Dendroflora Zabytkowego Parku W Zawieprzycach

Acta Sci. Pol., Formatio Circumiectus 11 (4) 2012, 17–28

DENDROFLORA ZABYTKOWEGO PARKU W ZAWIEPRZYCACH, GMINA SPICZYN DENDROFLORA OF HISTORIC PARK IN ZAWIEPRZYCE, COMMUNE SPICZYN Margot Dudkiewicz, Marek Dąbski** Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

Streszczenie. Dendroﬂora parku w Zawieprzycach liczy 26 taksonów (2010 r.). Zinwentaryzowano 381 drzew. Na obszarze parku dominują gatunki związane ze zbioro- wiskami żyznych lasów liściastych. Najliczniej występują: Tilia cordata Mill., Fraxinus excelsior L., Acer pseudoplatanus L. i Carpinus betulus L. Na podstawie inwentaryzacji przeprowadzonej w 2010 r. do ochrony pomnikowej wytypowano 6 egzemplarzy. Park jest zdewastowany i ma swobodną sieć alejek. Wejście do parku od strony zachodniej prowadzi przez barokową bramę wjazdową. Przed wjazdem znajduje się kopiec z kolumną i greckim, żeliwnym krzyżem. W zespole brakuje wspólnej osi kompozycyjnej w układzie budynków. Dominantą obiektu są ruiny pałacu, które z budynkiem lamusa, stajnią, kaplicą i oﬁcyną pałacową tworzą dziedziniec. Na wschodnim krańcu parku znajduje się będąca w ruinie oranżeria. Dawną północną granicę założenia fragmentarycznie wyznacza arkadowy mur. Historycznie do zespołu należały nadwieprzańskie łąki wraz ze stawami.

Abstract. Dendroflora Zawieprzyce park comprises 26 taxons (2010). The total of 381 trees was inventoried. The dominant tree species in the park are those associated with the communities of fertile broad-leaved forests. The most numerous is Tilia cordata Mill., Fraxinus excelsior L., Acer pseudoplatanus L. and Carpinus betulus L. On the basis of an inventory conducted in 2010 to protect the monumental six copies were identified. The park is devastated and has a free network paths. Entrance to the park from the west side leads by a Baroque gate. Before entering there is a mound with a column and Greek iron cross. In the band there is a common compositional axis in the system of buildings. The dominant building is the ruins of the palace, which the building lumber, barn, outbuilding of the palace chapel and courtyard form. At the eastern end of the park’s conservatory, which is in ruins. The former northern boundary assumptions set arcaded wall fragments. Historically, the team were Nadwieprzańskie meadows with ponds. Słowa kluczowe: park, dendroflora, Zawieprzyce Key words: park, dendroflora, Zawieprzyce

Adres do korespondencji – Corresponding authors: dr inż. Margot Dudkiewicz, dr hab. Marek Dąbski, Instytut Roślin Ozdobnych i Architektury Krajobrazu, Wydział Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, ul. Leszczyńskiego 58, 20-068 Lublin, e-mail: [email protected].

Acta 11 (4) 2012.indd 17 2013-02-28 16:25:18 18 M. Dudkiewicz, M. Dąbski

WSTĘP Zabytkowe założenia ogrodowe pełnią funkcje historyczne, przyrodnicze, naukowe, artystyczne i użytkowe. Parki służą ochronie środowiska naturalnego. Wiele spośród zespołów dworsko-parkowych było związanych z dziejami starych rodów, z postaciami historycznymi, pisarzami czy artystami. Niejeden zabytkowy park to miejsce z bogatymi kolekcjami drzew i krzewów ozdobnych, często obcego pochodzenia lub osiągających znaczne rozmiary. Zespoły pałacowo-parkowe są ostojami ginących środowisk i krajo- brazów, dlatego mogą okazać się użyteczne przy odbudowie zniszczonego krajobrazu polskiej wsi [Pudelska 2001, Bordewicz i Wrońska-Pilarek 2009]. Zawieprzyce leżą na terenie gminy Spiczyn, 20 km na północny wschód od Lublina. Zespół zieleni i zabudowań pałacowych zajmuje powierzchnię około 5 ha. Usytuowany jest na prostokątnym cyplu ograniczonym od zachodu korytem rzeki Wieprz, od południa łąkami, a od północy, od strony wsi stawami. Na skarpie nad rzeką Wieprz znajdują się ruiny pałacu. Obiekt jest wpisany do Rejestru zbytków województwa lubelskiego jako zespół pała- cowy, w skład którego wchodzą: ruiny pałacu z XVII w., lamus, kaplica, oﬁcyna, stajnia, brama wjazdowa, oranżeria z XVIII w. i park. W XVII w. uwydatniły się wpływy ogrodów francuskich. Barokowe ogrody zakła- dano przy rezydencjach, często z fortyﬁkacjami typu bastionowego, tak jak ma to miejsce w przypadku Zawieprzyc. Ogrody zwykle były niewielkie, kwaterowe. Płaskie kwatery tworzyły parter przed pałacem, a obok nich lokalizowano kwatery zadrzewione. Na terenie Lubelszczyzny jedną ze ścian ogrodu tworzyła elewacja pałacu lub dworu, a pozostałe stanowiły bindaże. Aleje konstruowano z cegieł, płyt kamiennych, wysypy- wano ubitym piaskiem, proszkiem marmurowym lub pyłem wapiennym. W kwaterach rabatowych sadzono kwiaty, krzewy róż, jaśminu i bzu tureckiego. W kwaterach z orna- mentami formowano herby i monogramy z bukszpanu. Wewnątrz kwater komponowano elementy pionowe – pojemniki z roślinami tudzież niewielkie strzyżone drzewa i krzewy [Rolska-Boruch 2009].

