Compositional Study of the Potteries from Sarcham, Bardemar and Kenacheh Sites, Hawraman Area, Kurdistan Province, Iran

Journal of Research on Archaeometry, 2019; 5 (1):105‒127

DOI: 10.29252/jra.5.1.105 URL: http://jra-tabriziau.ir/

Original Paper

Received: 24/12/2018 Accepted: 26/05/2019

The archaeological sites, including the Sarcham, Bardemar and Kenacheh were excavated during the Darian Dam Archaeological Salvage Project (DDASP) in the Hawraman region, west of the Kurdistan province, western Iran. These sites are adjacent to the Sirwan River. Bardemar is an open-air site and Kenacheh is a cave site. Both sites contain the material cultures of the late Islamic period with simple brown potteries. Mica was the temper which used for making the potteries, so their tempers are shiny and reflect easily the light. The potteries of these two sites were hand-made and not well-fired. The Sarcham is a multi-period site and was recognized the records of Parthian/Sassanid period, Iron Age I, late Bronze Age and Chalcolithic period. The historical period potteries are mostly orange and wheel-made. While, the Iron Age I potteries are divided to buff, orange and grey colors. The grey wares are less abundant. These potteries that have temper were mostly hand-made and under-fired. The same characteristic can be seen in those of the Bronze Age. Potteries related to the Chalcolithic period are categorized into two groups of red slipped and the buff wares. The latter ones that are occasionally characterized by black-on-buff decoration are in minority. During this period the straw-temper was mostly used for tempering the potteries, where they were mostly under-fired. Totally 42 potsherds were selected for X-ray diffraction (XRD) and X-ray fluorescence (XRF) analysis including 14 samples from Bardeh Mar, 8 samples from Kenacheh and 20 samples from Sarcham. Some factors that could help to better characterize the soils, including variety of sites in which the potteries are found, their uses and the pottery styles, were used to provenance the potteries of this study. In addition to the data of the potteries, data of three soil samples surrounding the excavated sites were generated. The XRD data showed that calcite, quartz, clay minerals, feldspar and iron oxides are the main pottery-forming minerals, while the calcite, quartz and clay minerals are the main soil-forming minerals. The XRD data suggests derivation of few potteries from non-local materials. However, the XRF data from the potteries revealed that all the samples are cogenetic and originated from the soils of the same geological formation. All the excavated sites are located on the same rock types or the alluvium derived from them. The rocks and consequently the derived alluvium (soils) were formed as the result of the same geological process (es). This is the evidence confirming the results obtained by

* Corresponding author: [email protected] Mucheshi et al. / Journal of Research on Archaeometry 1 (2019) 105‒127

the XRF data. The XRD and XRF data that are compiled with the geological information of the area where the sites are located indicates that all the potteries of different periods have similar characteristics and made by the use of local materials. All the potteries from Chalcolithic period to the late Islamic period, even the ones with lower frequencies, were made using the local soils. The results are also applicable for the Kenacheh cave, where it has been used by the local transhumances. Location of the Hawraman region in a mountainous area, adjacent to the west- central Zagros and Mesopotamia has caused that the way of living of the ancient people of this area be always questionable. Recognition of the soils that had been the origin of the potteries is helpful for characterization of the geographical origin of the potteries. Keywords: Chemical Analysis, Pottery, Mineralogy, Hawraman, XRD, XRF

پژوهه باستانسنجی 1398؛ 5)1(: 127-105

DOI: 10.29252/jra.5.1.105 URL: http://jra-tabriziau.ir/

مقاله پژوهشی

مطالعه ساختاری سفالهای منطقه هورامان استان کردستان )محوطههای سرچم، بردهمار و کناچه( امیر ساعدموچشی*1، امیر اثنیعشری2، سیدمرتضی رحمتی3، رویا بهادری4، فرحسادات مدنی5 1. استادیار گروه هنر و معماری دانشگاه پیام نور، تهران، ایران 2. استادیار گروه زمینشناسي دانشگاه پیام نور، تهران، ایران 3. شرکت دیرین پژوهش پارینه، قم، ایران 4. استادیار پژوهشگاه میراث فرهنگي و گردشگری، تهران، ایران 5. کارشناس ارشد مرمت اشیاء تاریخي و رئیس آزمایشگاه و کارگاه، پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخي-فرهنگي، تهران، ایران

تاریخ دریافت: 03/10/1397 تاریخ پذیرش: 1398/03/05

چکیده در کاوشهای نجاتبخشي سد داریان منطقه هورامان در استان کردستان چندین مکان کااوش شادند کاه مهو اه هاای سارچم، بردهمار و کناچه ازجمله آنها هستند. در این سه مهو ه آثار دوره اساممي، دوران تااریخي، ر ار آهان I، مفار متار،ر، و دوره مسسنگي شناسایي شد که شنا،ت منابع ،اک سفالهای آن به دلیل شیوه معیشت این ناحیاه کاه جمعیتاي متهارک دارد، حاائ اهمیت است. کوهستاني بودن منطقه هورامان و قرارگیری آن در مجاورت منطقه زاگرس مرک ی و بینالنهرین بارث شده تا شیوه معیشت مردمان باستاني آن مورد سؤال باشد و شنا،ت منابع ،اک سفالها ميتواند ا مراات مفیادی در ماورد منشار جیرافیاایي سفالهای ناحیه و استفادهکنندگان آن در ا،تیار قرار دهد. برای این هدف تعداد 42 ردد سفال از سه مکان شامل غاار کناچاه و دو مهو ه بردهمار و سرچم برای آزمایش XRD و XRF انتخاب شد. رموه بار نموناه هاای سافال، 3 نموناه ،ااک از ا اراف ایان مهو هها نی مورد آزمایش XRD و XRF قرار گرفت. مهو ه بردهمار و کناچه متعلق به دوره اسممي و مهو ه سرچم چهار دوره زماني از دوران تاریخي تا دوره مسسنگي را دربر ميگیرد. تنوع مهو هها، تنوع کاربری مکانها و نی گوناگوني سبکهای سفالي بر جامع بودن شنا،ت ما از منابع ،اک سفالهای باستاني منجر شده است. بر اساس نمونههای موجود، احتماالً سفالهای هر ساه مهو ه در دورههای شناسایيشده تولید مهلي است و تشابه زیادی باهم دارند. این تشابه در ول زمان و نی در مقایسه با ترکیا ،اکهای منطقه دیده ميشود و تمامي گونههای سفال حتي نمونههاایي کاه دارای نسابت کماي در مجموراه سافال هاا بودناد از ،اکهای مهلي سا،ته شدهاند. این نتایج برای غار کناچه که احتماالً توسط رمهگردانان مورد استفاده بودهاند نی صادق است. واژگان کلیدی: آنالی تج یه رن ری، سفال، کانيشناسي، هورامان، XRF ،XRD

* مسئول مکاتبات: دانشکده هنر و معماری دانشگاه پیامنور، صندوق پستي 19395-3697 پست الکترونیکي: [email protected] حق نشر متعلق به نویسنده)گان( است و نویسنده تهت مجوز Creative Commons Attribution License به مجله اجازه ميدهد مقاله چاپ شده را با دیگران به اشتراک بگذارد منوط بر اینکه حقوق مؤلف اثر حفظ و به انتشار اولیه مقاله در این مجله اشاره شود.

امیرساعد موچشی و همکاران / مطالعه ساختاری سفالهای منطقه هورامان استان کردستان )محوطههای سرچم، ...

1. مقدمه بر،ي از مهو ههای آن وجود داشته است بهرنوانمثال کاوشهای نجاتبخشي سد داریان در اساتان کردساتان حاادود 30 الااي 40% ساافالهااای منقااوش از یکااي از فرصتي را فراهم سا،ت تا مواد فرهنگي ایان منطقاه از ترانشههای گورا از تل ارپاچیه وارد ماي شاده اسات [1]. دورههای پایش ازتااری تاا دوران اساممي شناساایي و سفالهای نخودی منقوش که با نام سافال هاای سابک معرفاااي گردناااد. پااایش از بررساااي و کااااوشهاااای ربیاادی شاانا،ته ماايشااود در ابتاادا از منطقااه جنااوب باستانشنا،تي حوزه آبگیار ایان ساد، بخشاي از دوران بینالنهرین به شامال آن و نیا در مناا ق مختلفاي از پیشازتاریخي این ناحیه ناشنا،ته مانده بود کاه یکاي از ،اورمیانه منجمله جنوب غارب، غارب و شامال غارب دالیل آن شارایط ساخت و کوهساتاني منطقاه اسات. ایااران گسااترش یافاات. گسااترش ساافالهااای ربیاادی شرایط ساخت مطالعااتي در هوراماان و نیا فرساایش )نخودی منقوش دوره مسسنگي( را باه دالیلاي چاون نهشته ه ا ی ب ا س ا ت ا ن ي ب ا ه د ل ی ا ل ش ا ی ت ن ا د د ر ا ی ا ن ا م ا ر تبادل دوردست، مهاجرت، اساتعمارگرایي و تسالط رکار ترثیرگذار بوده است. این امر در رادم شانا،ت سافال و کردهاند [2]. رموه بر این در تهلیل الگوهای اساتقراری ج ییات آن مانند سنتها، بقاه بنادی، فازبنادی و نیا در باستانشناساي غالبااً مهو اه هاای کاوچکي کاه در مطالعات میانرشتهای آن دیده ميشود. در کااوش هاای کوهستانها و منا ق صع العبور و باه دوراز زماین هاای نجاتبخشي سد داریاان در منطقاه هوراماان در اساتان زراري مناس هستند را غالباً باه جواماع داما دار نسابت کردستان چندین مهو ه و غار کااوش شاد کاه معارف ميدهند. استفاده از دادههایي چون قبرساتان باه هماراه سفالهای دوران پیشازتاریخي تا دوران اسممي اسات . پایگاااههااای ف االي و غااار بااهرنااوان نشااانههااایي از ازجمله کاوشهای این ناحیه ميتاوان باه کااوش هاای کوچنشیني در دورۀ مسسنگي یاد ميشود [3]، امری که مهو ه بردهمار و سرچم و نی غار کناچه اشاره کرد کاه در دوره مورد مهو ه سرچم )با توجه به کوچاک باودن در اینجا تعداد 42 ردد سافال و 3 نموناه ،ااک ا اراف آن( نی صادق است. در مورد این مهو اه هاا فریایاتي مهو هها مورد آزمایش پاراش اشاعه ایکاس ) XRD( و چون کوچنشاین باودن سااکنان آن هاا و ف الي باودن یفسنجي فلورسانس پرتوایکس )XRF( قارار گرفات. استقرارهای آنها نیا مطار اسات. در صاورت چناین شنا،ت سفالهای پایش ازتااریخي در منطقاه هوراماان فریي، شنا،ت منبع سفالهای بهدستآمده از مهو اه برای نخستین بار صورت گرفت و با توجه باه جیرافیاا و سرچم در دوره مسسنگي ميتواند مهلي بودن یا نبودن توپااوگرافي ،اااط منطقااه هورامااان شاانا،ت منشاار سفالهای آن را نشاان دهاد 1. در مهو اه سارچم نیا سفالهای این ناحیه از اهمیت ،اصي بر،وردار است که تعدادی سفال نخودی منقوش به دست آمد که آنالی این در این مقاله موردبهث و بررسي قرارگرفته است. دادهها جهت شنا،ت مهلي بودن یا نبودن آنها صورت یکي از ساؤاالت مطار شاده در ماورد تعادادی از گرفت. مهو ه سرچم در دورههاای مفار و آهان نیا سفالهای آزماایش شاده , وارداتاي باودن آنهاا اسات . مسکوني بوده و دارای مقادیری سفال ،اکستری اسات. سفالهای نخودی منقوش دوره مسسنگي و سفالهای ساافالهااای ،اکسااتری بااه دسااتآمااده در بر،ااي از ،اکستری ر ر آهن باه رناوان سافال هاای وارداتاي از مهو ااههااای ر اار آهاان ایااران را وارداتااي و بااه منا ق همجوار یا اقاوام مهااجر مطار شاده اسات . در جمعیتهای مهاجر نسبت ميدهند [4,5]. در کاوشهاای تعاادادی از مهو ااههااای کاااوش شااده تبااادالت مااواد باباجان B همراه با یف سفالي موسوم به سفال لرستان، فرهنگي مثل سفال وجود داشته اسات. شانا،ت مهلاي تعدادی سفال ،اکستری به دست آمد که کاوشاگر ایان بودن یا نبودن آنها از ریق آزمایش سفال امکانپاذیر تپه، آنها را وارداتي ماي داناد [6]. مقایساه سافال هاای است. بر اساس پژوهشهای صاورت گرفتاه در منطقاه ،اکستری با سایر سفالهاا ماي تواناد مهلاي باودن یاا شمال بینالنهرین تبادالت سفال در دوره مسسانگي در وارداتي بودن تولید آنها را مشخص سازد.

