemianowany na Heljo; „Scientia Militaria: South African Journal of Military Randøy (rejon Christiani) podczas rej- w 1934 r. – C. Borg (Dania), przemia- Studies”, 1991, Vol.21, Nr.4. su z Krаgеrø do Hartpool z ładunkiem nowany na Horsia; w 1937 r. – O.N. Маteriały z internetu: teesbuiltships.co.uk; aberdeen- śledzi. Saanum (Norwegia), przemiano- ships.com; clydesite.co.uk; wrecksite.eu; 7seasvessels. • Kildress (13.4.1918/listopad 1918) – wany na Risøy; 20.3.1942 r. zatopio- com. 21.11.1919 r. sprzedany firmie Thorny- ny przez trzy niemieckie samoloty croft, przemianowany na Glynarthen; u wybrzeży Kornwalii podczas rejsu Tłumaczenie z języka rosyjskiego w 1920 r. – E. Jones (Southampton), z Southаmpton do Swansea z ładun- Ryszard Jędrusik przebudowany na statek towarowy; kiem złomu. Na zakończenie artykułu Kildonan. Fot. zbiory Siergieja Patjanina

32 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Maciej Chodnicki Tekst

część II

Pancernik Nelson spływający 2 września 1925 r. z pochylni stoczni Armstrong Whitworth w Newcastle. Fot. Centralne Archiwum Wojskowe Pancerniki typu „Nelson”

Wersja wybrana do realizacji okręcie. Zmodyfikowano ustawie- Osiągnięcie nieco ponad 23 węzłów Ostatecznie do dalszego opraco- nie artylerii przeciwlotniczej, gru- przy maksymalnej wyporności i tak wania wybrano projekt O3, po wpro- bości pancerza. Projekt nie wyma- małej mocy maszyn miało być moż- wadzeniu do niego pewnych zmian. gał długich prac i rozważań na temat liwe dzięki małej prędkości obroto- Perspektywa zaoszczędzenia masy różnych układów jednostki. Te prace wej śrub. Spodziewano się bardzo du- dzięki większej koncentracji wież, wykonano wcześniej podczas przygo- żej wydajności napędu, niemożliwej do spowodowała wybranie wariantu 2, towywania okrętów typu G3/N3. osiągnięcia na okrętach mających osią- mimo najgorszych kątów ostrzału ar- gać większe prędkości maksymalne. tylerii głównej. Wydawało się to jed- Siłownia Rozważano trzy warianty rozmiesz- nak niewielką wadą. W końcu pości- Co ciekawe, na tym etapie nadal nie czenia siłowni: gi z ustawieniem dziobem prosto na było wiadomo jaką siłownię będzie 1. Dwuśrubowa, z układem po- przeciwnika, zdarzają się dość rzad- miał okręt. Wymagana moc 45 000 mieszczeń analogicznie jak na N3 ko. Zwykle jest możliwość niewiel- KM na wałach wynikała z obliczeń, z turbinami przed kotłowniami. kiej zamiany kursu, tak by umożliwić jej masę szacowano w zasadzie „na Prędkość obrotowa śrub maks. 150 otwarcie ognia z wieży zasłoniętej oko”. Na dobrą sprawę jedynym wy- obr/min. w pozycji „0”. maganiem było, by okręt był wypo- 2. Dwuśrubowa, z układem po- Zmiany względem pierwotnego sażony w osiem kotłów. Jedynie w ra- mieszczeń analogicznie jak na G3 projektu nie były wielkie. Działa kali- zie braku możliwości zmieszczenia się z turbinami za kotłowniami. Prędkość bru 152 mm przeniesiono bliżej rufy. w limicie masy dostępnej dla siłowni, obrotowa śrub maks. 160 obr/min. Nadal były ustawione w dwie „pira- możliwa była redukcja ich liczby do 3. Czterośrubowa turboelektrycz- midki” po jednej na każdej z burt, je- sześciu. Reszta siłowni była wówczas na. Prędkość obrotowa śrub maks. dynie zmieniło się ich położenie na niedookreślona. 220 obr/min.

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 33 Pancerniki typu „Nelson”

Wariant trzeci nie był brany pod służy do grzania instalacji elektrycz- mi napędowymi. Dobrze zaprojekto- uwagę na poważnie. Brytyjczycy do- nej i wszystkiego wokół. Można temu wana turbina parowa potrafiła znieść skonale znali to rozwiązanie, dzię- zaradzić stosując przewody o więk- naprawdę dużo. Ówczesny silnik elek- ki bliskiej współpracy z Amerykana- szym przekroju (a więc „grubszych”). tryczny czy generator prądotwórczy mi w czasie Wielkiej Wojny. Nie mieli To nie tylko zwiększa masę i koszty, znacznie mniej. zbyt dobrego zdania na temat siłow- ale prowadzi do kłopotów z ich pro- Po takim wyłączeniu siłowni z poni turboelektrycznej, dowodząc, że wadzeniem i uszczelnieniem. Można wodu błędów obsługi konieczne były jest cięższa, bardziej skomplikowa- zwiększyć napięcie zasilające unika- poważne remonty w stoczni, połą- na a co najważniejsze, dużo bardziej jąc części z tych problemów (dlatego czone w koniecznością wymiany du- podatna na uszkodzenia bojowe niż w przypadku przesyłu prądu na duże żych części wyposażenia elektryczne- siłownia z turbinami połączonymi odległości stosuje się bardzo wy- go. Ówczesne systemy automatyki nie z wałami napędowymi przy pomocy sokie napięcia), ale dodajemy sobie były w stanie zapobiec takim przy- przekładni redukcyjnych. Niektórym nowe. Im wyższe napięcie tym więk- padkom. miłośnikom napędu turboelektycz- sza szansa na przebicie oraz poraże- Wszystko to było Brytyjczykom nego, przekonanie o większej podat- nie prądem. Potrzeba wówczas o wie- znane, dlatego nie przewidywali za- ności na uszkodzenia tego napędu le lepszych materiałów izolacyjnych, stosowania tego napędu na swoich może się wydawać nieco egzotycz- a te nie były wówczas dostępne. Nawet okrętach. Skoro jednak taki rodzaj ne – przecież Amerykanie tak fan- jeśli jakiś materiał miał dobre wła- napędu się pojawił i niewątpliwie miał tastycznie podzielili siłownię typu ściwości izolacyjne, to był kruchy i/ swoje plusy, które nie przesłoniły Bry- „Tennessee” i następnych, że lepiej nie lub nie odporny na wilgoć. Te odpor- tyjczykom minusów, to wypadało można było. Oczywiście można było ne na wilgoć i wibracje nie miały im- chociaż o nim wspomnieć. i to znacznie lepiej. Całość skompli- ponujących właściwości izolacyjnych, Pozostawał napęd dwuwałowy kowanego podziału była zmarnowa- w efekcie przy wyższych napięciach z przekładniami redukcyjnymi. Do na przez poprowadzenie wszystkich trzeba było stosować grubszą izolację. rozstrzygnięcia pozostawał układ – przewodów elektrycznych do jednego W przypadku przetarcia się izola- czy kotły mają być przed czy za po- pomieszczenia sterującego, skąd prąd cji, samo znalezienie punktu przebicia mieszczeniami turbin. Każde z roz- był kierowany do odbiorników. Znisz- jest nie lada sztuką. A naprawa uszko- wiązań miało swoje wady i zalety. czenie czy uszkodzenie tego pomiesz- dzonego przewodu, zwłaszcza jeśli Rozwiązanie z turbinami umieszczenia eliminowało cały napęd jed- trzeba wstawić gdzieś łącznik, bo „na czonymi za kotłowniami, niczym na nostki. Podobnie silniki elektryczne styk” to się dwóch części przewodu krążownikach liniowych G3, zapew- były umieszczone bardzo blisko sie- grubości ramienia dorosłego mężczy- niało nieco lepszą efektywność tur- bie, przez co wszystkie, lub większość zny nie połączy, tak żeby miejsce sty- bin, ale gorszą śrub. Dzięki skróceniu z nich mogło być wyeliminowane ku się nie grzało, a dodatkowo całość wałów napędowych, spodziewano się jednym nieszczęśliwym trafieniem. zaizolować, to nieraz okazuje się, że pewnych oszczędności ciężarowych Umieszczenie wszystkich turboge- szybciej, prościej i taniej jest wymie- w porównaniu z wariantem gdzie tur- neratorów w dwóch sąsiadujących ze nić całą instalację elektryczną niż ba- biny były umieszczone przed kotłow- sobą pomieszczeniach dawało szan- wić się w naprawy. niami (dokładnych wyliczeń nie zro- sę na wyeliminowanie całego napędu To oczywiście nie koniec. biono). W przypadku umieszczenia jednym trafieniem bombą czy eksplo- Wówczas nie było praktycznej moż- kotłowni bliżej dziobu, znajdowały zją podkilową. Wady te były możliwe liwości uszczelnienia przejść przewo- się one w szerszej części kadłuba, to do usunięcia dzięki innemu rozplano- dów elektrycznych dużej mocy przez tego nie kolidowały z trasami wałów waniu siłowni – kosztem większej jej grodzie wodoszczelne. Zwłaszcza jeśli napędowych. Dzięki temu mogły być masy i objętości, ale niektórych wła- miały one wytrzymać większe ciśnie- bardziej przestronne niż w przypad- ściwości napędu elektrycznego nie nie wody. Silniki elektryczne i gene- ku umieszczenia turbin przed kotłow- można było uniknąć. ratory dużej mocy nie mogły praco- niami. W tym przypadku występowa- Ówczesne materiały izolacyjne nie wać przy choćby częściowym zalaniu ły jednak pewne problemy z aranżacją zaimponowałyby współczesnym in- słoną wodą pomieszczeń w których tylnej części kadłuba. Z uwagi na chęć żynierom. Moc silnika zależy od na- się znajdowały, a całość wyposażenia zminimalizowania oporów hydrody- pięcia zasilającego i prądu jaki przez elektrycznego (kable, przetwornice, namicznych, w rejonie dziobu i rufy niego przepływa. Im mniejsze napię- tablice rozdzielcze itd.) była o wiele kadłub pod linią wodną bardzo ostro cie zasilania, tym większy musi pły- bardziej podatna na uszkodzenia spo- się zwężał, zwłaszcza że chciano uzy- nąć prąd by uzyskać tą samą moc. wodowane wstrząsami od pobliskich skać możliwie małe opory ruchu, by Im większy prąd tym bardziej grze- eksplozji, niż w przypadku napędu zaoszczędzić na masie siłowni. Powo- ją się przewody dostarczające ener- z przekładniami redukcyjnymi. Do dowało to kłopoty z zapewnieniem gię elektryczną, co nie tylko nega- tego dochodziła większa podatność wystarczającej ilości miejsca dla prze- tywnie wpływa na pracę osprzętu, napędu turboelektrycznego na „głu- kładni redukcyjnych. Spodziewano ale powoduje też duże straty. Z po- potę obsługi”. Łatwiej można było się konieczności zmiany kształtu ka- wodu grzania się przewodów, więcej trwale wyłączyć napęd turboelek- dłuba, co owocowałoby większymi energii elektrycznej się marnuje – po tryczny w przypadku błędów obsługi oporami (należy pamiętać, że mówi- prostu prąd zamiast napędzać silniki niż turbiny trwale połączone w wała- my tu o nader wczesnym etapie pro-

34 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Pancerniki typu „Nelson” jektowania, gdy żadne konkretne manewrowości. Gdy powszechnie za- wybuchu większość energii kieruje się kształty nie były opracowane, po pro- częto stosować 4 wały napędowe i pla- w górę ku powierzchni. Jeśli umieści- stu spodziewano się konieczności za- nowano powrócić do dwuśrubowego my go przy burcie okrętu, to znacz- stosowania pewnych rozwiązań). napędu, strach przed słabą manewro- na część energii „marnuje się” na ge- W konfiguracji przejętej z pancer- wością powrócił. nerowanie malowniczego słupa wody. ników N3, umieszczenie turbin przed By umieszczenie wałów napędo- Do tego zwykle mamy dostępną spo- kotłowniami dawało nie tylko odsu- wych na zewnątrz kotłowni było moż- rą przestrzeń na zbudowanie wymyśl- nięcie komina od pomostu, ale przede liwe, kotłownie musiały zostać zwę- nych mechanizmów ochrony biernej wszystkim ułatwiało rozmieszczenie żone w porównaniu z wariantem pochłaniającej tą część energii, która wszystkich mechanizmów wewnątrz „klasycznym”, przez co spodziewano kieruje się w stronę kadłuba. jednostki. Przekładnie redukcyjne są się pewnej ciasnoty w ich wnętrzu. Jeśli eksplozję umieścimy pod jednym z największych elementów si- Ostatecznie do realizacji wybrano dnem, to w miejscu gdzie kieruje się łowni okrętu. Jeżeli turbiny są za ko- wariant pierwszy z turbinami przed największa część siły niszczącej eks- tłowniami, to przekładnie wypada- kotłowniami. plozji, znajduje się kadłub. W ówcze- ją w części kadłuba, która zwęża się Nowe okręty nie miały być tyl- snych realiach podkilowe wybuchy z powodu konieczności zachowania ko „jednostkami pokazowymi”, lecz zwykle oznaczały miny denne z za- małego oporu hyrodynamicznego. możliwie najsilniejszymi okrętami, palnikami magnetycznymi, lub od- Powoduje to chroniczny brak miejsca jakie można było zbudować w do- palane ręcznie z lądu. Miny takie i konieczność stosowania wielu kom- stępnym limicie tonażowym. Zadanie mogły działać tylko na relatywnie promisów, czyli rozwiązania z któ- nie było proste. Poza relatywnie dużą płytkich wodach, w efekcie poza falą rego każdy jest niezadowolony. Prze- prędkością, silnym uzbrojeniem oraz uderzeniową powstającą bezpośred- niesienie turbin w rejon śródokręcia, opancerzeniem, od jednostek wyma- nio w trakcie eksplozji, okręt musiał czyli najszerszej części kadłuba, zna- gano również bardzo wysokiej wolnej jeszcze znieść falę dobitą od dna. Jak- komicie rozwiązuje te problemy. Moż- burty, na poziomie najlepszych krą- by tego było mało, na dnie jednostki na swobodnie rozmieścić wszyst- żowników liniowych. Miało to zapew- nie było wystarczającej ilości miejsca kie elementy a do tego jeszcze całość nić okrętom możliwość operowania by zmieścić tam rozbudowany system osłonić najgłębszym systemem ochro- i walki w każdych warunkach pogo- zabezpieczeń pasywnych. ny przeciwtorpedowej (z dokładnie dowych. Dla Brytyjczyków możliwość Brytyjczycy szacowali, że te nie- tych samych powodów komory amu- walki w sztormie była koniecznością. co ponad dwa metry dna podwójne- nicyjne odsunięto od dziobu czy rufy Niestety zwiększanie wysokości wol- go to jest minimum, które ma zabez- i przeniesiono wraz z wieżami w rejon nej burty, powoduje powiększenie ka- pieczyć komory amunicyjne przed śródokręcia). dłuba, co pociąga zwiększenie jego wtórną eksplozją spowodowaną przez Oczywiście nic za darmo. Ta- masy. Jakby tego było mało, podwyż- miny denne. Nikt nie miał złudzeń, kie rozplanowanie siłowni powodu- sza położenie wież artylerii głównej, że w wyniku takiej eksplozji pomiesz- je wydłużenie wałów napędowych, wydłuża barbety, których opancerze- czenia nie zostaną zalane. Chodziło co zwiększa ich masę, oraz grozi zanie stanowi istotną część masy jed- o ograniczenie zakresu zniszczeń i za- laniem dużej części kadłuba jeże- nostki, oraz podnosi środek ciężkości. bezpieczenie jednostki przed zatonię- li wał zostanie wygięty i nie wyłączo- Tylko częściowo jest to równoważone ciem od wtórnej eksplozji, oraz gene- ny na czas, co nie wpływa pozytywnie zwiększeniem odległości od pokładu ralnie ograniczenie zasięgu zniszczeń. na odporność okrętu na podwod- wytrzymałościowego do stępki. Niestety, konieczność oszczędno- ne ciosy. By zminimalizować to za- ści ciężarowych spowodowała, że wy- grożenie, wały zostały rozsunięte Ochrona podwodnej części kadłuba sokość dna obniżono do nieco ponad i umieszczone na zewnątrz kotłow- Ochrona bierna przed podwodny- 1,5 metra (5 stóp). Miało jednak zo- ni. Przechodziły przez stosunkowo mi eksplozjami, została nieco obni- stać odpowiednio wzmocnione. małe korytarze pomiędzy kotłow- żona względem starszych, większych W systemie ochrony burt zrezy- niami a systemem ochrony burt. Za- projektów G3/N3. gnowano ze stosowania zaślepionych lanie tych pomieszczeń nie powinno Zmniejszono wysokość dna po- rur, a głębokość całego systemu zo- zagrozić pływalności okrętu. Dodat- dwójnego. Poprzednicy mieli otrzy- stała zmniejszona. Zastosowano rów- kowo szerokie rozstawienie śrub na- mać dno o wysokości 2,1 metra nież cieńszą gródź przeciwtorpedową pędowych zmniejszało obawy o słabą (7 stóp). Miało to w pewnym zakre- niż na G3. manewrowość jednostek z napędem sie zabezpieczyć krytyczne dla funk- Zrezygnowano również ze stosowa- dwuśrubowym. Co ciekawe gdy 20 lat cjonowania okrętu pomieszczenia nia mechanizmu błyskawicznego osu- wcześniej projektowano Dreadnough- przed podwodnymi eksplozjami. Tuż szania zbiorników z wodą, na modłę ta i Invincible, to wówczas strasznie po I wojnie światowej, Brytyjczycy rozwiązań służących do szasowania obawiano się małej manewrowości bardzo poważnie brali pod uwagę ta- balastów na okrętach podwodnych. okrętów czterośrubowych. W czasach kie zagrożenie. Pełna ochrona na po- Taki system planowano dla krążow- predrednotów napęd w postaci dwóch ziomie burt była niemożliwa. Wszel- ników liniowych typu G3, co miało wałów był standardem. Przynajmniej kie testy wykazały, że detonacja pod zapewnić możliwość błyskawicznej w Royal Navy. Obawiano się wówczas, dnem jest o wiele bardziej niszczą- korekty przechyłu po uszkodzeniu. że 4 śruby nie zapewnią odpowiedniej ca niż przy burcie. Przy podwodnym Na „Nelsonach” zabrakło miejsca na

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 35

Pancerniki typu „Nelson” ten system. Zwiększono jednak wy- te znacznie prze- dajność pomp. kroczyłyby li- W ramach ochrony burt przed pod- mit wyporności wodnymi eksplozjami, Brytyjczycy ustalony w Wa- zastosowali rozwiązanie w postaci we- szyngtonie. wnętrznego bąbla przeciwtorpedowe- Zgodnie z zago o dwóch komorach. Pierwsza bli- pisami traktatu, żej poszycia zewnętrznego, miała być do wyporności pusta, druga bezpośrednio przylegają- standardowej nie ca do grodzi przeciwtorpedowej miała wliczano paliwa być wypełniona wodą. Głębiej jeszcze i wody zasilającej jedna gródź miała powstrzymywać do kotłów. Woda ewentualne przecieki. Całość była ob- w zbiornikach liczona na wytrzymanie kontaktowej ochrony pasyw- Rys. Maciej Chodnicki eksplozji 340 kg (750 funtów) TNT. nej zdecydowa- Pojawiające się obawy co do wytrzy- nie nie miała małości konstrukcji, zostały rozwiane zasilać siłowni. Przed podobnym dynie masy, przy zachowaniu w miarę w Chatham Float, po przeprowadze- lematem stali Francuzi przy projekto- możliwości odporności na ciosy. Wy- niu serii testów, najpierw na modelach waniu krążowników waszyngtońskich sokość pancerza burtowego zmniej- mniejszej wielkości, następnie w skali typu „Suffren” i „Colbert”. Tam zasob- szono o prawie pół metra (1,5 sto- 1:1. Przy sekcji kadłuba odpowiadają- nie węglowe, nie woda, miały być ele- py). Teraz burtowy pas pancerny miał cej ochronie pancerników typu „Nel- mentem biernej ochrony przeciwtor- mieć wysokość prawie 4 metrów (13 son”, zdetonowano 454 kg (1000 fun- pedowej. Problem polegał na tym, że stóp). Udało się jednak zwiększyć tów) TNT. Gródź przeciwtorpedowa krążowniki te miały być napędzane o cal jego grubość w rejonie siłowni się odkształciła, ale przecieki były mi- paliwem płynnym, a więc węgiel zde- i rufowych komór amunicyjnych. G3 nimalne. Mogły być spokojnie zatrzy- cydowanie paliwem nie był. By roz- miał mieć tam 305 mm pancerza. Ko- mane przez kolejną gródź zaprojekto- wiązać dylemat, Francuzi doprojek- mory amunicyjne otrzymały pancerz waną właśnie w tym celu, lub pompy towali dwa małe „kotły pomocnicze”, pokładowy gruby na 159 mm (6,25 zęzowe. Po przeprowadzeniu testu, które mogły napędzać jednostki i for- cala), a więc zauważalnie mniej niż zrezygnowano ze stosowania klap malnościom stało się zadość. Na póź- 203 mm planowane dla G3. Siłownia w górnej części ochrony przeciwtor- niejszym Dupleix zrezygnowali już była minimalnie słabiej chroniona niż pedowej. W górnej części pustych z tych kotłów węglowych, a „paliwo” na krążowniku liniowym. Tam gdzie przedziałów ochrony przeciwtorpe- pozostało. Dla formalistów, powin- G3 miał mieć 102 mm pokładu, Nel- dowej tak ukształtowano pomiesz- no ono nagle zwiększać na tych okrę- son otrzymał 93 mm. Pokład pancer- czenia, by uzyskać efekt kierunko- tach wyporność standardową, a na po- ny „nie wisiał w powietrzu”. Leżał na wania fali uderzeniowej do góry i na przednikach nie. podkładce ze stali podwyższonej wy- zewnątrz kadłuba. Ujście fali uderze- Brytyjczycy nawet nie zadbali o po- trzymałości o grubości 13 mm (pół niowej mogło rozerwać poszycie po- zory. Po prostu przyjęli, że woda to cala). Nad nim znajdował się jeszcze wyżej linii wodnej. By tego uniknąć, woda i do wyporności standardo- pokład wytrzymałościowy o grubo- lub chociaż zmniejszyć wielkość ro- wej się nie wlicza i koniec. Specjal- ści 25 mm (cal). Zgodnie z brytyjskim zerwania, w poszyciu wycięto otwo- nie zresztą się tym rozwiązaniem zwyczajem elementy wytrzymało- ry zamknięte klapami. Klapy te pod nie chwalili. Szczegóły rozwiązania ściowe kadłuba były maksymalnie wpływem fali uderzeniowej miały ochrony biernej były objęte tajemnicą. odsunięte od siebie, tak by zwięk- się otwierać i pozwolić ujść jej na ze- Rozwiązanie alternatywne w po- szyć wytrzymałość kadłuba. Formal- wnątrz. W założeniu gazy miały się staci wypełniania zbiorników ochronie pokład pogodowy nie był częścią rozprężać znajdując ujście przez te ny przeciwtorpedowej paliwem, nie biernej ochrony brytyjskich ciężkich dodatkowe dziury. W praktyce oka- została zaakceptowana. Obawiano okrętów, gdyż był umieszczony w tym zało się, że fala uderzeniowa prze- się, że w praktyce po osuszeniu zbior- miejscu ze względów konstrukcyj- mieszcza się tak szybko, że nie ma ników nie zostaną one zalane wodą, nych i z tych względów miał solidną większego znaczenia, czy zamontu- co znacząco zmniejszą odporność konstrukcję. Niemniej stanowił pew- je się na okręcie dodatkowe korytarze konstrukcji na ciosy. Dla odmiany ną osłonę przed uderzeniami wrogich i dziury mające dać jej ujście ku gó- w przypadku wypełniania na bieżąco pocisków czy bomb. rze, czy też z tych elementów zrezy- zbiorników paliwa wodą zaburtową, Cytadela została maksymalnie gnujemy. W efekcie otworów z klapa- ryzykowano zanieczyszczenie paliwa skrócona. Obejmowała komory amu- mi nie zastosowano. i kłopotami eksploatacyjnymi. nicyjne i siłownię. Tył kadłuba był By zapewnić systemowi skutecz- chroniony pokładem pancernym ność, należało go wypełnić około Opancerzenie umieszczony tuż pod linią wodną. 2800 tonami wody. Formalnie woda Koncepcja opancerzenia zosta- Osłaniał on wały napędowe i maszy- ta powinna być wliczana do wypor- ła przejęta z G3. Zaszły jednak pew- nę sterową. Długi dziób nie miał żad- ności standardowej. Wówczas okręty ne zmiany, mające na celu zmniejsze- nej osłony.

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 37 Pancerniki typu „Nelson”

Podstawowe dane działa UK 16” Mk I, gwint Mk I USA 16” Mk I Japonia 40cm UK 16” Mk I, gwint Mk II Masa działa [t]/[ts] 107,8 / 106 104,9 / 103,1017857 101,7 / 100 107,8 / 106 Masa działa z zamkiem 109,8 / 108 107,1 / 105,2660714 109,8 / 108 Długość lufy [m]/[cale] 18,3 / 720 18,3 / 720 18,3 / 720,2 18,3 / 720 Długość lufy z zamkiem [m]/[cale] 18,9 / 742,2 18,7 / 736 18,8 / 741,7 18,9 / 742,2 Długość lufy w kalibrach 45 45 45 45 Ilość bruzd, skok gwintu 96 , 30 96 , 32 84 , 28 80 , 30 Masa pocisku [kg]/[funty] 930 / 2 048 958 / 2 110 1 000 / 2 203 930 / 2 048 Prędkość wylotowa 789 / 2 586 793 / 2 600 791 / 2 592 797 / 2 614 nominalna dla danej marynarki przeliczona dla temperatury USA 793 / 2 599 793 / 2 600 795 / 2 605 801 / 2 627 przeliczona dla temperatury UK 789 / 2 586 787 / 2 580 791 / 2 592 797 / 2 614

Taki sposób opancerzenia, wbrew Wieże artylerii głównej, oraz stano- przełomu XIX i XX wieku, Brytyjczy- pozorom, nie był dla Brytyjczyków wisko dowodzenia otrzymały gene- cy zdecydowali się na budowę dział żadną nowością. Gruby pancerz osła- ralnie pancerz o cal cieńszy niż to co wyrzucających stosunkowo cięż- niający siłownię i komory oraz brak planowano dla G3. kie pociski z umiarkowaną prędko- jakiejkolwiek innej osłony kadłuba Ograniczenie powierzchni chronio- ścią wylotową. Dawało to im dużą cel- był standardem w brytyjskim budow- nej pancerzem była przyczyną ciągłej ność i trwałość. Co prawda cierpiała nictwie okrętowym w latach 70-tych krytyki we flocie. Planowano te wady na tym nieco zdolność penetracji pan- XIX wieku. Później go zarzucono. Pa- usunąć w trakcie służby jednostek – cerza, ale w czasach gdy rezygnowa- miętano jednak o wpadce przy pro- na Nelsonie nawet częściowo je zre- no z super osiągów balistycznych i tak jektowaniu Inflexible ukończonym alizowano, o czym później. Niemniej preferowano stosowanie pocisków w 1876 roku. Zgodnie z założeniami, planowanej pełnej modernizacji okrę- półprzeciwpancernych do zwalczania tamten okręt powinien utrzymać się ty nigdy nie przeszły. wrogich pancerników, nie miało to na wodzie, przy podziurawieniu czę- więc większego znaczenia. ści poza cytadelą, ale jak wykazały Artyleria główna Po doświadczeniach I Wojny stało obliczenia wykonane po jego wejściu Okręty otrzymały wieże i działa się jasne, że skonstruowanie pocisku do służby, stateczność wzdłużna była przewidziane dla pierwszych dwóch przeciwpancernego, który jest w sta- niewystarczająca. W przypadku zala- krążowników linowych typu G3. Pier- nie przebić pancerz przy skośnym tra- nia tylko dziobu czy rufy, okręt miał wotny kontrakt przewidywał zbudo- fianiu w płytę i pozostać w stanie nie- szansę „stanąć w pionie” i pójść na wanie 15 wież, z czego 12 miało wy- uszkodzonym, jest jak najbardziej dno z całkowicie nieuszkodzoną cyta- lądować na pokładach okrętów, a trzy możliwe. Wcześniej budziło to po- delą. Na Nelsonach było to niedopusz- miały stanowić zapas. Produkcja zo- ważne wątpliwości. Skoro pocisk od czalne. Wykonano szereg obliczeń, stała rozdzielona prawie po równo po- uderzenia w płytę miał tak czy ina- mających wykazać czy w stanie z po- między zakładami Armstronga i Vic- czej się rozpaść, to lepiej było stoso- dziurawionymi i zalanymi częściami kersa. Po anulowaniu programu „G3”, wać taki co miał większy ładunek wy- poza cytadelą, okręt pozostanie sta- wykorzystano materiały opracowane buchowy, kosztem wytrzymałości bilny. Teoretycznie powinien, aczkol- na ich potrzeby. Zamówienie zredu- skorupy, która tak czy inaczej nie była wiek zapas wyporności i stateczności kowano do sześciu wież, które zosta- w stanie wytrzymać uderzenia w pły- w przypadku tak ciężkiego uszkodze- ły wykonane tam gdzie je zaprojekto- ty ze stali Kruppa, nawet o ograniczo- nia był minimalny. wano, czyli w zakładach Armstronga. nej grubości. Szczególnie krytykowane było po- Zrezygnowano z produkcji wież zapa- Po Bitwie Jutlandzkiej Brytyjczycy zostawienie praktycznie bez żadnej sowych. mieli niepodważalny dowód – na na- osłony podwodnych wyrzutni tor- Zarówno działa jak i wieże odbie- wet wiele dowodów, że skonstruowa- ped. By jednak ograniczyć skutki gały od dotychczasowej brytyjskiej nie pocisku, który od skośnego ude- trafienia w tej rejon, pomieszczenia praktyki. Po krótkiej ekscytacji wiel- rzenia w płytę się nie rozpadnie jest z torpedami podzielono na części. ką prędkością wylotową w okolicach możliwe. Niemcom ta sztuka się uda- Każda wyrzutnia miała swoje wła- sne pomieszczenie, a całość została Dane wieży UK 16” Mk I USA 16” Mk I Japonia 40cm odsunięta od cytadeli tak bardzo jak Ilość luf w wieży 3 2 2 tylko było to możliwe. Na poprzed- odl. między osiami luf [m]/[cale] 2,4 / 96 2,6 / 104 2,4 / 96 nikach wyrzutnie torped znajdowa- w kalibrach 6 6,5 6 ły się tuż przed cytadelą, ale zostały masa wieży [t] 1 487 - 1 507 880 - 920 1 020 osłonięte pancerzem, który dodat- Zakres kątów podniesienia -5 - 40 -4 - 30 -5 - 30 kowo chronił jeszcze komory amu- prędkość obrotu, podniesienia 4 , 10 2 , 8 3 , 5 nicyjne. Na tych jednostkach to roz- wiązanie było niemożliwe z powodu kąt ładowania 3 1 -5 do 20 ograniczeń masowych. czas przeładowania [s] 30 - 50 40 - 50 22 - 45

38 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Pancerniki typu „Nelson”

ła, o czym można było się przekonać do 792 m/s, gdyż wytrzymałość lufy Część sektorów była chroniona przez podczas inspekcji własnych okrętów na to pozwalała. Amerykańskie dzia- trzy działa, a jeśli chciało się unik- trafionych takimi pociskami. Po- ła 406 mm Mk I, w które uzbrajano nąć omyłkowego trafienia w nadbu- cisk który dostarczył ładunek wybu- pancerniki typu „Colorado” wyrzu- dówki, to niektóre nawet tylko przez chowy do wnętrza trafionej jednostki cały pociski o masie 957 kg z prędko- dwa. Kierowanie ogniem odbywa- miał szansę dokonać o wiele więk- ścią 792 m/s. ło się zgodnie z wymaganiami komi- szych niszczeń, niż jeśli taka eksplozja W późniejszym okresie Brytyjczy- tetu ustalającego zasady obrony prze- nastąpiła przed przebiciem pancerza. cy uznali kombinację duża prędkość ciwlotniczej. Nic za darmo. Jeśli z jakiś powodów, wylotowa/lekki pocisk, za błąd i wię- W roli broni ostatniej szansy mia- pocisk przeciwpancerny się nie prze- cej do niej nie wrócili. ły wystąpić cztery zestawy wielolufo- bił i eksplodował na zewnątrz, to do- Wieże i wnętrza barbet zostały wych pom-pomów. Niestety uzbroje- konał znacznie mniejszych zniszczeń w trakcie budowy przeprojektowa- nie to nie było gotowe na czas i okręty niż gdyby zaprojektować go do prze- ne. Zmiany miały na celu zmniej- w momencie ukończenia otrzymały noszenia większego ładunku wybu- szenie ich masy, przy jednoczesnym osiem jednolufowych stanowisk z ta- chowego, kosztem zdolności pene- zwiększeniu poziomu zabezpieczeń kimi działkami. Uzbrojenie to było tracji pancerza. Uznano jednak, że przeciwpożarowych i przeciwwybu- znacznie słabsze niż wymagane, ale możliwość dotarcia do wnętrza i unie- chowych. Jak łatwo przewidzieć, nie i tak o niebo lepsze niż ktokolwiek ruchomienia, lub choć spowolnienia wpłynęło to pozytywnie na ich nie- poza Royal Navy montował wówczas wrogiej jednostki, jest ważniejsza niż zawodność. na swoich okrętach. powolne rozkładanie jej na czynniki Brak wielolufowych pom-pomów pierwsze eksplozjami poza cytadelą. Artyleria pomocnicza był efektem cięć finansowych jakie W efekcie różnych testów, opra- W czasie gdy projektowano uzbro- dotknęły Royal Navy w okresie mię- cowano teorię wskazującą, że krót- jenie, które ostatecznie otrzymały dzywojennym. Co prawda na potrze- szy, a więc lżejszy pocisk, będzie miał Nelsony, Brytyjczycy mieli dość ne- by brytyjskiej marynarki budowa- większą zdolność penetracji pancerza, gatywne doświadczenia ze stosowano więcej okrętów niż gdziekolwiek niż jego cięższy odpowiednik. Zwłasz- niem wież artylerii średniej na okrę- indziej, ale potrzeby brytyjskie były cza w przypadku skośnego trafienia tach. Owszem miały one swoje zalety, znacznie większe. Gdy Brytyjczycy w płytę. Przebijanie pancerza nie jest ale nie były pozbawione wad. Naj- stanęli przed alternatywą – czy bu- natychmiastowe. W czasie gdy czu- ważniejszą było zmniejszenie szyb- dować więcej jednostek i dozbro- bek pocisku zagłębia się w pancerz, kostrzelności w porównaniu z bate- ić je w późniejszym terminie, czy też siły bezwładności powodują jego ob- rią burtową czy kazamatami. W celu zbudować mniej kadłubów, ale lepiej racanie się. Zagłębiający się w płycie przetestowanie nowego rozwiązania, wyposażonych, wygrała koncepcja szubek przeciwdziała temu obrotowi. eksperymentalną wieżę, o konstruk- większej ilości. Było to zrozumiałe. W tym momencie na pocisk działają cji nader podobnej do zastosowanej W końcu działka na istniejącym okrę- ogromne siły, które mogą go rozerwać ostatecznie na nowych pancernikach, cie montuje się szybciej niż buduje na kawałki. zamontowano na dziobie krążowni- jednostkę od zera, także łatwiej było Nawet jeśli pocisk przetrwa ten ka Enterprise. Konstrukcja okazała się w przyszłości uzupełnić takie czy inne eksperyment w całości, to siły bez- udana, ale przed zastosowaniem jej braki w uzbrojeniu istniejących okrę- władności działające na niego pod- na pancernikach, wprowadzono kilka tów, niż braki w ich ilości. czas penetracji, są znacznie większe zmian. Najważniejszą było zwiększe- W późniejszym terminie, na okrę- w przypadku gdy jest on dłuży, a co nie maksymalnego kąta podniesienia tach wzmacniano lekkie uzbrojenie za tym idzie cięższy. Podczas skręca- do 60 stopni. Pierwotnie lufy miały się przeciwlotnicze w miarę dostępności nia zwiększa się siła tarcia, powiększa podnosić tylko do 40 stopni. Większy sprzętu. wybijany otwór. Wszystko to wymaga kąt podniesienia miał zapewnić moż- większej energii kinetycznej by uzy- liwość prowadzenia długodystanso- Uzbrojenie torpedowe skać pełną perforację, a nie tylko pe- wego ognia przeciwlotniczego. Nadal Okręty otrzymały dwie wyrzut- netrację1. jednak pierwszoplanową rolą tej arty- nie torpedowe kalibru 622 mm, takie Zgodnie z tą teorią zaprojektowano lerii było odpieranie ataków niszczy- jak planowane dla krążowników typu działa dla „G3”, które przejęły „Nel- cieli. Obrona przed samolotami miała „G3”. Jak się miało okazać, były to je- sony”. Miały one wyrzucać pociski drugorzędne znaczenie. Z całą pew- dyne brytyjskie okręty z takim uzbro- o masie 930 kg (2048 funtów) z pręd- nością artylerii kalibru 152 mm tych jeniem. Trudno jednoznacznie po- kością wylotową 823 m/s (2700 stó- pancerników nie można nazwać uni- p/s). Dla porównania zaprojektowane, wersalną. 1. Brytyjczycy rozróżniali znacznie więcej stanów niż wyprodukowane w zakładach Vic- tylko „penetracja” i „perforacja”. Każda z kombinacji wy- bicia dziury w pancerzu, ale nie przedostania się pocisku kersa na zamówienie rosyjskie działo Artyleria przeciwlotnicza na drugą stronę, przedostania się tylko jego części, czy 406 mm, które przeszło szereg testów W roli ciężkiej artylerii przeciwlot- całości otrzymywała swoją nazwę. Łącznie było to osiem oddzielnych stanów. Dla uproszczenia przyjęto, że pene- na brytyjskim poligonie w 1917 roku, niczej zamontowano sześć dział ka- tracja – jest to przypadek gdy w pancerzu powstaje dziu- wyrzucało pociski 1116 kg z prędko- libru 120 mm. Wymaganie możli- ra, ale pocisk się przez nią nie przebija, lub jeśli się prze- bije to jest uszkodzony. Perforacja to stan w którym po- ścią wylotową 766 m/s, którą moż- wości celowania w dowolny punkt cisk przebija pancerz w kondycji pozwalającej na pełną na było zwiększyć w razie potrzeby nieba z 4 dział nie udało się spełnić. detonację po drugiej stronie.