MATERIAŁ I METODY Prace badawcze prowadzono dwoma równoległymi torami – polegały one na kweren- dzie archiwalnej i badaniach terenowych. Precyzyjnym źródłem informacji były wydawnictwa o charakterze kronikarskim, akta ziemskie i grodzkie, materiały ikonograficzne, wydawnictwa kartograficzne i archiwalne fotografie. Lustracja terenu umożliwiła okre- ślenie położenia, stopnia zachowania układu przestrzennego, walorów przyrodniczych parków i stanu budynków. Badania terenowe zostały wykonane w 2010 r. i obejmowały inwentaryzację szczegółową drzewostanu, ogólną inwentaryzacje architektoniczną ruin pałacu i pozostałych budynków oraz dokumentację fotograficzną. Szczegółowa inwentaryzacja dendrologiczna polegała na wykonaniu pomiaru sytuacyjnego drzew w terenie z jednoczesnym skartowaniem ich na mapę geodezyjną. W celu ułatwienia działań inwentaryzacyjnych obszar parku podzielono na cztery sekcje. Wszystkie drzewa i grupy krzewów naniesiono na mapę geodezyjną metodą prostych prostopadłych mierzonych za pomocą dalmierza laserowego DISTO A5 firmy Leica. Dodatkowo pomniki przyrody zlokalizowano w terenie za pomocą urządzenia pozycjonującego (GPS) DAKOTA. Oznaczenia gatunków drzew i krzewów dokonano na podstawie pracy Senety i Dolatow-

Acta Sci. Pol.

Acta 11 (4) 2012.indd 18 2013-02-28 16:25:18 Dendroﬂora zabytkowego parku w Zawieprzycach, gmina Spiczyn 19

skiego [2009]. Analiza wiekowa drzew polegała na przeliczeniu podanej w inwentaryzacji średnicy pnia poszczególnych drzew i określeniu ich wieku na podstawie tabeli wiekowej drzew opracowanej przez prof. L. Majdeckiego [1980–1986]. Analiza kompozycji prze- strzennej parku objęła: analizę historycznych planów zabytkowych i analizę związków widokowych z otaczającym krajobrazem. Do prześledzenia ewolucji układu kompozy- cyjnego parku posłużyły również lotnicze fotograﬁe archiwalne.