106 │ سال پنجم، شماره اول، بهار و تابستان 1398

دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی

2. جغرافیای منطقه هوارها دیرتر رویش و نی با تار،یر ،شاک ماي شاوند. در منطقه هورامان در کمربند زاگرس مرتفع قرارگرفتاه و باه منطقه هورامان که به لهاا جیرافیاایي، فرهنگاي و نیا دلیل همجاواری باا منطقاه باین النهارین و نیا زاگارس شیوه معیشت ویژگيهای مخ وط ،اود را دارد، کااوش مرک ی از اهمیت ،اصاي بر،اوردار اسات. ویژگاي هاای غار کناچه و مهو ههای بردهمار و سرچم در حوزه آبگیار ،اط جیرافیایي آن مانند کوههای چین،اورده و مرتفاع، سد داریان فرصتي را فراهم کارد تاا سانت هاای سافالي، کمبود یاا رادم وجاود زماین هاای کشااورزی در بعیاي دورههای زماني و نی مطالعات میانرشاته ای در ماورد آن منا ق، و شیوه معیشت دامداری و باغاداری از ، اایص انجام گیرد. منطقه هورامان منطقاه ای کااممً کوهساتاني این ناحیه است. باه دلیال شارایط کوهساتاني هوراماان، است که شیل غال مردم آن باغدار و دامادار باوده و باه کشاورزی آن بسایار مهادود اسات. داماداری و باغاداری سب کوچهای رمودی و نی فروش مه والت باغي باه آنها در قال کوچهای رمودی صورت ميگیرد باه ایان منا ق همجاوار همیشاه در تاردد باوده اناد. در شاکل 1 صورت که روستاهای اصلي غالباً در ارتفارات پاا یین و در موقعیت مهو ههاای کااوش شاده در نقشاه توپاوگرافي ن دیکي رود،اناه سایروان یاا انشاعابات آن واقاع شاده و ایااران و در شااکل 2 نیاا موقعیاات آنهااا در نقشااه روستاهای ف لي که در ف ل گرما مسکوني ميگردند در زمینشناسي ناحیه نمایش داده شده است. همان اور کاه ارتفارات قرار دارند. روستاهای ف لي را هَوار ماي گویناد و ممحظه ميشود مهو ههای کاوش شده تقریبااً در یاک مردمان منطقه هورامان به دلیل استفاده از زمینها، مراتاع مهدوده ارتفاري قارار داشاته )شاکل 1( و همگاي درون و نی در،تان میوه از این هوارها استفاده ميکنناد. مراتاع سنگهای آهکي مشابهي واقعشدهاند )شکل 2(.

شکل 1: نقشه مهو ههای بردهمار، سرچم و کناچه در غرب ایران Fig. 1: Map of Baredeh Mar, Sarcham and Konaha sites in western Iran

سال پنجم، شماره اول، بهار و تابستان 1398 │ 107

امیرساعد موچشی و همکاران / مطالعه ساختاری سفالهای منطقه هورامان استان کردستان )محوطههای سرچم، ...

شکل 2: نقشه زمینشناسي ساده از منطقه هورامان [7] که موقعیت مهو ههای موردمطالعه و منا ق سرچم، بردهمار و کناچه در آن نمایش دادهشده است. Fig. 2: Geological map of the region and the location of the studied sites and surrounding villages [6]. 108 │ سال پنجم، شماره اول، بهار و تابستان 1398

دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی

3. پیشینه پژوهشی نیشابور[23] نی نموناه هاای دیگاری از ایان مطالعاات فعالیتهای باستانشنا،تي مختلفي شامل شناسایي آثار، هستند که در پژوهش نخست تفاوتهای بین سفالهای تهیه پرونده ثبتي، بررسي، گمانهزني و کاوش در منطقاه مختلف منطقه سیستان مطر شده اسات و در مطالعاات هورامان کاه بخاش هاایي از شهرساتان هاای ساروآباد، سفالهای سایت شاهرک فیاروزه مرباوط باه فرهناگ مریوان و کامیاران را شامل ميشود، صورت گرفته است. بلخي-مروی دوره مفر بهج دو نمونه از سفالها، سایر کوههای کوساالن، بنچاق هورامان کاه قبالاه ای زراراي سفالها از ،اکهای منطقه تهیه شدهاند. است در ساال 1305 ش کشاف و ترجماه شاد [10–8]. [11] بررسي باستانشنا،تي شهرساتان مریاوان ، کااوش 3-1. محوطه بردهمار گور ،مرههاای حاوزه دریاچاه زریباار -مریاوان، توساط مهو ه بردهمار با موقعیت "N 35° 09' 39.54 و E 046° [12] مترجم و مهمادی فار در ساال 1388 ، گماناه زناي "14.34 '22 و ارتفاع 796 متری از سطح دریاهاای آزاد [13] بهمنظور تعیین ررصه و حریم تپه سرقلعه ساروآباد ، در کنار جاده ،اکي روستای ناو به روساتای اساپه ریا از بررسي پارینهسنگي شهرستانهای کامیااران و ساروآباد توابع شهرستان سروآباد در اساتان کردساتان واقاع شاده [14] ، بررسي باستانشانا ،تي حاوزه ساد داریاان توساط است. این مهو ه در جنوب رود،انه سیروان و بر دامناه [15] آقای ،سرو پوربخشنده ، بررسي و کاوشهاای ساد شمالي کوهستان شاهو قرار گرفته است. مهو ه ماذکور [16–19] داریان ازجمله فعالیتهای صورت گرفته در این دارای شیبي تند بهساوی رود،اناه سایروان اسات و در زمینه است. پیشازاین فعالیتها بررسيهاایي باه منظاور بررسي باستانشنا،تي سد داریان شناسایي[16] و توساط شناسایي، معرفي و ثبت آثار منطقاه هوراماان و مناا ق امیر ساردموچشي در بهاار 1394 کااوش شاد . در ایان پیرامون آن توسط میراث استان صورت گرفته است، که مهو ه دو ترانشه تا ،اک بکر کااوش شاد ند کاه آثاار حاصاال آن پرونااده هااای ثبتااي اساات. کاااوشهااای دورههای اساممي متار،ر )قارن 18 و 19 م.( در آنهاا نجاتبخشي منطقه هورامان فرصتي را به وجود آورد تاا شناسایي شد. سفالهای بهدسات آماده از ایان مهو اه پیشینه آثار این ناحیاه از دوران پاریناه سانگي تاا دوران معرف سنت سفالهای قهاوه ای دوران اساممي متار،ر [16] اسااممي شناسااایي و کاااوش شااده و مطالعااات غرب ایران است [17]. سفالهای شناساایي شاده نیا از میانرشتهای مانند پژوهش حایر به ا مراات دقیاق از نوع سفالهای ساده، دستساز و بدون لعاب است. رناگ سا،تار سفالهای آن و نی کانيهای ایان ناحیاه منجار ،میر و پوشش این سفالهاا قهاوه ای اسات و در تمپار شود. در ایران پژوهشهای مشابهي بر روی کانيشناسي آنها از قطعات شني زیادی استفادهشده به وریکه بعاد سفال انجامشده است که ميتوان به سافال هاای ر ار از پخت ررات تمپر آن رنگ میي به ،ود گرفته اسات [20] مفر کول تپه رج شیر ، و نیا شناساایي ساا،تار )شکل 3(. بیشتر سفالها از پخت کافي بر،وردار نیستند رنگ سفالینههای دوره مفر متر،ر کولتپه رجا شایر و غالباً دسات سااز هساتند. پایش تار لوشاای -شمایسار [21] اشاره کارد . در پاژوهش نخسات سافال هاای تپاه سفالهای مشابه را سفالهای کُردی معرفي کرده اسات FT-IR XRD رج شیر مربوط به دوره مفر به شیوه و [24]. تعداد 14 ردد سفال از این مهو ه برای آزماایش مورد آزمایش قرار گرفت و بر اساس نتاایج آن، یکساان XRD و XRF انتخاب شد. بودن منشر سفالهای کاورا -ارس و سافال هاای سابک ارومیه مطر شده است. در پژوهش بعدی مشخصشاده 3-2. غار کناچه که رنگدانههاای سافالینه هاای ر ار مفار کاول تپاه غار کناچه در فاصله حادوداً 500 متاری غارب مهو اه رج شیر از ا اراف دریاچاه ارومیاه تهیاه شاده اسات. بردهمار و در سمت جنوبي رود،اناه سایروان واقاع شاده آزمایش XRF و XRD سفالهاای شاهر ساو،ته [22]، و است. این غار در موقعیت "E: 046° 21' 58.23 و N: 35° آزمایشهاای XRD و XRF سافال هاای مفار متار،ر "51.51 '09 و در ارتفاااع 778 متااری از سااطح دریااا

سال پنجم، شماره اول، بهار و تابستان 1398 │ 109

امیرساعد موچشی و همکاران / مطالعه ساختاری سفالهای منطقه هورامان استان کردستان )محوطههای سرچم، ...

شکل 3: سفالهای بردهمار، سفال قهوهای، دوره اسممي متر،ر Fig. 3: Potteries of Bardeh Mar, brown potteries, late Islamic period

واقعشاده و حادود 30m2 مسااحت دارد. غاار کناچاه در "41.75 '09 در ارتفاع 885 متری از سطح دریاهای آزاد و فاصله 500 متری غرب مهو ه بردهمار قرارگرفته است. در شمال مهل قدیم2 روستای روآر از توابع شهرستان دورههای اوا،ر پارینهسنگي جدید تاا فراپاریناه سانگي و سروآباد در استان کردستان واقعشده است. مهو ه سفالهای پراکنده اوا،ر پایش ازتااری و اساممي در آن سرچم در دامنه جنوبي کوه کوساالن و در 360 متری شناسایي شد. از الیههای متر،رتر فوقاني قطعات سفال، شمال رود،انه ژاوه رود –یکي از شا،ابههای رود،انه استخوان و یافتههای پراکنده دیگر و همچنین یک سازه سیروان- قرارگرفته است. این مهو ه در فاصله 5/9 ،شکهچین شناسایي شد [16]. سفالهای این مجموراه کیومتری شرق بردهمار واقع شده است. این مهو ه در قهوهای، دستساز، دارای تمپر کاني و غالباً دارای پخات بررسي سد داریان شناسایي شد [18] و دارای چهار دوره ناکافي، و پوشش قرم -قهوهایي هستند )شکل 4(. تعداد شامل دوره تاریخي )اشکاني/ساساني(، ر ر آهن I، 8 قطعه سفال دوران اسممي از این غار ماورد آزماایش ر ر مفر متر،ر و دوره مسسنگي )فاز سهگابي یا XRD و XRF قرار گرفت. گودین IX( است. فاز نخست آنکه دارای سفالهای دوران تاریخي است و به دلیل فعالیتهای کشاورزی و 3-3. محوطه سرچم باغداری تا حد زیادی میشوش است ولي سایر دورهها در مهو ه سرچم با موقعیت "E: 046° 26' 8.92 و N: 35° بافتهای اولیه ،ود شناسایي شدند. در این مهو ه چهار

شکل 4: سفالهای غار کناچه، سفالهای قهوهای، دوره اسممي متر،ر Fig. 4: Potteries of Kenacheh cave, brown potteries, late Islamic period 110 │ سال پنجم، شماره اول، بهار و تابستان 1398

دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی

شکل 5: سفالهای مهو ه سرچم Fig. 5: The potteries from the Sarcham area.