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 39 Pancerniki typu „Nelson” wiedzieć czemu zdecydowano się na niszczycieli. Miejsce i wyporność bardzo szybko. „G3” miały być budo- zamontowanie ich na nowych pan- zmarnowane na wyposażenie tor- wane w nieco innych warunkach po- cernikach. W zasadzie wytłumacze- pedowe można było z powodzeniem litycznych. Spodziewano się wówczas nie sprowadza się do budzenia zagro- przeznaczyć na coś innego i okręty by ostrego wyścigu zbrojeń i budowy wie- żenia, gdyż specjalnie nie liczono na specjalnie od tego nie ucierpiały. lu okrętów w krótkim czasie. W efekcie możliwość jednoczesnego użycia tor- stocznie dawały ceny które pozwalały ped i artylerii w czasie akcji. Dosko- Budowa na wygenerowanie zysku. Ewentualna nale zdawano sobie sprawę, że z uwagi Kontrakty na budowę jednostek przegrana przetargu nie była niczym na małą prędkość broni podwodnej, wygrały stocznie: Armstrong Whi- tragicznym, gdyż w krótkim czasie szansa trafienie w cokolwiek z dy- tworth, gdzie powstał przyszły Nel- spodziewano się kolejnych zamówień. stansu na którym prowadzono nor- son oraz Cammell Laird, gdzie zbu- Nie cały rok później perspektywy wy- malną wymianę ognia artyleryjskie- dowano Rodney. Co ciekawe żadna ze glądały zupełnie inaczej. Wiedziano, że go jest praktycznie zerowa. Skuteczne stoczni które wcześniej wygrały kon- przez dłuższy czas nic naprawdę duże- ich użycie możliwe było w zasadzie po trakty na budowę czterech krążowni- go w Wielkiej Brytanii się nie zbudu- podejściu do przeciwnika na tak małą ków liniowych typu „G3” nie wygrała je, w efekcie część stoczni złożyło oferty odległość, że musiał on już wcześniej przetargu na budowę nowych okrętów. z ceną, która zakładała budowę jedno- być obezwładniony. A w takim ukła- Spowodowało to powstawanie niewy- stek ze stratą. Świadome „dokładanie dzie, to lepiej było do dobicia go użyć godnych pytań, ale zostało wyjaśnione do interesu” może się wydawać nieco dziwne, ale miało sens. Tym razem wodowanie bliźniaczego Rodney’a 17 grudnia 1925 r. w stoczni Cammell Laird w Birkenhead. Przestój w stoczni i brak Fot. Centralne Archiwum Wojskowe jakichkolwiek zamówień owocował większą stratą niż budowa jednostek poni- żej kosztów i przeczekanie do lepszych czasów. Okręty były budowa- ne dłużej niż jakiekolwiek wcześniejsze pancerniki dla Royal Navy. Znacznie dłużej niż nieprzekraczal- ne 36 miesięcy planowane dla znacznie większych krążowników liniowych typu „G3”, których budo- wę anulowano. Spowodo- wane to było głównie roz- prężeniem powojennym i cięciami finansowymi. Nie były to jedyne powo- dy. Dążenie do oszczęd- ności ciężarowych uzyski- wanych na każdym kroku powodowało wprowadza- nie różnych zmian w projekcie już w czasie budowy okrętów. Nie mogło to wpłynąć pozytywnie na szybkie oddanie jednostek do służby. Co gorsza zasady projektowania i budowy od- biegały od dotychczasowej praktyki. Dotąd projektanci mieli opra- cować okręty o określo- nej charakterystyce, gdzie masa całości była istotna, ale mogła być prze- kraczana w razie potrzeby, byle to przekroczenie

40 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Trzy damy przyglądające się pancernikowi Nelson udającemu się na próby morskie. Fot. Centralne Archiwum Wojskowe było zachowane w rozsądnych grani- szczególnych składników okrętu. gląd jest oczywiście kwestią gustu. cach. W razie czego, okręt mógł za- Suma mas poszczególnych elemen- Gorzej, że po wejściu do służby wy- bierać nieco mniej paliwa podczas tów wynosiła dokładnie 35 000 ton szły na jaw inne problemy. „normalnych” rejsów, a ładować peł- standardowych. Wszelki wzrost masy Wysoka wolna burta w połącze- ny zapas tylko w sytuacjach „awaryj- w jednym miejscu musiał owocować niu z dużą przesuniętą ku rufie nad- nych” w czasie wojny. Każdy projekt oszczędnościami gdzie indziej. budówką, działała jak żagiel. Przy przewidywał też pewien zapas wy- Jako podstawowy materiał kon- silnym bocznym wietrze i małej porności, na wypadek ewentualnego strukcyjny wprowadzono nowy stop prędkości, manewrowanie tymi okrę- przekroczenia mas poszczególnych stali. Pozwoliło to na zmniejszenie tami było bardzo utrudnione, a przy elementów. Brytyjczycy stawiali rów- grubości płyt konstrukcji. prędkości poniżej 8 węzłów, zgod- nież na niską cenę i szybkość budowy Nie był to koniec. W zasadzie nie z opinią części osób, które mia- okrętów, a nie niską masę. Jeśli w celu wszystkie elementy okrętu były two- ły okazję nimi manewrować „nikt nie obniżenia masy można było np. po- rzone z „oszczędnościami ciężarowy- mógł być pewien, że ma te okręty pod wycinać otwory w elementach kon- mi w tle”. pełną kontrolą”. Zdaniem niektó- strukcji okrętu, to nie robiono tego. Zemściło się to w czasie służby. Iro- rych nawet przy 12 węzłach występo- Uważano, że dodatkowa robocizna, nią było to, że po ukończeniu jed- wał problem z manewrowaniem, je- wzrost kosztów i wydłużenie czasu nostki były znacznie lżejsze niż prze- śli wiał boczny wiatr. Im silniejszy, budowy nie jest warte tych kilku ton widywał projekt. Rodney o około tym kontrola mniejsza. Dla odmia- oszczędności ciężarowych. 1600 ton a Nelson dwa tysiące. Du- ny przy bezwietrznej pogodzie, okrę- W przypadku tych okrętów sy- żej części oszczędności, w tym zna- ty reagowały na ster bardzo szybko. tuacja wyglądała zupełnie inaczej. czącą większość które spowodowały Sterowanie maszynami było skutecz- Masa całości nie mogła być przekro- późniejsze problemy, można było nie niejsze niż w przypadku jednostek czona, a do tego nie wliczano do niej wprowadzać. typu „Queen Elizabeth” oraz „Re- masy paliwa, więc nie było na czym venge”, a moc maszyn przy pracy „oszczędzać” w czasie eksploatacji, Pierwsze problemy wstecz, była na „Nelsonach” o wiele gdyby jednostki wyszły cięższe niż się Manewrowość większa, niż na tamtych jednostkach. spodziewano. Jakby tego było mało, Jeszcze w trakcie budowy jednostki Wszelkie obawy o kłopoty z manew- projekt nie przewidywał żadnego za- ściągały na siebie falę krytyki, wów- rowaniem przy użyciu dwuśrubowej pasu na wypadek wzrostu mas po- czas głównie z powodu sylwetki. Wy- siłowni, okazały się bezpodstawne.

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 41 Pancerniki typu „Nelson”

Rodney krótko po wcieleniu do służby prezentuje swój wygląd pomostu i rozmieszczenie artylerii głównej. Fot. Centralne Archiwum Wojskowe

42 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Pancerniki typu „Nelson”

Nelson, tym razem od rufy, w początkowym okresie służby. Fot. Centralne Archiwum Wojskowe

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 43 Pancerniki typu „Nelson”

Był to efekt szerokiego rozstawienia wpłynąć na zdolność penetracji pan- luźne z powodu kłopotów artylerii, śrub, osiągniętego dzięki nietypo- cerza. Częściowo temu zaradzono pro- nic nie można było na to poradzić, że wemu rozplanowaniu siłowni. Peł- jektując nowy gwint do starych dział. po nakryciu celu nie ma trafień, gdyż na moc była przyłożona daleko od Lufy z nowym gwintem mogły wyrzu- pociski padają w zbyt wielkich odle- osi obrotu, a nie tylko jej połowa jak cać pociski z prędkością 797 m/s, przy głościach od siebie. przy napędzie z czterema wałami na- nie zmniejszonej trwałości, ale było to Brytyjczycy przyzwyczajeniu do pędowymi. Przekładało się to na wciąż mniej niż założono. możliwości skupienia salwy swoich większe momenty sił działających na Co ciekawe gdy ćwierć wieku wcze- 381 mm dział nawet poniżej 100 me- okręt, a w konsekwencji lepsze reago- śniej wprowadzano na uzbrojenie trów przy strzelaniu na odległości wanie na zmiany obrotów śrub. Royal Navy działa kalibru 305 mm, rzędu 20 km, zdecydowanie nie byli Przy wietrze manewrowanie na- żywotności luf na poziomie 110-150 zadowoleni z tego co reprezentowa- stręczało więcej problemów. Okrę- strzałów wydawała się wówczas cał- ła sobą artyleria pancerników typu ty skręcały szybciej lub wolniej, w za- kowicie wystarczająca. Gdy Włosi „Nelson”. Spodziewano się, że rozrzut leżności od tego z której strony wiał przyjęli na uzbrojenie działa pancer- salwy składającej się z 6 pocisków bę- wiatr. Wysoka wolna burta i nadbu- ników typu „Littorio”, trwałość luf na dzie w granicach 300 metrów, nato- dówki robiły swoje. Do tego odsunię- poziomie 110-130 strzałów też ich cał- miast pełnej 9 działowej, w granicach cie pomostu od dziobu, powodowało kowicie zadowalała. Jak w większo- 400 metrów, na przewidywanych dy- pewne problemy z oceną odległości. ści wypadków określenie dobry/sła- stansach walki. Osoby przenoszone z innych pan- by bardzo silnie zależy od nastawienia Dla porównania amerykańskie cerników potrzebowały stosunkowo oceniającego. Po przyjęciu na uzbroje- działa 406 mm pancerników typu dużo czasu by opanować sztukę kiero- nie ciężkich dział o trwałości 300-400 „Colorado”, uznawane w USA za cel- wania tymi okrętami. strzałów z pełnym ładunkiem miota- ne uzyskiwały w tym samym czasie jącym, Brytyjczycy nie byli zadowo- średni rozrzut na poziomie 600 me- Artyleria główna leni z konieczności przeprowadzania trów, a minimalny 330, przy strzela- Kolejnym problemem okazała się częstszych napraw artylerii. Tym bar- niu pełnymi 8 działowymi salwami. ciężka artyleria. W trakcie projekto- dziej że naprawy te nie dość, że kosz- W okresie II wojny światowej Ame- wania wież postanowiono zmienić in- towały konkretne pieniądze, to jesz- rykanom udało się go zredukować do stalację hydrauliczną na lżejszą. Odbi- cze do tego wymuszały wycofanie około 300 metrów. ło się to na jej trwałości, powodowało okrętów ze służby na jakiś czas. A cią- Oczywiście dywagacje te dotyczą też występowanie częstszych przecie- gła dostępność możliwie dużej ilości celności samych dział, a konkretniej ków niż na starszych okrętach. okrętów, była dla Brytyjczyków nie- kombinacji pocisków, ładunków mio- Jak wspomniano wcześniej, dzia- zwykle ważna. tających, dział i wież. To że te elemen- ła zostały zaprojektowane przy zało- Przy porównywaniu trwałości dział ty będą generowały bardziej lub mniej żeniu kombinacji lekki pocisk/duża należy zachować bardzo dużą ostroż- skupione salwy, wcale nie musi prze- prędkość wylotowa. Niestety pierwsze ność. W różnych flotach różnie okre- łożyć się na ilość trafień w cel. Do tra- strzelania wykazały, że nie był to cał- ślano trwałość dział. W efekcie ta fienia potrzebny jest jeszcze odpo- kiem dobry pomysł. Zgodnie z pro- sama lufa oceniania w różnych kra- wiedni system kierowania ogniem, jektem działa miały wyrzucać poci- jach mogła mieć zupełnie inną trwa- oraz wyszkolona załoga. Jednak cel- ski z prędkością 823 m/s. Pierwsze łość! Co gorsza sposób oceny czy dane ność samej artylerii jest niezmier- strzelania z pełnym ładunkiem mio- działo należy odesłać do naprawy, nie istotna, gdyż nawet najlepszy sys- tającym w pełni potwierdziły oblicze- czy też można z niego jeszcze strze- tem kierowania ogniem w połączeniu nia projektantów, przynajmniej jeśli lać zmieniał się w czasie nawet w jed- z najlepiej wyszkoloną załogą, nic nie chodzi o prędkość wylotową. Pociski nej flocie. Bywały przypadki, że bez poradzi na to, że wystrzelone w ide- opuszczały lufę z taką prędkością jak żadnych zmian w konstrukcji lufy, alnym momencie pociski wylatujące planowano. Przykrą niespodzianką zamka, pocisku, ładunku miotającego z idealnie wycelowanych dział, trafia- okazało się jednak szybkie zużywanie itd. trwałość dział się zmieniała, gdyż ją zupełnie gdzie indziej niż powinny. gwintu. Szacowano, że co strzał pręd- zmieniono sposób jej oceny. Jednym ze sposobów wyeliminowa- kość wylotowa będzie spadała o pra- Kolejnym problemem okazała się nia problemów z celnością był pomysł wie pół metra na sekundę (1,5 stopy/s), celność. Zwłaszcza przy strzelaniu zastosowania nowych pocisków ważą- co przekładało się na żywotność lufy pełnymi salwami, rozrzut pocisków cych 1022 kg (2250 funtów), które pa- w granicach 180 strzałów. Było to pozostawiał wiele do życzenia. Bry- sowałyby do wież. Niestety nigdy go mniej niż zamawiający był w stanie tyjczykom bardzo zależało na dużej nie zrealizowano. zaakceptować. Zredukowano ładu- celności dział. Celne działa oznaczały Celność dział bliźniaków typu „Nel- nek miotający, co zmniejszyło erozję możliwość uzyskania bardzo skupio- son” nie była jedynym problemem. lufy, dzięki czemu można było z niej nych salw. Jeśli salwy były zbyt sku- Podczas inspekcji po kilku latach od oddać w granicach 250 strzałów. Nie- pione, traciło się na efekcie „śrutów- wejścia do służby, stwierdzono pę- stety spowodowało to spadek prędko- ki”, przez co trudniej było trafić w cel. kanie wałków łożysk na których ob- ści wylotowej pocisków z pierwotnie Jednak w takim przypadku można racały się wieże. Początkowo zara- zakładanych 823 do 788 m/s, dla no- było w razie potrzeby sztucznie po- dzono temu ograniczając prędkość wego działa. Nie mogło to pozytywnie większać rozrzut. Jeśli salwy były zbyt obrotową wież. Przy obracaniu arty-

44 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Pancerniki typu „Nelson”

Nelson Rodney Pancerz utwardzany powierzchniowo: Projektowana wyporność standard [ts] 35 000 35 000 burty: (kom. amunic.) [mm] 356 @ 18 Wyporność lekka [ts] 32 800 32 800 burty: (siłownia) [mm] 330 @ 18 barbety: [mm] 381 do 305 Rzeczywista wyporność standard [ts] 33 313 33 730 Wieże art. głównej: Pełna [ts] 38 400 38 316 przód [mm] 406 Pełna z wodą w zbiornikach burtowych [ts] 41 250 41 250 bok/przód [mm] 278 Zwiększenie zanurzenia o cal ( 25,4 mm ) bok/tył [mm] 229 dla zanurzenia 7,6 m (25 stóp) [ts] 116,6 tył [mm] 229 dla zanurzenia 9,2 m (30 stóp) [ts] 121,2 dla zanurzenia 10,7 m (35 stóp) [ts] 124,3 Wieża dowodzenia: dla zanurzenia 12,2 m (40 stóp) [ts] 126,6 bok [mm] 356 Długość całkowita [m/stopy] 216,5 / 710 216,6 / 710,2 przód [mm] 305 tył [mm] 254 Długość między pionami [m/stopy] 201,3 / 660 201,3 / 660,1 rura komunikacyjna [mm] 152 Szerokość [m/stopy] 32,33 / 106 32,4 / 106,1 przewody kominowe: Zanurzenie: bok [mm] 229 Wyporność standard przód [m/stopy] 8,13 / 26,7 przód/tył [mm] 203 do 178 Wyporność standard tył [m/stopy] 8,99 / 29,5 Pancerz jednorodny: Wyporność pełna przód [m/stopy] 9,30 / 30,5 dachy wież [mm] 184,15 Wyporność pełna tył [m/stopy] 10,0 / 32,8 dach st. dowodzenia [mm] 165,1 Wyporność pełna z wodą przód [m/stopy] 9,89 / 32,4 pokład panc. m. am. [mm] 158,75 Wyporność pełna z wodą tył [m/stopy] 10,5 / 34,6 pokład panc. siłownia [mm] 95,25 Uzbrojenie: pokład panc. tył [mm] 107,95 9 x 406 mm C45, Mk I w trzech trzylufowych wieżach Mk I gródź przód [mm] 305 do 203 12 x 152 mm C50, Mk XXII* w sześciu dwulufowych wieżach Mk XVIII gródź tył [mm] 254 do 102 6 x 120 C40 Mk VIII* na jednolufowych stanowiskach Mk II gródź torpedowa [mm] 38 8 x 40 mm C39 na jednolufowych stanowiskach Mk II dalocelowniki [mm] 51 + 25,4 2 wyrzutnie torped 622 mm wieże kal 152 mm [mm] 38 + 25,4 Maksymalne zapasy amunicji (projekt) Siłownia: kaliber 406 mm: 95 bojowych + 10 ćwiczebnych na działo. kaliber 152 mm: 168 bojowych + 20 ćwiczebnych na działo. 2 turbiny Brown Curtis, pojedyncze przekładnie redukcyjne, 2 wały, 2 śruby 72 dymne na okręt. moc maks [tys KM/obroty] 45 / 160 kaliber 120 mm: 211 na działo + 20 dymnych na okręt. Maksymalna prędkość stała 22 w. utrzymywana przy mocy 40 500 KM Maksymalne zapasy amunicji (po ukończeniu) 8 kotłów admiralicji, ciśnienie [atm] 17,6 kaliber 406 mm: 100 bojowych + 10 ćwiczebnych na działo. Osiągi: kaliber 152 mm: 150 bojowych + 20 ćwiczebnych na działo. 10 węzłów: 3 650 KM, 64 obr/min 72 dymne na okręt. 12 węzłów: 6 250 KM, 75 obr/min kaliber 120 mm: 175 na działo, 150 oświetlających, 20 dymnych na okręt 14 węzłów: 9 900 KM, 88 obr/min Normalne zapasy amunicji w czasie pokoju 16 węzłów: 14 350 KM, 100 obr/min kaliber 406 mm: 80 pocisków na działo 23 węzły: 45 000 KM, 160 obr/min kaliber 152 mm: 100 pocisków na działo Zasięg 5 500 mil dla prędkości maks kaliber 120 mm: 100 pocisków na działo Zużycie paliwa: 16 ton/h, prędkość maks kaliber 40 mm: 1000 pocisków na działko Załoga 1 314, 1 361 jako okręt flagowy 10 torped 622 mm Mk I Rozkład mas (projekt) [ts]: kadłub 14 250 lerią z mniejszą prędkością, problem ni, niż pierwot- pancerz 10 250 udało się ograniczyć, ale nie było to nie przewidywa- siłownia 2 550 rozwiązanie zadowalające. W peł- no. Zmniejszenie uzbrojenie 6 900 ni zaradzono temu, dodając piono- średnicy barbety, wyposażenie 1 050 wy rząd wałków. Te dodatkowe wał- było jednym z ele- razem: 35 000 ki były przewidziane w pierwotnym mentów oszczęd- projekcie wieży, ale zlikwidowano je ności ciężarowych. Jednym z efektów nie. Z braku miejsca, dokonano zmia- dla oszczędności ciężarowych. Po za- tego postępowania było przeprojekto- ny, która spowodowała, że ładunki dla budowaniu ich, problemy z obrotem wanie pomieszczenia znajdującego się wszystkich trzech dział musiały być wież ustąpiły. bezpośrednio pod wieżą, w którym przekładane z windy do winy w tym Kolejnym zarzutem była mała szyb- przekładano pociski i ładunki mio- samym czasie. Nie mogło to pozytyw- kostrzelność. W trakcie projektowa- tające z wind prowadzących z komór, nie wpłynąć na szybkostrzelność. Sam nia ciągów amunicyjnych, potrzeba do wind prowadzących do wież. Pier- czas przeładowania, zamiast planowa- było zmieścić bardziej skomplikowane wotnie każdy z ładunków dla każdej nych 30 sekund zabierał 35. Dostar- mechanizmy na mniejszej przestrze- lufy miał być przekładany niezależ- czanie pocisku zajmowało jednak 45

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 45 Pancerniki typu „Nelson” sekund. Jakby tego było mało, Brytyj- W przypadku gdy trzecia wieża była W efekcie w rejonie rufy występo- czycy zwykle strzelali salwami z po- obrócona maksymalnie w kierunku wał martwy sektor. Projektanci dą- łowy dział. Wspomniane wcześniej rufy, do tego przy maksymalnym kącie żąc do zmniejszenia go w maksy- ograniczenia co do możliwości trans- podniesienia dział, ciśnienie powsta- malnym stopniu dali bardzo szerokie portowych ładunków miotających, po- łe przy strzale było tak duże, że praca kąty ostrzału każdej z wież. W przy- wodowały, że salwy można było odda- na pomoście była niemożliwa. Wpro- padku wieży X (sprawiającej proble- wać co 60-65 sekund. Był to problem wadzono pewne poprawki, jakieś osło- my na pomoście) było to 150 stop- do zmartwień, zważywszy, że brytyj- ny, nowe szyby w oknach. Przy kolejnej ni na każdą burtę. Dla porównania skie pancerniki uzbrojone w działa salwie wnętrze pomostu bojowego wy- projekt amerykańskich pancerników 381 mm mogły oddać salwę raz na 25 pełniło się odłamkami szkła z powy- typu „South Dakota” z końca I wojny sekund. bijanych szyb i resztkami innego wy- światowej przewidywał kąty ostrza- Do konstrukcji wież wprowadzano posażenia. Po dokonaniu kolejnych łu 145 stopni na burtę. W przypadku kolejne zmiany i usprawnienia. W ich zmian problemy ustąpiły. Co prawda Nelsona, obrócenie dział o 10 stopni efekcie w połowie lat trzydziestych, przy strzelaniu maksymalnie w kie- od wartości skrajnej w kierunku rufy udawało się strzelać raz na 35-36 se- runku rufy praca nie była komfortowa, eliminowało praktycznie wszystkie kund. Okazyjnie nawet minimalnie ale uszkodzenia sprowadzały się do problemy związane ze zniszczenia- częściej. Dla porównania – West Vir- obluzowania iluminatorów czy uszko- mi na pomoście. Dotyczyło to zresztą ginia w trakcie rozstrzeliwania ja- dzeniu żarówek. Zgodnie z opinią ob- tylko jednej, położonej najbliżej rufy pońskiego pancernika Yamashiro sługi systemu kierowania ogniem, już wieży. Wieża B, miała większe kąty w cieśninie Surigao, oddała 12 salw po kilku sekundach od salwy byli oni ostrzału (po 165 stopni na każdą bur- z częstotliwością raz na około 41 se- zdolni kontynuować pracę. Na pew- tę) i nie sprawiała takich problemów kund, co przez Amerykanów zostało no praca w tych warunkach nie była na pomoście, nawet przy skrajnych uznane za duży sukces. komfortowa, ale dało się z tym żyć. Po wartościach obrotu. otrzymaniu raportów wskazujących na Niestety nie był to jedyny problem. Uszkodzenia od podmuchu dział niemożliwość używania pomostu bo- Przy strzelaniu przy niskim kącie pod- Strzelanie pełnymi salwami, za- jowego przy strzelaniu z artylerii głów- niesienia, ulegały uszkodzeniu elemen- owocowało powstawaniem większych nej, jeden z konstruktorów, H.S. Pen- ty wyposażenia pokładu. Sam pokład zniszczeń niż się spodziewano. To, że geley, sprawdził to osobiście. Okazało ulegał odkształceniu. Został on póź- na okręcie powstaną jakieś uszkodze- się, że cały problem sprowadzał się do niej wzmocniony, niemniej jak miała nia, spowodowane podmuchem wła- sektora 10 stopni obrotu w kierunku pokazać przyszłość, problem ten nadal snych dział, było czymś oczywistym. rufy jednej wieży znajdującej się najbli- występował. Niemniej na „Nelsonach” ich poziom żej nadbudówek. był większy niż było to możliwe do Cała artyleria główna „Nelsonów” (ciąg dalszy nastąpi) zaakceptowania. została skoncentrowana na dziobie. FOTOKOLEKCJA

Brytyjski krążownik ciężki Dorsetshire w Kapsztadzie, 1934 r. Fot. zbiory Richarda Osborne’a

46 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Algérie w czasie ostatnich prób odbiorczych. Michał A. Piegzik Fot. Real Photo Emery, zbiory Gérarda Gariera Tekst

KrążownikKrążownik AlgérieAlgérie część II Trzy lata przygotowań żownika w morze datowane jest na 23 ria jednej z maszyn, przez co czterna- Krążownik ciężki Algérie, wybudo- sierpnia 1933 roku. Czynność tą po- ście minut później okręt zatrzymał się wany w stoczni Marynarki w Breście wtarzano jeszcze czterokrotnie – 5, 19 w celu dokonania koniecznej naprawy. (Arsenal de Brest) w latach 1930-1931 i 26 września oraz 22 grudnia. Już wte- Usunięcie awarii potrwało trzy godzi- FOTOKOLEKCJA (stępkę położono 19 marca 1931 roku), dy jednostka została zgodnie uznana ny i o 14:50 krążownik ruszył kursem był ostatnim okrętem swojej klasy za udaną konstrukcję, która pomimo na Brest. Pomiędzy 16:37 a 17:45 osią- w ramach realizowanego przez Francję ograniczeń traktatu waszyngtońskie- gnął on prędkość od 32,87 do 33 wę- programu z 1930 roku. Jego zwodowa- go, będzie ważnym ogniwem francu- złów. Okręt ostatecznie dotarł do celu nie nastąpiło o godz. 15:45 w dniu 21 skiej floty. podróży o 21:35, a jego wyporność ob- maja 1932 roku w obecności admirała Pierwsza oficjalna próba okrętu zo- liczono na 9720 ton. Durand-Viela oraz komandora Oden- stała przeprowadzona w dniach 4-5 Po próbach w bazie Penmarch-Le- d’hala, dwóch przedstawicieli Ministra stycznia 1934 roku. Przez kolejne 24 sconil krążownik pozostał w Breście Marynarki, François Pietri. godziny jednostka miała poruszać się do 9 czerwca w celu dokonania ko- Prace na pokładzie jednostki rozpo- z prędkością 27 węzłów. Drugą pró- niecznych poprawek. częły się miesiąc później. W dniu 15 bę maszyn przeprowadzono 22 stycz- W dniu 15 czerwca na jednostce za- maja 1933 roku okręt został uzbrojony nia w bazie Penmarch-Lesconil. W ko- montowano na stałe pełne uzbrojenie, na pierwsze ćwiczenia. Na jego dowód- lejnych dniach, 24-25 stycznia, testy po czym 24 lipca przeprowadzono pró- cę wyznaczono komandora Collina. uzupełniono o próby zużycia pali- bę wszystkich urządzeń. Maszyny zo- Testowego rozgrzania kotłów parowa. W dniu 2 lutego, podczas wyjścia stały załączone pierw na 60%, a póź- wych dokonano pojedynczo – pierw- z Penmarch-Lesconil, przeprowadzo- niej na 75% i nie wykazano żadnych szy został załączony 12 maja, a kolejno następną oficjalną próbę. O godz. nieprawidłowości w ich działaniu. ne 10 czerwca, 20 czerwca, 27 czerwca, 08:05 okręt opuścił kotwicowisko, od- W dniu 24 lipca krążownik ruszył tra- 8 lipca i w końcu 1 września. Już 29 lip- dając salwy z artylerii głównej (203 sę (od bazy do bazy) ze średnią prędko- ca przeprowadzono na pokładzie Al- mm). Jego wyporność na początku tra- ścią 29-30 węzłów. Próby te powtórzo- gérie ćwiczenia, choć objęły one tylko sy obliczono na 9940 ton. Warunki at- no cztery dni później, tyle że ze średnią urządzenia i sprzęt na rufowej części mosferyczne na morzu określono jako prędkością 20 węzłów. W dniu 5 wrze- jednostki. Powtórzono je 17 sierpnia całkiem dobre, z północnego wscho- śnia zakończono wszystkie popraw- dla dziobowej części, również z peł- du wiał wiatr o sile 4 jednostek. Około ki w montażu uzbrojenia. Krążownik nym sukcesem. Pierwsze wyjście krą- 11:36 nastąpiła niespodziewana awa- ostatecznie wszedł do służby w dniu

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 47 Krążownik Algérie

15 września 1934 roku. Był to siódmy wansją a Korsyką, kotwicząc w róż- wisko w Villefranche. 6 marca Algérie w kolejności francuski krążownik cięż- nych bazach francuskiej marynarki i Tourville, osłaniane przez eskadrę ki. Jego nazwa, w przeciwieństwie do wojennej. lotniczą 7S2 Commandant Teste’a, sześciu pozostałych, nie nawiązywała W dniu 22 listopada Algérie, Foch dotarły do Villefranche i zostały zado postaci historycznych związanych i Duquesne obrały kurs na Tulon, aby atakowane przez 6. Eskadrę napro- z armią lądową lub marynarką, lecz zakotwiczyć w Golfe-Juan. Pięć dni wadzaną przez samoloty zwiadowcze upamiętniała setną rocznicę zdobycia później Algérie samotnie zakotwiczy- z lokalnej bazy marynarki. Krążowni- Algierii jako francuskiej kolonii. ła w Salins po ewakuacji z Tulonu z po- ki, tym razem osłaniane przez eskadrę wodu choroby panującej na pokładzie 7S3 oraz 1. Flotyllę Torpedowców, zo- Początek służby krążownika. Dzień później krążowni- stały zaatakowane przez eskadry lot- W dniu 8 października 1934 roku ki, niszczyciele oraz torpedowce prze- nicze 7B1, 7B2, 7C1. Okręty następnie Algérie opuścił Brest i obrał kurs na bywające w Ajaccio weszły do Tulonu. zakotwiczyły w Salins, gdzie doszło Tulon, który został wyznaczony na W dniu 4 grudnia Algérie wraz do ich przegrupowania. Podczas ko- jego miejsce stacjonowania. Podczas z Colbertem, Fochem, Duquesne i Com- lejnej nocy, 7 marca, Algérie i Tourvil- trasy okręt wpłynął jeszcze do portu mandant Testem wyruszyły do Sa- le zostały zaatakowane przez okrę- w Casablance 11 października, gdzie lins, do którego dotarły dzień później. ty podwodne w czasie gdy kotwiczyły wykonano kilka dodatkowych prób 6 grudnia Algérie, Colbert, Foch i Du- w Brégançon. W nocy z 8 na 9 mar- jego maszyn. W dniu 17 październi- quesne opuściły Salins i obrały kurs na ca okręty podwodne wznowiły poka krążownik zacumował do Salins La Ciotat. Następnie okręty rozdzieliły szukiwania krążowników, po czym d’Hyères, zaś dwa dni później znalazł się i znalazły się 10 grudnia w Marsylii, postanowiły je zaatakować. 9 marca, się w Tulonie. 29 października koman- aby tego samego dnia obrać kurs po- w trakcie dnia, Algérie i Dupleix prze- dor Collina został zastąpiony przez wrotny na Salins. 13 grudnia wszystkie prowadziły próbny ostrzał wód przy komandora Bouxina na stanowisku krążowniki w asyście transportowca Ajaccio, po czym razem z Tourvil- dowódcy Algérie, który otrzymał dys- lotniczego Commandant Teste skiero- le oraz torpedowcami weszły do miej- pozycję podporządkowania się do- wały się w stronę Tulonu, do którego scowego kotwicowiska. Należy przy wództwu bazy marynarki w Tulonie. przybyły dzień później. tym zaznaczyć, iż Duquesne w tym Z dniem 1 listopada okręt został Pierwsze wyjście eskadry w 1935 czasie przebywał w Calvi, a Foch zo- przydzielony do 3. Dywizjonu Lek- roku datowane jest na 15 stycznia, kie- stał wydzielony i znajdował się w tra- kiego, który został zorganizowany 10 dy to trzy dni później zakotwiczyła sie do Grecji. października z krążowników Duqu- ona w Golfe-Juan i następnie powró- W dniu 12 marca Algérie, Duple- esne, Tourville, Colbert, Foch i Dupleix. ciła do Salins i ostatecznie do Tulo- ix i Tourville opuściły Ajaccio i zo- Tego samego dnia francuskie dowódz- nu 25 stycznia. 4 stycznia Algérie wraz stały wkrótce spostrzeżone, a następ- two zdecydowało się przeorganizo- z Maillé Brézé opuściły przystań i ob- nie zaatakowane przez Jaguara oraz 1. wać skład dywizjonów stacjonujących rały kurs na Maltę, gdzie przebywały i 5. Dywizjony Lekkie. Dzień później, na Morzu Śródziemnym. Algérie zo- od 6 do 8 lutego. W tym czasie doszło w kotwicowisku d’Hyères eskadra zo- stał okrętem flagowym 1. Dywizjo- do spotkania admirała Mougeta oraz stała zaatakowana przez eskadry lot- nu Lekkiego, w skład którego weszły dowódcy Brytyjskiej Floty Śródziem- nicze 7B1 oraz 7S1. Tego samego wie- również Colbert i Dupleix. W ramach nomorskiej, wiceadmirała Fischera, na czora wszystkie trzy krążowniki starego 3. Dywizjonu Lekkiego pozo- pokładzie pancernika Queen Elisabeth. opuściły kotwicowisko i wzięły kurs stały Foch, Duquesne i Tourville. Kolej- W czasie trasie powrotnej oba francu- na Salins. Podczas kolejnych dni eska- ny 10 000 tonowy krążownik, Suffren, skie okręty miały odwiedzić Bizertę, dra przeprowadziła do końca ćwicze- ciągle znajdował się w trakcie budowy. lecz w końcu skierowały się w stronę nia, podczas których pozytywnie oce- W pierwszej połowie listopada Fran- Tulonu, do którego dotarły 10 lutego. niono udział samolotów należących cuzi rozpoczęli przygotowania do W dniu 1 marca Colbert udał się do do Algérie. 25 marca eskadra, w tym pierwszej wyprawy nowoutworzonej stoczni na prace modernizacyjne, to- Algérie, Dupleix, Foch, Duquesne, i To- eskadry. Algérie w towarzystwie Fo- też w 1. Dywizjonie Lekkim pozosta- urville, ponownie opuściła Tulon. Al- cha i Duquesne, a także niszczycieli ły jedynie Algérie i Dupleix. Jednakże gérie i Dupleix od 1 do 2 kwietnia Gefraut, Vautour, Maillé Brézé i Kersa- na 27 lutego Francuzi zarządzili wyj- przebywały w Estaque, a następnie od int opuściły Toulon 16 listopada w celu ście eskadry w morze w celu przepro- 2 do 4 kwietnia w Fos. Przegrupowa- dołączenia do wielkich ćwiczeń u wy- wadzenia rutynowych ćwiczeń, któ- nia wszystkich krążowników doko- brzeży Prowansji oraz Korsyki. Przed re miały potrwać aż do 15 marca. nano 4 i 5 kwietnia, kiedy to Algérie wyruszeniem w trasę wszystkie krą- Algérie i Chevalier Paul, nieco spóź- powrócił do Tulonu. Pozostałe krą- żowniki kotwiczyły przez całą noc nione, dołączyły do pozostałych jed- żowniki znalazły się w porcie cztery w Brégançon, niszczyciele zaś w Po- nostek 1 marca. Podczas jeden z nocy dni później. rquerolles. Aż do wybuchu wojny dzia- ćwiczeniowych krążowniki miały zo- Kolejne wyście w morze nastąpiło łalność Algérie ograniczała się do ta- stać zaatakowane przez okręty pod- 6 maja, kiedy to Algérie w asyście To- kich wyjść w morze, indywidualnych wodne z 6. Eskadry (Morse, Marso- urville i Dupleix, a także 5. i 7. Dywi- lub w ramach eskadry. Okręt najczę- uin, Sirène i Nymphe), podczas gdy zjonów Lekkich, obrały kurs na Ne- ściej operował w zachodniej części w tym samym czasie atakowane jed- apol. Dwa dni później francuskie Morza Śródziemnego, pomiędzy Pro- nostki miały kierować się na kotwico- jednostki zostały przywitane przez

48 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Algérie podczas wizyty w Wenecji, która miała miejsce od 29 maja do 3 czerwca 1935 roku. Jako okręt 1. Eskadry (Algérie, Dupleix i Tourville oraz sześć kontrtorpedowców) przeszedł w maju z Neapolu na Adriatyk, po czym na początku czerwca dołączył w Oranie do pozostałych jednostek Eskadry. Fot. zbiory Philippe Caresse włoskie krążowniki Zara, Pola i Fu- dry zawitały ponownie do Brestu, aby w morze na ćwiczenia. 29 październi- ime oraz kilka niszczycieli. Admirał przetransportować do niego przedsta- ka, wraz z lotniskowcem Béarn oraz Mouget został przyjęty przez admi- wiciela francuskiego rządu. Do 1 lip- dwoma innymi jednostkami zakotwi- rała Bucciego na pokładzie Zary. 14 ca krążowniki kotwiczyły w Penfret, czył w Salins, aby 2 listopada powró- maja Francuzi opuścili Neapol i wzię- niszczyciele zaś w Groix. Następnego cić do Tulonu. Wraz z końcem roku li kurs na Kotor (Jugosławia), gdzie dnia wszystkie krążowniki wraz z Ja- na wodach Prowansji przeprowadzo- kotwiczyli od 16 do 20 maja, a na- guarem oraz trzema torpedowcami dono kolejne ćwiczenia, które były spo- stępnie od 21 do 28 maja w Splicie. 29 tarły do Quiberon. 4 lipca okręty opu- wodowane wejściem do służby kolej- maja francuskie jednostki dotarły do ściły dotychczasowe kotwicowisko nego krążownika ciężkiego – Suffrena. Wenecji, w której gościły do 3 czerw- i obrały kurs na Morze Śródziemne. 16 listopada nowa francuska jednostka ca w towarzystwie włoskich krążow- Od 8 do 10 lipca Algérie wraz z nisz- została przydzielona do 1. Dywizjonu ników Alberico de Barbiano i Luigi czycielami i torpedowcami przebywa- Lekkiego. Tymczasem trzy dni później Cadorna. 8 czerwca zespół dotarł do ły w Oranie, podczas gdy pozostałe Algérie opuścił Tulon i do 22 listopa- Oranu poza Algérie, który skierował okręty kotwiczyły w Mers El-Kébirze. da przebywał w Salins. Podczas kolej- się na Algier. W tym czasie na trasie Wieczorem 12 lipca Algérie, cztery po- nego wyjścia w morze, planowanego pomiędzy Oranem a Mers El-Kébirem zostałe krążowniki oraz dziewięć nisz- na od 26 do 29 listopada, Algérie ob- doszło do przegrupowania 1. Eskadry czycieli z eskadry opuściło afrykańskie rał na kurs Saint-Raphaël i Brégançon. wraz z jednostkami operującymi wo- porty i udało się w trasę do Tulonu. Do Do 16 grudnia krążownik opuszczał kół Bizerty. końca lipca oraz na początku sierpnia Tulon jeszcze siedmiokrotnie, wizytu- W drugiej części czerwca Algérie Algérie opuszczał główną bazę fran- jąc Salins (3-5 grudnia, 10-11 grudnia, uczestniczył w ćwiczeniach wraz z 2. cuskiej marynarki wojennej na Mo- 11-12 grudnia), Golfe-Juan (5-10 grud- Eskadrą, z którą wyruszyła do Brestu. rzu Śródziemnym jeszcze kilkukrot- nia), Brégançon (11 grudnia), La Cio- Opuszczając portową stolicę Bretanii nie, lecz od począwszy od 13 sierpnia tat (12-14 grudnia) oraz Marsylię (14- 25 czerwca, krążownik napotkał na- rozpoczęto na nim prace moderniza- 16 grudnia). stępnego dnia brytyjski okręt liniowy cyjne, które dotyczyły między innymi Aktywną służbę w 1936 roku rozpo- Nelson, na podkładzie którego znajdo- dwóch dodatkowych turbin oraz ulep- częto 16 stycznia, podczas których tra- wał się dowódca Home Fleet. 27 czerw- szonej wentylacji. dycyjnie już odwiedzono Golfe-Juan ca francuskie jednostki zakotwiczyły Prace na krążowniku trwały przez oraz Salins. Okręt powrócił do Tulo- w Morgat w celu wzięcia udziału w in- kolejne 2,5 miesiąca, przez co dopie- nu po południu 7 lutego. W tym czasie spekcji floty. 28 czerwca obie eska- ro 16 października okręt wyruszył (20-29 stycznia) francuska marynarka