WYNIKI Zawieprzyce znajdowały się w granicach powiatu lubelskiego od momentu jego ufor- mowania się w XIV–XV w., aż do 1809 r., kiedy za czasów Księstwa Warszawskiego utworzono departament lubelski podzielony na powiaty. Zawieprzyce znalazły się na terenie powstałego wówczas powiatu lubartowskiego. W ramach administracji kościel- nej Zawieprzyce należały początkowo do parafii w Bystrzycy, a następnie do parafii w Kijanach [Brykowski 1966]. Pierwsza wzmianka o położeniu Zawieprzyc w parafii Bystrzyca, z ogólną liczbą 6 łanów kmiecych pochodzi z 1531 r. W 1545 r. Zawieprzyce były siedzibą Zawieprzskich herbu Janina. W 1599 r. Fryderyk Zawieprzski odstępuje je Z. Adamtusowi Ciecierskiemu, a w 1649 r. Zofia Katarzyna z Dąbrowicy Firlejówna oddaje w dzierżawę Stanisławowi Ciecierskiemu. W 1662 r. Anna Noskowska, żona Mikołaja Firleja, ustępuje prawa do Zawieprzyc Józefowi Gorajskiemu, który w 1671 r. sprzedaje majątek Atanazemu Miączyńskiemu. W 1794 r. dobra odsprzedano Aleksandrowi Morskiemu, podkomorzemu przemyskiemu, a w 1818 r. przeszły w ręce hr. Ostrowskich. Od 1832 r., po wyjeździe hr. Ostrowskiego za granicę, dobrami zarządzał Skarb Państwa i wówczas miał miejsce pożar zamku. Do końca XIX w. pozostawały w rękach Ostrowskich. Według informacji w „Tygodniku Ilustrowanym” (1862) budowę zamku w Zawie- przycach rozpoczął Jan Granowski, kasztelan lubelski, towarzysz Jana III Sobieskiego w wyprawie pod Wiedeń. Zamek wybudowali jeńcy tureccy, następnie spalił się on i zo- stał odbudowany przez Morskiego, po czym kolejny raz strawił go pożar. Opis z 1862 r. głosi: „położenie zamku w Zawieprzycach jest bardzo piękne i malownicze, a gmach zupełnie nowożytny, we włoskim stylu wzniesiony”. W 1890 r. dobra Zawieprzyce składały się z folwarków Zawieprzyce, Wólka Zawieprzycka, Spiczyn, Charlęż i Jawidz o całkowitej powierzchni 6990 mórg [Sulimierski i in. 1895]. W Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego z 1895 r. znajduje się informacja, że majątek Zawieprzyce położony jest na wyniosłym brzegu doliny Wieprza, „w punkcie gdzie wyniosłość dotyka samego koryta rzeki naprzeciw ujścia Bystrzycy tworzącej dość obszerną dolinę wśród płaskowzgórza lubelskiego. Na obszarze dworskim znajdują się: dwór z pięknym parkiem i kaplicą, ruiny zamku, gorzelnia, dwa młyny wodne, tartak, binduga na Wieprzu”. W Przewodniku po Polsce południowo-wschodniej z 1937 r. odnotowano: „w parku znajduje się renesansowy zamek z XVII w. z kaplicą zamkową, pokrytą polichromią z tego czasu. Zamek jest częściowo przebudowany, przy nim brama i baszty”. Największy rozwój zespołu pałacowego w Zawieprzycach nastał za czasów Miączyńskich. Jak wynika z białej karty ewidencji zabytku, zamek przebudowano na barokowy pałac wg planów Tylmana z Gameren w latach 1674–1679. W barokowym

Formatio Circumiectus 11 (4) 2012

Acta 11 (4) 2012.indd 19 2013-02-28 16:25:18 20 M. Dudkiewicz, M. Dąbski

pałacu wykorzystano mury wcześniejszej siedziby Firlejów i Noskowskich. Przed elewa- cją od strony rzeki wznosił się taras podtrzymywany przez mur oporowy boniowany w narożach, z prostokątnym występem pośrodku. Fijałkowski i Kseniak (1974) są zdania, że za czasów Miączyńskich, w okresie istnie- nia pałacu barkowego po jego wschodniej stronie, znajdował się ogród o kompozycji geometrycznej. Ozdobą ogrodu były aleje z wysmukłych topoli włoskich. Najstarsze drzewo parkowe – lipa Sobieskiego, którą wg legendy posadził król Jan III Sobieski, odwiedzając w Zawieprzycach swojego przyjaciela Atanazego Miączyńskiego, uschła i została wycięta w 1980 r. [Kseniak 1983]. Obecnie w tym miejscu znajduje się lipa będąca odrostem pamiątkowego okazu. Za czasów Ostrowskiego cały zespół parkowy został otoczony murem z arkadami, a parkowi nadano cechy romantyczne. Wokół stawów wprowadzono swobodne nasadzenia i nieregularny układ alejek. Oprócz pałacu wybudowano wtedy oficynę, której część zachowała się do dziś, a także kaplicę i okazałą brama wjazdową. Powstała wówczas klasycystyczna oranżeria i urządzono park romantyczny. W 1838 r. miał miejsce pożar pałacu. Od daty tej rozpoczyna się powolny upadek całego zespołu. Funkcje mieszkalne przejmuje oficyna, a później dwór, w którym mieszkają dzierżawcy [Krzak 1988]. Z Zawieprzycami związana była rodzina Marii Skłodowskiej-Curie, która spędzała tu wakacje, przebywając u swojego dziadka, Józefa Skłodowskiego – dzierżawcy majątku [Fijałkowski i Kseniak 1974]. Ostatnim właścicielem (od 1918 r.) był Krystyn Ostrowski. Po II wojnie światowej majątek przeszedł na własność Skarbu Państwa, a od 1975 r. został własnością gminy Spiczyn. Odrestaurowana część oficyny była siedzibą szkoły, a kaplicę przekazano parafii w Kijanach. Jedyny zachowany budynek gospodarczy stano- wił własność Kółka Rolniczego w Zawieprzycach [Krzak 1988]. W wyniku ewolucji siedziby od zamku obronnego, poprzez rezydencję pałacową, do folwarku w okresie, kiedy Ostrowscy na stałe przebywali w Warszawie lub za granicą, brakuje osi kompozycyjnej w uszeregowaniu budynków, które powstawały w różnym czasie. Pałac spalony w 1838 r., był frontem zwrócony na zachód i pierwotnie trójkondyg- nacyjny. W czasach opisywanych przez Brykowskiego [1966] zachowały się fragmenty ceglanych murów obwodowych od zachodu i częściowo od południa oraz ściany dzia- łowe do wysokości parteru. Teren był zagruzowany, ale wśród istniejących wciąż murów wyodrębniały się dwa zachodnie alkierze. Przy alkierzu północno-zachodnim w części parterowej zachowało się sklepienie dawnej galerii arkadowej, a pod ruinami były zasy- pane piwnice. Poniżej ruin pałacu wznosił się ceglany mur oporowy flankujący naroża pałacu na kształt bastionów oraz trzeci bastion pośrodku, bardzo płytki, przy czym naroża były boniowane. Inwentaryzacja przeprowadzona w 2010 r. wykazała, że zachowane są pozostało- ści komnaty ze sklepieniem krzyżowym, z widocznymi wzmocnieniami ścian (kotwy żeliwne) na wysokości stropów oraz wątkiem ceglanym połączonym z murem kamien- nym. Komnata w środkowej części budynku była prawdopodobnie wyższa niż boczne. Otwory drzwiowe zwieńczone są łukiem pełnym (rys. 1). Na końcu przedłużonej osi pałacu znajduje się oranżeria; stąd też dawniej prawdopodobnie rozpościerał się interesujący widok na okolicę. Park i budynki według zasad kompozycji ogrodów barokowych podporządkowane były pałacowi. Do czasów współ-