ترانشه C ،B ،A و D کاوش شد و آثار دوران تاریخي باا ارسااالشااده بااه آزمایشااگاه شااامل 42 قطعااه ساافال و ساافالهااای نخااودی-نااارنجي آثااار ر اار آهاان I بااا همچنین 3 نمونه ،ااک مناا ق ا اراف مهو اه هاای سفالهای نخودی و ،اکستری آثار دوره مفر متر،ر با باستاني ميباشند که نتایج این آنالی ها در جداول شاماره سفالهای نخودی و ،اکساتری و دوره ماس سانگي باا 2 و 3 ارائهشده است. تمامي سفالهای آزمایششده هار سفالهای قرما )شاامل دو یاف سااده و ایمپارس( و سه مهو ه از الیههای باستانشنا،تي بهدسات آماده از سفالهای نخودی منقاوش ) Black-on-Buff( شناساایي کاوش برای آزمایش انتخااب شادند. انتخااب سافال از شد )شکل 5 جدول 1(. تعاداد 20 قطعاه سافال از ایان دورههای مختلف برای شناساایي احتماالي سافال هاای مهو ه مورد آزمایش XRD و XRF قارار گرفات. الزم وارداتي در دورههای مختلف ایان منطقاه اسات. از هار به رکر است که نتایج کاربن 14 باه دسات آماده از ایان دوره نیاا از چندگونااه ساافال بااا کیفیااتهااای مختلااف مهو اااه تااااری 4300 تاااا 4400 ق.م را بااارای دوره نمونااهباارداری شااد تااا ا،تمفااات احتمااالي در منااابع ماس سانگي، 1900 تاا 1400 ق.م را بارای دوره مفار تشکیلدهنده آنها شناسایي گردد. استفاده از سفالهای متر،ر، و 1400 تا 1200 ق.م را برای ر ر آهن I نشان بهدستآمده از غار کناچه نی ميتواند اساتفاده کننادگان ميدهد. نتاایج ترمولومینساانس سافال هاای الیاه اول بومي یا غیربومي از آن را ریاان ساازد. باه دلیال تناوع سرچم نی اوا،ر دوره اشا کاني و اوایال دوره ساسااني را سفالها سعي گردید نمونههای بیشاتری از آنهاا بارای بیان ميکند3. انجااام آنااالی انتخاااب شااوند ولااي از ،اااک منطقااه نمونهبرداری کمتری انجام شد زیرا هماین تعاداد انادک 4. مواد و روشها نمونههای ،اک نیا ماي تواناد نمایناده ترکیا یاف در ایاان پااژوهش باارای شناسااایي نااوع کاااني هااای وسیعي از ،اک منطقه باشند. همان ور که در ادامه نیا تشکیلدهنده سفالها و تعیین ترکیا شایمیایي ،ااک اشاره ،واهد شد، مشااهدات زماین شناساي منطقاه کاه منطقه از روشهای XRD و XRF آزمایشگاه پژوهشکده شامل مطالعات صهرایي، بررسي نقشههای زمینشناسي حفاظت و مرمت آثار تاریخي-فرهنگي پژوهشگاه میراث و ساانساانجي الیااههااای آهکااي باار مبنااای شااواهد فرهنگي و گردشگری اساتفاده شاده اسات. نموناه هاای چینهشناساي ماي باشاند گویاای آن اسات کاه تماامي

سال پنجم، شماره اول، بهار و تابستان 1398 │ 111

امیرساعد موچشی و همکاران / مطالعه ساختاری سفالهای منطقه هورامان استان کردستان )محوطههای سرچم، ...

جدول 1: مشخ ات سفالهای مهو ه سرچم Table 1: Characteristics of the potteries in Sarcham site.

شماره تکنیک پوشش پوشش ترانشه رنگ ت یین حرارت آمی ه کیفیت دوره پیشنهادی سفال سا،ت دا،لي ،ارجي Proposal Texture Temper Firing Ornament Paint Trench Pottery period Outer slip Inner slip Technique Nr. چرخساز نارنجي نابي کافي کاني متوسط تاریخي - - Incised horizontal Wheel- A 23 Historical Medioum Grit Well-fired Orange line made دستساز نارنجي رقیق ناکافي کاني متوسط تاریخي Under- - - Hande- A 25 Historical Medioum Grit Thin Orange fired made دستساز نارنجي غلیظ غلیظ کافي کاني متوسط تاریخي - Hande- A 31 Historical Medioum Grit Well-fired Thick Thick Orange made دستساز نارنجي کافي گیاهي ،شن مسسنگي - - Impressed Hande- D 24 Chalcolithic Coarse Chaff Well-fired Orange made چر،ساز نخودی غلیظ غلیظ کافي گیاهي متوسط مسسنگي Painted Wheel- D 32 Chalcolithic Medioum Chaff Well-fired Thick Thick Buff made چر،ساز نخودی رقیق رقیق ناکافي گیاهي متوسط مسسنگي Under- Painted Wheel- D 36 Chalcolithic Medioum Chaff Thin Thin Buff fired made چر،ساز نخودی غلیظ غلیظ کافي گیاهي متوسط مسسنگي - Wheel- D 33 Chalcolithic Medioum Chaff Well-fired Thick Thick Buff made دستساز نارنجي رقیق رقیق ناکافي کاني ،شن ر ر آهن I Grit Under- - Hande- D 26 Iron age I Coarse Thin Thin Orange fired made دستساز نارنجي رقیق کافي کاني متوسط ر ر آهن I Grit - - Hande- D 35 Iron age I Medioum Well-fired Thin Orange made دستساز نارنجي رقیق رقیق ناکافي کاني متوسط ر ر آهن I Grit Under- - Hande- A 42 Iron age I Medioum Thin Thin Orange fired made دستساز نارنجي کافي کاني ظریف ر ر آهن I Grit - - - Hande- A 27 Iron age I Fine Well-fired Orange made دستساز ،اکستری کافي کاني متوسط ر ر آهن I Grit - - - Hande- D 29 Iron age I Medioum Well-fired Grey made دستساز نارنجي رقیق رقیق کافي کاني ،شن ر ر آهن I Grit Thin - Hande- D 37 Iron age I Coarse Well-fired Thin Orange made دستساز نارنجي رقیق رقیق کافي کاني متوسط ر ر آهن I Grit Thin Hande- D 34 Iron age I Medioum Well-fired Thin Orange made دستساز ،اکستری رقیق رقیق ناکافي کاني متوسط مفر متر،ر Late bronze Grit Under- Thin - Hande- D 28 Medioum Thin Grey age fired made دستساز نارنجي Horizontal incised رقیق غلیظ کافي کاني ،شن مفر متر،ر Late bronze Grit Thin Hande- D 30 Coarse Well-fired Thick lines Orange age made دستساز نارنجي رقیق رقیق ناکافي کاني متوسط مفر متر،ر Late bronze Grit Under- Thin - Hande- D 39 Medioum Thin Orange age fired made دستساز نارنجي رقیق رقیق کافي کاني متوسط مفر متر،ر Late bronze Grit Thin - Hande- D 40 Medioum Well-fired Thin Orange age made دستساز نارنجي رقیق رقیق کافي کاني ،شن مفر متر،ر Late bronze Grit Thin - Hande- D 41 Coarse Well-fired Thin Orange age made 112 │ سال پنجم، شماره اول، بهار و تابستان 1398

دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی

مهو هها بر روی یک سازند زمینشناسي قرارگرفتهاناد مگنتیت و هماتیت هم گ ارش شدهاند ولي با توجاه باه کااه بخااش هااای مختلااف آن دارای ویژگااي هااای اینکااه مگنتیاات و هماتیاات نیاا از ،ااانواده کااانيهااای زمینشناسي و سنگشناسي مشاابهي هساتند. بناابراین اکسیدی بوده و در اصل اکسید آهن ماي باشاند همگاي اف ایش تعداد نمونهها ترثیر قابلتاوجهي بار روی نتاایج آنهااا تهاات رنااوان اکساایدهای آهاان در نظاار گرفتااه نخواهد داشت چراکه همین تعداد اندک نمونههای ،اک ميشوند. در رابطه باا ،ااک هاا نیا ، ساه نموناه ،ااک نیاا ماايتوانااد نماینااده ترکیاا کلااي ،اااک منطقااه پیراموني مهو ههای کناچاه، سارچم و بارده ماار بارای موردمطالعه باشند. نهایتاً تلفیاق داده هاای شایمیایي باا آزمایش XRD انتخاب شد )جدول 3 2 نمونه از ا اراف مشاهدات زمینشناسي برای ماا مشاخص ساا،ت کاه سرچم و 1 نمونه از ا راف بردهمار و کناچه(. در هر ساه اف ایش تعداد نمونههاا احتمااالً منجار باه ایجااد نتاایج نمونه کلسیت و کوارت به ترتیا بیشاترین کااني هاای مشابهي ،واهد شد مگر اینکه مهل نمونهبارداری هاا از ،اک را تشکیل ميدهند. کانيهایي که در ترکی اصلي مهو ههای ،یلي دور و ،اار از مهادوده موردمطالعاه سفالهای منطقه هم دیده ميشود. باشد. با توجه به مقدار کاافي نموناه هاا از جاا نموناه ای ازآنجایيکه فراواني کاوارت و کلسایت در ،ااک هاا استاندارد دستگاه که از جنس پلکسي گمس است بارای بسیار قابلتوجه است، پیکهای مربوط به این دو کااني آمادهسازی نمونهها اساتفاده شاد . دساتگاه مورداساتفاده بسیار مرتفع بوده و شناسایي سایر کانيها را باا مشاکل Seifert 3000T2T با تیاوب ماس )40kV,30 mA( باود . مواجه کرده است. رموه بار ایان دو کااني، تنهاا کااني نمونههای پودر شده از 5-80 پیمایش شدند. پیمایش در رسي است که به مقدار مهدود در ،اکها قابلشناساایي فواصاال 02/0 بااا زمااان توقااف 4/0 ثانیااه انجااام شااد. است. بنابراین گ ارش نشدن بر،ي کانيها در نمونههای ا مرات مربوط به شناسایي فازهای بلاوری بار اسااس ،اک دلیل بر وجود نداشتن آنها در ،اک نیست و صرفاً بانک ا مراتي PDF2 باا نارم افا ار High Score Plus فراوانااي باااالی کااوارت و کلساایت مااانع از شناسااایي و Xpert بااه دساات آمدنااد. همااه 42 نمونااه ساافالهااای تشخیص آنها شده است. انتخابشده و نی 3 نمونه ،ااک ا اراف مهو اه هاای اگر با توجه به توییهات فوق قباول کنایم کاه در باسااتاني، رااموه باار آزمااایش XRD مااورد آزمااایش ،اک منطقه رموه بر سه کاني کوارت ، کلسیت و کااني یاافساانجي فلورسااانس پرتااوایکس )XRF( نیاا قاارار رسي، کانيهای فلدسپات و اکسید آهن نی موجود اسات گرفتند. برای این کار از دستگاه مادل 8420 از کمپااني بازهم شناسایي ،اک منطقه بهرنوان منشر سفال با ابهام ARL استفادهشده است. برای آنالی نمونههای مجهول از مواجه است، چراکه فراواني کاوارت و کلسایت در ،ااک نرماف ار UniQuant استفاده گردیاد. نتاایج حاصال نیا بسیار بیشتر از سفال است. بهصورت نیماه کماي اسات . نتاایج آنالی هاای XRF در بهمنظور تفسیر بهتر نتایج آزمایشهای XRD و باا جداول شمارههای 4، 5، و 6 ارائهشده است. توجه به تعداد باالی نمونههای آنالی شده، ساعي گردیاد تا ارتباط بین فراواني کانيها در نمونههای سفال و ،اک 4-1. برآیند مطالعات طیفسنجی پراش به شکلي بهتر و سادهتر بر روی نمودار موردبررسي قارار پرتوایکس )XRD( گیرد. به همین منظور ترتیا فراواناي کااني هاا در هار مطالعات XRD بر روی نمونههای سافال و ،ااک 4 نمونه بهصورت مج ا مشخص گردید. کاني که بیشترین انجام گردیاد. در رابطاه باا سافال هاا ساعي شاد تاا از فراواني را در هر نمونه به ،ود ا،ت ااط داده اسات باا سفالهای شا،ص هر دوره تعدادی انتخاب شوند. نتاایج شماره 1 و کاني که کمترین فراواني را دارد با شاماره 5 نشان ميدهند که کانيهای اصلي موجاود در سافال هاا مشخص شدند. به همین صورت کانيهای با شمارههای شامل کلسیت، کاوارت ، کااني هاای رساي، فلدساپات و 2 تا 4 نی حالت حد واسط بین شماره 1 و 5 را دارناد. در اکسیدهای آهن است. الزم به رکر است کاه در جادول مرحله بعد نموداری رسم شد که مهاور قاائم آن معارف نتایج آنالی ها )جدول 2( رموه بر اکسید آهن، کانيهای می ان فراواني کاني است و در مهور افقي نی شمارههای

