Koszty I Korzyści Z Wprowadzenia W Polsce Systemu Ubezpieczeń Obowiązkowych Od Skutków Powodzi

Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie

Wydział Zarządzania

mgr inż. Anna Łasut

Koszty i korzyści z wprowadzenia w Polsce systemu ubezpieczeń obowiązkowych od skutków powodzi

Promotor: dr hab. Leszek Preisner, prof. AGH

Kraków, 2006

Pragnę wyrazić serdeczne podziękowania Panu Profesorowi Leszkowi Preisnerowi za trud promowania mojej pracy. Dziękuję wszystkim pracownikom Katedry Ekonomii i Gospodarki Zasobami Przyrody za cenne wskazówki pomocne w rozwiązaniu złożonego problemu badawczego oraz za stworzenie życzliwej atmosfery pracy. Dziękuję także moim Przyjaciołom za pomoc i wsparcie.

SPIS TREŚCI

ROZDZIAŁ 1. CHARAKTERYSTYKA ZJAWISKA POWODZI ...... 8

1.1 Zdefiniowanie podstawowych pojęć...... 8 1.2 Stan badań zagadnienia w literaturze ...... 16 1.3 Rodzaje zagrożenia powodziowego i ich skutki ...... 20 1.4 Charakterystyka powodzi występujących w Polsce ...... 25 1.5 Zagadnienie ryzyka...... 27

ROZDZIAŁ 2. AKTUALNY SYSTEM UBEZPIECZEŃ OD SKUTKÓW POWODZI W POLSCE...... 34

2.1 Miejsce ubezpieczeń majątkowych wśród istniejących instrumentów ochrony przeciwpowodziowej ...... 34 2.2 Sposoby rekompensowania strat związanych ze skutkami powodzi w Polsce...... 42 2.3 Charakterystyka rynku ubezpieczeń majątkowych od powodzi w Polsce ...... 44 2.4 Rozkłady charakterystyk dotyczących ubezpieczeń...... 56 2.5 Szacowanie wpływu szkód majątkowych z tytułu powodzi na kondycję finansową zakładu ubezpieczeniowego...... 61 2.6 Ocena obecnego stanu ubezpieczeń od skutków powodzi w Polsce ...... 69

ROZDZIAŁ 3. PORÓWNANIE SYSTEMÓW UBEZPIECZEŃ OD SKUTKÓW POWODZI W WYBRANYCH PAŃSTWACH ...... 76

3.1 Uwarunkowania funkcjonowania różnych systemów ubezpieczeniowych od powodzi...... 76 3.2 Charakterystyka typowych produktów ubezpieczeniowych dostępnych na rynkach światowych ...... 87 3.3 Porównanie ubezpieczeń powodziowych w wybranych państwach z zastosowaniem metod taksonomicznych ...... 96 3.4 Możliwości implementacji cech systemów ubezpieczeniowych do rozwiązań obowiązujących w Polsce ...... 107

ROZDZIAŁ 4. PROPONOWANY SYSTEM OCEN UBEZPIECZEŃ OD POWODZI...... 112

4.1 Charakterystyka zaproponowanych ubezpieczeń obowiązkowych ...... 112 4.2 Prezentacja metody analizy kosztów i korzyści ...... 118

3 4.3 Zastosowanie metody analizy kosztów i korzyści do oceny implementacji w Polsce systemu ubezpieczeń obowiązkowych...... 124 4.4 Funkcja celu i sposoby kalkulacji kosztów i korzyści ...... 145 4.5 Uwarunkowania prawne, ekonomiczne, społeczne i ekologiczne determinujące możliwości wprowadzenia systemu ubezpieczeń obowiązkowych od skutków powodzi w Polsce ...... 155 4.6 Identyfikacja ograniczeń i barier rozwoju ubezpieczeń obowiązkowych od skutków powodzi ...... 161

ROZDZIAŁ 5. SYMULACJA WDROŻENIA ANALIZY KOSZTÓW I KORZYŚCI DO OCENY UBEZPIECZEŃ OD POWODZI W ZLEWNI WISŁOKI ...... 163

5.1 Charakterystyka zlewni Wisłoki jako obszaru wybranego do egzemplifikacji ...163 5.2 Rozkłady ryzyka wystąpienia zjawiska powodzi ...... 184 5.3 Wyniki z symulacji kosztów i korzyści wprowadzenia ubezpieczeń obowiązkowych...... 211

WNIOSKI ...... 219

LITERATURA ...... 223

MATERIAŁY STATYSTYCZNE ...... 256

USTAWY ...... 257

SPIS RYSUNKÓW...... 259

SPIS TABEL ...... 260

ZAŁĄCZNIKI ...... 262

Załącznik 1: Zlewnia Wisłoki ...... 263 Załącznik 2: Przykładowe skutki różnych typów powodzi...... 264 Załącznik 3: Przykładowy arkusz kalkulacyjny CBA dla projektu: wprowadzenia systemu ubezpieczeń obowiązkowych w zlewni Wisłoki...... 265

4 Wstęp

Koszty katastrof naturalnych są tak wysokie, że mogą w przyszłości powodować problemy w skali globalnej. Na obszarze Europy powodzie stanowią największy udział procentowy w stratach katastroficznych. Z tego względu prawidłowo funkcjonujący system ubezpieczeń od powodzi jest potrzebny zarówno indywidualnym osobom jak i państwu. Obserwowany wzrost zainteresowania ubezpieczeniami od powodzi oraz poszukiwanie systemowych, zintegrowanych i skutecznych rozwiązań w tej dziedzinie wynika z częstego ostatnio występowania tego rodzaju katastrof, braku możliwości całkowitej ich prewencji oraz z wciąż niskiego poziomu przewidywania ich wystąpienia, pomimo stosowania w tym celu coraz bardziej doskonałych narzędzi. W okresie transformacji społeczno-gospodarczej w Polsce nastąpiły znaczne zmiany w systemie ubezpieczeniowym. Zmiany te powinny być nadal kontynuowane zgodnie z obserwowanymi kierunkami rozwoju światowych rynków ubezpieczeniowych. Wybór odpowiedniej strategii ubezpieczeniowej przed skutkami klęsk żywiołowych, będącej instrumentem służącym minimalizacji wydatków z budżetu państwa na ich kompensację, jest ważnym czynnikiem kształtującym pozycję Polski na wspólnym rynku europejskim. Poszukiwania i dyskusje nad właściwym, dostosowanym do warunków polskich systemem ubezpieczeń trwają od kilku lat. Im większe dofinansowanie ze strony podatników, tym mniejsza staje się rola ubezpieczeń prywatnych w finansowaniu strat wynikających z występowania katastrof naturalnych. Praca ta podejmuje próbę oceny systemu ubezpieczeń obowiązkowych z punktu widzenia kosztów i korzyści, jakie wynikają z jego implementacji dla grup zainteresowanych: państwa (rządu), firm ubezpieczeniowych oraz podmiotów zagrożonych i niezagrożonych wystąpieniem ryzyka powodzi. W pracy postawiono tezę, iż ponieważ istniejące w Polsce systemy ubezpieczeń nie zawsze są efektywne, efektywność tą mógłby zwiększyć system ocen ubezpieczeń obowiązkowych od skutków powodzi oparty o analizę koszów i korzyści.

Celem badawczym niniejszej pracy jest adaptacja metody analizy kosztów i korzyści do oceny rozwiązania ubezpieczeniowego, jakim jest system ubezpieczeń obowiązkowych od skutków powodzi, który mógłby zostać wprowadzony w Polsce. System taki nie istnieje obecnie, lecz toczą się dyskusje nad jego kształtem i możliwością wprowadzenia. System ubezpieczeń obowiązkowych został zdefiniowany w pracy na potrzeby analizy, natomiast zaprezentowane narzędzia analityczne dają odpowiedzi

5 na konkretne pytania dotyczące ekonomicznej efektywności i opłacalności wprowadzenia zaproponowanego systemu ubezpieczeń, w szczególności dla różnych grup interesariuszy. Identyfikacja rodzajów kosztów i korzyści oraz symulacja wyników dla danych z konkretnej zlewni mogą posłużyć do rozwiązania podobnych problemów, zwłaszcza w poszukiwaniu rozwiązań tak kompleksowych problemów pod względem społecznym, ekologicznym, ekonomicznym i politycznym. Praca obejmuje podejście teoretyczne, w którym omawiane są ramy instytucjonalne funkcjonowania systemów ubezpieczeń od powodzi, analizę porównawczą takich systemów oraz aspekty metodologiczne w zakresie zastosowania analizy kosztów i korzyści, a także studium aplikacji tej metodologii do oszacowania kosztów i korzyści wprowadzenia systemu obowiązkowych ubezpieczeń od powodzi w wybranej zlewni. Jako obszar badań wybrano zlewnię rzeki Wisłoki. Wybór zlewni do symulacji wyników analizy podyktowany był przede wszystkim zaleceniami Ramowej Dyrektywy Wodnej, dotyczącej analiz na obszarach dorzeczy, oraz projektowanej Dyrektywy Powodziowej. Ponadto przy wyborze sugerowano się: dużą różnorodnością charakterystyk geograficzno- morfologicznych, występowaniem reprezentatywnych typów spływu powierzchniowego, wielkością regionu oraz dostępnością danych o przepływach i rzędnych zwierciadła wody. W pracy analizę skutków ekonomicznych zjawisk powodziowych ograniczono do powodzi rzecznych występujących w klimacie umiarkowanym. Na potrzeby pracy zdefiniowano teoretyczny system ubezpieczeń obowiązkowych i jako taki przyjęto do oceny. Zaproponowaną w pracy metodę oceny opartą na Analizie Kosztów i Korzyści (CBA), która pozwala mierzyć efektywność ekonomiczną danego rozwiązania ubezpieczeniowego, można zastosować również do oceny innej propozycji systemu ubezpieczeń. Koszty i korzyści przedstawionych w pracy rozwiązań ubezpieczeniowych symulowano uwzględniając specyfikę powodzi rzecznych.

W rozdziale 1 przedstawiono metodę badawczą przyjętą w pracy, aktualny stan badań nad zagadnieniem powodzi oraz nad systemami ubezpieczeń od katastrof naturalnych. Scharakteryzowano przedmiot badań, jakim jest zjawisko powodzi wraz z rodzajami zagrożenia powodziowego, ich przyczynami i skutkami oraz poziomem tego zagrożenia występującym w Polsce. Szczególną uwagę poświęcono zagadnieniu ryzyka wystąpienia powodzi. Omówiono funkcję ryzyka jako składową funkcji probabilistycznych strat.

Rozdział 2 prezentuje instrumenty ochrony przed powodzią w różnych fazach procesu zarządzania ochroną przeciwpowodziową z wyszczególnieniem metod

6 technicznych i nietechnicznych na tle konfliktu pomiędzy podejściem technicznym a ekologicznym do ochrony przeciwpowodziowej. Instrumenty związane z usuwaniem strat, prewencją oraz prowadzeniem akcji powodziowej scharakteryzowano w zakresie pozwalającym na określenie ich podstawowych własności dla konstrukcji funkcji, którą wykorzystano przy kalkulacji składki ubezpieczeniowej oraz kosztów i korzyści wprowadzenia systemu obowiązkowych ubezpieczeń od powodzi. Przedstawiono rolę ubezpieczeń oraz problem sprawiedliwości w redystrybucji ryzyka pomiędzy sektorami publicznym i prywatnym. Wymieniono alternatywne, w stosunku do ubezpieczeń metody transferu ryzyka. Następnie zaprezentowano aktualne metody rekompensowania strat związanych ze skutkami powodzi w Polsce. Opisano istniejący obecnie w Polsce rynek ubezpieczeń majątkowych. Kolejno zdiagnozowano obecny stan rynku ubezpieczeń mienia od ognia i innych zdarzeń losowych oraz zidentyfikowano elementy istniejącego systemu ubezpieczeń powodziowych w Polsce, wraz z wyszczególnieniem powiązań i wpływów między nimi. W końcowej części rozdziału zaprezentowano podstawowe rozkłady charakterystyk dotyczących wspomnianego rodzaju ubezpieczeń i dochodów ludności w Polsce.

Rozdział 3 dotyczy istniejących na świecie różnych podejść do ubezpieczeń od powodzi, które nasuwają wskazówki oraz wątpliwości dotyczące efektywności stosowania w Polsce dotychczasowych rozwiązań w tym zakresie. Za pomocą analizy taksonomicznej porównano istniejące rozwiązania ubezpieczeniowe. Analiza ta stanowi tło do rozważań dotyczących praktycznego zastosowania zaproponowanego i analizowanego w dalszej części pracy sytemu ubezpieczeń od powodzi w Polsce.

W rozdziale 4 został zdefiniowany system ubezpieczeń obowiązkowych od skutków powodzi oraz zaproponowano zastosowanie metody analizy kosztów i korzyści do jego oceny. Przedstawiono wnioski dotyczące ograniczeń i barier rozwoju takiego systemu ubezpieczeń w Polsce. Wyniki pokazują, z punktu widzenia których interesariuszy system obowiązkowych ubezpieczeń od powodzi jest ekonomicznie opłacalny oraz w jakich warunkach.

W rozdziale 5 scharakteryzowano zlewnię rzeki Wisłoki z punktu widzenia ekspozycji na zjawiska powodziowe, jak również omówiono podstawowe wskaźniki społeczno-ekonomiczne i rynku ubezpieczeń. Następnie przeprowadzono symulację kosztów i korzyści występujących przy wprowadzeniu omawianych ubezpieczeń z zastosowaniem metod opisanych w rozdziale 4.

7 Rozdział 1. Charakterystyka zjawiska powodzi

1.1 Zdefiniowanie podstawowych pojęć

Katastrofy naturalne, czyli zjawiska przyrodnicze wywołujące szkody materialne i niematerialne (UNDRO, 1991), intrygują ludzkość od tysięcy lat. Do takich zagrożeń należą: ulewy, powodzie, susze, huragany, lawiny, gromy, cyklony, tajfuny, trzęsienia ziemi. Zjawiska naturalne wywołujące szkody są przedmiotem zainteresowania wielu dyscyplin naukowych. Katastrofami najczęściej dotykającymi Europę są burze, natomiast w drugiej kolejności powodzie. Organizacja Narodów Zjednoczonych uruchomiła efektywną platformę dla dyskusji nad problemem katastrof pod nazwą Międzynarodowa Strategia dla Redukcji Katastrof (www.unisdr.org/unisdr), a publikacja „Living with Risk” (ISDR, 2002b) przyczyniła się do lepszego zrozumienia tych zjawisk. Na okres 1990-2000 przypadała Międzynarodowa Dekada Zapobiegania Katastrofom Naturalnym (International Decade for Natural Disasters Reduction). Po kilku latach od jej zakończenia możemy ocenić rezultaty zwiększonych wysiłków badawczych i praktycznych w ograniczaniu skutków katastroficznych zjawisk naturalnych. Zauważalny jest wzrost zainteresowania ekonomistów metodami szacowania wpływu katastrof na poziom dobrobytu oraz wpływu na gospodarkę planów odbudowy. Poszukiwane są metody (ISDR, 2002b) szacowania kosztów, aby pomóc rządom stworzyć instrumenty prewencji i likwidacji szkód. Interdyscyplinarny charakter problemu katastrof sprawia, że terminologia dotycząca rozważanych w pracy zagadnień nie jest jednoznaczna. W literaturze przedmiotu występują trzy, stosowane na ogół wymiennie pojęcia określające zjawiska naturalne (przyrodnicze) powodujące szkody: katastrofy naturalne (natural disasters, catastrophes), klęski żywiołowe (natural calamities) oraz zagrożenia naturalne (natural hazards). „Katastrofa naturalna” w naukach przyrodniczych oznacza nieodwracalną zmianę stanu (struktury i funkcji) systemu, w stosunku do sytuacji poprzedzającej tę zmianę w wyniku nagłych lub długotrwałych i powolnych zmian kumulujących się w czasie parametrów sterowania (Lisowski, 1993). Pozytywne lub negatywne skutki zmiany stanu systemu są wynikiem oceny użytkowania systemu. Przykładowo wezbranie rzeki może być zjawiskiem negatywnym, gdyż wywołuje szkody, lecz równocześnie może powodować efekty pozytywne, gdyż osady rzeczne przyczyniają się do użyźniania nadbrzeżnych pól. Nowy stan systemu jest charakteryzowany przez zmienne stanu systemu, które swymi wartościami odbiegają znacznie od wartości przeciętnych

8 charakteryzujących stan systemu przed katastrofą. Stąd zjawiska wywołujące szkody są często określane mianem ekstremalnych. T. Michalski definiuje katastrofę jako przejście z jednej formy stabilnej do drugiej stabilnej, z przyczyn narastających w sposób ciągły. Katastrofy są nie tylko zdarzeniem nagłym, lecz również incydentalnym w określonym czasie i przestrzeni, wywołanym przez różne przyczyny naturalne i antropogeniczne, o zróżnicowanym czasie pojawienia się, trwania, częstości występowania i zakresie wywołanych szkód. Zdarzenie ekstremalne w zależności od natężenia szkód może być uznane za wypadek lub katastrofę. Podejmowane są próby określenia uniwersalnego kryterium mogącego stanowić podstawę do określania danego zdarzenia mianem katastrofy. W porównaniach międzynarodowych jest to najczęściej liczba ofiar śmiertelnych (ponad 10), liczba osób rannych (ponad 100), znaczne straty materialne (ponad 1 milion USD) lub fakt udzielenia pomocy międzynarodowej (Berz, 1999). Na nieco inne aspekty zagadnienia zwraca uwagę pojęcie klęski żywiołowej. Według ustawy o stanie klęski żywiołowej z 18 kwietnia 2002 roku (Dz.U. z 2002 roku Nr 62, poz. 558, Nr 74, poz. 676) mianem klęski żywiołowej określamy „katastrofę naturalną lub awarię techniczną, których skutki zagrażają życiu lub zdrowiu dużej liczby osób, mieniu w wielkich rozmiarach albo środowisku na znacznych obszarach, a pomoc i ochrona mogą być skutecznie podjęte tylko przy zastosowaniu nadzwyczajnych środków, we współdziałaniu różnych organów i instytucji oraz specjalistycznych służb i formacji działających pod jednolitym kierownictwem”, gdzie poprzez katastrofę naturalną rozumie się „zdarzenie związane z działaniem sił natury, w szczególności wyładowania atmosferyczne, wstrząsy sejsmiczne, silne wiatry, intensywne opady atmosferyczne, długotrwałe występowanie ekstremalnych temperatur, osuwiska ziemi, pożary, susze, powodzie, zjawiska lodowe na rzekach i morzu oraz jeziorach i zbiornikach wodnych, masowe występowanie szkodników, chorób roślin lub zwierząt albo chorób zakaźnych ludzi albo też działanie innego żywiołu”. Może wiązać się to z wprowadzeniem przez Radę Ministrów w drodze rozporządzenia z własnej inicjatywy lub na wniosek właściwego wojewody stanu klęski żywiołowej, czyli stanu prawno-administracyjnego wprowadzanego dla zapobieżenia skutkom katastrof naturalnych lub awarii technicznych noszących znamiona klęski żywiołowej oraz w celu ich usunięcia. Według ustawy stan klęski żywiołowej może być wprowadzony na obszarze, na którym wystąpiła klęska żywiołowa, a także na obszarze, na którym wystąpiły lub mogą wystąpić skutki tej klęski.

9 Zgodnie z tradycją antyczną żywiołami były podstawowe elementy tworzące świat materii – powietrze, woda, ziemia i ogień. W pracach historyków klęski żywiołowe określa się często mianem elementarnych (łac. elementarius – żywiołowy, elementariom – żywioł) są to nie tylko zjawiska przyrodnicze, jak powodzie lub susze, ale także zjawiska antropogeniczne typu pożary i zniszczenia wojenne oraz zaburzenia równowagi ekologicznej wywołane działalnością człowieka. W praktyce ubezpieczeniowej w Polsce stosowane jest pojęcie zdarzeń losowych, co podkreśla niezależność zdarzenia wywołującego szkody od woli ludzi. Pojawia się problem ubezpieczalności katastrof, czy nie stanowią one zbytniego zagrożenia dla struktury portfela produktów oferowanych przez firmy ubezpieczeniowe. Kunreuther (1998) stwierdza, iż ryzyko jest ubezpieczalne, jeśli spełnia dwa warunki: (1) ubezpieczyciele muszą być w stanie zidentyfikować i skwantyfikować ryzyko, czyli określić prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia i zakres prawdopodobnych strat, (2) ubezpieczyciele muszą mieć możliwość dowolnego (nieograniczonego) ustalania wysokości składki. Praktyka jednakże pokazuje, iż ubezpieczyciele nie oferują odszkodowań dla wszystkich ubezpieczalnych ryzyk z powodu braku możliwości określenia stawki, przy której byłby wystarczający popyt na ubezpieczenia oraz wpływy ze składek, aby zabezpieczyć: rozwój produktu, marketing i koszty odszkodowań oraz wykazywać zysk. Dzieje się tak szczególnie w biednych regionach i krajach, lecz nawet w bogatych państwach pełne ubezpieczenie od wielu typów katastrof nie jest możliwe. Dla zmniejszenia ciężaru finansowego ubezpieczycieli może być stosowany wymagany udział własny lub franszyza redukcyjna, pomniejszająca wartość odszkodowania. Eliminuje ona finansowanie szkód drobnych, próg ten jednak, przy rozmiarach klęsk żywiołowych, nie ma większego znaczenia. Zagadnienia te zostaną omówione szerzej w rozdziale 2.6. Inne stosowane w literaturze określenie to zagrożenia naturalne definiowane jako zjawiska lub procesy przyrodnicze, które mogą wpłynąć na pogorszenie sytuacji życiowej człowieka wskutek zakłócenia (ograniczenia) zaspokajania potrzeb (Lisowski, 1993). Zaletą tego pojęcia jest większy od pozostałych stopień ogólności. Pod pojęciem skutków zagrożeń należy rozumieć wszelkie zakłócenia (ograniczenia) bezpośrednie lub pośrednie w zaspokajaniu materialnych i niematerialnych potrzeb (Lisowski, 1993). Obserwowalny wzrost szkód i ich finansowy wyraz – straty w ostatnich dziesięcioleciach przedstawiono na rysunku 1.

10 700 607 600 Legenda 500

400 Ilość katastrof 300 Straty 199 200 ekonomiczne Straty w mld USD 128 109 86 100 71 63 Straty 40 47 20 27 25 ubezpieczone 0 7 12 0 Lata 50-te Lata 60-te Lata 70-te Lata 80-te Lata 90-te Dekady

Rysunek 1: Ilości katastrof, strat ekonomicznych ogółem, w tym ubezpieczonych Źródło: opracowanie własne na podstawie Munich Re (2004).

Największy w ujęciu nominalnym odsetek szkód przypada na państwa rozwinięte, natomiast relatywnie największe szkody wystąpiły w krajach rozwijających się, stąd ich nacisk polityczny na uzyskanie pomocy międzynarodowej przy likwidacji szkód. W ostatnim ćwierćwieczu, jak podają światowe raporty dotyczące katastrof, powodzie zabijały rocznie około 13 tysięcy osób, huragany 16 tysięcy, susza i głód będący jej skutkiem 74 tysiące. Do strat w ludziach dochodzą straty materialne (szkody), które w ostatnim pięćdziesięcioleciu wzrosły aż czternastokrotnie, jak wynika z raportu światowej firmy reasekuracyjnej Munich Re (Munich Re, 2000). Z kolei w samym 2005 roku wystąpiły największe, notowane w skali światowej, roczne straty ekonomiczne w katastrofach naturalnych i antropogenicznych w wysokości 225 mld USD, w tym 80 mld USD stanowiły straty ubezpieczone. Skutki wzmożonej aktywności naszej planety odczuwane są coraz częściej także w Europie. Część przyczyn nie jest sterowalna antropogenicznie, np. aktywność Słońca, działanie zjawiska El Ninio, jednak pewna część czynników jest aktywnie kształtowana przez człowieka. Ilość zjawisk ekstremalnych utrzymuje się na tym samym poziomie, ale zmienia się ich natężenie i zasięg. Do czynników mających wpływ na zjawiska katastroficzne występujące na Ziemi zaliczamy: katastrofy kosmiczne, słońce, przebiegunowanie Ziemi, zlodowacenie Ziemi, efekt cieplarniany, dziurę ozonową, zmiany klimatyczne, głód, wojny, epidemie, syndrom ekologiczny i katastrofy naturalne. Na rysunku 2 przedstawiono ilość katastrof i wynikającą z nich ilość przypadków

11 śmiertelnych oraz strat ekonomicznych i ubezpieczonych w podziale na kontynenty, które wystąpiły w ostatnim pięćdziesięcioleciu.

Ilość katastrof Ilość zgonów w wyniku katastrof

Australia Ameryka Azja Australia Ameryka Ameryka 1% Pn. Pd. 31% 7% Pn. 7% 7% 25% Afryka 4%

Europa 1% Ameryka Pd. Azja Europa Afryka 7% 80% 21% 9%

Straty ekonomiczne ubezpieczone Straty ekonomiczne - ogółem (896 mld USD) Azja Australia Australia 3% Europa 10% 2% Ameryka 18% Azja Pn. 45% 38% Ameryka Pd. Ameryka Ameryka Pn. 0% Afryka Pd. 69% 0% Europa Afryka 1% 13% 1%

Rysunek 2: Ilość katastrof i zgonów oraz strat ekonomicznych ogółem i strat ekonomicznych ubezpieczonych w podziale na kontynenty, w ostatnim pięćdziesięcioleciu Źródło: opracowanie własne na podstawie Munich Re (2004).

W państwach o wysokim poziomie PKB notowana jest najmniejsza ilość zgonów oraz dość wysokie nominalne straty ekonomiczne. Państwa zamożne stanowią ponad 90% strat ubezpieczonych ogółem (por. Mechler, 2005 s. 22). Powódź to czasowe zalanie wodą terenu zazwyczaj niezalanego (projekt Dyrektywy Powodziowej, 2006). Zjawisko powodzi ze względu na obszar występowania można sklasyfikować jako: powodzie przybrzeżne o wysokich charakterystykach intensywności i niskiej częstotliwości występowania oraz powodzie rzeczne o niskiej intensywności i występujące znacznie częściej. Zjawiska te różnią się również przyczynami i skutkami. Ta dość szeroka definicja powodzi znajduje swoje uszczegółowienia w pracach badawczych, czy „ogólnych warunkach ubezpieczenia” publikowanych przez towarzystwa ubezpieczeniowe.

12 Ubezpieczenie według definicji Słownika języka polskiego oznacza „urządzenie mające na celu ochronę przed czymś, zapobiegające czemuś”. Jan Łazowski definiuje ubezpieczenie jako „urządzenie gospodarcze, zapewniające pokrycie pewnych potrzeb majątkowych, wywołanych u pewnych jednostek przez odznaczające się pewną prawidłowością zdarzenia losowe, w drodze rozłożenia ciężaru tego pokrycia na wiele jednostek, którym te same zdarzenia losowe zagrażają”. Antoni Banasiński z kolei uważa, iż „ubezpieczenie jest multiregulatorem procesów rozwoju gospodarki narodowej zakłócanym przez zdarzenia losowe – klęski żywiołowe i nieszczęśliwe wypadki. Koszt tej regulacji rozkłada się bezpośrednio lub pośrednio na z góry określone jednostki (prawne lub fizyczne) korzystające z tego regulatora” (Łazowski, 1948; Banasiński, 1997). Do podstawowych funkcji ubezpieczeń gospodarczych zaliczamy: • funkcję ochronną zapewniającą ochronę przed niepomyślnymi skutkami zdarzeń losowych poprzez wypłatę odszkodowań i świadczeń; • funkcję finansową (fiskalną), polegającą na dostarczaniu państwu i innym podmiotom publicznym dochodów poprzez tworzenie funduszów, rezerw i przekazywanie części składek ubezpieczeniowych, które mogą być wykorzystywane do zwiększenia tempa rozwoju gospodarki narodowej; • funkcję redystrybucyjną – sprowadzającą się do gromadzenia określonych kwot pieniężnych i ich podziału w celu wyrównania szkód losowych konkretnym osobom, a ponadto polegającą na korzystnym dla gospodarki narodowej przesunięciu bieżących konsumpcyjnych wydatków ludności na okres późniejszy oraz na zmianie charakteru tych wydatków; • funkcję prewencyjną (interwencyjną, stymulacyjną), charakteryzującą się stwarzaniem przez ubezpieczyciela bodźców zmierzających do zmniejszenia ryzyka, zmniejszenia stopnia zagrożenia ubezpieczanego podmiotu, zapobieganiu wystąpieniu szkody, bądź jej minimalizacji w momencie, gdy szkoda już wystąpiła, np. przez stosowanie bonifikat, ponieważ składka stanowi koszt dla ubezpieczającego się.

Realizacja wszystkich tych funkcji przez zaproponowany system ubezpieczeń obowiązkowych od powodzi będzie stanowiła podstawowe kryterium ich oceny. Początki ubezpieczeń wywodzą się ze znanych już w starożytności form pomocy wzajemnej, organizowanych wśród członków zrzeszeń religijnych czy zawodowych. Przyczyną powstania idei ubezpieczeń była chęć ograniczenia lub nawet wyłączenia czynnika ryzyka przez stworzenie odpowiedniego systemu ochrony opartego na współdziałaniu. Pierwotne formy ubezpieczeń występowały już dwa tysiące lat p.n.e.

13 w krajach Bliskiego Wschodu, gdzie uczestnicy karawan zobowiązywali się wspólnie pokrywać ewentualne szkody, poniesione przez któregokolwiek z uczestników wyprawy. W Grecji w IV wieku p.n.e. istniała pożyczka morska, jako połączenie kredytu i ubezpieczenia, za pomocą, której finansowano podróże morskie, budowę i wyposażenie statku oraz zakup towaru. W starożytnym Rzymie występowały umowy fikcyjnego kupna- sprzedaży, gdzie przy zawieraniu transakcji podpisywano umowę zakupu i jej unieważnienie, gdy podróż się powiodła. Umowy zawierano w formie aktu notarialnego, ale w pierwszej połowie XIV wieku dokumenty prywatne – polizza (wł.) zaczęły być bardziej popularne i stąd dzisiejsza nazwa umowy ubezpieczenia – polisa. Najstarsze zachowane dokumenty tego typu pochodzą z 1347 roku z Genui i z 1384 roku z Pizzy. Siedemnastowieczne odkrycie rachunku prawdopodobieństwa (Blaise Pascal w 1660 roku i Christian Huygens w 1657 roku) wspomagały rozwój ubezpieczeń. W XVIII wieku nastąpił dynamiczny rozwój nowych produktów ubezpieczeniowych, m.in. od gradu i pomoru bydła oraz rozpoczęło się rozszerzanie dotychczasowej oferty produktowej. Na ziemiach polskich w XVI wieku powstawały tzw. porządki oraz kasy ogniowe, natomiast ubezpieczenia rozwinęły się w końcowym okresie zaborów. Pierwszą firmą ubezpieczeniową było Galicyjskie Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych zwane „florianką”, ubezpieczające mienie od ognia. Stopniowo forma ubezpieczeń rozszerzana była o inne zagrożenia np. ubezpieczano mienie od kradzieży, gradobicia, powodzi. W latach dwudziestych ubiegłego stulecia nastąpiło kształtowanie się zasadniczych zrębów systemowych rynku ubezpieczeń w Polsce. Kryzys gospodarczy lat 1929-34 spowodował regres w działalności ubezpieczeniowej. Stopniowe ożywienie obserwowane było do wybuchu II wojny światowej, po czym na terenach okupowanych przez Niemcy wszystkie zakłady ubezpieczeniowe w Polsce zostały przejęte przez władze hitlerowskie i większość z nich zlikwidowano. Działalność kontynuowały pod ścisłym nadzorem niemieckim, głównie dwie instytucje: Powszechny Zakład Ubezpieczeń Wzajemnych (PZUW) oraz Towarzystwo Ubezpieczeń i Reasekuracji „Warta”. Na terenach zajętych przez Związek Radziecki działalność polskich zakładów ubezpieczeniowych z początku ograniczano, by z czasem je zlikwidować, włączając do ogólnego systemu ubezpieczeń istniejącego w ZSRR. Po wojnie na mocy dekretów z 1947 roku działalność ubezpieczeniową, osobową i rzeczową miały prowadzić tylko zakłady państwowe, publiczno-prawne lub spółdzielcze za zgodą Ministra Skarbu. Monopol na działalność ubezpieczeniową przyznano PZUW, pozostałe zakłady wcielono do PZUW lub zlikwidowano. Na działalność reasekuracyjną monopol otrzymało Towarzystwo Reasekuracyjne „Warta” S.A. Taka konstrukcja rynku ubezpieczeniowego poprzez

14 kumulację kapitału pozwalała przyjmować większe szkody do ubezpieczania oraz centralnie zarządzać rynkiem ubezpieczeniowym. Po zmianach ustrojowych pierwszy wyłom w zmonopolizowanym rynku ubezpieczeń w Polsce uczyniła ustawa z dnia 20 września 1984 roku o ubezpieczeniach majątkowych i osobowych, a następnie ustawa z dnia 28 lipca 1990 roku o działalności ubezpieczeniowej. Korzystna demonopolizacja rynku ubezpieczeniowego w zakresie ubezpieczeń obowiązkowych niesie z sobą konieczność wprowadzenia rozwiązań legislacyjnych i ekonomicznych chroniących zakłady ubezpieczeń przed utratą płynności. Istotą ubezpieczeń od katastrof jest ochrona przed negatywnymi skutkami zjawisk naturalnych, które występują z pewnym prawdopodobieństwem. Powodują one zniszczenia i straty osobowe oraz materialne. W większości przypadków są to zdarzenia takie jak: trzęsienia ziemi, erupcje wulkanów, huragany, powodzie, pożary itp. Przedmiotem tego rodzaju ubezpieczeń, klasyfikujących się pośród ubezpieczeń majątkowych, jest mienie ubezpieczających się, czyli osób fizycznych, przedsiębiorstw oraz skarbu państwa. Przedsiębiorstwa mogą dodatkowo ubezpieczyć utracony zysk. Ważną rolę w ubezpieczeniach pełni reasekuracja, która oznacza przekazanie części lub całości przyjętych do ubezpieczenia ryzyk reasekuratorowi w zamian za stosowną opłatę, stanowiącą część składki. Reasekuratorem może być inny zakład ubezpieczeń, zaś celem reasekuracji jest uchronienie ubezpieczyciela od negatywnych skutków realizacji ponadprzeciętnego ryzyka, a przede wszystkim wyrównanie portfela ryzyka. Zadaniem ubezpieczeń powodziowych jest podnoszenie świadomości i zmniejszanie finansowego ryzyka osób prywatnych, przedsiębiorstw i społeczeństwa na obszarach występowania katastrof. Realizuje się je poprzez zachęcanie do zastosowania środków prewencyjnych w postaci prowadzenia odpowiedniej polityki ubezpieczeniowej, przejawiającej się zwiększeniem składki lub wypłacaniem niższej sumy ubezpieczenia w przypadku nie zastosowania określonego rodzaju zabezpieczeń do ochrony swojego mienia przez właścicieli domów i biznesu. Celem tego rodzaju ubezpieczeń jest zmniejszenie podatności obiektów na zniszczenia, między innymi poprzez kontrolę stanu technicznego, projektowanie, wykonawstwo urządzeń zabezpieczających i szacowanie strat oraz politykę informacyjną i edukację.