Acta Sci. Pol.

Acta 11 (4) 2012.indd 20 2013-02-28 16:25:19 Dendroﬂora zabytkowego parku w Zawieprzycach, gmina Spiczyn 21

Rys. 1. Ruiny zamku – widok od strony kaplicy (fot. M. Dudkiewicz) Fig. 1. The ruins of the castle – view from the chapel (photo M. Dudkiewicz)

czesnych zostało zachowane wywyższenie miejsca dawnego ogrodu regularnego, który znajdował się przy pałacu, w stosunku do niższego terenu przy oranżerii. Pierwszym źródłem kartograficznym parku w Zawieprzycach jest mapa wojskowa Antoniego Mayera von Heldensfelda, w podziałce 1 : 28 800 z lat 1801–1804 (rys. 2). Jak wynika z analizy owej mapy, wieś Zawieprzyce założono wzdłuż długiej pierzei. Siedzibę właściciela od wsi oddzielono zielonym pasem nasadzeń. Budynki otaczały dwa podwórza. Widoczny jest czterokwaterowy ogród przy budynkach, a w dalszej części park krajobrazowy. W parku pomiędzy czterema kwaterami znajdowało się ciekawe wnętrze na planie koła z niezidentyfikowaną budowlą w centrum – prawdopodobnie była to altana. Granicę południową i zachodnią wyznaczało 10 stawów. Po stronie połu- dniowo-wschodniej ciągnął się masyw leśny. Fijałkowski i Kseniak [1974] wspominają o nieistniejącym współcześnie dworku, który został wybudowany po pożarze zamku w 1898 r. i opuszczonym w 1947 r. Dawną oficynę zamkową zaadaptowano dla celów szkolnych. Ogólnie cały teren określono jako zaniedbany, drogi były źle utrzymane, a liczne ścieżki przecinały park we wszystkich kierunkach. Teren z wyjątkiem szkoły nie był oświetlony. Interesujący i dokładny jest plan M. Kseniaka z 1976 r. Widać na nim ciąg drzew wzdłuż muru i drogi prowadzącej do oranżerii oraz resztki nasadzeń alejowych przy drodze do kaplicy. Duże drzewa, w tym cztery na boisku, wyznaczały prawdopodobnie kwatery dawnego ogrodu regularnego przy pałacu. Widoczne są także dawne otwarcia widokowe na dolinę rzeki Wieprz z pałacu, z kaplicy i dwa znad szczytu skarpy, po połu- dniowej stronie parku.