سال پنجم، شماره اول، بهار و تابستان 1398 │ 113

امیرساعد موچشی و همکاران / مطالعه ساختاری سفالهای منطقه هورامان استان کردستان )محوطههای سرچم، ...

1 تا 5 نشان داده شده است )شکل 6(. هر نوار رنگي که آنها کلسیت است احا هشده است. بنابراین ،ااک هاای در این نمودار ممحظه ميشاود نیا معارف یاک کااني منطقااه کااه از هااوازدگي و فرسااایش ایاا ن ارتفارااات ،اااط اساات. مااثمً در شااکل 1الااف کااه مربو ااه بااه حاصاالشاادهانااد دارای مقااادیر فراوانااي از ررات آهکااي نمونههای سفالي است کاني کوارت با رنگ قرما نشاان )کلسیت( با ابعاد متفاوت هستند. پس اگر چناین ،ااکي دادهشده ا س ا ت . د و ن ا و ا ر ق ر م ا ب ا ا ا ر ت ف ا ا ع ز ی ا ا د ب ا ر ر و ی قبل از استفاده برای سا،ت سفال الک شده باشد انتظاار شمارههای 1 و 2 قرار گرفته است. با توجه به توییهات ایاان اساات کااه ررات درشاات کااوارت ی و کلساایتي آن فوق مفهوم آن بدینصورت اسات کاه کااني کاوارت در جداشده باشاند. بناابراین فراواناي کاوارت و کلسایت در نمونههای مختلف یا بیشترین فراواني را دارد )شاماره 1( ،اک مورداستفاده برای سا،ت سفال در مقایسه با ،اک و یا اینکه ازلها فراواني در اولویت دوم قرار ماي گیارد اولیه کاهش ميیابد. احتمال دوم آن است که باه ،ااک )شماره 2(. بهربارتدیگر از بین 42 نمونه آنالی شده، در اولیه مواد دانهری )تمپر( ایاافه شاود. بایساتي فراواناي 23 نمونه فراوانترین کاني کوارت اسات و در 19 نموناه کانيهای رسي، فلدسپات و اکسید آهن در این تمپر زیاد نی کوارت دومین کاني فراوان است. باا ایان تویایهات باشد. البته این نکته برای نموناه هاای شاماره 24 و 32 همانگونه که ممحظه ميشود در بیشتر نمونههای آنالی صدق نميکند چون در این دو سفال که متعلق باه دوره شده کوارت و کلسایت فاراوان تارین کااني هاا هساتند. مسسنگي )سهگابي یا گاودین IX( اسات از تمپار کااه مقایسه این نمودار با نمودار مربوط به نمونههاای ،ااک برای سا،ت سفال استفادهشده است. به ورکلي با توجه نشان ميدهد که کوارت و کلسیت در هر دو نمونه ،اک به اینکه سا،ت سفال نیااز باه الاک کاردن و تفکیاک و سفال بیشترین فراواني را به ،اود ا،ت ااط داده اناد. دانههای درشت دارد به همراه نوع تمپار آن بار ترکیا بنابراین از این دیدگاه ميتوان ،اک استفادهشاده بارای سفال ترثیرگذار بوده است. سفالها را همان ،اکهای منطقه در نظر گرفات. البتاه استفاده از ،اک منطقه برای تهیه سفال، در رابطاه الزم به توییح است که تقریباً در تمامي سفالها کوارت با سفالهایي صهیح است که فراواني کوارت و کلسایت بهرنوان یک ماده پرکننده مورداستفاده قرار ماي گیارد و آنها زیاد است. نمودار 1-الف نشان ميدهد کاه تعاداد وجود کوارت در سفالها پدیده تازهای نیست. بااینوجاود اندکي از سفالهاا هساتند کاه فراواناي ساایر کااني هاا در اینجا ترتی فراواني کانيهاای مختلاف در سافال و )کانيهای رسي، اکسیدهای آهن و فلدساپات( در آنهاا ،اک مدنظر است که ارتباط معناداری را نشان ميدهاد. زیاد است. با توجه به توییهاتي که ارائه شد، استفاده از اما نقطه ابهاامي کاه وجاود دارد آن اسات کاه چارا در ،اکهای آنالی شده برای سا،ت 11 ردد از سفالهاا را ،اکهای آنالی شده فراواني کوارت و کلسایت بیشاتر از نميتوان تریید کرد. نمونههای ا،یر دربرگیرناده تعادادی آن چی ی است که در سفالها دیده ميشود. دو احتماال از هر سه مهو ه شامل بردهمار، کناچه و سارچم اسات. را برای پاس به این سؤال ماي تاوان مطار کارد. اول بردهمار )نموناه شاماره 8( و کناچاه )نموناه شاماره 22( اینکه قبل از استفاده از ،اک بهمنظور تهیه سافال، ایان هرکاادام بااا یااک نمونااه و ساارچم بااا تعااداد 9 نمونااه ،اکها الک شده و ررات درشت آنهاا جداشاده اسات. )شاامارههااای 23، 24، 27، 28، 30، 32، 34، 35 و 38( این احتمال وجود دارد که درشتترین کانيهای ،اک از بیشترین تعداد را داراست و غالباً متعلاق باه دوره ر ار جنس کوارت و کلسیت باشند، زیارا مقاومات کاوارت در آهن I و مفر متر،ر هساتند و یاف هاای مختلفاي از برابر هوازدگي بسیار زیاد است و بنابراین در مقایساه باا ساافال شااامل ساافال قهااوه ای، نااارنجي، نخااودی و سایر کااني هاای کاه تهات تارثیر روامال هاوازدگي و ،اکستری را شامل ميشود اما غالباً میا ان سافال هاای فرسایشي قرار ميگیرند مقاومت زیادی در برابر کااهش نخودی بیشتر است. البته الزم باه رکار اسات کاه ایان اندازه از ،ود نشان ماي دهاد. از رفاي کال منطقاه تاا احتمال وجود دارد که نمونه ،اکهای آزمایششده مؤید فواصل بسیار دور توسط ارتفارات آهکي که کاني اصالي تمام نمونه ،اکهای منطقه نباشند.

114 │ سال پنجم، شماره اول، بهار و تابستان 1398

دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی

شکل 6: نمودار مشخصکننده نهوه پراکندگي کانيها در نمونههای سفال )الف( و ،اک )ب(. ردد 1 روی مهور افقي کانيهایي را نشان ميدهد که در تعداد نمونههایي که در مهور قائم مشخصشدهاند، بیشترین فراواني را دارند. به همین ترتی ارداد 2 تا 5 نی کانيهایي را نشان ميدهند که در تعداد نمونههای مشخص شده در مهور قائم فراواني آنها از 2 تا 5 است. توییهات بیشتر در متن ارائه شده است. Fig. 6: The diagrams showing the distribution and abundance of the minerals in pottery (A) and soil (B). The number 1 in horizontal axis represents the minerals that are most abundant in the number of samples that showed in the vertical axis. As well as, numbers 2 to 5 represent the minerals that their orders of abundances are between 2 to 5. The more details are presented in the text.

جدول 2: نتایج XRD سفالها شمارههای 1 تا 14: بردهمار، 15 تا 22: کناچه، 23 تا 42: سرچم Table 2: The results of the XRD analyzes of the potteries. Samples 1 to 14 are from Bardeh Mar, 15 to 22 from Kenacheh and 23 to 42 from Sarcham

سال پنجم، شماره اول، بهار و تابستان 1398 │ 115

امیرساعد موچشی و همکاران / مطالعه ساختاری سفالهای منطقه هورامان استان کردستان )محوطههای سرچم، ...