15 1.2 Stan badań zagadnienia w literaturze (State-of-the-Art)

Szeroko zakrojone studia literaturowe podzielono na kilka odrębnych działów. Obejmują one naturę zjawisk powodziowych, systemy ubezpieczeń od katastrof naturalnych – w tym wypadku są to ubezpieczenia majątkowe od powodzi – a także przyjęte w pracy metody badawcze. Często zjawiska ekstremalne (extreme events) omawiane są w kontekście zmian klimatycznych (IPPC, 1991, 2000). Prowadzone są badania nad wpływem czynników klimatycznych na globalną równowagę gospodarczą poprzez ujęcie modelowe trendów i prognozowanych zmian (Rowntree, 1990; Weyant et al., 1996) oraz skutków ekonomicznych (Watson et al., 1996; Pearce et al., 1996; Tol et al., 1990). Mają miejsce także studia nad wpływem zjawisk ekstremalnych na gospodarkę światową i stan gospodarki poszczególnych krajów. Są to zwykle ujęcia modelowe, badające wpływ na wysoce zagregowanym makroekonomicznym poziomie. Szacowanie społeczno- ekonomicznych kosztów skutków zmian klimatycznych znajduje się w pracach: Cline, 1992; Harvey, 1993; Nordhaus & Boyer, 2000; Frankhauser, 1995; Tol, 1995; Benson & Clay, 2000; ECLAC, 2003. W 2006 roku z perspektywy kilku lat można już ocenić dorobek Międzynarodowej Dekady Zapobiegania Katastrofom Naturalnym. Był to okres szczególnie intensywnych poszukiwań metod i narzędzi pozwalających na efektywne ograniczanie skutków katastrof naturalnych. Zrozumienie katastrof naturalnych, w tym istoty zjawiska powodzi (Lambor, 1954; Lisowski, 1993; Munich Re, 1999; ISDR, 2002a), przez teoretyków i praktyków uważane jest za kluczowe w celu możliwości zwiększenia ochrony. Badania obejmują między innymi takie czynniki jak: odporność ekosystemów na powódź, zdolność do absorpcji szoków zewnętrznych (Holling, 1973), wskaźniki odnoszące się do tego, w jakim stopniu ekosystemy ulegają zmianom, są zdolne do adaptacji (Guy Carpenter et al., 2003), i tempo, w jakim powracają do stanu równowagi (Pimm, 1984). Liczne są prace zajmujące się określonymi przypadkami zagrożeń naturalnych uwzględniające, poza rozbudowaną częścią na temat genezy i charakterystyki fizycznej zjawiska, część poświęconą szkodom i stratom. Wśród tej grupy prac należy wymienić przede wszystkim monografie większych powodzi (1960, 1970, 1972, 1997, 2001). Wiele miejsca w dyskusjach zajmuje zarządzanie kryzysowe (ustawa o stanie klęski żywiołowej z 18 kwietnia 2002 roku: Dz.U. nr 62 oraz rozporządzenie RM: Dz.U. z 2002 roku Nr 215, poz. 1818) oraz poszczególne fazy zarządzania: zapobieganie, prewencja, przygotowanie i przystosowanie (adaptacja), a także reagowanie i odbudowa (usuwanie skutków). Zapobieganie i prewencja związane są z analizą kosztów

16 podejmowanych inwestycji. Wyróżnić można podejście techniczne i nietechniczne do ochrony powodziowej, omówione szerzej w rozdziale 2. Wiele studiów wskazuje, iż adaptacja i przystosowanie do powodzi będą istotne dla minimalizacji strat. Prace te dotyczą zwłaszcza sektora rolnego (US National Academy of Sciences, 1991; Rosenberg, 1992; CAST, 1992), niektóre wskazują technologiczne opcje adaptacji (Smith, 2001). Kolejnym zagadnieniem jest usuwanie skutków katastrof. W polskiej literaturze przedmiotu największy dorobek w zakresie szerszej czasowej i przestrzennej prezentacji skutków zagrożeń stanowią prace Z. Mikulskiego (1963, 1996a, 1996b, 1996c, 1998). Wystąpienie każdej katastrofy zawiązane jest z kalkulacją i szacowaniem szkód oraz ich ekonomicznej wartości, czyli strat. W Polsce metodologie w tym zakresie tworzone są m.in. przez Biuro ds. Usuwania Skutków Klęsk Żywiołowych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji. Analiza danych statystycznych dotyczących szkód znalazła się w pracach J. Żelazo (1994, 1997a, 1997b). Analiza szkód powodziowych, w tym metody szacowania oraz wyceny szkód (ex-ante i ex-post) znalazły się w następujących pracach: w skali makro IPPC (1991); Ebenhoeh et al. (1997); Behnen (2000), w skali mezo Klaus & Schmidtke (1990); OSAM (1995), MURL (2000) i w skali mikro Reese et al. (2000); Flood Hazard Research Center: Penning- Rowsell&Chatterton (1977); Penning-Rowsell et al. (2003); Fondazione Eni Enrico Mattei - FEEM (2005). Firmy ubezpieczeniowe i reasekuracyjne stosują w tym zakresie własne procedury. Szacowanie szkód ex-ante opiera się na wyznaczaniu obszarów zalewowych i głębokości zalewów za pomocą rzędnych zalewów dla jednego lub kilku scenariuszy (Ebenhoeh et al 1997; Chojnacki, 1975, 1988, 1995, 1998; Nachlik et al, 2000) lub za pomocą kalkulacji rzędnych dla różnych prawdopodobieństw (MURL, 2000), a także dynamicznej symulacji powodzi biorąc pod uwagę przerwanie wałów, objętość i prędkość przepływu (Mai, von Liebermann, 2003). Metodyka szacowania strat ekonomicznych obecna jest w pracach M. Maciejewskiego (2000a, 2000b) i IMGW (2005). Modelowe ujęcie wyznaczania stref zalewowych w skali makro tworzone jest między innymi w ramach projektów Banku Światowego. Zastosowanie technik GIS (Geographic Information System) w wyznaczaniu stref zalewowych (Niedbała, 2005) oraz szacowaniu ryzyka i strat powodziowych (IMGW, 2005) jest bardzo wygodne i popularne. Stosowane są różne modele w zależności od stopnia agregacji danych. W skali makro to np. Corine Land Cover (CLC), gdzie dane satelitarne (http://terrestrial.eionet.eu.int/CLC2000) wykorzystane zostały np. przy szacowaniu strat dla rzeki Ren (IKSR, 2001). W tego rodzaju studiach występuje zazwyczaj podział na sześć kategorii użytkowania terenu: „zabudowa”, „przemysł”,

17 „infrastruktura”, „tereny rolnicze”, „lasy” i „inne”, dla których szacowane są średnie wartości kapitału. W skali regionalnej (mezo) wykorzystuje się Digital Landscape Model (DLM) opracowany przez ATKIS (Official Topograpic-Carthographic Information System) używany np. w pracach Colijn et al. (2000), MURL (2000), Meyer (2005). W skali mikro dane gromadzone są za pomocą metod ankietowych dotyczących poszczególnych obiektów, np. Penning-Rowsell et al. (2003). Szacowanie wartości ekonomicznych mienia na potrzeby ubezpieczeniowe odbywa się na podstawie wartości rynkowych mienia i rozmieszczenia przestrzennego budynków (kody pocztowe) lub w badaniach na skalę regionu, takich jak prowadzone w niniejszej pracy; dla zabudowy narażonej na ryzyko powodzi można przyjąć średnie wartości nieruchomości w regionie (inne dla wsi i dla miast). Problematyka badań nad zagrożeniami naturalnymi w Polsce jest słabo znana poza granicami naszego kraju. Jednak coraz częściej pojawia się potrzeba rozpoznania zagrożeń, aby Polska mogła otrzymać właściwą pomoc w finansowaniu strat (Kunreuther & Linneroth-Bayer, 1999). Sektor usług finansowych odgrywa również kluczową rolę pośród działań skierowanych na adaptacje do zmian klimatycznych i zapobieganie skutkom tych zmian (World Bank, 2000), a także jest głównym źródłem globalnych i regionalnych danych o kosztach zdarzeń wywołanych zjawiskami katastroficznymi (raporty roczne np.: Munich Re, Swiss Re). Badania nad tymi zjawiskami są zaawansowane nie tylko w dziedzinie systemów ostrzegania i prognozowania, czy technicznych metod zapobiegania katastrofom naturalnym, lecz również w ubezpieczeniach od katastrof naturalnych (Kreimer, Arnold, et al., 1999; Kunreuther, 1996, 2002). Zagadnienie finansowania strat powodziowych i alternatywnego transferu ryzyka porusza m.in. H. Kunreuther (1998) i J. Pollner (2000). Literatura ubezpieczeniowa w zakresie wpływu wielkich ryzyk na kondycję finansową przedsiębiorstw ubezpieczeniowych jest obszerna (np.: Otto, 2004; Bowers, 1998,1999). Zagadnienia szkodliwości katastrof dla państwa i sektora budżetowego są również obecne w literaturze przedmiotu (np.: Priest, 1996; Kunreuther & Roth 1998). Kwestie związane ze szkodliwością katastrof dla sektora ubezpieczeniowego nadal rozpoznają reasekuratorzy. Kalkulacja ryzyka związanego z katastrofami naturalnymi oraz przyjmowanie tego ryzyka do reasekuracji przedstawiane są szczególnie w publikacjach firm reasekuracyjnych Swiss Re i Munich Re. Rozpoznanie ryzyka następuje poprzez modelowanie ryzyka katastrof naturalnych (np. HAZUS model - FEMA, 2001). Modelowanie zarządzania ryzykiem katastrof przez rząd, z uwzględnieniem aspektów transferu ryzyka oraz ubezpieczeń, prezentują prace: Ermoliev et al., 2000;

18 Amendola et al., 2000; Freeman, 2000. Komputerowe modele oceny ryzyka (risk assessment models) i szacowania strat powodziowych (U.S. Army Corps of Engineers, 1992; Vari et al., 2002) służą wskazaniu odpowiedniej polityki ubezpieczeniowej (Leigh et al, 1998a., 1998b; Kozłowski et al., 1995; IIASA, 2003a). Publikacje dotyczące ubezpieczeń jako ekonomicznego i finansowego instrumentu redukcji katastrof to m.in.: Commission for the Protection of the Heine (CPR, 2004), OECD (2002). Istnieje potrzeba poszukiwania korzystnych rozwiązań ubezpieczeniowych, stąd prace nad porównaniem istniejących rozwiązań ubezpieczeniowych (np. Paklina, 2003) czy badania związane z implementacją systemów ubezpieczeń od powodzi (Linnerooth- Bayer 2003a, 2003b). W Polsce w związku z wystąpieniem dramatycznej powodzi w 1997 roku próbowano przeprowadzić analizę możliwości wprowadzenia w Polsce systemu ubezpieczeń od powodzi (EQECAT, 2001). Tradycyjne metody, w tym Analiza Kosztów i Korzyści (CBA) wykorzystywane są do porównania efektywności finansowej kosztów różnych projektów inwestycyjnych zazwyczaj finansowanych przez państwo (OAS, 1991; Kramer, 1995; Benson, 1998; ECLAC, 1999, 2003). Istnieją aplikacje tej metody do analizy ryzyka (Kunreuther, 2002) i analizy wpływów zmian klimatycznych (Tol, 1996), a także w gospodarce wodnej przy ocenie efektywności przedsięwzięć inwestycyjnych (Miłaszewski, 2004) oraz renaturyzacji terenów podmokłych i dolin rzecznych (Dubgaard, 2005). Przegląd efektywnych metod zarządzania ryzykiem przy ograniczonych zasobach finansowych oraz oceny efektywności projektowanych i zaimplementowanych metod zarządzania ryzykiem i minimalizacji ryzyka zaprezentowano w pracy: R. Mechlera (2005). W związku ze stosowaniem CBA w analizie decyzyjnej towarzyszącymi jej często metodami są: efektywność kosztowa i analiza wielokryterialna oraz modelowanie makroekonomiczne skoncentrowane na optymalnych strategiach ubezpieczeniowych i decyzjach inwestycyjnych oraz zarządzaniu ryzykiem dla rządu i transferze ryzyka w kontekście katastrof naturalnych i decyzji budżetowych. Zagadnienia te obecne są m.in. w pracach: Croson & Richter, 1999; ECLAC, 1999, Amendola et al., 2000, Freeman, 2000. Ocena efektywności ekonomicznej wykorzystania środków ochrony przeciwpowodziowej za pomocą CBA i zarządzania ryzykiem katastrof przedstawiona została w pracach: Mechler, 2005; FLOODsite, 2005. Kategoryzacja strat powodziowych jako: bezpośrednie/pośrednie, pierwotne/wtórne oraz materialne/niematerialne występuje w pracach: Smith & Ward, 1998; Parker et al., 1987; Penning-Rowsell et al., 2003; Meyer & Messner, 2005.

19 Metody szacowania strat pozamaterialnych dyskutowane są w literaturze ekonomicznej (np. Hanley & Spash, 1993; Brent, 1996), ekonomiczne studia nad wyceną pośredniego wpływu na zdrowie (Sendi et al., 2002), skutków ekologicznych (Bateman & Willis, 2001). Jednak nie są one powszechnie wykorzystywane, co może wynikać z dominacji inżynierskiego podejścia do analizy szkód, gdzie zmniejszenie dobrobytu dla całości gospodarki może być pomijane. Również powszechne jest przekonanie, że niematerialne skutki są niewielkie w porównaniu do bezpośrednich szkód, jednak nie zostało to udowodnione. Badaniami percepcji ryzyka powodzi zajmowali się Kates, 1962; Slovic, 2000; Viscusi, 1998; Tunstall & Tapsell, 1997. Do najbardziej rozpowszechnionych technik pośredniej wyceny ekonomicznej zaliczamy m.in. metodę cen hedonicznych oraz wycenę warunkową (Bateman & Willis, 2001). Istnieje szeroki zasób metod taksonomicznych, które umożliwiają porównania między obiektami z uwagi na charakterystyczne cechy. Metody te kształtowane przez wiele lat (m.in. Czekanowski, 1913; Perkal, 1953; Hellwig, 1968; Grabiński et al, 1989), znajdują zastosowanie w wielu dziedzinach jak: badania przestrzenne (Steczkowski & Zeliaś, 1997), periodyzacja zjawisk dynamicznych (Grabiński, 1975) czy modelowanie zjawisk społeczno-gospodarczych (Zeliaś, 2000b; Nowak E., 1990), a także ubezpieczeniach (Ronka-Chmielowiec, 2004). Przeprowadzona w pracy, w celu wskazania użytkowników i grup wpływu, analiza instytucjonalna i jej metody np. metoda kuli śnieżnej (Frank & Snijders, 1994) znajduje szerokie zastosowanie przy identyfikacji instytucji zainteresowanych rozwiązaniem problemu badawczego w analizie decyzyjnej oraz w praktyce, w procesie wspomagania decyzji.

1.3 Rodzaje zagrożenia powodziowego i ich skutki Przyczyny występowania katastrof powodzi przypisywane są w głównej mierze ogólnym trendom związanym ze zmianami klimatycznymi przejawiającymi się coraz częściej występowaniem suchego lata i wilgotnej zimy oraz zwiększeniem ilości małych katastrof. Według klimatologów (IPCC, 1991) spodziewany jest w przeciągu 100 lat wzrost temperatury o 1,4 do 5,8°C, co prawdopodobnie spowoduje podniesienie poziomu mórz o 9-88 cm, a w konsekwencji utrudni odpływ wód lądowych. Prognozowane są również zmiany w procesach i strukturze parowania, pogłębienie się polaryzacji w obszarach wilgotnych, jak i suchych. W celu skutecznej ochrony przed występującym zjawiskiem powodzi należy poznać jego istotę, przebieg, natężenie, przyczyny oraz skutki. W tabeli 1 dokonano klasyfikacji typów powodzi rzecznych obserwowanych w strefie umiarkowanej wraz ich

20 przyczynami i zasięgiem. Charakterystyka ta jest istotna, gdyż różne rodzaje powodzi powodują odmienne rodzaje kosztów. Tabela 1: Klasyfikacja typów powodzi Rodzaj powodzi Przyczyny Zasięg Typ Czynnik Straty Zapobieganie niszczący lokalne silne powodzie Sprawne na potokach wysoka melioracje, górskich i małych lokalne deszcze mechaniczny wpływ częstotliwość systemy ciekach mogą nawalne, burze W/R szybkiego spływu w różnych gwałtowne odprowadzania powodować termiczne powierzchniowego, miejscach, (nawalne) wody, specjalne lokalne silne prawdopodobne duże relatywnie sposoby powodzie błotne ilości osadu mniejsze straty, OPADOWE konstrukcji, i namułowe erozja ‘ucieczka’ zwykłe powodzie o deszcze W szerokim zasięgu frontalne deszcze długotrwałe groźne frontalne rozlewne powodzie o dużym zasilane R (frontalne) zasięgu opadami orograficznymi gwałtowne topnienie śniegu, zasilane silnymi powodzie o deszczami szerokim ROZTOPOWE jednocześnie przy R zasięgu zamarzniętej terytorialnym powierzchni gruntu lub znikomej retencji wczesne gwałtowny długotrwały wpływ niska częstotli- ostrzeganie, spadek wody, wość, techniczne lokalne powodzie temperatury zanieczyszczenia potencjalnie i nietechniczne zatorowo- w miejscach poniżej -10°C wody np. przez oleje wysokie straty metody ochrony, R śryżowe specjalnie w układzie ewakuacja predysponowanych wyraźnie antycyklonalny m lokalne, groźne ZATOROWE powodzie na rzekach i potokach, spiętrzenie zatorowo- w miejscach wody na zatorze R lodowe o hamowanym w czasie spływu spływie lodów, lodów najczęściej sztucznie zwężonych dobre silny wiatr od niska zabezpieczenia morza, sytuacja wybrzeże słona woda, częstotliwość, techniczne, wały, SZTORMOWE baryczna Wb morskie fale bardzo Wysokie wczesne sprzyjająca tym straty ostrzeganie, powodziom ewakuacja Źródło: opracowanie własne na podstawie: Lambor, 1954 i Munich Re, 2004; skróty: W – mogące wystąpić wszędzie, R – rzeczne, Wb – na wybrzeżu. Poza wskazanymi przypadkami do powodzi, według niektórych klasyfikacji, zaliczamy również zalania i podtopienia wynikające np. z błędów konstrukcyjnych obiektów hydrotechnicznych, takich jak: pęknięcia tamy, czy podsiąkanie wałów. Gdy wymienione w tabeli 1 przyczyny powodujące powódź występują jednocześnie – topi się pokrywa śnieżna, pada deszcz, a spływająca kra zatrzymuje się na przeszkodach, tworząc zatory – mamy wtedy do czynienia z powodziami mieszanymi roztopowo- opadowymi.

21 Synergia niektórych czynników powoduje zazwyczaj katastrofalne powodzie w strefach przybrzeżnych. W Polsce, w klimacie umiarkowanym strefy środkowo- europejskiej wiatr, deszcz i przypływy powodują powodzie sztormowo-opadowe. Natomiast w klimacie śródziemnomorskim sirocco – ciepły wiatr znad Afryki wraz z przypływem i sprzyjającą sytuacją baryczną powoduje nawet 200 mm aberracje poziomu morza. Do powodzi, które nie występują w Polsce, zaliczamy również: huragany tropikalne, sezonowe powodzie, przybrzeżne powodzie, tsunami. Większość powodzi śródlądowych charakteryzuje się stopniowym wzrostem poziomu wody osiągającym szczyt w ciągu kilku dni. Podczas gwałtownych powodzi z deszczy nawalnych (flash floods) zwykle w ciągu zaledwie kilku minut poziom wody znacznie się podnosi. Na obszarach o dużych deniwelacjach terenu woda przenosi muł i zanieczyszczenia na duże odległości. Najbardziej niebezpieczną cechą tych powodzi jest niszcząca siła oraz szybkość, z jaką woda przemieszcza się unosząc ze sobą napotkane obiekty. Wezbrania wód płynących mają swoją przyczynę przede wszystkim w sposobie i charakterze zasilania rzeki, co z kolei wiąże się z warunkami geomorfologicznymi i klimatologicznymi danego regionu. Występowanie zagrożenia powodziowego uwarunkowane jest zatem oddziaływaniem wielu czynników bezpośrednich i pośrednich mających wpływ na przebieg procesu odpływu. Czynniki bezpośrednie powodują zmiany w wielkości odpływu i w jego rozkładzie w czasie, zaś czynniki pośrednie polegają na kształtowaniu wielkości zjawisk wpływających na proces odpływu. W tabeli 2 przedstawiono źródła zagrożenia powodziowego, czyli główne czynniki mające wpływ na intensyfikację zjawisk powodziowych, zwiększających ryzyko wystąpienia strat, takie jak: prawdopodobieństwo, częstotliwość i czasokres występowania, zasięg itd. Tabela 2: Czynniki wpływające na prawdopodobieństwo, częstotliwość i czasokres występowania oraz zasięg i szkodowość zjawisk powodziowych Rodzaj czynników Charakterystyka rodzaj klimatu - szerokość Wpływa na częstotliwość, charakter i siłę występowania zjawiska. geograficzna determinuje W klimacie równikowym mamy do czynienia z cyklonami, tajfunami, położenie w danej strefie huraganami. klimatycznej W klimacie zwrotnikowym występują monsuny. W umiarkowanym powodzie opadowe, roztopowe (w tym zatorowe), i sztormowe. występowanie anomalii Związane z prądami morskimi, wpływają na częstotliwość występowania klimatycznych (El Ninio, i intensywność przebiegu powodzi. La Ninia) zawartość wody w zalegającej Przyczyna powodzi roztopowych

klimatyczne pokrywie śnieżnej głębokość przemarzania gruntu Przyczyna powodzi roztopowych

Czynniki naturalne czas trwania temperatur dodatnich Wpływa na parowanie, czyli ilość wody w obiegu, okres wegetacji, czyli jakość szaty roślinnej

Rodzaj czynników Charakterystyka opady (intensywne, długotrwałe) Wpływają najbardziej na bezpośrednie czynniki intensyfikacji zjawisk powodziowych takie jak czas trwania powodzi ciśnienie Zmiany ciśnienia są oznaką: przemieszczania się frontów atmosferycznych, zmian temperatur, powstawania opadów wiatr Powoduje kumulację fali powodziowej w strefach przybrzeżnych (np. powodzie sztormowe), zmienia również balans wody w zbiornikach wodnych, jeziorach,

meteorologiczne meteorologiczne zalewach

pływy, związane z fazami Wpływają głównie na balans wody i zwiększenie fali zalewowej w strefach księżyca przybrzeżnych miczne astrono

rzeźba terenu Rodzaj rzeźby terenu: górski, wyżynny, nizinny dzięki stopniowi nachylenia stoków, szerokości dolin rzecznych zmienia wielkość i prędkość spływu powierzchniowego, a przez to czas rozprzestrzeniania się fali powodziowej oraz koncentracje i wielkość przepływów kulminacyjnych.

ukształtowanie zlewni Wpływa na czas koncentracji, wielkości przepływów kulminacyjnych oraz długość fal wezbraniowych, nie ma jednak wpływu na wielkość całkowitego odpływu. W przypadku mniejszych rzek o podłużnym kształcie zlewni, w sytuacji, kiedy rzeka zasilana jest dopływami na całej swojej długości, wezbrania przebiegają spokojniej, przy długim czasie koncentracji i niewielkiej amplitudzie stanów wody. Natomiast w zlewniach o kształcie kolistym lub trójkątnym obserwujemy gwałtowne wezbrania o dużej amplitudzie stanów wody. szata roślinna Wpływa na kształtowanie wartości odpływu i jego rozkładu w czasie. Pokrycie terenu zlewni szatą roślinną wpływa na intensywność zjawiska intercepcji tj. zatrzymywanie części opadu na roślinach, a tym samym zwiększaniu parowania. Jednocześnie pokrycie powierzchni gruntu roślinnością zmniejsza parowanie z powierzchni, zwiększa szorstkość, a tym samym zmniejsza szybkość spływu, opóźnia proces tajania śniegu i zwiększa infiltrację. Spośród różnych rodzajów szaty roślinnej szczególny wpływ na kształtowanie się odpływu mają lasy oraz Czynniki naturalne użytki rolne.

rodzaj skał, gleby, podłoża Budowa geologiczna terenu wpływa na przepuszczalność gleby, zdolność akumulacji spływu, a przez to na wielkość fali powodziowej. Las dzięki dużej zdolności retencyjnej znaczną część odpływu przeznacza na zasilanie wód podziemnych kosztem wód powierzchniowych. Las spowalnia również proces topnienia śniegu i dlatego dość często wezbrania roztopowe na

Fizyczno-geograficzne obszarach zlewni zalesionych notowane są później niż w jej pozostałej części. Korzystny wpływ lasu na redukcję wezbrań odnosi się głównie do górnych biegów rzek. W dolnych odcinkach, w wyniku spłaszczenia fali, wydłużenia czasu spływu z górnej, zalesionej części zlewni lub spływu ze zlewni dopływów, może dochodzić do niekorzystnego zjawiska nakładania się kulminacji fal wezbraniowych. Prowadzi to do wzrostu przepływów kulminacyjnych. Na obszarach użytkowanych rolniczo warunki odpływu uzależnione są od rodzaju upraw (zboże, ziemniaki), sposobu uprawy pól (kierunek orki), pory roku i fazy rozwoju roślin. balans wody (strefy nadmorskie) Zalewanie obszarów przybrzeżnych przez podnoszący się poziom wody, niebezpieczny szczególnie w połączeniu z niesprzyjającymi czynnikami klimatycznymi i meteorologicznymi takimi jak wiatr, pływy. orografia, czyli układ sieci Układ sieci rzecznej uwarunkowany jest budową geologiczną, rzeźbą terenu oraz rzecznej wielkością zasilania. Z kolei gęstość sieci rzecznej uzależniona jest od klimatu, rzeźby terenu i przepuszczalności gruntu. Dużą gęstością sieci rzecznej charakteryzują się dorzecza o dużych sumach opadów, zróżnicowanej rzeźbie

terenu oraz nieprzepuszczalnych gruntach.

Rodzaj czynników Charakterystyka intensywne zagospodarowanie W strefie zagrożonej powodzią jest coraz więcej budynków mieszkalnych, terenów zalewowych obiektów użyteczności publicznej i usługowych oraz obiektów mogących spowodować wtórne zagrożenia: składowisk odpadów, oczyszczalni ścieków i wiele innych. regulacja cieków wodnych, Zmniejszająca naturalną zdolność ekosystemów do adaptacji, wrażliwość na

ch zlokalizowanie na terenach zniszczenia, dotyczy to sztucznych zwężeń dolin rzecznych w wyniku zabudowy, y zalewowych obiektów źle zaprojektowanego rozstawu obwałowań, świateł mostów itd.

on podpiętrzających wodę ż ro

ludzi na terenach ludzi na zmniejszenie retencji Spowodowane wycinaniem lasów, pokryciem terenu nieprzepuszczalnymi g

ść powierzchniowej terenu materiałami (asfalt, wykładzina kamienna), co powoduje przyspieszony spływ za powierzchniowy. stosowanie do ochrony przed Wiara w ich niezawodność stwarza złudne poczucie bezpieczeństwa, powoduje w skutkami powodzi prawie konsekwencji gwałtowną zabudowę terenów chronionych wałami i powoduje, że aktywno wyłącznie urządzeń technicznych ani ludzie, ani samorządy lokalne nie podejmują innych działań zabezpieczających.

brak edukacji powodziowej Brak umiejętności rozpoznawania sygnałów ostrzegawczych o zbliżającym się zagrożeniu, jak również wiedzy, jak na to zagrożenie reagować zwiększa ryzyko strat.

Czynniki antropogeniczne brak systemów wczesnego Zmniejsza możliwość odpowiednio wczesnego przygotowania się do nadejścia ostrzegania powodzi, ewakuacji i zabezpieczenia mienia.

brak systemów reagowania Niesprawny przepływ informacji i niezdolności do podjęcia zdecydowanych, szybkich akcji powodziowych. brak prewencji Brak inwestycji w lokalną ochronę przeciwpowodziową, czy odbudowę

brak przygotowania brak infrastruktury po katastrofie. Źródło: opracowanie własne na podstawie Byczkowski (1993), IMGW (1983, 2002).

Prawdopodobieństwo wystąpienia powodzi zależne bezpośrednio od kombinacji czynników naturalnych obrazują statystyki w formie graficznej, tzw. mapy terenów zalewowych. Przyczyny częstotliwości pojawiania się powodzi przypisywane są zazwyczaj czynnikom klimatycznym, meteorologicznym i astronomicznym. Częstotliwość mierzona jest jako prawdopodobieństwo wystąpienia określonego rodzaju zalewu (o danej głębokości) w przestrzeni czasowej (np. Q 0,1% oznacza prawdopodobieństwo wystąpienia powodzi raz na 1000 lat). Czasokres wystąpienia powodzi ma istotny wpływ na wielkość szkód i wartość strat powodziowych. Ogólnodostępne statystyki dotyczące wartości tego parametru nie są niestety prowadzone. Czasokres przebywania wody na określonym terenie w połączeniu ze wskaźnikiem odporności materiałów na zniszczenia (np. rodzaj drzwi) będzie determinował wyższą lub niższą wartość szkód, czyli określał tzw. szkodowość zjawisk powodziowych, ich skłonność do generowania szkód. Zasięg obszarowy zjawisk powodziowych ma wpływ na wagę problemu powodzi z punktu widzenia społecznego, przez co determinuje zaangażowanie władz i programy prewencyjne, a także stanowi istotny element brany pod uwagę przez ubezpieczycieli przy konstruowaniu oferty ubezpieczeniowej.

24 1.4 Charakterystyka powodzi występujących w Polsce

Polska jest uważana na kraj relatywnie szczęśliwie położony pod względem ekspozycji na klęski żywiołowe, między innymi z uwagi na brak istotnych zjawisk sejsmicznych. Położenie w strefie klimatu umiarkowanego oraz niewielka ekspozycja na zmienność pływów morskich eliminuje występowanie cyklonów, tajfunów i monsunów. Pośród wszystkich możliwych klęsk naturalnych, powodzie śródlądowe należą do przynoszących największe straty w Polsce. Rysunek 3 prezentuje występowanie poszczególnych typów powodzi w Polsce i tego typu schematy należy jednak interpretować z należytą ostrożnością, uwzględniając fakt, iż powódź określonego rodzaju jest zjawiskiem naturalnym i może wystąpić wszędzie (wyjątkiem są tu jedynie powodzie sztormowe). Powodzie sztormowe stanowiące niewielki udział w stratach na obszarze Polski, zostały wykluczone z analizy.

Rysunek 3: Obszarowy zasięg najpopularniejszych typów powodzi w Polsce Źródło: Aura, nr 30, 10/2003, s. 12.

W Polsce najczęściej występują powodzie opadowe w lecie, a także roztopowe w okresie wiosennym. Powodzie z deszczy nawalnych i sztormowe mają marginalne znaczenie. Lokalnie pojawiają się powodzie zatorowo-śryżowe w miejscach specjalnie predysponowanych takich jak: Noteć środkowa, Brda, Wisła powyżej Włocławka. Natomiast powodzie sztormowe występują głównie na wybrzeżu Bałtyku: Zalew Wiślany, Zalew Szczeciński, Żuławy. Z danych statystycznych dotyczących wezbrań w ciągu ostatnich 200 lat (Wojciechowski, 2000) wynika istnienie silnej tendencji do sezonowości i cykliczności występowania katastrof naturalnych, jak zostało to przedstawione na rysunku 4.

25 1200

]

c 1000 cm [ 800 fali [ fali

ść 600 fali w

ść 400 wysoko

soko 200 y

W 0 2000 1800 1812 1824 1836 1848 1860 1872 1884 1896 1908 1920 1932 1944 1956 1968 1980 1992 Latalata

Rysunek 4: Wartości wezbrań na Wiśle w latach 1800-2000 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Wojciechowski, 2000; Maciejewski, 2000.

Zaobserwowano aż 50 % udział powodzi lipcowych, które charakteryzują się najwyższymi wskaźnikami wezbrań w całości występujących klęsk żywiołowych (Wojciechowski, 2000). Zauważono również między innymi następujące tendencje: • losową częstotliwość zdarzeń, średnio co 6 lat, • 28 z 32 wezbrań wystąpiło w okresie wiosenno-letnim, a tylko 4 w zimowo- wiosennym, • ponadto w okresie 1845-1867 oraz 1974-1996 wystąpiły długie okresy suszy (ponad 20 lat), • po kilku dużych wezbraniach następuje regres i tendencja wzrostowa, a zjawisko to ma charakter cykliczny.

Analiza danych statystycznych z wielolecia wskazuje na około 70-procentowy udział dorzecza Wisły w stratach ogólnokrajowych oraz ponad 50-procentowy udział dorzecza górnej Wisły, po profil hydrometryczny Zawichost, w stratach krajowych ogółem. Straty te powodowane są przede wszystkim powodziami letnimi. Przeważająca część strat z okresu zimowo-wiosennego występuje w dorzeczach nizinnych. Na podstawie danych z roczników statystycznych w tabeli 3 zebrano wartości strat we wszystkich powodziach notowanych w latach 1976-2004 w Polsce. Można zauważyć tendencję spadkową udziału strat sektora rolniczego w stratach ogółem wraz ze wzrostem całkowitej wartości strat ekonomicznych w powodziach.

26 Tabela 3: Straty w powodziach notowanych w Polsce w latach 1976-2004 Lata Wielkość strat w tym w tym w danym roku rolnictwo rolnictwo [tys. zł] [tys. zł] [%] 1976-1980 3653 2724 75 1981-1985 4033 2497 62 1986-1990 7964 4463 56 1990-1995 219430 135036 62 1991 31148 5349 17 1992 8284 2287 28 1993 6080 1154 19 1994 28471 14967 53 1995 145448 111279 77 1996 421918 220011 52 1997 7870000 552157 7 1998 625489 290365 46 2000 523728 234539 45 2001 3389646 1692765 50 2003 20730 1560 8 2004 358868 25076 7 Źródło: Roczniki Ochrony Środowiska, GUS Warszawa, 1995-2005.

1.5 Zagadnienie ryzyka

Ryzyko jest najczęściej definiowane (Jedynak, 2001; Kunreuther /Roth, 1998) jako możliwość lub prawdopodobieństwo zaistnienia straty i jako takie jest przedmiotem ubezpieczenia. Na ryzyko wpływają takie czynniki jak: niebezpieczeństwo (peril), określane jako cechy przedmiotu ryzyka mające względnie obiektywny charakter oraz hazard – zespół warunków, które w istotny sposób sprzyjają realizacji niebezpieczeństwa np. powodzi czy huraganu. Niebezpieczeństwo (określane często również jako wrażliwość lub podatność) może być definiowane jako „stopień, w jakim jednostka/obiekt jest podatny na zniszczenia wynikające z ekspozycji na zagrożenie i zdolności lub jej braku do radzenia sobie, odzyskania sprawności lub przystosowania się” (Jedynak, 2001). IPCC (2000) definiuje wrażliwość na zmiany klimatyczne jako poziom, do którego systemy naturalne lub społeczne są zdolne do przetrwania negatywnych skutków zmian klimatu. Pojęcie hazardu używane jest również w kontekście modelowania dla określenia danego parametru powodującego straty np. głębokość zalewu, prędkość przepływu wody przy powodziach. (Linnerooth-Bayer, 2003a). Wszystkie te czynniki charakterystyczne dla zjawiska powodzi zostały szczegółowo omówione w podrozdziale 1.3. Ubezpieczeniowa teoria ryzyka została przedstawiona na rysunku 5.

27 RYZYKO (na podstawie danych historycznych i prognozy przyszłych trendów determinant)

Niebezpieczeństwo (wrażliwość) Hazard • Przyczyny podstawowe • Siła • Czynniki społeczne • Prawdopodobieństwo • Niebezpieczne warunki

KATASTROFA

Zapobieganie Przygotowanie

Reagowanie Usuwanie na wypadek skutków kryzysu

Rysunek 5: Schemat teorii ryzyka Źródło: opracowanie własne na podstawie IPCC (2000).

Charakterystyka zagrożenia powodziowego i określenie ryzyka stanowią podstawę do rozważań na tematy ubezpieczeń. Zmiany w ilości, intensywności przebiegu i czasie trwania powodzi są najważniejszymi czynnikami niebezpieczeństwa związanymi ze zmianami klimatycznymi. Przyczynami są nie tylko zmiany klimatu, lecz również zwiększanie się czynnika hazardu np. poprzez zagęszczanie zabudowy, nieodpowiednią ochronę mienia, brak informacji o zagrożeniu i postępowaniu w razie jego zaistnienia, brak adekwatnych rozwiązań legislacyjnych itd. Wzrost strat jest wynikiem nie tylko bezpośredniego wzrostu ilości katastrof i intensyfikacji ich przebiegu oraz czasokresu występowania, lecz wzrastające koszty są również w dużej mierze wynikiem wzrostu podatności terenów zalewowych na generowanie strat. Poprzez odpowiedni system prewencji, reagowania czy usuwania skutków działalność człowieka wpływa na hazard czy niebezpieczeństwo, np. poprzez mniejszą odporność infrastruktury na zniszczenia czy też na szerszą skalę poprzez ingerencje w procesy klimatyczne. Istnieje sprzężenie zwrotne pomiędzy czynnikami ryzyka a działalnością człowieka, która może być katalizatorem intensyfikacji wpływu na przebieg zdarzeń katastroficznych. Ryzyko ze względu na pochodzenie klasyfikowane jest również jako ryzyko antropogeniczne oraz przyrodnicze (ekologiczne) – określane jako zewnętrzne – niepodlegające kontroli: żywioły, katastrofy naturalne. Ryzyko katastroficzne potocznie

28 może być rozumiane jako wyższe od normalnego, natomiast w niniejszej pracy pojęcie to określa ryzyko wystąpienia katastrofy. W literaturze są różne podejścia do podatności na ryzyko. Pierwsze podejście skupia się na wystawieniu na czynniki biofizyczne (analiza rozmieszczenia przestrzennego zjawiska powodzi o określonym prawdopodobieństwie występowania, zagospodarowania terenu, szkód powodziowych – Heyman et al., (1991); Alexander, (1993). Drugie podejście zwraca uwagę na społeczny kontekst hazardu i łączy podatność z umiejętnością społecznego reagowania na zdarzenie katastroficzne (tak zwaną odpornością na ryzyko) (np. Blaikie et al., 1994; Watts, Bohle, 1993). Trzecie podejście, zyskujące na popularności, łączy czynniki biofizyczne i społeczne (Cutter, 1996; Weichselgartner, 2001). Wskaźniki opisujące to podejście przedstawiono na rysunku 6. Elementy wystawione na ryzyko Wskaźniki ekspozycji Wskaźniki wrażliwości Wystawienie na Charakterystyka Ludzie, Społeczno-ekonomiczne Ekologiczne ryzyko powodzi firmy, jednostki i systemy jednostki budynki, i systemy Wysokość n.p.m. Czas trwania, produkcja, Wrażliwość bezpośrednia oraz Wskaźniki częstotliwość prędkość spływu, ekosystemy, zdolności społeczne: odporności na powodzi, wysokość wody, itd. przygotowanie, reagowanie, ryzyko bliskość wybrzeża itd. usuwanie skutków Charakterystyka Siła żywiołu Dotknięte Stopień realizacji szkód Efekty długo- ekspozycji jednostki terminowe i ich wartość (potencjał zniszczeń) Analiza wrażliwości na powódź

szkody szkody oczekiwane oczekiwane

ekspozycja, charakterystyka charakterystyka wrażliwości powodzi np. wysokość wody np. odporność na ryzyko

Rysunek 6: Wskaźniki używane przy analizie podatności na ryzyko Źródło: opracowanie na podstawie Volker, Mayer, 2004. Wrażliwość na skutki kataklizmów jest zdeterminowana poziomem gospodarczym. Osiągnięcie pozytywnych efektów jest uwarunkowane prowadzeniem polityki perspektywicznej zorientowanej na cele średnio- i długookresowe takie jak redukcja ryzyka oraz polityka kompensacyjna. Z analizy danych o stratach powstałych na skutek katastrof naturalnych na świecie wynika, iż w kolejnych latach zdarzenia o tym samym zasięgu powodują znacznie większe straty gospodarcze. Intensyfikacja zabudowy terenów narażonych na klęski żywiołowe

29 oraz wzrost wartości narażonego na zniszczenie mienia równoważy – co do wysokości – straty powstałe w wyniku nawet rzadziej występujących powodzi. Dla tematyki podjętej w pracy istotne znaczenie ma rodzaj szkód wywołanych przez powódź będących bezpośrednim nośnikiem kosztów. Rodzaje powodzi różnią się podstawowymi charakterystykami wpływającymi na wielkość szkód takimi jak: głębokość zalewu, czas trwania zalewu, prędkość przepływu, zanieczyszczenia; stąd skutki wymienionych rodzajów powodzi nie są identyczne i różnią się skalą, wielkością szkód itd. Z charakteru powodzi wynikają też różnice w sposobach walki z żywiołem. W niniejszej pracy, przy kalkulacji kosztów i korzyści, powódź rozpatrywano terytorialnie na obszarze zlewni, jako wezbranie wód płynących wynikające z różnych przyczyn, wyłączając powodzie gwałtowne, zalania i podtopienia oraz powodzie sztormowe. Ryzyko powodzi funkcjonuje w przestrzeni, stąd dla jego wizualizacji używane są mapy obrazujące wartości ryzyka biorąc pod uwagę konsekwencje (straty) oraz prawdopodobieństwo np. określonej głębokości wody i prędkości przepływu. Planowana dyrektywa powodziowa zaleca tworzenie map zalewów o prawdopodobieństwie wystąpienia powodzi małym, średnim i dużym (EC, 2005). Metodologie szacowania strat ex-ante stosowane są w badaniach, aby ocenić, jakie koszty spowoduje wystąpienie powodzi oraz jakich kosztów można by uniknąć przy zastosowaniu danego rodzaju metod ochrony. Metodologia oparta na obliczaniu wskaźników strat jednostkowych (Chojnacki, 1993, 1994, 1998; Maciejewski, 2000; Niedbała, 2005) polega na wyznaczaniu zasięgów zalewów wód w oparciu o obliczenia hydrauliczne wykorzystując poprzeczne przekroje dolinowe i charakterystykę hydrologiczną, na podstawie których określono ilościowo-wartościową charakterystykę szkód i strat powodziowych. Modelowe wyznaczanie stref zagrożenia powodziowego wskazuje E. Nachlik (2000). Przykład wyznaczania ryzyka powodziowego oraz jego ekonomiczne implikacje omówiono szerzej w rozdziałach 4 i 5. Finansowanie ryzyka katastroficznego zasadniczo można podzielić na finansowanie ex-ante oraz ex-post. Do sposobów finansowania ryzyka należy zatrzymanie ryzyka na własnym rachunku przed wystąpieniem katastrofy (ex-ante) poprzez brak podejmowania jakichkolwiek działań, wówczas szkody zostają pokryte (ex- post) z bieżących wpływów lub za pomocą zewnętrznego finansowania (np. pożyczek, współfinansowania szkód, dofinansowania). Zewnętrzne finansowanie ryzyka ex-ante zwykle polega na tworzeniu funduszy celowych, w różnych formach opisanych poniżej, z przeznaczeniem na pokrycie ewentualnych szkód w przyszłości (samoubezpieczenie) lub transferze ryzyka poprzez ubezpieczenia oraz instrumenty alternatywnego transferu