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 49 Krążownik Algérie przeprowadziła u wybrzeży Prowansji da w stoczni w Tulonie. Powrót okrę- W dniu 19 marca na pokładzie Al- serię ćwiczeń. W ich trakcie, 22 stycz- tu do służby został przewidziany na gérie odbyło się wręczenie meda- nia, na Algérie awarii uległa katapulta 1 lutego 1937 roku. Podczas półrocz- li za wzorową służbę. Dekoracje obję- dla wodnosamolotów. nych prac w suchym doku, a następ- ły członków załogi całej eskadry. Przez Dzień 1 lutego przyniósł ze sobą nie na pokładzie jednostki zamierza- kolejne trzy tygodnie okręt pozostawał zmiany organizacyjne. Do 1. Dywizjo- no dokonać kilku modernizacji, które w Tulonie przed nadchodzącymi zmia- nu Lekkiego włączono Colberta, lecz od dawna były w planach francuskiej nami organizacyjnymi. 12 kwietnia jednocześnie przesunięto Suffrena do marynarki wojennej. Tymczasem 30 francuski sztab przemianował dywi- 3. Dywizjonu Lekkiego. listopada admirał Mouget został za- zjony lekkie na dywizjony krążowni- W lutym Algérie wziął udział w ma- stąpiony na funkcji dowódcy 1. Eska- ków lub dywizjony niszczycieli. W ten newrach wojskowych oraz dwukrot- dry oraz 1. Dywizjonu Lekkiego przez sposób 1. Dywizjon Lekki stał się 1. nie uczestniczyć w imprezach na Mo- wiceadmirała Abriala. Z tej okazji 1. Dywizjonem Krążowników. rzu Śródziemnym. Od 20 do 26 lutego Eskadra została przemianowana na Zaledwie dobę później Algérie wraz krążownik wraz z towarzyszącymi eskadrę śródziemnomorską, lecz jej z Fochem, Duquesne, Tourville oraz mu okrętami wyszedł w morze z oka- skład nie uległ większym zmianom. niszczycielami wyszedł w morze, po- zji karnawału w Nicei, jak również 22 W dniu 1 grudnia 1936 roku składa- wracając do bazy 23 kwietnia. Pomię- lutego gościł na oficjalnym śniada- ła się ona z krążowników Algérie, Du- dzy 26 a 30 kwietnia okręty kotwiczyły niu, jako okręt flagowy, księcia Mona- pleix, Suffren, Tourville, Colbert, Foch, w Salins, a później w Saint-Raphaël. 11 ko. W tym samym czasie Algérie był Duquesne, La Galissonnière, transpor- maja Algérie pojawił się wraz z Eska- świadkiem angielskiej parady. Z powo- towca lotniczego Commandant Teste, drą Śródziemnomorską przy Tulonie, du złych warunków atmosferycznych niszczycieli Tartu, Vauquelin, Cheva- po czym jednostki udały się do Bizerty, przełożono jego podróż na Korsykę. liel Paul, Gefraut, Vautour, Albatros, w której przebywały od 13 do 18 maja. Ostatecznie krążowniki oraz 5. Dywi- Maillé Brézé, Kersaint, Cassard, Gu- Kolejnym celem eskadry stał się Atlan- zjon Lekki gościły w porcie w Ajaccio épard, Valmy, Verdun, Aigle, Lion, tor- tyk, na który weszły 25 maja. Przez ko- między 29 lutego a 3 marca. pedowców La Palme, Le Mars, Forbin, lejne dwa dni okręty kotwiczyły w Pen- Cała 1. Eskadra pozostawała w Tu- Le Fortuné, La Railleuse, Tempête, Si- fret, wychodząc w morze w trakcie lonie pomiędzy 7 a 13 marca. Między moun, stawiacza min Gladiatuer oraz dnia 26 maja. Dzień później eskadra 17 a 26 marca i 1 a 2 kwietnia przepro- okrętów podwodnych Le Glorieux, Le wzięła udział w przeglądzie marynar- wadzono rutynowe ćwiczenia, zaś 24 Héros, Pégase, Phenix, Monge, L’Espo- ki w Breście. Inspekcję przeprowadził marca na pokładzie Algérie zagościł ir, Actéon, Protée, Atalante, La Sultane, Minister Marynarki, Gasnier Dupare, szwedzki książę Bertil – wnuczek kró- La Vestale, Aréthuse, Doris. który tymczasowo zainstalował swoje la Szwecji Gustawa V. Następnego dnia biuro na pokładzie Duquesne. przeszedł on na Vautour. Dwa dni póź- Powrót do służby Po zakończonym przeglądzie 29 niej w Nicei odbyła się inspekcja floty. W dniu 1 lutego Dupleix został wyłą- maja doszło do spotkania Eskadry W przeglądzie wzięli udział królowie czony z dywizjonu i udał się do stoczni Atlantyckiej oraz Śródziemnomor- Danii oraz Szwecji, a także książę Mo- remontowej. Jego miejsce w dywizjonie skiej. Dwa dni później eskadra opu- nako, Ludwik II. W dniu 3 kwietnia zajął Foch, który tego samego dnia stał ściła Brest w celu przeprowadzenia eskadra, w tym Algérie, wróciła do Tu- się okrętem flagowym. Algérie opuścił manewrów FHM planowanych na 1- lonu. Podczas kolejnych dwóch tygo- dok 8 lipca i dwa dni później ponow- 8 czerwca. Wraz z ich końcem każ- dni kwietnia na krążowniku przepro- nie został okrętem flagowym dywizjo- da eskadra obrała kurs powrotny na wadzono modernizację wentylacji oraz nu, w którym oprócz Focha znajdował swoją bazę. Pomiędzy 11 a 15 czerw- rufowych maszyn. Wracając do służ- się w dalszym ciągu Colbert. W dniu ca Algérie wraz z Fochem i Colbertem by, pomiędzy 4 maja a 3 lipca Algérie 15 lutego Algérie wyszedł po raz przebywały w Lizbonie, a pomiędzy wraz z eskadrą wzięły udział w ma- pierwszy od ponad pół roku w morze 17 a 21 w Oranie. Okręty zatrzyma- newrach na wodach Północnej Afryki. w celu przeprowadzenia ćwiczeń bo- ły się jeszcze w Algierze pomiędzy Podczas misji okręt odwiedził Bizertę, jowych. Pomiędzy 12 a 26 lutego krą- 22 a 29 czerwca, spotykając dwa inne Bone, Tangier, Casablancę, Safi, Moga- żownik kotwiczył w La Ciotat, Salins krążowniki z 1. Dywizjonu. Osta- dor i Agadir. W nocy 10 czerwca Col- oraz Brégançon. W dniu 2 marca Al- tecznie eskadra powróciła do Tulonu bert przypadkowo wpadł na dziobową gérie wyszedł w morze wraz z eskadrą, 30 czerwca. część kadłuba Algérie. Prowizorycz- obierając za cel Salins. Po dwóch Al- Lipcowe wyjście Algérie w morze zo- nych napraw dokonano w Oranie z po- gérie wraz z Colbertem udały się do Sa- stało przeprowadzone koniec pierw- mocą lokalnych budowniczych okrę- int-Raphaël, gdzie przebywały pomię- szej dekady, kiedy to wraz z Colbertem, towych. Okręt następnie udał się do dzy 5 a 8 marca. W dniach 8-12 marca Fochem, Duquesne, Tourvillem oraz Oranu, Mers El-Kébiru, Algieru, aby obie jednostki zawróciły do Salins. Do La Galissonnière. Pomiędzy 7 a 9 lip- 24 czerwca ostatecznie przybić do Tu- Algérie i Colberta na dniach dołączyły ca krążownik stacjonował w Golfe-Ju- lonu. Kolejne wyjście z eskadrą dato- Foch, Tartu, Vauquelin oraz Chevalier. an i w nocy z 9 na 10 lipca udał się do wane jest na 1 lipca. Noc z 16 na 17 marca jednostki spędzi- Tulonu. Poważna awaria turbiny przy W celu dokonania koniecznych na- ły w Sanary, aby następnego dnia udać maszynie, która miała miejsce podczas praw po kolizji w Casablance Algérie się do Salins. Wszystkie okręty powró- rutynowych rejsów sprawiła, iż Algérie pozostawał od 3 sierpnia do 20 listopa- ciły do Tulonu 18 marca. został przewidziany do gruntownej na-

50 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Tekst - – bez numeru – bez numeru znajduje się morski samolot rozpoznawczy dalekiego znajduje się morski samolot rozpoznawczy Fot. zbiory Stephena Denta, grzecznościowo Jean Moulin zbiory grzecznościowo Denta, Stephena Fot. Cassard Cassard (Nr 3) oraz Paul Chevalier , a kontrtorpedowce: Tourville i Foch Foch Chevalier Paul Paul Za Chevalier wodnosamoloty. widoczne dwa do dywizjonu. Na fotografii przydzielony on wówczas nie był ponieważ rozpoznawczego F 168 transporto z Eskadry Short były Goliath należący to Breguet zasięgu Calcutta do Eskadry Farman W pewnej bombowiec jest odległości za Algérie Mały 3B1. okręt po widoczny prawej 3E1. wodnosamolotów. na tender wiec Hamelin , który przebudowany został Kotwicowisko w Villefranche koło Nicei 4 lub 5 marca 1935 roku. Trzy znajdujące się tam krążowniki to: Algérie to: , się tam krążowniki znajdujące Trzy 4 lub 1935 roku. 5 marca Nicei koło w Villefranche Kotwicowisko

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 51 Krążownik Algérie prawy na przełomie 1937 i 1938 roku. Ostatnie dwa lata pokoju ca wszystkie krążowniki powróciły do Część prac rozpoczęto już 17 sierpnia Po zakończeniu prac remontowych Tulonu. Pomiędzy 25 lipca a 5 sierpnia i trwały one do 8 września. Na okrę- oraz modernizacyjnych Algérie wyru- Algérie udał się stoczni na pomniejsze cie zamontowano również system kie- szył w morze 22 marca 1938 roku. Już prace remontowe. rowania ogniem dla artylerii 100 mm tradycyjnie okręt zakotwiczył na noc Krążownik powrócił do służby oraz odnowiono nieco ciasne kabi- w Salins, z którego 25 marca powró- w drugiej dekadzie września, kiedy to ny dla oficerów w celu przystosowania cił do Tulonu. Tego miesiąca krążow- wyszedł w morze wraz z Dupleixem ich do ugoszczenia sztabu na wypadek nik jeszcze raz pojawił się w Salins i Colbertem, z którymi udał się do kooperacji na morzu. 3 września, po po- (29-31 marca). Z początkiem kwiet- twicowiska w Cavalaire. Podobnie jak wrocie Duquesne do dywizjonu, skła- nia admirał Abrial był już pewien, w poprzednich miesiącach jednostki dał się on z czterech 10 000 tonowych iż Algérie jest gotowy do służby i po- odwiedziły kilka prowansalskich por- krążowników – Algérie, Foch, Duqu- nownie przeniósł swoją flagę z Duple- tów i powróciły do Tulonu. Ostatnie esne oraz Colbert. ixa. Do końca miesiąca krążownik nie wyjście Algérie w morze w 1938 roku Algérie wyszedł ponownie na mo- opuszczał Tulonu za wyjątkiem jed- miało miejsce od 19 do 28 paździer- rze 22 września, kiedy to obrał za cel nego wyjścia w morza (26-29 kwiet- nika, kiedy to wraz z większą częścią Brégançon. Przez kolejne dwa dni nia) wraz z krążownikami Jean de eskadry jednostka kotwiczyła w Bréga- krążownik kotwiczył w Salins, a póź- Vienne oraz La Galissonnière, nisz- nçon (19-21 października), Saint-Ra- niej trzy dni w Golfe-Juan wraz z Du- czycielem Lion oraz torpedowcami La phaël (21-27 października) oraz Gol- pleixem. Obie jednostki gościły na- Fortuné i Tempête. Wszystkie jednost- fe-Juan (27 października). Ostatniego stępnie w Porquerolles, do którego ki od 3 do 5 maja kotwiczyły w Salins. dnia okręty przeprowadziły ćwiczenia dotarły 30 września. Przez cały paź- W dniu 11 maja cała Eskadra Śród- artyleryjskie, które później w sztabie dziernik krążownik znajdował się na ziemnomorska opuściła Tulon i ob- marynarki wojennej oceniono na bar- ćwiczeniach z 1. Dywizjonem Kontr- rała za cel wschodnią część Morza dzo udane. torpedowców, kotwicząc w między- Śródziemnego1, lecz początkowo cały Od 4 listopada 1938 roku do 15 czasie dwukrotnie w Salins i Gol- zespół obrał kurs na Algierię. Tak oto stycznia 1939 roku Algérie przebywał fe-Juan (23-28 października). Po od 13 do 18 maja 1. Dywizjon Krą- w stoczni na większych pracach re- zakończonych manewrach Algérie żowników kotwiczył w Algierze, pod- montowych oraz modernizacyjnych. wraz z większością eskadry powrócił czas gdy pozostałe jednostki obrały Objęły one między innymi wzmocnie- do Tulonu 29 października. inne porty francuskiej kolonii. Pomię- nie masztu lotniczego, instalację linii W dniu 7 listopada Algérie opuścił dzy 20 a 23 maja doszło do przegrupo- telemetrycznych przy wieży numer III Tulon, biorąc kurs na Maltę. Okręt wania eskadry w Bizercie. Od 25 do 30 oraz przystosowanie do służby wodno- przebywał na wyspie od 9 do 11 listo- maja 10 000-tonowe krążowniki ko- samolotów Loire 130. pada, po czym 13 listopada obrał kurs twiczyły w Sousse wraz z 7. Dywizjo- Ostatni rok pokoju Algérie rozpo- powrotny. Na początku drugiej de- nem Niszczycieli. Eskadra przybyła czął od wielkiego wypadu wraz z eska- kady miesiąca krążownik ponownie następnie do Egiptu i obrała za miejsce drą na Atlantyk. 3. Dywizjon Krążow- zwitał w Tulonie, a admirał Abrial postoju Aleksandrię, z której pomię- ników otrzymał polecenie kierowania FOTOKOLEKCJA przeniósł swoją flagę na Dupleixa. dzy 3-8 czerwca 1. Dywizjon Krążow- się na Antyle, podczas gdy Algérie, Du- 22 listopada okręt został przekaza- ników oraz 5. Dywizjon Niszczycieli pleix, Foch, 3., 7., i 9. Dywizjon Nisz- ny do stoczni remontowej, w której zrobiły wypad do Port Saïdu. Natęp- czycieli miały wziąć za cel Dakar, a na- pierwszy etap prac zakończono do 13 nie eskadra obrała kurs na północny stępnie Freetown i Conakry. Trasa grudnia. Z związku z modernizacją wschód i pojawiła się w Bejrucie, gdzie zespołu miała ograniczyć się do wy- wyposażenia oraz przeniesieniem ar- doszło do jej przegrupowania. Pomię- brzeży Afryki Północnej. Algérie, Du- tylerii pokładowej (działek 13,2 mm dzy 9 a 14 czerwca w miejscowym por- pleix, Foch oraz osiem niszczycieli oraz 37 mm), jednostka pozostawała cie kotwiczył między innymi Algérie. opuściły Tulon 18 stycznia i pomiędzy poza służbą do 15 marca 1938 roku. Pomiędzy 16 a 25 czerwca 1. Dy- 21 a 30 stycznia przebywały w Ca- W związku z planowanym pobytem wizjon Krążowników przebywał sablance. Od 31 stycznia do 2 lutego Algérie w arsenale do Eskadry Śród- w Phalère, zaś od 26 do 27 czerwca wszystkie jednostki kotwiczyły w Gi- ziemnomorskiej już 2 listopada przy- w Navarin. W tym samym czasie po- braltarze z kurtuazyjna wizytą u Bry- dzielono trzy 7600-tonowe krążowni- zostałe jednostki eskadry obrały różne tyjczyków, aby następnie od 3 do 6 luki – Marseillaise, Jean de Vienne oraz trasy, znajdując się na morzu pomię- tego przebywać w Oranie. Od 7 do La Galissonnière. Krążowniki zosta- dzy Trypolisem, greckimi wyspami 8 stycznia grupa znjdowała się w Arze- ły pogrupowane w trzy dywizjony: oraz Jugosławią. Po szybkiej wizycie wie, od 9 do 15 stycznia w Algierze i od 1. Dywizjon Krążowników (10 000 w Bizercie w dniu 30 czerwca eskadra 17 do 21 stycznia w Bizercie. Pomiędzy tonowe, niedawno wybudowane), 2. powróciła do Tulonu 1 lipca. 22 a 24 Algérie kotwiczył w Hamma- Dywizjon Krążowników (10 000 to- W dniu 5 lipca Algérie, Duple- mecie i ostatniego dnia powrócił do Bi- nowe, nieco starsze – Duquesne, To- ix, Foch oraz Colbert wyszły w mo- 1. W misji udział wzięły następujące jednostki: 1. urville i Suffren) oraz 3. Dywizjon rze i kotwiczyły w różnych miejscach Dywizjon Krążowników: Algérie, Foch, Dupleix, Col- Krążowników (trzy nowe krążowniki wzdłuż wybrzeża Prowansji. Wkrótce bert; 3. Dywizjon Krążowników: Marseillaise, Jean de Vienne, La Galissonnière, 5. Dywizjon Niszczycieli: drugiej klasy). dołączył do nich Duquesne, z którym Tartu, Vauquelin, Chevalier Paul; 7. Dywizjon Niszc- udały 7 lipca się do Golfe-Juan. 8 lip- zycieli : Gerfaut, Albatros, Vautour.

52 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Krążownik Algérie zerty, w której przebywał do 1 marca. miejsce, dowódcy 1. Dywizjonu Krą- stępnie do Bormes i Sainte Maxime. W dniu 2 marca krążownik obrał kurs żowników oraz nowej 3. Eskadry, wy- Eskadra powróciła do Tulonu 28 lipca powrotny na Tulon, podczas gdy reszta znaczono wiceadmirała Duplata. Tak- poza 5. Dywizjonem Niszczycieli, któ- eskadry pozostała w Tunisie. że i on wkrótce postawił swoją flagę na ry pozostał na Malcie. Algérie wyszedł ponownie w mo- Algérie. Podczas ostatniego miesiąca poko- rze 6 marca i przechodząc przez Por- W dniu 1 lipca dowództwo mary- ju Algérie wraz z Fochem, Colbertem, to Vecchio kotwiczył pomiędzy 7 a 8 narki nadało rozkaz, w którym prze- 2. Dywizjonem Krążowników, Émi- marca w Bastii razem z Fochem i Du- prowadzono reorganizację Eskadry le Bertinem oraz 5. i 7. Dywizjonem pleixem. 9 marca okręty udały się do Śródziemnomorskiej. Została ona za- Niszczycieli wyszły w morze 5 sierp- Ajaccio, gdzie doszło do przegrupo- stąpiona przez Flotę Śródziemnomor- nia. 1. Dywizjon Krążowników kowania zespołu. Jednostki powróciły do ską, która powstała poprzez połączenie twiczył w Porquerolles (8-9 sierpnia), Tulonu dzień później. 2. Eskadry (pancerniki oraz torpedow- a następnie w Bormes (10-11 sierpnia). Kolejny wypad Algérie datowany ce), 3. Eskadry (10 000-tonowe krążow- 7 i 9 sierpnia na krążowniku przepro- jest na 13-15 marca. W jego trakcie niki) oraz 3. Eskadry Lekkiej (niszczy- wadzono ćwiczenia artyleryjskie oraz na krążowniku przeprowadzono ćwi- ciele). Dowództwo nad nowopowstałą wystrzelono próbną salwę torped. czenia artyleryjskie głównych bate- flotą objął wiceadmirał Ollive na pan- Pomiędzy 11 a 20 sierpnia wszyst- rii. Pod koniec miesiąca w franuskim cerniku Provence. kie krążowniki z 1. Dywizjonu pozo- dowództwie zaplanowano prace mo- Pomiędzy 5 a 7 lipca 1. Dywizjon stawały w Tulonie w stanie gotowości. dernizacyjne masztu lotniczego, które Krążowników wraz z 5.,7., i 9. Dywi- Przewidziane na trzecią dekadę wrze- miały rozpocząć się w drugiej połowie zjonem Niszczycieli przeprowadzi- śnia manewry na Morzu Śródziemnym lipca. Do tego czasu Algérie wyszedł ły ćwiczenia artyleryjskie na morzu. stały pod wielkim znakiem zapytania. w morze wraz z Dupleixem 3 maja, Ostatniego dnia Algérie, Dupleix oraz W obliczu wielce prawdopodobnego kotwiczył w La Ciotat i powrócił do Colbert, wykorzystując swoją artyle- konfliktu z Niemcami oraz Włochami Tulonu 5 maja. Tego samego dnia rię główną, dokonały zatopienia byłego w ostatnich dniach sierpnia doszło do okręt wykonał jeszcze jedno mniejsze torpedowca Enseigne Gabolde. Okręt- reorganizacji francuskiej floty. Algérie wyjście w morze. -cel poruszał się z prędkością 17 wę- oraz pozostałe okręty Floty Śródziem- Do końca czerwca Algérie wraz złów na dystansie 17 000 metrów. Po- nomorskiej zostały przewidziane do z okrętami eskadry wykonał jeszcze między 10 a 15 lipca Algérie znajdował walk z Włochami. kilka innych wyjść w morze. Tradycyj- się w stoczni w Tulonie gdzie przema- nie już miejscami pobytu francuskich lowano jego kadłub. (ciąg dalszy nastąpi) jednostek były Salins oraz Golfe-Juan. Eskadra była ponownie gotowa do Ostatniego dnia miesiąca admirał akcji 19 lipca. Tego dnia Algérie, Foch Abiral opuścił krążownik, a na jego i Colbert udały się do Cavalerie, a na- FOTOKOLEKCJA

Hiszpański krążownik ciężki Canarias w trakcie ostatnich prób odbiorczych. Uwagę zwraca brak artylerii przeciwlotniczej. Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 53 Tekst Ostatni transatlantycki rejs Szamana

Ryszard Leszczyński

Kiedy 4 marca 1931 roku kapitan Borkowski wychodził w swój pierwszy rejs na transatlantyku Kościuszko (wcześniej dowodził parowcem Premier), nie miał jeszcze - jak wspominał Borchardt - żadnych krzyży, medali, ani ich baretek. Wszystkie fotografie w artykule ze zbiorów Andrzeja Niemczyka

Zapewne trudno nie podzielać prze- epizod tego niezwykłego życia. Zo- jętych już decyzji (to udaje się w nie- konania wielu kapitanów i ludzi po- stawmy zatem misteria z zaklinaniem licznych przypadkach), lub znalezienie wiązanych z morzem, że gdyby nie fal, powitaniami „Pana Oceana” czy ludzi, którzy umożliwią wypełnienie Karol Olgierd Borchardt, postać Sza- niekończące się, przerywane grą na ba- powstałych wakatów i pozwolą na pla- mana Morskiego, kapitana żeglugi łałajce gawędy o wojennych dokona- nowe wyruszenie w drogę. Efekty ma- wielkiej Eustazego Borkowskiego, do- niach (choć nie tylko), a przywołajmy terializowanych w pośpiechu poczy- wódcy przedwojennych transatlanty- dzień, kiedy musiał opuścić pokład Ba- nań sprawiają wrażenie owocnych. ków, pozostałaby szerzej nieznana. Po- torego. Moment, w którym - pomimo Na statek wchodzi 58 nowych człon- dzieliłaby los Mamerta Stankiewicza, że uchodził, jak podkreślał Borchardt, ków załogi (blisko piąta część skła- Zygmunta Deyczakowskiego Edwar- za człowieka o absurdalnym wprost du osobowego transatlantyka). Zamy- da Pacewicza, czy Zdenko Knoetge- szczęściu, mógł czuć się wybrańcem ka się musterolę, choć na liście brakuje na, wysokiej i zasłużonej sławy dowód- losu - bliżej nieokreślone fatum spra- pierwszego mechanika, którego miej- ców tamtych czasów, o których mało wiło mu zawód. Zadało cios, okaleczy- sce zajmie awansowany tego dnia dru- kto dziś wie i pamięta. Co poniektórzy ło mentalnie, zabrało to, co stanowiło gi mechanik, 32-letni Henryk Nikitin. casus Borkowskiego traktują za ewe- sens bytu. Nikt specjalnie - zważywszy wyjątko- nement. Twierdzą, że „chyba w żadnej Trzydziesta dziewiąta, ostatnia przed- wość sytuacji - nie zwraca uwagi na flocie pasażerskiej na świecie taki orygi- wojenna podróż Batorego rozpoczyna fakt, że wielu z wybranych trafia tu nał nie parał się dowodzeniem statku”, się w czwartek, 24 sierpnia, o godzinie przypadkowo. Nie przypuszcza, że tłumacząc epizod łaskawością opatrz- 20:00. Zanim jednak pod burtą poka- w dużej mierze to oni staną się zarze- ności, której niezbadane wyroki spra- żą się holowniki, na mostek wejdzie pi- wiem nieodległych nieporozumień wiły, iż kierowca paryskiej taksówki lot i padnie komenda odrzucenia cum i problemów. staje na mostku dużego i nowoczesne- i szpringów, pojawiają się kłopoty. Przy- Następnego dnia, wczesnym popo- go, obsługującego prestiżowe połącze- gotowania do wyjścia w morze poprze- łudniem, goszcząc na swoich pokła- nie „lajnera”. Ponieważ biografia Sza- dza zaskakująca roszada załogowa. dach 465 pasażerów, statek zawija do mana nie jest aż tak jednoznaczna jak Ogłoszona tego rana tajna mobilizacja, Kopenhagi. Po kilku godzinach po- chcą tego poświęcający mu swą uwa- powoduje bowiem, że ponad 40-osobo- stoju i przyjęciu kolejnych 177 podróż- gę autorzy, a rzetelne odczytanie jej ta- wej grupie oficerów i marynarzy wręcza nych, podąża do Cherbourga, tyle że jemniczych meandrów oraz dojście, się karty powołania, zmuszając tym sa- już nazajutrz, będąc w pobliżu wejścia skąd brała się magnetyczna, drzemią- mym kierownictwo armatora i przed- na rozlewisko Morza Północnego, do- ca w nim siła, wciąż czeka na swoje- stawicieli gdyńskiego komisarza rządu chodzi do niepokojącego, rokującego go twórcę, przypomnijmy jeden ważny do szybkiej interwencji: cofnięcia pod- złowieszczo spotkania: nad Batorym

54 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Ostatni transatlantycki rejs Szamana

Lipiec 1936 roku, pierwszy rejs wyciecz- kowy wokół Bałtyku, postój Batorego w Tallinie. przelatuje samolot zwiadowczy Luft- waffe. Kapitan Borkowski, uczulo- ny na kwestie bezpieczeństwa, decyduje się na dwa posunięcia. Najpierw wydaje polecenie, aby wraz z zapada- jącym zmrokiem dokonać wyciem- nienia statku. Potem, już po wyjściu z Francji, mając 642 pasażerów, oko- ło 900 ton ładunku i bardzo ważnych kurierów dyplomatycznych na burcie, zmienia marszrutę. Zamiast tradycyj- nej, wiodącej na zachód i dalej ku wo- dom Hudsonu, wykreśla kurs na pół- noc. Idzie, licząc że tu nie natknie się na U-booty, do krańców północnej Szkocji, by po przedarciu się przez cie- śninę Pentland, obrać kierunek doce- lowy. Ten, który zaprowadzi do latarniowca Ambrose, Zatoki Nowojorskiej i znanych od lat doków.

Maj 1939 roku, nowojorskie biuro GAL-u, na fotografii od lewej: dyrektor oddzia- łu Roman Kutyłowski, konsul generalny dr Sylwester Gruszka, radca finansowy Ambasady RP w Waszyngtonie hrabia Janusz Żółtowski, minister przemysłu i handlu Antoni Roman (kilka dni wcze- śniej otwierał pawilon polski na Wystawie Światowej), NN, dyrektor zarządzający GAL-u Aleksander Leszczyński oraz kapitan Eustazy Borkowski.

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 55 Ostatni transatlantycki rejs Szamana

Wiosna 1939 roku, postój statku przy Dworcu Morskim w Gdyni, na zdjęciu od lewej: lekarz okrętowy Antoni Kutek, kapitan Eustazy Borkowski oraz komandor Urzędu Pilotów przy Radzie Portu i Dróg Wodnych Wolnego Miasta Gdańska, kapitan Tadeusz Ziółkowski.

Wydawana każdego dnia, oczekiwana przez pasażerów i załogę, gazetka stanowiła źródło wiedzy o sytuacji w kraju i na świecie. Pierwszego września jej tekst wstępny napisał kapi- Starszy mechanik inż. Franciszek Bomba tan Eustazy Borkowski. kilka miesięcy później (28 lutego 1940 roku), zginął tragicznie podczas postoju Batorego w stoczni w Liverpoolu. W środę, 30 sierpnia, kapitan odbiera zaszyfrowaną depeszę, z której wynika, że statek powinien udać się do naj- bliższego portu brytyjskiego (w swoim raporcie wydarzenie to opatruje godzi- ną 06:00 i datą 1 września, przy czym pismo dyrektora Oddziału GAL w No- wym Jorku Romana Kutyłowskiego do Ambasady Polskiej w Waszyngtonie in- formację tę koryguje, twierdząc, że ma- jąca imperatywny charakter instrukcja Konsulatu Generalnego RP dotarła na statek już 30 sierpnia o godzinie 12:45 GMT). Patrząc na mapy, Borkowski ma do wyboru irlandzkie Cobh (bardziej znane pod nazwą Queenstown), do którego dzieli go około 600 mil, lub nowofundlandzkie St. John’s. Terminal kolonii brytyjskiej oddalony o 400 mil dalej. Wahań co do opcji, choć wyglą- da to na akt samowoli i jawną niesubor- dynację, nie ma. Transatlantyk mierzy zatem w stronę Labradoru i wysunię- tego na wschód cypla wyspy, pierwszego września zawija do St. John’s, niewiele potem, dysponując (ponoć) eskortą niszczyciela i okrętu podwodnego, za- chodzi do Halifaksu. Co zadziwiające i ważne, dowodzący statkiem godzi się - wbrew otrzymanym zaleceniom, mó- wiącym o potrzebie unikania jakiego- kolwiek rozgłosu - aby wejście to od- było się z pompą. Aprobuje rutynowy, honorowany od lat ceremoniał (za jego główną ozdobę i partię uchodzi odgry-

56 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Ostatni transatlantycki rejs Szamana wanie hymnów), udziela się towarzysko, wzbudza zwyczajowe zainteresowanie lokalnej społeczności i ciekawych ka- pitańskich opowieści mediów. Po kilku godzinach postoju, zdaniu części ładun- ku i zejściu niedużej grupy pasażerów, Batory rusza na południe. Kontynuuje podróż do ustalonego przez kierownictwo linii Hoboken. Portu pozostające- go w granicach stanu New Jersey, który układa się po drugiej stronie metropo- lii i rzeki, ciągnąc się naprzeciw wynio- słego, wypełnionego betonem i szkłem Manhattanu. Przy stałej, pamiętanej z poprzednich podróży kei, Batory zatrzymuje się we wtorek, piątego września, w godzinach porannych. Powitanie jest ser- deczne, by nie powiedzieć owacyjne, a orkiestra, nieprzebrane tłumy Po- lonusów i liczni przedstawiciele pra- sy, którzy szukając wieści z „pierwszej ręki” oczekują na tych, którzy przy- byli z ogarniętej wojną Europy, nadają wejściu rangi wydarzenia. W Hoboken przeprowadza się więc odprawę imi- gracyjną pasażerów i załogi, dokerzy dokonują wyładunku drobnicy i pocz- ty, stąd odsyła się do Kopenhagi 17 Duńczyków, którzy stanowili część obsady hotelowej statku. Ale ekscytacje nową, niezwykłą sy- tuacją w kraju i na świecie obejmują też podwładnych kapitana Borkowskiego. Potrzeba poznania prawdy, co dzieje się z rodziną i jaki los spotkał ich dom i najbliższych, staje się dla nich coraz większym problemem. Dość szybko zatem rodzi się poczucie osamotnie- nia, zagubienia, pojawia się zmienność Listę członków załogi wyrażających wolę walki z niemieckim okupantem, na której zazna- nastrojów. Ujawnia się też chęć działa- czono wiek, zdolność do podjęcia służby, stopień wojskowy i przynależność mobilizacyjną nia. Piątego września, czyli tuż po za- ochotnika, podpisało około 200 osób. cumowaniu liniowca w Hoboken, 12 ła znajdują się motorzyści: 37- letni Ste- Perypetie firmy znaczą zatem du- członków załogi maszynowej zgłasza fan Borsik, 44-letni Andrzej Burkiet, żej skali trudności finansowe. W no- się do kierownika działu, byłego ofi- 33-letni Józef Jeka, 31-letni Wacław wej sytuacji - jako kompania dotowa- cera Dowództwa Floty, kmdr. por. inż. Kajda, 32-letni Michał Masłowski, na przez Skarb Państwa - spółka traci Franciszka Bomby, przedkłada petycję 39-letni Stanisław Olszewski (na liście bowiem możliwość utrzymania biur i domaga się wyokrętowania. załogowej wystawionej przez nowo- i przystani. Notuje brak środków na - My niżej podpisani - czytamy jorski GAL przypisany do grupy ste- wypłaty zaległych poborów załodze w odręcznym, kilkuzdaniowym do- wardów), 29-letni Edward Szmyrko, i pracownikom miejscowego oddzia- kumencie - prosimy Pana Komando- 26-letni Grzegorz Tarnowski, 31-letni łu. Jej zasoby kasowe - o czym wspo- ra o ułatwienie nam drogi do korpusu Adam Wilniewczyc, 31-letni Wacław mina w raporcie do Komitetu Trans- ochotniczego, gdzie (…) chcemy oddać Włodarski i 33-letni Antoni Wojcie- portowego Ambasady RP w Londynie swoje życie w obronie naszej Ojczyzny. chowski. konsul dr Sylwester Gruszka - zamy- Pod adnotacją starszego mechani- Niewiele jednak później, w krót- kają się kwotą kilkunastu tysięcy dola- ka: proszę o dalsze załatwienie, o ile kim czasie daje o sobie znać nasilająca rów, podczas gdy na pokrycie aktual- jest to możliwe, widnieją podpisy de- się lawina kłopotów. Ich zróżnicowa- nych zobowiązań potrzeba blisko 300 klarujących wolę dobrowolnego zacią- nych form i odcieni doświadcza arma- tysięcy, czyli 15-20 razy tyle. gu. Na liście tej - oprócz magazyniera tor (GAL), statek, ale też kapitan Eusta- Problemy luksusowego, będące- maszynowego, 49-letniego Jana Soko- zy Borkowski. go ozdobą polskiej floty motorow-

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 57 Ostatni transatlantycki rejs Szamana

wydarzenia jakie rozegrały się przy amerykańskiej kei. - W Nowym Jorku na kapitana cze- kały instrukcje - pisał do rezydujące- go w Londynie dyrektora GAL-u Ma- riusa Pliniusa dyrektor Kutyłowski - z bezwzględnym zaleceniem, aby nie dopuszczać na statek nikogo, oprócz władz, a biorąc pod uwagę, że statek znajduje się pod rozkazami Kon- sula Generalnego, przygotowałem też osobne rozporządzenia, które prze- kazano kapitanowi trzeciego dnia po przybyciu. Instrukcje te nakazywa- ły przedsięwzięcie wszelkich środ- ków bezpieczeństwa i złożenie od- powiedniego raportu Konsulowi (dr Sylwester Gruszka opatrzony klauzu- lą tajności, przywoływany tu dokument sygnował 8 września 1939 roku, za podstawę swoich uprawnień, poda- jąc dekretacje rządu RP sporządzone na wypadek stanu wojennego; przypis autora). Z tego co wiem - podkreślał Kutyłowski - wprowadzono jedynie wachty morskie, o wdrożeniu innych środków nic mi nie wiadomo, a żaden raport na ten temat nie został złożony. Ponadto wydano zakaz przyjmowa- nia jakichkolwiek wizyt oraz polecenie założenia książki, do której wpisy- wani mieli być, po wylegitymowaniu, wszyscy wchodzący w celach służbo- wych. Instrukcja ta znalazła zastosowanie tylko w stosunku do załogi. Ka- pitan uważał, że jest panem na statku Rok 1936, kapitan Eustazy Borkowski i kmdr por. Adam Mohuczy, ówczesny dyrektor Szkoły Morskiej w Gdyni. i przyjmować swoich gości ma prawo. Zamierzając owe bezpieczeństwo za- ca noszą podobne znamiona. Batory, go, statków nieomal nowych, mają- chować oraz utrudnić niepożądanym na żądanie stoczni Cantieri Riunity cych za sobą trzy, cztery lata eksploata- osobom dostanie się na pokład, w pią- dell’Adriatico w Monfalcone, która jed- cji, dawałoby wszak około 750 tysięcy tek, ósmego września, o godzinie 15:00 nostkę budowała w oparciu o umo- funtów, a to gwarantowało egzystencję. Batory zmienia miejsce postoju. Decy- wę barterową (kolejne raty spłacano Pozwalało przeczekać zły czas, który zją armatora przechodzi dwanaście mil śląskim węglem), a której warunkom nie mógł trwać wiecznie. w górę rzeki, rzuca kotwicę nieopodal strona polska, po wybuchu wojny nie O ile kłopoty armatora i statku wy- brzegów wyniesiony nad Hudson River jest już w stanie sprostać, może zostać nikały z przesłanek obiektywnych, Yonkers, tam stały dozór nad statkiem zatrzymany. Nałożenie aresztu staje o tyle sytuację w jakiej znalazł się ka- przejmuje jednostka Coast Guardu. się bowiem jedyną formą zabezpiecze- pitan Eustazy Borkowski, która uza- Kolejne dni wypełnia względny spokój nia stosownych roszczeń przedsiębior- sadniała wyokrętowanie i prowa- i wypatrywanie wiadomości. Czekanie ców włoskich, a wystąpienie do władz dziła do zmierzchu kreowanej od lat na odpowiedź, w jakim kierunku prze- amerykańskich z tak kategorycznym legendy morskiej doskonałości i boha- mieszcza się front niemieckiej przemo- żądaniem, daje im duże szanse z na- tera, stworzył, niestety, on sam. Gwo- cy, ale też decyzję, kiedy skończy się leżnego prawa skorzystać. Wierzytel- li prawdzie ciemne chmury zbierały się nowojorska przerwa w podróży. Otu- ność, którą w owym czasie szacowano nad nim już wcześniej. Od dnia niewy- maniające i bezsensowne stanie. Moc- niebagatelną kwotą 400 tysięcy funtów pełnienia rozkazu i skierowania stat- niejszym akcentem drugiego tygo- szterlingów, była zatem ogromnym ob- ku do St. John’s, przez zlekceważenie dnia wojny zaznacza się dziesiąty dzień ciążeniem, bez realnych możliwości uwag co do sposobu zachowania pod- września. Tej niedzieli kapelan Batore- i szans spłaty, skoro rozważano opcję, czas postoju w Halifaksie (za brak kar- go, ks. Alojzy Piórkowski odprawia bo- aby jeden z transatlantyków sprzedać. ności i niestosowność uznano udzie- wiem uroczystą mszę świętą, w której Spieniężenie Batorego czy Piłsudskie- lanie tam informacji i wywiadów), po uczestniczy cała załoga, a której od-