ردیف دوره زماني/نوع نتایج XRD، اسامي به ترتی ردیف دوره زماني/نوع سفال نتایج XRD، اسامي به ترتی .No سفال فراواني است. .Period/Type of No فراواني است. pottery XRD result, names are in XRD result, names are in Period/Type of order of abundance. order of abundance. pottery 25 4 اسممي Major phases: Calcite تاریخي/نارنجي Major phases: Calcite, Quartz α متر،ر/قهوهای Historical Minor phases: Quartz Minor phases Feldspar, Clay period/orange α,Clay mineral, Hematite : Late Islamic (α-Fe O ) mineral, Magnetite 2 3 period/brwon 5 اسممي ,Major phases: Calcite 26 ر ر آهن I/نخودی Major phases: Calcite, Quartz α Quartz α متر،ر/قهوهای Iron Age I/buff Minor phases Clay mineral, Minor phases Clay mineral, : : Late Islamic Magnetite, Hematite Magnetite (Fe3O4) period/brwon I 27 6 اسممي Major phases Quartz α ر ر آهن /نارنجي Major phases: Quartz α Iron Age I/Orange متر،ر/قهوهای Minor phases: Feldspar, Clay Minor phases: Calcite, Clay Late Islamic mineral, Hematite mineral, Magnetite (Fe3O4) period/brwon 7 اسممي Major phases Calcite 28 مفر متر،ر/،اکستری Major phases: Quartz α متر،ر/قهوهای ,Late bronze Minor phases: Quartz α Minor phases Calcite, Fe O age/grey : 2 3 Clay mineral Late Islamic Hematite (α-Fe2O3) period/brwon 8 اسممي ,Major phases: Feldspar 29 ر ر آهن I/،اکستری Major phases: Quartz α,Calcite Quartz α متر،ر/قهوهای Iron Age I/grey Minor phases Feldspar, Minor phases Clay mineral, : : Late Islamic Magnetite Calcite, Hematite (α-Fe2O3) period/brwon Major phases: Quartz α 30 9 اسممي Major phases: Calcite مفر متر،ر/نخودی Minor phases Feldspar, Clay Late bronze متر،ر/قهوهای ,Minor phases Quartz α : age/Buff : mineral, Maghemite (γ - Clay mineral Late Islamic Fe2O3), Calcite period/brwon 31 10 اسممي Major phases: Calcite تاریخي/نارنجي Major phases: Calcite متر،ر/قهوهای ,Minor phases Quartz α, Historical Minor phases: Quartz α Feldspar, Clay mineral, period/orange Clay mineral, Late Islamic Hematite Magnetite(Fe3O4) period/brwon 11 اسممي ,Major phases: Calcite 32 مسسنگي/نخودی Major phases: Quartz α Chalcolithic/buff Quartz α Minor phases Feldspar, Clay متر،ر/قهوهای ,Minor phases Clay mineral minerals, Magnetite, Calcite : Late Islamic Feldspar period/brwon 12 اسممي ,Major phases: Calcite 33 مسسنگي/نخودی ,Major phases: Quartz α Calcite Chalcolithic/buff Minor phases Quartz α, متر،ر/قهوهای Minor phases Feldspar, Clay Clay mineral : Late Islamic mineral, Hematite period/brwon 13 اسممي ,Major phases: Quartz α 34 ر ر آهن I/نخودی Major phases: Quartz α Calcite Minor phases Clay mineral, Iron Age I/buff متر،ر/قهوهای Minor phases:Feldspar Maghemite (γ -Fe2O3), Late Islamic Calcite period/brwon 14 اسممي ,Major phases Quartz α 35 ر ر آهن I/نخودی Major phases: Quartz α Iron Age I/buff Calcite Minor phases Feldspar, Clay متر،ر/قهوهای ,Minor phases Clay mineral mineral, Magnetite, Calcite : Late Islamic Magnetite(Fe3O4) period/brwon 15 اسممي ,Major phases: Quartz α 36 مسسنگي/نخودی Major phases: Quartz α Calcite Chalcolithic/buff متر،ر/قهوهای ,Minor phases: Calcite, Clay Minor phases: Feldspar Late Islamic mineral, Pyroxene Clay mineral, Magnetite period/brwon (Fe3O4)

116 │ سال پنجم، شماره اول، بهار و تابستان 1398

دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی

جدول 3: نتایج XRD نمونههای ،اک نمونههای 1 و 2 از ا راف مهو ه سرچم و نمونه 3 از ا راف مهو ههای بردهمار و کناچه جمع آوری شده است. Table 3: XRD results of soil samples. Samples 1 and 2 collected from the area in the vicinity of Sarcham site; sample 3 from the area that surrounds the Bardeh Mar and Kenacheh sites. شماره نمونه نوع نمونه موقعیت نمونههای ،اک نتایج XRD اسامي به ترتی فراواني است. Sample XRD result is in order of abundance. Soil samples position Sample Nr. type. N 35° 9' 43.04" 1 ،اک " Calcite E 46° 26' 5.19 soil با فاصله 40 متری غرب مهو ه سرچم (Quartz (low 40 meters west of Sarcham site N 35° 9' 47.25" 2 ،اک " Calcite E 46° 25' 59.00 soil با فاصله 240 متری غرب مهو ه سرچم Quartz 240 meters west of Sarcham site 35° 9' 32.63" 3 ،اک "Calcite 46° 22' 17.63 soil با فاصله 180 متری جنوب شرق مهو ه بردهمار Quartz 180 meters east of Bardeh Mar site

سال پنجم، شماره اول، بهار و تابستان 1398 │ 117

امیرساعد موچشی و همکاران / مطالعه ساختاری سفالهای منطقه هورامان استان کردستان )محوطههای سرچم، ...

4-2. مطالعات طیفنگاری فلورسانس ،اکها و Fe2O3 از 5/2 تا 9% برای سفالهاا و 4/3 تاا پرتوایکس )XRF( 9/5% باارای ،اااکهااا در نوسااان اساات. ایاان تیییاارات همه 42 نمونه سفالهای انتخااب شاده و نیا 3 نموناه شیمیایي گسترده در سافال هاای مرباوط باه یاک دوره ،اک ا راف مهو هها، رموه بر آزماایش XRD ماورد زماني ،اط یا در سفالهاای دارای یاک رناگ ،ااط آزمایش XRF نی قرار گرفتند. همان ور کاه قابمً نیا )مثمً نخودی( نی دیده ميشود. این تنوع ترکیبي باراث اشاره شد، سفالهای مهو ههای بارده ماار )جادول 4(، ميشود که تفکیک شایمیایي سافال هاا باه گاروه هاای کناچاه )جاادول 5(، ساارچم )جاادول 6( کااه مربااوط بااه مختلف کار سااده ای نباشاد چراکاه گساتردگي ترکیا دورههای متفاوتي هستند، و نمونههای ،اک )جادول 7( شیمیایي سفالها بارث شده تا سافال هاای مرباوط باه بارنگهای مختلفي مشخص ماي شاوند. بررساي نتاایج دورههای مختلف و یا سفالهای با رناگ هاای مختلاف XRF نشاندهنده گستره ترکیبي بسیار زیاد سفالها و تا ازلها ترکیبي باهم همپوشاني داشته باشند. بااینوجاود حدودی ،اکها است، بطوریکه باه رناوان مثاال میا ان تعداد زیاد آنالی هاای شایمیایي کماک کارد تاا بتاوانیم CaO این سفالها از حدود 2 تا 39% بارای سافال هاا و ارزیابي مناسبي را از سفالها ارائه دهیم.

جدول 4: نتایج آنالی XRF سفالهای بردهمار Table 4: Results of XRF analysis of Bardeh Mar site

sample wt% 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 SiO2 20.9 29.2 41.8 26.4 30.2 47.7 19.0 58.4 20.3 28.3 29.4 25.1 46.5 47.5 TiO2 0.96 1.20 0.81 0.80 0.63 0.97 0.91 0.57 0.47 0.77 0.63 0.55 0.65 0.77 Al2O3 6.4 8.9 12.4 8.2 9.3 13.9 6.2 18.3 7.3 8.5 9.9 9.2 13.5 14.2 Fe2O3 5.40 7.30 6.90 5.30 5.70 7.40 2.40 6.50 4.00 4.90 5.20 4.90 6.20 7.80 MnO 0.02 0.03 0.03 0.02 0.02 0.03 0.02 0.02 0.02 0.02 0.02 0.02 0.04 MgO 1.30 1.70 2.50 1.80 2.10 3.00 1.00 3.80 1.30 2.00 2.10 1.60 3.20 3.20 CaO 36.2 29.2 21.8 33.1 32.7 16.2 38.5 6.9 36.9 29.1 27.8 32.2 17.7 14.0 Na2O 0.60 0.12 0.27 1.60 0.11 0.60 K2O 0.01 0.14 0.28 0.24 0.19 0.35 0.15 0.32 0.13 0.20 0.20 0.14 0.45 0.44 P2O5 0.42 0.44 0.66 0.47 0.27 0.48 0.53 0.38 0.34 0.28 0.63 0.33 0.49 1.40 SO3 0.12 SrO 0.02 0.01 0.02 0.01 0.01 0.02 0.01 0.01 0.01 0.01 LOI 27.7 21.5 12.0 23.6 18.5 9.7 30.9 3.0 29.1 25.9 24.0 25.8 10.9 9.5 sum 99.3 99.6 99.8 99.9 99.8 100.0 99.8 99.8 99.9 100.0 99.9 99.9 99.8 99.5

جدول 5: نتایج آنالی XRF سفالهای کناچه Table 5: Results of XRD analysis of the Kenacheh potteries

sample wt% 15 16 17 18 19 20 21 22 SiO2 49.2 46.1 23.4 50.5 54.3 18.6 29.0 52.1 TiO2 0.80 0.97 0.52 0.76 0.87 0.83 1.20 0.95 Al2O3 14.1 13.8 8.9 14.2 14.9 6.4 8.9 14.6 Fe2O3 7.30 8.10 4.50 7.00 7.80 4.30 6.80 7.50 MnO 0.03 0.06 0.02 0.03 0.03 0.01 0.03 0.03 MgO 3.20 2.70 1.60 3.20 3.30 1.60 2.10 3.30 CaO 15.1 15.6 33.2 12.5 9.8 37.0 28.1 11.9 Na2O 0.46 0.45 0.12 0.46 0.59 0.02 0.11 0.61 K2O 0.35 0.33 0.28 0.48 0.42 0.26 0.38 0.43 P2O5 0.39 0.32 0.27 0.33 0.88 0.24 0.64 0.78 SO3 SrO 0.01 0.02 0.01 LOI 8.9 11.3 27.2 10.3 6.9 30.6 22.3 7.6 sum 99.8 99.7 100.0 99.8 99.8 99.9 99.5 99.8

118 │ سال پنجم، شماره اول، بهار و تابستان 1398

دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی

جدول 6: نتایج آنالی XRF سفالهای سرچم Table 6: The results of XRF analysis of the Sarcham potteries

sample wt% 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42

SiO2 54.9 50.5 34.2 37.8 57.8 60.5 47.3 64.7 39.6 58.5 49.6 64.2 57.0 54.9 40.1 55.3 30.4 35.8 51.0 34.5

TiO2 0.89 0.77 0.90 0.79 0.89 0.75 0.64 0.80 0.77 0.95 0.68 0.76 0.77 0.71 0.75 0.79 0.80 0.88 0.71 0.82

Al2O3 17.4 15.0 10.9 12.2 17.5 18.5 14.4 18.4 12.7 16.7 15.1 18.5 16.8 16.1 12.1 16.3 9.3 10.7 15.3 10.2

Fe2O3 8.80 7.20 6.80 6.70 8.60 7.80 6.30 7.90 6.60 9.10 6.90 7.90 8.60 6.90 6.50 7.80 6.10 6.30 7.10 6.20 MnO 0.02 0.03 0.02 0.02 0.03 0.03 0.02 0.03 0.03 0.04 0.02 0.03 0.04 0.02 0.03 0.03 0.02 0.02 0.03 0.02 MgO 4.60 2.70 2.10 2.20 4.60 2.60 2.70 3.50 2.40 4.10 2.60 2.70 5.30 3.30 2.50 3.30 1.60 1.80 2.30 2.20 CaO 7.9 13.4 23.3 22.1 6.8 2.9 13.4 1.8 19.0 7.5 13.8 2.1 5.6 11.5 20.6 8.5 30.3 25.5 12.9 28.0

Na2O 0.72 0.49 0.05 0.07 0.80 0.20 0.05 0.33 0.86 0.08 0.12 0.39 0.26 0.09 0.19 0.14