30 ryzyka (ang. ART). Jedną z możliwości jest przeniesienie ryzyka na inny podmiot, np. zakład ubezpieczeń lub osoby trzecie (ceną transferu ryzyka jest składka ubezpieczeniowa). Metody transferu ryzyka katastroficznego na inne podmioty, takie jak np. banki, są instrumentami rynku finansowego i zostały omówione szerzej w rozdziale 2. Ubezpieczenia charakteryzuje różnorodność form realizacji ochrony ubezpieczeniowej i sposobów transferu ryzyka. Koasekuracja i ubezpieczenia wzajemne są formami ubezpieczenia określonego ryzyka przez dwóch lub więcej ubezpieczycieli na podstawie jednej polisy ubezpieczenia, gdzie podział odpowiedzialności ustalany jest w procentach sumy ubezpieczenia. Innym sposobem jest pool ubezpieczeniowy. Stanowi on fundusz, oparty na zasadzie wzajemności, tworzony ze składek od zakładów ubezpieczeń przeznaczony na określony cel. Pool powołuje się w celu repartycji strat i wspólnemu finansowaniu strat (zwłaszcza tych dużych). Ponadto obowiązkiem zakładów ubezpieczeń jest tworzenie funduszy ubezpieczeniowych odpowiadających rezerwom techniczno-ubezpieczeniowym brutto. Firmy ubezpieczeniowe powinny prawidłowo ustalić przedmiot i zakres ubezpieczenia oraz na podstawie informacji o ryzyku skalkulować składki. Podstawową przesłankę do ustalenia stopy składek stanowi probabilistyczna ocena ryzyka ubezpieczeniowego, koncentrująca się na badaniu zbiorowości ubezpieczonych z zastosowaniem technik statystycznych. Ocena ryzyka jedynie na podstawie losowości liczby i wielkości szkód opierając się na danych historycznych i statystycznych nie jest właściwa, gdyż nie uwzględnia bieżących cech ryzyka jak i jego indywidualnych uwarunkowań. Dlatego bardziej wnikliwym badaniem jest empiryczna ocena ryzyka polegająca na zidentyfikowaniu możliwych do zaistnienia ryzyk (ich kategorii oraz poszczególnych rodzajów), projektowaniu środków i metod pozwalających na dokonanie oceny poszczególnych ryzyk, a także kształtowaniu przez firmę ubezpieczeniową oferty na podstawie informacji uzyskanych z wcześniejszej analizy. Ryzyko w ubezpieczeniach rozumiane jest jako zmienna losowa (wyrażona w jednostkach pieniężnych (Otto, 2004). Jeśli znany jest jej rozkład prawdopodobieństwa, wówczas wycena sprowadza się do przypisania zmiennej losowej ceny, w zamian za którą dany podmiot może dokonać transferu ryzyka na inny podmiot. Wycena ryzyka sprowadza się wówczas do kalkulacji składki ubezpieczeniowej. Informacja o cenie ryzyka konieczna jest do podejmowania racjonalnych decyzji ekonomicznych podmiotów narażonych na ryzyko oraz np. przyjmujących je do reasekuracji. Poza ryzykiem (czyli kosztami wypłacanych świadczeń i odszkodowań) pozostałe komponenty składki ubezpieczeniowej

31 to: koszty akwizycji, administracji i likwidacji szkód oraz podatki i inne obciążenia. Zasady ich kalkulacji są podobne do zasad stosowanych w innych sektorach gospodarki. Indywidualna percepcja ryzyka zależy od dostępnej informacji, stopnia ufności w jej prawdziwość oraz doświadczenia wynikającego z faktów historycznych. Percepcja i skłonność do zatrzymywania ryzyka (risk aversity) oraz cena ubezpieczenia wpływają na popyt na ubezpieczenia powodziowe. Szacowanie ryzyka ubezpieczeniowego jest procesem skomplikowanym, dokonywanym w przedsiębiorstwach zajmujących się ubezpieczeniami przez specjalne zespoły aktuariuszy. Podstawowymi prawami w ubezpieczeniach jest zasada rozproszenia ryzyka oraz prawo wielkich liczb, z których wynika niezależność szkody pomiędzy poszczególnymi ubezpieczonymi nieruchomościami zapewniająca rentowność ubezpieczeń oraz chroniąca przez zjawiskiem negatywnej selekcji polis. Uproszczona kalkulacja spodziewanych szkód może być sporządzona według poniższego wzoru:

n L = ∑li i=(1,2,…,n) (1) i=1

li = wi ∗ qi (1a) n 2 0,5 σ (L) = [∑(L − li ) ] (1b) i=1 gdzie: L - spodziewana wartość szkody dla n domów,

li - spodziewana szkoda i-tego domu,

wi - wartości i-tego domu,

qi - prawdopodobieństwo szkody dla i-tego domu, σ - odchylenie standardowe.

Składka nie powinna zwiększać kosztów niektórych interesariuszy jak ubezpieczyciel czy ludzie o niskim ryzyku. W dotychczasowej praktyce ubezpieczeniowej popularne są polisy łączone, przyjmujące do ubezpieczenia grupy ryzyk (tj. zdarzenia katastroficzne), aby zachować odpowiednią dywersyfikację ryzyka w portfelu. Dodatkowym elementem ryzyka, które musi być skalkulowane w ramach ubezpieczeń katastroficznych, są straty będące skumulowanym faktem wielu mniejszych strat przy sprzyjających warunkach wewnętrznych i otoczenia (tzw. efekt domina). W wyniku braku skutecznych zabezpieczeń następstwa zdarzenia rozprzestrzeniają się na coraz to nowe elementy, obejmując w rezultacie duży obszar. Odnosi się to w szczególności do omawianego rodzaju ubezpieczeń. Penetracja rynku jest istotnym czynnikiem wpływającym na wysokość składki ubezpieczeniowej, która może być niższa przy rozdysponowaniu ryzyka pomiędzy większą ilość podmiotów.

32 Ryzyko występujące u klientów jest przyjmowane do ubezpieczenia, a następnie w części poddawane reasekuracji. Prawidłowo prowadzona reasekuracja bierna pozwala wyeliminować z portfela ryzyko dużych szkód oraz następstwa podwyższonej częstotliwości występowania małych szkód. Szczególne znaczenie w ubezpieczeniach od następstw powodzi ma rozgraniczenie i odpowiednia ochrona ubezpieczeniowa skutków bezpośrednich i pośrednich, a także wtórnych, zaistniałego zdarzenia. Skutki bezpośrednie są zazwyczaj szybko widoczne i można je zmierzyć. Skutki pośrednie mogą ujawniać się w różnym czasie i trudno je wycenić. Przykładami takich skutków mogą być: przerwanie produkcji, szkody środowiskowe zerwanie umów przez klientów, likwidacja części miejsc pracy, utrata reputacji firmy itd.

33 Rozdział 2. Aktualny system ubezpieczeń od skutków powodzi w Polsce

2.1 Miejsce ubezpieczeń majątkowych wśród istniejących instrumentów ochrony przeciwpowodziowej

Zarządzanie ryzykiem powodziowym to proces, który łączy szacowanie i analizę ryzyka powodzi oraz implementację zrównoważonych metod dla zmniejszenia prawdopodobieństwa lub konsekwencji powodzi. Służą temu następujące działania, podejmowane przed, w czasie i po wystąpieniu powodzi: • Zapobieganie (prewencja i ochrona) to redukcja lub eliminacja prawdopodobieństwa wystąpienia klęski żywiołowej i/lub jej skutków poprzez metody strukturalne i niestrukturalne. Na przykład: poprzez unikanie rozwoju budownictwa i infrastruktury na terenach zalewowych, poprzez dostosowanie planów zagospodarowania terenu do ryzyka powodzi, czy poprzez promowanie właściwego użytkowania terenu, głównie rolniczego i gospodarki leśnej w dorzeczu. • Przygotowanie obejmuje: przewidywanie i systemy wczesnego ostrzegania podnoszące świadomość mieszkańców i właściwych organów, przygotowanie i utrzymanie planów zarządzania kryzysowego, powiększenie zasobów sił i środków niezbędnych do efektywnego reagowania, co powinno prowadzić do wzrostu odporności. • Reagowanie na wypadek kryzysu polega na: implementacji planów zarządzania kryzysowego, dostarczeniu pomocy poszkodowanym, zahamowaniu rozwoju występujących zagrożeń oraz ograniczeniu strat i zniszczeń. • Odbudowa to usuwanie skutków poprzez: przywracanie majątku do stanu sprzed powodzi, pomoc w powrocie do normalnych warunków, odtworzenie infrastruktury telekomunikacyjnej, energetycznej, paliwowej, transportowej, usuwanie negatywnych skutków społecznych i ekonomicznych dotykających ludzi, mienie i środowisko naturalne; przeglądy i doskonalenie procedur zarządzania ryzykiem.

Zrównoważone zapobieganie, ochrona przed powodzią i ograniczanie skutków powodzi bazują na opisanych poniżej założeniach (UN/ECE, 2003). Powodzie są częścią natury i będą występowały również w przyszłości. Strategia przeciwpowodziowa powinna obejmować całe dorzecze. Konieczna jest zmiana paradygmatu polegająca na przejściu od akcji defensywnych do zarządzania ryzykiem i funkcjonowania w obliczu zagrożenia. Psychologicznie ta kwestia jest trudna, gdyż ludzie chcą kontrolować ryzyko, odsuwać je

34 od siebie, mieć poczucie bezpieczeństwa i pewności, w przeciwnym wypadku czują się obciążeni. Równocześnie przyjęcie postawy fatalistycznej, która kojarzy się z rezygnacją i biernością, może wywołać niepożądane społecznie efekty. Z kolei nie akceptując rzeczywistości taką, jaka jest, chcąc ciągle podporządkowywać sobie przyrodę, człowiek tylko pozornie chroni się przed zagrożeniem. Działalność człowieka w dolinach rzecznych i ingerencja w naturalny przebieg cieków powoduje wzrost strat powodziowych. Jak pokazują liczne doświadczenia, ochrona powodziowa nigdy nie jest absolutna i może stwarzać fałszywe poczucie bezpieczeństwa. Jednak pomimo tych niedoskonałości zapobieganie wystąpieniu strat powodziowych jest bardzo istotne. Ważne w tej kwestii jest postępowanie zgodnie z zasadą solidarności, według której jeden region nie powinien pozbywać się problemu powodziowego kosztem innego. Dlatego tworzone są instrumenty wspierające solidarność oraz promujące rozwój różnych strategii i środków adekwatnych do warunków hydrograficznych i środowiskowych. Poza Ramową Dyrektywą Wodną (EC, 2000/60) ochrona powodziowa może korzystać ze wsparcia polityki z zakresie: Wspólnej Polityki Rolnej, rozwoju urbanistycznego, zarządzania kryzysowego i ochrony środowiska. Finansowanie katastrof naturalnych takich jak powódź wymaga różnych instrumentów w zależności od koniecznych na każdym etapie działań. Finansowanie likwidacji szkód, gdzie nakłady ponoszone są po wystąpieniu katastrofy, to jedynie jeden z jego obszarów. Innym obszarem jest finansowanie systemu zapobiegania potencjalnym zagrożeniom powodziowym obejmującym nakłady ponoszone w okresie poprzedzającym ewentualną powódź, których celem jest przygotowanie się do powodzi, czyli zabezpieczenie przed jej skutkami lub ich uniknięcie. Kolejnym obszarem jest finansowanie ograniczania skutków powodzi i ochrony majątku oraz ludności w trakcie akcji powodziowej. Autorzy rozpraw naukowych prezentują różne, wielokryterialne podziały metod zapobiegania powstawaniu skutków powodzi oraz instrumentów (działań, środków) ochrony przeciwpowodziowej (Mioduszewski, 1998; Grabowska, 2002). Rysunek 7 przedstawia kompleksowe zestawienie środków ochrony przeciwpowodziowej oraz wskazuje na miejsce ubezpieczeń wśród istniejących środków technicznych i nietechnicznych ochrony przed powodzią. Spośród wymienionych tylko niektóre z instrumentów nietechnicznych takie jak system ubezpieczeń, czy instrumenty finansowe transferu ryzyka należą do ostatniej fazy zarządzania ochroną przeciwpowodziową.

35 Działania inwestycyjne, eksploatacyjne, organizacyjne mające na celu zmniejszenie zagrożenia powodziowego i minimalizację skutków powodzi.

TECHNICZNE NIETECHNICZNE Działania mające na celu budowę Działania prawne, organizacyjne, i eksploatację urządzeń wodnych dla administracyjne, ekonomiczne, mające na celu zapewnienia ochrony pojedynczych obiektów złagodzenie powodzi. lub ich zespołów oraz terenów przed powodzią. Redukcja strat następuje przez oddziaływanie na Redukcja strat następuje poprzez wpływ na organizację życia oraz zachowania mieszkańców przebieg powodzi tzn. na wielkość kulminacji, i użytkowników terenu potencjalnie czas jej trwania, rozkład przestrzenny przy zagrożonych powodzią poprzez regulacje pomocy urządzeń technicznych takich jak: prawne, systemy ubezpieczeń i inne zbiorniki retencyjne, suche zbiorniki przeciw instrumenty finansowe transferu ryzyka, powodziowe, poldery, obwałowania, itd. podatków, edukację i sprawne systemy ostrzeżeń powodziowych.

CZYNNE BIERNE ZBIOROWE INDYWIUDALNE Sterowanie falą Zapewnienie Działania w zakresie Działania dla ochrony powodziową sprawnego prewencji, przygotowania do ludzi, majątku, dóbr poprzez właściwą odpływu wód powodzi, reagowania kultury, itd. Zalicza się do retencję w czasie i po powodzi. Są to nich: ograniczenia w sztucznych powodziowych następujące metody: zabudowy terenów zbiornikach uszczelnianie budynków, zalewowych, systemu wodnych zabezpieczenia kanalizacji, ostrzeżeń powodziowych, i polderach. urządzenie domu, rodzinne systemy reagowania na plany reagowania powódź, ubezpieczenia ewakuacji, inne. powodziowe, inne.

ZBIOROWE INDYWIDUALNE Działania zapewniające Działania zabezpieczające budowę i utrzymanie pojedyncze obiekty budowlane obwałowań oraz regulację przed zniszczeniem przez rzek. powódź. (np. progi).

Rysunek 7: Środki ochrony przeciwpowodziowej Źródło: opracowanie własne na podstawie biuletynu Bezpieczny Żywioł, Kraków 2002. Każda z przedstawionych powyżej klasyfikacji wyróżnia działania chroniące przed wystąpieniem powodzi lub konieczne do podjęcia w czasie jej wystąpienia, będące źródłami (nośnikami) nakładów finansowych związanych z ochroną przed negatywnymi skutkami powodzi.

Podejście ekologiczne a techniczne W praktyce ochrony przeciwpowodziowej zawsze istniał konflikt pomiędzy podejściem ekologicznym a technicznym. Ochrona przed skutkami powodzi i suszy może być realizowana za pomocą dwóch odmiennych strategii rozwoju. Pierwsza z nich, określana mianem ekologicznej, polega na dostosowywaniu zamierzeń do uwarunkowań podyktowanych przez klimat. Druga, techniczna, dąży do kształtowania zasobów wodnych tak, by ograniczyć bariery wynikające z klimatu i hydrografii za pomocą takich działań

36 jak: nawadnianie, osuszanie, budowle hydrotechniczne, wały, itd. Wadami drugiego podejścia są: • wysokie koszty inwestycji hydrotechnicznych, które tylko częściowo przynoszą zamierzone efekty, • zawodność infrastruktury hydrotechnicznej, co potwierdzają skutki powodzi z ostatnich lat, • niszczenie ekosystemów poprzez kanalizację rzek i budowę zbiorników retencyjnych, co ogranicza zdolność samooczyszczania wód i potęguje erozję koryt rzecznych.

W ramach Ramowej Dyrektywy Wodnej (EC, 2000/60) zalecane jest stosowanie strategii technologicznych w ograniczonym zakresie i tylko wtedy, gdy niemożliwy jest rozwój społeczeństwa poprzez strategie ekologiczne. Szczególne znaczenie przypisuje się obecnie naturalnym metodom ochrony, polegającym na dążeniu do jak najmniejszego zagospodarowywania przemysłowego naturalnych terenów zalewowych, a wręcz stosowaniu takich uregulowań w prawie wodnym i budowlanym (plany zagospodarowania terenów), które ułatwiałyby zagospodarowywanie zlewni właściwe pod względem zwiększenia retencyjności podłoża.

Środki nietechniczne W wielu państwach, oprócz środków technicznych zmniejszających skutki powodzi, stosuje się jednocześnie techniki organizacyjne, prawne i ekonomiczne, zwane nietechnicznymi. Aktywność w tej dziedzinie sprowadza się generalnie do różnych działań podejmowanych zarówno przed, w trakcie, jak i po powodzi. W tych właśnie technikach pokłada się coraz większe nadzieje na ograniczenie strat powodziowych w przyszłości. Obejmują one: • ograniczanie zabudowy na terenach najbardziej zagrożonych – wymaga to wprowadzenia przepisów ograniczających użytkowanie tych terenów wyłącznie do rekreacji, wypasu zwierząt, zadrzewień itd.; • warunkowe udostępnianie dla budownictwa terenów mniej zagrożonych – dopuszcza się budowę budynków lub obiektów, których poziom użytkowy leży powyżej powodzi tzw. „stuletniej”, a budynki mają odpowiednią konstrukcję i są na tę powódź przygotowane; • zabezpieczenie obiektów istniejących na terenach zalewowych – obejmuje różne formy uszczelnienia obiektów, zmianę rozkładu funkcji wewnątrz budynków lub nawet wykupienie i wyburzenie budynków;

37 • budowę lokalnych systemów bezpośredniego ostrzegania ludzi i firm przed nadejściem fali powodziowej – popularność tych systemów wzrasta dzięki gwałtownemu rozwojowi łączności i komputeryzacji; • organizowanie formalnych i nieformalnych (wolontariat) struktur reagowania na powódź niosących doraźną pomoc, zajmujących się koordynacją działań w czasie powodzi, pomocą w ewakuacji itd.; • poprawę wiedzy ludzi o metodach przygotowania do powodzi i zachowaniach w jej trakcie i po powodzi – jest ona niezbędna, by ludzie mogli sami przygotować indywidualne środki ograniczające zagrożenie życia i zdrowia oraz zniszczenia dobytku.

Obserwowane dzisiaj trendy w zakresie stosowania metod ograniczających skutki powodzi zmierzają w kierunku znalezienia dla każdego zagrożonego obszaru najlepszej kombinacji środków technicznych, w tym zwiększających retencję w zgodzie z naturalnymi warunkami środowiska oraz środków nietechnicznych, zwiększających zdolności do minimalizacji skutków powodzi. Analiza skuteczności nakładów finansowych na likwidację skutków powodzi nie jest pełna bez analizy efektywności wydatków inwestycyjnych na ochronę przeciwpowodziową. Dopiero przy uwzględnieniu obu tych obszarów można oceniać ekonomiczną efektywność funkcjonowania systemu finansowania skutków powodzi oraz poszczególnych instrumentów. Niektóre z powyżej opisanych instrumentów znajdą również zastosowanie jako narzędzia generujące nakłady inwestycyjne. Usuwanie skutków powodzi jest działaniem wtórnym w stosunku do zapobiegania wystąpieniu strat, gdzie można w sposób aktywny wpływać na ich późniejsze kształtowanie.

Zapobieganie czy adaptacja Podejścia prewencyjne i adaptacyjne wydają się być przeciwstawne. Zapobieganie polega na aktywnym zmniejszaniu, unikaniu ryzyka, gdy adaptacja oznacza przystosowanie i umiejętność funkcjonowania w warunkach ryzyka. Prewencja może zmienić podatność na zniszczenia i w ten sposób wpłynąć na wskaźniki strat w przyszłych katastrofach. Można odnieść wrażenie, iż przeciwdziałanie przynosi większe korzyści w przypadkach większych klęsk, pozwala uniknąć wyższych nominalnie strat. Statystyki dowodzą, iż stopa zwrotu inwestycji w środki techniczne jest wysoka w przypadkach ogromnych katastrof. Rysunek 8 obrazuje przebieg funkcji strat powodziowych w dwóch przypadkach z zastosowaniem działań prewencyjnych i bez.

straty bez ochrony [PLN] z ochroną 800 700

600

500

400 300 200

100

0 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.7 1.8 1.9 2.1 2.3 2.5 2.7 2.9 3.1

głębokość zalania [m]

Rysunek 8: Wpływ prewencji na funkcje strat powodziowych Źródło: opracowanie własne na podstawie Volker, Mayer, 2004.

W polityce światowej, do tej pory, obserwowano duży nacisk na rozwój aplikacji instrumentów zapobiegania i usuwania katastrof (mitigation measures). Obecnie zauważalny jest zwrot w kierunku adaptacji do warunków zmieniającego się klimatu. Wskazują na to prowadzone badania nad strategiami prewencji i adaptacji w ujęciu modelowym (makroekonomicznym i dynamicznym), uwzględniające różnice pomiędzy tymi dwoma podejściami (Bosello, 2005). Oczywiście przystosowanie środowiska do występowania katastrof jest możliwe jedynie do pewnego stopnia, powyżej którego następują nieodwracalne zmiany i zdolności ekosystemów do przetrwania zostają naruszone.

Ubezpieczenia Istotną funkcją ubezpieczeń jest zapewnienie środków finansowych na kompensatę szkód i innych kosztów oraz prewencja w zakresie ryzyka powstawania szkód (ochrona ubezpieczeniowa). Stany Zjednoczone dysponują bogatym doświadczeniem w zakresie ubezpieczeń od powodzi, które stanowią efektywne narzędzie aktywizujące społeczności lokalne do działań prewencyjnych oraz odciążające budżet federalny dzięki samofinansowaniu. Możliwość wykorzystania tego instrumentu finansowania zależy jednak od wielu czynników natury społecznej, psychologicznej, ekonomicznej, politycznej czy prawno-instytucjonalnej. Wiele wskazuje na to, że ubezpieczenia powodziowe będą w przyszłości jedną z ważniejszych metod ograniczania strat powodziowych. Stanowią one, z jednej strony, zabezpieczenie na wypadek katastrofy dla potencjalnie zagrożonych, z drugiej zaś

39 – pozwalają zmniejszyć obciążenie finansowe budżetu państwa w fazie likwidacji skutków powodzi.

Partycypacja społeczeństwa w stratach powodziowych Z doświadczeń i badań wynika, że ludzie nie chcą ubezpieczać się od katastrof, których prawdopodobieństwo wystąpienia jest bardzo małe. Jednak korzyści społeczne z systemu ubezpieczeń są tak duże, że wiele krajów podejmuje w ostatnich latach próby zwiększenia ilości ubezpieczonych. W praktyce stosowane są różne formy ingerencji państwa: na przykład obowiązek ubezpieczeń dla wszystkich zagrożonych, subsydiowanie lub gwarantowanie ubezpieczeń przez państwo tak, że składki są akceptowane przez gospodarstwa domowe. Istnieje wiele możliwości łączenia solidarności z ofiarami katastrof oraz zachęt do podejmowania działań indywidualnych w celu zabezpieczenia się przed stratami powodziowymi. Jednym z nich jest amerykański NFIP oferujący publiczne ubezpieczenia obowiązkowe dla posiadaczy pożyczek hipotecznych i stosujący składki ubezpieczeniowe zależne od stopnia ryzyka (risk-based premiums) w celu zachęcenia społeczności lokalnych do redukcji ryzyka wystąpienia strat powodziowych. Alternatywą jest francuski system ubezpieczeń od wszelkich ryzyk naturalnych (all-hazards). Jest on prywatny, ale dotowany przez środki budżetowe. Bazuje on na idei solidarności z ofiarami katastrof poprzez obowiązkowe niskie składki ubezpieczeniowe (flat-based premiums) powodujące wzajemne subsydiowanie regionów i różnych rodzajów ryzyka. Rządy Francuskie i Japońskie zapewniają reasekuracje lub rekompensaty dla ofiar powodzi (Lynnerooth- Bayer, 2001). Odpowiedzialność za straty powodziowe może zostać rozdystrybuowana pomiędzy sektor publiczny i prywatny. Do instrumentów realizacji tego zadania należą ubezpieczania obowiązkowe, podatki i pożyczki. Różnica między ubezpieczeniami obowiązkowymi a podatkami polega przede wszystkim na odmiennym celu przekazywania pieniędzy (w ubezpieczeniach obowiązkowych są one przekazywane wyłącznie na cele powodziowe). Natomiast różnica pomiędzy spłacaniem długu publicznego czy prywatnie zaciągniętych kredytów powodziowych a ubezpieczeniami obowiązkowymi sprowadza się do różnicy okresu finansowania, gdzie ubezpieczenia traktowane są jak oszczędności, natomiast kredyty obciążają przyszłe pokolenia.

Rozwiązania alternatywne w stosunku do ubezpieczeń Alternatywę dla ubezpieczeń stanowią: fundusz rezerwowy, kredyty bankowe, samoubezpieczenie oraz pomoc państwa, a także innowacyjne instrumenty transferu

40 ryzyka na rynkach finansowych. Ponadto interesującymi instrumentami stosowanymi w Europie, a niewystępującymi w Polsce są: podatek katastroficzny we Francji (catastrophic tax) i systemy obowiązkowych ubezpieczeń rolniczych od klęsk żywiołowych np. w Hiszpanii. Mechanizm ich działania jest zbliżony do funkcjonujących w Polsce opłat ekologicznych, polegających na gromadzeniu w funduszu celowym środków pieniężnych, które można wykorzystać na inwestycje. W funduszu rezerwowym potrzebny jest czas na akumulację środków pieniężnych oraz występuje ryzyko utraty ich wartości w czasie. Jego zaletą jest to, iż oszczędności nie zostaną utracone, jeśli powódź nie wystąpi. Reasekuracja pełni znaczącą rolę w zagrożeniach katastrofami naturalnymi, gdyż wspomaga zaistnienie fundamentalnej zasady koniecznej w ubezpieczeniach, dotyczącej ubezpieczalności ryzyka. Podstawową cechą charakteryzującą zagrożenia naturalne jest ich jednoczesny wpływ na tysiące nieruchomości prowadzący do zaniku niezależności między różnymi formami ryzyka. Podstawowymi funkcjami reasekuracji jest zapewnienie wzrostu pojemności ubezpieczeniowej towarzystwa oraz zagwarantowanie ochrony przed szkodami katastroficznymi. Niemniej ważna jest pomoc w stabilizacji wyników działalności ubezpieczeniowej, a także podniesienie finansowej siły ubezpieczyciela, w szczególności gwarancji jego wypłacalności. Ryzyka katastroficzne zazwyczaj są reasekurowane do pewnej maksymalnej wysokości strat. Ryzyko powodzi należy do ryzyk o wysokiej szkodliwości dla portfela ubezpieczyciela, dlatego dodatkowym zabezpieczeniem dla firmy ubezpieczeniowej mogą być katastroficzne instrumenty finansowe ułatwiające zarządzanie ryzykiem i dostęp do rynków kapitałowych. Zaliczamy do nich: obligacje katastroficzne (cat-bonds), katastroficzne kontrakty terminowe (insurance catastrophe futures), opcje katastroficzne (cat options) oraz katastroficzne kontrakty rynku terminowego (catastrophic swaps), którymi handel odbywa się za pośrednictwem giełdy CATEX (Catastrophe Risk Exchange). Wymienione instrumenty rynku terminowego funkcjonują na zasadzie transferu ryzyka, a ich zaletą jest reasekuracja ubezpieczyciela oraz szybki dostęp do funduszy na wypłaty odszkodowań. W Polsce korzystanie z cat-bonds ograniczają uregulowania finansowo-prawne. Emisje papierów wartościowych związanych z ryzykiem występują w Stanach Zjednoczonych, Francji, Szwajcarii, Wielkiej Brytanii, ale ich wielkość nie jest istotna ani dla rynku ubezpieczeniowego, ani kapitałowego. Łączna wartość emisji w 2003 roku wynosiła 1,8 mld USD, w 2004 roku 0,9 mld USD, a w 2005 roku 2,3 mld USD. Wynika to z nieprzygotowana rynków i niewielkiego popytu na papiery wartościowe o dużym ryzyku oraz niskiej pojemności rynku.

41 Terminem bancassurance określa się integrację sektorów bankowego i ubezpieczeniowego. Integracja działalności na rynku finansowym wywołała zjawisko synergii popytowej, w której popyt na jeden typ usługi finansowej rodzi popyt na inne, często komplementarne usługi (np. kredyt na zakup mieszkania i jego ubezpieczenie). Około 80% banków z 173 czołowych w Europie posiada własną spółkę ubezpieczeniową. Sektor ubezpieczeniowy znajduje się pod silnym wpływem konsolidacji rynków finansowych. Nowe produkty firm ubezpieczeniowych często stanowią konkurencję dla operacji inwestycyjnych na rynkach finansowych. W ramach Wspólnej Polityki Rolnej proponowane są nowe formy finansowania katastrof naturalnych z części funduszy przeznaczonych na rozwój obszarów wiejskich: • Opcja 1: dofinansowanie rolnikom składek ubezpieczeń od katastrof naturalnych, jako alternatywa dla wypłat na usuwanie skutków katastrof. Ubezpieczenia obejmowałyby: straty w produkcji rolnej i utratę dochodów w wyniku katastrof. Alternatywą dla dopłat do składek byłoby partnerstwo publiczno-prawne dotyczące reasekuracji, np. rząd z funduszy WPR oferuje pełną reasekurację dla prywatnych firm ubezpieczeniowych po obniżonych cenach. • Opcja 2: rozwój funduszy wzajemnych, dzielących ryzyka pomiędzy grupami producenckimi poprzez udzielenie czasowego i malejącego w czasie wsparcia finansowego na fundusze administracyjne. • Opcja 3: instrumenty zapewniające podstawowe pokrycie finansowe w przypadku kryzysu finansowego.

2.2 Sposoby rekompensowania strat związanych ze skutkami powodzi w Polsce Metody finansowania skutków katastrof naturalnych zależą od możliwości kapitałowych państwa i obywateli, jak również są dostosowane do rodzaju skutków tych katastrof. Z uwagi na skalę zjawiska zazwyczaj działania zapobiegawcze i likwidacyjne finansowane są z kilku źródeł. Kryteriami doboru źródeł finansowania jest ich efektywność ze względu na łączny koszt ich uruchomienia, a także analiza portfelowa uwzględniająca koszt i ryzyko związane z danym źródłem. Pozyskiwanie środków i ich dystrybucja wymagają koordynacji w skali regionu lub zlewni, co znalazło wyraz w regulacjach Ramowej Dyrektywy Wodnej. Stosowane metody finansowania powinny spełniać w aspekcie likwidacji skutków powodzi szczególnie funkcję dochodotwórczo-transferową, natomiast istotne z punktu widzenia zapobiegania katastrofom funkcje bodźcowo-motywacyjna oraz informacyjno-edukacyjna wpływają pośrednio na wielkość strat powodziowych i w konsekwencji na wysokość nakładów na

42 likwidację. Usuwanie skutków powodzi finansowane jest zasadniczo za pomocą następujących instrumentów: a) środki własne osób fizycznych, przedsiębiorstw i samorządu terytorialnego,

b) dotacje i subwencje – w tym dotacje bezpośrednie, obejmujące dotacje z budżetu państwa i gmin, z funduszy ekologicznych i celowych, z pomocy zagranicznej (na przykład ekokonwersji polskiego zadłużenia lub programów pomocowych Unii Europejskiej takich jak PHARE) i fundacji ekologicznych, oraz dotacje pośrednie, obejmujące ulgi podatkowe, preferencyjne kredyty czy pożyczki, zachęty amortyzacyjne i ułatwienia inwestycyjne, preferencje celne i zróżnicowania podatkowe, c) pożyczki ze środków funduszy ekologicznych oraz banków i międzynarodowych instytucji finansowych np. Bank Światowy, EBOR, d) kredyty bankowe, e) emisja obligacji komunalnych, f) ubezpieczenia obowiązkowe upraw i dobrowolne ubezpieczenia majątkowe „od ognia i innych zdarzeń losowych”. Dodatkowo, po zaistnieniu katastrofy, rząd może wprowadzić rozwiązania doraźne (jednorazowe) tak jak miało to miejsce w przypadku „powodzi tysiąclecia” w 1997 roku. Zaliczamy do nich: zapomogi, odszkodowania, umorzenia i redukcje zobowiązań, dopłaty do oprocentowania zaciągniętych kredytów i przesunięcia środków z kredytów preferencyjnych, ponoszenie zobowiązań przez inny podmiot, umorzenia (zwolnienia) podatku dochodowego, zwolnienia z podatku od spadków i darowizn, zwolnienia z opłaty skarbowej, pożyczki, dotacje (bezzwrotna pomoc), przyspieszone amortyzacje. Ciężar finansowy tych rozwiązań jest ponoszony ostatecznie przez budżet państwa. Wysoki udział wydatków publicznych w finansowaniu strat powodziowych w stosunku do źródeł prywatnych uzasadniony jest znacznym wkładem szkód mienia publicznego w całości szkód powodziowych. Środki budżetowe centralne i samorządowe, takie jak dotacje i subwencje, są bezpiecznym źródłem o niskim poziomie ryzyka. Jednak poza funkcją dochodowo- transferową nie motywują do aktywnego poszukiwania rozwiązań w celu minimalizacji strat oraz kształtują postawę roszczeniową społeczeństwa. Ponadto uszczuplają środki przeznaczone na realizację innych zadań realizowanych przez samorząd terytorialny. Właściwe budżetowanie środków w finansowych planach samorządowych na prewencję powodziową wpływałoby na zwiększenie zakresu odpowiedzialności za zjawiska powodzi przez społeczności lokalne oraz zmniejszenie wydatków na likwidację skutków katastrofy.

43 Kluczowym problemem w finansowaniu strat powodziowych ze środków pochodzących z Unii Europejskiej lub specjalnie uruchomionych programów pomocowych z Banku Światowego są odpowiednie rozwiązania organizacyjne w celu ich właściwego i zgodnego z przeznaczeniem zagospodarowania. Opracowanie stosownych procedur wiąże się z koniecznością ponoszenia nakładów przed wystąpieniem zdarzenia. Zaciąganie kredytów katastroficznych implikuje konieczność przyszłego ponoszenia kosztów związanych z obsługą długu. Równocześnie finansowanie katastrof za pomocą dotacji sprawia, że państwo przejmuje odpowiedzialność za katastrofę, czyli w konsekwencji podatnicy ponoszą finansowy jej ciężar. Ten instrument finansowania jest najczęściej stosowany, chociaż jest on bardzo niekorzystny ze względu na funkcję bodźcowo-motywacyjną poszkodowanych, jak również z powodu destrukcyjnego wpływu na finanse publiczne. Chociaż inne instrumenty takie jak ubezpieczenia wydają się droższe, ze względu na nakłady ponoszone na ich implementację, to w rezultacie uruchamiają mechanizm odpowiedzialności u potencjalnych poszkodowanych i zapewniają samofinansowanie bez konieczności powiększania deficytu budżetowego. W Polsce środki towarzystw ubezpieczeniowych i reasekuracyjnych nie stanowią obecnie istotnego źródła finansowania przedsięwzięć związanych z usuwaniem szkód powodziowych. Związane jest to z niewielkim zainteresowaniem ubezpieczeniami powodziowymi wśród podmiotów gospodarczych i gospodarstw domowych.

2.3 Charakterystyka rynku ubezpieczeń majątkowych od powodzi w Polsce

Na potrzeby pracy przyjęto definicję za J. Monkiewiczem (2000), iż rynek ubezpieczeniowy jest to zespół wszystkich kupujących – konsumentów ochrony ubezpieczeniowej (strona popytowa) – i sprzedających ubezpieczenia (strona podażowa), których wzajemne oddziaływanie kształtuje popyt i podaż oraz wywiera wpływ na wysokość cen. Na obecny kształt rynku ubezpieczeniowego w Polsce wpłynęły zarówno uwarunkowania historyczne, jak i przemiany ekonomiczne związane z transformacją. Na podstawie obserwacji poziomu wskaźnika udziału składki ubezpieczeniowej w PKB (przedstawionych w tabeli 4) można wnioskować, iż rynek w Polsce jest jeszcze stosunkowo słabo rozwinięty w porównaniu z innymi państwami europejskimi, gdzie poziom wskaźnika mieści się w przedziale 7-9%. W Polsce nadal nieznacznie większy udział w ubezpieczeniach stanowi składka ubezpieczeń majątkowych i osobowych (działu II), lecz dynamikę wzrostu wskaźnika udziału składki w PKB wyznacza szybki rozwój ubezpieczeń na życie (dział I).

44 Tabela 4: Poziom wskaźnika udziału składki ubezpieczeniowej w PKB Poziom wskaźnika udziału składki Wyszczególnienie ubezpieczeniowej w PKB [%] 2000 2002 2004 Dział I 1,15 1,27 1,41 Dział II 1,73 1,70 1,69 Ogółem 2,88 2,97 3,10 Źródło: opracowanie na podstawie Munich Re, 2005. Struktura instytucjonalna polskiego rynku ubezpieczeń została przedstawiona na rysunku 9, gdzie kierunek strzałek wskazuje przepływ informacji pomiędzy instytucjami.