58 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Ostatni transatlantycki rejs Szamana rębną część stanowi płomienne prze- „całą naprzód” i taką jednostkę tara- mie dociera na kotwicowisko - tu prze- mówienie konsula, dr. Gruszki. Unie- nuję. Ja wiele razy z metody tej korzy- wóz amunicji i broni ma już charakter sienie nabożeństwem, niezwykła aura stałem, wiem że te okręty nadjeżdżają- materii przesądzonej, pewnika - robi chwili i pełne emocji słowa dyploma- cego szybko statku panicznie się boją, się awantura. Dochodzi do niezdyscy- ty poruszają obecnych. Sprawiają, że więc zanurzają się i wieją… - kończył, plinowania, strajku, wydarzeń, które ponad 200 osób wyraża chęć powro- by po chwili dodać gdzieś dalej, że nie nagłaśniają miejscowe media. tu do kraju. Zgłasza gotowość i ochotę straszny mu też atak torpedowy. - Nikt nie sygnalizował, że istnieje jak najszybszego znalezienia się w sze- - Wtedy bowiem - kontynuował, stan grożący fermentem, dlatego też - regach armii i trafienia na pole walki. podkręcając atmosferę wywiadu - wy- raportował londyńskiemu przełożone- Tymczasem cieszący się niezmien- kładam ster na burtę, rozpoczynam mu dyrektor Kutyłowski - dalszy roz- ną popularnością, ale i grzeszący niedo- cyrkulację, która tak wzburzy wodę, wój wypadków był dla nas wszystkich statkiem (by nie ujmować tego mocniej) wytworzy takie fale, że torpedy zgubią kompletną niespodzianką, a jednocze- rozwagi, kapitan Borkowski, pozosta- kurs, pobłądzą, stracą zupełnie orien- śnie dowodem, jak mało dowództwo je sobą. Pomimo wspomnianych próśb tację. statku interesowało się stanem ducho- i zakazów, nie zaprzestaje regularnych - No dobrze, a jeśli dowodzony przez wym załogi. kontaktów z prasą, odwiedzin polonij- pana statek stanie się celem niemiec- Teza jakoby kierownictwo Batore- nych klubów i rozgłośni, nie unika spo- kich bombowców? Nadleci eskadra go nie zwracało uwagi na złożoność tkań z przedstawicielami miejscowych Luftwaffe, co wtedy…? - pytali nie- położenia w jakim znaleźli się pod- elit, a na uwagi dyrektora Kutyłowskie- ustępliwi żurnaliści, licząc że kapitan władni, nie jest do końca prawdzi- go, którego ocena podobnych postaw pogubi się, straci pewność siebie, rozwa. Przykładu z dowódcy, który bur- i zachowań nie może być pozytywna, łoży ręce w bezradzie. tę opuszcza nader chętnie, często sięga odpowiada jedno: nikomu niczego nie - W nocy samoloty mnie nie wi- po kieliszek, separując się nieco od za- mówię, wszystkich wyrzucam za drzwi, dzą - brnął w gąszczu bredni i non- łogi i jej problemów, nie brali bowiem nie wiem o co chodzi. Przekonanie, że sensownych wyobrażeń - a w dzień ani starszy oficer, Franciszek Szudziń- słowa te odbiegają od prawdy, potwier- będę się kręcił jak kołowrotek. Pasa- ski, ani starszy mechanik, inż. Fran- dzały audycje, reportaże radiowe, perio- żerom nakażę schować się pod pokład, ciszek Bomba. Ten ostatni - zwłaszcza dyki i gazety, gdzie z wrodzonym sobie a sam pozostanę na mostku. Nie boję po incydencie z „wożeniem dynamitu” darem słowa brylował, udowadniając, się śmierci, boję się tylko pana Boga i chełpliwych (cytując konsula Grusz- że nie ma kwestii wątpliwych, zagadko- i żony. kę) wynurzeniach kapitana: „Polski wych sytuacji i zdarzeń, pytań, na które Kapitańskie gawędy wędrują więc nie ma, ambasady ani konsula nie ma, długo szukałby wytłumaczenia. Współ- po nowojorskim (choć nie tylko) świe- ja tu jestem Pan” - to co dzieje się wo- tworzył zatem programy, nagrania, cie, zyskują szeroki rozgłos i powo- kół bacznie obserwuje, próbuje wnosić pachnące tanią sensacją i groteską tek- dzenie, zaczynają żyć swoim bytem. spokój, przeciwdziałać buzowaniu eks- sty, które wprawdzie przedstawiały go Część owych opowieści dociera na sta- cytacji, ale też informować o narasta- jako „nieustraszonego wilka morskie- tek. Tu, do pewnego czasu przyjmowa- jących niepokojach, niebezpiecznym go”, doskonałego kapitana i propagato- ne są rożnie, jakkolwiek nie sposób nie kierunku rozwoju sytuacji nowojor- ra własnych metod walki z U-bootami, dostrzec, że pojawiają się, a nawet górę skie szefostwo spółki. ale de facto pozbawiały wiarygodno- biorą, emocje. Pominąć, że atmosfera - Dzisiaj zaszły wypadki jawnego ści, czyniły niedorzecznym, ośmiesza- na burcie gęstnieje, potem dość szyb- nieposłuszeństwa i odmowy wykona- ły. Stały się elementem równi pochy- ko staje się bliska wybuchu. Zamie- nia poleceń - notował w raporcie z dnia łej, po której staczał się mit władczego, rzając ów anormalny stan rzeczy wy- 19 września. - Niektórzy z obsady ma- uwielbianego przez Polonię majesta- jaśnić i znaleźć jego źródła, wydaje się, szynowej na służbowym korytarzu za- tycznego Szamana. że na epizody, które nadają aurze Ba- chowywali się buntownicza, a sytu- Treści wycinków prasowych i ma- torego temperatury wrzenia, bezspor- acja była po prostu niebezpieczna. (…) teriałów, które do Londynu wysyłał ne wpływ mają trzy wydarzenia: niere- O ile jest to możliwe najlepiej byłoby, szef nowojorskiego GAL-u, mogły fak- gularne i niepełne wypłaty należnych gdyby około 180 ludzi zbędnej załogi tycznie wprawiać w zakłopotanie, ale poborów (zwykle księgowanie płac bezzwłocznie zdjąć, nie pytając nikogo, i przerażać infantylizmem i bezmyśl- odbywało się w Gdyni, stąd brak odpo- czy chce tego, czy nie. Tych, którzy po- nością. Z opowieści kapitana wynika- wiedniej dokumentacji i środków), powinni pozostać, wskażą szefowie służb ło, na przykład, że ewentualne spotka- zbawienie załogi prawa wychodzenia i dopiero wybranym - kończył - należy nie z okrętem podwodnym nie będzie na ląd (dotąd, co godzinę, aż do pół- przemówić do rozsądku. dla niego zaskoczeniem, wie co wtedy nocy do trapu dobijała opłacana przez Zdarzenia odnotowane 19 września robić, bo dysponuje zasobem doświad- agenta motorówka), w końcu oliwy do stanowią początek kulminacji, do któ- czeń z minionej wojny, kiedy jako do- ognia dolewa kapitan i jeden z jego ko- rej ma dojść niebawem, ale i konse- wódca rosyjskiego transportowca takie lejnych wywiadów. Wypełniona fan- kwencję incydentu z dnia poprzednie- sytuacje przeżył. tazją i swadą przemowa, w której ten, go. 18 września, około godziny 17:00 - Gdyby jakiś U-boot zaatakował chcąc najpewniej skomplementować radca finansowy Ambasady RP w Wa- mnie i mój statek - objaśniał notują- podległy mu personel, mówi, że „z tak szyngtonie, hrabia Janusz Żółtowski cym skrzętnie wypowiedzi dzienni- dobraną załogą może wozić dynamit”. otrzymuje bowiem utajnioną depeszę karzom - zmieniam szybko kurs, daję Kiedy wieść ta w zmodyfikowanej for- z Londynu, z której wynika, że Bato-

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 59 Ostatni transatlantycki rejs Szamana

Czwartego września 1938 roku doszło do spotkania motorowców na wzburzonym tego dnia Północnym Atlantyku. Dynamiczną fotografię przebijającego się przez zwały wodne Batorego, kapitanowi Borkowskiemu zadedykował dowódca Piłsudskiego kapitan Mamert Stankiewicz. ry powinien natychmiast przejść do wiek trudnościach, które zmieniłyby mieszkania powiedział, że załoga wy- Halifaksu. Portu bardziej bezpiecz- ustalenia co do planowanej podróży. stosowała szereg żądań, obstąpiła ma- nego, choćby z uwagi na uzasadnione Potem dowiaduje się o zawartym poro- szynę, a na statku jest bunt, gdyż kapi- i wspomniane obawy, że strona amery- zumieniu z Admiralicją Brytyjską i za- tan Borkowski powiadomił wszystkich kańska może zgodzić się na restrykcje aranżowaniu pilota, który wodami te- o przejściu do Halifaksu i transpor- i dokona aresztu statku (przypomnij- rytorialnymi przeprowadzi statek do tach amunicji, co jest naturalnie infor- my, że Kanada od 10 września znajduje granic stanu Maine. A jeszcze później macją, jeśli chodzi o amunicję, wyssa- się w stanie wojny z Niemcami, Stany słyszy, że na dalszą drogę otrzyma spe- ną z palca. (..) Po takim oświadczeniu pozostają państwem niezaangażowa- cjalną opiekę, która zapewni jednostce załoga zaczęła się zbierać, dyskutować, nym, neutralnym). Radca informuje bezpieczeństwo. w końcu wysłała do kapitana delegację, zatem o sprawie dyrektora Kutyłow- Ale wczesnym wieczorem Szaman prosząc o wypłacenie należnych pobo- skiego, wraz z nim i przebywającym odbywa jeszcze jedno spotkanie. Sia- rów, pozostawienie w Nowym Jorku w biurze członkiem załogi Batorego, da do kolacji z właścicielem radiostacji kobiet i małoletnich oraz o odpowied- intendentem Jerzym Sułkiem udają się polonijnej Leonem Cieciuchem, które- nie ubezpieczenie, gdyby rzeczywiście do konsulatu, tam dr Gruszka przygo- mu prawdopodobnie mówi (nie jest to tę amunicję wożono. Kapitan delegacji towuje pisemną, urzędową formę po- pewne, bo ten nigdy nie zdradził źró- nie przyjął, nie zamierzał z nimi mó- lecenia, po czym intendent zabiera dła informacji), że Batory jutro rano wić, żadnych delegatów widzieć nie dokument do Yonkers. Niestety, nie- wyrusza do Halifaksu. Ujawnia wia- chciał. Teraz nie ma ministerstwa, nie obecność na burcie kapitana staje się domość poufną, która jeszcze przed ma rządu, mówił, a na zwróconą uwa- powodem, że pilne i zastrzeżone po- północą, trafia na fale eteru, dociera gę, że jest ambasada i konsulat, odpo- stanowienie odbiera on 14 godzin póź- do polonijnych dzielnic Nowego Jorku wiedział, że teraz jest tylko on, a kto niej. Dopiero rano może wydać dyspo- i New Jersey, ale też słyszana jest w me- jego rozkazów nie będzie słuchał, to zycje przygotowania do ruchu siłowni, sach i kabinach stojącego na kotwicy po przyjeździe do Kanady wpakowa- mając świadomość, że operacja ta trwa liniowca. ny zostanie do więzienia. Takie po- zwykle dobę. - Dnia 20 września, o godzinie traktowanie załogi dało broń w rękę Ponieważ do odjazdu pozostaje tro- 06:30 - pisał do dyrektora Pliniusa Ro- elementom najbardziej radykalnym, chę czasu, Borkowski ponownie zabie- man Kutyłowski - zostałem zbudzo- uniemożliwiając umiarkowanym i roz- ra się na ląd. Najpierw kieruje się do ny telefonem przez intendenta, któ- sądnym opanowanie sytuacji. Zaczę- budynku GAL-u, gdzie dopełnia for- ry oświadczył, że natychmiast musi się ły się dalsze dyskusje i narady. Efektem malności tzw. wyklarowania statku, ze mną widzieć, bo sytuacja na statku tego był prawie jawny bunt [konsul nie wspominając słowem o jakichkol- jest groźna. Po przyjeździe do mojego Gruszka nazwał to strajkiem okupa-

60 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Ostatni transatlantycki rejs Szamana cyjnym; przypis autora], załoga nie te zostaną wypłacone do dnia, kie- Kapitan zgłosić się do mojej dyspozycji wykonywała rozkazów i - jak relacjo- dy z trapu zszedł ostatni pasażer, póź- w Konsulacie Generalnym RP w No- nował oficer - nie stawiła się do pracy. niej zaś otrzymacie państwo zaliczki - wym Jorku. Po rozmowie z intendentem dyrek- powiedział, podziękował za rozmowę Około godziny 19:00 na statku po- tor Kutyłowski komunikuje się z kon- i opuścił burtę. jawia się dyrektor Roman Kutyłowski sulem Gruszką, przedstawia kłopotli- 21 września życie na statku zdaje się w towarzystwie radcy handlowego St. wy obraz zdarzeń, tuż potem obaj jadą powracać do normy. Wachty ponow- Krzeczkowskiego oraz sekretarza am- do Yonkers. Aby uczynić sytuację bar- nie przejmują pełne, skompletowa- basady Jerzego Wendołowskiego. Ten dziej wyrazistą, kapitan sugeruje jed- ne uprzednio obsady, do codziennych ostatni informuje załogę o poleceniu no: całą załogę zwolnić, odesłać na El- zajęć stawiają się zatrudnieni w cza- pilnego wyjazdu, do którego powinno lis Island, a później zaangażować tych, sie dnia daymani, monitoruje się pra- dojść nazajutrz w południe, potwier- którzy są faktycznie niezbędni. ce sposobiące siłownię do drogi, nie dza, że w tym samym czasie wypła- - Wielu z nich przyjęto w Gdyni, ad bacząc pewnie na fakt, że aura ner- ci się zaległe pensje, obliguje do ścisłe- hoc… - tłumaczy. - To element niewy- wowości, doza oczywistej niepewno- go respektowania wydanych rozkazów. uczony, niepewny, po części skomuni- ści, zostaje. Ale tego dnia, wcześnie Tuż potem, pod nieobecność kapita- zowany. rano, do dr. Sylwestra Gruszki dzwo- na wręcza jego zastępcy zapieczętowa- - Patrząc na obowiązujące przepisy - ni też kapitan Bennett, attaché mary- ne koperty, mówiąc, że są w nich istot- przedstawiał swój punkt widzenia szef narki przy Konsulacie Generalnym ne dyrektywy. Poruczenia dotyczące nowojorskiego oddziału spółki - zało- Wielkiej Brytanii w Nowym Jorku, zmian na stanowiskach kierowniczych gę można zwolnić tylko w porcie ma- przypominając, że ze względów bez- liniowca. cierzystym. a jeśli stanie się to w in- pieczeństwa oraz naglących instrukcji O godzinie 20:20 powraca z lądu nym miejscu, należy ją do tego portu jakie właśnie otrzymał, konieczne jest dowódca. Konferuje z nim Wendo- odstawić, wypłacając zarazem trzy- bezzwłoczne przejście liniowca do Ha- łowski, ale nie jest to rozmowa przy- miesięczne gaże. W naszych warun- lifaksu. Podczas rozmowy, prezentując jemna. Borkowski wzbrania się przed kach pomysł ten jest więc nierealny. doskonałe rozeznanie panującej anar- przekazaniem kierownictwa, wyraża Poszukując drogi wyjścia, kon- chii i toczonego przez pokłady zamie- zdziwienie postanowieniem, na końcu sul decyduje się na otwarte spotkanie szania, w pełnej rezerwy i taktu formie stwierdza (według przekazu dyrekto- z załogą. Schodzi do salonu klasy tu- oświadcza, że widzi problem dowód- ra Kutyłowskiego): „zobaczę jak to bę- rystycznej, mówi o nieprawdziwych cy. Zarówno on, strona brytyjska, jak dzie”. zapowiedziach zabierania broni i amu- i stosowne władze Kanady znają ka- - Powiedziałem, że jeżeli tak musi nicji, wskazuje konieczność ratowa- pitana Borkowskiego, tyle że, niestety, być…- przedstawiał ten sam frag- nia i ochrony mienia spółki i państwa. nie mają o nim najlepszego zdania. ment spotkania z dyplomatą Borkow- Uspokaja, nawołując do podporząd- - Dlatego wysoce pożądane byłoby - ski, opisując to 28 września, w spra- kowania się i podjęcia pracy. Apele dr. kontynuuje wojskowy - aby komendę wozdaniu z podróży nr 39 - to proszę Gruszki nie przynoszą jednak oczeki- przejął starszy oficer Franciszek Szu- pana Pierwszego Oficera przejąć do- wanych efektów. Załoga ujawnia za to, dziński, otrzymując na czas przejścia wództwo, ja zdaję. I teraz proszę so- w jaki sposób traktuje zebranych do- wsparcie: angielskiego pilota i oficera bie wyobrazić taką rzecz, kiedy pan wi- wódca. Przytacza przykłady nieprze- nawigacyjnego z należącego do Cunar- cekonsul mówi: „Może pan pójdzie do myślanych posunięć, karygodnych d’a s/s Lancastria, jako doradców. Jeśli załogi i powie, że zdaje dowództwo, bo postaw i zachowań. Nie pomija rozgła- okaże się to potrzebą - kończy Bennett taki pan dostał rozkaz od konsula.” Nie szania wiadomości, w których domi- - obsługę transatlantyka możemy do- wiem jak powstrzymałem swoje ner- nuje fikcja. W końcu stwierdza, że nie pełnić personelem angielskim. wy, tylko spokojnie, jak na 27 lat kapi- ma do niego zaufania. Pod jego komen- Po odłożeniu słuchawki, mając świa- taństwa (…) z zimną krwią odpowie- dą w morze nie zamierza ruszać. Po tej domość, że sprawa zawieszenia ka- działem: „Ja mam mówić do tej załogi? wypowiedzi wizytujący statek raz jesz- pitana Borkowskiego została w tym Ja nie mam załogi (…), po tym co za- cze siadają w apartamencie kapitana momencie przesądzona, konsul kon- szło, ja nie mam jej nic do gadania.” Borkowskiego, rozmawiają z kierowni- taktuje się z ppłk. inż. Andrzejem Wizytujący statek schodzą na moto- kami działów i delegatami załogi, ko- Chramcem, attaché wojskowym Am- rówkę, wracają do Nowego Jorku, prze- mentując przekazy tych ostatnich kon- basady RP w Waszyngtonie, mówi widując pewnie, że nadchodząca noc kluzją „lały się słowa gorzkie”. Potem o powziętej chwilę temu decyzji, a po nie będzie spokojna. Pomyłki w domy- dochodzą do przekonania, że powsta- uzyskaniu aprobaty przywołuje sekre- słach nie ma. Około trzeciej nad ranem łe okoliczności nie pozwalają na opusz- tarkę, dyktując tekst bezwarunkowego w domu konsula generalnego pojawia czenie portu. odwołania. się delegacja oficerów z prośbą o pozo- - Zatem na tę chwilę odjazd z Yon- - Niniejszym polecam Panu Kapi- stawienie dowództwa statku w rękach kers wstrzymuję - mówił dyploma- tanowi zdać kierownictwo statku Ba- Borkowskiego, ale ten o petycji nie ta. - Osoby, które nie chcą pozostać tory w ręce I oficera, pana Franciszka chce słuchać, nie widząc powodu do na statku, nie będą do tego przymu- Szudzińskiego. Polecenie to - czytamy zmiany dokonanych ustaleń. Niewiele szane, a dwanaście godzin przed pod- w archiwalnym dokumencie sygnowa- potem, w tej samej sprawie przyjeżdża niesieniem kotwicy, wszystkich o tym nym przez Gruszkę - winno być wyko- (nie zostając przyjęta) delegacja załogi, powiadomię. Jeśli chodzi o pobory, nane natychmiast, po czym zechce Pan a jeszcze później obudzony zostaje dy-

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 61 Ostatni transatlantycki rejs Szamana

Jak podawała 7 listopada 1940 roku polonijna gazeta „Naród Polski”, wizytujący Chicago kapitan Borkowski przekazał tutejszej placówce Archiwum i Muzeum Zjednoczenia Polskiego Rzymsko- Katolickiego kilkadziesiąt pamiątek, m.in. czapkę, kapitański mun- dur, okolicznościowe medale, fotografie i obrazy.

cję i powiadomić kieruje się do kapitana, gdzie odby- konsula, co też od wa się krótka wymiana zdań, których razu uczyniono. treść obaj rozmówcy przedstawiają od- Po przyjeździe miennie. do zlokalizowa- - Dlaczego dotąd nie zdał pan statku nego przy Pe- i nie zszedł na ląd - pyta dość obceso- rektor Kutyłowski, którego informuje arl St. 32 biura GAL-u (uściślijmy, jest wo dyplomata. się, że na liniowcu znowu jest gorąco. już piątek, 22 września), dyrektor Ku- - Bo nie miałem czasu spakować Ponownie - mówi intendent - „maszy- tyłowski zastaje tam radcę Krzecz- swoich rzeczy - odpowiada Borkow- ny są obstawione, robi się groźnie i nikt kowskiego, który wyjaśnia, że otrzy- ski, jakkolwiek w sporządzonym póź- nie pracuje”. mał polecenie konsula generalnego, niej sprawozdaniu przekonywał, że Bardziej szczegółowy opis sekwen- aby zmobilizować pomoc miejscowych miał (nie kryjąc zdziwienia) zapytać, cji zdarzeń owej nocy prezentuje w cy- władz bezpieczeństwa, jako że sytuacja komu ma owe obowiązki przekazać, towanym już sprawozdaniu kapitan na statku zaczyna wymagać drastycz- skoro starszy oficer stwierdził, że ich Borkowski. nych środków. nie przyjmuje. - Około 01:30 obudził mnie starszy - Około godziny dziesiątej - rapor- - Daję panu 10 minut na opuszcze- oficer i poprosił, abym przyszedł do ofi- tował post factum dyrektorowi Pli- nie statku - mówi tym samym, wy- cerów, którzy zebrali się w saloniku ofi- niusowi konsul generalny Gruszka - kluczającym dyskusję tonem konsul, cerskim. Zapytałem, o co im chodzi, otrzymałem wiadomość od attaché słysząc zdawkowe „rozkaz”, ale i do- a on odpowiedział, że wszyscy bardzo Wendołowskiego, że pomimo upły- wiadując się chwilę potem o wpisie do proszą, żebym przyszedł. Zszedłem, wu 16 godzin od otrzymania rozkazu, dziennika okrętowego, który pieczętu- wtedy starszy oficer wstał i zadeklaro- kapitan Borkowski nie opuścił statku, je fakt, że 22 września 1939 roku, o go- wał, że dowództwa przyjąć nie może, nie przekazał komendy, a na pokładzie dzinie 12:20, kapitan Eustazy Borkow- mnie dzieje się niezmierna krzywda, panuje anarchia ze znamionami bun- ski przestaje być dowódcą Batorego. a delegowani oficerowie powinni za- tu (dostęp do maszynowni został ob- Skoro kwestia kierownictwa trans- raz jechać do konsula i mu o tym po- stawiony, załoga nie chce zejść z bur- atlantyka znalazła klarowny finał, wiedzieć. Zwróciłem uwagę, że jest noc, ty, oświadczając, że „im tu jest dobrze, dr Gruszka zwołuje załogę. Potwier- późno, ale że mnie o to bardzo prosili, to jest ich miejsce zarobku i stąd się nie dza, że statek odejdzie z Yonkers po adres ten dałem, odwożąc ich tam swo- ruszą, ani statku w drogę bez nich nie południu. Przypomina, że szefo- im samochodem. Pan konsul powie- puszczą.”) Kapitan Bennett ponow- stwo GAL-u dotrzymało słowa co do dział, że zrobił to na żądanie Anglików, nie poprosił mnie o użycie mej władzy, spraw finansowych, a sumy, których statek do Halifaksu poprowadzi star- aby statek możliwie szybko wyszedł nie zdążono wypłacić, będą przeka- szy oficer, a ja dojadę koleją i będę tam do Halifaksu. Wobec tego udałem się zane w Nowym Jorku, tym, którzy się już po przybyciu statku. Wróciliśmy do na statek, wysyłając zarazem p. Wasi- zgłoszą, w przeciągu trzech dni. Póź- Yonkers około 07:30. (…) Rano o ósmej lewskiego na rozmowy z szefem policji niej nakazuje, aby ci, co chcą, w ciągu służbowy oficer zawiadomił mnie, w Yonkers [kapitanem Barrie] oraz p. pół godziny opuścili pokład. W prze- że jest bunt. Załoga zajęła cały statek, Krzeczkowskiego do inspektora Wal- ciwnym razie będzie wezwana po- z maszyny wyproszono starszego inży- linder’a z NY Police Immigration Cu- licja, która o sytuacji jest uprzedzo- niera, kuchnia nie jest czynna, a star- stom i Coast Guard-u. na. W ostatnich słowach ostrzega, że szy oficer jest bezwładny. Zażądałem, Trap motorowca konsul Gruszka oporni mogą być oskarżeni o bunt, aby natychmiast zatelefonować na poli- osiąga o 11:45. Po wejściu na pokład co według tutejszego prawa stano-

62 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Ostatni transatlantycki rejs Szamana wi przestępstwo i grozi więzieniem, dodając jednocześnie, że jeśli zejdą 23 lipca 1947 roku, podczas starań o zalegalizowanie swojego po- wszyscy, zabraknie załogi, jej miejsce bytu na terenie Stanów Zjednoczonych, kapitan Borkowski wypełnił zajmą Anglicy. dokumenty złożone w nowojorskim biurze US Immigration and Na- Przemowa konsula przynosi ocze- turalization Service, z których wynika, że urodził się 22 marca 1887 kiwany skutek. Około godziny 13:00 roku w Warszawie, w latach 1902-1905 uczęszczał do szkoły morskiej obsada liniowca zaczyna znosić baga- (Naval Academy) w Rydze, a 7 września 1911 roku, w Petersburgu, że, schodzić do trapu, zabierać się mo- poślubił o dwa lata młodszą, urodzoną w Estonii, zamieszkałą w cza- torówką na ląd. Po dwóch godzinach sie wojny w Rzymie, Wilhelminę. W podaniu tym nadmienia rów- operacja wyokrętowania dobiega koń- nież, że zna cztery języki obce (francuski, polski, rosyjski i szwedzki), ca. Na szczęście do żadnych ekscesów ma dyplom kapitański i nie posiada dzieci ani żadnej bliższej rodziny. nie dochodzi, obywa się bez jakiejkolwiek interwencji władz, statek może wyjść w morze. O 17:30, po dokonaniu w istocie znacznie szersze, a on znalazł pisał tam chlubną kartę, 17 czerwca odprawy celnej na mostku pojawia się się w sytuacji skomplikowanej i nie- 1942 roku ratując na obrzeżach Mo- pilot morski, kapitan R. Baker, doradca wątpliwie trudnej. rza Karaibskiego 15 brytyjskich ma- nawigacyjny komandor R.N.I Anson Historia Szamana Morskiego mia- rynarzy z nowozelandzkiego drob- oraz pilot portowy. Kapitan Franci- ła jednak ciąg dalszy. Pomimo wie- nicowca Surrey, którzy mogli stać się szek Szudziński wydaje komendę wy- lu uporczywych starań, na jednostki ofiarami niemieckiej torpedy. brania kotwicy. W krótki rejs do Kana- polskiej bandery nie wrócił, znalazł Ale to już wojenne dzieje. Fabuła na dy wyrusza 105 osób, w tym 3 kobiety. zatrudnienie u obcych, pływał na zupełnie inną opowieść, do której pew- Wojennymi rozbitkami, którzy wybie- różnych stanowiskach jeszcze na po- nie należałoby kiedyś wrócić. rają Ziemię Waszyngtona, staje się 191 czątku lat 50. minionego wieku. Za- osób. W Yonkers, w Windham Hotel, przy Hudson St. 5, melduje się kapitan Eustazy Borkowski. Z dokumentów wystawionych przez Departament Zdrowia miasta - Naświetlając całokształt zajścia Nowy Jork wynika, że kapitan Eustazy Borkowski, syn Adama, ostat- i tworząc wnioski - pisał w obszernym nie 9 lat życia mieszkał w Hoboken, przy Garden St. 1226, był wdow- raporcie do Ambasady RP w Londy- cem, a w szpitalu US Public Health Service Hospital, Staten Island, NY nie konsul Sylwester Gruszka - nale- przebywał 11 dni. Zmarł, według aktu zgonu, który podpisał dr John N. ży zwrócić uwagę na stan psychiczny Bowden, 9 maja 1960 roku, o godzinie 06:30 rano. Pochowany został na załogi, która z powodu wojny, szybko- cmentarzu w miasteczku Hanover, w hrabstwie Chautauqua, w półno- ści ofensywy niemieckiej, odcięcia od co-wschodnim skraju stanu Nowy Jork. rodzin i kraju, nieprzygotowania do tak długiego pobytu na obczyźnie (…) Związek Oficerów Polskiej Marynarki Handlowej w Ameryce uhonorował swoich pięciu oraz małych funduszy dolarowych, członków, którzy spoczęli na cmentarzu w Hanover (stan Nowy Jork), wspólnym nagrob- uległa ogólnemu zdenerwowaniu. kiem, pragnąc, aby w wiecznej pamięci - obok Eustazego Borkowskiego - pozostali też kapi- tanowie Zenon Słomkowski (absolwent PSM w Tczewie w 1923 roku), Stefan Padło i Andrzej W jego tle pojawił się tu fakt wypusz- Mysłakowski (absolwenci PSM w Gdyni w roku 1937 i 1938) oraz Stanisław Gutt (absolwent czenia [samowolnego zejścia] kapela- School of Navigation, University of Southampton w roku 1941). na okrętowego na ląd. Ta sama załoga w parę dni po przybyciu do New Yor- ku, po wzruszającej mszy świętej mia- ła jeszcze inne morale, a (…) po kilku dniach pobytu w Yonkers, w obliczu odcięcia od kraju i coraz gorszych wiadomości jakie stamtąd napływa- ły, poddała się depresji, demoraliza- cji i strachowi. [16 września dyrektor Kutyłowski w piśmie do ks. Piórkow- skiego zwracał uwagę na tę niestosow- ność, podkreślając ważność roli kape- lana wśród załogi w chwili, gdy „słowo duszpasterza tak dużo może zdzia- łać w kierunku dodania otuchy i pod- trzymania właściwego nastroju”; przypis autora.] Reasumując - stwierdzał Gruszka - byłoby zbyt daleko idącym uproszczeniem zwalać całą winę za powstałe wypadki na kapitana Bor- kowskiego. Przyczyny incydentów są

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 63 Niszczyciel Sławnyj (eks Sławny) w Bałtijsku w latach 1946-47. Andrzej S. Bartelski Fot. zbiory Siergieja Bałakina Tekst

Przyczynek do historii ORP Sławny

Choć od publikacji znakomitego artyku- mieliśmy pojęcia! Jest to tym bardziej przyjrzeniu się sprawie jest to rozwią- łu Konstantina Strelbickiego dotyczącego zaskakujące, że w świadomości wielu zanie logiczne. Należy bowiem pamię- niszczyciela ORP Sławny minęło już prze- marynarzy i oficerów MW z tego okre- tać, że powstanie „ludowej” Marynarki szło 8 lat, wydaje się że nie wywołał on su (a być może również mieszkańców Wojennej jest powiązane z osobą Do- wśród badaczy historii Polskiej Marynarki Helu?) musiały pozostać ślady doty- wódcy Artylerii WP gen. broni Bole- Wojennej większego echa. Jest to sytuacja czące niedoszłego przekazania Sławne- sława Czarniawskiego, który stał na nad wyraz zaskakująca biorąc pod uwa- go – jednak jak do tej pory nie zostały czele Polskiej Misji Wojskowej wysła- gę wagę odkrycia rosyjskiego badacza. one upublicznione (a szkoda!). Dlate- nej do Moskwy w maju 1945 roku ce- Dlatego też artykuł ten – w oparciu o kwe- go też autor – mimo daleko niepełne- lem przeprowadzenia pertraktacji rendę archiwalną – stara się poszerzyć na- go stanu wiedzy na ten temat – posta- związanych z powstaniem MW i uzy- szą wiedzę na ten temat. nowił opublikować wyniki kwerendy skaniem w tym przedmiocie pomocy przeprowadzonej w Wojskowym Biu- od Rządu ZSRS. Stąd też „naturalnym” Sensacyjna informacja na temat nierze Badań Historycznych oraz The Na- jest, że informacje dotyczące owej mi- doszłego przekazania Rzeczpospolitej tional Archives2, licząc na odzew ze sji wojskowej są przechowywane wraz Polskiej we wrześniu 1945 roku kolej- strony czytelników posiadających ja- z dokumentami na temat artylerii. nego niszczyciela – ORP Sławny1 uj- kąkolwiek wiedzę na temat przekaza- Dokument na którym opierają się in- rzała światło dzienne dopiero po prze- nia ORP Sławny. formacje podane w tym artykule nosił szło 60 lat od opisywanych wydarzeń. Informacje dotyczące rzeczonego tytuł „Krótki zarys rozwoju Dowódz- O ile nie jest zaskakujące, że informa- niszczyciela zostały przez autora od- twa Artylerji i Szefostwa Zaopatrze- cje na ten temat nie zostały opubliko- nalezione w dokumentach związanych nia Artyleryjskiego Wojska Polskie- wane w czasach PRL (przypuszczalnie z… Dowództwem Artylerii Wojska go w latach 1944/45”. Dodatkiem do ze względów na cenzurę) o tyle brak Polskiego oraz powrotem jednostek informacji na ten temat w czasach III PMW z Zachodu do Polski i obie frag- 1. Konstantin Strelbickij, Siódmy niszczyciel, czyli RP już nie przynosi chluby rodzimym mentaryczne informacje na ten temat ORP Sławny, „Okręty Wojenne” 2/2007 (82). 2. Należy podkreślić, że w grudniu 2009 roku na pod- marynistom. W końcu wszystko zda- zostaną przedstawione poniżej. stawie zarządzenia Ministra Obrony Narodowej WBBH je się wskazywać, że polską bande- Choć na pierwszy rzut oka związek zostało rozformowane, a zbiory archiwalne zostały przekazane do Centralnego Archiwum Wojskowego w Rem- rę nosił kolejny niszczyciel o czym – PMW z artylerią WP wydaje się dość bertowie, stąd też podane w tym artykule sygnatury ar- do czasu publikacji Strelbickiego – nie zaskakujący, to jednak po bliższym chiwalne są już nieaktualne.

64 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Przyczynek do historii ORP Sławny owego referatu jest 5-stronicowy refe- rządzone przez gen. dyw. Czarniaw- Jak więc wyraźnie widać początko- rat materiałowy opracowany przez Al- skiego po przeprowadzeniu rozmów wo ZSRR oferował Polsce co najmniej fonsa Dunajewskiego i zatytułowany z Ludowym Komisarzem Marynarki jeden „torpedowiec”, co w pełni po- „Powstanie Marynarki Wojennej RP”. Wojennej ZSRR. Pełną treść sprawoz- twierdza zapiski z dokumentów Sław- Najistotniejszą częścią opracowania dania w pełni prezentujemy poniżej nego. Co więcej oprócz torpedowców jest sprawozdanie, jakie zostało spo- (zachowano pisownię oryginalną): oferowano młodej polskiej flocie rów-

Wojsko Polskie Mp. dnia 9 maja 1945 r. Dowództwo Artylerii Ściśle Tajne

Do Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego Marszałka Rzeczypospolitej Polskiej Roli Żymierskiego

W myśl rozkazu Obywatela Marszałka wyjechałem wspólnie z płk. Urbanowiczem dnia 2 bm. do Moskwy, celem zorientowania się odnośnie możliwości uzyskania pomocy ze strony ZSRR w odbudowie Marynarki Wojennej Rz.P. Powrót nastąpił dnia 9 bm. Na podstawie przeprowadzonych rozmów z Admirałem Floty Obywatelem Kuźniecowem i Wice-Admirałem Obywatelem Kuczerowym, którzy przychylnie ustosunkowali się do naszej prośby, sprawa przyjścia z pomocą w tej dziedzinie przedstawia się w następu- jący sposób:

(1) W pierwszej kolejności możemy uzyskać: 5 trawlerów 6 kutrów pościgowych 5 łodzi podwodnych – myśliwców3 1 torpedowiec wraz z obsadą oficerską tych jednostek z tym, że pozostawać oni u nas będą do czasu przygotowania przez nas odpowiedniej kadry oficerskiej. (2) Po wyszkoleniu przez nas niezbędnego personelu oficerskiego i podoficerskiego – ZSRR przyrzekł dodatkowo dać nam: 5 torpedowców 5-6 łodzi podwodnych oraz kilka okrętów dla celów szkolnych i niezbędnych dla obsługi marynarki. (3) Dla ochrony wybrzeży – ZSRR – daje 5 baterii – 122 mm, które w przyszłości zostaną zamienione na 130 mm działa morskie. (4) Hydrosłużba. Do chwili przygotowania przez nas odpowiednich kadr – służbę tę pełnić będzie marynarka wojenna ZSRR. Poza tym na wybrzeżach Pomorza zostanie zorganizowanych 12 punktów obserwacyjnych. (5) Dla przeprowadzenia organizacji marynarki Rz.P. – ZSRR przydzieli jednego ad- mirała i dwudziestu oficerów starszych stopniem według specjalności. (6) Celem przeszkolenia kadr oficerskich i podoficerskich będą mogli być odkomen- derowani: (a) do Oficerskiej Szkoły Mar. Woj. 30 kandydatów (b) na kursa przeszkoleniowe 20 oficerów (c) na kursa przeszkoleniowe 70 podoficerów

Zarazem melduję, że celem realizacji planu odbudowy Marynarki Wojennej Rz.P. Ad- mirał Obywatel Kuzniecow delegował już do nas Komandora Obywatela Szylingowskiego, który do czasu przydzielenia przez ZSRR odnośnego admirała, jako kierownika tego działu, będzie na miejscu wszystkie sprawy w zakresie marynarki wojennej wchodzą- ce – regulował. W/w pomoc zostanie w najbliższym czasie oficjalnie przez marszałka ZSRR Obywate- la Stalina – zatwierdzona.