K2O 0.26 0.37 0.26 0.21 0.30 0.42 0.36 0.46 0.26 0.30 0.39 0.50 0.32 0.46 0.26 0.38 0.18 0.22 0.40 0.21

P2O5 0.48 0.69 0.53 0.51 0.48 0.48 0.40 0.27 0.37 0.62 0.65 0.35 0.36 0.94 0.41 0.65 0.53 0.57 0.57 0.55

SO3 0.01 SrO 0.01 0.01 0.01 0.01 0.01 0.01 0.01 0.01 0.01 0.01 0.01 0.02 0.02 0.01 0.01 0.02 0.01 0.02 LOI 3.8 8.6 20.8 17.4 2.0 5.6 14.4 1.7 18.0 1.1 10.0 2.6 4.4 4.7 16.5 6.6 20.7 18.0 9.5 17.1 sum 99.8 99.8 99.8 100.0 99.8 99.8 99.9 99.9 99.7 99.8 99.8 99.8 99.6 99.8 99.9 99.9 99.9 99.8 99.9 99.8

جدول 7: نتایج آنالی XRF نمونههای ،اک Table 7: The results of XRF analysis of the soil samples

sample wt% 1 2 3

SiO2 15.5 31.9 26.7

TiO2 0.65 0.79 0.62

Al2O3 5.5 10.8 9.8

Fe2O3 3.4 5.9 5.2 MnO 0.01 0.022 0.019 MgO 1.4 2.7 2.3 CaO 37.8 21.8 26.7

Na2O 0.041 0.099 0.087

K2O 0.085 0.21 0.17

P2O5 0.052 0.31 0.2

SO3 - - - SrO 0.015 0.011 - LOI 35.02 25.28 27.98 sum 99.473 99.822 99.776

در شکل 7 بر،ي نمودارهای تیییرات شیمیایي سفالهاا همان ور که در شکل 7 ممحظه ماي شاود همپوشااني برای دورههای زماني مختلف نشان دادهشاده اسات. در زیادی بین ترکی شیمیایي سفالهای دورههای مختلف هر یک از این نمودارها مهور افقي نمایشگر سفالهاای دیده ميشود و این مویوع ميتواند، گویایي آن باشد که مربوط به دورههای زمااني مختلاف و مهاور قاائم نیا تمامي آنها از منشار مشاابه تهیاه شاده اناد . گروهاي از نمایشگر فراواني اکسیدهای رناصر در سفالهای مربوط سفالها که ترکی شیمیایي اندکي متفاوتتر از ساایرین به هر یک از این دورهها است. توییح اینکه هر یاک از دارند سفالهای مربوط به دوره اسممي متار،ر هساتند. ارداد 1 تا 6 که در مهور افقي نشان دادهشدهاند، مربوط باوجوداینکه ترکیا شایمیایي ایان گاروه از سافال هاا به یک دوره زماني ،اط هستند. هر یک از این دورههاا همپوشاني زیادی با سایرین دارد ولي بر،ي از سفالهای و ردد مربوط به آن در جا دول 8 مشاخص شاده اسات. آنالی شده این گروه در مقایسه با سایر گروهها از ,Fe2O3

سال پنجم، شماره اول، بهار و تابستان 1398 │ 119

امیرساعد موچشی و همکاران / مطالعه ساختاری سفالهای منطقه هورامان استان کردستان )محوطههای سرچم، ...

جدول 8. راهنمای ارداد نمایش دادهشده در مهور افقي شکل 7 که مشخص ميسازد هر ردد مربوط به چه دوره زماني است. Table 8: The legend of the numbers in horizontal axis of figure 7 showing the periods specified by each number.

1 اسممي متر،ر، مهو ه بردهمار Late Islamic period, Bardeh Mar 2 اسممي متر،ر، مهو ه کناچه Late Islamic period, Kenacheh 3 تاریخي Parthian/Sassanian period 4 مسسنگي Chalcolithic 5 ر ر آهن IIron Age I 6 مفر متر،ر Late bronze Age

شکل 7: مقایسه ترکی شیمیایي سفالهای مربوط به دورههای زماني مختلف. مهور قائم فراواني اکسیدهای رناصر را برحس درصد وزني و نمودار افقي نی سفالهای دورههای زماني مختلف را نشان ميدهد. هر دوره با یک شماره نشان دادهشده است. شماره مرتبط با هر دوره در جدول 8 مشخصشده است. Fig. 7: Comparison of the chemical composition of the potteries related to different time periods. Vertical axis shows the weight percentage of the elemental oxides. Numbers in the horizontal axis correspond to different periods of time. The numbers related to each period is specified in Table 8.

120 │ سال پنجم، شماره اول، بهار و تابستان 1398

دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی

MgO, Al2O3 و SiO2 تهي شدهاند ولي از CaO غنيتار زمینشناسي نسبت داد. مطابق نقشههای زماین شناساي هسااتند. بنااابراین باارای تهیااه آنهااا از ،اااکهااایي تهیااهشااده از منطقااه )شااکل 2( تمااامي مکااانهااای استفادهشده که می ان آهک آنها تاا حادودی بیشاتر از موردبررسي بر روی یک مجموره باا ترکیا مشاخص سایرین بوده است )به دلیل فراواناي بیشاتر CaO(. الزم سنگشناسي )سنگآهاک( قرارگرفتاه اناد . آبرفات هاای به رکر است که سفالهای اسممي متر،ر که از دو ناحیه موجود در منطقه کاه ماواد اولیاه سافال هاا را تشاکیل بردهمار و کناچه جماع آوریشاده اناد ، ترکیا شایمیایي ميدادهاند نی از همین سنگها منشار گرفتاه اناد. نکتاه ،یلي مشابه داشته و از یکدیگر قابلتفکیک نیستند کاه بسیار حائ اهمیت این است که اگر نتایج آنالی ،اکهاا این مویوع با سفالهاای همگان و ن دیکاي دو مکاان را نی بر روی این نمودارها نمایش دهیم از روند سفالها بردهمار و کناچه نی در تطابق است. پس به اورکلي بار تبعیت ميکنند )شکل 8(. همچنین ،اکهای آنالی شده اساس دادههای XRF سفالها ميتوان چنین ارران کرد ترکی شیمیایي ن دیکي با بر،اي از سافال هاای آناالی که شباهتهای زیادی بین ترکی سفالهای آنالی شده شده دارند. این مویوع نتایج ما در ، وط هام منشار وجود دارد و همان ور که اشاره شد تفااوت هاای انادک بودن ،اکها و سفالهای آنالی شده را تائیاد ماي کناد. مربوط به دوره اسممي متر،ر است ولي همان ور که در بنابراین با توجه به مباحثي که تا به اینجا مطر شد و بر ادامه بهث ،واهد شد این تفاوت دلیل بر تهیه مواد اولیه اساس آن ارتباط ژنتیکاي باین ،ااک هاا و سافال هاای سفال از یک منشر کاممً متفاوت نیست. منطقااه بهااث و بررسااي شااد و همچنااین نمودارهااای اگر نتایج آنالی XRF سفال و ،اک بر روی نماودار ارائهشده در شکلهای 8 و 9 که همگي سفالها را هام سهتایي CaO+MgO, Al2O3, SiO2 نماایش داده شاود، منشر در نظر ميگیرد، ميتوان چنین پیشانهاد کارد کاه تمامي نمونهها یک روند مشخص را بر روی نماودار باه منشر تمامي این سفالهاا یکساان و مرباوط باه هماان نمااایش ماايگذارنااد )شااکل 7(. راادم پراکناادگي بااین مهل است. نمودارهای ارائهشاده در شاکل هاای 7 و 8 نمونههای مختلف گویایي وجود رابطه بین تمامي آنهاا نشان ميدهند که تفاوتهاای شایمیایي انادکي کاه در است. بهاصطم زمینشناسي، یک رابطه ژنتیکاي باین رابطه با سفالهای دوره اسممي متر،ر بیان شد نی دلیل تمامي نمونهها وجود دارد. باه منظاور بررساي دقیاق تار بر غیر مهلي بودن منشر آنها نیست. احتماالً تعداد زیاد مویوع و تریید این مبهث از نمودارهاای دومتییاره نیا آنالی های انجامشده از دوره اسممي متر،ر بارث شده تا استفادهشده است. نمودارهای دومتییره که فراواني یاک گستره ترکیبي وسیعتری از آنها مشخص شود که البته رن ر را در برابر رن ر دیگر نماایش ماي دهناد کااربرد دلیل بر متفاوت بودن منشر آنها نیسات. الزم باه رکار زیااادی در تعیااین منشاار ،اااک و ساانگ در مباحااث است که در دورههای آهن I، مفر متر،ر و مسسانگي زمینشناسي دارند. در شکل 9 چنین نمودارهاایي بارای ما یفهای مختلفي از سفال مانند ،اکستری، نخودی- سفالهای آنالی شده مورداساتفاده قرارگرفتاه اسات. در نارنجي، قرم و نخودی را شاهد هستیم اما سافال هاای این نمودارها تیییارات MgO, Fe2O3, Al2O3 و CaO در مختلف این فازها تفاوتي را باین سافال هاای آن نشاان مقاباال SiO2 نمااایش دادهشااده اساات. همااان ااور کااه نميدهد بهربارتدیگر سفالهای مختلف هرکدام از این ممحظه ميشود تقریباً تمامي نمونههای سفال در امتداد دورهها دارای بافتي یکساان اسات. ایان نتاایج هام در روندهای ،طي قرار ميگیرند و انهرافي را از روند اصلي آزمایشهای XRD و هم XRF دیده ميشود. نشان نميدهند. این ویژگي چنین پیشنهاد ماي کناد کاه تمامي سفالها منشر یکساني دارند یعني از یک مجموره 5. بحث یا سازندی تشکیلشدهاند که تهات تارثیر یاک فرایناد مطالعات انجامشده بر روی نتایج آزماایش هاای XRD و مشخص زمینشناسي بوده است[25]. بنابراین نميتاوان XRF نمونه سفالها و ،اکها که تا به اینجا مطر شاد منشر اولیه آنها را به سازندها یا مجمورههاای متفااوت بیان ميدارند که بار اسااس داده هاای XRD ماي تاوان

سال پنجم، شماره اول، بهار و تابستان 1398 │ 121

امیرساعد موچشی و همکاران / مطالعه ساختاری سفالهای منطقه هورامان استان کردستان )محوطههای سرچم، ...

شکل 8: نمایش تمامي دادههای آنالی شده )سفال و ،اک( به روش XRF بر روی نمودار سهتایي اکسیدهای رناصر اصلي. همان ور که ممحظه ميشود تمامي نمونهها در امتداد یک روند ،طي قرار ميگیرند. Fig. 8: Ternary diagram of major oxides in which the samples (potteries and soils) analyzed by XRF method are plotted. All the samples are showing a linear trend.

منشر بیشاتر سافال هاای بررساي شاده را مناابع مهلاي زمینشناسي نمونههای برداشتشده بوده است که منابع دانست. باید به این نکته اشاره کرد که شناساایي مناابع مهلي را پیشنهاد ميکند. تنها استثنا مربوط باه تعادادی ،اک کار پیچیدهای است و نتایج بهدسات آماده در ایان سفال است که صرفاً با آزماایش هاای XRD نماي تاوان مقاله صرفاً به کمک دادههای XRD و XRF و موقعیات منشر مهلي آنها را تریید کرد ولي بار اسااس مطالعاات

شکل 9: نمایش روند تیییرات SiO2 در مقابل MgO, Fe2O3, Al2O3 و CaO )برحس درصد وزني( در نمونه سفالها و ،اکهای آنالی شده. همانطور که ممحظه ميشود در هر نمودار تمامي نمونهها در امتداد یک روند ،طي قرار ميگیرند. Fig. 9: SiO2 versus MgO, Fe2O3, Al2O3 and CaO diagrams (weight percentage) showing the chemical variation of the potteries and soils. All the samples are showing the linear trends on each diagram.