ORGANY NADZORU – Komisja Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych (KNUiFE) – Międzynarodowe Stowarzyszenie Organów Nadzoru Ubezpieczeń (IAIS) – Polska Izba Ubezpieczeń (PIU) – Europejski Komitet ds. Ubezpieczeń (CEA)

ZAKŁADY UBEZPIECZENIOWE ORGANY DORADCZE – Fundacja Edukacji Ubezpieczeniowej – Polskie Biuro Ubezpieczeń Komunikacyjnych – Międzynarodowe Towarzystwo Ubezpieczeniowe (IIS) REASEKURACJA – Niemiecki Związek Ubezpieczeń (GDV) – Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny – Polskie Towarzystwo Ubezpieczeniowe (UFG) (PTU) – Europejski Bank Centralny (EBC) – Polska Izba Brokerów Ubezpieczeniowych – Towarzystwa reasekuracyjne: Munich i Reasekuracyjnych Re, Swiss Re, itd. – Izba Gospodarcza Ubezpieczeń i Obsługi – Związek Banków Polskich Ryzyka – Biuro Rzecznika Ubezpieczonych

Rysunek 9: Struktura instytucjonalna polskiego rynku ubezpieczeń majątkowych

Źródło: opracowanie własne. Jedną z ważniejszych instytucji, z punktu widzenia ubezpieczeń obowiązkowych, jest Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny (Dz. U. z 2003 r. Nr 124, poz. 1151 z późn. zm.), którego podstawowym celem jest zaspokajanie roszczeń z tytułu ubezpieczenia obowiązkowego odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych, rolników i ubezpieczeń budynków rolniczych. W tych ubezpieczeniach Fundusz wypłaca 100% należnych odszkodowań i świadczeń, zaś z tytułu innych umów wynikających z przepisów odrębnych ustaw lub umów międzynarodowych ratyfikowanych przez Rzeczpospolitą Polską, wypłaty wynoszą 50% wierzytelności, nie więcej jednak niż kwotę stanowiącą równowartość 30.000 euro (art. 98 ust. 1-3).

45 Ustawowa klasyfikacja ubezpieczeń (ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej) dzieli ubezpieczenia na dwie grupy: • dział I – ubezpieczenia na życie (pięć grup), • dział II – pozostałe ubezpieczenia majątkowe i osobowe (osiemnaście grup). Ubezpieczenia majątkowe są to ubezpieczenia majątku w formie rzeczy bądź sytuacji majątkowej ubezpieczonego. Ubezpieczenia osobowe są to ubezpieczenia życia, zdrowia oraz zdolności do pracy osoby ubezpieczonej. Oba działy różnią się znacznie pod względem prowadzenia rachunku techniczno- ubezpieczeniowego, tworzenia rezerw, a także odmiennego charakteru roszczeń i obsługi ubezpieczeń. Powszechnie używany podział ubezpieczeń według grup i rodzajów w ramach działu II przedstawiono w tabeli 5.

Tabela 5: Rodzaje i grupy ubezpieczeń działu II obowiązujące w Polsce Rodzaj Grupy Opis ubezpieczeń 3) ubezpieczenia casco pojazdów lądowych Motoryzacyjne 3, 10 10) odpowiedzialności cywilnej (OC) 8) „ubezpieczenia szkód spowodowanych żywiołami, obejmujące szkody rzeczowe nie ujęte w grupach 3-7 spowodowane przez: ogień, eksplozję, burzę, inne żywioły, energię jądrową, obsunięcia ziemi lub tąpnięcia.” Majątkowe 8, 9 9) „ubezpieczenia pozostałych szkód rzeczowych (jeżeli nie zostały ujęte w grupie 3,4,5,6,7) wywołanych przez grad lub mróz oraz inne przyczyny (jak np. kradzież), jeżeli przyczyny te nie są ujęte w grupie 8.” 1) wypadku Osobowe 1,2 2) choroby 14) kredytu 14, 15, 16, 15) gwarancji ubezpieczeniowej Finansowe 17 16) ubezpieczenia różnych ryzyk finansowych 17)ochrony prawnej OC 13 13) OC 4) pojazdów szynowych MAT (morskie, 5) pojazdów powietrznych 4, 5, 6, 7, lotnicze, 6) żeglugi morskiej i śródlądowej 11, 12 transportowe) 7) ubezpieczenia przedmiotów w transporcie 11,12) OC Pozostałe 18 18) innych osób Źródło: opracowanie własne na podstawie Biuletynów KNUiFE.

Według innych klasyfikacji ubezpieczenia mienia „od ognia i innych zdarzeń losowych” można zaliczyć do ubezpieczeń dobrowolnych, indywidualnych, zarówno dla podmiotów gospodarczych, jak i gospodarstw domowych, komercyjnych, lądowych, bezpośrednich, prywatnych i w obrocie krajowym. Przez pojęcie „mienia” rozumie się majątek osób prawnych i fizycznych, którym mogą być: budynki i budowle związane i niezwiązane z działalnością gospodarczą, obiekty w trakcie budowy, obiekty techniczne, domy mieszkalne i mieszkania wraz z mieniem ruchomym, domki letniskowe oraz mienie

46 ruchome, mienie ruchome w gospodarstwach rolnych (zwierzęta gospodarskie, ziemiopłody, itp.), uprawy, inne. Przez „ogień i inne zdarzenia losowe” rozumie się najczęściej takie zdarzenia jak: ogień, huragan, powódź, grad, piorun, eksplozja, obsunięcie się ziemi, tąpnięcie, lawina, upadek statku powietrznego. Natomiast zgodnie z rozporządzeniem (Dz. U. Nr 74 poz. 474 ze zm.) oraz Ogólnymi Warunkami Ubezpieczenia (OWU) w większości zakładów przez powódź rozumie się szkody powstałe wskutek: zalania terenów w następstwie podniesienia się poziomu wody w korytach wód płynących lub stojących np. w wyniku nadmiernych opadów atmosferycznych, topnienia kry lodowej, tworzenia się zatorów lodowych, sztormu i podniesienia się poziomu morskich wód przybrzeżnych oraz z powodu deszczu nawalnego, spływu wód po zboczach lub stokach na terenach górskich i falistych. W praktyce natomiast definicje powodzi są różne w zależności od towarzystwa ubezpieczeniowego. Bardziej ogólne definicje wydają się korzystniejsze dla ubezpieczanych. Ubezpieczenia obowiązkowe (Dz. U. z 2003 r. Nr 124, poz. 1151 z późn. zm.) to ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej podmiotu lub ubezpieczenie mienia, jeżeli ustawa lub ratyfikowana przez Rzeczpospolitą Polską umowa międzynarodowa nakłada obowiązek zawarcia umowy ubezpieczenia (art. 3 ust. 1, 3).

Ubezpieczeniami obowiązkowymi są: • ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów, • ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej rolników z tytułu posiadania gospodarstwa rolnego, • ubezpieczenie budynków wchodzących w skład gospodarstwa rolnego od ognia i innych zdarzeń losowych (w tym: ogień, huragan, powódź, grad, piorun), • ubezpieczenia wynikające z przepisów odrębnych ustaw lub umów międzynarodowych ratyfikowanych przez Rzeczpospolitą Polską, nakładających na określone podmioty obowiązek zawarcia umowy ubezpieczenia (art. 4, 3).

Po 1990 roku nastąpił dynamiczny wzrost nie tylko oferty produktów ubezpieczeniowych, lecz również liczby towarzystw ubezpieczeniowych, co zaprezentowano w tabeli 6.

47 Tabela 6: Liczba zakładów ubezpieczeń prowadzących działalność ubezpieczeniową Liczba zakładów ubezpieczeń Rodzaj produktu 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Zakłady ubezpieczeniowe 40 46 53 55 67 68 71 73 77 71 Ubezpieczenia na życie (dz.I) 13 15 21 24 31 35 36 37 36 33 Ubezpieczenia majątkowe (dz.II), w tym: dobrowolne ubezpieczenia 27 31 32 31 36 33 35 36 41 38 mienia od ognia i innych zdarzeń losowych

Źródło: opracowanie własne na podstawie Biuletynu KNUiFE1, 1996- 2001 i biuletynów za lata 2002, 2003, 2004. Obowiązkowe rolnicze ubezpieczenia od ognia i innych zdarzeń losowych budynków wchodzących w skład gospodarstwa rolnego, oferowało w 2002 roku 17 towarzystw. Z istniejących wówczas 73 towarzystw, 64 prowadziło działalność w formie spółki akcyjnej, natomiast 6 funkcjonowało jako Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych (TUW). Większość firm ubezpieczeniowych posiada kapitał mieszany (polsko-zagraniczny). W ramach ubezpieczeń majątkowych prowadzone są dobrowolne ubezpieczenia mienia „od ognia i innych zdarzeń losowych”, gdzie zależnie od ubezpieczyciela ubezpieczenia od następstw powodzi można nabyć w wariancie podstawowym lub rozszerzonym. Możliwe jest ubezpieczanie się wyłącznie od powodzi, jednak ze względu na wysokie koszty w praktyce nie jest ono popularne. Tylko rolnicy objęci są obowiązkiem ubezpieczania budynków w swoich gospodarstwach. Inne mienie i inne grupy zawodowe mogą ubezpieczać się dobrowolnie, jednak coraz częściej w ramach współpracy bankowo-ubezpieczeniowej w branży mieszkaniowej przy udzielaniu kredytów istnieje obowiązek wykupu polisy od ognia i innych zdarzeń losowych. Firmy posiadające stosowne zezwolenie mogą prowadzić ubezpieczenia obowiązkowe rolników. Takie zezwolenie posiada wiele firm działających na polskim rynku, jednak tylko dla nielicznych jest to ważny rodzaj działalności. Dominującymi firmami na rynku ubezpieczeń obowiązkowych są: PZU S.A., WARTA S.A., HDI SAMOPOMOC S.A. W ubezpieczeniach dobrowolnych są to: PZU S.A., WARTA S.A., ERGO-HESTIA S.A., ALIANZ POLSKA S.A., HDI SAMOPOMOC S.A. PZU S.A. pozostaje największym ubezpieczycielem na rynku polskim. W zakresie ubezpieczeń obowiązkowych około 90% rolników ubezpiecza się w PZU S.A.,

1 PUNU zniesiony został z dniem 31 marca 2002 roku ustawą z dnia 1 marca 2002 roku o zmianach w organizacji i funkcjonowaniu centralnych organów administracji rządowej i jednostek im podporządkowanych oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 25, poz. 253). Tą samą ustawą utworzono centralny organ administracji rządowej – Komisję Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych, która wykonuje zadania należące dotychczas do Państwowego Urzędu Nadzoru Ubezpieczeń i Urzędu Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi. 48 a w zakresie ubezpieczeń dobrowolnych ponad 60% rynku należy do tego Zakładu. Większość firm proponuje wszystkie rodzaje ubezpieczeń majątku, jednak tylko dla czterech z nich z uwagi na wysokie koszty, ubezpieczenia obowiązkowe stanowią znaczący obszar działalności. W tabeli 7 zestawiono najważniejsze, ze względu na udział w rynku (zebrana składka netto), towarzystwa ubezpieczeniowe działu II posiadające zezwolenie Ministra Finansów na prowadzenie działalności w zakresie ubezpieczeń majątkowych w Polsce oraz oferujące ubezpieczenia mienia „od ognia i innych zdarzeń losowych”. Tabela 7: Najważniejsze Towarzystwa Ubezpieczeniowe oferujące ubezpieczenia mienia „od ognia i innych zdarzeń losowych” (stan na dzień 30 września 2004 roku). Udział w rynku dobrowolnych Towarzystwo Ubezpieczenia od powodzi ubezpieczeń ubezpieczeniowe (zakres wg. OWU) majątkowych (dział II) [%] 2001 2002 20032004 Wariant podstawowy Wariant rozszerzony PZU S.A. 57,32 55,87 53,1 50,2 pożar, uderzenie pioruna, silna wichura, powódź, eksplozja, upadek statku spływ wód po zboczach, powietrznego opady atmosferyczne, osunięcie się ziemi, zapadnięcie się ziemi, lawiny WARTA S.A. 12,99 13,52 12,8 11,6 pożar, zalanie, deszcz nawalny, huragan, powódź, uderzenie pioruna, grad, wybuch, upadek pojazdu powietrznego, uderzenie pojazdu mechanicznego, lawina, trzęsienie ziemi, zapadanie się ziemi, osuwanie się ziemi ERGO-HESTIA 5,55 6,29 6,9 6,4 pożar, uderzenie pioruna, S.A. wybuch, upadek statku powietrznego, zalanie, huragan, grad, powódź, zalanie wskutek spływu wód po zboczach, osuniecie się ziemi, zapadanie się ziemi, lawina, napór śniegu, dym i sadza, upadek drzewa, uderzenie pojazdu ALIANZ 3,84 3,72 5,1 5,9 pożar, uderzenie pioruna, pożar, uderzenie pioruna, POLSKA S.A. eksplozja, implozja, eksplozja, implozja, uderzenie lub upadek uderzenie lub upadek pojazdu powietrznego, pojazdu powietrznego, huragan i grad huragan i grad, zalanie, pękanie mrozowe, zalanie przez osoby trzecie, powódź, deszcz nawalny, trzęsienie ziemi, obsunięcie ziemi, zapadanie ziemi, lawina, napór śniegu

Udział w rynku dobrowolnych Towarzystwo Ubezpieczenia od powodzi ubezpieczeń ubezpieczeniowe (zakres wg. OWU) majątkowych (dział II) [%] 2001 2002 20032004 Wariant podstawowy Wariant rozszerzony HDI 2,38 2,71 2,8 3,6 ogień, huragan, powódź, SAMOPOMOC uderzenie pioruna, wybuch, S.A. deszcz nawalny, grad, upadek pojazdu powietrznego, wydostanie się wody z urządzeń wodno- kanalizacyjnych, lawina oraz zapadanie i usuwanie się ziemi, zalanie

Źródło: opracowanie własne na podstawie publikacji PIU i OWU zakładów ubezpieczeń.

Dla firm ubezpieczenia od powodzi we wszystkich wymienionych w tabeli towarzystwach oferowane są w wariancie rozszerzonym. Niektóre badania (Guy Carpenter, 2005) wskazują, iż ochroną ubezpieczeniową w Polsce objętych jest 8-20% przedsiębiorstw oraz średnio około 12% gospodarstw domowych, w tym szacunkowo 20% podmiotów znajduje się na terenach o wysokim stopniu ryzyka powodzi i 10% na terenach o niskim stopniu ryzyka. Liczbę wyrażającą ilość zawartych polis obowiązkowego ubezpieczenia rolnego w Polsce przedstawiono na rysunku 10.

4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 1959 1961 1969 1970 1971 1972 1973 1995 1996 1997 1998 2000 2001 2002 2003

liczba polis po transformacji ustrojowej liczba polis przed transformacją ustrojawą

Rysunek 10: Ilość polis (tys.) obowiązkowego ubezpieczenia rolnego w Polsce w latach 1959- 2003 Źródło: na podstawie Roczników Statystycznych, GUS, Warszawa, 1996-2005.

50 Warunki, na jakich rolnicy ubezpieczają swoje mienie (poza stawkami ubezpieczenia) są identyczne w całej Polsce. Umowa ubezpieczenia zawierana jest na jeden rok i po upływie tego okresu konieczne jest dokonanie aktualizacji wartości budynków. W latach 2000-2001 PZU we wszystkich ubezpieczonych gospodarstwach dokonał w całej Polsce ponownego opomiarowania budynków oraz wywiadu środowiskowego. Celem tej akcji było rozpoznanie, jak rolnicy wywiązują się z obowiązku ubezpieczania się. Nie zwiększyło to liczby polis, wręcz przeciwnie, w wielu sytuacjach konieczna była zmiana rodzaju polisy z obowiązkowej na dobrowolną, np. ze względu na mniejszą niż 1 ha powierzchnię gospodarstwa (Rataj, 2000). W okresie 1970-1995 w Polsce liczba gospodarstw zmniejszyła się o 40% i cały czas spada. W analogicznym okresie liczba polis zmniejszyła się o 53%. Jednocześnie w okresie tym zwiększono powierzchnię gospodarstw zobowiązanych do ubezpieczania się, co zmniejszyło liczbę tych gospodarstw. Do 1990 roku obowiązkiem ubezpieczania się objęte były gospodarstwa rolne o powierzchni powyżej 0,5 ha. Przedmiotem ubezpieczenia były budynki, mienie ruchome oraz podstawowe uprawy. W 1990 roku zmieniono ustawę i odstąpiono od obowiązkowego ubezpieczania upraw, jednocześnie zwiększono powierzchnię gospodarstwa zobowiązanego do ubezpieczenia do powierzchni 1 ha. W ubezpieczeniach obowiązkowych wysokość składek jest z reguły nieco niższa niż przy ubezpieczeniach dobrowolnych. Bardzo ważny rodzaj ubezpieczeń powodziowych dobrowolnych – ubezpieczanie upraw – jest zbyt kosztowny, dlatego tylko około 5 % upraw jest ubezpieczanych. Rolnicy oczekują na zmianę tej sytuacji. Uważają, że system ubezpieczania upraw, który obowiązywał do 1989 roku, był dla nich korzystny. Najczęściej ubezpieczane są uprawy kontraktowane, a składki opłacane są przez zakłady, które zakontraktowały uprawy, a nie przez rolników (Rataj, 2000). Ubezpieczanie dobrowolne mienia „od ognia i innych zdarzeń losowych” proponowane jest na podobnych warunkach dla osób fizycznych, a także dla małych i średnich podmiotów gospodarczych. Wielkie firmy mogą się ubezpieczać od każdego zdarzenia oddzielnie. W Polsce nie ma tradycji ubezpieczania majątku komunalnego i obiektów infrastruktury. Istnieją firmy specjalizujące się w ubezpieczaniu szczególnych rodzajów działalności np. ubezpieczenia banków, firm energetycznych, działalności rolniczej. Niektóre z firm adresują swą ofertę głównie do osób fizycznych, inne znów do osób prawnych. Liczbę polis dobrowolnego ubezpieczenia majątkowego w Polsce przedstawiono na rysunku 11.

51 90000 80000 70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 1959 1960 1961 1969 1970 1971 1972 1973 1986 1995 1996 1997 1998 2000 2001 2002 2003

liczba polis przed transformacją ustrojową liczba polis po transformacji ustrojowej

Rysunek 11: Ilość polis (tys.) ubezpieczenia majątkowego dobrowolnego w Polsce w latach 1959- 2003 Źródło: na podstawie Roczniki Statystyczne, GUS, Warszawa, 1996-2005. Analiza zmian ilości kupowanych polis ubezpieczeń dobrowolnych mienia „od ognia i innych zdarzeń losowych”, przedstawiona na rysunku 12, wskazuje na wzrost popytu na polisy niedługo po wystąpieniu katastrofy.

250

200

150

100

0 1997 1998 2000 2001 2002 2003

Rysunek 12: Dynamika zmian ilości polis ubezpieczeń dobrowolnych mienia „od ognia i innych zdarzeń losowych” [%], w latach 1997-2003 Źródło: na podstawie GUS, Warszawa, 1997-2004. Liczba polis ubezpieczeń dobrowolnych mienia „od ognia i innych zdarzeń losowych” w 1998 roku wzrosła w stosunku do 1997 roku o 26%, a następnie o 70% w 2000 roku i 114% w 2002 roku.

Kształtowanie się liczby polis różnego typu ubezpieczeń przedstawiono w tabeli 8. Tabela 8: Ilość polis różnych typów ubezpieczeń 1999 2000 2002 2003 Ubezpieczenia [tys. sztuk] Dział II 55493 56279 44240 44488 Obowiązkowe ogółem 16870 16194 16589 15669

1999 2000 2002 2003 Ubezpieczenia [tys. sztuk] Obowiązkowe budynków w gospodarstwach rolnych 1648 1599 1498 1507 Majątkowe b.d. 17277 19162 20397 Gr. 8 b.d. 2214 2781 2735 Gr. 9 b.d. 3752 4108 5639 Źródło: na podstawie GUS (2001, 2005). Porównanie ilości zawartych przez rolników umów ubezpieczeń obowiązkowych z ogólną liczbą indywidualnych gospodarstw rolnych o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych, wskazuje, że w 2000 roku tylko około 82,8% rolników zawarło umowę obowiązkowego ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej z tytułu prowadzenia gospodarstwa rolnego oraz około 85% budynków wchodzących w skład gospodarstwa rolnego było ubezpieczone od ognia i innych zdarzeń losowych (NIK, 2002). Za brak polisy ubezpieczenia obowiązkowego UFG nalicza i pobiera opłaty karne w wysokości ustalonej przez Radę Funduszu, zgodnie z obowiązującymi w tym zakresie przepisami ustawowymi (art. 90e ust.1 pkt 1a i 1b ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej). Opłaty za brak ubezpieczenia obowiązkowego w 2001 roku (Dziennik Urzędowy Ministerstwa Finansów Nr 1 z dnia 31 stycznia 2001 r. w formie Obwieszczenia Ministra Finansów (Dz. Urz. M.F. Nr 1, poz. 6) wynosiły dla porównania: OC samochodów osobowych: 3.300 zł; OC rolników: 60 zł; budynków rolniczych: 400 zł. W latach 1999 - 2001 UFG uzyskał z tytułu opłat dochody w łącznej kwocie około 40,9 mln zł, w tym w poszczególnych latach tego okresu w wysokości odpowiednio: 13,9 mln zł; 12,4 mln zł i 14,6 mln zł. W stosunku do łącznej liczby polis ubezpieczeń działu II, liczba polis ubezpieczeń obowiązkowych ogółem stanowiła w 1999 roku około 30,4%, w 2000 roku około 28,8%, w 2002 – 37,5%, a w 2003 – 35,2%. Ubezpieczenia obowiązkowe budynków w gospodarstwach rolnych stanowiły około 10% ubezpieczeń obowiązkowych ogółem w poszczególnych latach. Z kolei dobrowolne ubezpieczenia mienia od żywiołów (gr. 8) stanowiły 12,8% w 2000 roku, 14,5% w 2002 roku i 13,4% w 2003 roku. Według GUS wartość składek ubezpieczeniowych brutto kształtowała się jak przedstawiono w tabeli 9.

Tabela 9: Wartość składek ubezpieczeniowych brutto 1999 2000 2002 2003 Ubezpieczenia [tys. sztuk] 11113 12239 13039 13333 Dział II Obowiązkowe ogółem 4215 4363 4624 4741 Obowiązkowe budynków 236 255 292 291 w gospodarstwach rolnych Majątkowe b.d. 7217 7661 7817 Gr. 8 b.d. 950 1171 1270 Gr. 9 b.d. 888 978 1002 Źródło: na podstawie Roczniki Statystyczne, GUS, Warszawa 2001, 2005.

53 Wśród ubezpieczeń obowiązkowych dominującą pozycję zajmują obowiązkowe ubezpieczenia komunikacyjne. Składki zebrane przez zakłady ubezpieczeń z tego tytułu stanowiły zwykle ponad 90% składek przypisanych brutto z tytułu ubezpieczeń obowiązkowych. Natomiast składki z tytułu obowiązkowych ubezpieczeń budynków rolniczych w tym okresie stanowiły około 5% ubezpieczeń obowiązkowych. Sumy ubezpieczenia ustala się najczęściej dla nowych budowli i budynków (mających mniej niż 20 lat) według wartości rzeczywistej (rynkowej), a dla starszych według wartości odtworzeniowej – wartości przywrócenia obiektu do stanu sprzed wystąpienia szkody. Natomiast w firmach mienie ruchome ubezpiecza się według wartości księgowej. Wartości księgowe są zazwyczaj niższe od rynkowych, gdyż uwzględniają już wartości amortyzacji. Roczna składka ubezpieczenia budynku mieszkalnego o wartości 100 tys. zł w PZU S.A. wynosi około 100 zł, ale ubezpieczenie to nieuwzględnia ryzyka powodzi – tzw. pierwszy wariant. Aby włączyć to ryzyko należy ubezpieczyć budynek w drugim wariancie i wówczas składka zwiększy się do około 120 zł. Ubezpieczenie to nie obejmuje jednak wyposażenia domu, po jego wliczeniu i wycenie wyposażenia na około 20 tys. zł, składka zwiększy się do 250 zł . Dla terenów wiejskich stosuje się standardowo dwudziestoprocentowe zwiększenie składki, pozostawiając jednak ostateczną decyzję przedstawicielowi terenowemu. Z porównania ofert ubezpieczycieli w 2006 roku wynika, iż od stukilkudziesięciu złotych rocznie można ubezpieczyć mienie od powodzi. Stawka ubezpieczenia zależy od położenia nieruchomości. Największe różnice występują w cenach upraw. Ubezpieczenie 1 ha zbóż na terenie zalewowym wynosi 250 zł (w cenach z 2006 roku), podczas gdy na terenie niezagrożonym 100 zł mniej. Równocześnie dla nieruchomości różnica w cenie ubezpieczenia wynosi jedynie kilka złotych. Ilości oraz wartości odszkodowań i świadczeń zostały zebrane w tabelach 10 i 11.

Tabela 10: Ilość odszkodowań i świadczeń 2000 2002 2003 Ubezpieczenia [tys. sztuk] Dział II 2214 2398 3608 Obowiązkowe - ogółem 594 665 965 Obowiązkowe budynków w gospodarstwach rolnych 36 69 27 Majątkowe 1077 1146 1684 Gr. 8 68 95 93 Gr. 9 242 233 359 Źródło: na podstawie GUS (2005). Obowiązkowe ubezpieczenia budynków w gospodarstwach rolnych stanowią 6%, 10% i 3% ubezpieczeń obowiązkowych ogółem w 2000, 2002 i 2003 roku. Natomiast dobrowolne ubezpieczenia mienia od żywiołów stanowią około 6 %, 8 % i 5% całości

54 dobrowolnych ubezpieczeń majątkowych w 2000, 2002 i 2003 roku. Z kolei dla wartości odszkodowań proporcje powyższe kształtują się następująco: 4 %, 6 % i 3% dla ubezpieczeń obowiązkowych oraz 10 %, 10 % i 9% dla dobrowolnych.

Tabela 11: Wartość odszkodowań i świadczeń 2000 2002 2003 Ubezpieczenia [tys. zł] Dział II 7378 7633 7469 Obowiązkowe - ogółem 2540 2708 2594 Obowiązkowe budynków w gospodarstwach rolnych 116 164 86 Majątkowe 4588 4611 4545 Gr. 8 456 484 392 Gr. 9 409 435 359 Źródło: na podstawie GUS (2005). Wiedza na temat terenów zalewowych jest trudnodostępna i ograniczona. Dlatego przy ubezpieczeniach od powodzi stosowane są podobne stawki, a ich ewentualne niewielkie zróżnicowanie zależy od przedstawicieli terenowych dokonujących wizji lokalnych ubezpieczanych obiektów. W wyniku wdrożenia Ramowe Dyrektywy Wodnej oraz projektowanej Dyrektywy Powodziowej, która będzie obowiązywać od 2007 roku, sytuacja ta ulega zmianie. Ustawa Prawo wodne z dnia 3 czerwca 2005 roku (Dz.U. z 2005 r. Nr 130, poz. 1087) w art. 82 ust. 1 i 2, definiuje obszary zagrożenia powodziowego oraz zobowiązuje władze Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej do wykonania studiów zagrożenia powodziowego dla całego obszaru Polski. Wyszczególnione zostały obszary bezpośredniego zagrożenia powodzią, do których zaliczono: tereny między wałem przeciwpowodziowym a linią brzegu, strefę wybrzeża morskiego oraz strefę przepływów wezbrań powodziowych określoną w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. W ustawie zdefiniowano również obszary potencjalnego zagrożenia powodzią, obejmujące tereny narażone na zalanie w przypadku: przelania się wód przez koronę wału przeciwpowodziowego, zniszczenia lub uszkodzenia wałów przeciwpowodziowych, zniszczenia lub uszkodzenia budowli piętrzących albo budowli ochronnych pasa technicznego. Niektóre firmy ubezpieczeniowe np.: PZU S.A., Warta S.A. deklarują udział we współfinansowaniu przedsięwzięć mających na celu złagodzenie skutków powodzi. Może to być np. dofinansowanie budowy zbiorników małej retencji czy dogęszczanie wałów. Administracja lokalna musi wystąpić do firmy ubezpieczeniowej, aktywnie działającej na danym terenie, z wnioskiem o dofinansowanie działań przeciwpowodziowych. Towarzystwa ubezpieczeniowe ten rodzaj działalności mają zapisany w swoich statutach i jego wyegzekwowanie zależy od władz lokalnych.

55 2.4 Rozkłady charakterystyk dotyczących ubezpieczeń

Dostępność rozwiązań ubezpieczeniowych zmierzających do transferu i minimalizacji ryzyka zależy od poziomu rozwoju rynku ubezpieczeniowego. Powiązane jest to z identyfikacją hazardu i ryzyka oraz rozpoznaniem charakterystyk ryzyka, aby móc obliczyć właściwe koszty ubezpieczenia i reasekuracji. Od penetracji rynku ubezpieczeniowego zależą również koszty ponoszone przez zakłady ubezpieczeniowe. Składka przypisana brutto stanowi miernik przychodów firm ubezpieczeniowych. Na podstawie statystyk ubezpieczeniowych Biuletynu PUNU (1996, 2001) i KNUiFE (2004) można zauważyć okresy bardziej dynamicznego przyrostu tej składki, jak miało to miejsce w latach 1996-1998. Szczególnie wyraźnie zaznacza się jej przyrost dla ubezpieczeń majątkowych (dział II). Tabela 12 obrazuje procentowy udział ubezpieczeń majątkowych w strukturze tej składki w rozbiciu na podział zakładów ubezpieczeń ze względu na przynależność kapitału: krajowy i zagraniczny, a także formę własności: publiczne i prywatne, formę prawną: spółki akcyjne i towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych oraz zakłady rozpoczynające działalność przed i po 1995 roku.

Tabela 12: Struktura składki przypisanej brutto z działalności bezpośredniej działu II dla wybranych typów agregacji zakładów ubezpieczeń w 2001 roku Typy zakładów ubezpieczeń (udziały w %) Wyszczególnienie Zagra- przed po Ogółem Kraj Pryw Publ SA TUW nica 1995 1995 Osobowe (1,2) 5,47 5,24 5,85 5,91 5,15 5,46 6,45 5,55 4,31 Samochodowe (3,10) 67,80 75,10 55,28 55,83 76,30 68,10 27,14 68,81 54,01 Transportowe 1,89 0,31 4,60 4,25 0,21 1,88 3,47 1,89 1,89 (4,5,6,7,11,12) Majątkowe (8,9) 18,00 15,18 22,85 22,25 14,99 17,85 38,67 17,70 22,11 Odpowiedzialności 3,22 2,03 5,26 5,05 1,92 3,21 4,69 3,13 4,51 cywilnej (13) Finansowe (14,15,16) 3,01 1,48 5,64 6,06 0,84 2,93 14,03 2,39 11,44 Pozostałe (17,18) 0,61 0,66 0,52 0,65 0,59 0,57 5,55 0,53 1,67 Źródło: opracowanie własne na podstawie KNUiFE.

Jedną z podgrup w dziale drugim, obok pozostałych wymienionych w tabeli 13 (poniżej), stanowią ubezpieczania szkód spowodowanych żywiołami (gr. 8+9), które dla większości firm obejmują 10 zdarzeń losowych takich jak: ogień, huragan, powódź, grad, piorun, eksplozja, obsunięcie się ziemi, tąpnięcie, lawina, upadek statku powietrznego. Procentowy udział składki przypisanej brutto według grup działu II w kolejnych latach został zaprezentowany w tabeli 13.

56 Tabela 13: Struktura składki przypisanej brutto wg rodzajów działalności w dziale II 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Wyszczególnienie [%] Pozostałe osobowe (gr. 1, 2) 5,8 4,9 4,9 5,1 5,3 5,4 5,7 5,7 5,5 Majątkowe (gr. 8, 9) 20,2 17,0 16,7 16,2 16,7 18,0 18,5 19,3 18,4 Auto casco (gr. 3) 35,8 33,0 32,0 31,5 30,6 30,6 28,7 30,1 29,7 OC komunikacyjne (gr. 10) 28,4 36,2 37,8 36,9 37,3 36,0 36,1 34,0 33,2 Transportowe (gr. 4, 5, 6, 7,11,12) 3,7 2,6 2,2 1,8 1,7 1,8 1,9 1,9 1,7 OC ogólne (gr. 13) 2,2 2,1 2,3 2,7 2,9 3,2 3,4 3,8 4,2 Finansowe (gr. 14, 15, 16, 17) 2,3 1,8 2,1 2,4 2,7 3,0 3,4 2,5 4,4 Pozostałe (gr. 18, 19) 1,6 2,4 2,1 3,5 2,8 2,3 2,3 2,8 2,9 Źródło: opracowanie własne na podstawie PIU.

W dotychczasowej działalności, a szczególnie w ostatnich latach, zakłady ubezpieczeniowe koncentrowały się głównie na ubezpieczeniach komunikacyjnych i ubezpieczeniach osobowych. W ubezpieczeniach dobrowolnych ogółem wpływ powodzi z 1997 roku na podjęcie decyzji o ubezpieczaniu się w późniejszych latach jest niewielki. Natomiast w ubezpieczeniach „od ognia i innych zdarzeń losowych” można zauważyć istotny wpływ tego czynnika. Jak wspomniano, w latach 1997- 2001 nastąpił wzrost liczby tego typu polis o ponad 70%. O małym udziale ubezpieczeń związanych z powodzią w portfelach zakładów ubezpieczeniowych świadczy suma wypłaconych odszkodowań z tytułu powodzi wynosząca w 1997 roku około 1,5 mld zł. Stanowiło to 12,5% poniesionych strat, zarówno w zakresie ubezpieczeń dobrowolnych jak i obowiązkowych. Środki na naprawę szkód powodziowych, oprócz sumy 1,5 mld zł od ubezpieczycieli, pochodziły głównie z budżetu państwa oraz pomocy charytatywnej i solidarności całego narodu i innych krajów. Powódź w niewielkim stopniu mobilizuje rolników do dopełnienia wymogu ubezpieczenia obowiązkowego. Niewielkie zwiększenie liczby polis, rzędu 5%, widoczne jest tylko w roku powodziowym. Największy wzrost liczby polis obowiązkowego ubezpieczenia zaobserwowano w województwach, które szczególnie ucierpiały w powodzi 1997 roku lub były w znacznym stopniu zagrożone powodzią.

Działalność ubezpieczeniowa w zakresie reasekuracji czynnej była prowadzona do końca 2001 roku w dziale II przez 18 zakładów oraz jedno profesjonalne towarzystwo reasekuracji. Struktura składki przypisanej brutto z reasekuracji czynnej według klas rachunkowych została przedstawiona w tabeli 14.

57 Tabela 14: Struktura składki przypisanej brutto z reasekuracji czynnej według klas rachunkowych w latach 2000-2001 Klasa Udział w ogólnej składce reasekuracji czynnej (%) Grupy ubezpieczeń rachunkowa 2000 2001 1 Następstwa wypadków i choroba (1,2) 1,12 0,70 2 Komunikacyjne OC (10) 33,12 26,73 3 Komunikacyjne pozostałe (3) 31,27 28,89 4 Morskie, lotnicze, transportowe (4,5,6,7) 2,64 1,63 5 Od ognia i innych zdarzeń losowych (8, 9) 24,72 36,55 6 OC (11, 12, 13) 1,26 0,62 7 Kredyt i gwarancje (14, 15) 3,09 2,71 8 Ochrona prawna (17) ------9 Świadczenie pomocy (18) ------10 Pozostałe (16) 2,78 2,17 Źródło: opracowanie własne na podstawie Biuletynu PUNU (1996- 2001). Wskaźnikiem stanowiącym o strukturze rynku jest jego koncentracja. Stopień koncentracji rynku ubezpieczeń działu II mierzony udziałem w składce przypisanej brutto w latach 1995-2001 został przedstawiony w tabeli 15. Tabela 15: Stopień koncentracji rynku ubezpieczeń działu II mierzony udziałem w składce przypisanej brutto w latach 1995-2001 Ubezpieczenia pozostałe osobowe 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 i majątkowe [%] 1. PZU S.A. 60,24 65,08 62,68 58,88 55,24 57,08 57,32 2. TUiR WARTA S.A. 17,55 13,99 12,67 13,17 13,28 11,71 12,99 3. ERGO-HESTIA S.A. 3,30 3,68 4,00 4,10 4,60 4,63 5,55 4. ALIANZ POLSKA S.A. 2,93 3,28 2,88 3,81 3,08 3,75 3,84 5. SAMOPOMOC S.A. 2,60 2,93 2,95 2,67 2,76 3,35 2,38 Suma: 86,62 88,96 85,18 82,63 78,96 80,52 82,08 Źródło: opracowanie własne na podstawie Biuletynu KNUiFE (1996- 2001). Na podstawie analizy danych zamieszczonych w tabeli 15 można sformułować następujące wnioski: stosunkowo wysoki jest poziom koncentracji polskiego rynku ubezpieczeniowego, zaznacza się trend demonopolizacji, utraty udziałów w rynku największych ubezpieczycieli na rzecz nowych towarzystw. Przyczynami ciągle wysokiego poziomu koncentracji rynku mogą być: bariery wejścia, większe zaufanie klientów do zakładów z tradycją oraz oferowanie przez tych ubezpieczycieli tańszych polis, których niższa cena wynika z dywersyfikacji ryzyka portfela. Według Polskiej Izby Ubezpieczeń jednym z najpoważniejszych podejmowanych kwestii w zakresie normowania rynku ubezpieczeniowego to rozpoczęcie w 2002 roku było rozpoczęcie prac nad systemem oceny kalkulacji ryzyk katastroficznych. Prace takie zostały już podjęte i można spodziewać się wyników w postaci oszacowanego poziomu ryzyka i przypisania mu wartości pieniężnych w postaci wysokości składki ubezpieczeniowej adekwatnej do poziomu ryzyka na danym terenie.