Dowódca Artylerii Wojska Polskiego 3. Przyp. aut. – w tym miejscu należy poczynić jedno zastrzeżenie. Nie można wy- Czerniawski Bolesław kluczyć możliwości, że autor raportu nie zaznajomiony z terminologią morską dokonał gen. dyw. błędnego tłumaczenia i oхотники за подводными лодками przetłumaczył jako łodzie podwodne – myśliwce zamiast ścigacze okrętów podwodnych.

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 65 Przyczynek do historii ORP Sławny

dish-Bentinck, a przy- puszczalnym odbiorcą był cpt. Ian Murray Robert- son Campbell – zastęp- ca szefa Biura Wywiadu Marynarki) donosił o planowanym przejęciu przez polska marynarkę 20 mniejszych jednostek sowieckich przechodzących z Leningradu i Tallinna. Załogi miały być miesza- ne polsko-sowieckie. W drugim z dokumen- tów autor opisuje rozmo- wę z por. mar. Kolasą5 na temat niedoszłego przekazania 20-24 jednostek sowieckich, które mia- Trałowiec T-351 proj. 253 na powojennej paradzie. Polska MW otrzymała 9 jednostek tego typu w kwietniu ło nastąpić wcześniej tego 1946 r. Fot. zbiory Siergieja Patjanina miesiąca. Zgodnie z rela- nież trałowce, kutry pościgowe (przy- 9 trałowców, 12 ścigaczy okrętów pod- cją por. mar. Kolasy 6 września adm. puszczalnie kutry torpedowe) oraz wodnych oraz 2 ścigacze torpedowe, Winogradow przybył z Libawy na ścigacze okrętów podwodnych. W dal- co jasno wskazywało jaką rolę nasi Hel wraz z 8-12 jednostkami, a 2 ko- szej kolejności planowano przekaza- wschodni sojusznicy wyznaczyli flocie lejne weszły do Gdyni, gdzie dokona- nie kolejnych niszczycieli oraz pierw- MW RP na Bałtyku. no przygotowań do przejęcia okrętów szych okrętów podwodnych. W efekcie Drugi ślad jaki autor odnalazł do- przekazania tych jednostek polska flo- tyczący przekazania Polsce niszczy- 4. Warto zauważyć, że przekazanie Polsce kilku nisz- ta – wspierana przez ZSRS – byłaby cieli, znajduje się w raportach sporzą- czycieli oraz okrętów podwodnych w sposób znaczący zmienił by układ sił na Bałtyku, a budowa „odrodzonej” liczniejsza i lepiej wyposażona niż ma- dzanych przez Ambasadę Brytyjską marynarki wojennej miałaby zupełnie inny przebieg niż rynarka PMW na Zachodzie. Stawia- w Warszawie i opisujących sytuację miało to miejsce w rzeczywistości. łoby to kwestię powrotu polskich ma- w polskiej marynarce. Na interesujący 5. Najprawdopodobniej chodzi o por. mar. Klemen- sa Kolasę: 12 VIII 1915-19 VI 1983; w 1937 roku otrzy- rynarzy do kraju w zupełnie innym nas temat przejęcia sowieckich okrę- mał promocję na stopień ppor. mar.; w latach 1938-1939 świetle4. tów są poświęcone dwa raporty. Pierw- of. wach. i of. naw. na ORP Burza, od 25 VIII 1939 za- stępca dcy ORP Żuraw. Po wyzwoleniu w 1945 roku zo- Warto podkreślić jak różny skład szy pochodzi z 27 sierpnia, zaś drugi stał promowany na por. mar. Służył w MW jako adiutant okrętów ostatecznie „odrodzona” Ma- z 22 września 1945 roku. W pierwszym dcy MW kadm. Mikołaja Abramowa. W 1946 roku jako dca ORP Żuraw sprowadził trałowce do Polski. W 1947 rynarka Wojenna RP otrzymała od z dokumentów autor (prawdopodob- roku otrzymał awans na kpt. mar. Zwolniony do rezerwy Floty Bałtyckiej w kwietniu 1946 roku: nie był nim ambasador Victor Caven- w 1952 roku w stopniu kmdr. ppor. Niszczyciel Groziaszczij, który znajdował się na Helu w 1945 r. Fot. zbiory Nikołaja Afonina

66 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Przyczynek do historii ORP Sławny

1 2 0 /1 /45

Polish Navy

I have learned from Lt. Kolasa that he is under orders to accompany the Chief of Staff, Lt. Cmdr. Szalangowski6 (Russian and speaking very little Polish) to Gdynia to make arrangements for the reception of 20 small ships arriving there from Lenin- grad and Tallinn. Polish sailors are to be distributed among the crews for training. On Sept. 4th Admiral Abramow7 will arrive in Gdynia from Moscow. M B S 2 7.8

Polish Navy 120/6/45

I asked Lt. Kolasa, who called on Sept. 20th, what he knew about the non-deliv- ery of the 20 – 24 Russian vessels which were supposed to have been delivered to the Polish Navy from Leningrad and Tallinn early this month. He said that on Sept. 6th Admiral Winogradow8 came from Libau to Hel with between 8 and 12 ships and sent two others to Gdynia to make arrangements for the reception of the promised vessels. On Sept. 7th a telegram was received at Gdynia from Warsaw ordering the cancellation of these arrangements as the ships would not be arriving „owing to technical difficulties”. The Russians could give no explanation and sailed back from Hel and Gdynia to Libau. Meanwhile Admiral Abramow has gone back to Moscow, whence he is expected to re- turn on Sept. 28th. The three Polish submarines at Stockholm have not returned as was expected earli- er this month. Lt. Kolasa has been awarded the Grunwald Cross for his conduct in the Sept. 1939 Campaign. M B S 2 2 .9 6. Chodzi o kmdr. Iwana Szylingowskiego – szef Sztabu dcy MW, późniejszy dowódca Marynarki Wojennej (1950). 7. Kadm. Nikołaj Abramow – dowódca Marynarki Wojennej od sierpnia do grudnia 1945 roku. 8. Kadm. Aleksandr Winogradow – również późniejszy dowódca Marynarki Wojennej (1953-1955) przez stronę polską. Następnego dnia podaną przez Strielbickiego, iż na Hel 10 a 17), a całościowo planowano prze- do Gdyni dotarł telegram z Warszawy, przeszły nie tylko 3 niszczyciele (Sław- kazanie około 24-28 okrętów (w tym nakazujący wstrzymanie przekazania ny oraz Grozjaszczij i Storożewoj), ale niszczycieli, okrętów podwodnych, okrętów oraz przekazanie informa- grupa kilkunastu jednostek (pomiędzy traulerów czy ścigaczy). cji, że „nie dojdzie ono Kuter torpedowy TK-907 proj. 123-bis. Nie wykluczone, że takie okręty miały znaleźć się pod bialo-czerwoną do skutku ze wzglę- banderą. Fot. zbiory Siergieja Patjanina dów technicznych”. Po otrzymaniu telegra- mu Rosjanie odpłynęli z powrotem do Libawy. Powyżej prezentujemy pełną treść obu ra- portów: Jest to kolejne potwierdzenie sowieckich planów przekazanie Polsce większej liczby okrętów. Jed- nak niestety podobnie jak we wcześniejszym przypadku informacje na ten temat są daleko niepełne. Tym niemniej w oparciu o przedstawione po- wyżej raporty możemy uzupełnić informację

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 67 Przyczynek do historii ORP Sławny

stronie 169 wspomnień kadm. Pietraszkiewi- cza zamieszczony został następujący fragment: W 1956 r. będąc na WAK w Leningradzie, spotkałem kpt. I rangi, który twierdził, że przy- gotowywał niszczyciel do przekazania Polsce w ramach wspomnianego to- nażu [tj. reparacji wojennych – przyp. ASB]10. Podobno miało być nawet dwa niszczyciele. Nie wiedział, dlaczego potem postąpiono inaczej. Można z tego są- dzić, że uznano wów- czas Polskę jeszcze za Ścigacz okrętów podwodnych SK-328 typu OD-200. Jedenaście takich okrętów MW otrzymała dopiero mało „swoją” i więk- w 1946 r. Fot. zbiory Siergieja Patjanina szych okrętów nie dano. Warto przy tym zwrócić uwagę na ny!) dotyczące rozwoju polskiej mary- fakt, że w cytowanych powyżej doku- narki w ścisłym związku (a raczej pod- 9. Henryk Pietraszkiewicz, Na płytkich i głębokich mentach przewijają się nazwiska ro- porządkowaniu) wobec sowieckiego wodach, Biuletyn Historyczny 21/2006, str. 158-186. Zbigniew Wojciechowski, Przejęcie okrętów z ZSRR, syjskich marynarzy, którzy w przy- kierownictwa. Niemiec i Szwecji w 1945 roku w relacji gen. J. Urbanowi- szłości zostali oddelegowani do służby Na koniec warto uzupełnić powyż- cza, Biuletyn Historyczny 23/2008, str. 142-153. w polskiej marynarce, gdzie obejmo- sze wywody informacjami zawartymi 10. Należy zauważyć, że informacja ta jest nieścisła. Ewentualne plany przekazania MW RP okrętów nie mia- wali kierownicze stanowiska. Może to we wspomnieniach kadm. Henryka ła nic wspólnego z reparacjami wojennymi, co do któ- świadczyć, iż już w 1945 roku istnia- Pietraszkiewicza oraz gen. bryg. Józefa rych ustalenia zostały dokonane dopiero w lipcu i sierpniu 1945 roku podczas konferencji poczdamskiej, czyli ły w ZSRS długofalowe plany (jeszcze Urbanowicza opublikowanych na ła- już po zakończeniu działalności opisywanej Polskiej Mi- w 1945 roku, tuż po zakończeniu woj- mach „Biuletynu Historycznego”9. Na sji Wojskowej. Ścigacz okrętów podwodnych typu BMO, liczny w składzie Floty Bałtyckiej. Fot. zbiory Siergieja Patjanina

68 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Przyczynek do historii ORP Sławny

Natomiast w relacji gen. Urbano- wicza na str. 149-150 można odnaleźć następujący fragment: W Moskwie zostaliśmy przyjęci bardzo serdecz- nie. Towarzysze z Ministerstwa Obro- ny ZSRR i Dowództwo Radzieckiej Marynarki Wojennej w pełni zda- wali sobie sprawę z naszych ogromnych trudności. Otrzymaliśmy obietni- cę wszechstronnej i wydatnej pomocy. Ustaliliśmy między innymi, że z chwi- lą, gdy port wojenny w Gdyni będzie już w stanie bazować okręty i gdy tylko zmobilizujemy i trochę przeszkoli- my odpowiednią ilość marynarzy, Pol- ska otrzyma od Związku Radzieckiego 23 okręty wojenne. Troskliwie pytano nas również o to, jakie okręty są nam Ścigacz SKA-182 (eks TKA-182) typu D-3. Niewykluczone, że te okręty mogły znaleźć się w chwili obecnej najbardziej potrzeb- w składzie MW w 1945 r. Fot. zbiory Siergieja Patjanina ne. Propozycje radzieckich towarzyszy szły nawet dalej, niż pozwalały na to staje bez odpowiedzi, z których naj- • jaki był pełen skład flotylli adm. nasze konkretne możliwości. Dlatego ważniejsze wydają się następujące: Winogradowa? też powiedzieliśmy im szczerze, że na • czy niszczyciel Sławny posiadał Niestety wciąż te zasadnicze pyta- posiadanie większych okrętów jeszcze polską nazwę? Jeśli tak to jaką? nia pozostają bez odpowiedzi. Miejmy nas nie stać (podkreślenia własne au- • czy na niszczycielu podniesiono nadzieję, że dalsza kwerenda – prowa- tora – przyp. ASB). Wydaje się, że jest oficjalnie polską banderę? Jeśli tak to dzona w archiwach polskich i zagra- to kolejne potwierdzenie dotyczące gdzie i kiedy? nicznych – przyniesie więcej informa- przekazania niszczycieli MW RP we • czy pozostałe niszczyciele (Gro- cji na ten temat. wrześniu 1945 roku. zjaszczij, Storożewoj), również miały Powyższe informacje oczywiście nie wejść w skład polskiej floty? Czy były Źródła wyczerpują tematu Sławnego pod pol- tymi dwiema jednostkami, o których TNA, FO.688.31.33 ską banderą. Wciąż wiele pytań pozo- wspominał por. mar. Kolasa? WBBH, IV/3/48 MW oferowano również 5-6 okrętów podwodnych, tutaj Szcz-309 Floty Bałtyckiej. Fot. zbiory Siergieja Bałakina

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 69 Adam Wyderko Tekst

Suplement dla okrętów desantowych projektu 188 i nie tylko

70 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Suplement dla okrętów desantowych projektu 188 i nie tylko

W nawiązaniu do artykułu poświęconego radzieckim Okręty przewoziły z Gdyni do rejonu Świnoujścia ludzi okrętom desantowym projektu 188 (nr 4/2010 magazynu i sprzęt m. in. z 94. Pułku Zmechanizowanego, podczas ćwi- „Okręty Wojenne”), który to artykuł miałem okazję ostat- czeń 15. Dywizji Zmechanizowanej. Z relacji ojca pamiętam, nio przeczytać, pragnę przesłać redakcji fotografie przed- że radzieckie okręty desantowe przypłynęły do Gdyni z kil- stawiające te okręty w porcie w Gdyni. Fotografie wykonał kugodzinnym opóźnieniem. mój ojciec Józef Wyderko w maju 1962 roku. Ojciec - wów- Załączam również fotografie polskich ścigaczy projektu czas w stopniu majora - służył w 94. Pułku Zmechanizowa- 122bis, które płynęły do Świnoujścia jako eskorta okrętów nym w Morągu. desantowych.

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 71 Niszczyciel Bojkij po gruntownej przebudowie Jan Radziemski sfotografowany w 1975 roku Tekst Fot. zbiory Hartmuta Ehlersa

Niszczyciele rakietowe projektu 57bis („Krupny”) część II

Modernizacja diolokacyjny, co znacznie zmniejsza stał W.G. Korolewicz, a nadzorującym Po kilku latach służby – 19 maja zasięg działania rakiet1. ze strony floty inżynier-kapitan 2 ran- 1966 roku niszczyciele przeklasyfi- Już w czasie budowy niszczycieli gi I.S. Płatonow. Zakres proponowanej kowano na Duże Okręty Rakietowe. podjęto próby szukania nowych roz- przebudowy przypominał w dużym Służba w tym charakterze nie trwa- wiązań. CKB-53 na zlecenie mary- stopniu tę przeprowadzoną według ła jednak długo. Kompleks KSSZCZ narki wojennej opracowało w 1960 r. projektu 56A. bardzo szybko zestarzał się moralnie, wariant okrętu uzbrojonego w rakie- Na pierwszy ogień poszedł Gre- a prawdę powiedziawszy jego możli- ty typu P-35 (konstrukcja Czełomie- miaszczyj (nowy numer stoczniowy wości bojowe od początku były nie- ja), ale nie doczekał się on realiza- 101). Przebudowę w stoczni im. A.A. wielkie. Mało było rakiet w salwie, cji. W połowie lat 60. pojawiły się już Żdanowa w Leningradzie rozpoczę- a co najważniejsze kompleks miał nie- nowocześniejsze systemy rakietowe. to w połowie 1966 r. i zakończono wielką szybkostrzelność. Według da- Okręty należało przezbroić. w grudniu 1968 roku. Z okrętu zdję- nych producenta, czas przygotowania W tym czasie narodziła się kon- to kompleks rakietowy KSSZCZ i zde- do startu jednej rakiety KSSZCZ włą- cepcja budowy nowej floty nawod- montowano połowę uzbrojenia artyle- czając w to dołączenie skrzydeł, zanej, w której główną rolę miały odgry- ryjskiego. Demontażowi podlegało też tankowanie paliwem i kontrolę przed- wać okręty ZOP. Uchwałą Komitetu uzbrojenie torpedowe i pop. Wymie- startową wynosił do 9 minut! Niską Centralnego Partii i Rady Ministrów niono też część wyposażenia radio- efektywność uzbrojenia rakietowego ZSRR z 30 kwietnia 1965 roku posta- technicznego w tym hydroakustycz- okrętów proj. 57bis przez długi czas nowiono przebudować okręty proj. ne. W zamian zainstalowano nowe ukrywano. Tak w raporcie nt. rezul- 57bis w jednostki dla zwalczania okrę- uzbrojenie. Zgodnie z nowym prze- tatów próbnych startów dwóch rakiet tów podwodnych oznaczone szy- znaczeniem okręt wyposażono w dwie z niszczyciela Nieudierżymyj proj. 56M frem 57A. Główny Zarząd Budownic- 5-rurowe wyrzutnie torped PTA-53- (styczeń 1959) napisano: „kompleks twa Okrętowego Marynarki Wojennej 1134 z samonaprowadzającymi się na pracuje niezawodnie i odpowiada TU”, ZSRR wydał 23 czerwca 1965 roku za- cel torpedami (pop SET-65 i 53-65K) chociaż jedna rakieta upadła do mo- danie taktyczno-techniczne (ZTT) dla i systemem kierowania strzelaniem rza zaraz po starcie, a druga, z powo- Północnego Biura Konstrukcyjnego torpedowym „Groza-1134”. Ponad- du awarii systemu samonaprowadza- (wcześniej – CKB-53) na opracowanie to zainstalowano trzy miotacze rakie- nia, upadła w odległości 6 km od celu. projektu technicznego. Jeszcze w listo- towych bomb głębinowych RBU-6000

Brakowało możliwości wskazania celu padzie tego roku projekt był gotowy. 1. I. Drogowoz; Bolszoj fłot strony Sowietow. Mińsk podczas strzelania poza horyzont ra- Głównym konstruktorem projektu zo- 2003 , s. 301.

72 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Niszczyciele rakietowe projektu 57bis („Krupny”) z łącznym zapasem 218 bomb rakie- Podstawowe elementy taktyczno-techniczne okrętów proj. 57bis i 57A towych typu RGB-60 i system kiero- Numer projektu wania strzelaniem „Burja M-57A”. Je- Podstawowe dane 57bis 57A den z miotaczy ustawiono na dziobie w miejscu poprzednio zajmowanym Główne wymiary, m - długość maks. 138,9 140,6 przez wyrzutnię SM-59-1A, a dwa po- - szerokość maks. 14,84 14,84 zostałe stanęły po obu stronach no- - zanurzenie przy wyporności pełnej 5,67 5,67 wego grotmasztu. Efektywność broni Wyporność, t pop była niska z powodu słabości sta- - standard 3500 3670 cji hydrolokacyjnej. Nowoczesne ato- - normalna 3850 4066 mowe okręty podwodne przeciwnika - pełna 4192 4462 dysponowały bowiem hydrolokatora- Prędkość, w mi o dużo większym zasięgu wykry- - maksymalna 34,5 ok. 32 wania i z łatwością unikały spotkania - operacyjno-ekonomiczna 18 18 z jednostkami proj. 57A. Zasięg pływania, Mm Wzmocnieniu uległo uzbrojenie - prędkością maksymalną ok. 700 --- plot. Okręt otrzymał kompleks plot. - prędkością operacyjno-ekonomiczną 3060 2700 M-1 – „Wołna” w składzie dwu-bel- Uzbrojenie kowej wyrzutni rakietowej ZIF-102 * z kompletem 32 rakiet W-600 (4K-91) - rakietowe przeciwokrętowe (jedn. ognia) 2 x KSSZCZ (12-16) --- - rakietowe plot (jedn. ognia) --- 1 x Wołna (32) i system kierowania ogniem „Jatagan”. - artyleryjskie (jedn. ognia) 4xIV-57 mm (12800) 2 x IV-57 mm (4800) Wyrzutnię umiejscowiono na nadbu- 4 x II-30 mm (12000) dówce powstałej w miejsce rufowego - torpedowe (pop) 2 x III-533 mm 2 x V-533 mm magazynu pocisków KSSZCZ. Pod nią - miotacze rbgł. (jedn. ognia) 2 RBU-2500 (128) 3 RBU-6000 (218) mieścił się magazyn rakiet. Pozostały, - lotnicze 1 śmigłowiec Ka-15 1 śmigłowiec Ka-25PŁO w spadku po proj. 57bis, dwa stanowi- Stacje radiolokacyjne obserwacji ogólnej, typ Angara (MR-300) Angara (MR-310) ska dział kalibru 57 mm ZIF-75 z tym, Stacje radiolokacyjne wykrywania celów nawodnych, że jedno z nich przeniesiono na pokład 1 x Neptun-M 2 x Wołga typ dziobowy w miejsce zdemontowane- Urządzenia rozpoznania radiotechnicznego, typ 1 x Bizań-4A 2 x MRP-11-14 go magazynu pocisków KSSZCZ. Poza tym, już po oddaniu okrętów do służ- Stacja hydrolokacyjna, typ GS-572 MG-332 by wzmocniono ich uzbrojenie prze- Załoga, osoby (w tym oficerowie) 290 (20) 297 (21) ciwlotnicze poprzez instalację czterech * kompleks „Wołna” mógł być używany do zwalczania celów nawodnych w zakresie horyzontu radiolokacyjnego. 2-lufowych automatów AK-230 kal. 30 mm z dwoma stacjami radiolokacyj- AK-230 poddano wszechstronnym te- niedaleko Bałtijska oddano łącznie 600 nymi kierowania ogniem „Ryś” (MR- stom na niszczycielu Żguczyj (od 13 do wystrzałów do celów powietrznych 104). Jednostka ognia na jedną lufę wy- 27 grudnia 1973 r.). W trakcie prób od- i morskich. Osiągnięto szybkostrzel- nosiła 1500 sztuk pocisków. Automaty bywających się na Morzu Bałtyckim ność 800 wystrz./min. Bliźniaczy Griemiaszczij na początku lat 80. Widoczne dziobowe działa kal. 57 mm, przed nimi miotacz RBU-6000. Fot. zbiory Siergieja Patjanina

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 73 Niszczyciel Gniewnyj w portretowym ujęciu z lat 1976-77. Widoczna platforma dla śmigłowca. Fot. Oleg Borisow Tak jak poprzednio okręty mia- i 15 radiolokacyjnych boi – odzewni- wykryć okręt podwodny przeciwnika ły na pokładzie śmigłowiec ale już in- ków „Popławok”. Śmigłowiec wyposa- w odległości 100 km. Praktyka odbie- nego typu - Ka-25PŁO (na uzbrojeniu żono w system poszukująco-celowniczy gała od tych założeń i to znacznie. Naj- od 1962 r.) przystosowany do poszuki- „Bajkał”, który obejmował stację radio- większym mankamentem był jednak wania i zwalczania okrętów podwod- lokacyjną „Inicjatywa-2K”, opuszcza- brak hangaru. W warunkach długo- nych. W tym celu posiadał on urozma- ną stację hydrolokacyjną „Oka”, system trwałej służby i niesprzyjającej pogody icone uzbrojenie: trzy torpedy AT-1 lub „Baku-S” zapewniający przyjmowanie efektywność śmigłowca w zwalczaniu 12 bomb głębinowych PŁAB-250-120 i obróbkę informacji z boi radioaku- podwodnego przeciwnika gwałtownie lub 24 PŁAB-50 lub 244 PŁAB-MK. stycznych „Iwa” (dużych) i „Czanara” spadała. Wszechstronne próby prze- Oprócz tego – 72 boje hydroakustycz- (małych), oraz magnetometr APM- szedł na niszczycielu Bojkij. Platfor- ne typu „Czanara”, 12 bomb orientacyj- 60. Łączna masa zabieranego uzbroje- ma startowa śmigłowca miała wymia- nych OMAB (6 nocnych i 6 dziennych) nia i wyposażenia wynosiła tylko 1100 ry 12, 0 x 10,0 m. Podstawowa charakterystyka śmigłowca Ka-25PŁO kg. Prędkość maksy- Wyposażenie radiolokacyjne okrę- malna 220 km/godz., tu zostało unowocześnione i składało Masa, kg zasięg lotu do 350 km. się obecnie z radaru obserwacji ogól- - startowa normalna 6500 - startowa maksymalna 7250 Przy czym zasięg wiary- nej „Angara” w wersji MR-310 („Anga- - pustego 1700 godnej łączności na kara-A”). Dwa radary nawigacyjne typu Wymiary, m nale UKF z pomocą ra- „Wołga” zastąpiły radar typu „Nep- - długość maksymalna 15,74 diostacji R-619 i R-860 tun”. Obok pozostawionych urządzeń - szerokość 3,80 wynosił 120 km. Za- „Krab-11” i „Krab-12” zainstalowano - wysokość 5,35 sięg dwustronnej łącz- dwa stanowiska wystrzeliwanych pu- Średnica wirnika nośnego, m 15,74 ności na kanale KF łapek ZIF-125 z systemem kierowania z pomocą radiostacji „Tercja”. Wyposażenie radiotechniczne Liczba i typ silnika 2 x GTD-3F R-654 i R-842 na wy- uzupełniały dwie stacje rozpoznania Sumaryczna moc silników, KM 1800 sokości lotu śmigłowca radiotechnicznego typu „MRP-11-14”. Prędkość lotu, km/g 300 m wynosił 105 km, Nowy grotmaszt typu wieżowego niósł - maksymalna 200 a na wysokości 1000 m stację radiolokacyjną „Jatagan” i dwie - przelotowa 185 - 120 km. Zasięg wiary- anteny stacji „Ryś”. Pułap, m 3500 godnej transmisji wyno- Urządzenia hydrolokacyjne obejmo- Zasięg lotu, km sił do 120 km. Okrętowy wały nową stację „Titan-2” (MG-332) - praktyczny 350 radar MR-300 zapew- z anteną umieszczoną po raz pierw- - z dodatkowymi zbiornikami 520 niał obserwację (śledze- szy w radzieckiej praktyce w dziobo- Czas lotu, g 4 nie) lecącego na wyso- wej owalnej opływce, wykonanej z tyta- Uzbrojenie kości 500 m śmigłowca nu (z tego powodu trzeba było przenieść - liczba zewnętrznych węzłów podwieszania 8 w odległości od okrę- bliżej dziobu obie kluzy kotwiczne - warianty uzbrojenia torpeda AT-1 (AT-3) tu do 100 km.2 We- lub 4 PŁAB-250 dług teoretycznych za- 2. W.D. Docenko; Korabli i suda wojenno-morskogo lub 35 PGAB „Czanara” fłota postrojennyje na sudostroitielnom zawodie „Siewier- łożeń śmigłowiec mógł naja Wierf’” (1887-2007). St. Petersburg 2007, s. 108.

74 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Niszczyciele rakietowe projektu 57bis („Krupny”) Projekt 57A Projekt Rys. © Siegfried Breyer Rys. Fot. zbiory Jarosława Malinowskiego zbiory Jarosława Fot. w 1974 r. sfotografowany Bojkij Niszczyciel

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 75 Niszczyciele rakietowe projektu 57bis („Krupny”)

Upornyj po modernizacji w ujęciu z 1977 r., widoczne działka AK-230 kal. 30 mm i rakieta „Wołna” na wyrzutni. Na drugim planie bliźniaczy Gniewnyj - oba okręty wchodziły w skład Floty Pacyfiku. Fot. zbiory Siergieja Patjanina i nadać całej części dziobowej oryginal- z 2450 kWt (proj. 57bis) do 2650 kWt tabela na str. 77). Przebudowa całej se- ny kształt) i stację łączności podwodnej (proj. 57A). Nastąpiło to w wyniku za- rii okrętów trwała niemal 12 lat. Za ty- MG-26 z anteną w opływce pod kilem. miany dwóch generatorów diesla DG- powy przykład może posłużyć przebu- Dodatkowo zainstalowano aparaturę 300 na generatory DG-500 (500 kWt). dowa niszczyciela Zorkij w stoczni im. (na podczerwień) do wykrywania okrę- Specjalnie, w celu zabezpieczenia pracy A.A. Żdanowa w Leningradzie. Okręt tów podwodnych po śladzie torowym stacji „Tytan-2” zainstalowano jeszcze przybył na modernizację i remont do typu „Mi-110R”. Znacznie wzmocniono jeden generator diesla DG-500, a w celu stoczni 17 maja 1969 roku. Po przebu- środki łączności, które teraz obejmowa- zapewnienia energii podczas postoju dowie 16 lutego 1971 r. ponownie został ły: 4 radioprzekaźniki, 10 radioodbior- okrętu powrócono do idei generatora zwodowany. Łącznie na przezbrojenie ników, 7 radiostacji. Łączna liczba anten diesla DG-200. Przy okazji przebudowy okrętu poświęcono 2 lata 4 miesiące łączności doszła do 23 (z 17). starano się obniżyć poziom wytwarza- i 6 dni. Do zdawczo-odbiorczych prób Zmiany te spowodowały koniecz- nego hałasu, zwiększono zapas paliwa marszowych niszczyciel został zgłoszo- ność poważnych przeróbek wewnątrz (maks. 707 t), dalszej poprawie uległy ny 5 sierpnia 1971 r. Próby zakończo- kadłuba i nadbudówek okrętu oraz warunki bytowe załogi (klimatyzacja no 23 września 1971 r. W morzu (oko- dziobowej części kadłuba. Bez zmian pomieszczeń). W ten sposób otrzyma- lice Bałtijska na Bałtyku) okręt spędził pozostały przedziały siłowni, kajuty no okręty znacznie różniące się na ko- 314 godzin w czasie których pokonał oficerów i podoficerów, mesa i niektóre rzyść w porównaniu z pierwowzorem. 4856 Mm. W czasie prób okręt rozwi- mniej ważne pomieszczenia. Podobne Przy czym wyporność wzrosła do 3670 nął maksymalną prędkość 32,7 w. Przy zmiany dotknęły większość systemów t, a prędkość odpowiednio zmniejszyła tym zasięg pływania na pełnej prędko- okrętowych. W wyniku zmian wzrosło się do 32 w. ści wyniósł 822 Mm, a prędkością eko- także zapotrzebowanie na energię elek- Z małymi wyjątkami czas przebudo- nomiczną – 2930 Mm. Testom podda- tryczną. Moc źródeł zasilania wzrosła wy nie przekroczył 30 miesięcy (patrz no także nowe uzbrojenie. W trakcie

76 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Niszczyciele rakietowe projektu 57bis („Krupny”)

Daty przebudowy niszczycieli proj. 57bis wg proj. 57A Data przebudowy Nazwa Nr stoczniowy proj. 57bis Nr stoczniowy proj. 57A Przydział początek zakończenie Stocznia im. A.A. Żdanowa w Leningradzie (Nr 190) Gremiaszczyj 771 101 1966 29.12.1968 Flota Północna Żguczyj 772 102 06.02.1967 10.01.1969 Flota Północna Dierzkij 773 103 20.11.1967 22.04.1972 Flota Północna Zorkij. 774 104 29.05.1969 31.12.1971 Flota Północna Bojki* 1403 105 23.10.1970 06.04.1973 Flota Północna Stocznia im. 61 Kommunarda w Nikołajewie (Nr 445) Gniewnyj 1401 1401 1972 30.12.1973 Flota Pacyfiku Stocznia „Dalzawod” im. 50-lietija SSSR we Władywostoku Gordyj 1290 1290 1973 1975 Flota Pacyfiku Upornyj 1402 1402 07.02.1977 03.02.1978 Flota Pacyfiku * według J.W. Apałkowa modernizację przeprowadzono w stoczni im. 61 Kommunarda w Nikołajewie. prób z okrętu odpalono dwie rakie- „Wołna” posiadały po dwie wyrzutnie ty uznali tę przebudowę za dość uda- ty: jedną do wysoko lecącego celu (ra- plot pocisków kierowanych „Sztorm- ną, bo okazała się tańsza od budowy kieta W-601) i jedną do celu morskiego -M” i automaty artyleryjskie AK-630M nowego okrętu. Po przezbrojeniu flota (rakieta W-600). Obie rakiety trafi- (zamiast AK-230). Większe możliwości otrzymała 8 okrętów o wyższych jako- ły w cele (pierwsza próba 21 sierpnia, wynikały z faktu posiadania większej ściowo parametrach, które służyły po a druga – 24 sierpnia 1971 r.)3. o 2000 ton wyporności. Czy warto było modernizacji jeszcze 13-18 lat. W tym Co ciekawe, w tym samym czasie, modernizować niszczyciele proj. 57bis czasie wchodziły w skład okrętowych kiedy modernizowano niszczyciele w opisanym wyżej zakresie? Pytanie grup poszukująco-uderzeniowych proj. 57bis, zbudowano serię 10 dużych zasadne, chociażby ze względu na nie- (KPUG), najczęściej wraz z okręta- okrętów ZOP proj. 1134A o znacznie zwykle wysokie koszty przebudowy. mi proj. 61 i 1134A. Zgodnie z nowym większych możliwościach zwalczania Stocznia w Leningradzie przebudowa- przeznaczeniem zmieniono także kla- okrętów podwodnych. Obok tych sa- ła Griemiaszczego za cenę 7,3 mln ru- syfikację okrętów. W latach 1969-1977, mych wyrzutni torped i miotaczy RBU bli a pozostałe jednostki kosztowały po w miarę zasilania floty po moderniza- oraz takiej samej stacji hydrolokacyjnej ok. 6,4 mln rubli. Koszty przebudowy cji przeklasyfikowano je w duże okrę- dysponowały one dodatkowo rakie- okrętów na Dalekim Wschodzie były ty zwalczania okrętów podwodnych totorpedami „Mietiel”. Dysponowa- jeszcze wyższe. Gniewnyj kosztował (ros. bolszyje protiwołodocznyje kora- ły ponadto hangarem dla śmigłowca. 9,5 mln rubli a pozostałe po 9,0 mln bli - BPK). Poza tym ich zdolność zwalczania ce- rubli. Nigdy później żaden okręt ZSRR (ciąg dalszy nastąpi) lów powietrznych była zdecydowa- tak gruntownej modernizacji lub przenie większa. Zamiast jednej wyrzutni zbrojenia nie przeszedł. Specjaliści flo- 3. Op. cit., s.110. Niszczyciel Zorkij w pierwotnej konfiguracji sfotografowany w Lenigradzie, lipiec 1961 r. Fot. zbiory Jarosława Malinowskiego

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 77 Zvonimir Freivogel (Niemcy) Tekst

Mölders krótko po wcieleniu do służby. Fot. PIZ-Marine

część II Niszczyciele rakietowe typu „Lütjens” Wygląd niszczycieli nostkach U.S. Navy, przede wszyst- rurkowych kotłach wysokociśnienio- Niszczyciele typu „Lütjens” miały kim ze względu na kanały odprowa- wych o wydajności 625 ton na godzinę całkowicie gładki pokład, który w po- dzające spaliny na przednim kominie. produkcji Combustion Egineering łowie długości okrętu zaczynał się lek- Na tylnym kominie znajdowała się typu D-V2M. Jej temperatura wynosi- ko wznosić ku górze w kierunku dzio- duża prostokątna antena radarowa. ła między 500 a 510° C, a ciśnienie 84,4 bu. Lekko wzniesiony dziób posiadał Komin ten miał instalacje umożliwia- kG/cm2. Para była skraplana w chło- kluzę kotwiczną, a także kluzę pokła- jące umieszczenie dalszych urządzeń dzonych wodą zaburtową kondensato- dową, podobnie jak miało to miejsce elektronicznych. rach, skąd jej kondensat podawany był w przypadku późniejszych niszczycie- Wyporność niszczycieli typu „Lüt do kotłów. li typu DDG-2. Już na pierwszy rzut jens” wynosiła 3370 t, pełna wypor- Kotłami można było - w odróżnie- oka okręty niemieckie można było ność bojowa 4544 t, a maksymalna niu od bliźniaczych okrętów amery- odróżnić od ich amerykańskich i au- 4717 t. kańskich - sterować zdalnie za po- stralijskich jednostek bliźniaczych. mocą regulatora systemu Hagana. Kominy służyły również jako wspor- Urządzenia napędowe Okręty wyposażono w dwa wały na- niki platform sprzętu elektronicznego Okręty posiadały dwie siłownie pa- pędowe oraz dwie czteroskrzydłowe (anteny radarowe), posiadały ponad- rowe produkcji General Electric z dwu- śruby (średnica 4,12 m) jak również to ukośne skierowane ku górze kanały stopniową przekładnią zębatą. Każdy w dwa stery. Przy liczbie obrotów wału wylotowe spalin. Z tego względu oba zespół turbin składał się z turbiny wy- 295 na minutę prędkość maksymal- maszty można nazwać masztami typu sokiego, średniego i niskiego ciśnienia. „mack”, będące kombinacją komina Maksymalna moc maszyn wynosiła 1. Według Wolfganga Harnacka (W. Harnack, Die 1 Zerstörerflotille der Deutsche Marine von 1958 bis heute. i masztu. Przedni trójnożny maszt był 52 256 kW (71 000 KM) . Para prze- Herford 2001) wynosić miała 51 618 kW, a maksymalna wyższy i bardziej wygięty niż na jed- grzana wytwarzana była w 4 wodno- moc konstrukcyjna 52 356 kW. Daty budowy typu „Lütjens” Nr burtowy i nazwa Stocznia Poł. stepki Wodowanie W służbie D 185 Lütjens Bath Iron Works 01.03.1966 11.08.1967 23.03.1969 D 186 Mölders Bath Iron Works 12.04.1966 13.04.1968 20.09.1969 D 187 Rommel Bath Iron Works 22.08.1967 01.02.1969 02.05.1970

78 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Niszczyciele rakietowe typu „Lütjens”

Rakieta „Tartar” na wyrzutni Mk 13 niszczyciela Lütjens. Fot. Bibliothek für Zeitgeschichte na miała wynosić 36 węzłów. W prak- Uzbrojenie i czujniki tyce jednak pod koniec służby spadła Uzbrojenie głów- w okolice 32 węzłów. Kotły początko- ne niszczycieli typu wo opalane były olejem ciężkim (ma- „Lütjens” – podob- zut), a zapas bunkrowanego paliwa nie jak u bliźnia- wynosił około 848 m3. Po przebudowie czych okrętów – w latach 70. minionego stulecia zaczę- serii „Charles F. to stosować olej lekki (paliwo dla sil- Adams” stanowił ników wysokoprężnych), a jego ilość system obrony prze- wzrosła do 930 m3. Spalanie oleju lek- ciwlotniczej General kiego było znacznie bardziej ekologicz- Dynamics „Tartar” ne, zapobiegało także tworzącym się z jednoramiennym przy ciężkim paliwie w odstępie kilku urządzeniem star- godzin tzw. pęcherzom spalinowym. towym Mk 13 Mod Przy prędkości ekonomicznej 20 wę- 0, magazynem dla złów zasięg maksymalny wynosił 4500 40 rakiet RIM 24- mil morskich. B, z przelicznikami Energię do zasilania urządzeń elek- analogowymi oraz trycznych wytwarzały cztery turbo- dwa urządzenia ra- generatory o mocy 750 kW (1014 KM) diolokacyjne AN/ każdy. Uzupełniały je pierwotnie dwa SPS-51 dla namie- amerykańskie generatory wysokopręż- rzania celu. Długość ne każdy o mocy 105 kW/100 kVA. Za- rakiety RIM-24B stąpiono go następnie generatorem wy- wynosiła 4,6 m, sokoprężnym produkcji niemieckiej średnica 0,305 m, firmy MMW (Deutz) o mocy 300 kW. zasięg wynosił Przedni generator pozostał jednak na 32,4 km a pułap od 15,25 do 21,35 km. tar” mając nadzieję na ich zastosowanie miejscu, gdyż jego wymiana ze względu Prędkość maksymalna wahała się od przy budowie kolejnych planowanych na wielkość i położenie w części dziobo- 1,8 do 2,2 Macha. Bundesmarine zde- jednostek. Poza niszczycielami typu wej okrętu byłaby zbyt kosztowna. cydowała się na zakup systemu „Tar- „Lütjens” ten system rakietowy miał Tym razem wyrzutnia Mk 13 i działo Mk 42 kal. 127 mm niszczyciela Rommel. Fot. Bibliothek für Zeitgeschichte

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 79 Niszczyciele rakietowe typu „Lütjens”

(4 ludzi w wieży i następnych 8 w ko- morze amunicyjnej) wynosił 58,58 t wraz z nimi około 63 t. Długość lufy wynosiła 54 kalibry (6.85), masa pocisku wynosiła 31,75 kg, a prędkość po- czątkowa 807 m/s. Szybkostrzelność teoretyczna wynosiła 40 strzałów na minutę lecz w praktyce ze względów bezpieczeństwa i wydolności mechani- zmów wahała się między liczbą 20 a 28. Zasięg poziomy wynosił od 22 000 do 23 700 m w zależności od użytej amunicji, a pułap pionowy wynosił od 14 400 do 14 800 m, przy maksymalnym kącie podniesienia lufy +85°. Lufę można było obniżyć w dół do poziomu -15°. Działo było zdalnie sterowane, ale dostosowane do strzelania lokalne- go według własnych namiarów. W tym celu wieża wyposażona została w tzw. żabie oko umieszczone po jej lewej Zbliżenie działa Mk 42 kal. 127 mm niszczyciela Rommel. Widoczny napis „Confidential” stronie do obserwacji celów morskich. (pol. poufne) na fotografii. Fot. Bibliothek für Zeitgeschichte Umieszczone wcześniej po prawej stro- być zastosowany na niewybudowanych szy zastosowano je na dużych niszczy- nie wieży podobne oko do obserwacji fregatach typu 121 oraz kutrach rakie- cielach typu „Mitscher”, a następnie celów powietrznych w nowszych wer- towych typu 143. Te drugie wyposa- na wielu amerykańskich oraz zagra- sjach działa zostało zdemontowane. żono ostatecznie w francuski system nicznych niszczycielach oraz fregatach. Przeciw okrętom podwodnym za- MM-38 „Exocet”. Na nowych okrętach typu „Spruan- stosowano system RUR-5A ASORC Do zwalczania celów morskich i po- ce” stosowano już nowsze działa typu (Anti-Submarine-Rocket) z ośmiopro- wietrznych niszczyciele typu „Lütjens” Mk 45. Działo typu Mk 42 znajdowało wadnicową wyrzutnią Honeywell Mk wyposażono w działa kalibru 127 mm się w zamkniętej lecz nieopancerzonej 16 Mod 4 i urządzeniem sonarowym L/54, serii Mk 42 Mod 7. Działa te były wieży, ciężar całego działa Mk 42 bez AN/SQS-23. Urządzenie startowe produktem firmy FMC i po raz pierw- amunicji, cieczy technicznych i załogi ASROC o kształcie prostopadłościen- Niszczyciel Mölders prowadzi ostrzał z rufowego działa Mk 42 podczas ćwiczeń na Bałtyku. Fot. Bibliothek für Zeitgeschichte

80 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Niszczyciele rakietowe typu „Lütjens” Mölders wykonane 18 sierpnia 1969 r. ujęcie niszczyciela Portretowe Bibliothek für Zeitgeschichte Fot.

