Dendroflora Zabytkowego Parku W Zawieprzycach
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Acta Sci. Pol., Formatio Circumiectus 11 (4) 2012, 17–28 DENDROFLORA ZABYTKOWEGO PARKU W ZAWIEPRZYCACH, GMINA SPICZYN DENDROFLORA OF HISTORIC PARK IN ZAWIEPRZYCE, COMMUNE SPICZYN Margot Dudkiewicz, Marek Dąbski** Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Streszczenie. Dendroflora parku w Zawieprzycach liczy 26 taksonów (2010 r.). Zinwentaryzowano 381 drzew. Na obszarze parku dominują gatunki związane ze zbioro- wiskami żyznych lasów liściastych. Najliczniej występują: Tilia cordata Mill., Fraxinus excelsior L., Acer pseudoplatanus L. i Carpinus betulus L. Na podstawie inwentaryzacji przeprowadzonej w 2010 r. do ochrony pomnikowej wytypowano 6 egzemplarzy. Park jest zdewastowany i ma swobodną sieć alejek. Wejście do parku od strony zachodniej prowadzi przez barokową bramę wjazdową. Przed wjazdem znajduje się kopiec z kolumną i greckim, żeliwnym krzyżem. W zespole brakuje wspólnej osi kompozycyjnej w układzie budynków. Dominantą obiektu są ruiny pałacu, które z budynkiem lamusa, stajnią, kaplicą i oficyną pałacową tworzą dziedziniec. Na wschodnim krańcu parku znajduje się będąca w ruinie oranżeria. Dawną północną granicę założenia fragmentarycznie wyznacza arkadowy mur. Historycznie do zespołu należały nadwieprzańskie łąki wraz ze stawami. Abstract. Dendroflora Zawieprzyce park comprises 26 taxons (2010). The total of 381 trees was inventoried. The dominant tree species in the park are those associated with the communities of fertile broad-leaved forests. The most numerous is Tilia cordata Mill., Fraxinus excelsior L., Acer pseudoplatanus L. and Carpinus betulus L. On the basis of an inventory conducted in 2010 to protect the monumental six copies were identified. The park is devastated and has a free network paths. Entrance to the park from the west side leads by a Baroque gate. Before entering there is a mound with a column and Greek iron cross. In the band there is a common compositional axis in the system of buildings. The dominant building is the ruins of the palace, which the building lumber, barn, outbuilding of the palace chapel and courtyard form. At the eastern end of the park’s conservatory, which is in ruins. The former northern boundary assumptions set arcaded wall fragments. Historically, the team were Nadwieprzańskie meadows with ponds. Słowa kluczowe: park, dendroflora, Zawieprzyce Key words: park, dendroflora, Zawieprzyce Adres do korespondencji – Corresponding authors: dr inż. Margot Dudkiewicz, dr hab. Marek Dąbski, Instytut Roślin Ozdobnych i Architektury Krajobrazu, Wydział Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, ul. Leszczyńskiego 58, 20-068 Lublin, e-mail: [email protected]. Acta 11 (4) 2012.indd 17 2013-02-28 16:25:18 18 M. Dudkiewicz, M. Dąbski WSTĘP Zabytkowe założenia ogrodowe pełnią funkcje historyczne, przyrodnicze, naukowe, artystyczne i użytkowe. Parki służą ochronie środowiska naturalnego. Wiele spośród zespołów dworsko-parkowych było związanych z dziejami starych rodów, z postaciami historycznymi, pisarzami czy artystami. Niejeden zabytkowy park to miejsce z bogatymi kolekcjami drzew i krzewów ozdobnych, często obcego pochodzenia