58 Istotne z punktu podejmowanych w pracy rozważań wskaźniki dotyczące ubezpieczeń zostały przedstawione w tabeli 16. Tabela 16: Wartości podstawowych charakterystyk dotyczących ubezpieczeń 2003 2004 Dynamika Lp. Wyszczególnienie [tys. zł] [tys. zł] 03/04 [%] 1. Składka przypisana brutto ubezpieczenia majątkowe dział II 13 596 740 14 909 689 109,7 2. Składka przypisana brutto ubezpieczenia majątkowe gr. 8 i 9 2 560 371 2 747 557 104,2 3. Odszkodowania i świadczenia brutto ubezpieczenia majątkowe dział II 7 653 531 8 179 588 106,9 4. Odszkodowania i świadczenia brutto ubezpieczenia majątkowe gr. 8 i 9 848 670 951 522 110,4 5. Wynik techniczny ubezpieczeń majątkowych dział II 37 005 364 675 985,5 6. Koszty działalności ubezpieczeniowej działu II (7+8-9) 3 389 720 3 636 501 107,3 7. Koszty akwizycji działalności ubezpieczeniowej działu II 1 986 312 2 201 736 110,8 Koszty administracji działalności 8. ubezpieczeniowej działu II 1 897 742 1 981 784 104,4 9. Otrzymane prowizje dział II 494 342 547 027 110,7 Rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe 10. brutto działu II 18 561 451 19 739 956 107,2 11. Lokaty w dziale II 23 706 310 26 634 516 112,4 12. Przychody z lokat dział II 2 006 014 1 751 082 87,3 13. Wynik finansowy brutto działu II 1 176 612 1 878 181 159,6 14. Wynik finansowy netto działu II 793 996 1 511 197 190,3 17. Reasekuracja czynna udział reasekuratorów 1,9 2,3 119,6 w składce przypisanej brutto [%] 18. Reasekuracja czynna udział reasekuratorów w wypłaconych odszkodowaniach 1,9 2,1 109,7 i świadczeniach [%] 20. Straty powodziowe 20 730 358 868 1731,1 Źródło: opracowanie własne na podstawie publikacji PIU 2004, 2005. Wzrost dynamiki wypłaty odszkodowań jest wyższy niż składki przypisanej brutto dla ubezpieczeń mienia „od ognia i innych zdarzeń losowych”. Porównanie dynamiki wzrostu strat powodziowych i odszkodowań pozwala przypuszczać, iż jedynie niewielki odsetek dotkniętego klęską powodzi mienia był ubezpieczony. Reasekuracja stanowi niewielki udział wypłaconych odszkodowań i świadczeń. W 2001 roku zanotowano 121 powodzi lokalnych, w których straty pochłonęły około 1,6% PKB. Europejski Bank Inwestycyjny (EBI) udzielił wówczas Polsce na lata 2002–2005 kredytu w wysokości 385 mln euro na modernizację infrastruktury i ochronę przeciwpowodziową. Bezpośrednie wydatki na cele przeciwpowodziowe w budżecie państwa są uwzględniane poprzez: rezerwy celowe („na usuwanie skutków powodzi”), dotacje celowe dla jednostek samorządu terytorialnego na dofinansowanie zadań własnych, wydatki inwestycyjne dla wojewodów, bieżące zadania związane z infrastrukturą np. drogową (5 mln w 2001 roku). Ponadto wydatki na cele przeciwpowodziowe

59 planowane są w budżetach RZGW, ministra właściwego do spraw gospodarki wodnej oraz ewentualnie w innych specjalnych programach budżetowych. Koszty dla budżetu państwa powodują również odsetki od kredytów wziętych na usuwanie skutków powodzi np. w Banku Światowym czy Europejskim Banku Inwestycyjnym. Tabela 17 przedstawia kształtowanie się podstawowych, wybranych wskaźników makroekonomicznych. Tabela 17: Podstawowe wskaźniki makroekonomiczne w latach 1999-2004

Budżet Państwa 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Dochody [mld zł] 129,3 140,9 161,0 145,1 155,7 152,7 Wydatki [mld zł] 142,0 156,3 181,6 185,1 194,4 198,2 Deficyt [mld zł] 12,8 15,4 20,5 40,0 38,7 45,5 Wydatki przewidziane 0,0005 0,75 0,58 w rezerwach celowych (dotacje (w tym kredyty i 0,76* --- 0,59 (w tym na usuwanie skutków celowe pożyczki (w tym kredyt: 0,34) kredyt: 0,5) powodzi [mld zł] dla JST) zagraniczne: 0,42) Wydatki na powodzie z rezerw celowych jako % --- 0,003 3,66 1,45 1,52 1,67 deficytu budżetowego Wydatki na powodzie z rezerw celowych jako --- 0,0003 0,41 0,31 0,30 0,38 % wydatków budżetu państwa PKB w cenach rynkowych 589,4 652,5 723,9 760,6 781,1 816,0 [mld zł] Straty powodziowe [mld zł] --- 0,52 3,39 --- 0,02 0,36 Straty powodziowe jako --- 0,08 0,47 --- 0,003 0,04 % PKB Udział rezerw celowych na usuwanie skutków 2950,00 211,11 powodzi w stratach --- 0,10 22,12 --- (17,40)** (22,42)** powodziowych w danym roku [%] Dynamika PKB (realna stopa wzrostu PKB w cenach 4,5 4,2 1,1 1,4 3,8 5,3 stałych z 2000 roku) [%] * wartość dla klęsk żywiołowych ogółem; ** procent strat powodziowych z 2001 roku; Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS, Eurostat.

Wydatki na usuwanie skutków powodzi przedstawiono na tle całości wydatków i wpływów budżetowych. Odniesienie wydatków budżetowych związanych z powodzią do wielkości deficytu budżetowego, całości wydatków budżetowych oraz nominalnego PKB w kolejnych latach obrazuje wagę zjawiska powodzi z ekonomicznego punktu widzenia. W tabeli 17 zaprezentowano również udział procentowy rezerw celowych na usuwanie skutków powodzi w stratach powodziowych w danym roku. W latach 2003 i 2004 bieżące straty powodziowe są niewielkie, dlatego wydatki przewidziane w rezerwach celowych przeznaczane są głównie na usuwanie skutków wcześniejszych większych powodzi.

60 Teoretycznie występowanie powodzi powinno wpływać na wzrost oszczędności gospodarstw domowych, zmniejszając tym samym wartość bieżącej konsumpcji. Równocześnie w długim okresie konieczność odbudowy zniszczeń powodziowych powinna wpłynąć na poprawę stanu infrastruktury oraz napędzać popyt globalny. Zjawisko to w praktyce ograniczone jest między innymi takimi czynnikami jak brak środków finansowania rekonstrukcji czy import siły roboczej i materiałów. Interpretacja wskaźników z tabeli 17 wskazuje na występowanie wspomnianych zależności. Jednak wnioski tego typu powinny być wysnuwane przy zachowaniu należytej ostrożności i przeprowadzeniu wieloaspektowych obserwacji na szerokim materiale statystycznym. Obliczenie, przy wykorzystaniu wskaźników pośrednich i modeli makroekonomicznych, wpływu powodzi na wielkości globalne jak wartość konsumpcji czy oszczędności jest trudne ze względu na opóźnienia czasowe, a także wysoką agregację tych zmiennych. Problematyczne jest na przykład wyodrębnienie wartości składek ubezpieczeniowych z wartości zagregowanych, globalnych oszczędności ogółem.

2.5 Szacowanie wpływu szkód majątkowych z tytułu powodzi na kondycję finansową zakładu ubezpieczeniowego

Najważniejszą kwestią do rozstrzygnięcia przy przyjmowaniu nowego ryzyka do ubezpieczenia jest tzw. ubezpieczalność ryzyka, którą można wyznaczyć stosując prawo wielkich liczb i centralne twierdzenie graniczne. Do kryteriów ubezpieczalności ryzyka należą: • dostępność zestawień statystycznych pozwalających na ocenę częstości ryzyka, • jednorodny charakter ryzyk, • niezależność ryzyk – znacznie upraszcza obliczenia, ale możliwe jest ubezpieczenie ryzyk zależnych.

Decyzja o przyjęciu przez zakład ubezpieczeniowy danego rodzaju ryzyka do ubezpieczenia opiera się na wynikach obliczeń i symulacji. Jednym z kluczowych czynników branych pod uwagę w obliczeniach jest maksymalna prawdopodobna szkoda (MPL – maximum probable loss). Stanowi ona wartość dóbr, które mogą ulec zniszczeniu w jednym zdarzeniu w ramach zdefiniowanej strefy zagrożenia, gdzie się znajdują (Jedynak, 2001). MPL powinna uwzględniać dotychczasowy przebieg szkodowości, wartość majątku, wpływ istniejących systemów redukcji szkód. Iloczyn oczekiwanej liczby szkód i przeciętnej wartości szkody stanowi ogólną wartość szkód, które są pokrywane przez zakład ubezpieczeń w formie odszkodowań, zgodnie z ustalonymi warunkami i systemem ubezpieczeń. Głównym przedmiotem oceny ryzyka w dziedzinie

61 ubezpieczeń jest badanie rozkładów składników ryzyka, czyli prawdopodobieństwa powstania szkody (roszczenia) oraz przeciętnej wartości szkód. Ryzyko proponowanego produktu ubezpieczeniowego dla zakładu ubezpieczeniowego oceniane jest na podstawie analizy portfelowej. Struktura portfela produktów firmy ubezpieczeniowej ma bardzo istotny wpływ na jego sytuację finansową. Znaczny udział ubezpieczeń o wysokiej szkodliwości lub ich dynamiczny wzrost w portfelu może zagrozić bezpieczeństwu finansowemu firmy. Tabela 18 prezentuje strukturę portfela zakładów ubezpieczeniowych według składki przypisanej brutto oraz poziom wskaźnika szkodowości według grup ubezpieczeń na rynku w Polsce w 1999 roku. Tabela 18: Struktura portfela zakładów ubezpieczeniowych według składki przypisanej brutto [%] oraz szkodowość według grup ubezpieczeń Grupa ubezpieczeń Struktura portfela Szkodowość Wypadku 4,16 48,84 Choroby 0,97 52,05 Casco pojazdów lądowych (2) 31,37 (3) 89,07 Casco pojazdów szynowych 0,01 -1,38 Casco pojazdów powietrznych 0,10 (6) 60,89 Żeglugi morskiej i lądowej 0,46 (1) 95,37 Przedmiotów w transporcie 0,85 32,77 Szkód spowodowanych żywiołami (3) 9,24 (8) 53,44 Pozostałych szkód rzeczowych 6,83 (7) 58,28 OC pojazdów lądowych (1) 37,4 (2) 91,47 OC pojazdów powietrznych 0,07 (4) 83,92 OC za żeglugę morską i lądową 0,32 (4) 83,92 OC pozostałe 2,64 (5) 61,47 Kredytu 0,47 -25,68 Gwarancja ubezpieczeniowa 1,18 43,55 Różnych ryzyk finansowych 0,69 37,41 Ochrony prawnej 0,00 -72,20 Świadczenia pomocy 0,62 42,40 Reasekuracja czynna 2,98 Źródło: na podstawie: Sangowski (2001). Wskaźnik szkodowości finansowej oblicza się jako iloraz sumy wypłaconych odszkodowań i sumy ubezpieczeń, skorygowany o zmianę stanu rezerwy szkodowej oraz składki zarobionej, wyrażony w procentach. Służy on ocenie rentowności finansowych operacji ubezpieczeniowych danego zakładu i stanowi sprawdzian prawidłowości ustalonych taryf i kalkulacji składek w danym okresie w całym portfelu lub dla poszczególnych rodzajów ubezpieczeń. Im większy wskaźnik, tym mniejsza rentowność ubezpieczeń. W przypadku, gdy wskaźnik wynosi 100%, oznacza to, że całość składek przekazywana jest jedynie na wypłaty odszkodowań. Ubezpieczenia stają się

62 deficytowe, kiedy suma procentowego udziału kosztów działalności firmy w składce ubezpieczeniowej i wskaźnika szkodliwości jest większa od 100%. W takim przypadku można próbować wzmocnić kondycję finansową instytucji ubezpieczeniowej poprzez korektę składek taryfowych, zmianę ogólnych warunków ubezpieczania lub poprawę procesu likwidacji szkód. Jak wynika z analizy danych statystycznych prezentowanych w tabeli 20, ubezpieczenia szkód spowodowanych żywiołami stanowią trzecią co do wielkości grupę w portfelu zakładów ubezpieczeniowych w Polsce, zaraz po ubezpieczeniach OC i Casco pojazdów lądowych. Jednak ich udział z roku na rok nieznacznie maleje. W rankingu poziomu wskaźnika szkodowości ubezpieczenia od katastrof znajdują się na stosunkowo niskim 8 miejscu (w 1997 roku 5 miejsce). Porównując wskaźnik szkodowości dla tej grupy ubezpieczeń w kolejnych latach (rysunek 13), zaznacza się wyraźnie korelacja z wystąpieniem ogromnej powodzi w 1997 roku, natomiast w pozostałych latach kształtuje się on średnio na poziomie 45%.

160

140

120

100 [%] ł 80 udzia 60

0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 lata

Kolorem niebieskim oznaczono „szkody spowodowane żywiołami”, a kolorem czerwonym szkodowość tej grupy ubezpieczeń. Rysunek 13: Szkody spowodowane żywiołami w strukturze portfela zakładów ubezpieczeń oraz szkodowość tej grupy ubezpieczeń w latach 1994-1999 Źródło: na podstawie: Sangowski (2001). Bardzo ważne znaczenie dla kondycji finansowej firm ma underwriting, którego celem jest niedopuszczenie do kumulacji strat w portfelach ubezpieczeniowych poprzez dokładne rozpoznanie ryzyka przyjmowanego do ubezpieczenia. Równie istotne jest niedopuszczenie do zjawiska selekcji negatywnej, gdy sprzedaż polis wyzwala popyt osób o zwiększonym stopniu ryzyka. Selekcja negatywna skutkuje osłabieniem kondycji firm ubezpieczeniowych (wpływa zwłaszcza na wynik techniczny), a także dotyka pewnej grupy jej klientów. Poprzez nadmierny poziom składki dla klientów zachowujących

63 standardy bezpieczeństwa, wyrównane zostają straty firmy. Powstaje jednak wówczas często występujący, szczególnie w ubezpieczeniach gospodarczych, element niesprawiedliwości. Wprowadzenie rozwiązań różnicujących warunki ochrony ubezpieczeniowej powoduje z kolei niebezpieczeństwo wzrostu kosztów ochrony ubezpieczeniowej. Finansami zakładu ubezpieczeń możemy określić zjawiska ekonomiczne związane z gromadzeniem i wydatkowaniem środków pieniężnych w celu prowadzenia działalności ubezpieczeniowej. Celem funkcjonowania przedsiębiorstwa ubezpieczeniowego jest zapewnienie realności ochrony ubezpieczeniowej, dlatego zarządzanie finansami to kluczowy czynnik sukcesu firmy. Wymagania stosowane wobec firm ubezpieczeniowych dotyczą: minimalnego kapitału, poprawnego prowadzenia aktuariatu składek, rozproszenia ryzyka oraz asekuracji. Głównym źródłem przychodów zakładów ubezpieczeń (60-95% przychodów ogółem) jest składka ubezpieczeniowa. Jest to należność, jaką ubezpieczony jest zobowiązany zapłacić ubezpieczycielowi w zamian za ochronę ubezpieczeniową. Wysokość składki oblicza się w oparciu o stopę składki wyrażaną w procentach lub promilach. Ponadto zakłady ubezpieczeń opracowują dla każdego rodzaju produktu ubezpieczeniowego taryfy składek, czyli uporządkowany zbiór stóp składek odpowiadający typowym ryzykom, zawierający również wysokość rabatów lub dodatków do składki dla ryzyk niższych i wyższych od średniego. Przy kalkulacji składki należy pamiętać, że składka jest również czynnikiem konkurencyjności ubezpieczyciela, a także stymuluje do ograniczania zagrożeń przedmiotu ubezpieczenia. Ostatnią funkcję można z powodzeniem wykorzystać jako element motywacyjny w ubezpieczeniach od skutków klęsk żywiołowych. Podstawową część składki ubezpieczeniowej stanowi składka netto, służąca wyłącznie dla celów pokrycia odszkodowań (ubezpieczenia gospodarcze) i świadczeń (ubezpieczenia osobowe). Suma tych składek stanowi fundusz ubezpieczeniowy. Składka netto uwzględniająca narzuty (np. na koszty administracyjne, koszty akwizycji, działania prewencyjne, bezpieczeństwo/ryzyko, zyski) oraz korekty (z tytułu dochodów inwestycyjnych, inflacji, reasekuracji) tworzy składkę brutto, czyli rzeczywistą cenę za ochronę ubezpieczeniową. Drugim źródłem przychodów zakładu ubezpieczeń są lokaty (5-25% przychodów ogółem). Kalkulację sumy składek brutto wystarczającej na pokrycie odszkodowań i szkód danego zbioru N ubezpieczonych ryzyk, można przedstawić najprościej według poniższego wzoru:

64 Ssbrutto = u * i * p * N * z + Kdu + Rfb (2)

gdzie: Ssbrutto – suma składek [zł]; u – wartość wypłaty odszkodowania równa sumie ubezpieczenia [zł], i – wskaźnik intensywności wypadków, określa, jaką przeciętnie część sumy ubezpieczenia stanowi odszkodowanie za powstały wypadek ubezpieczeniowy, wyznaczany na podstawie obserwacji przeszłości [%], p – prawdopodobieństwo wystąpienia wypadku ubezpieczeniowego w badanym okresie, wyznaczone statystycznie na podstawie badania ich częstotliwości p = n/N, n – ilość obiektów uległych zniszczeniu w wyniku wystąpienia zdarzenia losowego, N – jednorodne ryzyka (obiekty) w portfelu ubezpieczyciela (np. budynki), z – zniżka wynikająca z zastosowanych zabezpieczeń [%],

Kdu – koszty działalności ubezpieczeniowej,

Rfb – rezerwy funduszu bezpieczeństwa.

Zaprezentowano tu klasyczną metodę kalkulacji składki (Banasiński, 1997; Ronka-Chmielowiec, 2004), dodając element uwzględniający zniżkę wynikającą z zastosowanych zabezpieczeń. Tak kalkulowane składki określamy mianem przypisanych, natomiast składki zarobione uwzględniają również szkodowość, przed lub po uwzględnieniu reasekuracji, odniesioną do właściwego okresu. Zgodnie z zasadą równoważności suma wypłaconych składek w ramach całego zbioru ubezpieczonych w określonym przedziale czasu, powinna odpowiadać sumie wypłaconych świadczeń. Równocześnie dla każdego ubezpieczonego udział wpłaconej przez niego składki powinien być równy udziałowi jego indywidualnego ryzyka w całkowitym ryzyku zbioru ubezpieczonych. Taka składka, gdzie S (suma składek) = Q (suma odszkodowań), określana jest mianem sprawiedliwej. Kalkulacji składki dokonuje się zazwyczaj w oparciu o różnego typu modele matematyczne. Modele kalkulacji składki ubezpieczeniowej (rating models) są modelami deterministycznymi, opartymi na danych historycznych. Modele dla reasekuracji są probabilistyczne. Modele szacowania ryzyka dla ubezpieczeń powodziowych w niektórych państwach oparte są na kodach pocztowych (np. Niemcy, Wielka Brytania). Zmienne w modelu ustalania składki ubezpieczeniowej to:

65 • wartość składki, • udział własny (ryzyko zatrzymywane u ubezpieczającego się), • ograniczenia wysokości wypłat, • suma ubezpieczenia. Koszty działalności ubezpieczeniowej można podzielić na następujące grupy według rodzajów: akwizycji, administracji, likwidacji szkód, działalności lokacyjnej, bieżącej produkcji, prowizji reasekuracyjnych i udziału w zyskach reasekuratorów oraz pozostałe. Największą pozycję w kosztach firmy ubezpieczeniowej stanowią wypłacone odszkodowania i świadczenia ubezpieczeniowe, które razem z rezerwami techniczno- ubezpieczeniowymi stanowią 50-70% łącznych koszów ubezpieczyciela. Drugą pozycję stanowią koszty prowadzenia działalności ubezpieczeniowej – koszty administracyjne i akwizycji z udziałem 20-40% (Sangowski, 2001). Pozostałe koszty (ok.10%) stanowią składki na Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny (UFG), działalność prewencyjną, koszty nadzoru itd. Oprócz karnych opłat za nie zawarcie ubezpieczeń obowiązkowych, głównym źródłem dochodów UFG są wpłaty zakładów ubezpieczeniowych na utrzymanie Funduszu, określane przez Ministra Finansów jako procent zainkasowanej składki brutto (art. 53 ust. 2 ustawy z dnia 28 lipca 1990 roku o działalności ubezpieczeniowej). Należy podkreślić, że w świetle obowiązujących przepisów Minister Finansów w stosunku do UFG nie ma możliwości pełnienia funkcji nadzorczych. Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny nie podlega także ani kontroli NIK, ani Państwowego Urzędu Nadzoru Ubezpieczeń, który spełnia warunki niezbędne do sprawowania skutecznego nadzoru nad gospodarką finansową Funduszu oraz weryfikowania jego potrzeb finansowych. Przy rozważaniach dotyczących możliwości wprowadzenia na rynek nowego produktu ubezpieczeniowego bardzo ważne jest obliczanie kosztów własnych produktu według poniższego wzoru: Koszt własny produktu = wysokość szkody + koszty ogólne + koszty rozwoju + koszty dystrybucji (3) Koszt własny produktu zakładu ubezpieczeń jest znany w momencie, gdy produkt jest całkowicie wycofany z rynku. Rolą aktuariatu jest określenie rozwoju produktu w przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Innym istotnym czynnikiem uzależniającym kondycję finansową firmy od produktu ubezpieczeniowego jest cykl jego życia. W praktyce cykl życia różnych produktów ubezpieczeniowych może kształtować się bardzo odmiennie. Wiele zależy od obszaru objętego ochroną ubezpieczeniową, od powszechności ryzyka, od stanu zamożności klientów w segmencie, do którego produkt

66 ubezpieczeniowy jest kierowany i od ich skłonności do ubezpieczania się, a także od ogólnej koniunktury na rynku, od działań konkurencji oraz od szeroko rozumianej atrakcyjności oferowanego produktu. Specyfika ubezpieczeń wiąże się z koniecznością tworzenia rezerw na pokrycie wypłat przyszłych świadczeń (rezerw techniczno-ubezpieczeniowych). Rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe obejmują następujące rodzaje rezerw: • rezerwa składek, • rezerwa na pokrycie ryzyka niewygasłego, • rezerwy na niewypłacone odszkodowania i świadczenia, w tym rezerwę na skapitalizowaną wartość rent, • rezerwy na wyrównanie szkodowości (ryzyka), • rezerwa ubezpieczeń na życie, • rezerwy ubezpieczeń na życie, jeżeli ryzyko lokaty ponosi ubezpieczający, • rezerwy na premie i rabaty dla ubezpieczonych, • pozostałe rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe przewidziane w statucie ubezpieczyciela. Wyniki finansowe sektora ubezpieczeń tradycyjnie wykazywane są w sprawozdaniach finansowych. Do najważniejszych pozycji przychodów w technicznym rachunku ubezpieczeń zaliczamy składki, a do kosztów odszkodowania i świadczenia oraz koszty działalności ubezpieczeniowej. Ponadto na wynik finansowy ubezpieczycieli składają się zyski z działalności lokacyjnej ujęte w rachunku zysków i strat. W uproszczeniu kalkulację zysku towarzystw ubezpieczeniowych otrzymuje się z następującego wzoru: Zysk = wpływy ze składek – wysokość szkód – koszty - zmiana rezerw + produkty finansowe (4) Podstawową zasadą gospodarki finansowej firm ubezpieczeniowych jest posiadanie środków własnych w wysokości zapewniającej pokrycie marginesu wypłacalności i nie niższych niż wysokość kapitału gwarancyjnego. Wysokość minimalnej wielkości kapitału gwarancyjnego jest z kolei zależna od formy prawnej zakładu ubezpieczeń, działów ubezpieczeń i prowadzonych grup ubezpieczeń. Kalkulacja kosztów firm ubezpieczeniowych i reasekuratorów bazowała na częstotliwości i wysokości zrealizowanych w przeszłości wypłat ubezpieczeniowych. Obecnie coraz częściej szacowanie składek odbywa się na podstawie prawdopodobnych zmian w przyszłości przy odpowiednim przewidywaniu wzrastających kosztów. Oszacowanie zmian

67 w częstotliwości występowania zdarzeń katastroficznych jest trudniejsze nawet od prognozowania zmian globalnej temperatury. Dodatni wynik z działalności finansowej jest ważnym czynnikiem stabilizacji rozwoju tych zakładów, pomaga rozszerzać działalność i oferować atrakcyjne usługi. Wpływy finansowe zakładów ubezpieczeniowych mogą być inwestowane w działalność ochronną i prewencyjną oraz w instrumenty finansowe o małym ryzyku, takie jak papiery skarbowe i lokaty bankowe. Stąd również rentowność inwestycji zwykle nie jest zbyt wysoka, chociaż znaczna wielkość środków finansowych pozwala na dywersyfikację ryzyka poprzez odpowiednią konstrukcję portfela inwestycyjnego. Poniżej wymieniono najważniejsze obszary analizy finansowej przedsiębiorstwa ubezpieczeniowego wraz z metodami ich badania: • składniki majątku zakładu ubezpieczeń i źródła jego finansowania (analiza wskaźnikowa bilansu i rachunku zysków i strat, analiza rentowności i płynności finansowej); • polityka lokacyjna zakładu ubezpieczeń (analiza zyskowności); • tworzenie rezerw techniczno-ubezpieczeniowych (analiza wskaźników techniczno- ubezpieczeniowych); • struktura portfela zakładu ubezpieczeń i jego szkodowość (analiza portfelowa);

• polityka reasekuracyjna (analiza ryzyka).

Podstawowymi źródłami informacji do przeprowadzania wyżej wymienionych analiz są sprawozdania finansowe: • bilans (statyczna informacja o strukturze finansowej zakładu ubezpieczeń, jego płynności i zyskowności) – głównym składnikiem po stronie aktywów są lokaty, a po stronie pasywów rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe; • rachunki zysków i strat: techniczny (ustala wynik finansowy z działalności ubezpieczeniowej poprzez zestawienie wpływów ze składki i wydatków na odszkodowania) oraz ogólny (informuje o powstaniu i wysokości całkowitego wyniku finansowego, stanowi dynamiczne uzupełnienie analizy bilansu); • sprawozdanie z przepływu środków pieniężnych (wskazuje źródła dopływu środków pieniężnych, sposób ich zagospodarowania, pozwala zaplanować zdolności płatnicze) – stanowi bardzo ważny czynnik dla zyskania zaufania społecznego.

68 2.6 Ocena obecnego stanu ubezpieczeń od skutków powodzi w Polsce

Diagnoza obecnego stanu ubezpieczeń od skutków powodzi podejmuje próbę odpowiedzi na pytanie, czy obecnie istniejący system ubezpieczeń powodziowych jest skuteczny, czyli czy pomaga w finansowaniu likwidacji strat. Ocena została postawiona w oparciu o wybrane mierniki: • szybkość transferu wypłat dla ofiar katastrof, • poziom reasekuracji zakładów ubezpieczeniowych zapewniający ich płynność na wypadek katastrofy, • skuteczność ochrony ubezpieczonych poprzez motywację do zabezpieczeń, • inwestycje kapitału (zakłady ubezpieczeniowe to instytucje nastawione na zysk, dobór właściwej stopy zwrotu z kapitału), • pokrycie całości strat powodziowych (brak konieczności rekompensat rządowych). Określenie i zdefiniowanie elementów istniejącego systemu ubezpieczeń od powodzi w Polsce oraz powiązań i wpływów pomiędzy nimi pozwoli sformułować wnioski dotyczące powyższych wskaźników. Identyfikacja uczestników systemu może przebiegać w sposób intuicyjny, może również przyjąć bardziej usystematyzowaną formę przy pomocy metod identyfikacji interesariuszy takich jak: analiza instytucjonalna, metoda kuli śnieżnej (snow-ball technique) etc. Poniżej przedstawiono metodologię prowadzenia tych analiz, które mogą być wykorzystane do badań podejmowanych przez zainteresowane instytucje w przyszłości. Zazwyczaj identyfikacja interesariuszy może być dokonana na podstawie analizy interesariuszy (stakeholder analysis). Dodatkowo analiza taka pozwala na: identyfikację kluczowych aktorów (pod tym pojęciem rozumiem podmioty tworzące system ubezpieczeń i z nim powiązane), ocenę wpływów i powiązań pomiędzy aktorami oraz ich zainteresowań, a także sposoby, w jakie wpływają one na proces podejmowania decyzji. Poniżej przedstawiono kryteria dla sporządzania listy interesariuszy: • wziąć pod uwagę wszystkich aktorów, takich jak: instytucje publiczne, organizacje pozarządowe etc., którzy są uczestnikami systemu w sposób bezpośredni lub pośredni; • wziąć pod uwagę wszystkich aktorów (biorąc pod uwagę różne skale: narodową, regionalną, lokalną), którzy są bezpośrednio lub pośrednio włączeni w proces tworzenia systemu; • wziąć pod uwagę wszystkich aktorów, którzy stracą lub zyskają na utworzeniu systemu;

69 • podzielić aktorów na kategorie (FEEM, 2005) np.: decydenci, użytkownicy (interesariusze, którzy są uczestnikami systemu i korzystają z niego), wprowadzający (interesariusze, którzy mają za zadanie wprowadzenie systemu), eksperci/doradcy (interesariusze dostarczający informacji, ekspertyz lub źródeł finansowania).

Technika kuli śnieżnej jest używana do identyfikacji ukrytych aktorów i grup aktorów, którzy nie są łatwo rozpoznawalni na przestrzeni oficjalnych powiązań instytucjonalnych. Początkowo wyznaczona zostaje niewielka liczba aktorów, którzy rekomendują kolejne osoby zaangażowane w proces podejmowania decyzji. Proces zbierania informacji trwa do czasu identyfikacji kluczowych aktorów. (Salganik, Heckathorn, 2004). Ponieważ wszystkie osoby są identyfikowane przez wybraną grupę początkową, istnieje zagrożenie utraty równowagi w przypadku niewłaściwego wyboru grupy początkowej. Metodologie te zostały przetestowane w praktyce w projektach (FEEM, 2005) jako dające efektywne rezultaty i są rekomendowane do stosowania.

Ze względu na ograniczenia (głównie ekonomiczne) w niniejszej pracy została przeprowadzona analiza instytucjonalna, sporządzona na podstawie przeglądu dostępnej dokumentacji i przeprowadzanych wywiadów. Wyniki przedstawiono na rysunku 13, identyfikując najważniejsze instytucje oraz powiązania pomiędzy nimi. Poniżej zamieszczono zintegrowany schemat (rysunek 14) prezentujący grupy interesariuszy (administracji publicznej, firm, osób prywatnych) powiązane z powodzią. Wyszczególniono podmioty: biorące udział w akcji powodziowej, finansujące inwestycje lub usuwanie skutków oraz ofiary powodzi. Grupy te są potencjalnymi uczestnikami proponowanego systemu ubezpieczeń obowiązkowych od powodzi.

Instytucje Budżet Wojsko Urzędy naukowe państwa Statystyczne

Władze lokalne Władze regionale Władze powiatowe Ministerstwo (gminne) Środowiska województwa mienie mienie mienie wojewódzkie powiatowe gminne

Rządowy Zespół Wojewódzki Zespół Powiatowy Zespół Gminny Zespół Koordynacji Reagowania Reagowania Reagowania Kryzysowej Kryzysowego Kryzysowego

Narodowy Fundusz Wojewódzki Fundusz Powiatowy Fundusz Gminny Fundusz Ochrony Środowiska Ochrony Środowiska i Ochrony Środowiska i Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Gospodarki Wodnej Gospodarki Wodnej i Gospodarki Wodnej

Ekosystemy naturalne, inwestycje proekologiczne i profilaktyka zagrożeń

Populacja o wysokim ryzyku powodziowym (finansowanie pywatne) Finansowanie poprze Bank zagraniczne, Światowy Populacja programy pomocowe np. Właściciele nieruchomości; o niskim gospodarstwa rolne ryzyku

Przedsiębiorcy Organizacje (m.in czerpiący zyski z turystyki) pomocy hunamitarnej Finansowanie Organizacje Firmy prywatne pozarządowe ubezpieczeniowe Organizaje wolonatriatu Firmy reasekuracyjne

Finanswanie przez towarzystwa Legenda: ubezpieczeniowe Grupy interesariuszy powiązane z powodzią, finansowane przez ‘źródła finansowania’ Podmioty i obszary strat powodziowych Źródła finansowania powodzi Grupy interesariuszy finansowane przez poszczególne źródła finansowania

Przepływy finansowe Rysunek 14: Zagregowane grupy interesariuszy Źródło: opracowanie własne

71 Do grupy „podmioty i obszary strat powodziowych” zaliczono mienie publiczne (w podziale na różne szczeble zarządzania tym mieniem), ekosystemy naturalne oraz populację, którą podzielono, ze względu na ryzyko wystąpienia strat, na populacje rolników oraz przedsiębiorców czerpiących zyski z turystyki. Populację podzielono zasadniczo na dwie grupy o wysokim i niskim stopniu zagrożenia ryzykiem powodziowym. Oznaczona kolorem zielonym populacja o niskim ryzyku, jako część systemu ubezpieczeń obowiązkowych, będzie dostarczać środki finansowe do systemu. Należy brać pod uwagę, że populacja jest niejednorodna pod względem dochodów, a więc dalej będzie podlegać podziałowi na zamożnych i nie zamożnych, zarówno wśród grupy o wysokim, jak i niskim ryzyku powodziowym. Cecha ta ma wpływ na decyzje o ubezpieczaniu majątku i skłonności do czerpania pomocy od państwa. Grupy interesariuszy zostały zagregowane (wewnątrz elips) według źródeł finansowania (wskazanych w zaokrąglonych ramkach). W praktyce następuje przenikanie się elips, wydatki danej instytucji (grupy interesariuszy) związane z powodzią mogą być finansowane z różnych źródeł (tzw. montaż finansowy). Przykładowo pomoc zagraniczna obejmuje nie tylko środki Banku Światowego czy Europejskiego Banku Inwestycyjnego, ale również pomoc humanitarną, przeznaczając środki na ochronę i odtwarzanie ekosystemów naturalnych oraz na pomoc dla powodzian. Przywracanie naturalnego stanu ekosystemów, inwestycje proekologiczne i profilaktyka zagrożeń są finansowane wspólnie z programów pomocy zagranicznej, budżetu państwa i częściowo ze środków prywatnych. Należy rozumieć, iż budżet państwa finansuje tylko część wydatków niektórych instytucji. Na przykład urzędy statystyczne generują koszty dla budżetu państwa przy obliczaniu strat powodziowych. Sprzężenie zwrotne strzałek oznacza wpływy do budżetu np. z opłat i kar za zanieczyszczanie środowiska czy z pożyczek. Instytucjami odpowiedzialnymi za minimalizację zagrożenia powodziowego i reagowanie są Zespoły Reagowania Kryzysowego stanowiące serce systemu zarządzania kryzysowego, którego organizacja została schematycznie przedstawiona na rysunku 15, według rozporządzenia RM z dnia 3 grudnia 2002 roku. Kolorem czerwonym oznaczono grupy robocze o charakterze czasowym. Zespoły Reagowania Kryzysowego pełnią następujące funkcje: • wczesne ostrzeganie (nadzór nad systemem wczesnego ostrzegania), • reagowanie kryzysowe (ośrodki koordynacyjno-operacyjne), • przekazywanie informacji (punkty kontaktowe) oraz sztaby decyzyjne, • zbieranie informacji z systemów monitorowania, • tworzenie baz danych,

72 • współpraca z centrami reagowania kryzysowego, • opracowanie wstępnej analizy zagrożeń (docelowo również w systemie informacji przestrzennej).

Wydział Zarządzania Kryzysowego, Ochrony Ludności i Spraw Obronnych w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji ostrzeżenia: Rządowy Zespół Koordynacji Kryzysowej np.IMGW

Wojewoda Starosta Wójt

Wydział Zarządzania Wydział Zarządzania Wydział Zarządzania Kryzysowego Kryzysowego Kryzysowego Gmin Grupa plan. Grupa plan. Wojewódzkie Grupa Powiatow. Zesp. Zespoły Zespoły cywilnego cywilnego bezpieczeństwa Reag. Reagowania powszechnego i Reagow. Kryzysowego porządku publicznego Kryzys. Grupa mon. Grupa mon. prog. i an. prog. i an. Grupa operacji Grupa planowania Grupa operacji Grupa operacji cywilnego Grupa Grupa Grupa Grupa monitorowania zabezpieczenia zabezpieczenia zabezpieczenia prognoz i analiz logistycznego logistycznego logistycznego Grupa opieki zdrowotnej i Grupa opieki pomocy socjalno-bytowej Grupa opieki zdrowotnej i zdrowotnej i pomocy socjalno- pomocy socjalno- bytowej bytowej Instytucje pozarządowe, służby cywilne, MOPS, MPO, PSP, i inne Rysunek 15: System Zarządzania Kryzysowego Źródło: opracowanie własne na podstawie ustawy o stanie klęski żywiołowej z dnia 18 kwietnia 2002 r. (Dz. U. Nr 62) wraz z rozporządzeniami.

Celem planu reagowania kryzysowego jest zapewnienie systemowego, skoordynowanego i efektywnego reagowania za zdarzenia kryzysowe o dużej i bardzo dużej skali. Szczegółowe procedury i analizy dotyczące powodzi znajdują się w Planach operacyjnych ochrony przed powodzią opracowanych w każdej gminie. Scenariusz postępowania wygląda najczęściej następująco: na podstawie ustawy władze centralne ogłaszają stan klęski żywiołowej, który powoduje uruchomienie centralnego planu reagowania kryzysowego i zasobów rezerw celowych budżetu państwa. Pomoc zazwyczaj przyjmuje formę dotacji, pożyczek, gwarantowanych pożyczek lub pomocy technicznej. Dotacja to przekazanie pieniędzy osobom fizycznym lub prawnym spełniającym określone warunki. Dotacje możliwe są też dla samorządów na określone cele, wymagany jest wówczas zazwyczaj wkład własny. Projekt ustawy o gotowości cywilnej i zarządzaniu kryzysowym nakłada obowiązek tworzenia nie niższych niż 1% wydatków rezerw celowych w budżetach gmin objętych znacznym prawdopodobieństwem wystąpienia zagrożeń.

73 W przypadku uruchomienia zarządzania kryzysowego na obszarze większym od jednej gminy środkami gminnych rezerw budżetowych dysponuje starosta. Rezerwa celowa w budżecie państwa będzie mogła być uruchomiona dopiero w przypadku braku środków w budżetach jednostek samorządu terytorialnego. Z budżetu państwa mogą być także udzielane dotacje celowe na dofinansowywanie inwestycji prewencyjnych. Wysokość dotacji będzie uzależniona od przeznaczanych na ten cel środków gminnych lub powiatowych. Jedynie po ogłoszeniu przez Radę Ministrów „stanu klęski żywiołowej” (w drodze rozporządzenia lub na wniosek wojewody – art. 5.1 ustawy z dnia 18 marca 2002 r. o stanie klęski żywiołowej) gminy mogą liczyć na pomoc finansową państwa, w przeciwnym wypadku muszą pokrywać straty z własnych środków budżetowych lub pomocy ofiarodawców (zagraniczne środki pomocowe, organizacje pomocy humanitarnej itp.). Podobnie osoby prywatne mogą wówczas tylko liczyć na dofinansowanie strat powodziowych z budżetu. Pomoc wojska uruchamiana jest na prośbę i wniosek wojewody. Różny stopień zaangażowania środków finansowych przez wymienione jednostki i instytucje w zależności od rodzaju i siły zjawiska powodzi został przedstawiony na rysunku 16-.