122 │ سال پنجم، شماره اول، بهار و تابستان 1398

دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی

XRF منشر آنها نی مهلي در نظر گرفتاه ماي شاود. در دارای منشر یکساني هستند. یکي از فرییات مطار در رابطه با این تناقض ميتاوان چناین پیشانهاد کارد کاه زاگرس مرک ی کاه در جناوب منطقاه هوراماان اسات، درصد اندکي از سفالها ممکان اسات منشار غیرمهلاي فرییه مهاجران ر ر آهن است. لویس لوین در توییح داشته باشند. البته رليرغام اینکاه ممکان اسات منشار سفالهای ر ر آهن مهو ه جامهشوران در ماهیدشات بر،ي سفالها غیر مهلي باشد اما احتماالً از یک ساازند معتقد است که سنت ساغرهای کاسي/ایممي متعلق باه زمینشناسي مشترک که تا نواحي دورتری امتداد داشاته مردمان و قبایل یکجانشاین و سانت سافال ،اکساتری است تهیهشدهاند چراکه نتایج XRF بیانگر آن است کاه ر ر آهن I متعلق به قبایل کوچرو است [4]. همچناین ،اک جمعآوریشاده بارای تهیاه سافال هاا هام منشار یانگ نی در ابتدا سفال ،اکستری ر ر آهن ایران را به هسااتند. بنااابراین بااا توجااه بااه تشااابه در ویژگاايهااای مهاجرت جمعیتها و اقوام منتس کرده بود[5] افقي که زمینشناسي منا قي که مهو اه هاای اکتشاافي در آن در منا ق فمت مرک ی، شمال غرب و غرب ایران و در واقعشدهاند و گسترش سازند زماین شناساي مربو اه تاا مهو ههایي چون حسنلوی V، گیاان I4-I3، سایلک V، نواحي دورتر، چنین استنباط ميشود که در صاورت غیار ،وروین و گوی تپه B دیاده ماي شاود [26]. هرچناد در مهلي بودن بر،ي از سفالها بازهم منشر آنهاا مرباوط کاوشهاای صاورت گرفتاه مهو اه سارچم سااغرهای بااه نااواحي ،یلااي دور نباشااد. همچنااین ممکاان اساات کاسي/ایممي بهدست نیامد اماا آزماایش XRD و XRF آنالی های ،اکي که از منطقه انجامشده نمایناده ترکیا سفالهای ،اکستری ر ر آهن I سرچم نشاندهناده ی کل ،اک منطقه نباشند. بنابراین اگر از این زاویه نی باه ترکی مشابه آن با ساایر سافال هاای ایان دوره و نیا مویوع نگاه شود تناقیاات انادکي کاه باین داده ها ای مشابه ،اک هماان منطقاه اسات. بناابراین نماي تاوان ،اک و سفال وجود دارد، نميتواند ناشي از غیار مهلاي سفالهای ،اکستری ر ر آهن I سارچم را نشاانه ای از بودن منبع ترمینکننده سفال باشد. ورود سفالهای منا ق دیگر به آن در نظر گرفات. اگار استفاده از منابع ،اک مهلي برای غار کناچه جالا فرض لوین را هم مسلم بدانیم، اقوام کوچنشین از همان اساات چراکااه اسااتفاده از چنااین مکااانهااایي توسااط منابع ،اک مهلاي و یاا ،ااکي در ناواحي ن دیاک کاه رمهگردانان صورت گرفته و بار اسااس آناالی سافال هاا مربوط به یک سازند زمینشناساي اسات بارای ساا،ت ميتوان استفادهکنندگان از این غار را مردمااني دانسات سفال استفاده کردهاند. سفالهای دوره مفر متار،ر نیا که در همان سازند زندگي کردهاند و بومي مهل بودهاند. به لها تنوع سفالها و نی ترکی مواد آن مشابه ساایر بومي بودن آنها را هم بر اساس مشاابهت سافال هاای دورهها است و هیچگونه تفاوتي را با سایر دورهها نشاان مهو ه بردهمار با سفالهای غار کناچه و هم باه دلیال نميدهد. این همگوني بین سفالهای رایج این دوره نی مشابهت سفالهای آنها با ،اک ا راف آنها ميتاوان دیده ميشود. تداوم کلي سفالهای ر ر مفر به ر ار مطر کرد. در منطقه زاگرس رمهگرداناان صارفاً باومي آهن در مهو ه سرچم و نی مشابهت در تکنیاک و نیا نبوده و ممکن اسات کاوچ نشایناني از مناا ق دیگار از منبع ،اک آنها بر تداوم سنتهای ایان دو دوره اشااره پناهگاهها و غارها استفاده کنند و ممکن است بخشاي از دارد. نکتااهای کااه در تهلیاال وقااایع ایاان بااازه زماااني سفالها را از جای دیگری باا ،اود حمال کنناد. دوران قاباالتوجااه اساات، اهمیاات ایاان آزمااایش باارای دوره تاریخي در مهو ه سرچم به دلیل فعالیتهای کشاورزی مسسنگي است چراکه باا توجاه باه ابعااد کام ترانشاه آسی دیده و در ترانشههای کااوش شاده آثاار معمااری کاوش شده در این دوره بقایای معماری از آن شناساایي شناسایي نشد و یافتهها به سفال مهدود است که آناالی نشااد و یااخامت بقایااای مااادی آن کاام اساات. تمااام آنها دال بر مهلي بودن تولید آنها اسات. سافال هاای یاف هااای سافالي ایاان دوره نیاا مشاابه هاام و سااایر مختلف ر ر آهن I مهو ه سرچم که شامل یف کلي دورههای جدیدتر از ،ود است و فریایه وارداتاي باودن نخودی و ،اکستری است تولید مهل بوده و همه آنها سفالهای نخودی منقوش در ایان دوره [26] را در ایان

سال پنجم، شماره اول، بهار و تابستان 1398 │ 123

امیرساعد موچشی و همکاران / مطالعه ساختاری سفالهای منطقه هورامان استان کردستان )محوطههای سرچم، ...

مهو ه نميتوان نشان داد. ،اکسااتری و نیاا ساافالهااای نخااودی منقااوش دوره مسسنگي در غرب, شمال غارب و نیا منطقاه شامال 6. نتیجهگیری فمت مرک ی ایران مطر شده بود. سفالهای ،اکستری آزمایش XRD و XRF نمونه سفالهای بهدستآماده از ر ر مفر و آهان در گساتره وسایعي از ایاران شاامل کاوش مهو اه هاای بارده ماار، کناچاه و سارچم دارای غرب، شمال شرق و شمال غرب ایران و نی دامنههاای کانيهای اصلي شامل کلسیت، کوارت ، کانيهای رساي، شاامالي و جنااوبي الباارز شناسااایيشااده و آنهااا را بااه فلدسپات و اکسیدهای آهن است. نتایج نشان ماي دهناد مهاجرین آریایي نسبت ميدهند. همچنین این قیایه در که 31 نمونه از سفالهای آزمایششده قابل انطبااق باا دوره مسسنگي صادق ماي کناد. سافال هاای نخاودی همان ،اکهای آزمایششده هستند و 11 نموناه دیگار منقوش همافاق دوره ربیاد نیا در نیماه غرباي ایاران دارای کانيهایي هستند کاه ازلهاا فراواناي باا نموناه بهدستآماده اسات. بر،اي از پژوهشاگران تولیاد ایان ،اکهای آزمایششده و نی سایر نمونههای سفال کاممً سفالها در ،ار از باین النهارین را باه پدیاده ای چاون قابل انطباق نیستند. نکته قابلرکر در ماورد نموناه هاای مهاااجرت و یااا تاارثر ساابک شاانا،تي نساابت دادهانااد. ا،یر این است که یف سفالهاای آنهاا مشاابه ساایر سفالهای این گاروه از میا ان کماي نسابت باه ساایر نمونهها اسات و گوناه هاای مختلفاي شاامل نخاودی، سفالهای دوره مسسنگي بر،اوردار اسات. راموه بار نااارنجي، ،اکسااتری را شااامل مااي شااود و بااه لهااا سفالهای نخاودی، سافال هاای قرما و ایمپارس دوره گونهشناسي، رنگ، شکل، ت یینات، و فن تفاوتي با ساایر مسسنگي نی همین نتایج را نشان ماي دهناد. مهو اه نمونهها ندارند و تنهاا تفااوت آنهاا در فراواناي بر،اي سرچم، در این دوره مهو ه کوچکي باوده کاه احتماال کانيهای آنها است و احتماالً با توجه به فراواني بیشاتر یکجانشین بودن ساکنان آن در تمام اول ساال قابال کانيهای رسي، فلدسپات، و اکسیدهای آهن آنهاا ایان اثبات نیست و سفالهای آن نشان ميدهد کاه سااکنان احتمال مطر است کاه از مناابع ،ااک دیگاری بارای سرچم با هر شیوهای از معیشات از مناابع مهلاي بارای سا،ت سفال استفادهشده باشد، اما مطالعات XRF نشان سااا،ت ساافال اسااتفاده کاارده انااد. باار اساااس نتااایج ميدهد که منابع ،اک آنها نی مربوط باه یاک ساازند بهدستآمده از دادههای سرچم ترکی همه سافال هاای زمینشناسي بوده و احتماالً فاصله ،یلي زیادی با مهال آن در ااول زمااان مشااابه هاام بااوده و نیاا بااا نمونااه کاوش شده نداشتهاند. آنالی XRF سفالهای 3 مهو اه ،اکهای مهلي قابل انطباق است. سفالهای دورههای بردهمار، کناچه و سرچم دال بر همگوني سفالهای ایان اشکاني/ساساني نی همین امر را نشان ميدهد. اهمیات مهو هها و نی نشاندهنده تولید مهلي آنها باوده و در دیگر این نتایج در این است کاه ایان سافال هاا از ساه صورت غیرمهلي بودن نی از فواصل انادکي نسابت باه مهو ه بهدسات آماده کاه شاامل دو ساایت اساتقراری مهل کاوش تهیهشدهاند. نتایج XRD و XRF سفالهای سرچم و بردهمار و نی غار کناچه اسات. در تهلیال هاای بهدستآماده از منطقاه هوراماان نشاان ماي دهاد کاه باسااتانشاانا،تي یافتااههااای غارهااای باسااتاني را بااه سفالهاای ایان منطقاه در هماه دوره هاای موردبهاث رمهگردانان ارم از کوچنشاینان دائماي و موقات نسابت همگي تولید مهلي بوده و از ،ااک هاای منطقاه بارای ميدهند و تشخیص بومي بودن یا نبودن سفالهاای آن سااا،ت آنهااا اسااتفادهشااده اساات و وارداتااي بااودن را با تهلیل سنتهای سفالگری و آزمایشهای مشخص نمونههایي چون سافال ،اکساتری در دوره آهان و نیا ميسازند. نمونههای آزمایششده غار کناچه دال بر بومي تعداد کم آنها در دوره مفر و اشکاني را حداقل در این بودن سفالهاای آن اسات و بار اسااس آزماایش هاای مهو هها نميتوان دال بر وارداتي بودن آنها پنداشات . بهدستآمده، استفادهکنندگان از ایان غارهاا باه جواماع امااری کااه قاابمً توسااط باسااتانشناسااان باارای ساافال بومي نسابت داده ماي شاود. منطقاه اوراماان باه دلیال

124 │ سال پنجم، شماره اول، بهار و تابستان 1398

دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی

ا،تمف ارتفاري کاه باین روساتای دائماي در ن دیکاي مسسنگي شناسایي شد که شاید دال بار وساعت کام آن در رود،انهها و روستای موقتي که در ارتفارات کوهستانها این دوره باشد. از این دوره آثار معماری شناسایي نشد. در ف ل گرم دارد، دارای کاوچ رماودی اسات و نتاایج 2. پس از آبگیری سد داریان، روستای جدیاد روآر در فاصاله XRD و XRF سفالها نی بر بومي باودن آن هاا ترکیاد حدوداً 200 متری شرق روستای قدیمي سا،ته شد.