Formatio Circumiectus 11 (4) 2012

Acta 11 (4) 2012.indd 21 2013-02-28 16:25:19 22 M. Dudkiewicz, M. Dąbski

Rys. 2. Plan Zawieprzyc z 1. połowy XIX w. (M. Dudkiewicz wg A. von Heldensfelda, 1801–1804) Fig. 2. Map Zawieprzyce the first half of the nineteenth century (M. Dudkiewicz by A. von Hel- densfeld, 1801–1804)

Układ kompozycyjny parku istniejący w 1988 r. był podobny jak w okresie między- wojennym. Układ alejek nie zmienił się, gdyż park nie był odnawiany, jednak w wielu miejscach są one niewidoczne z powodu zarastania przez krzewy. Ubyło jednak ok. 60% drzewostanu, a powojenne dosadzenia nie pasują do kompozycji parku [Fijałkowski i Kseniak 1974, Krzak 1988]. Park odgrywa znacząca rolę w krajobrazie – wzgórze z ruinami zamku widoczne jest już z daleka. Park stanowił miejsce wypoczynku i spa- cerów dla miejscowej ludności, a bardzo często był odwiedzany również przez turystów i wycieczki szkolne [Fijałkowski i Kseniak 1974]. Jak wynika z inwentaryzacji przeprowadzonej w 2010 r., granice parku i jego powierzchnia praktycznie pozostały niezmienione, ale inwentaryzacja ukazała inne niekorzystne zmiany w porównaniu z planami z ubiegłych lat. Zanikł dawny układ dróg w części parkowej, powstały nowe aleje. Drzewa tworzą niekontrolowane, swobodne skupiska. Wyschły stawy u podnóża skarpy. Jedyne dawne komponowane układy drzew to szpalery lipowe (Tilia cordata Mill.) wzdłuż kaplicy, zamykające park od wschodniej strony. Trwa proces niszczenia ruin oranżerii i pałacu. Analiza wysokościowa terenu wykazała, że park położony jest na wysokim, tarasowo opadającym występie doliny Wieprza – mierzącym ok. 200 m szerokości i 350 m długości, oraz 15 m wysokości. Teren jest ułożony tarasowo, różnica między najniższym a naj- wyższym punktem wynosi 15 m, przy czym najniższy punkt jest na wys. 151 m n.p.m., a najwyższy na wys. 165 m n.p.m. Jest to najwyższe wzniesienie w najbliższej okolicy. Powierzchnia parku wynosi 3,5 ha, a wraz z przyległą częścią gospodarczą i zboczami 8 ha. Całość ograniczona jest przez koryto rzeki od zachodu, a od południa rozległymi łąkami, a niegdyś również istniejącymi tu wcześniej stawami. Od strony północnej od zabudowań wsi i drogi park oddzielony jest murem z cegły z wewnętrznymi arkadami.

Acta Sci. Pol.

Acta 11 (4) 2012.indd 22 2013-02-28 16:25:20 Dendroﬂora zabytkowego parku w Zawieprzycach, gmina Spiczyn 23

'2 2 (

!/ ! $/ !&$-80" 1 !# %!&$-80"%+ !&$-0" 1 !# %!&$-0"%+ !&$%-80" 1 !# %!&$4$-80"%+ !&$%-0" "%"#3 '2 2 #%/ #!! $% "%"#3 )6 5 .#/%,/ )6 6 5 .#/%,/ /$!&+/& 0"*" / $, #" ! ! "#$&

Rys. 3. Zespół pałacowo-parkowy w Zawieprzycach w 2010 r. – inwentaryzacja dendrologiczna (M. Dudkiewicz) Fig. 3. The palace and park in Zawieprzyce in 2010 – inventory of dendrochronology (M. Dudkie- wicz)

Szczegółową inwentaryzację dendrologiczną wykonano w 2010 r. (rys. 3). W parku Zawieprzyce zinwentaryzowano łącznie 397 roślin, w tym: 381 drzew, 5 krzewów rosną- cych pojedynczo, 8 grup krzewów i 3 grupy młodego podrostu drzew.

Wykaz gatunków i odmian drzew i krzewów rosnących w parku w Zawieprzycach w 2010 roku

Gymnospermae – Nagozalążkowe • Chamaecyparis lawsoniana Parl., cyprysik Lawsona – 3 okazy, najgrubszy o obw. 30 cm. • Larix decidua Mill., modrzew europejski – 15 okazów, najgrubszy o obw. 200 cm. • Picea abies H.Karst., świerk pospolity – 2 okazy, najgrubszy o obw. 20 cm. • Picea pungens Engelm., świerk kłujący – 1 okaz o obw. 25 cm. • Pinus nigra J.F.Arnold, sosna czarna – 1 okaz o obw. 35 cm.