Niewielkie podtopienia Klęski żywiołowe

częste, systematyczne mniejsza częstotliwość

Środki prywatne Budżet państwa

Środki Towarzystw Środki zagraniczne, Ubezpieczeniowych programy pomocowe Środki prywatne

Środki Towarzystw Ubezpieczeniowych

Rysunek 16: Stopień zaangażowania źródeł finansowania w zależności od rozmiaru powodzi Źródło: opracowanie własne. Aby system ubezpieczeń był skuteczny, nie może istnieć sam dla siebie, ale ma on również na celu mobilizację społeczności lokalnych (gmin) lub zainteresowanych jednostek na rzecz podejmowania innych działań zabezpieczających przed powodzią. W Stanach Zjednoczonych zainteresowane gminy mogą liczyć na pomoc finansową specjalnie powołanego programu jedynie w warunkach zaangażowania się we wspomniane działania. Do środków służących ochronie przed powodzią należą między innymi:

74 1. budowa i utrzymanie w dobrym stanie obiektów infrastruktury powodziowej takiej jak np. wały, poldery itd., 2. edukacja na rzecz ochrony przed powodzią, 3. tworzenie lokalnych systemów alarmowych i systemów wczesnego ostrzegania, 4. regionalne i lokalne centra reagowania, 5. uszczelnianie budynków (progi przeciwpowodziowe), 6. zabezpieczenia kanalizacji, 7. rodzinne plany reagowania. Wśród wymienionych działania 1-4 leżą w gestii władz lokalnych, natomiast działania 5-7 mogą być podejmowane przez osoby prywatne. Podejmowanie powyższych działań jest sposobem na osiągnięcie wielowymiarowych korzyści oraz znacznie zwiększający skuteczność ochrony i zabezpieczający przed wysokim ryzykiem towarzystwa ubezpieczeniowe. Na podstawie dotychczasowych rozważań uważam, iż rynek ubezpieczeń w Polsce jest w fazie rozwoju i charakteryzuje go wysokie potencjalne zapotrzebowanie zarówno wśród klientów indywidualnych jak i przedsiębiorstw na produkty chroniące przed stratami powstałymi w wyniku klęsk żywiołowych. Niski udział sprzedaży tych produktów na rynku ubezpieczeń wynika z szeregu czynników ekonomiczno-socjologicznych i społeczno-gospodarczych, takich jak między innymi: niewystarczająca edukacja, sporadyczne występowanie katastrof, brak polityki proubezpieczeniowej zarówno na szczeblu państwowym, jak i przedsiębiorstw, niekorzystna koniunktura gospodarcza. Stroną szczególnie zainteresowaną utworzeniem właściwego i sprawnie działającego systemu ubezpieczeń jest rząd, ponieważ dzięki ubezpieczeniom nastąpiłoby między innymi odciążenie budżetu państwa z wydatków na odszkodowania i pokrywanie kosztów zaciągniętych kredytów katastroficznych. Jakościowa ocena przyjętych na początku podrozdziału wskaźników, na podstawie studiów literaturowych i sprawozdawczości ubezpieczeniowej, wskazuje na niski i niesatysfakcjonujący poziom transferu środków pieniężnych dla ofiar katastrof, nieadekwatny do ryzyka poziom reasekuracji zakładów ubezpieczeniowych (z uwagi na brak rozpoznania faktycznego ryzyka), brak skutecznej ochrony i motywacji do podejmowania zabezpieczeń ze strony ubezpieczycieli, a także brak inwestycji kapitałowych zakładów ubezpieczeń w środki przeciwpowodziowe. Niewielka penetracja rynku produktami ubezpieczeniowymi wskazuje na niski stopień faktycznego pokrycia strat powodziowych.

75 Rozdział 3. Porównanie systemów ubezpieczeń od skutków powodzi w wybranych państwach

3.1 Uwarunkowania funkcjonowania różnych systemów ubezpieczeniowych od powodzi

Rozważanie kwestii ubezpieczeniowych nie może się odbyć bez szerszego kontekstu zarządzania ochroną przeciwpowodziową. Stosowane przez kraje działania i regulacje w tej dziedzinie determinują zasadność i efektywność rozwiązań ubezpieczeniowych w kwestii powodzi. Istniejące w danym państwie uwarunkowania prawne, ekonomiczne oraz społeczne determinują powstawanie i rozwój odmiennych systemów ubezpieczeniowych. Ubezpieczenia od powodzi są dodatkowo silnie skorelowane z czynnikami środowiskowymi. W tabeli 19 zestawiono najistotniejsze parametry kształtujące funkcjonowanie systemów ubezpieczeniowych od powodzi, a następnie je scharakteryzowano.

Tabela 19: Parametry wyznaczające funkcjonowanie systemów ubezpieczeniowych od powodzi Parametr Miernik Czynniki naturalne Stopień ekspozycji na ryzyko Ilość katastrofalnych powodzi ostatniego dziesięciolecia Wielkość strat w największych powodziach ostatniego dziesięciolecia Czynniki prawne Regulacja lub deregulacja rynków Liberalne zasady możliwość wejścia na rynek i tworzenia Regulacje prawne dotyczące problematyki nowych produktów klęsk żywiołowych Pomocowe programy rządowe Ilość programów Czynniki ekonomiczne Zamożność społeczeństwa PKB per capita Koszty finansowania strat ze źródeł Koszty korzystania z pomocy międzynarodowej (wysokość zagranicznych zadłużenia) Stopień ingerencji rządu w procesy Poziom regulacji rynku pozostawiający swobodę decyzji rynkowe i działania niższym szczeblom administracji (poziom decentralizacji) Konsolidacja rynków ubezpieczeniowych Wskaźnik konsolidacji rynku ubezpieczeniowego Globalizacja Czynniki społeczne Brak samodzielności Motywacja Zaufanie do sektora ubezpieczeniowego Uwarunkowania historyczne Stopień penetracji rynku ubezpieczeniowego Mentalność ludzi Punkt umiejscowienia kontroli Awersja do ryzyka Czynniki ekologiczne Zagospodarowanie terenu Intensyfikacja (na km2) i rodzaj (wytrzymałość na zniszczenia) zabudowy terenów zagrożonych Obszary cenne przyrodniczo Obszar cenny przyrodniczo o danym prawdopodobieństwie powodzi Źródło: opracowanie własne.

76 Aspekty prawne

Regulacja lub deregulacja rynków Towarzystwa ubezpieczeniowe dążąc do lepszej ochrony potencjalnych i faktycznych ubezpieczonych, wprowadzają ograniczenia przyjmowanych do ubezpieczenia ryzyk. Natomiast rządy państw przyjmują właściwe regulacje na poziomie narodowym, regionalnym i lokalnym, stwarzające podstawy istnienia ubezpieczeń katastroficznych oraz precyzujące zasady reasekuracji. Interesy towarzystw ubezpieczeniowych, jako podmiotów gospodarczych nastawionych na zysk, działających w warunkach wolnej konkurencji, są odmienne od dążeń rządu chroniącego obywateli. Jednak wspólnym celem jest działanie na rzecz ochrony mienia ofiar katastrof. Zgodnie z prawem obowiązującym na obszarze Unii Europejskiej sektor ubezpieczeniowy podlega przepisom Komisji Europejskiej. Akty prawne regulujące rynek ubezpieczeniowy w zakresie dotyczącym ubezpieczeń katastroficznych na poziomie Unii Europejskiej to: dyrektywy, rekomendacje, opinie, zalecenia. Przepisy unijne przekładają się na prawo narodowe za pomocą ustaw i rozporządzeń. Jednolity rynek w ramach Unii Europejskiej gwarantuje: swobodę osiedlania się (czyli tworzenia oddziałów), swobodę świadczenia usług (czyli prowadzenia działalności w innym kraju członkowskim bez konieczności posiadania w nim siedziby) oraz swobodę przepływu kapitału. Każdy z obszarów działania przedsiębiorstwa ubezpieczeniowego oraz praw i obowiązków ubezpieczanych jest regulowany przez nadrzędne akty prawne Unii, tak zwane dyrektywy. Regulują one zagadnienia w zakresie reasekuracji, prawa nadzoru, pośrednictwa oraz likwidacji i upadłości. Spośród najważniejszych aktów prawnych na tym szczeblu, dotyczących ubezpieczeń innych niż na życie, wyróżniamy: • pierwsza dyrektywa: wprowadza swobodę osiedlania się, w tym reguluje koordynowanie warunków podjęcia i prowadzenia działalności dla branży ubezpieczeniowej (73/239/EEC), • dyrektywa dotycząca liberalizacji: usuwa regulacje dyskryminujące zagranicznych ubezpieczycieli (73/240/EEC), • dyrektywa dotycząca koasekuracji (78/473/EEC), • druga dyrektywa: wprowadza swobodę świadczenia usług w ubezpieczeniach nieżyciowych, nadzór nad międzynarodowymi transakcjami usługowymi, zróżnicowanie regulacji ubezpieczania dużych i masowych ryzyk według wskaźników ilościowych i jakościowych oraz przepisy ubezpieczeń obowiązkowych (88/357/EEC),

77 • trzecia dyrektywa, obowiązująca od 1992 roku, wprowadza zasadę jednej licencji obowiązującej na wspólnym rynku, dzięki której ubezpieczyciel może sprzedawać w innych krajach swoje produkty oferowane na rynku krajowym bez oficjalnych kontroli; uchwala przepisy dotyczące rezerw i ich pokrycia oraz prawo bilansu ubezpieczeniowego, stanowiące kolejny krok na drodze ujednolicania sprawozdawczości finansowej; ustala także warunki ubezpieczeń obowiązkowych, które zanim zostaną zastosowane, podlegają kontroli przez organy nadzorcze państw, w których prowadzona jest działalność (92/49/EEC). Dalszy rozwój wewnętrznego rynku ubezpieczeniowego, istniejącego od 1994 roku, po wprowadzeniu dyrektyw trzeciej generacji uwzględniających harmonizację prawa i rozwój ekonomiczny, koncentrowałby się wokół następujących zagadnień: • sprawozdawczość finansowa, • wypłacalność ubezpieczycieli, • grupy ubezpieczeniowe i konglomeraty finansowe, • ostateczna kodyfikacja dyrektyw ubezpieczeniowych. Szczególnie istotne dla rynku ubezpieczeń od katastrof zmiany dotyczyć będą lokalnych planów zagospodarowania terenu oraz reformy finansów publicznych. Pośród organizacji pomagających tworzyć struktury gospodarki rynkowej w branży ubezpieczeniowej można wymienić: Międzynarodowe Stowarzyszenie Urzędów Nadzoru Ubezpieczeniowego (IAIS), Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), United Nations Conference on Trade and Development (UNCTAD), Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW), Bank Światowy (WB) i inne. Niebagatelne znaczenie mają również regulacje w dziedzinach branżowych, dotyczących bezpośrednio katastrof, na przykład Ramowa Dyrektywa Wodna, czy przepisy prawa bankowego. Pomimo wspólnej polityki i długoletniej już historii integracji Unii Europejskiej narodowe rozwiązania ekonomiczne, prawne i instytucjonalne nadal dość istotnie różnią się na obszarze Europy. Dokumenty takie jak na przykład Ramowa Dyrektywa Wodna wprowadzają strategiczne działania mające na celu ujednolicenie polityki i praktyk dotyczących dóbr i działań ponadnarodowych, takich jak ochrona środowiska.

Regulacje prawne dotyczące problematyki klęsk żywiołowych

Tabela 20 zawiera zestawienie najnowszych rozwiązań, propozycji, aktów prawnych na szczeblu UE odnoszących się do powodzi i stanowiących podstawy istnienia obecnych systemów ubezpieczeń powodziowych.

78 Tabela 20: Zestawienie najnowszych rozwiązań, propozycji oraz aktów prawnych na szczeblu UE odnoszących się do powodzi

Ramowa Dyrektywa Wodna, EC 2000 Council Regulation (EC) No 2012/2002 of 11 November 2002 establishing the European Union Solidarity Fund, EC 2002 Flood prevention, protection and mitigation, Communication from the Commission to the Council, The European Parliament, The European Economic and Social Committee and The Committee of Regions, Flood Risk Management., Commission of European Communities, Brussels, EC 2004 Best Practices on Flood Prevention, Protection and Mitigation, EC 2003 European action on flood risk management, EEB and WWF’s briefing to the Environmental Council, Luxembourg, 2004 Living with floods: achieving ecologically sustainable flood management, WWF 2004 Poprawa Świadomości i Bezpieczeństwa obywateli w kontekście naturalnych i stworzonych przez człowieka zagrożeń, CEA 2004 Elements of a Directive on Flood Risk Management: Flood Mapping and Flood Risk Management Plans, consultations, EC 2005 European Action Programme on Flood Risk Management, Brussels, EC 2005 Briefing on the European Commission proposal for a Directive on: Assessment and Management of Floods, WWF, Brussels 2006 Directive on: Assessment and Management of Floods, EC 2006 Źródło: opracowanie własne. W Polsce znowelizowane prawo wodne (Dz.U. z 2005 roku Nr 130, poz. 1087) wraz z rozporządzeniami transponuje aquis communare do prawa polskiego. Treści zawarte w dokumentach zestawionych w tabeli 20, odnoszących się do tematyki powodzi i ubezpieczeń, wskazują na potrzebę rozpoznania ryzyka, prowadzenia wspólnej polityki prewencyjnej, angażowania społeczeństwa w procesy podejmowania decyzji oraz kierowania się kryterium efektywności kosztowej przy wprowadzaniu nowych rozwiązań. Podstawowym aktem prawnym regulującym kwestie polityki wodnej dla zapewnienia ochrony środowiska oraz racjonalnej eksploatacji i alokacji zasobów wodnych jest Ramowa Dyrektywa Wodna. Tekst Dyrektywy zawiera niewiele szczegółów na temat środków przeciwpowodziowych, również strategiczny dokument Komisji w sprawie „Wspólnej Strategii Realizacji Ramowej Dyrektywy Wodnej (EC, 2001) nie odnosi się jednoznacznie do ochrony przeciwpowodziowej. Pomimo że Aneks III RDW nie odnosi się bezpośrednio do ochrony przeciwpowodziowej, to jednak dopuszcza ustanowienie przez państwa członkowskie opłat za usługi wodne zapewniające finansowanie działań przeciwpowodziowych. Opłaty powinny być proporcjonalne do nałożonych obciążeń z uwzględnieniem innych celów Dyrektywy i prawa wspólnotowego. Nowe prawo zmierza w kierunku decentralizacji, wzmacniając uprawnienia samorządów w sferze zarządzania zasobami wodnymi i kładąc nacisk na udział społeczności lokalnych w planowaniu. Granice państwowe czy administracyjne

79 nie wyznaczają granic rzek, jezior i wód gruntowych, stąd dorzecze stanowiące naturalny „obszar, z którego cały powierzchniowy odpływ dostaje się strumieniami, rzekami i ewentualnie jeziorami do morza przez pojedyncze ujście lub deltę” jest uważany za jedyną praktyczną jednostkę administracyjną dla zarządzania zasobami wodnymi. Ocenę efektów istniejących przepisów i efektywności kosztowej środków zaradczych, a także zapewnienie informacji i ułatwienie zaangażowania społeczności lokalnych w zarządzaniu zasobami wodnymi mają umożliwić Plany Zarządzania Dorzeczem. Na obszarach niektórych dorzeczy podjęcie działań przeciwpowodziowych może zostać uznane za priorytetowe w zarządzaniu zasobami wodnymi. Do najważniejszych zadań w dziedzinie ubezpieczeń od katastrof naturalnych grupa robocza Europejskiego Komitetu Ubezpieczeń (CEA) zaliczyła: • podniesienie świadomości społeczeństwa o zagrożeniach przez wyznaczenie stref zagrożenia katastrofami naturalnymi, przejrzystość i dostępność informacji oraz wdrożenie różnych metod prewencji w celu zwiększenia odpowiedzialności aktorów, • utworzenie pokatastroficznego Funduszu Solidarności Unii Europejskiej (European Union Solidarity Fund) EC Regulation No. 2010/2002 z 11 listopada 2002 roku, • potrzebę właściwego połączenia i zarządzania pomiędzy kompensacją strat i prewencją, • utworzenie 3–4 bazowych poziomów ryzyka dla poszczególnych typów hazardu, ujednoliconej metody publikacji i uaktualniania map ryzyka, • normalizację procedur alarmowych, • wyznaczenie norm konstrukcji budynków w zależności od strefy zagrożenia powodziowego.

Ubezpieczenia od powodzi stanowią element łączący, z jednej strony zapewniając pokrycie strat powstałych, z drugiej gromadząc fundusze, które mogą być zainwestowane w metody prewencyjne. Pojawia się pytanie, czy funkcji tej nie mógłby spełniać specjalnie w takim celu stworzony fundusz czy instytucja. Za pomocą analizy kosztów i korzyści można obliczyć efektywność kosztową proponowanych rozwiązań. Poprzez preferencyjne stawki składek ubezpieczeniowych, podnoszenie lub obniżanie poziomu udziału własnego w przypadku aplikacji właściwych metod prewencji osiągana jest optymalna ochrona i zarządzanie.

80 Pomocowe programy rządowe W systemach prawnych państw członkowskich UE nie ma przypadków odpowiedzialności władz publicznych za szkody spowodowane powodzią, co stanowi silny bodziec do poszukiwania oszczędności przy realizacji inwestycji przeciwpowodziowych. Zmusza to jednocześnie gospodarstwa domowe do aktywności w tej dziedzinie. Jedynym ewentualnym wyjątkiem jest Francja, gdzie na samorządy regionalne i lokalne może zostać nałożony obowiązek wypłaty odszkodowań prywatnym właścicielom gruntów, o ile zastosowali oni odpowiednie środki zapobiegawcze i systemy zarządzania opracowane przez te władze (Holwarth, 2002b). W prawie francuskim stworzono system opłat wodnych zdolny do finansowania i subsydiowania inwestycji przeciwpowodziowych, który potwierdza ostateczną odpowiedzialność państwa za zarządzanie zasobami wodnymi. (Mc Intyre, 2003). Mechanizmy finansowania lub dofinansowania strat powodziowych dla ofiar powodzi przez państwo, podobnie jak strategie zapobiegania wystąpieniu ryzyka powodzi różnią się w poszczególnych państwach, odzwierciedlając priorytety narodowe i lokalną odmienność kulturową. Narodowe programy powodziowe obejmują: • systemy, w których państwo nie pokrywa strat powodziowych mieszkańców (Niemcy, Japonia, Portugalia, Wielka Brytania), • procedury rządowe zapewniające pokrycie strat w krytycznych, trudnych przypadkach (Australia, Kanada, Meksyk, Słowacja, Turcja), • rządowe programy uruchamiane w przypadku powodzi po ogłoszeniu „stanu klęski żywiołowej” (Belgia, Francja, Włochy, Irlandia, Norwegia, Niderlandy, Polska, Szwajcaria, Hiszpania, Stany Zjednoczone), • specjalne programy (Stany Zjednoczone). Cechą obecnie obowiązujących w Polsce normalizacji prawnych jest zamknięty sposób regulowania problematyki klęsk żywiołowych. Obowiązujące aktualnie przepisy prawne umożliwiają uruchomienie rezerwy celowej budżetu państwa na usuwanie skutków powodzi w przypadku powstania szkód w infrastrukturze komunalnej gmin. Dodatkowo przyznawane są na podstawie ustawy z dnia 8 lipca 1999 roku o dopłatach do oprocentowania kredytów bankowych udzielanych na usuwanie skutków powodzi (Dz.U. Nr 62, poz. 690) kredyty preferencyjne na remont i odbudowę zniszczonych lub uszkodzonych mieszkań, budynków mieszkalnych i obiektów infrastruktury technicznej, towarzyszącej budownictwu mieszkaniowemu oraz budowę mieszkań komunalnych. Ponadto możliwe jest uruchomienie preferencyjnej linii kredytowej dla

81 rolników tzw. kredytów „klęskowych” na wznowienie produkcji rolnej z dopłatami do oprocentowania udzielanymi przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Lokalne inicjatywy w przedmiocie likwidacji skutków powodzi mogą korzystać z pozabudżetowych źródeł finansowania np. wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej czy funduszy ochrony gruntów rolnych. Działania rządu w przypadku wystąpienia problemu danego rodzaju klęski żywiołowej sprowadzają się w Polsce do stworzenia planu działań w dziedzinie zapobiegania skutkom danego rodzaju klęski żywiołowej oraz pomocy dla samorządów i społeczności lokalnych dotkniętych jej skutkami. Jego opracowanie wymaga uprzedniego:

• sporządzenia ekspertyz geologicznych i hydrogeologicznych pozwalających na wyznaczenie obszarów zagrożonych klęskami, • stworzenia podstaw prawnych, • wskazania źródeł finansowania usuwania skutków klęsk, • zweryfikowania wielkości strat powstałych w infrastrukturze komunalnej oraz mieniu osób fizycznych.

Wśród potencjalnych źródeł finansowania systemu ochrony przeciwpowodziowej pod uwagę brane są: Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, wojewódzkie fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej, a także centralny i terenowe fundusze ochrony gruntów rolnych, środki samorządów i budżetu państwa oraz środki na modernizację obszarów wiejskich pochodzące z zaangażowanych funduszy pomocowych (Diariusz Senatu RP, 2000).

Aspekty ekonomiczne

Zamożność społeczeństwa Istotnym czynnikiem ekonomicznym determinującym funkcjonowanie systemu ubezpieczeń od powodzi jest zamożność społeczeństwa. Będzie ona wpływać na stopień oczekiwania przez gospodarstwa domowe pomocy zewnętrznej przy likwidacji strat powodziowych. Istnieje duża rozbieżność w poziomach PKB różnych państw. Zależności pomiędzy rozwojem rynku ubezpieczeniowego i wzrostem poziomu zamożności są przedmiotem analiz; jedną z nich zaprezentowano na rysunku 17.

WZROST GOSPODARCZY/ WZROST PRZYCHODÓW młoda nowe duże korporacje starzejące się populacja firmy społeczeństwo pojawienie się klasy restrukturyzacja wzrastająca rola odpływ Stany średniej przedsiębiorstw usług kapitału Zjednoczone Niemcy rosnąca własność Singapur nieruchomości i aut

szybka Polska reasekuracja industrializacja korporacyjna napływ inwestycji i Brazylia wzrost kapitału ubezpieczeń osobowych Wietnam Chiny wzrost ubezpieczeń majątkowych

dominacja ochrona wzrost ubezpieczeń ubezpieczeń nowych firm odpowiedzialności cywilnej komercyjnych

produkty produkty zarządzanie oszczędnościowe ochronne dobrobytem

ROZWÓJ RYNKÓW UBEZPIECZENIOWYCH / WZROST PENETRACJI

Rysunek 17: Wpływ rozwoju gospodarczego na penetrację rynku Źródło: za Munich Re 2005.

Koszty finansowania strat ze źródeł zagranicznych Przy ocenie kosztów i korzyści systemu ubezpieczeń istotną zmienną jest stopień, w jakim dane państwo korzysta z możliwości finansowania strat z kredytów zagranicznych. Powoduje to transfer przyszłych płatności (odsetek od kredytów) za granicę, a tym samym zmniejszenie przyszłej siły nabywczej gospodarstw domowych, czyli zmniejszenie popytu globalnego w państwie. Dług publiczny obciąża przyszłe pokolenia w różnym stopniu, w zależności od źródła jego finansowania. Jeżeli finansowanie długu następuje ze środków zagranicznych, wówczas koszt stanowią odsetki. Koszt ten nie występuje w przypadku finansowania wewnętrznego długu z oszczędności gospodarstw domowych, poprzez emisję obligacji publicznych. Przyjęty w danym państwie sposób finansowania zależy w dużej mierze od faktycznych możliwości, zamożności obywateli, ich skłonności do oszczędzania. Społeczna akceptacja bądź odrzucenie możliwości wprowadzania ubezpieczeń obowiązkowych będzie również zależeć od kultury finansowej danego kraju. Na obszarze Unii Europejskiej, pomimo ponad pięćdziesięcioletniego stażu współpracy, poszczególne

83 państwa różnią się pod tym względem między sobą. We Włoszech dług publiczny finansowany jest głównie z oszczędności gospodarstw domowych i poprzez obligacje skarbu państwa.

Stopień ingerencji państwa w procesy rynkowe

Kolejnym czynnikiem wyznaczającym ramy funkcjonowania systemu ubezpieczeń od powodzi jest stopień ingerencji państwa w procesy rynkowe. Dwa skrajne podejścia opisano poniżej na przykładzie Stanów Zjednoczonych i Francji. Ważną cechą amerykańskiego systemu jest federalizm. Chociaż Federal Emergency Mitigation Agency (FEMA) jest centralną narodową agencją ds. zarządzania katastrofami, poszczególne stany posiadają własne agencje ds. katastrof prowadzące podobne działania na potrzeby danego stanu. Rozmiar i zakres działania tych agencji różni się w poszczególnych stanach w zależności od typów ryzyka, jakie tam istnieją. Regulacje i zaangażowanie państwa w finansowanie katastrof jest minimalne. Nie ma obowiązkowych programów ubezpieczeniowych. Jest to klasyczny przykład, gdy rząd dzieli ciężar ryzyk katastroficznych z prywatnymi firmami ubezpieczeniowymi. Inną politykę odzwierciedlają ubezpieczenia istniejące we Francji, uważane za formę ubezpieczeń obowiązkowych. Nie są one oddzielone od ubezpieczeń majątkowych i są płacone przez wszystkich. Poszczególne osoby nie mogą zrezygnować lub zmienić składki i sumy ubezpieczenia od katastrof. Dodatkowa opłata ponoszona przez wszystkich, niezależnie od tego, czy mienie znajduje się w strefie zagrożonej wystąpieniem katastrofy, odzwierciedla politykę społeczną Francji.

Konsolidacja rynków ubezpieczeniowych i globalizacja

Prywatne firmy ubezpieczeniowe czerpią znaczną część swoich zysków z inwestycji. Sektor ubezpieczeniowy spełnia funkcję makroekonomiczną jako pośrednik finansowy i inwestor instytucjonalny, co jest bardzo istotne dla rozwoju ekonomicznego. Rozszerzanie Unii Europejskiej zmienia politykę inwestycyjną ubezpieczycieli na rynkach kapitałowych w kierunku tworzenia europejskiego rynku kapitałowego zwiększającego możliwości inwestowania, gdzie wraz z rozszerzeniem unii monetarnej zniknie ryzyko wymiany walutowej. Rynek ubezpieczeń od katastrof jest ściśle powiązany z rynkiem kapitałowym, poprzez niektóre produkty np. obligacje katastroficzne (cat bonds), katastroficzne kontrakty terminowe (insurance catastrophe futures) i opcje katastroficzne (cat options) oraz katastroficzne kontrakty rynku terminowego.

84 Rozszerzanie jednolitego wspólnego rynku powiązane jest z wieloma korzyściami. Należą do nich między innymi: • zwiększenie bezpieczeństwa inwestycji kapitałowych na terenie nowych państw Unii, • ogólny wzrost przychodów z ubezpieczeń w państwach Unii związany z ekspansją na nowe chłonne rynki, • rosnąca konkurencja, która powoduje zmiany oferty produktów ubezpieczeniowych, minimalizację kosztów działalności oraz poszerzenie i dywersyfikację oferty usług.

Sektor ubezpieczeniowy korzysta z dynamiki rozwoju gospodarczego państw. Analiza ubezpieczeniowych danych statystycznych państw Unii Europejskiej wskazuje na dynamiczny wzrost wpływów ze składek w ubezpieczeniach majątkowych skorelowany ze wzrostem PKB. Zgodnie z hipotezą konwergencji, postulującą wyższe tempo wzrostu gospodarczego w krajach o niższym poziomie ekonomicznym w porównaniu z państwami bogatszymi, prognozowana jest wyższa dynamika gospodarcza nowych państw członkowskich Unii w porównaniu z państwami unijnej 15-stki. Wynikają stąd obiecujące perspektywy dla ekspansywnych ubezpieczycieli mogących zdobywać nowe rynki. Integracja rynków ubezpieczeniowych zachodzi równolegle do integracji ekonomicznej. Struktury rynku ubezpieczeń w nowych państwach unijnych będą zbliżać się w przyszłości do tych z Europy Zachodniej. W nowych państwach Unii udział w rynku ubezpieczycieli zagranicznych jest większy niż w zachodniej Europie.

Aspekty społeczne

Z badań (IIASA, 2003a) i wywiadów prowadzonych dla potrzeb tej pracy z mieszkańcami narażonymi na ryzyko powodzi w zlewni Wisłoki, powody nieubezpieczania mienia to przede wszystkim: • brak wystarczających środków finansowych lub poczucie ich braku, • przyjęcie postaw dających się scharakteryzować poprzez następujące określenia: „jakoś to będzie”, „mnie to nie spotka” (postawa naiwnie pozytywnego myślenia; zazwyczaj występująca u osób o lekkomyślnym stosunku do podejmowania ryzyka), „rząd udzieli wsparcia” (postawa przeniesienia odpowiedzialności na stronę trzecią), • różne poziomy pojmowania ekspozycji na ryzyko, nieświadome zaniżanie poziomu ryzyka (bariera psychiczna przed pełnym pojmowaniem sytuacji zagrożenia), • niski poziom zaufania do sektora ubezpieczeniowego,

85 • brak właściwej oferty ubezpieczeniowej z uwagi na zbyt wysokie ryzyko ubezpieczyciela, • brak właściwej oferty ubezpieczeniowej z uwagi na niespełnienie przez nieruchomości podstawowych warunków konstrukcyjnych wymaganych przez ubezpieczyciela.

Odpowiednia motywacja może stymulować popyt na ubezpieczenia. Z kolei spadek popytu może wynikać z braku samodzielności i odpowiedzialności wynikających z mentalności ludzi, a także ze zwyczajów i modeli zachowania wytworzonych w grupie. Wpływają na to czynniki zewnętrzne – uwarunkowania historyczne – oraz indywidualne: punkt umiejscowienia kontroli, awersja do ryzyka, zaufanie do sektora ubezpieczeniowego. Wymienione czynniki są kwantyfikowane za pomocą analiz socjologicznych i psychologicznych. Przedmiotem badań jest przykładowo kwestia, czy obowiązkowe ubezpieczenia od powodzi naprawdę pozwolą na zmniejszenie ryzyka, gdyż istnieje niepewność, iż zmniejszenie indywidualnej odpowiedzialności może rozwinąć poczucie fałszywego bezpieczeństwa i w efekcie zniechęcić do podejmowania działań indywidualnego zabezpieczania mienia. W pracy nie przeprowadzono szczegółowej analizy poszczególnych czynników psychologicznych lub socjologicznych, a jedynie uwzględniono te efekty za pomocą faktycznej ich realizacji, czyli stopnia penetracji rynku ubezpieczeniowego.

Aspekty ekologiczne

Zagospodarowanie terenu

W artykule Rules Rather Than Discretion: The Inconsistency of Optimal Plans (1977) Edward C. Prescott i Finn E. Kydland (nobliści z 2004 roku) rozważają ubezpieczenia od powodzi, jako przykład realizacji badanego przez nich problemu ‘niespójności czasowej’ (time inconsistency). Rząd, który nie chce subsydiować ubezpieczeń od powodzi, z uwagi na pozytywną korelację takiego dofinansowania ze zwiększonym zagospodarowaniem terenów zalewowych, wpada w pułapkę, gdyż w przypadku wystąpienia poważnej klęski żywiołowej i tak spieszy na ratunek wspierając finansowo ofiary powodzi. Ludzie mając tę świadomość nie rezygnują z zabudowy terenów zalewowych. Stąd ostatecznym rozwiązaniem jest dyrektywne, instytucjonalne zakazanie budowy na tych terenach. Takie rozwiązanie było dyskutowane w grudniu 2004 roku w niemieckim parlamencie. Podjął on wówczas inicjatywę wprowadzenia prawa zabraniającego budowy na terenach zalewowych. Równocześnie rozwiązanie to zostało

86 szeroko skrytykowane i uznane za zbyt drogie dla niemieckiej gospodarki z uwagi na wykup gruntów przez państwo i wypłaty odszkodowań dla właścicieli.

Obszary cenne przyrodniczo

Degradacja obszarów cennych przyrodniczo powoduje niemierzalne koszty zewnętrzne. Powstaje stąd presja społeczna ochrony dóbr przyrodniczych takich jak woda, ekosystemy parków narodowych czy krajobrazowych. Naturalne obszary pełnią podwójną rolę: są one dobrem powszechnym, o dużej wartości (materialnej i niematerialnej), mogącym ulec degradacji i w tym sensie powinny być chronione i traktowane jak mienie prywatne. Z drugiej strony są akumulatorem i katalizatorem przebiegu powodzi, gdyż w dużej mierze od ukształtowania naturalnego środowiska przyrodniczego zależy przebieg powodzi, a w konsekwencji wysokość strat gospodarstw prywatnych.

3.2 Charakterystyka typowych produktów ubezpieczeniowych dostępnych na rynkach światowych Na bieżącym etapie pracy zaprezentowano typowe ubezpieczenia finansowych skutków ryzyka powodzi stosowane w różnych systemach gospodarczych. Dokonano również ich oceny z punktu widzenia spełniania przez nie różnorodnych zadań np. minimalizacji wydatków sfery finansów publicznych, dostarczania pomocy finansowej dla ofiar katastrof czy środków finansowych dla odtworzenia majątku, prewencji i zabezpieczania przed wystąpieniem katastrof w przyszłości. Istniejące w państwach europejskich różne systemy pokrywania strat powstałych w katastrofach naturalnych można podzielić na dwie grupy: w jednej gdy państwo wspomaga kompensację strat, natomiast w drugiej system finansowania strat opiera się wyłącznie na rynku ubezpieczeniowym. Włączając się w kompensację skutków katastrof państwo zazwyczaj proponuje dofinansowanie strat jako rozszerzenie podstawowego kontraktu ubezpieczeniowego lub jako gwarant zapewniający odszkodowanie w przypadku zbyt wysokich strat. Systemy ubezpieczeń powodziowych lub ubezpieczeń katastrof naturalnych, gdzie jednym z elementów jest ryzyko powodzi, można podzielić na dwie grupy w zależności od stopnia zaangażowania państwa (CEA, 2004, s. 3): 1) system interwencjonizmu państwowego, gdzie władze mając na uwadze zasadę solidaryzmu społecznego i opiekuńczej roli państwa wprowadzają określone rozwiązania ochronno-gwarancyjne (Hiszpania, Francja, Norwegia, Niderlandy, Szwajcaria, Turcja),

87 2) system wolnorynkowy, którego funkcjonowanie zapewniają zakłady ubezpieczeń (Niemcy, Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Włochy, Czechy, Szwecja, Wielka Brytania, Portugalia, Grecja, Polska). Polisy odnoszące się do powodzi, stosowane w państwach europejskich w postaci rynkowych kontraktów ubezpieczeniowych, są popularne w Austrii, Czechach, Niemczech, Danii, Wielkiej Brytanii, Grecji, Polsce, Turcji, Portugalii. Polisy obowiązkowe, w postaci ubezpieczeń publicznych, rozwiązań skierowanych przynajmniej do niektórych geograficznych lub sektorowych segmentów rynku, występują we: Francji, Szwajcarii, Estonii, Norwegii. Natomiast w Belgii, we Włoszech, w Niderlandach i Szwecji ubezpieczenia od powodzi są niepopularne lub nieoferowane. We Włoszech rozważano możliwość wprowadzenia ubezpieczeń obowiązkowych, jednak inicjatywa ta została czasowo wstrzymana. Władze publiczne Niderlandów zgodnie z ubezpieczycielami uważają, iż ryzyko powodzi jest tam nieubezpieczalne, gdyż według szacunków wysokość prawdopodobnej maksymalnej szkody dla rzeki Ren w Niderlandach wynosi 130 mld euro. Różne rozwiązania ubezpieczeniowe pojawiły się w poszczególnych państwach członkowskich Unii Europejskiej w odpowiedzi na lokalne potrzeby. Nie ma jednomyślności pomiędzy członkami Europejskiego Komitetu ds. Ubezpieczeń (CEA) odnośnie promowania ujednoliconego systemu ubezpieczeń, podkreślana jest natomiast potrzeba partnerstwa prywatno-publicznego w ubezpieczeniach od ryzyka wystąpienia katastrof naturalnych. Do bardziej szczegółowej analizy wybrano kilka państw prezentujących odmienne sposoby podejścia do ubezpieczeń od powodzi.

Stany Zjednoczone Ameryki Północnej

Stany Zjednoczone Ameryki Północnej stanowią w sferze ubezpieczeń od powodzi wzór partnerstwa publiczno-prawnego. Na terenie Stanów 12% populacji żyje w strefach okresowych zalewów. Przejawem ingerencji państwa w ubezpieczenia (druga forma ingerencji) jest amerykański Narodowy Program Ubezpieczeń Powodziowych (National Flood Insurance Program, NFIP). Istotą NFIP, funkcjonującego w Stanach Zjednoczonych od 1965 roku, jest stworzenie motywacji i pomocy finansowej dla samorządu w organizacji skutecznych metod zmniejszania strat powodziowych. Do głównych celów programu należy: • rozłożenie ciężaru strat powodziowych na wszystkich mieszkańców zagrożonych terenów, co zmniejszałoby obciążenie budżetu federalnego,

88 • redukcja rosnących strat przez ograniczenie rozwoju budownictwa i inwestycji na terenach zalewowych, • przygotowanie map zalewowych dla tzw. wody 100-letniej dla wszystkich zagrożonych społeczności lokalnych.

Właściciele nieruchomości mogą wykupić subsydiowane i gwarantowane przez rząd ubezpieczenia budynków (biur i firm) oraz ich wyposażenia, pod warunkiem że obiekt leży na terenie gminy, która przystąpiła do NFIP. Gmina przystępująca do programu musi wykonać studium oceny zagrożenia powodziowego gminy oraz wprowadzić ograniczenia rozwoju zabudowy na terenach zalewowych. Korzyścią dla gminy jest możliwość dofinansowania z NFIP działań zmierzających do zmniejszenia strat powodziowych w przyszłości, spełniających wymagania programu i popieranych przez wyborców. Aby podnieść zainteresowanie społeczeństwa programem, od 1973 roku wprowadzono przepis warunkujący wzięcie niskooprocentowanego kredytu na rozbudowę lub modernizację domu położonego na terenach zalewowych od ubezpieczania go w NFIP. Wpływy ze składek ubezpieczeniowych tworzą fundusz pozwalający na pokrycie strat, stąd wynika zmniejszenie obciążenia budżetu federalnego wypłatami z odszkodowań. Powszechnie uważa się, iż ochrona powodziowa leży w gestii państwa, ponieważ jest ona dobrem publicznym. Niska gotowość do zapłaty indywidualnych konsumentów wpływa negatywnie na podaż dóbr publicznych. Ze społecznego punktu widzenia celem powinna być minimalizacja kosztów zapobiegania niezależnie od tego, kto je ponosi. Doświadczenia Stanów Zjednoczonych wskazują na większą efektywność finansową środków ochrony przeciwpowodziowej w ubezpieczeniach niż w tworzeniu programów odpowiedzialności cywilnej za szkody. Odpowiedzialność cywilna może być bezpośrednia (ścisła) oraz wynikająca z zaniedbania. Przykładowo rząd jest odpowiedzialny za spływ po drodze publicznej i skutki regulacji cieków oraz samą regulację cieków. Wynika z tego, iż ochrona przeciwpowodziowa powinna być publiczna i finansowana ze źródeł publicznych. Analiza kosztów i korzyści zazwyczaj pomaga w ustaleniu, jaka wysokość wydatków jest konieczna (właściwa, efektywna) z wyznaczeniem składki ubezpieczeniowej dla nieruchomości oraz prawem odpowiedzialności cywilnej, nakładającym na odpowiedzialnego obowiązek ponoszenia wydatków. W ubezpieczeniach obowiązkowych trzeba uważać na zaniedbania stron generujące straty.