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 81 Niszczyciele rakietowe typu „Lütjens”

cel naprowadzana była głowicą aktyw- ną lub pasywną, a masa ładunku wybuchowego wynosiła 44,5 kg. Wyposażenie elektroniczne obej- mowało pierwotnie: trójwspółrzęd- ny radar dozoru morskiego Loc- kheed Electronics AN/SPS-40 oraz trójwspółrzędny radar kontroli przestrzeni powietrznej typu Hughes AN/ SPS-52C z anteną na tylnym maszto- kominie. Dwa urządzenia radiolokacyjne Raytheon AN/SPG-51 ustawione stopniowo pod oraz nad tylnym kominem służyły do naprowadzania sys- temów uzbrojenia na cele powietrzne. Pierwotnie był to system kierowania ogniem FLR Mk 51 będący częścią systemu Fk-74. Do tego dochodziła instalacja systemu kierowania ogniem dział kalibru 127 mm AN/SPG 53 oraz radar Grupa oficerów Bundeswehry podczas pokazu rakietotorpedy ASROC na niszczycielu nawigacyjny Kelvin-Hughes 14/9. Rommel. Fot. Bibliothek für Zeitgeschichte Sonar Sangamo/Sperry AN/SQS-23 nym było obracalne, a dwie równole- kańskich) bomby głębinowe z głowi- znajdował się w gruszce dziobowej, po- głe prowadnice dawały się nachylić do cą nuklearną. Okręty otrzymały rów- dobnie jak na najnowszych niszczycie- kąta 45° niezależnie od siebie aby móc nież dwie potrójne wyrzutnie torped lach amerykańskich typu DDG-2. Było je naprowadzać na różne cele. Oddzie- przeciw okrętom podwodnym Mk 32 to aktywne lub pasywne sonarowe lenie ładunku nośnego od silnika ra- Mod 7 Mk 44 lub 46 kalibru 324 mm. urządzenie, które poczynając od 1958 kiety umożliwiało nastawienie zasię- Na rufie znajdował się ponadto mio- roku stosowano na licznych okrętach gu na pożądany dystans między 810, tacz bomb głębinowych. Torpeda Mk amerykańskich, ale również japoń- a 9100 metrów. Za pomocą ładunku 46 Mod 5 firmy Alliant Techsystems skich oraz niemieckich, a także austra- miotającego można było odpalać tor- (dawniej Honeywell) wyposażona była lijskich niszczycielach typu DDG-2. pedy przeciw okrętom podwodnym w silnik spalinowy. Jej długość wyno- Instalacja ta była kompatybilna z syste- Mk 44 (lub Mk 46) kalibru 324 mm siła 2,6 m, a ciężar 234,8 kg. Kaliber mem uzbrojenia ASROC i często wy- lub też (ale tylko na okrętach amery- wynosił 324 mm, a zasięg 7315 m. Na posażana w elementy dodatkowe. Fotografia niszczyciela Lütjens z początkowego okresu służby doskonale prezentuje rozmieszczenie elektroniki na okręcie. Fot. Bibliothek für Zeitgeschichte

82 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Niszczyciele rakietowe typu „Lütjens”

Taktyczny system komunikacji (TACAN) był rozwinięciem systemu URN-20. Oprócz niego zastosowano system obrony elektronicznej typu Sy- lvania WLR-6 Waterboy, który pierwotnie miał być używany na okrętach o napędzie nuklearnym. Do przyjmo- wania i analizy wszelkich danych niemieckie niszczyciele typu „Lütjens” otrzymały początkowo system SA- TIR-1 (SATIR = system oceny informacji taktycznych na niszczycielu rakietowym), porównywalny z ame- rykańskim systemem NTSD (Navy Tactical Data System). Nowsze wer- sje systemu SATIR znajdują się także na fregatach typu 122 i 123. Za pomostem bojowym znajduje się centrala Radar SPG-60 kierowania ogniem artylerii niszczyciela Rommel. operacyjna z komputerami i centrami Fot. Bibliothek für Zeitgeschichte obsługi konsoli podzielonymi na trzy obszary: obrazowego przedstawienia sytuacji/położenia, optymalizacji de- cyzyjnej i dowodzenia. Załoga niszczyciela typu „Lütjens” li- czyła 337 ludzi w tym 19 oficerów. Wa- runki bytowe załogi (pomimo pla- nowych ulepszeń w stosunku do pierwowzoru, czyli typu „Charles F. Adams”) były tylko nieznacznie lepsze. Odpowiadały one standardom z przeło- mu lat 60 i 70-tych minionego stulecia. Poza dwoma motorówkami – pi- nasą z silnikiem spalinowym na prawej burcie oraz kutrem motorowym na burcie lewej okręt dysponował kil- kunastoma pneumatycznymi tratwa- mi ratunkowymi, które w niemieckiej flocie wprowadzono wcześniej niż Anteny URN-60 systemu TACAN na topie masztu niszczyciela Rommel. w amerykańskiej! Fot. Bibliothek für Zeitgeschichte Przebudowy i modernizacje Anteny systemu WRE na przednim maszcie niszczyciela Rommel. Fot. Bibliothek für Zeitgeschichte Niszczyciele typu „Lütjens” podczas służby były wielokrotnie przebudowywane i modernizowane, czę- ściowo według tych samych planów modernizacyjnych przewidzianych dla bliźniaczych jednostek w służbie U.S. Navy. Ze względów oszczędno- ściowych nie wszystkie z nich zostały jednak urzeczywistnione. Pod koniec dekady lat 70-tych minionego stulecia(1977-1981) wszystkie trzy niemieckie niszczyciele otrzymały ulepszone przeliczniki systemu Tartar-D. Rakiety „Tartar” zostały zastąpio- ne typem Standard Missile Compa- ny (lub też GDC Pomona2) SM-1-MR

2. GDC Pomona = General Dynamics Corporation, Pomona Division

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 83 Niszczyciele rakietowe typu „Lütjens”

Niszczyciel Mölders w pierwotnej konfiguracji uzbrojenia i elektroniki. Fot. Bibliothek für Zeitgeschichte (MR = Medium Range, rakieta śred- bez możliwości samoeksplozji) oraz tkać na wielu nowszych okrętach ame- niego zasięgu). W magazynie hangaro- VT-SD (Variable Time-Self Destruct rykańskich. watego (półokrągłego) kształtu można = pociski przeciwlotnicze zbliżeniowe Instalacja owa obejmuje wspomnia- było składować do 40 rakiet RIM-66 z możliwością samoeksplozji). ny już radar morski SPQ-9A, (w ogra- B. Zasięg tej rakiety wynosił 46,3 km, Instalacje kotłowe – jak już wspo- niczony sposób nadający się także do a maksymalny pułap osiągał 18,3 km mniano przebudowano na lekkie pa- dozorowania przestrzeni powietrznej) przy prędkości ponad 2 Machy. liwo dla silników wysokoprężnych, oraz radar śledząco-naprowadzający Modernizacja uzbrojenia artyleryj- a zbiorniki otoczono koferdamami. Po firmy Lockheed (Hughes)AN/SPG-60 skiego polegała na zastąpieniu wież modernizacji niszczyciele przeklasyfi- STIR. Urządzenie Mk 68 może czuwać głównego kalibru nowszym modelem kowano na typ 103A. wraz z obydwoma centralami SPG-51 Mk 42 Mod 10 obsługiwanym przez Następna faza przebudowy mia- i kierować niezależnie od tego lotem 2 osoby i posiadającym tylko jedno ła miejsce w latach 80-tych minionego rakiety. „żabie oko”. Amunicja była rozdziel- stulecia. Ze szczytu pomostu bojowe- Po modernizacji omawiane niszczy- na (pocisk i ładunek miotający), jednak go przed trójnożnych masztem usu- ciele mogły przechowywać i odpalać komora amunicyjna nadal była obsłu- nięto centralę kierowania ogniem arze swych urządzeń startowych Mk 13 giwana przez 10 a nawet 12 marynarzy tyleryjskim Mk 68 aby na platformie rakiety typu „Harpoon”, klasy woda- ze względu na ręczne przenoszenie po- masztu zrobić miejsce dla nowej insta- -woda. Rakiety te produkcji koncernu cisków do windy amunicyjnej. Każde lacji radarowej Lockheed (obecnie Hu- Mc Donnell-Douglas RGM-84-A mają działo posiadało zapas 600 pocisków ghes) AN/SPQ-9A, stanowiącej część długość 4,6 m, średnicę 343 mm oraz i cztery rodzaje amunicji: AACCAn- nowej centrali kierowania ogniem. rozpiętość skrzydeł 0,83 m. Ich całko- ti-Air Common = pociski przeciwlot- Sam maszt również uległ przebudowie, wita masa wynosi 620 kg, z czego 227 nicze, które były wyposażone w za- a centrala artyleryjska Mk 68 została kg przypada na głowicę bojową. Na- palnik uderzeniowy i mogły być także zastąpiona nowszym typem mianowi- pędzane są paliwem stałym, prędkość stosowane przeciw celom morskim), cie Mk 86. maksymalna wynosi 0,85 Macha, a za- BL&P (Blind Loaded & Plugged = po- Ta nowa instalacja została skonstru- sięg 130 km. Na cel naprowadzane są ciski ćwiczebne), VT-NF (Variable Ti- owana specjalnie pod kątem nowych, półaktywną głowicą radarową. Rakie- me-Non Fragment = pociski przeciw- lżejszych dział kalibru 127 mm, mia- ty „Harpoon” nowszych generacji nie lotnicze z zapalnikiem zbliżeniowym nowicie L/54 Mk 54 i można ja spo- lecą wprost do celu, lecz wznoszą się

84 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Niszczyciele rakietowe typu „Lütjens” ostro w górę a następnie obierają kie- znajdowała się na dziobach jednostek rakieta ważyła 71 kg, wynosząc głowi- runek. W czasie lotu bojowego mogą typu „Lütjens”. cę bojową na pułap do 9,6 km. Osią- się one orientować według zróżnico- Urządzenia przeciwdziałania elek- gała prędkość do 2 Machów i pod- wanych punktów odniesienia i mogą tronicznego (ECM= Electronic Co- czas lotu obracała się wokół własnej używać zmiennego oprogramowania. unter-Measures, lub Eloka= Elek- osi, co dało jej nazwę –„Rolling Air- W ostatniej fazie obniżają się do pozio- tronische Kampfführung – pol. frame Missile” (obracający się rakie- mu 2-3 m nad taflą morza, aby unik- elektroniczne prowadzenie walki), po towy pocisk przeciwlotniczy - przyp. nąć wykrycia przez radary nieprzy- drugiej przebudowie obejmowało za- tłumacza). System ten, który państwa jaciela zanim uderzą w cel. Dopiero stąpienie na pokładach wszystkich NATO rozwijały od początku lat 70- w ostatniej fazie lotu włącza się rada- trzech okrętów amerykańskiego sys- tych minionego stulecia, do uzbro- rowa głowica poszukiwawcza, co rów- temu WLR-1/ULQ-6 przez AEG FL jenia we flocie niemieckiej wszedł nież minimalizuje szanse wykrycia 1800 SJ. po raz pierwszy na pokładzie frega- przez przeciwnika. Wprowadzono czujniki rejestrujące ty Nidersachsen dopiero w 1993 roku. Po przebudowie magazynu rakiet na fale elektromagnetyczne innych urzą- Ustawiana na pokładzie okrętu część niszczycielach typu „Lütjens” magazy- dzeń. Dzięki temu możliwe było iden- pionowa urządzenia startowego tego nowano 30 rakiet standardowych oraz tyfikowanie okrętów przeciwnika oraz systemu ważyła 5179 kg, a elementy 8 serii „Harpoon”, z czego 2 były rakie- zakłócanie pracy ich radarów. Do sys- przymocowane do pokładu w pozy- tami szkolnymi bez głowic bojowych. temu środków defensywnych należały cji poziomej tylko 937 kg. Nachylenie Dwa miejsca składowania pozostawały dwie wyrzutnie Mk 33 RBOC (= Rapid urządzenia startowego było regulo- puste aby ułatwić dostęp do pozosta- Bloom Offboard Countermeasures), wane w zakresie od +80° do -20°. Na łych pocisków rakietowych. a także holowany dron AN/SQL-25 Ni- niszczycielach typu „Lütjens” urzą- Broń przeciw okrętom podwodnym xie do obrony przeciwtorpedowej. Po dzenie startowe umieszczono mię- również została zmodernizowana. Na tym przezbrojeniu okręty otrzymały dzy przednią wieżą działową a po- miejsce torped typu Mk 46 wprowa- oznaczenie typ 103B. mostem bojowym. dzono niemieckie torpedy typu DM Z początkiem lat 90-tych XX wie- Podczas operacji na Adriatyku okre- 4A1. Były one nowocześniejsze od tor- ku niszczyciele typu „Lütjens” otrzy- su konfliktu w byłej Jugosławii nisz- ped Mk 46, ich prędkość przekraczała mały nowe urządzenia startowe RAM czyciele doposażono w działka plot. 30 węzłów, a zasięg 3000 m. Mk 49, po dwa na okręt, z 21 pociska- kalibru 20 mm produkcji Rheinme- Trójwspółrzędny radar dozoru pomi rakietowymi na jeden starter. Jako tall Rh 202. Ustawiono je pojedynczo wietrznego typu SPS-52C miał za- pierwszy z okrętów tego typu urzą- po obu burtach na wysokości wyrzut- sięg do 440 km, przy czym mniej- dzenia te w styczniu 1993 roku otrzy- ni ASROC. Pochodziły one z wycofa- sze samoloty mogły być lokalizowane mał niszczyciel Mölders. Lütjens otrzy- nych ze służby łodzi desantowych typu na dystansie do 100 km. Radar dozo- mał je w czerwcu 1995 roku, a Rommel „520” i służyły bliskiej obronie prze- ru przestrzeni powietrznej SPS-40D w lipcu następnego roku. ciwlotniczej oraz antyterrorystycznej miał ograniczony zasięg, lecz stanowił Rakiety bliskiej obrony przeciw- niszczycieli. Poziomy zasięg tej broni lepsze rozwiązanie aniżeli urządzenie lotniczej RAM (Rolling Airfra- wynosił 7000 m, a szybkostrzelność do SPS-52C. me Missile) zostały przewidziane 1000 pocisków na minutę. Radar dozoru morskiego wcześniej- jako uzbrojenie wyłącznie dla fregat W latach 90-tych XX stulecia pina- szego typu SPS-10 został zastąpiony typu „Bremen” oraz kutrów rakie- sę motorową zastąpiono szybką mo- nowszym urządzeniem – instalacją fir- towych typu 143A. Ich budowa bar- torówką. Miało to ułatwić działania my Norden (później Grumman North- dzo się opóźniała i zostały wprowa- grupy abordażowej podczas kontroli rop) AN/SPS-67. Anteny pozostawiono dzone do służby z dużym poślizgiem statków handlowych w strefie konflik- bez zmian, jednak z początkiem lat 90- czasowym. Rakiety produkcji Ge- tu na Bałkanach. tych minionego stulecia przesunięto je neral Dynamics RIM-116A składa- W tym samym czasie nasiliły się na najwyższy punkt masztu przednie- ły się częściowo ze słynnego pocisku awarie kotłów na wszystkich trzech go. Radar nawigacyjny KH 14/9 zastą- „Sidewinder” powietrze-powietrze okrętach, a koszty napraw i utrzyma- piono urządzeniem radiolokacyjnym (głowica bojowa, zapalniki, zabez- nia niszczycieli w służbie przekracza- typu Raypath. Jego antena znajdowa- pieczenie, silnik) oraz rakiety typu ły znacznie preliminarze budżetowe. ła się wewnątrz kopuły radaru SPQ-9, „Stinger” (radar, czujnik na podczer- Z końcem 1995 roku okręty te czaso- a zasięg wynosił ok. 36 km. wień). W pierwszej wersji (Block 0) wo wycofano ze służby: Lütjens zo- W miejsce sonaru SPQ-23 G pod- rakieta szukała celu namierzając pro- stał przeholowany na remont z Wiel- czas modernizacji zostało zamonto- mieniowanie radaru przeciwnika, by kiej Brytanii do Kilonii, Mölders został wane urządzenie sonarowe DSQS-21, w ostatniej fazie lotu bojowego przejść prowizorycznie naprawiony w USA, optymalne na płytkich wodach, ta- na naprowadzanie za pomocą pod- aby mógł dotrzeć do kilońskiego arse- kich jak akweny Bałtyku i Morza Pół- czerwieni. W wersji Block 1 instalo- nału morskiego. Tam również znalazł nocnego. wano nowy czujnik na podczerwień, się Rommel w celu przeprowadzenia Za pomocą systemu Link 11 nisz- aby móc zwalczać także te cele, które naprawy kotłów. czyciel mógł wymieniać informa- nie wysyłały wiązki promieniowania Podczas remontu kotła na niszczy- cje o sytuacji taktycznej z innymi jed- radarowego. Kaliber pocisków rakie- cielu Lütjens ulepszono system Eloka nostkami. Antena systemu Link 11 towych typu RAM wynosił 127 mm, – urządzenie FL 1800 zostało wypo-

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 85 Niszczyciele rakietowe typu „Lütjens”

Dane taktyczno-techniczne typu „Lütjens” (jako Z 103B) 1996-1997 z intencją pozostawienia ich w służbie do lat 2002/2004. Ze Wyporność standardowa 3370 t względu na koszty okazało się to jed- Wyporność pełna bojowa 4544 t nak niemożliwe. Wyporność maksymalna 4717 t Koszty ich generalnych remon- tów byłyby wyższe niż dla wszyst- Długość na linii wodnej 128,10 m kich 8 fregat typu „Bremen” razem Długość całkowita 134,48 m wziętych! Tym samym jako pierw- Szerokość 14,35-14,38 m szy poza służbą – choć najnowszy z trzech niszczycieli znalazł się Rom- Zanurzenie (konstr.-/bojowe-/z sonarem) 4,50 / 4,79 / 6,40 m mel. W dniu 30 września 1998 roku 4 kotły wodnorurkowe, 2 turbiny parowe każda o mocy Napęd kończył się czas ważności przeglą- maks. 35 000 KM, 2 wały, 2 śruby du jego kotłów. Okręt został rozbro- Maksymalna moc maszyn (kW) 51 520 (przy przeciążeniu 52 256 kW) jony, a następnie przeholowany do Prędkość maksymalna 32 w. (pierwotna 34-36 w.) Wilhelmshaven służąc, jako magazyn części zamiennych dla dwu bliź- Zasięg 4500 Mm przy prędkości 20 w. niaczych okrętów. Niektóre elementy 1 Mk 13 Mod 0 wyrzutnia podstawowa- i Harpoon-FK, 1 Mk 112 uzbrojenia wykorzystano na pierwszej wyrzutnia ASROC (1x8), 2 działa -127 mm Mk 42, 6 wyrzutni Uzbrojenie z wcielonych do służby fregat typu torped POP 324 mm Mk 32 (2x3), 2 działka-20 mm Rh-202, „124” (Sachsen), które planowane były 2 wyrzutnie Mk 49 RAM-FK (2x21), bomby głębinowe jako następcy niszczycieli typu „103”. Instalacje Mk 86 (dla dział), Mk 74 (dla działek plot), Ostateczne wycofanie tego okrętu urządzenia radarowe SPS-40, SPS-52, SPS-67, 2 x SPS 51, SPQ-9, Elektronika ze służby nastąpiło 30 czerwca 1999 SPG-60; sonar DSQS-21B, TACAN: URN-20; Satir-1; Link-11; roku. Pozostałe dwa okręty bliźniacze Eloka FL-1800S zakończyły służbę w roku 2003, Möl- Wyrzutnia Mk 36 SRBOC, SQL-25 „Nixie” dla obrony ders 28 maja, a Lütjens 18 grudnia. Środki obrony bliskiej przeciwtorpedowej Załoga 334-337 (z tego 19 do 23 oficerów) (ciąg dalszy nastąpi) sażone w drugi maszt antenowy. Za- ma Westinghouse Norden Systems Tłumaczenie z języka niemieckiego instalowano także kolejną wyrzutnię wbudowała Track Magement System Roman Kochnowski Loral Hycom 36 SRBOC (=Super Ra- (TMS) i poprawiła urządzenia rapid Bloom Offboard Countermeasu- darowe SPS-40 oraz SPS-67. Okrę- res) z zasięgiem od 1 do 4 km. Fir- ty przywrócono do służby w latach Niszczyciel Mölders w końcowej konfiguracji uzbrojenia i elektroniki. Widoczne wyrzutnie rakiet przeciwlotniczych RAM przed pomostem i na rufie. Fot. Bibliothek für Zeitgeschichte

86 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Satpura (F 48) na paradzie w Mumbai, 18 grudnia 2011 r. Marcin Schiele Fot. © Hartmut Ehlers Tekst

Ind e yjskie fregaty rakietow typu „Shivalik” Geneza budowy jednostek go, bo aż do przełomu lat 1970/80-tych. fregat w stoczniach indyjskich, co do- Specyficzne położenie Republiki In- Początkowo dalszy rozwój tej klasy prowadzić miało w przyszłości do opa- dii na Półwyspie Dekan – odgrodzo- okrętów oparto bez wyjątku na impor- nowania procesu projektowania i pro- nego od wnętrza Azji przez potężne towanej technice brytyjskiej. W 1953 r. dukcji tych niezbędnych jednostek bez łańcuchy górskie (Himalaje, Hindu- Royal Navy wypożyczyła 3 niszczyciele potrzeby uciekania się do zagranicz- kusz, pasma Beludżystanu) – sprawia, eskortowe typu „Hunt II”, które w In- nego importu. Ostatecznie sięgnię- że praktycznie cała wymiana towaro- diach przeklasyfikowano na fregaty. to po sprawdzony projekt, a mianowi- wa z zagranicą odbywa się za pomo- Wśród owej trójki był m.in. eks Bedale, cie brytyjski typ „Leander” – pierwszą cą transportu morskiego, przez liczne pływający w latach 1942-46 pod polską 4-okrętową serię, określaną jako typ porty zlokalizowane na ogromnej, bo banderą jako Ślązak; wszystkie te jed- „Nilgiri” zbudowała w latach 1966-77 liczącej 7500 km linii brzegowej nad nostki wycofano w latach 1975-79. Po- stocznia Mazagon Dock Ltd (MDL) Oceanem Indyjskim. W przypadku między 1955 a 1957 r. na zamówienie w Bombaju. Również i te jednostki ni- każdego konfliktu zbrojnego ruch na IN w stoczniach Zjednoczonego Kró- czym nie różniły się od bazowej wer- liniach żeglugowych musiał być chro- lestwa rozpoczęto budowę nowocze- sji; jedynie na drugiej parze zamiast niony przed atakiem nieprzyjaciela, snych fregat zaprojektowanych już po radaru dozoru powietrznego Marco- zwłaszcza jego sił podwodnych, przez II wojnie światowej – reprezentowały ni typu 965M zainstalowano licen- rozbudowaną grupę dużych okrętów one standardowe typy „Blackwood” (3 cyjną holenderską stację Signaal/Bha- eskortowych, obejmujących niszczy- jedn.), „Leopard” (3) i „Whitby” (2), ni- rath Electronics Ltd. LW 08/RALW ciele, fregaty i korwety. Dlatego też od czym się nie różniące od oryginalnych 02. Druga 2-okrętowa seria „Leande- chwili powołania niezależnej Indian okrętów Royal Navy. Eksploatowano je rów” powstała w tej samej stoczni w la- Navy (IN) właśnie oceaniczne eskor- intensywnie do przełomu lat 1980/90- tach 1974-81, a różniła się od poprzed- towce ZOP były najliczniejszą grupą tych, za wyjątkiem fregaty Khukri ników kilkoma ulepszeniami, w tym zamawianych okrętów bojowych. (typu „Blackwood”), która w grudniu zamianą skomplikowanego brytyjskie- Podczas podziału aktywów byłej 1971 r. zatonęła razem z 191 maryna- go miotacza bomb głębinowych „Lim- Royal Indian Navy w 1947 roku po- rzami po ataku torpedowym pakistań- bo” Mk 10 na szwedzki automatyczny między niezależne floty Indii i Paki- skiego okrętu podwodnego Hangor typ Bofors SR 375A zabudowany przed stanu, ta pierwsza przejęła po 2 frega- (francuskiego typu „Daphné”). dziobową wieżą uniwersalnych armat ty znanych niegdyś typów „Bittern”, Istotnym faktem w historii rozwoju 114 mm, przedłużeniem pokładu lot- „Black Swan” i „River”. Cała szóst- krajowych sił eskortowych była pod- niczego i zastosowaniem teleskopo- ka tych weteranów II wojny światowej jęta na początku lat 1960-tych decy- wego hangaru dla dużego śmigłowca służyła pod banderą IN bardzo dłu- zja o rozpoczęciu licencyjnej budowy ZOP „Sea King” Mk 42 oraz wymianą

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 87 Tekst

Fregata Taragiri (F 41) zmodyfikowanego brytyjskiego typu „Leander”. Fot. Ralph Edwards starszych sonarów na nowocześniejsze portowanych systemach uzbrojenia wyrzutnie rakiet plot. Rafael Barak 1, typy, w tym kadłubowy Thomson-Sin- i elektroniki, pochodzących głównie szwajcarsko-indyjski radar artyleryjski tra TSM 2630 Didon (nieco później z ówczesnego ZSRR. Fregaty te, okre- Contraves/BEL Seguard/Shikari, izra- otrzymały też po 2 radzieckie wieżycz- ślane jako typ P 16, zbudowała w la- elską stację naprowadzania rakiet plot. ki AK-230 w miejsce oryginalnych po- tach 1978-88 bombajska stocznia MDL ELTA EL/M 2221 i radar dozoru prze- czwórnych wyrzutni lekkich rakiet – były to Godavari (F 20), Ganga (F 22) strzeni powietrznej i nawodnej ELTA plot. GWS 22 „Sea Cat”). Ze względu i Gomati (F 21). Pomimo, że obecnie EL/M 2238. W tym miejscu warto do- na gwałtowny rozwój technologii wo- ich konstrukcja jest całkowicie prze- dać, że większość zachodnich rocz- jennomorskich 5 z nich wycofano osta- starzała, to nadal są one intensywnie ników flot nie zauważa faktu zamia- tecznie ze służby na przełomie pierw- eksploatowane, a nawet poddane dość ny starych dwulufowych wieżyczek szej i drugiej dekady obecnego stulecia. kosztownym modernizacjom. Część AK-230 na nowsze 6-lufowe gatlingi Doświadczenia uzyskane podczas zużytych systemów pochodzenia ra- AK-630M współpracujące z najnowszą budowy typu „Nilgiri” ośmieliły indyj- dzieckiego, w tym armatę AK-725, wy- odmianą radaru Wympieł. skich konstruktorów do opracowania rzutnię rakiet ZIF 122 Osa oraz rada- W drugiej połowie lat 1980-tych do- planów oryginalnych jednostek, bazu- ry MR 103 Bars, MR 301 Korund i MR wództwo IN traktowało fregaty projek- jących jednak na sprawdzonych bry- 310U Angara M, zamieniono na po- tu P 16 jako całkowicie odpowiadają- tyjskich technologiach kadłubowych czątku XXI wieku na włoską armatę ce ówczesnym potrzebom taktycznym (kotły i turbiny parowe) oraz na im- 76 mm Oto Melara, izraelskie pionowe i dlatego postanowiło o zbudowaniu Fregata Godavari (F 20) zbudowana w Indiach. Wygląd z 18 grudnia 2011 r., okręt posiada nowe radary i rakiety Barak. Fot. © Hartmut Ehlers

88 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Indyjskie fregaty rakietowe typu „Shivalik” w kraju ich drugiej, nieco unowocze- Gwałtowny rozwój sił morskich 3K87E Kasztan, oraz nadzwyczaj roz- śnionej serii oznaczonej jako P 16A. głównego rywala Indii – czyli Chiń- budowany kompleks broni ZOP zło- Z uwagi na przeciążenie zakładów skiej Republiki Ludowej – jaki roz- żony z rakietotorped 91RTE2, samo- MDL do ich konstrukcji wybrano począł się po 1990 roku, zmusił hin- naprowadzanych bomb głębinowych stocznię GRSE z Kalkuty, co jak się duskich admirałów do szybszego 90 R, ciężkich torped TEST 71EM- miało później okazać było wyjątkowo pozyskania nowych okrętów eskorto- -NK i śmigłowca Ka-28 przenoszące- nietrafną decyzją z uwagi na jej małe wych charakteryzujących się komplek- go m.in. lekkie rakietowe torpedy APR doświadczenie w produkcji dużych sową technologią „stealth”, uzbroje- 2/3E. Ich bieżąca służba w pełni po- i skomplikowanych nawodnych okrę- niem rakietowym o bardzo wysokich twierdziła wszystkie założenia tech- tów bojowych (budowano tam jedy- parametrach taktycznych oraz w peł- niczno-taktyczne i dlatego IN złożyła nie statki handlowe). W konsekwencji ni cyfrowym systemem elektroni- w 2005 r. zamówienie na drugą serię, druga seria powstawała przez okres aż ki bojowej, umożliwiającym kontrolę obejmującą jednostki Teg (F 45), Tark- 16 lat (!), licząc od momentu położenia poszczególnych stanowisk broni i wy- sah (F 50) i Trikand (F 51, które w la- stępki (1989) pod prototyp Brahmapu- mianę informacji taktycznych w czasie tach 2007-13 zbudowała stocznia Jan- tra (F 31), poprzez pełny cykl produk- rzeczywistym. Miały one być zapro- tar z Kaliningradu. Hindusi są tak cyjny (1994-2004) jego bliźniaka Beas jektowane w kraju, choć przy wyko- bardzo zadowoleni z tego projektu, iż (F 32), aż do wcielenia do służby (2005) rzystaniu „know-how” dostarczonego z pewnością wykorzystają opcję kon- finalnego Betwa (F 33). Jednak najbar- przez czołowe zagraniczne firmy kon- traktową odnośnie budowy trzeciej dziej zdumiewa to, że pomimo wpro- sultingowe. Program ich konstruk- 3-okrętowej serii. wadzenia wielu dziesiątek zmian do cji zainicjowano jeszcze w 1994 roku Za rozwój krajowego projektu P 17 pierwotnej dokumentacji technicznej, pod kodowym oznaczeniem P 17. Pra- od początku odpowiadało państwowe typ „Brahmaputra” różni się od bazo- ce projektowe przeciągały się jednak biuro konstrukcyjne NDB (Naval De- wego projektu P 16 w zasadzie jedynie i dlatego aby dorównać flocie główne- sign Bureau), ściśle współpracując z pe- wymianą głównego uzbrojenia rakie- go rywala, sztab IN wywarł nacisk na tersburskim biurem Siewiernoje PKB, towego, w miejsce 4 hangarów z poci- własny rząd, aby ten zamówił nowo- które zajęło się przede wszystkim in- skami pokr. P 21/22 Tiermit ustawiono czesne jednostki za granicą. Doszło tegracją rosyjskich systemów bro- 16 rurowych kontenerów z nisko latają- do tego w 1997 r. a przedmiotem kon- ni i elektroniki z konstrukcją kadłuba. cymi pociskami 3M24EMB Uran (do- traktu stały się „storożewiki” projektu W programie tym uczestniczyło także konano także pewnych ulepszeń w ze- 11356, będące dalekim rozwinięciem wiele innych – krajowych i zagranicz- stawie wyposażenia komputerowego, typu „Mienżynskij” (proj. 1135.5). Ich nych – firm przemysłowych i instytucji radarowego i sonarowego). Wprowa- dostawą zajął się petersburski Bałtij- konsultingowych, w tym m.in. francu- dzenie tych „kardynalnych moderni- skij Zawod, kóry w latach 1999-2004 ska DCNI i włoska Fincantieri (w za- zacji” spowodowało prawie 4-krotny (!) sprawnie zbudował bliźniacze jednost- kresie zewnętrznej architektury okrętu wzrost kosztów całego programu, jego ki Talwar (F 40), Trishul (F 43) i Tabar i redukcja echa radarowego), kanadyj- stanowczo zbyt długie rozciągnięcie (F 44). Są to bardzo silne i nowoczesne ska CAE Marine Division (elektronicz- w czasie, a co za tym idzie konieczność fregaty wyposażone w pociski krążą- na integracja wszystkich systemów wydzielenia dodatkowych nakładów na ce rodziny Club N, rakiety plot. syste- kadłubowych) i Davis Engineering (do- eksploatację i modernizację ich 9-ciu mu Sztil 1, armaty uniwersalne A 190, stawa urządzeń obniżających sygnaturę przestarzałych poprzedników. artyleryjsko+rakietowe zestawy prak. termiczną) oraz indyjska Bharath Elec- Fregata Talwar (F 40) zbudowana w Rosji. Fot. © Hartmut Ehlers

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 89 Indyjskie fregaty rakietowe typu „Shivalik”