Angiospermae – Okrytozalążkowe • Acer negundo L., klon jesionolistny – 4 okazy, najgrubszy o obw. 150 cm. • Acer pseudoplatanus L., klon jawor – 34 okazy, najgrubszy o obw. 210 cm. • Aesculus hippocastanum L., kasztanowiec pospolity – 14 okazów, najgrubszy o obw. 240 cm.

Formatio Circumiectus 11 (4) 2012

Acta 11 (4) 2012.indd 23 2013-02-28 16:25:21 24 M. Dudkiewicz, M. Dąbski

• Alnus glutinosa Gaertn., olsza czarna – 5 okazów, najgrubszy o obw. 160 cm. • Betula pendula Roth, brzoza brodawkowata – 1 okaz o obw. 130 cm. • Carpinus betulus L. – 33 okazy, najgrubszy o obw. 190 cm. • Fraxinus excelsior L., jesion wyniosły – 101 okazów, najgrubszy o obw. 280 cm. • Morus alba L., morwa biała – 2 okazy, najgrubszy o obw. 115 cm. • Populus nigra L., topola czarna – 3 okazy, najgrubszy o obw. 250 cm. • Prunus domestica subsp. syriaca Janch., mirabelka – 7 okazów, najgrubszy o obw. 120 cm. • Prunus padus L., czeremcha pospolita – 2 okazy, najgrubszy o obw. 130 cm. • Pyrus pyraster Burgsd., grusza – 2 okazy, najgrubszy o obw. 80+70 cm. • Quercus robur L., dąb szypułkowy – 1 okaz o obw. 55 cm. • Rhus typhina L., sumak octowiec – 1 okaz o obw. 30+30+35+40+30+35+40 cm, • Robinia pseudoacacia L., robinia biała – 21 okazów, najgrubszy o obw. 270 cm. • Salix alba L., wierzba biała – 7 okazów, najgrubszy o obw. 420 cm. • Sambucus nigra L., bez czarny – 1 okaz o obw. 50 cm. • Syringa vulgaris L., lilak pospolity – 1 okaz o obw. 50+50 cm. • Tilia cordata Mill., lipa drobnolistna – 116 okazów, najgrubszy o obw. 400 cm. • Ulmus laevis Pall., wiąz szypułkowy – 3 okazy, najgrubszy o obw. 220 cm.

Drzewostan parkowy w Zawieprzycach reprezentuje 25 gatunków drzew. Pod względem liczebności przeważają Tilia cordata Mill. (116 szt.), Fraxinus excelsior L. (101 szt.), Acer pseudoplatanus L. (34 szt.) i Carpinus betulus L. (33 szt.). Pozostałe licznie reprezentowane gatunki to Robinia pseudoacacia L. (20 szt.) i Aesculus hippocastanum L. (14 szt.). Rzadkim gatunkiem obcego pochodzenia jest morwa biała (Morus alba L. – 2 szt.). W parku znajdował się jeden pomnik przyrody – lipa drobnolistna (Tilia cordata Mill.). Po wycince uschniętego starego okazu nie zniesiono ochrony prawnej i na jego miejscu wyrósł młody odrost (tab. 1). Obrys pnia drzewa pomnikowego został oznaczony – mierzyło ono 3 m średnicy.

Tabela 1. Wykaz pomników przyrody w parku w Zawieprzycach w 2010 r. Table 1. The list of natural monuments in the park in Zawieprzyce in 2010

Wymiary drzewa Geopozycja obiektu Obwód pnia na Średnica korony Lp. Nazwa gatunkowa Wysokość na mapach wysokości 1,3 m, The scope of the No. Latin name Height Position obejct on The girth at a height crown m maps of 1,3 m cm m obrys pnia pomnikowego odrost odrost N 51°21’26,5” 1 Tilia cordata Mill. memorial tree trunk: regrowth: regrowth: E 22°45’39,9” 300 5 5 odrost – regrowth: 50

Na podstawie inwentaryzacji przeprowadzonej w 2010 r. do ochrony pomnikowej wytypowano 6 egzemplarzy (tab. 2).

Acta Sci. Pol.