89 Niemcy

Niemcy stanowią dobry przykład państwa o rynkowym podejściu do ubezpieczeń. Na podstawie wywiadów przeprowadzonych latem 2002 roku (w okresie po wielkiej powodzi) w Niemczech w firmie ubezpieczeniowej Allianz oraz w Sparkasse (banku oferującym również ubezpieczenia) poczyniono następujące obserwacje. W Niemczech istnieje możliwość ubezpieczania różnorodnych ryzyk. Towarzystwa ubezpieczeniowe, jak również banki mają podobną ofertę, składającą się z pakietów ubezpieczeniowych łączących w sobie zagrożenia takie jak ogień, woda, burza, grad (tzw. ubezpieczenie FLEXA). Do 1996 roku ubezpieczenie od ognia było obowiązkowe jak OC samochodu, od tamtej pory jest dobrowolne, lecz nie zauważono wycofywania się z polisy osób do tej pory ubezpieczonych. W Niemczech szerokie kompetencje w stanowieniu prawa i podejmowaniu wielu inicjatyw i zarządzeń mają landy, stąd polityka ubezpieczeń, stawki itd. są zależne od danego landu. W landach Niemiec Wschodnich przed zjednoczeniem występowały pakiety ubezpieczeń obowiązkowych zawierające również ryzyko powodzi, stąd penetracja tego typu ubezpieczeń w tych landach jest wyższa. W landach zachodnich ubezpieczenia od powodzi rzadko są zawierane, ponieważ ludzie oceniają ryzyko wystąpienia tego zagrożenia jako niskie. Zostały opracowane tzw. klasy zagrożenia, które są stosowane przez wszystkie towarzystwa ubezpieczeniowe. Od 2001 roku istnieje w Niemczech pełny system podziału na klasy zagrożenia powodziowego. Na podstawie kodu pocztowego, ulicy i numeru domu sprzedawca polisy może sprawdzić, jaki stopień ryzyka jest przyporządkowany danej okolicy. Klasa 1 oznacza tereny do tej pory niedotknięte powodzią, gdzie ryzyko wystąpienia powodzi jest bardzo niskie. Klasa 2 odpowiada miejscom, gdzie jednorazowo lub dwukrotnie wystąpiło zjawisko powodzi, dlatego składki i wypłaty odszkodowań są w tym wypadku wyższe. Bardzo często klienci rezygnują z ubezpieczenia ze względu na wysoki koszt składki. Klasa 3 odpowiada terenom często nawiedzanym przez powódź. Zawiązanie ubezpieczenia (wykupienie polisy) jest możliwe po konsultacji z zarządem towarzystwa ubezpieczeniowego. Składki na ubezpieczenie są w klasie 3 bardzo wysokie. Często zdarza się, iż ubezpieczenie terenu regularnie nawiedzanego przez powódź jest niemożliwe, ponieważ teren jest wyłączony spod ochrony ubezpieczeniowej, gdyż ubezpieczenie przynosi wyłącznie straty towarzystwu. System identyfikacji ryzyka poprzez kody pocztowe jest bardzo popularny na świecie i wprowadzany przez coraz więcej państw, funkcjonuje on już w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych, Danii i Belgii.

90 Takie same reguły jak dla gospodarstw i domów prywatnych stosowane są dla przedsiębiorstw. Składka oraz suma ubezpieczenia wyliczane są na podstawie wartości ubezpieczanego majątku. Oszacowana wartość nieruchomości jest znana ubezpieczycielowi na podstawie pomiarów prowadzonych przez upoważnionych przez rzeczoznawców urząd gminy. Na właścicielach nieruchomości spoczywa obowiązek powiadomienia towarzystwa ubezpieczeniowego o wszystkich zmianach w wartości nieruchomości. Mapy topograficzne z naniesionymi strefami (klasami) są dostępne dla pracowników towarzystw ubezpieczeniowych w wersji elektronicznej, aby po określeniu pozostałych cech budynków i nieruchomości mogli wyliczyć sumę ubezpieczenia. Niektóre budynki znajdujące się w strefie wysokiego ryzyka wystąpienia powodzi muszą spełniać dodatkowo kilka warunków zanim zakład ubezpieczeń podpisze umowę ubezpieczenia. Należą do nich między innymi: odstęp jednokilometrowy od źródła zagrożenia (rzeki), czy położenie piwnicy 3 m powyżej poziomu wody. Wprowadzenie w Niemczech systemu ubezpieczeń obowiązkowych nie jest brane pod uwagę, gdyż dla wielu obywateli stanowiłoby to zbyt duże obciążenie finansowe. Dodatkowo według licznych opinii, w gospodarce wolnorynkowej powinno unikać się stwarzania sytuacji monopolu ubezpieczeniowego, który powstałby w przypadku scentralizowania ubezpieczeń obowiązkowych przez jedno towarzystwo.

Chiny Praktyki rynkowego podejścia do ubezpieczeń od powodzi występują również w Chinach. Tam powodzie występują najczęściej na świecie, we wszystkich regionach kraju, powodując większe straty niż inne katastrofy naturalne. Wraz z szybkim wzrostem gospodarczym również straty powodowane przez powodzie wielokrotnie wzrosły. Eksperci od ubezpieczeń i katastrof w Chinach zastanawiają się nad zwiększeniem roli ubezpieczeń tak, aby ryzyko kompensacji strat było rozdystrybuowana pomiędzy rząd, przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe i firmy ubezpieczeniowe, gdyż dotychczasowy sposób mobilizacji środków publicznych utrudnia równoczesne dostarczanie na pożądanym poziomie innych dóbr publicznych. Straty powodziowe nie są ubezpieczane odrębnie, ale jako jedno z ryzyk w pakiecie ubezpieczenia mienia. Składki ubezpieczeniowe nie są kalkulowane w zależności od faktycznego ryzyka, lecz jako standardowa opłata, taka sama jak za ryzyko wstąpienia pożaru. Eksperci potwierdzają nie tylko niesprawiedliwość takiego podejścia, lecz również zniechęcanie do wdrażania środków ochrony przeciwpowodziowej. Chiny nie posiadają również systemu reasekuracji, co powoduje faktyczne zwiększenie ryzyka ubezpieczycieli przy przyjmowaniu do ubezpieczenia ryzyka powodzi. Dotychczas wypracowane propozycje dotyczą

91 utworzenia specjalnych ubezpieczeń od powodzi zarządzanych prywatnie oraz rządowe propozycje zniżek podatkowych dla wdrażających zabezpieczenia powodziowe (Xinhua News Agency, 2004).

Wielka Brytania

System ubezpieczeń w Wielkiej Brytanii jest rynkowy, dobrowolny, a ryzyko dobrze rozpoznane. Do tej pory stosowano w tym państwie na szeroką skalę rozwiązania techniczne w ochronie przed powodzią planowane i finansowane przez rząd. Za przyczyną inwestycji przeciwpowodziowych część nieruchomości znalazła się w sferze podwyższonego ryzyka wystąpienia powodzi i obecnie nie kwalifikuje się do ubezpieczenia. Stąd priorytetową sprawą w Wielkiej Brytanii jest poszukiwanie rozwiązań nietechnicznych i dyskusja nad odpowiedzialnością państwa za zwiększanie ryzyka wystąpienia katastrofy powodzi poprzez decyzje w sprawie zmian w sposobie użytkowania terenu. W odpowiedzi na te problemy proponowane są ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej od skutków powodzi. Szereg regionów, takich jak Anglia i Walia, realizuje cele w zakresie ochrony przeciwpowodziowej stosując przepisy dotyczące planowania przestrzennego (Howarth, 2002). Uniemożliwiając inwestycje przestrzenne stwarzające zagrożenie powodziowe zapobiega się przyczynom powstawania kosztów. Funkcjonująca w Wielkiej Brytanii Agencja ds. Środowiska (Environmental Agency – EA) ma jednakże tylko prawo, a nie obowiązek zapobiegania powodziom (Holwarth, 2002b). Jedyne ustawowe obowiązki Agencji obejmują „ogólny nadzór” nad ochroną przeciwpowodziową, lustracje terenów zagrożonych i ewentualne ostrzeganie przed powodzią. Powszechny brak obowiązków prawnych po stronie władz zajmujących się ochroną przeciwpowodziową wynika z praktycznych przesłanek finansowych. Równocześnie jednak Europejska Konwencja Praw Człowieka gwarantuje obywatelom prawo ochrony przed powodzią, nakładające na władze odpowiedzialność za niezapewnienie takiej ochrony (Willkinson, 2002). Istotna we wszystkich państwach kwestia finansowania ochrony przeciwpowodziowej ze środków publicznych jest przedmiotem publicznej debaty w Wielkiej Brytanii. Zwłaszcza w sferze ochrony przeciwpowodziowej zdolność władz do działania jest w dużej mierze uwarunkowana skłonnością rządu do pokrycia znacznej części kosztów kapitałowych poszczególnych projektów oraz gotowością płatników lokalnych podatków do pokrycia pozostałej części. Nowe projekty kapitałowe muszą otrzymać jednorazową dotację z budżetu państwa oraz środki od lokalnych władz z terenu

92 projektu. Alokacja budżetowa podlega systemowi punktacji stosowanemu do wszystkich projektów wymagających finansowania, a także oparta jest na analizie kosztów i korzyści. System ten krytykowano głównie za zwracanie zbyt dużej uwagi na wartość chronionych aktywów, przy niedostatecznym uwzględnieniu cierpienia ludzi w przypadku powodzi i skutków ekologicznych technicznych metod przeciwpowodziowych. Od dłuższego czasu domagano się wprowadzenia zasady „beneficjent płaci”, zgodnie z którą całość lub część kosztów powinna zostać w maksymalnym stopniu sfinansowana przez strony odnoszące najwięcej korzyści z wydatków przeciwpowodziowych (HM Government, 1985). Można to osiągnąć przez bardziej powszechne zastosowanie następujących instrumentów: specjalnych opłat melioracyjnych, opłaty przestrzennej, opłaty przyłączeniowej (w celu pokrycia kosztów przeciwpowodziowych przez strony realizujące inwestycje na obszarach zalewowych), opłaty zalewowej (obejmującej bezpośrednią płatność na rzecz lokalnej ochrony przeciwpowodziowej przez zajmujących teren zalewowy) albo opłaty drenażowej – uznaniowej opłaty od każdej nieruchomości (DEFRA, 2002).

Francja

Przykład Francji dostarcza informacji na temat praktyki stosowania rozwiązań najbardziej zbliżonych do obligatoryjnych pośród wszystkich analizowanych państw. Jest ona państwem o długiej tradycji zintegrowanego zarządzania zasobami wodnymi na szczeblu dorzeczy. Polska od wielu lat ściśle współpracuje i czerpie wzorce z polityki wodnej tego państwa. Narzędziami finansującymi skutki powodzi we Francji są Narodowy Program Finansowania Katastrof (CAT NAT) i Fundusz Rolny. Instrumenty te charakteryzują się udziałem publicznego i prywatnego sektora w przejmowaniu ryzyka. Każda polisa ubezpieczenia majątkowego zawiera dodatkową opłatę na pokrycie strat ekonomicznych w przypadku wystąpienia katastrofy naturalnej (zazwyczaj 9% dopłaty). Wysokość składek ubezpieczeń od powodzi podlega regulacjom rządowym. CAT NAT pokrywa zarówno straty osób prywatnych, jak i przedsiębiorstw. Państwami stosującymi podobne rozwiązania są Irlandia, Norwegia, Hiszpania i Szwajcaria, które wprowadziły - przynajmniej częściowo - obowiązkowe ubezpieczenia od katastrof naturalnych. Rządy decydują się na to rozwiązanie zwykle w sytuacji, gdy powódź (lub kilka ryzyk) stanowi ogromne zagrożenie w skali kraju. Łączenie polis ubezpieczeń majątkowych z ubezpieczeniami od powodzi za dopłatą do pojedynczego ryzyka lub grupy ryzyk jest praktykowane poza wskazanymi powyżej państwami również w: Belgii, Niderlandach i na Węgrzech.

93 Węgry

Węgry są przykładem państwa aktywnie poszukującego sprawiedliwych i efektywnych kosztowo rozwiązań w dziedzinie finansowania skutków powodzi. Na Węgrzech rekompensaty rządowe są regulowane ustawą katastroficzną, która stanowi, iż: • straty związane z osobistymi kosztami działań akcji powodziowej i nie finansowane przez ubezpieczenia powinny być w całości zwrócone pokrzywdzonym, • wydatki związane z organizacją akcji powodziowej powinny być poniesione przez państwo, • zniszczenia powstałe na obszarze wystąpienia katastrofy powinny zastać pokryte z budżetu centralnego zgodnie z decyzjami rządu. Rynkowe, dobrowolne ubezpieczenia pokrywają straty występujących katastrof w bardzo niewielkiej części (Mitchell, 2000, raport niepublikowany). Polisy ubezpieczeniowe są związane z ubezpieczeniami majątkowymi nieruchomości, poza obszarami niechronionych terenów zalewowych, gdzie takie polisy nie są oferowane. Składki ubezpieczeniowe wynoszą 1% całości składek ubezpieczenia nieruchomości, niezależnie od faktycznego ryzyka. W ten sposób występuje znaczne wzajemne subsydiowanie pomiędzy regionami (obszarami) o wysokim i niskim ryzyku wystąpienia powodzi. Firmy ubezpieczeniowe próbują wyłączyć z polis wszystkie straty związane z powodzią, poza stratami spowodowanymi przerwaniem wałów przeciwpowodziowych. Zasadniczo polisy ubezpieczeń od powodzi nie są dobrze zdefiniowane w Ogólnych Warunkach Ubezpieczenia (OWU) towarzystw ubezpieczeniowych, a ryzyko średnio rozpoznane. W wielu państwach, szczególnie nowych państwach członkowskich Unii Europejskiej takich jak Polska, Czechy, Węgry, Słowacja, rynek ubezpieczeń od katastrof wygląda bardzo podobnie.

Australia

Finansowanie klęsk żywiołowych w Australii bazuje na całej gamie instrumentów wzajemnie się dopełniających, takich jak: ubezpieczenia dobrowolne, instrumenty alternatywnego transferu ryzyka oraz samoubezpieczenie. Prywatne firmy ubezpieczeniowe są jedynie częścią większej grupy podmiotów ponoszących koszty katastrof naturalnych (Reyland, 2000). Ubezpieczyciele pokrywają jedynie około 2% całości kosztów ekonomicznych wspomnianych katastrof. Współczynnik ten jest o wiele

94 niższy w krajach rozwijających się i w 1998 roku wynosił średnio: 7% Afryka, 4% Azja (Munich Re, 1999b). Nawet w państwach o wysokiej penetracji rynku przez ubezpieczycieli, ubezpieczenia od katastrof naturalnych nie stanowią więcej niż połowy wypłat odszkodowań i kształtują się średnio na poziomie: 27% Europa, 30% USA, 34% Australia (Munich Re, 1999b) i 20% Kanada (EPC, 2000). Korporacyjny rynek samoubezpieczeń i różnorodne formy alternatywnego transferu ryzyka rozwijają się jako alternatywa i konkurencja dla tradycyjnego komercyjnego rynku ubezpieczeniowego. Do form alternatywnego transferu ryzyka możemy zaliczyć: retencję aktywną, retencję pasywną oraz towarzystwa zależne. Retencja aktywna polega na podjęciu pewnych ryzyk poprzez tworzenie wewnątrz organizacji specjalnych funduszy lub rezerw na pokrycie przyszłych zdarzeń losowych. Retencja pasywna natomiast polega na podjęciu pewnych ryzyk poprzez założenie pokrycia możliwych przyszłych strat związanych ze zdarzeniami losowymi z bieżących funduszy organizacji. Towarzystwa zależne (captives) to kontrolowane przez ubezpieczonych towarzystwa ubezpieczeniowe. Dla podsumowania opisanych powyżej charakterystycznych podejść do rozwiązań ubezpieczeniowych od powodzi w wybranych państwach na rysunku 18 określono ich pozycję biorąc pod uwagę kryterium dobrowolności zawierania polis i aktywnej polityki państwa.

dobrowolne • Wielka Brytania • Chiny • Australia • Polska pasywna polityka • Węgry aktywna polityka tworzenia tworzenia instrumentów instrumentów i zaangażowania • Stany i zaangażowania państwa Zjednoczone państwa • Francja obowiązkowe

Rysunek 18: Porównanie rozwiązań ubezpieczeniowych w wybranych państwach Źródło: opracowanie własne.

95 3.3 Porównanie ubezpieczeń powodziowych w wybranych państwach z zastosowaniem metod taksonomicznych

W niniejszym podrozdziale porównano charakterystyczne, dostępne rozwiązania ubezpieczeniowe, w celu sformułowania wniosków z możliwości ich wykorzystania dla wprowadzenia w Polsce pewnych cech systemów ubezpieczeniowych funkcjonujących w innych państwach. Taksonomia będąca jedną z dziedzin statystycznej analizy wielowymiarowej zajmuje się zasadami oraz regułami porównań i klasyfikacji obiektów charakteryzowanych przez wiele cech. Metody taksonomiczne dzielą niejednorodną zbiorowość elementów na grupy bardziej homogeniczne ze względu na wybrany zespół własności zwanych cechami diagnostycznymi. Służą one określeniu dalszych i bliższych podobieństw występujących między porównywanymi elementami danego zbioru. Przeprowadzone w pracy badanie dotyczy porównania różnych jednostek zbiorowości między sobą w tym samym czasie oraz porównania ich z polskimi rozwiązaniami. Miary taksonomiczne pozwalają na grupowanie rozważanych obiektów wielocechowych w grupy typologiczne oraz umożliwiają konstrukcje rankingów tych obiektów ze względu na przyjęte kryteria. Wyniki tych porównań umożliwiają szersze spojrzenie na badaną zbiorowość obiektów od strony ich podobieństwa i zróżnicowania. Badanie składa się z następujących etapów: 1. dobór kryteriów porównania (cech diagnostycznych), 2. zebranie danych statystycznych, 3. wybór metody klasyfikacji: normalizacja cech diagnostycznych i ocena podobieństwa, 4. klasyfikacja badanych obiektów, 5. weryfikacja wyników klasyfikacji.

Dobór kryteriów porównania (cech diagnostycznych)

Porównanie może nastąpić jedynie pomiędzy elementami tego samego rodzaju. W tym wypadku dotyczy ono stosowanych rozwiązań ubezpieczeniowych w różnych państwach. Zbiór badanych wielowymiarowych obiektów określamy przez

Qi = {Q1 ,...,Qm }, gdzie: m – liczba badanych obiektów; a zbiór zmiennych diagnostycznych jako: X = {X1,..., X k }, gdzie: k – liczba badanych zmiennych.

W celu przeprowadzenia klasyfikacji obiektów Qi traktujemy je jako wektory, których współrzędnymi są wartości zmiennych przez nie uzyskiwane, czyli: Qi=[xi1 xi2 ... xik],

96 gdzie: xij (i=1,...,m; j=1,...,k) – wartość j-tej zmiennej w i-tym obiekcie wielowymiarowym Qi. Warunkiem prawidłowego doboru wstępnej listy zmiennych diagnostycznych jest gruntowna znajomość przedmiotu badania. Wybrane cechy powinny w sposób możliwie najlepszy ujmować istotne właściwości badanej zbiorowości. Cechy powinny być wysoce diagnostyczne, tzn. dobrze i ostro rozgraniczać typy; są to cechy charakteryzujące się większą zmiennością. Cechy nie powinny być ze sobą ściśle skorelowane, lecz być skorelowane z możliwie dużą liczbą własności, które wpływając na treść badanego zjawiska nie zostały uwzględnione jako cechy diagnostyczne. Zbyt duża ilość zmiennych przeszkadza w klasyfikacji oraz powoduje niebezpieczeństwo korelacji między zmiennymi. Jeśli różnicujemy cechy ze względu na ich większe znaczenie, przypisujemy im odpowiednie wagi. W badaniu przyjęto, iż wszystkie wybrane cechy są równie ważne dla przeprowadzonej typologii. Cechy jakościowe (niemierzalne) zostały określone nominalnie, dzięki czemu otrzymano dwa lub trzy ich stany. Dla cech ilościowych możliwe jest wskazanie porządku mierzonych elementów oraz określenie różnicy wielkości między nimi. Przy wyborze cech diagnostycznych kierowano się przede wszystkim względami merytorycznymi. Cechy uszeregowano pośród czterech grup charakteryzujących różnice pomiędzy obiektami. Podobieństwa w zakresie cech związanych ze stopniem ekspozycji na ryzyko wstąpienia powodzi oraz demografią, gospodarką i warunkami naturalnymi między obiektami dostarczają informacji na temat wspólnej płaszczyzny porównania. Wskaźniki świadczą o podobieństwie struktur ekonomicznych poprzez mierniki takie jak: wielkość PKB oraz o podobieństwach w zakresie stopnia zaangażowania państwa w finansowanie skutków katastrof. Jak wynika z przeprowadzonych studiów literaturowych (IPCC, 2000a; IIASA, 2003b; Kunreuther eds., 1998), jedną z najistotniejszych cech różnicujących systemy ubezpieczeniowe jest dystrybucja ryzyka pomiędzy sektorem publicznym i prywatnym. Aby ocenić stopień tej dystrybucji, można użyć wskaźników przedstawionych w tabeli 21. W tabeli wyszczególniono również pozostałe cechy diagnostyczne, wyodrębnione na podstawie warunków przedstawionych powyżej, wraz z prawami normalizacji dla cech niemierzalnych polegającej na nadaniu im znormalizowanych wag z przedziału <0,1>. Cechy niemierzalne wyróżniono kolorem szarym, dodatkowo - na czerwono - zaznaczając cechy charakteryzujące i wyróżniające rozwiązanie obowiązkowe.

97 Tabela 21: Wybrane cechy diagnostyczne Lp. Cechy diagnostyczne Miano i normalizacja 1 Stopień ekspozycji na ryzyko wystąpienia powodzi 1.1 wysoki poziom zagrożenia ze strony innych katastrof 0”–nie występuje, „1”–występuje. 1.2 procent obszaru państwa dotknięty wysokim ryzykiem powodzi [%] 1.3 ilość katastrofalnych powodzi w latach 1974-2004 „0” – mniej niż 15, „0,5” – 15-60 „1” – powyżej 60. 1.4 wielkość strat ekonomicznych w największej powodzi ostatniego stulecia per capita [mld USD] 1.5 średni udział strat ubezpieczonych w stratach [%] powodziowych ogółem 2 Demografia, ekonomia i warunki naturalne 2.1 wielkość PKB per capita [tys. USD] 2.2 gęstość zaludnienia (powiązana z intensyfikacją [liczba osób na km2] zabudowy) 2.3 procent obszarów cennych przyrodniczo [%] (chronionych) 2.4 udział terenów rolniczych w całości obszaru państwa [%] 3 Ubezpieczenia: dystrybucja ryzyka pomiędzy sektorem publicznym i prywatnym 3.1 udział w światowym rynku ubezpieczeń majątkowych [%] (na podstawie przychodów ze składki per capita) 3.2 ilość firm ubezpieczających mienie per capita [liczba] poziom konsolidacji rynku ubezpieczeniowego: [%] 3.3 udział w rynku 1 firmy 3.4 udział w rynku 3 firm 3.5 wskaźnik penetracji rynku ubezpieczeniowego ubezpieczeniami od powodzi [%] 3.6 „pool” ubezpieczeniowy lub specjalny fundusz „0”–nie występuje, reasekuracyjny „1”–występuje. 3.7 stopień dobrowolności ubezpieczeń prywatnych „0” – obowiązkowe, niskie stawki składek ubezpieczeniowych dla wszystkich gospodarstw domowych, „0,5” – rozwiązanie pośrednie „1” – całkowicie dobrowolne, wysokość składki zależna od indywidualnego poziomu ryzyka. 3.8 samodzielne polisy ubezpieczeniowe od powodzi „0”–nie występują; „1”–występują. 3.9 polisy łączonych ryzyk „0”–nie występują; „1”–występują. 3.10 częste wyłączanie ryzyka powodzi z polis łączonych ryzyk „0”–nie występuje; „1”–występuje. 3.11 rynek ubezpieczeń od powodzi jest zorganizowany, „0”–nie; „1”–tak. uregulowany, ryzyko rozpoznane 3.12 ubezpieczyciele przekazują fundusze na prewencję „0”–nie; „1”–tak. 4 Zaangażowanie rządu (pomocowe programy rządowe) 4.1 rząd z zasady pokrywa straty powodziowe „0”–nie, mieszkańców „1”–tak. 4.2 rządowe programy uruchamiane są w przypadku powodzi „0”–brak takiego programu, po ogłoszeniu stanu klęski żywiołowej zapewniające „1”–istnienie przynajmniej jednego finansowanie strat bez wcześniejszych umów takiego programu. 4.3 specyficzne programy ubezpieczeń od powodzi „0”–brak takiego programu, „1”–istnienie przynajmniej jednego takiego programu. 4.4 programy ubezpieczeń obowiązkowych od powodzi „0”–brak takiego programu, „1”–istnienie przynajmniej jednego takiego programu. Źródło: opracowanie własne.

98 Dane statystyczne (wartości przyjmowane przez cechy diagnostyczne)

Źródłami zgromadzonych danych są publikowane analizy, w szczególności: CEA, 2004; GUS, 1990-2004; Munich Re, 3/2005; Paklina, 2003; Swiss Re, 3/2004; The Word Fact Book, 2005; Insurance Fact Book, 2005 oraz bazy danych: Eurostat, EM-DAT (baza danych dotycząca katastrof), European Nature Information System (EUNIS), EPC Disaster Database, CRED, 2002. Tabela 26 zawiera wartości zebranych danych przyjmowane przez zmienne diagnostyczne w analizowanych państwach. Większość cech diagnostycznych niemierzalnych wyrażona jest w procentach, dlatego na potrzeby klasyfikacji pozostałe dane znormalizowano odnosząc procentowo do maksymalnej wartości danej cechy. W tabeli 22 przedstawiono państwa w kolejności alfabetycznej, kolorystycznie rozróżniając regiony i alianse.

99 Tabela 22: Wartości przyjmowane przez zmienne diagnostyczne w analizowanych państwach

PL AU AT BE BU CN CZ DK FR ES JP CA MX NL DE NO NZ PT RO SK SZ SE TR US HU GB IT 1 1.1 0 1 1 0 1 1 0 0 1 1 1 1 1 0 0 1 1 1 1 0 1 1 1 1 0 1 1 1.2 20 10 10 50 5 30 20 40 20 20 40 5 5 70 20 5 10 20 5 10 20 5 5 10 30 20 20 1.3 0 0,5 0 0 0 1 0 0 0,5 0 0,5 0,5 0,5 0 0 0 0,5 0 0 0 0 0 0,5 1 0,5 0 0,5 1.4 11,14 2,85 25,31 16,50 8,51 2,37 19,61 33,33 2,48 9,68 5,84 3,35 0,56 10,73 14,20 6,67 5,00 0,95 8,07 2,04 9,46 1,89 1,44 7,10 1,70 9,77 16,01 1.5 10 60 16 20 10 2 16 20 90 90 80 20 10 10 20 10 60 80 10 10 14 10 10 18 20 33 5 2 2.1 12 30,7 31,3 30,6 8,2 5,6 16,8 32,2 28,7 23,3 29,4 31,5 9,6 29,5 28,7 40 23,2 17,9 7,7 14,5 33,8 28,4 7,4 40,1 14,9 29,6 27,7 2.2 127 3 99 342 67 140 132 128 111 80 340 4 55 484 236 15 15 115 97 111 188 22 90 32 108 250 197 2.2z 26,24 0,62 20,45 70,66 13,84 28,93 27,27 26,45 22,93 16,53 70,25 0,83 11,36 100 48,76 3,10 3,10 23,76 20,04 22,93 38,84 4,55 18,60 6,61 22,31 51,65 40,70 2.3 3 10 3 0,3 12 14 4 1 0,4 1 6 12 20 2 6 8 10 1 1 2 4 1 1 6 1 4 2 2.4 45,9 6,5 16,9 23,3 40,0 15,4 39,8 54,0 33,5 26,0 12,2 4,9 13,0 26,7 33,8 2,8 5,6 21,7 40,8 30,1 10,4 6,5 30,9 19,1 50,0 23,4 27,8 3 3.1 0,80 7,10 8,15 9,81 0,14 0,04 1,76 8,52 7,57 5,29 6,04 8,72 0,50 11,95 9,00 9,56 7,25 3,52 0,04 0,93 17,16 5,89 0,30 15,32 1,20 12,00 5,44 3.2 0,98 7,80 7,90 45,63 2,97 0,01 3,92 46,30 8,32 8,49 3,92 24,39 2,35 28,84 8,42 55,56 75,00 25,71 3,23 3,15 67,57 44,44 7,18 3,48 1,70 13,38 4,41 3.3 47 21 12 10 17 78 38 20 16 15 15 6 22 11 9 26 16 21 23 54 13 16 11 8 56 8 17 3.4 64 46 34 21 50 97 72 47 46 27 44 15 41 30 17 68 30 40 50 82 33 44 30 17 97 17 43 3.5 10 65 10 10 5 7 10 10 99 90 80 10 5 5 10 5 60 70 5 5 70 10 5 30 5 95 10 3.6 0 1 1 1 0 0 0 1 1 1 1 1 0 0 1 1 1 0 0 0 1 0 1 1 1 1 0 3.7 1 1 1 0 1 1 1 0 0 0 1 1 1 1 1 0 0,5 1 1 1 0,5 1 1 0,5 0,5 1 1 3.8 0 1 0 1 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 1 0 0 1 3.9 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 3.10 1 1 1 0 1 1 1 1 0 1 1 1 0 1 1 0 1 0 1 1 0 1 0 1 1 1 1 3.11 0 1 0 1 0 0 0 1 1 1 1 0 0 1 1 1 0 0 0 0 1 0 0 1 0 0 0 3.12 0 1 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1 0 0 0 4 4.1 1 0 0 0 1 0 1 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 1 0 1 4.2 1 1 0 0 1 0 1 0 1 1 0 1 1 1 1 0 0 0 1 1 0 0 1 0 1 0 0 4.3 0 1 1 1 0 0 0 0 1 1 0 0 0 1 0 1 0 0 0 0 1 1 0 1 0 1 0 4.4 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1 0 0 0 Źródło: opracowanie własne na podstawie materiałów wymienionych na s.102; kody państw na podstawie ISO 3166.

Państwa, które uzyskały członkostwo w Unii Europejskiej w 2004 roku Państwa obecnie kandydujące do wstąpienia do UE Region Oceanii Region Ameryki Północnej i Środkowej Państwa, które były członkami Unii Europejskiej przed 2004 rokiem Inne państwa europejskie Region Azji

100 Dla porównania z wynikami badania charakterystyk w poszczególnych państwach w tabeli 23 zebrano adekwatne dane zagregowane na poziome regionów świata. Tabela 23: Charakterystyki ubezpieczeń zagregowane na poziomie regionów świata Szacunkowe Ubezpieczenia Udział w Składki Składki straty majątkowe Regiony Składki rynku przypisane per w wyniku jako % świata [mln USD] światowym jako % capita zmian całości [%] PKB [USD] klimatu składek [% PKB] Ameryka 817 858 38.0 7.7 1 021 54 --- Ameryka Północna 779 593 36.2 9.0 2 592 53 1.5 Ameryka Łacińska 38 265 1.8 2.0 77 72 4.3 Europa 699 474 32.5 6.9 614 42 --- Europa Zachodnia 684 848 31.8 7.3 1 466 42 1.3 Europa Środkowa i Wschodnia 14 626 0.7 2.1 23 75 -0.3 Azja 571 272 26.5 7.8 36 23 --- Japonia 453 093 21.0 11.7 3 584 20 2.8 Południowa i Wschodnia Azja 107 430 5.0 3.8 34 31 8.6 Środkowy Wschód 10 749 0.5 1.7 42 67 4.1 Afryka 28 792 1.3 4.8 36 25 8.7 Oceania 37 872 1.8 9.4 1 378 41 2.8 Świat 2 155 269 100.0 7.4 271 41 1.9 Źródło: za IPCC (2000) i Tol (1996). Oszacowanie kosztów i korzyści ex-ante w ubezpieczeniach naturalnych ryzyk katastroficznych bezsprzecznie wiąże się z przewidywaniami zmian klimatycznych w przyszłości. Bazując na dotychczasowych badaniach ekonomicznych skutków zmian klimatu (Tol, 1996) można wyszczególnić wskazane w tabeli wielkości strat w wyniku zmian klimatu. Dokładniejsze badania pozwalają na oszacowanie wielkości strat w wybranych kategoriach dóbr w poszczególnych regionach (Tol, 1995). Obliczenia strat związanych ze zmianami klimatycznymi na podstawie modeli zintegrowanych ocen (IAM – Integrated Assessment Models), wykorzystywanych również w metodach społecznej analizy kosztów i korzyści, są stosowane dla określenia współczynników przy prognozie kosztów i korzyści dla ubezpieczeń od powodzi.

Metoda klasyfikacji rozwiązań ubezpieczeniowych w poszczególnych państwach W celu klasyfikacji rozwiązań ubezpieczeniowych w poszczególnych państwach (obiektach) zastosowano miarę podobieństwa. Klasyfikacji dokonano poprzez obliczenie odległości poszczególnych obiektów od obiektu bazowego (rozwiązania ubezpieczeniowego istniejącego w Polsce). Odległości te wynikają z różnic w wartościach

101 przyjmowanych przez zmienne diagnostyczne w poszczególnych państwach. Po znormalizowaniu wartości cech diagnostycznych i znalezieniu współrzędnych wektora opisującego obiekt bazowy zastosowano formułę agregacji zmiennych znormalizowanych w postaci odległości euklidesowej względem obiektu wzorcowego. W celu obliczenia miar odległości przeprowadzono dwa rodzaje klasyfikacji. W pierwszym przypadku porównano wszystkie obiekty do obiektu bazowego obrazując miarę odległości każdego z nich w stosunku do rozwiązania polskiego pod względem cech ujętych w tabeli 25 w grupach 1, 2, 3, 4 (poza niektórymi cechami z grupy 3 najlepiej charakteryzującymi rozwiązanie obowiązkowe, przedstawionymi w tabeli 28). Zastosowano metody obliczeniowe oddzielnie dla cech mierzalnych i niemierzalnych. Miarę podobieństwa znormalizowano według formuły: 1 φik = (5) 1+ dik

gdzie: dik jest odległością taksonomiczną między obiektami i-tym oraz k-tym. Miara podobieństwa należy do przedziału <0,1>. Im mniejsza odległość taksonomiczna dik, tym bardziej obiekty (cechy) są do siebie podobne, co oznacza równocześnie większą wartość miary podobieństwa φik . Wartości dik wyznaczano z metryki miejskiej wyznaczającej odległość między i-tym i k-tym obiektem według wzoru:

n dik = ∑ xij − xkj (6) j=1

gdzie: xij- wartość j-tej cechy dla i-tego obiektu,

xkj- wartość j-tej cechy dla k-tego obiektu. Przyjęto założenie, że wszystkie cechy mają jednakowy wpływ na odległość między obiektami. Natomiast w drugim przypadku - w podobny sposób - porównano odległość wszystkich obiektów od wzorcowego rozwiązania, które zdefiniowano jako najbardziej zbliżone do ubezpieczeń obowiązkowych (zdefiniowanych szerzej w rozdziale 4) pod względem wartości osiąganych przez wybrane cechy, zebrane w tabeli 24. Tabela 24: Charakterystyczne cechy rozwiązania wzorcowego (obowiązkowego) 3.7 0 3.8 1 3.9 1 3.10 0 3.11 1 3.12 1 Źródło: opracowanie własne. Klasyfikacja badanych obiektów i wyniki badań

Tabela 25 przedstawia wartości dik. Dla cech 3.7-3.12 podano odległości od rozwiązania bazowego.