دارد. نکته قابلرکر دیگر در این مقاله آزمایش سفالهاا 3. نتایج کربن 14 بدست آمده از مهو ه سرچم )زیر چاپ(. 4. مکان نمونه برداری ،ااک براسااس تهقیاق از بومیهاای از دوره پیشازتاری تا دوران اسممي در پژوهش حایار منطقه صورت گرفت و از مهلهایي نمونهبارداری انجاام شاد است که همه سفالهاای آزماایش شاده تولیاد باومي و که مردمان مهلي از ،اک آن اساتفاده ماي کردناد. در ماورد متعلق به یک سازند زمینشناسي است. مهو ه بردهمار و کناچه که در زمان کااوش متاروک باود از ،اکهای قهوهایي )که احتماالً برای این کاار مناسا اسات(, پینوشتها نمونهبرداری انجام شد. 1. در کاوش مهو ه سرچم 4 گمانه کاوش شد کاه تنهاا در بخااش شاامالي یکااي از ترانشااههااا )ترانشااه D( آثااار دوره

References ]زارري مهمدابراهیم. کتیبه و نقش برجساته تنگاي ور. Davidson TE, McKerrell H. Pottery [1] analysis and Halaf period trade in the مجله نامه پژوهشگاه میراث فرهنگي. Khabur headwaters region. Iraq -10 :)7( 1383 1976;38:45–56. ].33 [2] Stein G. Local identities and interaction [11] Mohammadifar Y, Motarjem A. spheres: Modeling regional variation in Settlement continuity in Kurdistan. the Ubaid horizon. Beyond Ubaid Antiquity 2008;82. Transform Integr Late Prehist Soc [12] Motarjem A. Excavation at pitho-burials Middle East 2010:23–44. in Zeribar Lake sphere, Marivan. 2009. [3] Henrickson EF. The early development [in Persian] ]متااارجم ربااااس، مهمااادیفااار یعقاااوب. کااااوش of pastoralism in the Central Zagros Highlands (Luristan). Iran Antiq گور،مرههای حوزه دریاچه زریبار-مریوان، پژوهشاکده .20:1;1985 باستانشناسي 1388 )گ ارش منتشر نشده(.[ Levine LD. The Iron Age. Smithsonian [4] Institution; 1987. [13] Saed Mucheshi A. Delimiting at Tepe [5] Young TC. Early iron age Iran revisited: Sarqaleh, Sarvabad. 2014. [in Persian] ]ساردموچشي امیر. بررساي پاریناه سانگي زاگارس در preliminary suggestions for the re-analysis of old constructs. J-L Huot Al 1985:361– شهرساااتانهای مریاااوان و کامیااااران. پژوهشاااکده .78 باستانشناسي 1391 ) گ ارش منتشر نشده(.[ Goff C. Luristan in the first half of the [6] first millennium BC. A Prelim Rep First [14] Saed Mucheshi A. Paleolithic survey at Seas Excav Baba Jan, Assoc Surv East Marvian and Kamyaran Counties. 2012. Pish-i Kuh, Iran 1968;6:105–34. [in Persian] ]ساردموچشي امیر. گمانهزني به منظور تعیین ررصه و Nogole Sadat MAA, Houshmandzadeh [7] A. Geology map of Marivan-Baneh, Scale حریم تپه سرقلعه سروآباد. پژوهشکده باساتان شناساي .Geol Surv Iran 1993 .250000 :1 1393 )گ ارش منتشر نشده(.[ Frame G. The inscription of Sargon II at [8] Tang-i Var. Orientalia 1999;68:31–57. [15] Pour Bakhshandeh K. Archaeological survey [9] Minns EH. Parchments of the Parthian in Darian Dam basin. 2012. [in Persian] period from Avroman in Kurdistan. J ] پوربخشاانده ،ساارو. بررسااي مهاادوده سااد داریااان، .Hell Stud 1915;35:22–65 پژوهشااکده باسااتانشناسااي 1391 )گاا ارش منتشاار Zarei M. Tangivar inscription. Majaleye [10] نشده(.[ Nameh Pazhoheshgah Mirase Farhangi 2004;7:17–27. [in Persian] [16] Biglari F, Shidrang S, Rahmati M,

سال پنجم، شماره اول، بهار و تابستان 1398 │ 125

امیرساعد موچشی و همکاران / مطالعه ساختاری سفالهای منطقه هورامان استان کردستان )محوطههای سرچم، ...

Mashkour M, Saed Mucheshi A, Ghasimi Ghasimi A, Ghadri M, Davoudi S, et al. T, et al. Survey and salvage excavations at Excavation at Rowar grave. Darian Dam the Darian Dam Reservoir, Hawraman, area, Hawraman, Kurdistan, western Iran. Kurdistan and Kermanshah. Proc. 15th Proc. 15th Annu. Symp. Iran. Archaeol., Annu. Archaeol. Symp. Iran, Tehran: Tehran: Research Institute of Cultural Heritage Research Institute of Cultural Heritage & & Tourism (RICHT); 2017, p. 499–504. Tourism (RICHT); 2017, p. 49–54. [in [in Persian] ]قساایمي اااهر، اکبااری مسااعود، قاساامیان مجتبااي، [Persian قسیمي آکام، قدری مهمدریا، داودی حسین، ر یا ی [بیگلری فریدون، شایدرنگ ساونیا، رحمتاي مرتیاي، اقبال، ریاقلي مهمدرستگار. کاوش نجاتبخشي یاک مشکور مرجان، ساردموچشي امیر، قسیمي اهر، زارع گور در روآر مهدوده سد و نیروگااه داریاان، هوراماان، سپهر، اکبری مساعود، حساین تهراناي نادا، مهمادی استان کردساتان. مقالاه ارئاه شاده در: گا ارش هاای ساایروان، ن ااراللهي صاام ، داوودی حسااین، امیااری پان دهمین گردهمآیاي سااالنه باساتان شناساي ایاران سریه، فتهي هما، ربداهللپور مهمد. بررساي و کااوش 1395. تهران، پژوهشکده باستانشناسي 1395، 499- نجاتبخشي در مهدوده سد داریان، هورامان، کردستان 504.[ و کرمانشاه. مقاله ارائه شده در: گ ارشهای پاان دهمین ,Nourzehi Z, Ajorloo B, Kasiri MB [20] گردهمااایي ساااالنه باسااتان شناسااي ایااران 1395. Ebrahimi G. The archaeo-mineralogy of پژوهشکده باستانشناسي 1395، 54-49.[ [17] Saed Mucheshi A, Nikzad M, Zamani the Bronze Age ceramics from Kul Tepe Dadaneh M, Seif Panahi M, Mohammadi of Ahabshir, Eastern Lake Urmia basin, Ghasrian S, Davoudi H. Rescue Iran. JRA 2017;2:1–17. [in Persian] ]نورزهي زین ، آجورلو بهرام، باقرزاده کثیاری مساعود، excavations at Bardeh Mar site, Darian ابراهیمي قادر. باستان کانيشناسي سفالینههاای ر ار ,Dam area, Hawraman, Kurdistan کولتپه رج شیر، شرق دریاچه ارومیه. پژوهه باساتان .western Iran. Proc. 15th Annu. Symp Iran. Archaeol., Tehran: Research Institute of سنجي. Cultural Heritage & Tourism (RICHT); ].17-1 :)2( 2 1395 2017, p. 667–72. [in Persian] [21] Rastineh U, B. Kasiri M, Ajorloo B, Ebrahimi G. Identification the Structure of Colorants Used on the Late Bronze ]ساردموچشي امیر، نیک اد میثم، زماني دادانه مرتیاي، Age Ceramics of Eastern Lake Urmia سیفپناهي مژگان، مهمدیق اریان سایروان، داودی ,Based on the Specimen from Kul Tepe حسین. کاوش نجاتبخشي مهو ه بردهمار در مهدوده [Ajabshir. JRA 2017;3:17–27. [in Persian سد داریان، هورامان، استان کردستان. مقاله ارائه شاده ]راستینه امالبنین. باقرزاده کثیری مسعود، آجورلو بهرام، در: گ ارشاااهای پاااان دهمین گردهماااایي سااااالنه ابراهیمي قادر. شناسایي سا،تار رنگ سفالینههای دوره باساااتانشناساااي ایاااران 1395الاااف. پژوهشاااکده مفر متر،ر شرق دریاچه ارومیه بر مبنای نموناه هاای باستانشناسي 1395، 672-667.[ کولتپه رج شیر. پژوهه باستانسنجي. Saed Mucheshi A, Mohammadi Ghasrian :)1( 3 1396 [18] S, Zamani Dadaneh M, Khosravi S, ].27-17 Amiri S. Rescue excavations at Sarcham [22] Pourzarghan V, Sarhaddi-Dadian H, site, Darian Dam area, Hawraman, Ramli Z. Morphology of Ancient Kurdistan, western Iran. Proc. 15th Potteries Using X-Ray Diffraction Annu. Symp. Iran. Archaeol., Tehran: Analysis And X-Ray Fluorescence In Research Institute of Cultural Heritage & Sistan Plain, Eastern Iran. Mediterr Tourism (RICHT); 2017, p. 662–6. [in Archaeol Archaeom 2017;17:175–86. Persian] [23] Rezaeia MH, Basafaa H, Khaka PM, Azara M. Study on Late Bronze Age ]ساردموچشي امیر، مهمدیق اریان سایروان، زمااني ,Potteries of Shahrak-e Firouzeh دادانه مرتیي، ،سروی سلمان، امیری ساریه. کااوش .Neyshabur, Iran by XRD and XRF نجاتبخشي مهو ه سرچم روساتای روآر در مهادوده Interdiscip Archaeol Nat Sci Archaeol .IX:1–10;2018 سد داریان. مقاله ارائه شده در: گ ارشاهای پاان دهمین Luschey H. Orte in der Nachbarschaft [24] گااردهمآیااي ساااالنه باسااتانشناسااي ایااران 1395ب. von Bisutun, in W. Kleiss & P. Calmeyer پژوهشکده باستانشناسي 1395، 666-662.[ [19] Ghasimi T, Akbari M, Ghasemian M, (ed.) Bisutun Ausgrabungen und Forschungen 126 │ سال پنجم، شماره اول، بهار و تابستان 1398

دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی

in den Jahren 1963–1967, Berlin: Teheraner [25] Esmaeily D, Rahimpour-Bonab H, Esna- Forschungen. 1996; p. 261-64.[ [in Ashari A, Kananian A. Petrography and Geochemistry of the Jajarm Bauxite ore Persian] Deposit, Northeast Iran: Implications for .Source Rock Material and Ore Genesis ]لوشای-شمایسر اینگاه باور.. سافالهای کاروانسارای .Turkish J Earth Sci 2010;19:267–84 قاادیمي، بیسااتون: کاااوشهااا و تهقیقااات سااالهااای Young Jr TC. A comparative ceramic [26] 1963-1967. به کوشش ولفرام کمیس و پتر کالمایر. .chronology for western Iran, 1500–500 BC ترجمه فرامرز نجدسمیعي، مجموره مقااالت بیساتون. Iran 1965;3:53–85. تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگاي، 1385 ط. ].284-207

سال پنجم، شماره اول، بهار و تابستان 1398 │ 127