Acta 11 (4) 2012.indd 24 2013-02-28 16:25:21 Dendroﬂora zabytkowego parku w Zawieprzycach, gmina Spiczyn 25

Tabela 2. Wykaz drzew typowanych do objęcia ochroną w randze pomnika przyrody w parku w Zawieprzycach w 2010 r. Table 2. Typed list of trees for protection in the rank of a natural monument in the park in Zawieprzyce in 2010

Numer wg Gatunek Obwód oznaczenia na Species pnia na Średnica korony Wyso- planie wys. 1,3 m drzewa Lp. kość Number The girth The scope of the No. Height according to Nazwa łacińska Nazwa polska at a height crown m the markings Latin name Polish name of 1,3 m m on the plan cm SEKCJA I 1. 44 Tilia cordata Mill. lipa drobnolistna 330 20 15 2. 66 Tilia cordata Mill. lipa drobnolistna 400 25 15 3. 86 Tilia cordata Mill. lipa drobnolistna 340 20 20 4. 100 Tilia cordata Mill. lipa drobnolistna 330 20 20 SEKCJA II 5. 89 Tilia cordata Mill. lipa drobnolistna 330 20 15 SEKCJA III 6. 44 Salix alba L. wierzba biała 420 15 15

W porównaniu z inwentaryzacją M. Kseniaka z 1974 r. stwierdzono zwiększenie liczby drzew ze 120 do 281 okazów. Gatunki poprzednio najliczniej występujące: Ulmus glabra Huds. i Populus nigra L., zostały zastąpione przez Fraxinus excelsior L. i Acer platanoides L. Widoczny jest proces zmiany drzewostanu w kierunku roślin, które łatwo rozmnażają się z samosiejek. W 2010 r. podrost składał się z 5 gatunków drzew: Acer platanoides L., Alnus glutinosa Gaertn., Fraxinus excelsior L., Prunus domestica subsp. syriaca Janch. i Robinia pseduoacacia L. Ponadto oznaczono 7 gatunków krzewów. W podszycie przeważały Acer platanoides L., Carpinus betulus L., Sambucus nigra L., Salix alba L. i Symphoricarpos albus S. F. Blake. Porównując inwentaryzację z 1974 r. z inwentaryzacją z 2010 r., zaobserwowano ubożenie składu gatunkowego krzewów ozdobnych – prawdopodobnie w wyniku braku pielęgnacji zieleni parkowej. Zanikły krzewy z gatunków: Euonymus europaeus L., Euonymus verrucosus Scop., Lycium barbarum L., Rhamnus cathartica L., Rosa rugosa Thunb., Rosa tomentosa Sm. i Sorbaria sorbifolia A. Braun. Z przeprowadzonej analizy wiekowej wynika, że w parku pozostało jedynie 20 cennych okazów drzew w wieku od 66 do 149 lat. Przeważają drzewa w wieku 21–65 lat (238 szt.) oraz młode nasadzenia drzew i krzewów (123 szt.) (tab. 3, rys. 4).

Formatio Circumiectus 11 (4) 2012

Acta 11 (4) 2012.indd 25 2013-02-28 16:25:22 26 M. Dudkiewicz, M. Dąbski

Tabela 3. Struktura wiekowa drzew w parku w Zawieprzycach w 2010 r. Table 3. The age structure of trees in a park in Zawieprzyce in 2010 Wiek drzew Udział Przedział czasowy nasadzeń Liczba drzew Age of the trees procentowy Planting time Number of trees lata – years Percentage 1990–2010 – drzewa posadzone w ostatnim dwudziestoleciu – trees planted in the last two do 20 123 32% decades 1946–1989 – drzewa posadzone po II wojnie światowej na terenie majątku i części gospodarczej zarządzanej przez PGR oraz wokół oficyny pałacowej i w parku 21–65 238 63% użytkowanym przez szkołę – trees planted after the Second World War and outbuildings around the palace and park your usage of the school 1861–1945 – drzewa posadzone w okresie kształtowania parku w nurcie krajobrazowym 66–149 20 5% – planted trees during the development of the park in the current landscape

'> > )

!; ! $; +2,*(,*+* =;8:? <&;<&; $$# ,*9" +2.0(+212 =:8@"&CEB < !& &!&@&; !&& 6%; ? $ !$#F%" $;#<& ?%3!&$$$#,+(0/9" +10+(+2./ = <&"?" $; !# $;#!!8 5!& $%:3!&$$$#10(+-+9"

#%; "%"#? '> > #!! $% "%"#? 4A A @ :#;%8; #" ! ! "#$& @ :#;%8; ;$!&7;& <"5" ; $8 Rys. 4. Zespół pałacowo-parkowy w Zawieprzycach w 2010 r. – analiza struktury wiekowej roślin- ności (M. Dudkiewicz) Fig. 4. The palace and park in Zawieprzyce in 2010 – analysis of the age structure of trees (M. Dud- kiewicz)

Acta Sci. Pol.