lub osiągających znaczne rozmiary. Zespoły pałacowo-parkowe są ostojami ginących środowisk i krajo- brazów, dlatego mogą okazać się użyteczne przy odbudowie zniszczonego krajobrazu polskiej wsi [Pudelska 2001, Bordewicz i Wrońska-Pilarek 2009]. Zawieprzyce leżą na terenie gminy Spiczyn, 20 km na północny wschód od Lublina. Zespół zieleni i zabudowań pałacowych zajmuje powierzchnię około 5 ha. Usytuowany jest na prostokątnym cyplu ograniczonym od zachodu korytem rzeki Wieprz, od południa łąkami, a od północy, od strony wsi stawami. Na skarpie nad rzeką Wieprz znajdują się ruiny pałacu. Obiekt jest wpisany do Rejestru zbytków województwa lubelskiego jako zespół pała- cowy, w skład którego wchodzą: ruiny pałacu z XVII w., lamus, kaplica, oficyna, stajnia, brama wjazdowa, oranżeria z XVIII w. i park. W XVII w. uwydatniły się wpływy ogrodów francuskich. Barokowe ogrody zakła- dano przy rezydencjach, często z fortyfikacjami typu bastionowego, tak jak ma to miejsce w przypadku Zawieprzyc. Ogrody zwykle były niewielkie, kwaterowe. Płaskie kwatery tworzyły parter przed pałacem, a obok nich lokalizowano kwatery zadrzewione. Na terenie Lubelszczyzny jedną ze ścian ogrodu tworzyła elewacja pałacu lub dworu, a pozostałe stanowiły bindaże. Aleje konstruowano z cegieł, płyt kamiennych, wysypy- wano ubitym piaskiem, proszkiem marmurowym lub pyłem wapiennym. W kwaterach rabatowych sadzono kwiaty, krzewy róż, jaśminu i bzu tureckiego. W kwaterach z orna- mentami formowano herby i monogramy z bukszpanu. Wewnątrz kwater komponowano elementy pionowe – pojemniki z roślinami tudzież niewielkie strzyżone drzewa i krzewy [Rolska-Boruch 2009]. MATERIAŁ I METODY Prace badawcze prowadzono dwoma równoległymi torami – polegały one na kweren- dzie archiwalnej i badaniach terenowych. Precyzyjnym źródłem informacji były wydaw- nictwa o charakterze kronikarskim, akta ziemskie i grodzkie, materiały ikonograficzne, wydawnictwa kartograficzne i archiwalne fotografie. Lustracja terenu umożliwiła okre- ślenie położenia, stopnia zachowania układu przestrzennego, walorów przyrodniczych parków i stanu budynków. Badania terenowe zostały wykonane w 2010 r. i obejmowały inwentaryzację szczegółową drzewostanu, ogólną inwentaryzacje architektoniczną ruin pałacu i pozostałych budynków oraz dokumentację fotograficzną. Szczegółowa inwen- taryzacja dendrologiczna polegała na wykonaniu pomiaru sytuacyjnego drzew w terenie z jednoczesnym skartowaniem ich na mapę geodezyjną. W celu ułatwienia działań inwentaryzacyjnych obszar parku podzielono na cztery sekcje. Wszystkie drzewa i grupy krzewów naniesiono na mapę geodezyjną metodą prostych prostopadłych mierzonych za pomocą dalmierza laserowego DISTO A5 firmy Leica. Dodatkowo pomniki przyrody zlokalizowano w terenie za pomocą urządzenia pozycjonującego (GPS) DAKOTA. Oznaczenia gatunków drzew i krzewów dokonano na podstawie pracy Senety i Dolatow- Acta Sci. Pol. Acta 11 (4) 2012.indd 18 2013-02-28 16:25:18 Dendroflora zabytkowego parku w Zawieprzycach, gmina Spiczyn 19 skiego [2009]. Analiza wiekowa drzew polegała na przeliczeniu podanej w inwentaryzacji średnicy pnia poszczególnych drzew i określeniu ich wieku na podstawie tabeli wiekowej drzew opracowanej przez prof. L. Majdeckiego [1980–1986]. Analiza kompozycji prze- strzennej parku objęła: analizę historycznych planów zabytkowych i analizę związków widokowych z otaczającym krajobrazem. Do prześledzenia ewolucji układu kompozy- cyjnego parku posłużyły również lotnicze fotografie archiwalne. WYNIKI Zawieprzyce znajdowały się w granicach powiatu lubelskiego od momentu jego ufor- mowania się w XIV–XV w., aż do 1809 r., kiedy za czasów Księstwa Warszawskiego utworzono departament lubelski podzielony na powiaty. Zawieprzyce znalazły się na terenie powstałego wówczas powiatu lubartowskiego. W ramach administracji kościel- nej Zawieprzyce należały początkowo do parafii w Bystrzycy, a następnie do parafii w Kijanach [Brykowski 1966]. Pierwsza wzmianka o położeniu Zawieprzyc w parafii Bystrzyca, z ogólną liczbą 6 łanów kmiecych pochodzi z 1531 r. W 1545 r. Zawieprzyce były siedzibą Zawieprzskich herbu Janina. W 1599 r. Fryderyk Zawieprzski odstępuje je Z. Adamtusowi Ciecierskiemu, a w 1649 r. Zofia Katarzyna z Dąbrowicy Firlejówna oddaje w dzierżawę Stanisławowi Ciecierskiemu. W 1662 r. Anna Noskowska, żona Mikołaja Firleja, ustępuje prawa do Zawieprzyc Józefowi Gorajskiemu, który w 1671 r. sprzedaje majątek Atanazemu Miączyńskiemu. W 1794 r. dobra odsprzedano Aleksandrowi Morskiemu, podkomorzemu przemyskiemu, a w 1818 r. przeszły w ręce hr. Ostrowskich. Od 1832 r., po wyjeździe hr. Ostrowskiego za granicę, dobrami zarządzał Skarb Państwa i wówczas miał miejsce pożar zamku. Do końca XIX w. pozostawały w rękach Ostrowskich. Według informacji w „Tygodniku Ilustrowanym” (1862) budowę zamku w Zawie- przycach rozpoczął Jan Granowski, kasztelan lubelski, towarzysz Jana III Sobieskiego w wyprawie pod Wiedeń. Zamek wybudowali jeńcy tureccy, następnie spalił się on i zo- stał odbudowany przez Morskiego, po czym kolejny raz strawił go pożar. Opis z 1862 r. głosi: „położenie zamku w Zawieprzycach jest bardzo piękne i malownicze, a gmach zupełnie nowożytny, we włoskim stylu wzniesiony”. W 1890 r. dobra Zawieprzyce składały się z folwarków Zawieprzyce, Wólka Zawieprzycka, Spiczyn, Charlęż i Jawidz o całkowitej powierzchni 6990 mórg [Sulimierski i in. 1895]. W Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego z 1895 r. znajduje się informacja, że majątek Zawieprzyce położony jest na wyniosłym brzegu doliny Wieprza, „w punkcie gdzie wyniosłość dotyka samego koryta rzeki naprzeciw ujścia Bystrzycy tworzącej dość obszerną dolinę wśród płaskowzgórza lubelskiego. Na obszarze dworskim znajdują się: dwór z pięknym parkiem i kaplicą, ruiny zamku, gorzelnia, dwa młyny wodne, tartak, binduga na Wieprzu”. W Przewodniku po Polsce południowo-wschodniej z 1937 r. odnotowano: „w parku znajduje się renesansowy zamek z XVII w. z kaplicą zamkową, pokrytą polichromią z tego czasu. Zamek jest częściowo przebudowany, przy nim brama i baszty”. Największy rozwój zespołu pałacowego w Zawieprzycach nastał za czasów Miączyńskich. Jak wynika z białej karty ewidencji zabytku, zamek przebudowano na barokowy pałac wg planów Tylmana z Gameren w latach 1674–1679. W barokowym Formatio Circumiectus 11 (4) 2012 Acta 11 (4) 2012.indd 19 2013-02-28 16:25:18 20 M. Dudkiewicz, M. Dąbski pałacu wykorzystano mury wcześniejszej siedziby Firlejów i Noskowskich. Przed elewa-