Program budowy fregat typu „Shivalik” (Project P 17) Nr burtowy i nazwa Stocznia Rozpoczęcie Wodowanie Wcielenie F 47 Shivalik Mazagon Dock Ltd. (Mumbai) 11.07.2001 18.04.2003 23.04.2010 F 48 Satpura Mazagon Dock Ltd. (Mumbai) 31.10.2002 04.06.2004 20.08.2011 F 49 Sahyadri Mazagon Dock Ltd. (Mumbai) 30.09.2003 27.05.2005 21.07.2012 Uwagi: Fregata F 47 miała początkowo nosić nazwę Nilgiri. Źródło: „Rivista Italiana Difensa” No. 12/2012. tronics Ltd. (produkcja radarów, gło- który nazwano Shivalik, podniósł ban- – o wysokim stopniu integracji – prze- wic optronicznych, sonarów, urządzeń derę IN dopiero w kwietniu 2010 r. Dy- znaczone do nadzoru pracy wszyst- WRE i pozostałego wyposażenia elek- rekcja MDL nie wprowadziła niestety kich urządzeń ogólnookrętowych i bo- tronicznego). Rząd z New Delhi zaapro- żadnych usprawnień do procesu wy- jowych, mogące działać w środowisku bował przedstawiony projekt NDB/ posażania kolejnych fregat, skutkiem sieciocentrycznym. Ich głównym zada- SPKB w 1997 r., z intencją pozyska- czego każda z dwóch bliźniaczych jed- niem jest osłona najcenniejszych okrę- nia w I dekadzie XXI wieku aż 12 fre- nostek – Satpura i Sahyadri – kończo- tów nawodnych (lotniskowców, nisz- gat. List intencyjny z ich przyszłym wy- na była „na wodzie” w okresie aż 7 lat! czycieli, dużych jednostek desantowych twórcą, czyli stocznią MDL Mumbai, Nazwy wszystkich okrętów pochodzą i transportowych) przed atakiem nie- podpisano w lutym 1998 r. Jednak for- od bardzo długich pasm górskich le- przyjacielskich okrętów podwodnych, malny kontrakt pomiędzy IN a MDL, żących u podnóża Himalajów i na Pół- lotnictwa uderzeniowego i pocisków sygnowany w maju 1999 r., mówił o do- wyspie Dekan, ze szczytami wznoszą- pokr., a także zwalczanie celów na- stawie jedynie 3 okrętów pierwszej se- cymi się 1353-2695 m n.p.m. Łączny wodnych i lądowych w promieniu do rii. Rozpoczęcie ich budowy znacznie koszt pozyskania pierwszej trójki sza- 300 km. Stanowią one rozwiniętą i po- się opóźniło, przede wszystkim z uwagi cuje się ostatecznie na ponad miliard większoną odmianę rosyjskiego proj. na wstrzymanie dostaw rosyjskiej sta- dolarów USA (suma ta nie obejmu- 11356, przy zastosowaniu niemal iden- li okrętowej D 40 S oraz nieoczekiwane je również kosztownych dostaw, amu- tycznego zestawu uzbrojenia, zas ła- zmiany w zestawie uzbrojenia i elektro- nicji, torped, pocisków kierowanych, two zauważalną nowością jest wprowa- niki wprowadzone przez NDB. Z tego bomb ZOP i śmigłowców). Typ „Shi- dzenie dwóch równoległych hangarów względu pierwsze cięcie blach miało valik” operuje głównie na Zatoce Ben- dla średnich śmigłowców ZOP. Ich peł- miejsce dopiero 18.12.2000 r., a oficjal- galskiej, czyli na kierunku wschodnim, ną wyporność zwiększono aż o 2165 ne położenie stępki pół roku później, w oparciu o bazę morską Vishakhapat- ts, a długość całkowitą o 17,7 m. Dłu- na początku lipca 2001 r. Jego wodo- nam, w której stacjonują m.in. pierwsze gi i dosyć płaski kadłub (16,9 x 9,2 m) wanie odbyło się zgodnie z planem, indyjskie okręty podwodne z napędem przykryty jest ogromną, integralną a nawet z kilku miesięcznym wyprze- nuklearnym. 4-kondygnacyjną nadbudową central- dzeniem, lecz wcielono go do służby ną o płaskich i pochylonych ścianach, z aż 4-letnim „poślizgiem” z powodu Opis konstrukcji kadłuba niewątpliwie wzorowaną na bryle fran- ogromnych trudności z integracją licz- P 17 to duże, oceaniczne fregaty wie- cuskiego typu „La Fayette”. Dziobowy nych systemów pokładowych i opera- lozadaniowe zaprojektowane w tech- pokład ma raczej niespotykany profil, cyjnych oraz niezbyt nowoczesnej or- nologii „stealth” i wyposażone w nad- gdyż jest nieznacznie wybrzuszony na ganizacji prac stoczniowych. Prototyp, zwyczaj złożone systemy elektroniczne wysokość wieży armaty 76 mm – roz- Prototypowa fregata Shivalik (F 47) na paradzie w Mumbai, 18 grudnia 2011 r. Dobrze widoczna linia kadłuba oraz kształt nadbudówek i masztów z elektroniką. Fot. © Hartmut Ehlers

90 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Bliźniacza Satpura (F 48), również na paradzie w Mumbai. Fot. © Hartmut Ehlers wiązanie to zastosowano dla zwiększe- ne blaszane ściany. Dla dalszej redukcji może on skutecznie działać przy sta- nia wysokości wolnej burty, i co za tym sygnatury radarowej wszystkie ze- nie morza 6o. Warto dodać, że z uwa- idzie powiększenia dzielności morskiej. wnętrzne powierzchnie okrętu pokry- gi na wstrzymanie dostaw rosyjskiej Na oble dna przyspawano po dwie to farbą rozpraszającą promieniowanie stali okrętowej całą surową struktu- stępki długości 21 i 9 m, redukujące mikrofalowe. Na środku burt nabudo- rę fregat wykonano z krajowego odpo- przechyły boczne. W celu maksymal- wy zamontowano zdejmowane pane- wiednika tego materiału dostarczone- nego ograniczenia kołysań pomiędzy le o wymiarach 17 x 6 m służące do ła- go przez spółkę SAIL (Steel Authority stępkami umieszczono 2 pary płetw twego demontażu wszystkich silników of India Ltd.). aktywnego systemu tłumienia prze- i urządzeń pomocniczych maszynow- Jak już wspomniano, typ P 17 to chyłów, wyprodukowane przez firmę ni. Całą strukturę kadłub/nabudowa pierwsze indyjskie okręty nawodne Veljan Hydair; dostarczyła ona także wykonano w technologii modułowej, wyposażone w pełni zintergrowany, 2 równoległe stery zrównoważone. Na wg patentu francuskiego DCNI (172 komputerowy system nadzoru wszyst- dachu rozległej nadbudowy centralnej moduły), a przy jej projektowaniu wy- kich urządzeń pokładowych. Opraco- – jej długość to aż 67 m – umieszczo- korzystano program komputerowy wała go kanadyjska firma CAE Marine no od dziobu: podstawę radaru STGR, Tribon. Rufowy, trapezowy pokład lot- Division z Montrealu, światowy lider dziobowy moduł masztowy, komin za- niczy ma wymiary 24 x 16/14 m i wy- w tej dziedzinie, a dostarczył je lokal- budowany na planie ośmiokąta, rufo- posażony jest w system naprowadzania ny oddział CAE India. W skład IMPS wy moduł masztowy i drugą podstawę i zamocowania śmigłowca DCNI Sa- (Integrated Platform Management Sys- STGR. Wymienione moduły i podsta- mahe, wyprodukowany na francuskiej tem) wchodzą m.in. następujące podwy mają kształt ściętej piramidy i peł- licencji przez firmę Larsen & Toubro; systemy: Sayhadri (F 49) - ostatni okręt typu w Jervis Bay, 2 października 2013 r. Fot. zbiory Leo Van Ginderena

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 91 Indyjskie fregaty rakietowe typu „Shivalik”

• IMC (Integrated Machiner Con- Siłownia zakładach w Khopoli. Każdy DG roz- trol System) nadzorujący pracę siłow- W dwóch sąsiadujących przedzia- wija moc 1000 kW i składa się z dwóch ni głównej i pomocniczej, obejmują- łach wodoszczelnych na śródokręciu zasadniczych komponentów: cy także centrum rozdziału energii rozmieszczono kombinowaną siłownię • silnika dieslowskiego Cummins elektrycznej EDC (Energy Distribu- główną pracującą w układzie CODAG KTA 50 G 3 produkowanego na ame- tion Centre), podzielone na kilka stre- (a nie CODOG jak podaje większość rykańskiej licencji przez zakłady fowych urządzeń PGD (Power Genera- źródeł). Składa się ona z 2 morskich KOEL w Pune, tion and Distribution), turbin gazowych General Electric LM • generatora prądu przemiennego • BDCS (Battle Damage Control Sys- 2500 IEC (Integrated Engine Con- Kirloskar AC dostarczonego przez zatem) nadzorujący usuwanie uszkodzeń trols) oraz 2 silników wysokopręż- kłady KEC Bangalore. odniesionych w walce, nych SEMT Pielstick 16 PA 6B V-280 Wszystkie zestawy WCM 1000/5, • IBS (Integrated Bridge System) wy- STC (Sequential Turbo Charging; cie- podobnie jak 4 silniki napędu głów- posażony w co najmniej 8 konsoli ope- kawostką jest to, że identyczne silniki nego, umieszczone są w lekkich kap- ratorskich AMMC (Advanced Modu- napędzają najnowsze chińskie frega- sułach dźwiękoszczelnych dostarczo- lar Multifunction Cobnole) i służący ty typu „Maansham/Zhoushan” proj. nych przez brytyjską firmę IAC Ltd. do wsparcia nawigacji morskiej, 054/054A…). Turbiny gazowe mon- z Winchester. Opracowała ona urzą- • TACS (Total Atmosphere Control towane są na amerykańskiej licencji dzenie do szybkiego i bezpiecznego de- System) umożliwiający operowanie na przez spółkę HAL (Hindustan Aero- montażu ścian tych kapsuł, co w razie obszarach skażonych czynnikami bro- nautics Ltd.), a każda z nich zapewnia konieczności ułatwia dostęp do tur- ni ABCR oraz klimatyzację wszystkich moc szczytową 17 675 kW (24 031 KM) bin, diesli i generatorów w czasie nie pomieszczeń operacyjnych i miesz- przy 3600 obr/min. co umożliwia roz- dłuższym niż kilka sekund. Pojemni- kalnych (cały okręt podzielony jest na wijanie prędkości 30-32 w. Turbodiesle ki IAC montowane są na elastycznych 4 niezależne cytadele gazoszczelne); produkowane są na francuskiej licen- podstawach, dzięki czemu odporne urządzenia tego podsystemu dostar- cji przez firmę KOEL (Kirloskar Oil są na oddziaływanie wybuchów pod- czyła firma Novenco. Enginees Ltd.) w jej zakładach zloka- wodnych, a jednocześnie wygłuszają Fregaty obsługiwane są przez załogi lizowanych w Pune. Każdy silnik roz- wibracje i dźwięki emitowane do oto- liczące tylko 257 oficerów, podofice- wija moc szczytową 5700 kW (7750 czenia. Mechanizmy kontrolne, licz- rów i marynarzy. Ich bardzo wygod- KM) przy 1084 obr/min., która umoż- ne konwertery napięcia i częstości, ta- ne, choć tylko z sztucznym oświetle- liwia utrzymanie największej prędko- blice rozdzielcze i kable elektryczne dla niem, jedno- lub dwuosobowe kabiny, ści 22 w. Turbodiesel ten posiada 16 siłowni głównej i pomocniczej wypro- kilkumiejscowe kubryki rozmieszczo- cylindrów o średnicy 28 cm zblokowa- dukowały zakłady GE Power Controls no w centralnej części okrętów na kil- nych w układzie V, zaś skok tłoków to z Bangalore. ku wewnętrznych pokładach, co zna- 29 cm. Zużywa on do 0,2 kg oleju na- W zbiornikach dna podwójnego za- cząco podnosi komfort wypoczynku pędowego na 1 kW mocy przy pra- bunkrować można co najmniej 1000 w warunkach silnego falowania. Mo- cy w ciągu 1 godz. Jedna turbina i je- ts paliwa turbinowego i dieslowskiego, dułowe wyposażenie kabin i węzłów den diesel sprzęgnięte są z jedną linią co zapewnia spory zasięg, wynoszący sanitarnych dostarczyła krajowa fir- wału śrubowego poprzez mechanicz- 5000 mil przy prędkości ekonomicz- ma Godrej. Pewną liczbę kabin ofi- ną przekładnię zbiorczo-redukcyjną nej 18 węzłów. Autonomię pływania cerskich przeznaczono dla personelu niemieckiej firmy Renk AG, wyprodu- określa się na 30-40 dni, odpowied- żeńskiego – mają one integralną ła- kowaną przez jej lokalne zakłady Ele- nio bez i z jednym cyklem zaopatrze- zienkę oraz powiększoną szafę mun- con, a składającą się z 6 podwójnych nia w morzu. Tę procedurę prowadzi durową. Część hotelowa obejmuje kół zębatych. Każdy wał napędowy za- się za pomocą 2 prostych wsporni- kilka nowoczesnych urządzeń ku- opatrzony jest w 4-łopatową śrubę na- ków (żurawików) zainstalowanych po chennych, w tym automatyczne pie- stawną konstrukcji holenderskiej fir- bokach dziobowej pokładówki mię- ce do produkcji pieczywa opracowane my John Crane-LIPS, produkowaną na dzy wyrzutniami Sztil i Club N (słu- przez instytut CFTRI (Central Food licencji przez stocznię GSL (Goa Shipy- żą do zamocowania końca „kolejki li- Testing and Research Institute) z My- ard Ltd.). Spaliny z turbin i diesli wy- nowej” wydawanej z zaopatrzeniowca). sore oraz chłodnie żywnościowe o du- dalane są przez rurociągi z wylotami Dla ułatwienia manipulacji przeciąga- żej pojemności. umieszczonymi w obszernym komi- nych ładunków w nadburciach dziobo- Zestaw środków przeprawowo-ra- nie, który wyposażono w system ich wych wykonano w tym miejscu wycię- towniczych obejmuje 2 łodzie RHIB chłodzenia IRSS (Infra Red Suppresion cia o długości 4 m. umieszczone w centralnej części bur- System) dostarczony przez kanadyjskie towych paneli za „niewidzialną” ża- zakłady Davis Engineering. Uzbrojenie luzją (są one opuszczane na wodę W dwóch odesparowanych prze- Projekt 17 wyposażony został w licz- przez wychylane żurawiki w kształcie działach, przed i za siłownią główną, ne systemy broni, przeznaczone do litery A) oraz 14 tratw pneumatycz- umieszczono elektrownię okrętową, wypełnienia wszystkich postawionych nych, z których większość składowa- złożoną z 4 klasycznych zespołów die- przed nim zadań. Obejmują one dwa na jest przy burtach odkrytego po- sel-generatorów WCM 1000/5, zapro- typy artylerii, aż 10 modeli pocisków kładu mostka. jektowanych przez spółkę WIL (Wärt- kierowanych oraz dwa systemy ZOP. silä India Ltd.) i produkowanych w jej Na dziobie znajduje się wieża 76 mm

92 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Fregata Sayhadri, w Sydney 4 października 2013 r., ta fotografia dobrze ukazuje rozmieszczenie elementów uzbrojenia w części dziobowej okrętu. Fot. zbiory Leo Van Ginderena (L/62) armaty uniwersalnej SRLW dmuchiwacz jej przewodu oraz sys- jego zasięg balistyczny wydłużony jest (Super Rapid Light Weight) skonstru- tem ciągłego chłodzenia wodą. Dzięki do 19 900 m. owanej przez kompanię OTO Melara, chłodzeniu lufy i ciepłoodpornemu, Indian Navy używa do tych poci- a produkowanej na włoskiej licencji tytanowemu urządzeniu donoszenia sków zapalników niekontaktowych przze spółkę BHEL (Bharath Heavy nabojów teoretyczna szybkostrzel- Naschem i Fuchs importowanych Electricals Ltd.) z Haridwar (stan Ut- ność wyraźnie wzrosła, gdyż możli- z RPA, które charakterzyzują się zasię- tar Pradesh). Ze względu na małą wy- we jest oddanie 2 strzałów w ciągu giem detekcji ponad 10 m oraz zdol- sokość jej linii ognia (tylko 105 cm) sekundy. Konstrukcja działa zapew- nością niezawodnego działania na pu- musiała być zainstalowana na szero- nia wysoką celność, której miarą jest łapie ok. 2 m nad poziomem morza kim podeście ustawionym tuż za obo- odchylenie standardowe σ (X) mniej- w warunkach przeciwdziałania elek- ma kabestanami wind kotwicznych, sze niż 0,3 mrad w odległości 1000 m tronicznego. Firma OTO-Melara pro- w przednią część tego podestu wbu- przy odpaleniu 10 pocisków w ciągu dukuje obecnie dalekonośny pocisk dowano falochron na planie litery V. 5 s. Obecnie jej jednostka ognia skła- Vulcano 76 o masie 4 kg i zawartości Bezzałogowa wieża SRLW przykry- da się z 3 zasadniczych typów poci- 0,4 kg materiału wybuchowego, który ta jest maską o płaskich ścianach, wy- sków bojowych: może osiągać dystans 40 km. Z pewno- konanych z włókien szklanych, która • wielozadaniowego HE-MOM ścią IN zakupi w najbliższej przyszło- zapewnia pełną wodoszczelność i za- o masie całk. 6,35 kg, masie materiału ści tę amunicję, celem zastosowania na bezpiecza przed wnikaniem czynni- wybuchowego Composition A 3 0,75 kg typie P 17/17A oraz na innych okrętach ków broni ABCR. Monoblokowa lufa masie wolframowych sześcianów 1,52 wyposażonych w armaty SRLW, czyli posiada hamulec wylotowy, prze- kg; z łatwością przebija on 6 mm płyty 10 fregatach typów „Godovari”, „Brah- Armata uniwersalna SRLW kal. 76 mm (L/62). Fot. Kapital Chandni stalowe, a elemen- maputra” i „Kamorta” oraz 5 korwety wolframowe tach typów „Kirch” i „Prabal”. Ogółem 18 mm płyty dura- w dziobowym składzie amunicji znaj- luminiowe, duje się 864 naboi zespolonych z w/w • półppanc. HE- typami pocisków. Ręczne uzupełnienie -SAPOM o masie podwieżowego automatycznego maga- 6,37 kg i masie ma- zynu, o pojemności 80 nabojów i śred- teriału A 3 0,46 kg nicy 206 cm, trwa ok. 5 min. przy pra- (przebijalność j.w.), cy 2-3 ładowniczych. • p ó ł pp a nc . Drugi system artyleryjski tworzą o wydłużonym za- 2 kompaktowe wieżyczki 6-lufowe ar- sięgu HE-SAPO- mat rotacyjnych AK-630 M, produko- MER o masie 6,60 wanych i dostarczanych przez słynną kg i masie materia- rosyjską fabrykę OAO Tułamaszzawod. łu HEXAL 30 0,52 Ustawiono je na odkrytym pokła- kg; dzięki wysmu- dzie centralnej nadbudowy, po bokach kłej części nosowej tylnrgo masztu, w miejsce zestawów

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 93 Tekst

Podstawowe dane techniczne armat automatycznych fregaty P 17 To ujęcie Sayhadri, wykonane w Sydney 11 października 2013 r., również ukazuje roz- Typ SRLW AK-630 M mieszczenie działko AK-630. Kaliber, mm 76,2 30 Fot. zbiory Leo Van Ginderena Masa wieży z amunicją, kg 8375 3814 Masa wieży bez amunicji, kg 7350 1850 prak. 3K87E Kasztan przewidzianych w pierwotnym projekcie P 17 (rolę poci- Masa zepołu armaty, kg 1600 265 sków plot. Kasztan pełnią pionowe wy- Długość wieży z lufą, mm 7279 2592 rzutnie Barak 1 zabudowane tuż obok Szerokość wieży, mm 3150 1326 wieżyczek AK-630 M). Sercem rosyj- Wysokość wieży, mm 2095 1070 skiego gatlinga jest blok AO 18 kal. 6 x Wysokość linii ognia, mm 1050 218 30 mm, którego automatyka działa na Promień obrotu wylotu lufy, mm 5286 1660 zasadzie odprowadzania gazów pro- Pancerz ścian wieży, mm --- 8 chowym (daje to możliwość strzela- Długość lufy, mm 4724 1629 nia nawet w przypadku zaniku napię- Dlugość części bruzdowanej lufy, mm • 1460 cia w sieci okrętowej). Wszystkie lufy Skok bruzd, kal. • 23,8 wyprodukowano w technologii mono- Liczba bruzd • 16 blokowej, a ich odrzut hamowany jest Głębokość bruzdy, mm • 0,3 przez sprężynowe urządzenie oporo- Elewacja/depresja lufy, deg 85/15 88/12 -powrotne. Działo to może wystrzelić aż 83 pociski w ciągu sekundy i dlatego Prędkość podnoszenia lufy, deg/s 35 50 musi być ciągle chłodzone za pomocą Prędkość obrotu wieży, deg/s 60 70 glikolu krążącego pomiędzy zewnętrz- Droga odrzutu lufy, mm 370 13 nym kożuchem a powierzchnią blo- Maksymalna szybkostrzelność, poc/min 120 5400 ku luf. Obrót nadzwyczaj kompaktowej Długość serii non-stop. poc. 80 400 wieżyczki – przypominającej stanowi- Czas chłodzenia lufy, s 20 15-30 ska strzeleckie stosowane na radziec- Żywotność lufy, strzały 1500 1650 kich bombowcach, n.p. Tu 16 - oraz Donośność maks./skuteczna, km 15,8/8,0 8,1/5,0 ruch pionowy bloku AO 18 zapewnia Pułap maks./skuteczny, km 11,8/6,0 6,7/5,0 zdalnie sterowany elektrohydrauliczny Prędkość wylotowa pocisku, m/s 925 880-905 system D 213. Do niszczenia dużej pale- Masa naboju, kg 12,6 0,83 ty celów wewnątrz półsfery o promieniu Masa pocisku, kg 6,4 0,39 5 km, w tym samolotów, śmigłowców, pocisków rakietowych, szybkich jedno- Masa materiału wybuchowego, kg 0,8 0,05 stek nawodnych, pływających min itd., Dlugość naboju, mm 909 293 służą dwa zasadnicze typy pocisków: Długość pocisku, mm 355 130 • odłamkowo-burząco-zapalający Liczba naboi w magazynie 80 2000 OF 84 o masie 0,39 kg, wyposażony 440 V, 60 Hz 220 V, 50 Hz w zapalnik kontaktowy A 498 K, Parametry prądu elektrycznego 115 V, 400 Hz 380 V, 50 Hz • odłamkowo-smugowy OR 84 o tej 220 V stały samej masie z zapalnikiem kontakto- Żródło: folery OTO-Melara i Morskaja artillerija Oteczestwiennogo WMF. wym MG 32.

94 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Indyjskie fregaty rakietowe typu „Shivalik”

Oprócz tego stosuje się też specjal- wigację inercyjne radiopociski P 84 do załócania pra- ną z radiokorek- cy radarów znajdujących się w głowi- tą, niekontaktowy cach naprowadzania rakiet pokr. (P 84 aktywno-impul- mogą być naprzemiennie zataśmowa- sowy zapalnik ra- ne z w/w typami amunicji). Ogólna diowy o promie- liczba jednostki ognia obu wieżyczek niu działania 17 m obejmuje co najmniej 12 tys. naboi ze- lub laserowy o pro- spolonych kal. 30 mm. mieniu ponad 20 m Typ „Shivalik” wyposażono w boga- i zapalnik ude- ty zestaw kierowanych pocisków rakie- rzeniowy, w stoż- towych przeznaczonych do niszczenia ku przejściowym celów latających, pływających i naziem- odłamkowo-bu- nych. Obszarowe zadania OPL zapew- rząca głowica bojo- nia system średniego zasięgu Sztil 1, wa ze sterowanym dostarczony przez rosyjski koncern Ał- stożkiem rozrzu- Rakieta 9M38M1 na wyrzutni KB Start. Fot. A. Michajłow maz-Antiej, a opracowany przez jego tu odłamków o masie 70 kg, zaś w tyl- klasy „sea-skimming” parametr ten jest spółkę NPO Altair. Posiada on klasycz- nej sekcji kal. 400 mm zbiornik paliwa bardzo ograniczony, gdyż zawiera się ną, jednoprowadnicową i w pełni obro- stałego, dysza silnika rakietowego, ga- w przedziale 43-86%. Cały system jest tową (360/90o) wyrzutnię KB Start MS zogenerator napędu sterów i turboge- w stanie zwalczać obszerne spektrum 196E, wyposażoną w dwa podpokłado- nerator zasilający. Model 9M38M2 ma obiektów, w tym taktyczne pociski ba- we bębny zasilające o pojemności 2 x 12 nieco większą rozpiętość skróconych listyczne, strategiczne pociski krążące, rakiet, o gabarytach wpisanych w sze- powierzchni nośnych oraz znacząco po- pociski pokr., bombowce strategiczne, ścian o podstawie 5,2 x 5,2 m i wysoko- lepszone parametry lotne. Rakiety na- samoloty myśliwskie, szturmowe i bez- ści 7,4 m. Teoretycznie MS 196E może prowadzane są metodą nawigacji pro- załogowe, oraz śmigłowce (także w za- odpalać kolejne rakiety w odstępach co prcjonalnej przez półaktywną głowicę wisie), a ponadto kontrastowe w paśmie 12 s. W obrotowych bębnach składuje radarową o zasięgu 50 km, odbierają- radarowym obiekty nawodne i naziem- się co najmniej dwa typy pocisków kie- cą promieniowanie mikrofalowe odbi- ne. Efektywne strefy zwalczania wybra- rowanych: 9M38M1 i 9M38M2 (ekwi- te od celu a wysłane przez 4 okrętowe nych celów mają następujące wymiary: walent lądowego modelu 9M317), oba „reflektory” radarowe, co umożliwia • dla samolotów: zasięg 3-32/45 km opracowane przez biuro SMKB Nowa- zwalczanie równocześnie, przynajmniej i pułap 10/5 m do 22/25 km (odpo- tor z Jekaterynburga (Swierdłowska), w teorii, czterech różnych obiektów powiednio dla 9M38M1 i 9M38M2), a produkowane przez zakłady Dołgo- wietrznych, zbliżających się do frega- • dla taktycznych pocisków ba- prudnoje NPP. Mają one podobną kon- ty z różnych kierunków. Deklarowane listycznych: zasięg 3-20 km i pułap strukcję i składają się z 2 członów o róż- przez producenta prawdopodobieństwo 2-16 km, nej średnicy. W dziobowej sekcji kal. zestrzelenia dużego samolotu przez jed- • dla pocisków pokr.: zasięg do 10- 330 mm znajduje się półaktywna głowi- ną rakietę jest bardzo wysokie i wyno- 12 km, ca naprowadzania MNII Agat 9E50M1 si 90-95%. Niestety w przypadku naj- • dla okrętów i statków: zasięg do lub 9E420, autopilot prowadzący na- goźniejszych celów, czyli pocisków 25 km, Kolejne ujęcie Sayhadri, tym razem od rufy. Widoczna wyrzutnia rakiet przeciwlotniczych Barak 1 przed wieżyczką działka AK-630 kal. 30 mm. Fot. zbiory Leo Van Ginderena

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 95 Indyjskie fregaty rakietowe typu „Shivalik”

Podstawowe dane techniczne kierowanych pocisków OPL fregaty P 17 Typ 9M38M 1 9M38M 2 Barak 1 9M313-1 Średnica kadłuba, mm 400 400 170 72 Długość całkowita, mm 5550 5550 2171 1673 Rozpiętość płatów/sterów, mm 860 900 685 153 Masa startowa, kg 690 715 97,8 10,8 Masa głowicy bojowej, kg 70 70 21,6 1,2 Prędkość maksymalna, km/h 4320 4428 2592 2160 Prędkość celu, km/h 3060 3960 2088 2196 Zasięg minimalny/maks., km 3/32 3/45 0,5/12 0,5/6 Pułap minimalny/maks., km 0,010/22 0,005/25 0,004/5,5 0,010/3,5 Przeciążenie, g 19-20 24 45 3+ Czas pracy silnika, s 16 30 19 9 Zasada naprowadzania I/PR I/PR I/R I/P Skróty: I – inercyjne, PR – półaktywne radarowe, R – radiokomendowe, P – promieniowanie podczerwone Źródło: WMF SSSR 1945-91. • dla obiektów lądowych: zasięg do pokładowych kal. 76 i 30 mm. Każ- nawodnych, np. motorówek szturmo- 15 km. da rakieta przechowywana jest w swo- wych lub poduszkowców. System Ba- Warto dodać, że oba modele ra- im indywidualnym kontenerze trans- rak 1 jest w pełni sprawny tak w dzień kiet można składować w magazynach portowo-startowym o wymiarach 30 x jak i w nocy, w różnych warunkach po- bez żadnych czynności obsługowych 38 x 255 cm (cały 8-kontenerowy mo- godowych oraz przy zapewnieniu du- przez okres co najmniej 10 lat. Pewną duł waży jedynie 1,7 t i zajmuje tylko żej odporności na przeciwdziałanie wadą systemu Sztil (lub Kashmir wg 1,8 m2 powierzchni na pokładzie). Jej elektroniczne, czyli ECCM, a to dzięki IN) jest jego ogromna masa, wynoszą- wewnętrzna konstrukcja zbliżona jest zwrotnemu łączu radiowemu pomię- ca 83 t, włączając w to wszystkie urzą- do aranżacji płatowca Sztila, za wyjąt- dzy radarem a pociskiem. Prawdopo- dzenia radarowe i kontrolno-sterujące, kiem zastosowania 3 dysz wylotowych dobieństwo zniszczenia celu powietrz- oraz duża liczba obsługi, obejmująca silnika, kilku sterów gazodynamicz- nego klasy „sea-skimming” jednym aż 3 oficerów i 10 marynarzy. nych oraz 8 składanych powierzchni pociskiem wynosi 80% wewnątrz sek- Drugi system OPL pojawił się na nośnych i sterowych. Kombinacja ste- tora obrony o promieniu 2-8 km wo- pokładach P 17 dość nieoczekiwa- rów gazowych i aerodynamicznych kół okrętu. Ze względu na swoje wyso- nie, w miejsce artyleryjsko-rakieto- pozwala na wykonywanie manewrów kie parametry został on wybrany przez wych zestawów Tuła 3K87E Kasztan z przeciążeniem aż 45 g. Rakieta napro- IN jeszcze w 1996 roku jako typowy przewidzianych w pierwotnym projek- wadzana jest półaktywnie dzięki prze- system CIWS dla dużych okrętów na- cie. Jest nim izraelski Barak 1 opraco- kazywaniu komend radiowych, czyli wodnych. Od tego momentu ustawio- wany i produkowany przez firmy IAI, w trybie CLOS (Command to Line Of no go na wielu jednostkach, w tym Rafael i ELTA. Składa się on z 4 pio- Sight). Obiekt powietrzny niszczy silna na lotniskowcu Viraat (eks HMS Her- nowych wyrzutni zabudowanych przy odłamkowo-burząca głowica bojowa mes), niszczycielach typów „Rajput/ obu burtach tuż za kominem, miesz- o masie ok. 22 kg, która zawiera kilka- Ranvir” (proj. 61ME) i „Delhi” (P 15) czących 8 rakiet, oraz 2 radarów na- set kulek wykonanych ze stopu wolfra- oraz fregatach typów „Godavari” (P prowadzania STGR. Wewnątrz nad- mu. Jej detonację powoduje zapalnik 16), „Brahmaputra” (P 16A) i „Kamor- budowy umieszczono elektroniczne niekontaktowy połączony funkcjo- ta” (P 28). Ogółem zamówiono co naj- oprzyrządowanie systemu, które obej- nalnie z czułym wysokościomierzem mniej 524 pociski dla w/w okrętów. muje 8 bloków wyboru rakiet MSU, – może on samoczynnie ustalać pro- Do zadań niszczenia celów mor- 4 jednostki kontroli startu BLCU, kon- mień działania – 4 lub 7 m – w zależ- skich i lądowych służy rosyjskie sys- solę operatorską FCC, jednostkę cen- ności od aktualnej wysokości lotu. tem Club N opracowany przez biu- tralną MU, procesor danych TPR Z uwagi na minimalny pułap wyno- ro NPO Nowator. Jego 8-kontenerową i blok kontroli SCU; ponadto do szyny szący tylko 4 m rakieta może służyć do pionową wyrzutnię KBSM 3S14NE25 danych wpięty jest blok kontroli armat zwalczania małych, szybkich obiektów umiejscowiono w centralnej części wy- Makiety rosyjskich rakiet 3M14ES (na fotografii lewej) oraz 3M54 (pierwsza z brzegu). Fot. Internet

96 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Indyjskie fregaty rakietowe typu „Shivalik” sokiej pokładówki na wypukłym po- nik danych satelitar- kładzie dziobowym. Wyrzutnia ta to nych sieci GLONASS, stelaż o masie 19,7 t i wymiarach 177 wysokościomierz ba- x 376 x 987 cm, do którego można za- rometryczny oraz gło- ładować cylindryczne kontenery trans- wicę optroniczną klasy portowo-startowe o masie 1380 kg SMAC (Scene Matching zawierające różne modele „inteligent- Area Correlator), po- nych” broni kierowanych. Należą do równującą obraz terenu nich pociski pokr. 3M54TE (ponad- z cyfrową mapą danego dźwiękowy) i 3M54TE1 (poddźwięko- obszaru. wy), krążący 3M14TE (poddźwięko- Rakieta balistyczna wy) do niszczenia celów naziemnych 91RTE2 przeznaczo- i balistyczny 91RTE2 przenoszący lek- na jest do zwalczania ką torpedę ZOP. Pierwszy z nich to okrętów podwodnych dość niecodzienna broń trzystopnio- w promieniu do 40 km. wa, złożona z silnika startowego na Składa się ona z rakie- paliwo stałe, marszowego silnika tur- towego silnika nada- boodrzutowego Omsk TRDD o cią- jącego maksymalną gu ok. 3 kN i oddzielającego się w locie prędkość do 2448 km/h 3-go stopnia o długości 525 cm z na- oraz zamocowanej na pędem rakietowym, o zasięgu 20 km przodzie osłony aero- i przenoszącego właściwą głowicę bo- dynamicznej, wewnątrz jową. Po starcie pocisk wznosi się na której znajduje się wy- Makieta rakiety BrahMos. Fot. Wojciech Łuczak wysokość 150 m – w tym czasie roz- brany model lekkiej kładane są powierzchnie nośne i ste- torpedy ZOP o napędzie elektrycznym on w ramach ścisłej kooperacji pomię- rowe oraz wlot do silnika marszowego. lub rakietowym. System kierowania dzy rządową agencją DRDO (Defence, Precyzyjną nawigację zapewnia plat- obejmuje jedynie platformę inercyjną. Research and Development Organiza- forma inercyjna AB 40E zaprojektowa- Teoretyczny czas reakcji tego modelu, tion) a korporacją NPO Maszinostro- na przez instytut NIIP. Wykrywanie licząc od uzyskania informacji o miej- jenija z Reutowa. Ma on być wprowa- celu nawodnego prowadzi aktywno- scu przebywania i parametrach ruchu dzony do uzbrojenia fregat P 17, jednak -pasywna głowica Radar MMS ARGS OP do momentu startu, wynosi zale- z uwagi na większą o 85 mm zewnętrz- 54E, charakteryzująca się masą 40 kg, dwie 10 s. Jako głowicę bojową moż- ną średnicę jego kontenera transporto- zasięgiem 65 km, poziomym sektorem na zastosować np. 434 mm torpedę Gi- wego – w porównaniu do analogiczne- wykrywania 90o i pionowym od +10o dropribor MPT 1UME – ma ona masę go wymiaru kontenera Club N – stelaż do -20o. Trzeci stopień bojowy zbliża 290 kg (w tym 60 kg materiału wybu- wyrzutni 3S14NE25 będzie musiał się do celu całkowicie autonomicznie, chowego), długość 305 cm, prędkość przejść stosowną adaptację. Oniks to z ogromną prędkością 3600 km/h, le- ok. 60 w i aktywno-pasywną głowicę kolejny przykład rosyjskiej „cudownej cąc 3-5 m nad falami i wykonując akustyczną 2D. Rakieta 91RTE2 ofe- broni” o niespotykanych parametrach przy tym wypracowane w trakcie lotu rowana jest na rynku także z 350 mm taktycznych, nie mający właściwie żad- uniki przed systemami OPL npla, na- torpedą rakietową Region APR 3ME nego odpowiednika we flotach Zacho- wet prowadząc czynną walkę elektro- o prędkości ataku ok. 150 w. W grud- du. Wyposażony on jest w centralny niczną, włączając w to stawianie waniu 2001 roku IN zamówiła pierwsza wlot powietrza i silnik strumieniowy bików radarowych! Pocisk ten można partię pocisków z rodziny Club N/S, konstrukcji NPWO Płamia o ciągu 39 odpalać w dowolnych warunkach po- obejmującą 200 sztuk wymienionych kN; w jego dyszy znajduje się odrzu- godowo-klimatycznych i bez względu modeli broni, w tym także do uzbroje- cany silnik startowy o masie 450 kg. na porę doby. nia swoich okrętów podwodnych proj. Dzięki zapasowi 500 kg benzyny lot- Model 3M54TE1 to z kolei broń 877EKM i 08773. Warto dodać, że wy- niczej T 5 jego zasięg lotu jest bardzo dwustopniowa, złożona z odrzucalne- rzutnia 3S14NE25 jest w stanie „wy- duży, gdyż wynosi do 320 km (290 km go przyspieszacza rakietowego o ma- ekspediować” w kierunku npla cały dla PJ 10) przy profilu Lo-Hi-Lo oraz sie 100 kg i długiego stopnia marszo- swój ładunek w czasie jedynie 32 s. 120 km w trybie Lo-Lo-Lo. Lot na naj- wego napędzanego silnikiem TRDD Hinduscy admirałowie „od za- większą odległość odbywa się na puła- 50. W porównaniu do poprzedniego wsze” marzyli o posiadaniu broni mor- pie aż 15 km i z prędkością ponad 2400 modelu ma on głowicę bojową o dwu- skich produkowanych w kraju, bez km/h, co oznacza zdolność np. opero- krotnie większej masie i wydłużony potrzeby opierania się na drogim za- wania w przestrzeni powietrznej są- o 25% zasięg. System nawigacji i samo- zwyczaj imporcie. Dlatego też od lip- siedniego kraju i zaatakowania okrętu naprowadzania pozostał bez zmian. ca 1999 roku w Indiach prowadzono płynącego po zupełnie innym akwe- Identyczną konstrukcję ma też mo- prace nad ponaddźwiękowym poci- nie morskim! System nawigacji i na- del 3M14TE; główną różnicą jest nieco skiem pokr. PJ BrahMos, będącym lo- prowadzania opiera się na pracy plat- inny system kierowania, który oprócz kalnym wariantem rosyjskiej rakiety formy inercyjnej Omsk SzJu 80-066 B platformy AB 40E posiada odbior- 3M55 Oniks/3M55E Jachont. Powstał i aktywno-pasywnej głowicy radaro-

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 97 Indyjskie fregaty rakietowe typu „Shivalik”