Acta 11 (4) 2012.indd 26 2013-02-28 16:25:22 Dendroﬂora zabytkowego parku w Zawieprzycach, gmina Spiczyn 27

Na podstawie przeprowadzonych analiz sformułowano wnioski, które stały się podstawą koncepcji rewaloryzacji (rys. 5). Jest ona próbą połączenia wartości historycznych miejsca z potrzebami współczesnych użytkowników. Zgodnie z ową koncepcją należałoby: − zrekonstruować barokowy układ parterów przy pałacu; − całość parku wyposażyć w niezbędną infrastrukturę dla zwiedzających; − odsłonić dawne fundamenty dworu; − zrekonstruować oranżerię; − zabezpieczyć ruiny pałacu i polepszyć ich ekspozycję; − u podnóża południowej skarpy odtworzyć trzy stawy.

'3 3 (

!0 ! $0 !&$.71" !&$.1" !&$%.71" 2 !# !&$5$.71"%, 6%$ 4 "%.1" #%0 ."0 #!! $% ."0 "%"#4 '3 3 7$".0 4 /#0%-0%& 1"!0" $- "%"#4 * * 4 /#0%-0%&0$!&,0)01 !0 +#1" -1 #0"5$$ $%,20$!&,0 8$! $ #" ! ! "#$& Rys. 5. Zespół pałacowo-parkowy w Zawieprzycach – projekt rewaloryzacji (M. Dudkiewicz) Fig. 5. The palace and park in Zawieprzyce – restoration project (M. Dudkiewicz)

WNIOSKI 1. Zespół pałacowy Zawieprzyce w gminie Spiczyn jest cennym obiektem przyrodni- czym i kulturowym, współtworzącym krajobraz wiejski Lubelszczyzny. 2. W zespole pałacowym Zawieprzyce zinwentaryzowano 381 drzew należących do 25 gatunków. Pod względem liczebności przeważają Tilia cordata Mill. (116 szt.), Fraxinus excelsior L. (101 szt.), Acer pseudoplatanus L. (34 szt.) i Carpinus betulus (33 szt.). Pozostałe liczniej reprezentowane gatunki to Robinia pseudoacacia L. (20 szt.) i Aesculus hippocastanum L. (14 szt.).

Formatio Circumiectus 11 (4) 2012

Acta 11 (4) 2012.indd 27 2013-02-28 16:25:23 28 M. Dudkiewicz, M. Dąbski

3. Podrost składa się z 5 gatunków drzew: Acer platanoides L., Alnus glutinosa Gaertn., Fraxinus excelsior L., Prunus domestica subsp. syriaca Janch., Robinia pseduoacacia. Podszyt tworzy 7 gatunków krzewów, w tym Sambucus nigra L. i Symphoricarpos albus S.F.Blake. 4. Brak opieki powoduje niszczenie substancji zabytkowej parku i budynków.

PIŚMIENNICTWO

Bordewicz N., Wrońska-Pilarek D., 2009. Dendroﬂora of a monumental park in Złakowo. Acta Sci. Pol., Silvarum Colendarum Ratio et Industria Lignaria 8(2), 5–16. Brykowski R., 1966. Zespół zamkowo-pałacowy w Zawieprzycach. Dokumentacja wstępna. Archiwum WKZ Lublin, sygn. 2342. Fijałkowski D., Kseniak M., 1974. Katalog parków województwa lubelskiego: powiat Lubartów – Zawieprzyce. Archiwum WKZ Lublin, sygn. 1791. Kseniak M., 1983. Parki i ogrody dworskie w województwie lubelskim. T. 2. Wyd. PTTK Zarz. Wojew. Lublin. Krzak A., 1988. Biała karta – zespół pałacowo-parkowy Zawieprzyce. Archiwum WKZ Lublin, sygn. 2348. Majdecki L., 1980–1986. Tabela wiekowa drzew. Rkps. Oddz. Architektury Krajobrazu SGGW Warszawa. Osiecki S., Kołodziejczyk J., Lenartowicz S. (red.), 1937. Przewodnik po Polsce w 4 tomach. T. 2: Polska południowo-wschodnia. Zw. Pol. Tow. Turyst. Warszawa. Pudelska K., 2001. Park dworski na Felinie – historia i stan aktualny. Zesz. Nauk. AR Krak. 379, Sesja Nauk. 80, 161–165. Rolska-Boruch I., 2009. Domy pańskie na Lubelszczyźnie od późnego gotyku do wczesnego baroku. Wyd. KUL Lublin. Seneta W., Dolatowski J., 2009. Dendrologia. Wyd. Nauk. PWN Warszawa. Sulimierski F., Chlebowski B., Walewski B., 1880–1902. Słownik geograﬁczny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. 1–16. Nakł. F. Sulimierskiego i W. Walewskiego Warszawa Tygodnik Ilustrowany, 1862. Nr 164, s. 205–206. Zaakceptowano do druku – Accepted for print: 12.12.2012

Acta Sci. Pol.

Acta 11 (4) 2012.indd 28 2013-02-28 16:25:23