Podstawowe dane techniczne pocisków krążących, ZON i ZOP fregaty P 17 Typ 3M54TE PJ 10 3M14TE P 3T 91RTE2 Średnica kadłuba, mm 533 640 533 400 514 Średnica głowicy bojowej, mm 430 • • • 350 Długość całkowita, mm 8220 8750 6200 4140 6200 Masa startowa, kg 2300 2990 1780 600 1300 Masa głowicy bojowej, kg 200 250 400 200 450 Prędkość marszowa, km/h 864 2448 648 1040 2160 Prędkość ataku, km/h 3600 2700 864 1346 2160 Pułap marszowy, m 10-15 15 20-200 • • Pułap ataku, m 3-5 5-10 • • • Zasięg maksymalny, km 220 290 275 110+ 40 Zasada naprowadzania I/AR I/AR I/Sat I/AR I Skróty: I – inercyjne, AR – aktywne radarowe, Sat – satelitarne Źródło: „Combat Fleets of the World 2002-2003”. wej CNII Granit ARGS 55 charakte- mi PJ 10, m.in. przystosowanymi do z Tuły, a wprowadzonego do służ- ryzującej się zasięgiem 50-80 km, pre- niszczenia obiektów lądowych za po- by WMF jeszcze w 1988 roku. Zapad cyzją określania odleglości +/-75 m mocą różnych głowic (kasetowa, nu- wykorzystuje znane od kilku dekad (dla maks. zasięgu), poziomym kątem klearna itp.). Warto dodać, że jego wer- stabilizowane wyrzutnie RBU-6000 skanowania 90o i zdolnością śledze- sja lotnicza może być przenoszona np. zaprojektowane przez moskiewski in- nia celów nawodnych o prędkości do przez ciężkie samoloty patrolowe Tu stytut MIT. Każda z nich to zdalnie 50 w. Tak Oniks jak i PJ 10 wyposażo- 142MKE w ilości 8 szt. na zewnętrz- sterowane urządzenie o masie cał- no w pokładowy system WRE, analo- nych punktach podwieszeń. kowitej 3,1 t, wymiarach 200 x 225 x giczny do rakiety Club N, oraz kom- Kolejną wżną misją przewidzianą 170 cm, szybkostrzelności 2,4 rbg/s putery z implementowaną „sztuczną dla fregat typu „Shivalik” jest wykry- i czasie automatycznego przeładowa- inteligencją”, pozwalającą na samo- wanie, identyfikacja, śledzenie i nisz- nia wszystkich luf do 5 min. Sprzę- dzielne wypracowanie scenariusza ata- czenie obiektów podwodnych, w tym gnięcie obu miotaczy z dedykowa- ku (np. okrężny, falowy itd.). Podczas konwencjonalnych i nuklearnych OP, nym systemem kierowania ogniem lotu grupy kilku BrahMos’ów jeden środków szturmowych oraz ciężkich wydatnie skraca czas reakcji Zapad do z nich pełni funkcję swoistego punktu torped ZON. Zadania te realizuje kil- ok. 60 s, licząc od momentu wykrycia wczesnego wykrywania – zwiększa on ka systemów broni: oprócz opisanej OP do rozpoczęcia strzelania. Stan- wtedy swój pułap – transmitując dane rakiety 91RTE2 także dwa wielolufo- dardowa bomba RGB 60 ma kaliber z ARGS 55 do pocisków lecących niżej, we miotacze rbg, dwa duże śmigłow- 212 mm i wyposażona jest w dwa wza- pod horyzontem radarowym. Mogą ce pokładowe oraz adekwatne senso- jemnie uzupełniające się zapalniki: one także bronić się przed systemami ry hydroakustyczne. W tylnej części kontaktowo-czasowy UDW 60 i ak- OPL za pomocą szybkich manewrów dziobowej pokładówki ustawiono tywny akustyczny WB 2 o promieniu 3D wykonywanych z przeciążeniem 20 dwa 12-lufowe miotacze – przedzielo- reagowania 6 m. Ważną cechą tej bro- g. Potencjalny cel rażony jest ćwierć- ne podwójnym ekranem ogniowym – ni jest to, że wybuch pierwszej bom- tonową głowicą bojową, osłoniętą 50- działające w ramach systemu RPK 8E by w salwie inicjuje eksplozję wszyst- kg pancerzem tytanowym. Obecnie Zapad, opracowanego przez badaw- kich pozostałych bomb w promieniu DRDO pracuje nad kilkoma wersja- czo-produkcyjne zjednoczenie Spław do 50 m, co powoduje „obramowa- Sahyadri w Sydney, widoczne miotacze RBU-6000 przed pomostem. Fot. © Hartmut Ehlers

98 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Indyjskie fregaty rakietowe typu „Shivalik” nie” kadłuba OP npla przez ładunki wybuchowe o łącznej masie aż 282 kg. Istotną modyfikacją jest wprowadze- nie do jednostki ognia samonaprowa- dzających się rbg 90 R wyposażonych w aktywną głowicę hydroakustyczną o promieniu detekcji do 130 m, któ- ra steruje drogą tonięcia, odchylając ją o 60o od pionu. Podstawowe dane obu rbg są następujące: • RBG 60: długość 183 cm, masa 119,5 kg (w tym 23,5 kg materiału wybuchowego), efektywny zasięg lotu 300- 5800 m, prędkość tonięcia 11,6 m/s, skuteczna głębokość działania 15-450 m, • 90 R: długość jw, masa całkowi- ta 112,5 kg, masa kumulacyjnej głowi- cy bojowej 19 kg, efektywny zasięg 600- Śmigłowiec Westland Sea King Mk 42B. Fot. © Hartmut Ehlers 4300 m, głębokość działania 10-1000 m. radar MEL Searcher, sonar zanurzalny napędzanego silnikiem rakietowym Wewnątrz kadłubowej komory Thompson-Sintra HS 12, procesor ob- i z telewizyjną głowicą naprowadzania. amunicyjnej składuje się 192 szt. rbg, róbki danych akustycznych AQS 902 B, P 3T to pocisk przeznaczony do opero- które dosyłane są do wyrzutni przez system naprowadzania Chelton 7 i de- wania w każdych warunkach pogodo- elewatory ERBG. Dużą zaletą syste- tektor fal radarowych Marconi Her- wych i o dowolnej porze doby, z poza- mu RPK 8 E jest pełne zautomatyzo- mes. Wersja ta przenosi wymiennie kil- horyzontalnym zasięgiem i systemem wanie wszystkich czynności obsługo- ka zasadniczych modeli broni, w tym naprowadzania „odpal i zapomnij”. wych, zwłaszcza żmudnego ładowania dwie torpedy WASS A 244/S lub Re- Pod dziobowym stożkiem ma on ak- luf, oraz zdolność skutecznego działa- gion APR 2E, cztery grawitacyjne bg tywny radar firmy MSDS (Marconi nia przy bardzo wysokich stanach mo- Mk 11, miny morskie lub dwa pociski Space and Defence Systems), autopilo- rza, nawet do 8o. pokr. Sea Eagle. Podstawowe dane tor- ta, bloki procesorów, platforme iner- Pierwotna dokumentacja technicz- ped ZOP są następujące: cyjną i radiowysokościomierz Plessey. na P 17 przewidywała instalację obro- • 324 mm A 244/S: napęd elektrycz- Centralna część kadłuba przenosi 200 towych aparatów torpedowych ZOP ny (baterie Mg-AgCl aktywowane kg głowicę bojową, zbiornik paliwa lub uniwersalnych ZOP/ZON. Mia- wodą morską), masa 195 kg (w tym 38 płynnego i 4 stałe skrzydła o rozpięto- ły to być potrójne wyrzutnie WASS B kg materiału HBX), prędkość 30-36 w, ści 120 cm. Tył kadłuba zajmuje dolny 515/3 przeznaczone do strzelania lek- zasięg 14-10 km, głębokość biegu po- wlot powietrza, kompaktową jednost- kimi torpedami A 244/S albo ich hin- nad 600 m, aktywno-pasywna głowica ka napędowa Microturbo Toulouse duskim odpowiednikiem NST 58 lub akustyczna Selenia AG 80 o promieniu TRI 60 o ciagu 3 kN, średnicy 31 cm podwójne aparaty DTA 53 z ciężki- działania 2150 m, i długości 88 cm, dwa boczne odrzu- mi torpedami TEST 71 ME-NK stero- • 350 mm APR 2E: silnik rakietowy, calne przyśpieszacze rakietowe oraz wane kablem. Jednak w finalnej wersji masa 575 kg (w tym 100 kg materiału 4 wąskie powierzchnie sterowe. Poci- fregat zrezygnowano z obu systemów wybuchowego), prędkość 62 w, zasięg ski Sea Eagle mogą być strzelane w sal- broni, najpewniej z obawy przed prze- 1500-2000 m, głębokość biegu 600 m, wie przeciwko jednemu celowi, który ciążeniem konstrukcji kadłuba. aktywna głowica akustyczna o pro- atakowany jest z różnych kierunków; Najnowsze indyjskie eskortowce, po- mieniu detekcji 1500 m, zdolność wy- ponadto są one w stanie przelecieć nad dobnie jak poprzednie typy „Godava- krycia OP płynącego z prędkością do pierwszym okrętem eskadry i razić ko- ri” i „Brahmaputra”, dysponują dwoma 45 w, prawdopodobieństwo jego tra- lejne za nim płynące. Ich oficjalny za- równoległymi hangarami przystoso- fienia 80%. sięg określa się na „ponad 110 km”, wanymi do obsługi 2 dużych śmigłow- Wzmiankowana bomba głębinowa choć niektóre źródła amerykańskie ców wielozadaniowych. W przypadku to typ Mk 11 Mod 3 firmy British Ae- podają wartość aż 250 km. Warto uzu- wojennej mobilizacji będą nimi stan- rospace o kalibrze 280 mm, długości pełnić, że pociski te są zintegrowane dardowe maszyny IN, czyli brytyjski 140 cm, masie całkowitej 145 kg, masie z kilkoma innymi typami indyjskich typ Westland Sea King Mk 42 A/B/C materiału wybuchowego 80 kg, mak- statków powietrznych, w tym z samo- (obecnie w służbie ok. 30 egz.). Te symalnej głębokości działania 90 m i z lotami Jaguar IM, Sea Harrier FRS 9,5-tonowe wiropłaty napędzane dwo- dosyć nietypowym zapalnikiem hy- Mk 51 i Tu 142MKE oraz z śmigłow- ma silnikami turbowałowymi Rolls- dropneumatycznym. cami NALH Druhv (odpowiednio po -Royce Gnome Hs 1400-1T o mocy Bronią lotnicza o dość wysokich pa- 2, 2, 6 i 2 szt.). W okresie pokoju Shi- 1220 kW każdy, które zapewniają pręd- rametrach jest turboodrzutowy pocisk valik i jego bliźniacy okrętują zazwy- kość operacyjną/maks. 207/230 km pokr. P 3T Sea Eagle opracowany przez czaj tylko jedna maszynę Sea King Mk i zasięg lotu 1230 km. Wyposażenie koncern British Aerospace na podsta- 42 A/B i/lub jedną lekką Aerospatia- elektroniczne wersji Mk 42 B obejmuje wie starszego modelu AJ 168 Martel le/HAL S.A. 319 B Alouette III/Chetak

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 99 Indyjskie fregaty rakietowe typu „Shivalik”

(IN ma tych drugich 18 szt.). Chetak z konstrukcji ich lufy należą one do sensora wczesnego ostrzegania dla sys- rozwija prędkość operacyjną 210 km, bardzo „archaicznego” wzoru, najpew- temu OPL Sztil 1. ma zasięg 540 km i przenosi 2 torpedy niej sprzed w wojny światowej. Izraelski radar 3D wprowadzono A 224/S; jest on ponadto używany do na pokłady fregat po zmianach pier- zadań ratowniczych i łącznikowych. Elektronika wotnych planów, w miejsce stacji Sa- Duże wymiary hangarów, szczegól- Opisywane fregaty dysponują licz- liut MR 755M2 Friegat M 2 – było to nie ich wysokość, ułatwiają okręto- nymi sensorami elektronicznymi, spowodowane przyjęciem do zestawu wanie innych wiropłatów IN, w tym urządzeniami WRE, systemami wspo- broni OPL rakiet Barak 1. Posiada on rosyjskich Ka 28 i Ka 31 oraz perspek- magania dowodzenia i transmisji da- płaską antenę fazową ze skanowaniem tywicznych HAL NALH Dhruv (obecnych taktycznych oraz instrumentami w elewacji o wymiarach 2 x 4 m i masie nie jest ich w służbie odpowiednio 13, nawigacji. Grupa sensorów obejmu- 2 t; dodatkowe 1,5 t waży jego podpo- 9 i 8 szt.). je aż 12 radarów, 3 głowice optronicz- kładowa elektronika. Pracuje w paśmie Typ P 17 posiada kilka pomocni- ne i 2 sonary – kadłubowy i holowa- S (2-4 GHz) na odległość instrumen- czych rodzajów broni; niektóre z nich ny. Nadzorem przestrzeni powietrznej talną 350 km; skuteczne zasięgi detek- uzupełniają „luki” zasadniczych sys- i nawodnej dalekiego zasięgu zajmu- cji wynoszą 250 i 28 km, odpowiednio temów bojowych. W czasie wojennej ją się 2 stacje: rosyjska FGUP Saliut dla lecacego na dużym pułapie sa- mobilizacji przymują one do 8 przeno- MR 760 MA Friegat M 2 EM ustawio- molotu myśliwskiego i pocisku pokr. śnych wyrzutni 9P519-1 lekkich rakiet na na dziobowym module masztowym „sea-skimmer”. Konsumuje on ener- plot. 9M313-1 Igła 1 naprowadzających i izraelska IAI/ELTA EL/M 2238 STAR gię elektryczną o mocy 34 kVA, a jed- się na cel za pomocą głowicy podczer- ER na module rufowym. MR 760 MA ną z jego ciekawych cech jest zdolność wonej 9E45. Niestety pocisk ten zapew- składa się z dwóch anten o szyku fazo- szybkiego wykrycia słupów wodnych nia dosyć niskie prawdopodobieństwo wym, odwróconych do siebie „pleca- wywołanych upadkiem pocisków arty- zestrzelenia nowoczesnego samolotu mi”, co umożliwia bardziej precyzyj- leryjskich. Tak jak poprzednik jest też myśliwskiego, które wynosi zaledwie ne obliczenie 3 współrzędnych (ponad alerterem zagrożeń dla systemu broni 44-59%. Ogółem do magazynu amu- antenami zamocowano belkę naro- VLS Barak 1. nicji przyjmuje się co najmniej 16 szt. dowego interrogatora IFF). Ważą one Na odkrytym pokładzie pod okna- tych rakiet. Na odkrytych skrzydłach 2,5 t, rotują w poziomie z prędkością mi sterówki zamontowano parabolicz- pokładu namiarowego sterówki usta- 15 obr/min i wysyłają wiązki o elewa- ną antenę radaru BEL PIN 521 APAR- wiono 2 podstawy dla standardowych cji 55o. Anteny pracują w paśmie E (2-3 NA (Active and Passive Radar for km kal. 7,62 -12,7 mm (np. NSW) oraz GHz, dł. fal 12-15 cm) na maksymalną Navigation and Attack) będący licen- dość niezwykły system „niezabijający” odleglość 300-400 km i pułap 30 km. cyjną wersją rosyjskiej stacji Granit w postaci 2 anten mikrofalowych słu- Skuteczny zasięg detekcji to 230 km 3C25E Garpun E. Służy on do wykry- żących do „podgrzewania” ciał człon- (dla celów o SPO 2 m2) lub 30-40 km wania i śledzenia odległych obiektów ków grup sabotażowych lub terrory- (cel o SPO 0,1 m2), zaś minimalny za- nawodnych oraz przekazywania ko- stycznych próbujących podpłynąć zbyt sięg to 2 km. Praca systemu cyfrowej mend dla pocisków rodziny Club N blisko burty okrętu. Nieco symbolicz- obróbki danych Pojma E zapewnia i PJ 10. W reżimie aktywnym pracu- nym uzbrojeniem są 4 armatki saluta- czas reakcji (pomiaru) nie większy niż je w paśmie X (8-12 GHz) na odległość cyjne zamontowane na nieruchomych 6 s; konsumuje on przy tym do 40 kW 45 km lub 180-200 km w trybie poza- stojakach na dachu hangaru. Sądząc mocy. Friegat pełni funkcję głównego horyzontalnym. Przy pracy pasywnej

100 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Ta fotografia Shivalik z 20 grudnia 2011 r. doskonale ukazuje rozmieszczenie radarów i elektroniki na fregacie. Fot. © Hartmut Ehlers używa szerokiego pasma L/X (0,8-12 przy lądowaniu śmigłowców oraz peł- go radaru nawigacyjnego BEL RANI GHz) na odległość 120 km lub nawet nienia roli alertera w przypadku poja- (Radar Aid for Navigation in I band) do 400 km w trybie „over-the-hori- wienia się niskolatających broni kiero- będącego lokalną kopią powszechnie zon”. Oryginalny Garpun mógł śle- wanych. Charakterystyczne siatkowe używanej obecnie stacji DECCA Brid- dzić jednocześnie do 15 ruchomych ce- anteny RASHMI o długości 290 cm gemaster E/ARPA. Pracuje ona w pa- lów nawodnych, prawdopodobnie jego ustawiono na diagonalnie przyspawa- śmie I, czyli 8-10 GHz. hinduska „inkarnacja” ma nieco po- nych do dziobowego modułu masz- Ważnym uzupełnieniem sensorów prawione charakterystyki. towego skrzynkowych „rejach”. Pra- radarowych są dwa systemy elektroop- Bezpośrednio z systemem Sztil cują one w środkowej części pasma X troniczne produkcji indyjskiej i rosyj- współpracują 2 pary radarów Altair (9,325-9,475 GHZ), rotując przy tym skiej. Pierwszy z nich to wielosensoro- MR 92E ustawione na bocznych „bal- z prędkością 24 obr/min. Ich zasięg wa stabilizowana głowica BEL EON 51 konach” dziobowego i rufowego mo- w przypadku obiektu o SPO 10 m2 wy- Shikari EO umieszczona tuż pod ante- dułu masztowego. Wyposażone są nosi 26 km; zużywając przy tym po 60 nami radaru Friegat. W rzeczywistości w anteny fazowe przykryte charakte- kW mocy. jest ona licencyjną odmianą włoskie- rystycznymi dielektrycznymi kopuła- Kierowanie strzelaniem pocisków go systemu SASS opracowanego przez mi i pracują na ponad 36 kanałach czę- Barak 1 oraz całej pokładowej artyle- firmy SELEX i Galileo. Shikari EO to stości w paśmie G/H (4-8 GHz, dł. fal rii prowadzą 2 izraelskie radary IAI/ bardzo kompaktowe urządzenie, gdyż 3,75-7,5 cm) na skuteczną odległość do ELTA EL/M 2221 GM/STGR, usta- waży 120 kg, a jej gabaryty zamykają 50 km. Te radarowe „reflektory” służą wione na wysokich podestach na da- się w sześcianie 51 x 56 x 60 cm. Dys- do „oświetlania” obiektów powietrz- chu sterówki i hangaru. Ich talerzowe ponuje ona dzienną i nocną kamerą nych w celu przekazywania ich ru- anteny pracują w bardzo wysokim pa- TV, termowizorem pracującym w pa- chu do półaktywnych głowic pocisków śmie I/K (8-40 GHz, dł. fal 3-10 cm) na smach 3-5/8-12 mikrometrów i dal- 9M38M1/2. Każdy MR 92E waży 1,2 t odległość 18-20 km. O dużej wydajno- mierzem laserowym. Zapewnia ofi- i wysyła wiązki o elewacji 70o. Jego po- ści tych sensorów świadczy to, że mogą cerom wachtowym bieżący obraz ważną wadą jest jednak jednokanało- one równocześnie śledzić aż 250 obiek- sytuacji wokół okrętu w promieniu do wość naprowadzania pocisków plot. tów powietrznych poruszających się ok. 30 km, a ponadto umożliwia uży- Uzupełniającą funkcją w systemie z prędkością Ma 0,3-3,0. Kanał celo- cie kanałów optycznych do kierowa- obserwacji technicznej wokół frega- wania każdego STGR umożliwia na- nia ogniem całej artylerii pokładowej ty pełnią 2 radary dozoru przestrze- prowadzanie 2 pocisków Barak 1 na (niestety ma bardzo duże pole martwe ni nawodnej i niskiej strefy powietrz- różne cele. Poprzez interfejs GCU zo- w kierunku sektora rufowego). Jej po- nej BEL PIN 524 RASHMI (Rapid Aid stały one przystosowane do kierowa- zioma rozdzielczość jest bardzo wy- for inSHore and harbour Manoeu- nia ogniem włoskiej armaty 76 mm soka, gdyż wynosi 0,16 miliradiana. vring in I band), będące licencyjną ko- i rosyjskich gatlingów kal. 30 mm, wy- Dwa kolejne urzadzenia to ustawio- pią holenderskiej stacji Signaal ZW 06. konanych wg zupełnie różnych norm ne na dachu skrzydeł mostka kamery Wbrew „niewinnej” nazwie jest to sen- technicznych. OT 10 – będące integralną częścią sys- sor wpięty w sieć bojowych urządzeń, Na krótkim przednim wsporniku temu OPL Sztil 1 – służące do szybkie- służący do nadzoru sytuacji taktycznej dziobowego modułu masztowego zain- go określania parametrów ruchu celów wokół okrętu, do zapewnienia pomocy stalowano szczelinową antenę typowe- powietrznych, zwłaszcza w przypadku

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 101 Tekst

Sayhadri w Jervis Bay 2 października 2013 r. Ta fotografia również dobrze ukazuje rozmieszczenie radarów i elektroniki z innej perspektywy. Fot. zbiory Leo Van Ginderena wystąpienia silnych zakłóceń elektro- szych eskortowcach IN. Jest on holo- zainstalowano na dachu mostka po- nicznych. Mają one efektywny zasięg wany na kilometrowym kablu i pracuje między podstawą radaru STGR, a dzio- 25-35 km a dzięki swojemu położeniu w bardzo niskim paśmie częstości. In- bowym modułem masztowym. są w stanie wesprzeć także działanie nymi urządzeniami hydroakustyczny- Jak już wspomniano typ P 17 charak- obu wieżyczek AK-630 M. mi są: holowana pułapka przeciwtorpe- teryzuje się bardzo wysokim stopniem Jednym z głównych zadań P 17 dowa BEL TOTED (produkowana na integracji pokładowych sieci elektro- jest walka podwodna i dlatego okrę- podstawie brytyjskiego modelu Grase- nicznych nadzorujących pracę wszyst- ty te otrzymały dwa sensory hydro- by G 738), telefon podwodny, echoson- kich urządzeń kadłubowych oraz akustyczne – podkilowy i holowany. da i sonar identyfikacji IFF. środków walki, rozpoznania, przeciw- Pierwszy z nich to stacja BEL HUMSA Tak duże okręty jak typ „Shivalik” działania i przepływu danych taktycz- (HUll Mounted Sonar Array) opraco- muszą dysponować możliwie obszer- nych. Głównym integratorem tych środ- wany na bazie technologii francuskie- nym zestawem środków walki elektro- ków jest cyfrowy system zarządzania go modelu Thomson Sintra Marconi nicznej, które zmniejszają szansę szyb- walką CMS 17, którego ogólną architek- TMS 2633 Spherion B. Jest ona umiesz- kiego i bezpośredniego trafienia przez turę i całe oprogramowanie zaprojekto- czona w podkadłubowej, półkroplo- pociski i bomby kierowane npla. Do wało centrum uzbrojenia i elektroniki wej opływce z tworzyw sztucznych, do- ich osłony elektronicznej organizacja WESEE (Weapon & Electronic System starczonej przez brytyjską spółkę W & DRDO zaprojektowała nowy system Engineering Establishment) będące in- J Tod Ltd. Pracuje w średnim paśmie ESM/ECM nazwany Allora. W jego tegralną częścią IN. Poszczególne kom- (ok. 7 kHz) na odleglość kilkudzie- skład wchodzą co najmniej 3 grupy ponenty CMS 17 dostarczyły firmy sięciu kilometrów, ma tryb aktywny anten wyprodukowanych przez spół- indyjskie (głównie BEL), rosyjskie, izra- i oddzielny alerter o nadpływających kę BEL: zintegrowana ESM umiesz- elskie i włoskie. Najbardziej widoczny- ciężkich torpedach ZON. Drugim za- czona na topie stengi dziobowego mo- mi elementami są konsole operatorskie sadniczym sensorem podwodnym ma dułu masztowego, wyposażona także poszczególnych systemów broni i sen- być sonar holowany klasy ATAS (Acti- w „okna” czujników promieniowania sorów, obsługiwane przez oficerów ve Towed Array Sonar), docelowo pro- laserowego, oraz 2 klasy ECM zlokali- i zawodowych podoficerów. W chwi- dukowany prze koncern BEL. Do roz- zowane na pomostach przyspawanych li obecnej można zidentyfikować na- pisanego wiele lat temu konkursu na do boków tego modułu i do nadburcia stępujące modele konsoli, umieszczone opracowanie takiego urządzenia przy- pokładu pomiarowego. Z kolei na to- w obszernym centrum informacji bo- stąpiły dwie firmy europejskie: Thales pie stengi modułu rufowego zainsta- jowej zlokalizowanym na jednym z po- France i Atlas Elektronik. Niestety do lowano antenę klasy COMINT służą- kładów wewnątrz przedniej części na- chwili obecnej nie osiągnięto finalne- cą do przechwytywania i namierzania budowy: go porozumienia z żadną z nich i dla- obcych sygnałów radiowych. Do pro- • 12 pojedynczych opracowanych tego rozwiązaniem tymczasowym bę- wadzenia biernej WRE zastosowano przez DRDO, które nadzorują podsta- dzie okrętowanie starszych systemów drugą nowość, czyli zestaw wyrzutni wowe funkcje bojowe (AsuW, AAW, znajdujących się w magazynach floty. celów pozornych Kavach Mod I wypro- ASW, EW etc.), W tym przypadku chodzi o hydrolo- dukowanych przez zakłady OFB (Or- • 2 podwójne BNK 131 rosyjskiej fir- kator określany jako PTAS (Passive To- dance Factory Board) z Kalkuty. Mają my OAO Mars, służące do kontroli sys- wed Array Sonar) za którym kryje się one 12 luf kalibru 106 mm, które wy- temu rakietowego Club N, w ramach najpewniej model DSBV 62C zaprojek- rzucają różnego typu wabiki radarowe, podsystemu 3R14N 17 Akatsija 1, towany prze francuską firmę Thomson podczerwone i optyczne na odległość • 1-2 pojedyncze do naprowadzania Sintra, a stosowany już na wielu star- 1-6 km. Co najmniej 2 takie wyrzutnie pocisków PJ 10 BrahMos, opracowa-

102 Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE Indyjskie fregaty rakietowe typu „Shivalik” ne przez krajową spółkę Data Patterns Podstawowe dane techniczne fregat rakietowych typu „Shivalik” (Project P 17) Pvt. Ltd., Wyporność standardowa 4600 ts • 2 będące częścią systemu Altair Wypornośc pełna 6200 ts 3R92E nadzorujące strzelanie rakieta- Długość całkowita 142,5 m mi plot. Sztil 1, który może śledzić jed- nocześnie do 75 tras obiektów o niskim Dlugość między pionami 133,1 m priorytecie i 15 najgroźniejszych celów, Szerokość całkowita 16,9 m • 2 typy FCC sprzęgnięte z systemami Szerokość na KLW 15,5 m plot. VLS Barak 1; ponadto służą do ste- Wysokość kadłuba 4,5 m rowania ruchem wieżyczek AK-630 M, Zanurzenie gabarytowe 7,5 m • 1 pojedyncza typu NCC do kiero- Moc turbin gazowych 35 350 kW wania ogniem armaty uniwersalnej Moc silników diesla 11 400 kW kal. 76 mm, Moc generatorów prądu 4000 kW • 1 pojedyncza typu IVCS (Integra- Prędkość maksymalna (DODAG) 32 w ted Versatile Cnsole System) dowódcy Prędkość maksymalna (LM 2500) 30 w okrętu, która pokazuje zagregowane Prędkość maksymalna (diesle) 22 w dane o stanie kadłuba i sytuacji tak- Prędkość ekonomiczna (diesle) 18 w tycznej wokół fregaty, • 1 typu VCS Mk 2 do obsługi syste- Zasięg pływania 5000 Mm/18 w mu transmisji danych AISDN 17, Autonomia działania 30-40 dób 1 x I 76 mm • 2 duże ekrany informacyjne LCD. Artyleria automatyczna Z CMS 17 współpracują ponadto 2 x VI 30 mm 8 x Club N 2 kolejne podsystemy: CAIO (Com- Liczba pocisków pokr. puter-aided Action Information Orga- 8 x Sea Eagle nization) do graficznej ilustracji sytu- 24 x Sztil 1 acji taktycznej i DSS (Decision Support Liczba pocisków plot. 32 x Barak 1 System) do przydziału celów i wyboru 16 x Igła 1E 2 mrbg RPK 8E Zapad broni do ich niszczenia. Wszystkie ele- Systemy ZOP menty systemu zarządzania połączo- 2 śmigł. Sea King Mk 42A/B ne są siecią Ethernet z włókien optycz- Wyposażenie elektroniczne zob. tekst główny nych o przepustowości 10 Gbit/s. Oficerowie + podof. i marynarze 35 + 222 Zewnętrzna informacja bojowa i nawi- Źródło: opracowanie własne na podstawie wybranych pozycji Bibliografii. gacyjna dociera do CMS 17 za pomocą 3-4 anten satelitarnych SATCOM/IN- bardzo wydajnym systemem elektro- strzelniczej”. Także część wyposażenia MARSAT ustawionych na dachu han- nicznych urządzeń kontrolnych, któ- to modele nieco przestarzałe moralnie garu. Są one częścią systemu AISDN 17 re umożliwiają operowanie na współ- i techniczne, np. system naprowadza- (ATM-based Integrated Services Digi- czesnym sieciocentrycznym polu walki nia rakiet Sztil 1, radary RASHMI, tor- tal Network) rozprowadzającego dane morskiej, w tym trybie CEC (Coope- pedy A 244/S czy śmigłowiec Sea King. alfanumeryczne, obrazowe i dźwięko- rative Engagement Capability). Więk- Ewidentnym błędem inżynierskim jest we do adekwatnych konsoli. Oddziel- szość modeli uzbrojenia pokłado- umiejscowienie wieżyczek AK-630 M, ną siecią dysponuje podsystem łącz- wego, mimo ich „dojrzałego” wieku, których poziome kąty ostrzału ogra- ności CCS Mk 2 służący głównie do nadal prezentuje wysokie walory bo- niczają otwarte pokrywy VLS Barak prowadzenia bieżącej nawigacji mor- jowe – uwaga ta odnosi się głównie do 1, w kierunku sektora dziobowego, skiej i spraw logistycznych; w jego artylerii oraz pocisków rodzin Club oraz liczne anteny prętowe lub sateli- skład wchodzi co najmniej 7 radiosta- N i Barak 1. Duża wyporność i wyso- tarne i …działka salutacyjne (!) znaj- cji VHF/UHF z antenami prętowy- kie nadburcie na dziobie zapewniają dujące się w sektorze rufowym. Spore mi umieszczonymi nad mostkiem, na dobrą dzielność morską, a także dużą zdziwienie budzi to, że pomimo zwięk- kominie i hangarze. Fregaty dysponu- autonomię pływania, zaś niezawodna szenia wyporności o 51% w stosun- ją ponadto urządzeniami identyfikacji siłownia CODAG z śrubami o zmien- ku do typu „Talwar”, zestaw broni jest „swój-obcy”, w tym 9 interrogatorami nym skoku daje ekonomię codzien- w zasadzie identyczny jak na tym ostat- i transponderami rozmieszczonymi na nej eksploatacji i przyzwoite własności nim, a nawet nieco uboższy (brak apa- sześciu skrzynkowych „rejach” dzio- manewrowe i ruchowe. Z pewnością ratów torpedowych, zestawów Kasztan, bowego modułu masztowego. z nowych okrętów najbardziej zadowo- mniejszy kaliber armaty uniwersalnej). lone są ich załogi, dla których zapro- Jednak największym błędem stano- Ocena projektu jektowano wygodne kabiny, lecz nie- wi użycie ciężkiej, obrotowej wyrzutni Eskortowce typu „Shivalik” nale- stety tylko z sztucznym oświetleniem, MS 196E i tylko jednego modułu VLS żą obecnie do grupy najnowocześniej- i obszerną część hotelową. typu 3S14NE25 (dla porównania np. na szych okrętów nawodnych Indian Największym minusem projektu jest chińskich fregatach typu „Zhoushan”, Navy, choć ich jednoznaczna ocena zbyt masywna nadbudowa, która upo- o wyporności pełnej tylko 4100 ts, na jest nieco utrudniona. Dysponują one dabnia okręt do… pływającej „tarczy dziobie zabudowano aż cztery 8-komo-

Nr 132 (4/2015) • OKRĘTY WOJENNE 103 Indyjskie fregaty rakietowe typu „Shivalik”

dzenia zasadniczych zmian w organizacji produkcji ich kadłubów, czyli zastosowania wstępnego wyposażania dużych sekcji, integrowanych później w jedną całość na pochylni lub w doku. Jak się okazuje hinduscy admirałowie nie bardzo ufają krajowym stoczniom i dlatego naciskają obecnie na rząd z New Delhi, by ten zgodził się zamó- wić co najmniej 2 pierwsze fregaty za granicą, czyli wbrew oficjalnej polity- ce „pełnej samowystarczalności” w tej dziedzinie zbrojeń morskich. O osta- tecznych rezultatach tej presji przeko- namy się zapewne w ciągu najbliższych kilkunastu miesięcy…

Bibliografia „Almanaco Navale 2007”, Rzym 2007. „Bojewyje korabli mira 1991-92”, Moskwa 1993. Grafika komputerowa Projektu 17A. Fot. Internet Broń przeciwlotnicza, Warszawa 2005. rowe moduły analogicznego typu…). przenoszący 4 stałe anteny wielofunk- „Combat Fleets of the World, 15th ed.” Anapolis 2007. Sytuacja ta spowodowana była przede cyjnego radaru fazowego klasy AESA „Conway`s All the World Fighting Ships 1947-95”, wszystkiem nadzwyczaj wydłużonym (Active Electronic Scanned Array). Londyn 1995. okresem projektowania i budowy okrę- Z zestawu uzbrojenia zniknie wresz- „Flottes de Combat 2004”, Rennes 2003. tów, wynoszącym łącznie aż 18 lat! cie „archaiczna” wyrzutnia MS 196E, „Jane`s Fighting Ships 2001-2002”, Couldson 2001. a w jej miejsce pojawią się wielkomo- „Morza, Statki i Okręty” nr 2/2003. Następca rowe instalacje VLS przystosowane do „Naval Forces” No. 3/2005. Z uwagi na powyższe ograniczenia odpalania pocisków Club N, BrahMos „Nowa Technika Wojskowa” nr 12/1994 i 5/2009. techniczne, w Indiach już od pewne- 2, Barak 8 i być może nowych rakiet „Okręty Wojenne” nr 5/2007 (85). go czasu prowadzone są prace koncep- plot. i broni klasy „cruise” nad którymi „Raport WTO” nr 9/2002. cyjne i wstępne projektowe odnośnie pracuje obecnie DRDO. Wyporność „Rivista Italiana Difensa” No. 12/2005 i 12/2012. kolejnej serii fregat, określanych nu- pełna wzrośnie co najmniej do 6600 ts, The Encyklopedia of World Sea Power, Nowy Jork 1989. merem P 17A. Upowszechniane w in- a napęd zapewni wzmocniona siłownia „Technika i Woorużenije” No. 11-12/1997. ternecie „wirtualne” fotografie per- CODAG (dla uzyskania prędkości 32 „Weyers Flottentaschenbuch 2013-15” Bonn 2013. spektywicznych okrętów pokazują w). Wytypowane stocznie z Bombaju Wojenno-Morskoj Fłot SSSR 1945-91, St.-Petersburg jednostki o zbliżonej architekturze, (MDL) i Kalkuty (GRSE) mają zbudo- 1996. choć z nieco obniżoną nadbudową wać łącznie 7 fregat P 17A. Jednak bez- Foldery reklamowe MDL i OTO-Melara. centralną. Główną nowością będzie je- problemowa realizacja tego ambitnego http://en.Wikipedia.org den zintegrowany moduł masztowy, programu zależeć będzie od wprowa- http://www.bharat-rakshak.com/NAVY POD NASZYM PATRONATEM

Niemieckie działania Notka o książce: krążownicze Działania niemieckich dużych okrętów nawodnych doby II wojny światowej w latach 1939-1942 budzą nieustanne zainteresowanie historyków wojskowości i marynistów. Nic dziwnego, bowiem dramatyzm wydarzeń z nimi związanych tworzy częstokroć scenariusz godny scenariusza filmowego, co zresztą w wypadku bitwy u ujścia La Platy zostało zrealizowane w rzeczywistości. Autor: Roman Kochnowski Niemieckie działania krążownicze w pierwszych latach drugiej wojny świa- Wydawca: Wydawnictwo inforteditions towej opierały się w znacznej mierze na sukcesach cesarskiej marynarki z cza- Seria: Bitwy / Taktyka # 72 sów pierwszego globalnego konfliktu. Wyczyny takich okrętów jak SMS „Em- ISBN: 978-83-64023-56-9 den” czy SMS „Wolf” były przedmiotem zainteresowań sztabowców wielu flot Ilość stron: 391 świata i zostały szczegółowo opisane w monumentalnym dziele autorstwa ad- Oprawa: miękka ze skrzydełkami mirała Ericha M. Raedera. Jest zatem rzeczą zdumiewającą, że działania krążow- Format: 145x205 nicze prowadzone przez Kriegsmarine w czasie II wojny światowej nie zostały Miejsce i rok wydania: opisane w jednej monografii. O ile nie brakuje opracowań dotyczących akcji pojedynczych okrętów, o tyle ujęcia synte- Zabrze – Tarnowskie Góry 2015 tyczne powstały wyłącznie w odniesieniu do akcji okrętów pancernych i zamaskowanych krążowników pomocniczych. W literaturze przedmiotu brakuje monografii ujmującej temat całościowo, a przecież działania jednostek regularnych Kriegsmarine i krążowników pomocniczych wzajemnie się uzupełniały. Ich akcje w wymiarze operacyjnym i stra- tegicznym miały bowiem sparaliżować aliancką żeglugę między koloniami, a brytyjską i francuską metropolią.... Trzy migawkowe ujęcia fregaty Sayhadri wykonane w Sydney 4 października 2013 r. Fot. zbiory Leo Van Ginderena

Pancernik Iowa na kolorowanej fotografii z pierwszego okresu służby. Fot. U.S. Navy

Datowana na dzień 23 czerwca 1905 roku kolorowana pocztówka przedstawiająca pancernik Iowa w pływającym doku Dewey (YFD-1). Fot. U.S. Navy NR 4/2015 (132) lipiec-sierpień • Cena 26 zł (w tym 5% VAT) Kanonierki typu „Kil” OKRĘTY WOJENNE OKRĘTY Fot. Bouvet-Sourd, zbiory Gariera Gérarda Bouvet-Sourd, Fot. www.okretywojenne.pl

Nr 4/2015 (132)

Fregaty rakietowe typu „Shivalik”