102 Tabela 25: Wartości przyjmowane przez odległości taksonomiczne dik

PL AU AT BE BU CN CZ DK FR ES JP CA MX NL DE NO NZ PT RO SK SZ SE TR US HU GB IT 1.1 0 1 1 0 1 1 0 0 1 1 1 1 1 0 0 1 1 1 1 0 1 1 1 1 0 1 1 1.2 0 10 10 30 15 10 0 20 0 0 20 15 15 50 0 15 10 0 15 10 0 15 15 10 10 0 0 1.3 0 0,5 0 0 0 1 0 0 0,5 0 0,5 0,5 0,5 0 0 0 0,5 0 0 0 0 0 0,5 1 0,5 0 0,5 1.4 0 8,29 14,17 5,36 2,63 8,77 8,47 22,19 8,66 1,46 5,30 7,79 10,58 0,41 3,06 4,47 6,14 10,19 3,07 9,10 1,68 9,25 9,70 4,04 9,44 1,37 4,87 1.5 0 50 6 10 0 8 6 10 80 80 70 10 0 0 10 0 50 70 0 0 4 0 0 8 10 23 5 2.1 0 18,7 19,3 18,6 3,8 6,4 4,8 20,2 16,7 11,3 17,4 19,5 2,4 17,5 16,7 28 11,2 5,9 4,3 2,5 21,8 16,4 4,6 28,1 2,9 17,6 15,7 2.2z 0 25,62 5,79 44,42 12,4 2,69 1,03 0,21 3,31 9,71 44,01 25,41 14,88 73,76 22,52 23,14 23,14 2,48 6,2 3,31 12,6 21,69 7,64 19,63 3,93 25,41 14,46 2.3 0 7 0 2,7 9 11 1 2 2,6 2 3 9 17 1 3 5 7 2 2 1 1 2 2 3 2 1 1 2.4 0 39,4 29 22,6 5,9 30,5 6,1 8,1 12,4 19,9 33,7 41 32,9 19,2 12,1 43,1 40,3 24,2 5,1 15,8 35,5 39,4 15 26,8 4,1 22,5 18,1 3.1 0 6,3 7,35 9,01 0,66 0,76 0,96 7,72 6,77 4,49 5,24 7,92 0,30 11,15 8,20 8,76 6,45 2,72 0,76 0,13 16,36 5,09 0,50 14,52 0,40 11,20 4,64 3.2 0 6,82 6,92 44,65 1,99 0,97 2,94 45,32 7,34 7,51 2,94 23,41 1,37 27,86 7,44 54,58 74,02 24,73 2,25 2,17 66,59 43,46 6,20 2,50 0,72 12,40 3,43 3.3 0 26 35 37 30 31 9 27 31 32 32 41 25 36 38 21 31 26 24 7 34 31 36 39 9 39 30 3.4 0 18 30 43 14 33 8 17 18 37 20 49 23 34 47 4 34 24 14 18 31 20 34 47 33 47 21 3.5 0 55 0 0 5 3 0 0 89 80 70 0 5 5 0 5 50 60 5 5 60 0 5 20 5 85 0 3.6 0 1 1 1 0 0 0 1 1 1 1 1 0 0 1 1 1 0 0 0 1 0 1 1 1 1 0 3.7 1 1 1 0 1 1 1 0 0 0 1 1 1 1 1 0 0,5 1 1 1 0,5 1 1 0,5 0,5 1 1 3.8 1 0 1 0 1 1 1 1 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1 0 1 1 0 3.9 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3.10 1 1 1 0 1 1 1 1 0 1 1 1 0 1 1 0 1 0 1 1 0 1 0 1 1 1 1 3.11 1 0 1 0 1 1 1 0 0 0 0 1 1 0 0 0 1 1 1 1 0 1 1 0 1 1 1 3.12 1 0 1 1 1 1 1 1 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1 0 1 1 1 4.1 0 1 1 1 0 1 0 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 0 0 1 1 1 1 0 1 0 4.2 0 0 1 1 0 1 0 1 0 0 1 0 0 0 0 1 1 1 0 0 1 1 0 1 0 1 1 4.3 0 1 1 1 0 0 0 0 1 1 0 0 0 1 0 1 0 0 0 0 1 1 0 1 0 1 0 4.4 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1 0 0 0 Uwaga: cechy mierzalne oznaczono kolorem pomarańczowym, na czerwono wyróżniono cech charakteryzujące rozwiązanie obowiązkowe Źródło: opracowanie własne.

103 Tabela 26 zawiera wyniki klasyfikacji miar podobieństwa do polskiego rozwiązania ubezpieczeniowego, tabela 27 od rozwiązania najbardziej zbliżonego do ubezpieczeń obowiązkowych. Tabela 26: Taksonomiczne miary odległości i podobieństwa do polskiego rozwiązania

φ Rankin φ Rankin Państwo Kod dik ik dik ik niemierzalne niemierzalne g mierzalne mierzalne g Polska PL 0 1 --- 0 1 --- Australia AU 4,5 0,18 17 271,13 0,0037 19 Austria AT 5 0,17 20 163,53 0,0061 10 Belgia BL 4 0,20 14 267,34 0,0037 18 Bułgaria BU 1 0,50 3 100,38 0,0099 5 Chiny CN 4 0,20 15 146,09 0,0068 8 Czechy CZ 0 1,00 1 48,30 0,0203 1 Dania DK 3 0,25 10 179,74 0,0055 12 Francja FR 5,5 0,15 24 275,79 0,0036 20 Hiszpania ES 5 0,17 21 285,36 0,0035 23 Japonia JP 4,5 0,18 18 323,59 0,0031 25 Kanada CA 3,5 0,22 12 249,03 0,0040 16 Meksyk MX 2,5 0,29 8 147,43 0,0067 9 Niderlandy NL 1 0,50 4 275,88 0,0036 21 Niemcy DE 2 0,33 7 168,03 0,0059 11 Norwegia NO 5 0,17 22 212,04 0,0047 14 Nowa NZ Zelandia 4,5 0,18 19 343,25 0,0029 26 Portugalia PT 3 0,25 11 252,23 0,0039 17 Rumunia RO 1 0,50 5 81,67 0,0121 3 Słowacja SK 0 1,00 2 74,01 0,0133 2 Szwajcaria SZ 6 0,14 25 284,53 0,0035 22 Szwecja SE 4 0,20 16 203,29 0,0049 13 Turcja TU 3,5 0,22 13 135,65 0,0073 7 Stany US Zjednoczone 7 0,13 26 222,59 0,0045 15 Węgry HU 1,5 0,40 6 90,49 0,0109 4 Wielka GB Brytania 5 0,17 23 285,48 0,0035 24 Włochy IT 2,5 0,29 9 118,19 0,0084 6 Źródło: opracowanie własne. Otrzymane wyniki pozwalają na porównanie warunków ekspozycji na ryzyko i warunków ekonomicznych w różnych państwach i mogą stanowić podstawy analizy dla określenia rozwiązań ubezpieczeniowych państw, dla których miary odległości taksonomicznych od rozwiązania polskiego są najmniejsze. Jeśli istnieją tam godne naśladowania rozwiązania ubezpieczeniowe, należy zastanowić się nad ich implementacją w Polsce. W rankingach odległości dla cech mierzalnych i niemierzalnych występują różnice – niekiedy są one znaczne – np. dla Austrii, Chin, Niderlandów, Norwegii i Nowej Zelandii. Mogą one wynikać z różnej informacji niesionej przez te cechy. Pośród 26 państw porównywanych z Polską kolorem pomarańczowym w tabeli 26 zaznaczono te, które osiągnęły najmniejsze odległości, są to: Czechy, Słowacja, Bułgaria, Rumunia

104 i Węgry. Najodleglejszymi państwami pod względem obydwu rodzajów cech są: Wielka Brytania, Szwajcaria, Francja, i Hiszpania.

Tabela 27: Taksonomiczna miara podobieństwa do wzorcowego (obowiązkowego) rozwiązania φ Państwo Kod ik Ranking dla cech 3.7-3.12 Rozwiązanie wzorcowe 1 ------Francja FR 1 1 Belgia BL 0,5 2 Hiszpania ES 0,5 2 Szwajcaria SZ 0,4 3 Stany Zjednoczone US 0,4 3 Australia AU 0,33 4 Norwegia NO 0,33 4 Dania DK 0,25 5 Japonia JP 0,2 6 Meksyk MX 0,2 6 Niderlandy NL 0,2 6 Niemcy DE 0,2 6 Portugalia PT 0,2 6 Słowacja SK 0,2 6 Turcja TU 0,2 6 Włochy IT 0,2 6 Nowa Zelandia NZ 0,18 7 Węgry HU 0,18 7 Polska PL 0,17 8 Austria AT 0,17 8 Bułgaria BU 0,17 8 Chiny CN 0,17 8 Czechy CZ 0,17 8 Kanada CA 0,17 8 Rumunia RO 0,17 8 Szwecja SE 0,17 8 Wielka Brytania GB 0,17 8 Źródło: opracowanie własne. Najbliższym obiektem pod względem wartości osiąganych przez wskazane cechy do rozwiązania wzorcowego (obowiązkowego) jest Francja, a w dalszej kolejności Belgia, Hiszpania oraz Szwajcaria i Stany Zjednoczone. Polska należy do ostatniej najbardziej oddalonej grupy. Wskazuje to na konieczność wprowadzenia dużych zmian w stosunku do istniejącego rozwiązania i poniesienia w związku z tym wyższych kosztów w przypadku wprowadzenia rozwiązania obowiązkowego. Potwierdzają to wyniki badania przedstawione w tabeli 27, gdzie pod względem cech tam przedstawionych państwa najbardziej zbliżone do rozwiązania bazowego osiągają niski lub bardzo niski współczynnik podobieństwa do Polski. Stąd bezpośrednie przeniesienie doświadczeń tych państw z funkcjonującymi tam ubezpieczeniami oraz kosztów i korzyści wynikających z obowiązujących w nich rozwiązań nie dostarczy bezpośrednich informacji na temat

105 spodziewanych wyników w Polsce. Wskazuje to dobitnie na potrzebę przeprowadzenia analizy kosztów i korzyści w celu uzyskania informacji. W celu graficznego zobrazowania odległości taksonomicznych pomiędzy rozwiązaniami ubezpieczeniowymi w poszczególnych państwach przeprowadzono analizę skupień (ang. cluster analysis). Umożliwia ona porównanie obiektów wielocechowych poprzez ich podział na grupy o zbliżonych cechach. Zastosowano hierarchiczną metodą poszukiwania skupień, polegającą na sekwencyjnym formowaniu zbiorów tak, iż na każdym poziomie łączenia obiektów tworzone skupisko składa się z grup otrzymanych w poprzednich krokach. Podobieństwa pomiędzy obiektami zostały wyznaczone na podstawie wskaźnika odległości. Drzewko połączeń (dendrogram) ilustruje kolejne połączenia skupień coraz to wyższego rzędu (rysunek 19). Uzyskana hierarchia pozwala na określenie wzajemnego położenia skupień i obiektów w nich zawartych.

Diagram drzewa 120

100

60 100*Odl/Odl.maks 40

0 GB JP ES NZ SE US MX RO NL DK DE CN SK PL SZ PT FR AU NO CA TR BU BE IT AT HU CZ Rysunek 19: Analiza skupień odległości pomiędzy rozwiązaniami ubezpieczeniowymi poszczególnych państw Źródło: opracowanie własne w programie Statistica. Na rysunku 19 możemy zaobserwować cztery większe skupiska państw. Analiza skupień grupując obiekty potwierdza trafność obserwacji poczynionych w badaniu

106 taksonomicznych miar odległości pomiędzy rozwiązaniami ubezpieczeniowymi w poszczególnych państwach.

Weryfikacja wyników klasyfikacji

W badaniu skorzystano z najbardziej aktualnych dostępnych danych, których jakość można ocenić jest jako dobrą. Jednakże przy braku jednego, spójnego źródła danych wystąpią pewne rozbieżności z uwagi na przyjmowane metody agregacji, subiektywne wyznaczanie zmiennych niemierzalnych, przeliczanie kursów walutowych. Stąd dla otrzymanych wyników należy zakładać pewną wartość błędu statystycznego wynikającego z analizy.

Otrzymane wyniki odległości taksonomicznych zostały zweryfikowane przy pomocy analizy skupień, która dostarczyła również dodatkowych informacji o powiązaniach w grupach pomiędzy poszczególnymi państwami.

3.4 Możliwości implementacji cech systemów ubezpieczeniowych do rozwiązań obowiązujących w Polsce

Z dotychczas przeprowadzonej analizy można zaobserwować, iż w Polsce mamy do czynienia z niską penetracją rynku ubezpieczeniowego, niskim poziomem odpowiedzialności społecznej połączonym z oczekiwaniem na pomoc ze strony państwa, oraz z niskimi dochodami ludności. Nie jest to stan nietypowy i odosobniony. Państwa, które przystąpiły do Unii Europejskiej w 2004 roku, znajdują się na podobnym etapie rozwoju rynku ubezpieczeń, co potwierdza przeprowadzona analiza taksonomiczna. Obecnie ich rynki są zasadniczo mało znaczące w porównaniu z rynkiem Unii Europejskiej (udział kapitalizacji składek w nowych państwach wynosi około 3% całości ubezpieczeń majątkowych). Wciąż istnieje znaczna dysproporcja w poziomie dobrobytu, będącego kluczowym czynnikiem rozwoju rynku ubezpieczeń katastroficznych mieszczących się niekiedy w koszyku dóbr luksusowych. Nowe państwa Unii Europejskiej stanowią 16,5% populacji Unii i tylko 4% nominalnego PKB. Z długofalowych badań globalnego rynku ubezpieczeń majątkowych prowadzonych przez Munich Re wynika, że wzrost zakupu tego rodzaju produktów ubezpieczeniowych wzrasta wraz ze zwiększeniem dobrobytu i osiąga kulminację na wysokim poziomie rozwoju gospodarczego. Można przypuszczać, iż stopniowy wzrost dobrobytu w nowych państwach UE spowoduje wzrost popytu na ubezpieczenia majątkowe, w tym katastroficzne. Jednocześnie kształtowanie się popytu na te ubezpieczenia w zamożniejszych państwach europejskich nie układa się jednolicie.

107 Rozważając możliwości implementacji niektórych cech systemów ubezpieczeniowych, tak zwanych dobrych praktyk, występujących w innych państwach należy w pierwszej kolejności zastanawiać się nad rozwiązaniami istniejącymi w państwach najbardziej podobnych do Polski pod względem struktur ekonomicznych oraz warunków zewnętrznych. Z przeprowadzonej analizy taksonomicznej wynika, iż do takich państw należą Czechy, Słowacja, czy Węgry. Z kolei, jeśli dane rozwiązanie uważamy za interesujące, można pokusić się o jego głębszą analizę, aby zobaczyć relacje pomiędzy czynnikami je tworzącymi (stymulatorami faktycznego stanu). Nawet, gdy rozwiązanie istniejące w innym państwie jest dobre, trzeba zastanowić się nad czynnikami zewnętrznymi oraz katalizatorami, które mogą utrudnić lub wręcz uniemożliwić wprowadzenie pożądanego rozwiązania w innych warunkach. Przykładowo, jednym z takich czynników jest rodzaj zagrożenia katastroficznego, czyli typ powodzi przeważający w danym państwie i przewidywania dotyczące częstości jego występowania w przyszłości. Zjawiska powodziowe występujące w analizowanych państwach są różnej natury. Powodzie o podłożu burzowo-cyklonowym występują w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Japonii czy Australii. Na wezbrania przybrzeżne narażone są w szczególności Belgia i Dania. Powodzie rzeczne występują w Polsce, Belgii, Czechach, Niemczech, a wezbrania z deszczy nawalnych w Szwajcarii. W Polsce najistotniejsze są powodzie rzeczne i efekty klimatyczne prognozowane dla Europy Środkowej. Katastrofy powodują realnie znacznie większe straty w państwach uboższych. Przykładowo straty w powodzi w 1997 roku w Polsce stanowiły 3 % PKB, podczas gdy straty w powodzi w Niemczech w 2002 roku wyniosły 0,4% PKB, pomimo iż straty w Niemczech były nominalnie trzykrotnie wyższe niż w Polsce. Straty ubezpieczycieli z tytułu powodzi wzrastają nie tylko proporcjonalnie do wzrostu strat, lecz i do ilości osób ubezpieczonych (Carpenter, 2005). Unia Europejska stanowi 30% światowego udziału w przychodach ze składek przypisanych brutto ubezpieczeń. Respektując wyniki badań taksonomicznych i analizując bliżej grupę nowych państw europejskich na rynkach rozwijających się można zaobserwować wzrost wysokości składek przekraczający wzrost PKB. Wynikają stąd negatywne konsekwencje zarówno dla ubezpieczycieli, w postaci zmniejszenia liczby klientów i całkowitych wpływów ze składek, jak i dla klientów – zmniejszenie dochodów rozporządzalnych netto lub brak ochrony ubezpieczeniowej. W gospodarce wyższy od PKB wzrost składek powoduje spadek popytu globalnego na ubezpieczenia oraz w konsekwencji przeniesienie na podatników kosztów ewentualnych katastrof.

108 W nowych państwach Unii zauważalny jest szeroki wybór ubezpieczycieli i produktów po stronie podaży, chociaż mniej firm ubezpieczeniowych przypada tam na milion mieszkańców niż u długoletnich członków UE. Jest to szczególnie prawdziwe dla większych państw takich jak Polska. Integracja wewnętrzna rynku europejskiego postępuje również na poziomie samych przedsiębiorstw, albowiem około jednej trzeciej działających w nowych państwach firm jest przynajmniej pośrednio własnością firm z państw Unii. Większość firm ubezpieczeniowych w Europie oferuje ubezpieczenia kilku ryzyk równocześnie. Jednocześnie zauważalna jest tendencja do specjalizacji w mniejszych przedsiębiorstwach, wzrasta wówczas także potrzeba reasekuracji. Znacznie wyższy jest stopień koncentracji rynku w krajach uboższych – w większości państw biedniejszych udział pięciu największych firm w zakresie ubezpieczeń majątkowych przekracza 65%. Udział ubezpieczeń od katastrof jako samodzielnych produktów ubezpieczeniowych w całości rynku ubezpieczeń majątkowych nie jest wysoki, jest jednak trudny do precyzyjnego określenia z uwagi na tendencje do łączenia ryzyk w wielu krajach i ich sprzedaż w postaci pakietów. W skali Unii Europejskiej istniejący jednolity rynek zachęca duże korporacje ubezpieczeniowe do ekspansji na rynki nowych państw wstępujących w jej struktury. Zwiększający się terytorialnie rynek z dużym potencjałem demograficznym i stosunkowo niskim stopniem rozwoju sektora ubezpieczeń od katastrof stanowi wyzwanie, lecz i możliwość znacznych korzyści finansowych. Równocześnie rosnąca świadomość społeczna i występujące katastrofy będą stymulować wzrost popytu. Sprzyjać wzrostowi dochodów korporacji ubezpieczeniowych mogą również regulacje unijne dotyczące wielkości kapitału początkowego towarzystw ubezpieczeniowych eliminujące powstanie konkurencji. Zwiększenie przepływów kapitałowych i centralizacja wpływów są korzystne z punktu widzenia dywersyfikacji ryzyka, podniesienia poziomu bezpieczeństwa klientów i wypłacalności. Zwiększają one znaczenie dużych ubezpieczycieli, mogą jednak równocześnie osłabić kondycję finansową a w rezultacie doprowadzić do upadku znacznej części małych lokalnych towarzystw. Konsekwencje rozwoju rynku tych ubezpieczeń w Unii Europejskiej dla państw takich jak Polska są wielorakiej natury. Do korzyści należy niewątpliwie: wzrost bezpieczeństwa klientów i inwestorów, a także zmniejszenie ryzyka zakładów ubezpieczeniowych. Natomiast zagrożeniami są: ucieczka kapitału za granicę oraz wysoki udział własności zagranicznej w polskich towarzystwach.

109 Aby zapobiec dużym stratom i odciążyć finansowo społeczeństwo, rozwiązaniem byłoby wprowadzenie systemu, w którym obok wysokich składek zniechęcających do budowy domów na terenach o wysokim ryzyku zalania stosowane byłyby niskie składki dla pozostałych terenów. Finansowe wsparcie państwa z budżetu nie byłoby więcej konieczne przy podobnych katastrofach. Ekspansywny rozwój rynku ubezpieczeń od katastrof zdołałby wpłynąć na wzrost wielkości całkowitej wpłacanych składek. Właściwy i pożądany jego rozwój mógłby doprowadzić do spadku cen jednostkowych ubezpieczeń, czyli obniżki składek jednostkowych. W wyniku tych zmian może wystąpić tendencja do częstszego zawierania umów ubezpieczenia i jednoczesny wzrost przychodów całkowitych towarzystw ze sprzedaży tego produktu ubezpieczeniowego. Takie kalkulacje i działania należy jednak przeprowadzać ostrożnie biorąc pod uwagę równoczesny wzrost ryzyka spowodowany zwiększonym udziałem klientów generujących straty w portfelu ubezpieczeń. Pośród współczesnych tendencji na rynku ubezpieczeń szczególnie widoczne są dążenia do centralizacji wspierane procesem globalizacji w skali światowej i procesem integracji w skali Europy oraz decentralizacji na poziomie lokalnym. Tworzenie procedur przerzucających odpowiedzialność na poziom ponadnarodowy ma istotne znaczenie dla integracji Europy. Pomimo to za najbardziej skuteczne uważa się działania na poziomie społeczeństwa obywatelskiego w myśl zasady, iż jednostki kierując się dobrze pojętym własnym interesem przyczyniają się do wzrostu ogólnego poziomu dobrobytu. Obserwując sytuację finansową na rynku ubezpieczeniowym i biorąc pod uwagę wartość przychodów, można stwierdzić, że korporacje europejskie o globalnym działaniu stanowią 50% pośród największych firm oferujących ubezpieczenia majątkowe. Zestawienie dziesięciu największych firm oferujących wspomniane ubezpieczenia zostało zaprezentowane w tabeli 28. Świadczy to o sile i możliwościach kapitałowych rynku europejskiego, którego głównym konkurentem, jak wynika z zestawienia, są ubezpieczyciele ze Stanów Zjednoczonych.

Tabela 28: Dziesięć największych na świecie firm ubezpieczeń majątkowych

Udział w rynku według Przedsiębiorstwo Państwo wielkości przychodów [%] Allianz Niemcy 21,3 American Intl. Group Stany Zjednoczone 15,5 State Farm Insurance Stany Zjednoczone 11,6 Munich Re Group Niemcy 10,4 Zurich Financial Services Szwajcaria 9,6 Berkshire Hathaway Stany Zjednoczone 9,4

110

Udział w rynku według Przedsiębiorstwo Państwo wielkości przychodów [%] Allstate Stany Zjednoczone 7,2 Royal & Sun Alliance Wielka Brytania 5,3 Swiss Reinsurance Szwajcaria 5,0 Loews Stany Zjednoczone 4,7 Źródło: opracowanie własne na podstawie Munich Re, 2000.

Ostatecznie ważny jest wybór najbardziej interesującego rozwiązania, które obiektywnie byłoby dla Polski najlepsze. Analiza wielokryterialna mogłaby w pewnym stopniu pomóc w podjęciu takiej decyzji. Zagadnienie to zostało świadomie w pracy pominięte, albowiem jest to zadanie trudne i wykracza poza ramy niniejszej pracy, w której skoncentrowano się głównie na badaniu kosztów i korzyści wprowadzenia ubezpieczeń obowiązkowych.

111 Rozdział 4. Proponowany system ocen ubezpieczeń od powodzi

4.1 Charakterystyka zaproponowanych ubezpieczeń obowiązkowych

Zdaniem Europejskiego Komitetu ds. Ubezpieczeń (CEA) istotne jest określenie roli państwa w zarządzaniu ryzykiem powodziowym, włącznie z rozważeniem możliwości rozwoju ubezpieczeń obowiązkowych i opracowania scenariuszy porównawczych dla różnych mechanizmów kompensacji strat powodziowych przez rząd. Dyskusja nad możliwością wprowadzenia w Polsce kompleksowych ubezpieczeń od skutków klęsk żywiołowych pociąga ze sobą rozważanie, czy korzystniejszym wariantem z punktu widzenia minimalizacji strat oraz opłacalności systemu będzie wprowadzenie ubezpieczeń obowiązkowych, czy raczej udoskonalenie istniejących ubezpieczeń dobrowolnych. Przy wyborze należy wziąć pod uwagę kilka uwarunkowań. Problemy te zostały uwzględnione w przeprowadzonych badaniach. Z danych statystycznych wynika, iż znaczny procent wielkości strat powodziowych zajmuje mienie samorządów terytorialnych; wysoki jest także udział w stratach szeroko pojętych dóbr publicznych. Obserwując trend do redukcji wydatków budżetowych, CEA proponuje, aby działania Komisji Europejskiej zmierzały w kierunku rozwoju ubezpieczeń mienia prywatnego jako głównego instrumentu kompensacji finansowej strat w Unii Europejskiej w przypadku ryzyka występowania katastrof naturalnych (CEA, 2004). Równocześnie należy wziąć pod uwagę, iż brak ubezpieczania mienia komunalnego wpływa na zwiększenie odpowiedzialności władz lokalnych za szkody (obciążenia budżetów powiatów i gmin). Brak ubezpieczeń obowiązkowych oznacza również poleganie na prywatnej inicjatywie oraz rynkach prywatnych ubezpieczeń. W praktyce usuwanie skutków powodzi możliwe jest wyłącznie do poziomu posiadanych zasobów finansowych, a pozostające zniszczenia są usuwane później jako część innych programów rozwoju regionalnego czy lokalnego. Innym problemem związanym szczególnie z ubezpieczeniami od powodzi jest brak identyfikacji i faktycznej informacji na temat ryzyka, a w szczególności terenów zalewowych. Prace nad wspomnianą identyfikacją są w Polsce obecnie prowadzone, natomiast w tej chwili firmy ubezpieczeniowe dysponują wypracowanymi procedurami pozwalającymi jedynie przedstawicielom zakładów ubezpieczeniowych oszacować ryzyko po zapoznaniu się z obiektem i w ten sposób wyznaczyć stawkę ubezpieczeniową.

112 W zależności od technicznego podejścia do systemów praktykowanych na ubezpieczeniowych rynkach narodowych, niektóre ryzyka, takie jak powodzie są klasyfikowane jako nieubezpieczalne lub częściowo ubezpieczalne (z brakiem oferty ubezpieczeniowej dla lokalizacji o wysokiej częstotliwości występowania zdarzeń lub z wysokimi obostrzeniami lub limitami sum ubezpieczeniowych). Granica pomiędzy ubezpieczalnym i nieubezpieczalnym mieniem zależy od zmiennych warunków rynkowych oraz od rodzaju i efektywności partnerstwa publiczno-prywatnego występującego pomiędzy władzami publicznymi i rynkiem. Dlatego w skali Europy CEA uważa za konieczne przeprowadzenie analizy co w poszczególnych państwach jest rozumiane pod pojęciem nieubezpieczalnych strat oraz określenie w jakiej formie i do jakiej wysokości osoby prywatne lub publiczne, które znacznie ucierpiały podczas powodzi, ale nie posiadały ubezpieczenia (w wyniku braku jego zakupu lub braku oferty na rynku), powinny otrzymać wsparcie z funduszy publicznych lub innych. Zachodzi potrzeba ustalenia reguł dotyczących traktowania mienia wyłączonego z rynku ubezpieczeń od powodzi ze względu na nieubezpieczalność wynikającą z bardzo wysokiego poziomu ryzyka. Uwagi wymaga również kwestia ewentualnych wyłączeń z obowiązkowego płacenia składki ubogich gospodarstw domowych. Istnieje dość powszechny konsensus, że nieubezpieczający się w przypadku wystąpienia zdarzenia nie powinni być traktowani na równi w otrzymywaniu dotacji budżetowych z ubezpieczającymi się. Jednak w systemie gospodarczym dopuszczającym ingerencję państwa w procesy rynkowe w celu minimalizacji niedoskonałości rynku zastosowanie tej jasnej zasady nastręcza pewne trudności w praktyce. Problem ten został opisany, jak wcześniej już wspomniano, przez E.C. Prescott’a i F. E. Kydland’a, laureatów Nagrody Nobla z 2004 roku. Zalecane przez noblistów rozwiązanie polega na stosowaniu przejrzystej, spójnej oraz ukierunkowanej na długoterminowy jasny cel polityki, która zmniejsza poziom niepewności zachowania podmiotów gospodarczych na rynku a tym samym minimalizuje niekorzystne zjawisko „nieukierunkowanej dystrybucji” (random distributions). Obowiązkowe oszczędności mogą być tworzone przez system ubezpieczeń. Istnieją rozmaite warianty ubezpieczeń publicznych stworzenia finansowania dla programu zarządzania powodziowego. Dwa najbardziej skrajne rozwiązania przedstawiono poniżej: 1. państwo (podatnicy) ponosi cały ciężar zapobiegania i usuwania skutków powodzi lub utworzony jest system ubezpieczeń obowiązkowych, publiczny program ubezpieczeń, czyli rodzaj podatku rozłożonego na wszystkie gospodarstwa domowe;

113 2. państwo wycofuje się całkowicie z oferowania pomocy finansowej, natomiast istnieją rynki prywatnych ubezpieczeń, gdzie stawki składek zależą od poziomu ryzyka. Powstają propozycje różnych rozwiązań ubezpieczeniowych. Dla przykładu Bank Światowy zaproponował wielopoziomowy program ubezpieczeń od powodzi, gdzie rząd zapewnia kompensację strat ograniczonej liczbie gospodarstw, spośród tych, które poniosły straty podczas powodzi. Ubezpieczenia od powodzi są dostępne dla wszystkich mieszkających na terenach zagrożonych wystąpieniem ryzyka powodzi i oferowane przez komercyjnych ubezpieczycieli do pewnego poziomu. Następuje wówczas zjawisko subsydiowania przez tereny o niskim ryzyku, terenów o wysokim ryzyku. Równocześnie prywatne ubezpieczania mogą być oferowane przy wysokości stawki zależnej od aktualnego poziomu ryzyka. Zaproponowany w pracy do oceny system ubezpieczeń obowiązkowych od powodzi uwzględniający specyfikę warunków polskich został zdefiniowany przy pomocy charakterystycznych cech odróżniających go od innych rynkowych rozwiązań ubezpieczeniowych i jest jednym z możliwych wariantów podobnych rozwiązań. Został on sprecyzowany na podstawie wniosków wyciągniętych z analizy porównawczej istniejących rozwiązań ubezpieczeniowych na świecie, krytycznej analizy rozwiązań teoretycznych prawidłowego funkcjonowania ubezpieczeń na rynku oraz analizy literatury w zakresie ubezpieczeń tego typu. Uwzględnia istniejące na rynku ubezpieczeń majątkowych uwarunkowania ekonomiczne, prawne, społeczne i ekologiczne oraz struktury instytucjonalne, a także ograniczenia i bariery rozwoju tego rynku. System to grupa wzajemnie oddziałujących i powiązanych oraz współzależnych części tworzących kompleksową, złożoną całość. W skład systemu ubezpieczeń wchodzą grupy interesariuszy takie jak: ubezpieczyciele, reasekuratorzy, brokerzy, ubezpieczani, rząd, organy administracji i nadzoru, z punku widzenia, których będzie przeprowadzana analiza kosztów i korzyści. Zaletą podejścia systemowego jest możliwość wizualizacji powiązań i oddziaływań poszczególnych elementów systemu między sobą oraz przepływów finansowych przy różnych proponowanych opcjach. Ubezpieczenia obowiązkowe są postrzegane jako szczególna forma dodatkowego opodatkowania, dlatego są rozwiązaniem budzącym powszechny sceptycyzm, stąd istotna jest analiza wieloaspektowych uwarunkowań ich ewentualnego wprowadzenia. System ubezpieczeń obowiązkowych od powodzi dostosowany do warunków polskich został poniżej zdefiniowany przy pomocy charakterystycznych cech odróżniających go od innych

114 rynkowych rozwiązań ubezpieczeniowych. Zdefiniowany system jest jednym z możliwych wariantów podobnych rozwiązań. System ubezpieczeń obowiązkowych obejmuje wartości majątku osób fizycznych i podmiotów gospodarczych oraz mienie komunalne i skarbu państwa w podziale na strefy ryzyka, określane po wystąpieniu katastrofy jako straty bezpośrednie. Składka jest obowiązkowa we wszystkich strefach ryzyka, pobierana na zasadzie należności publiczno- prawnej. Przy oszacowanym zerowym i minimalnym ryzyku stawka składki jest niska i wzrasta wraz ze wzrostem ryzyka. Taryfikacja składki jest zależna od: • prawdopodobieństwa wystąpienia, • stopnia ekspozycji na ryzyko (prawdopodobieństwa danej głębokości zalewu, czasu trwania, częstotliwości wystąpienia itd.), • podatności obiektu na zniszczenia, uwzględniając również wpływ indywidualnych i lokalnych środków prewencyjnych i zabezpieczeń, • wartości mienia.

Ubezpieczenia są oferowane w ramach polisy wraz z innymi ryzykami katastroficznymi w dziale II ubezpieczeń majątkowych przez wszystkie uprawnione towarzystwa (przyjmując na przykład kryterium minimalnej wysokości majątku własnego). Pozostałe ewentualne straty pośrednie (możliwe do wyceny w jednostkach pieniężnych) będące następstwem wystąpienia powodzi takie jak: przerwy w prowadzeniu działalności gospodarczej (business interruption), ubezpieczane są opcjonalnie, a wysokość składki zależy od oszacowanej wielkości ryzyka ich wystąpienia na danym obszarze. Ubezpieczenia mogą korzystać z reasekuracji przez towarzystwa reasekuracyjne, międzynarodowe instytucje finansowe oraz dostępne instrumenty na rynkach finansowych (np. hedging, cat bonds). Ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej od skutków powodzi państwa, osób prawnych i fizycznych, nie zostały w pracy włączone do ubezpieczeń obowiązkowych. W przyszłości natomiast zalecanie byłoby przeprowadzenie badań nad poszerzeniem ubezpieczeń o ten zakres. Tabela 29 przedstawia parametry zaproponowanych ubezpieczeń obowiązkowych.

115 Tabela 29: Parametry ubezpieczeń istniejących i zaproponowanych ubezpieczeń obowiązkowych Parametry ubezpieczeń Istniejących Obowiązkowych podmiot ubezpieczenia mienie osób fizycznych lub/i mienie osób fizycznych i prawnych oraz prawnych komunalne i skarbu państwa przedmiot ubezpieczenia skutki zdarzeń katastroficznych skutki powodzi, czyli szkody powstałe (ryzyko) tj.: pożar, powódź, lawina, w wyniku powodzi; w zależności upadek statku powietrznego itd. od polityki produktowej towarzystwa dostępne często w postaci polis również np. w polisach łączonych ryzyk łączonych ryzyk zasięg terytorialny obszar Polski obszar Polski ze wzglądu na jednolitość prawną i administracyjną zakres straty bezpośrednie określone straty bezpośrednie oraz pośrednie odpowiedzialności indywidualnie przez TU w wyceniane w jednostkach pieniężnych OWU, czasami obejmuje (w miarę rozwoju lista może ulegać przerwy w prowadzeniu rozszerzeniu o np. kryzysy finansowe, działalności gospodarczej epidemie, jako następstwa powodzi) składka obowiązkowa brak część bazowa (koszyk świadczeń gwarantowanych) + wzrost sumy ubezpieczenia za dopłatą stawka zależna od brak z uwagi na nierozpoznany częściowo wysokość składki zależna od poziomu ryzyka poziom ryzyka indywidualnego poziomu ryzyka, możliwość swobodnego kształtowania polityki ubezpieczeniowej przez TU subsydiowanie składki brak, ale przez niski poziom ubezpieczenia publiczne, o niskich penetracji rynku budżet państwa składkach, wzajemnie subsydiowane uczestniczy w bezpośrednim składki w regionach, nie występuje finansowaniu strat po powodzi subsydiowanie przez budżet państwa wysokość składki ustalana indywidualnie przez TU niskie stawki części bazowej składek, ale zależne od poziomu ryzyka, wysokość składki per capita nie powinna przekraczać określonej proporcji do najniższych średnich zarobków udział własny określony indywidualnie przez brak TU w OWU zniżki określone indywidualnie przez z uwagi na podjęte działania z zakresu TU w OWU zapobiegania i przygotowania udział reasekuratora firmy reasekuracyjne przejmują reasekuracja prowadzona jest przez firmy w składce część ryzyka reasekuracyjne lub Bank Światowy administrowanie prywatne przez towarzystwa prywatne; firmy ubezpieczeniowe polskie ubezpieczeniowe i zagraniczne prowadzące działalność w PL udział budżetu państwa częściowy nie występuje w reasekuracji udział budżetu państwa kompensacja strat dla ofiar nie występuje w bezpośrednim powodzi przez rząd następuje finansowaniu strat po w przypadku ogłoszenia stanu katastrofie klęski żywiołowej’ funkcja fiskalna TU finansują niektóre akcje zebrane fundusze ubezpieczeniowe informacyjne przekazywane są na cele prewencyjne

Źródło: opracowanie własne.

116 Polisy ubezpieczeniowe związane są z ubezpieczeniami majątkowymi nieruchomości. Składki ubezpieczeniowe wynoszą około 1% całości składek ubezpieczenia nieruchomości. Ubezpieczenia pokrywają wszystkie straty związane z powodzią łącznie ze stratami spowodowanymi przerwaniem wałów, natomiast nie pokrywają strat spowodowanych niesprawną infrastrukturą wodno-kanalizacyjną lub „stojącą” wodą (zalania). Dodatkowo dzięki reasekuracji następuje transfer ryzyka na podmioty spoza jego obszaru. Dla ubezpieczonych dóbr publicznych zniszczonych podczas powodzi jak dobra środowiskowe odszkodowania wypłacane są właścicielom (państwo, sektor prywatny) i liczone od wycenionej, nawet w sposób pośredni, wartości. Odszkodowania nie są wypłacane wszystkim konsumentom danego dobra publicznego, gdyż byłoby to sprzeczne z zasadą niełączenia ryzyk. Ubezpieczenia są mierzalne i powiązane z własnością, a nie z kosztami zewnętrznymi takimi jak na przykład zmniejszenie bioróżnorodności. Hazard związany z niepewnością przewidzenia zachowania ubezpieczonych można minimalizować poprzez dywersyfikację portfela ryzyka oraz monitorowanie zachowania ubezpieczonych. Ubezpieczenia mienia wyłącznie od następstw powodzi są kosztowne, gdyż wprowadzenie takiego produktu wymaga zastosowania nietypowych procedur zwiększających znacznie koszty postępowania zakładu ubezpieczeniowego. Oznacza to w praktyce wzrost wysokości składek ubezpieczeniowych. W ubezpieczeniach obowiązkowych wysokość składek jest z reguły niższa niż w przypadku dobrowolnych, gdyż dzięki dywersyfikacji ryzyka w portfelu ubezpieczyciel może oferować niższą składkę. W praktycznym wprowadzeniu systemu obowiązkowego można ustanowić zasadę, iż brak ubezpieczenia oznacza brak możliwości uzyskania odszkodowania. Ponadto można przyjąć, iż wartość standardowego wyposażenia budynków będzie stanowić podstawę do ustalenia stawki obowiązkowego ubezpieczenia, natomiast wartość ponad standard podlegałyby ubezpieczeniu dobrowolnemu. Ubezpieczanie ryzyka powodzi jest wyzwaniem dla ubezpieczycieli z uwagi na następujące czynniki: • niską częstotliwość, przy równoczesnej wysokiej szkodowości zjawiska, • powiązanie poszczególnych elementów narażonych na ryzyko między sobą (jeśli region zostanie dotknięty powodziom, wówczas wszystkie podmioty ubezpieczone z regionu znajdą się w portfelu ryzyka),

117 • niepewność związana z ryzykiem powodzi, • negatywna selekcja polis (ubezpieczają się tylko ci u których powódź występuje często), • zakup polisy demotywuje do podejmowania prywatnej ochrony przed zagrożeniem. Ubezpieczenia obowiązkowe w pewnym stopniu niwelują problematyczne cechy ubezpieczeń. Przy wysokiej szkodowości pomaga redystrybucja ryzyka na większe obszary i wzajemne finansowanie ryzyka między regionami. Znika problem korelacji ryzyk poprzez reasekurację zagraniczną lub gdy transfer następuje na dużym obszarze. Opracowanie dokładnych prognoz i studiów, koniecznych przy wycenie składek na potrzeby ubezpieczeń obowiązkowych, zmniejsza niepewność związaną z ryzykiem. Z natury ubezpieczenia obowiązkowe zapobiegają zjawisku negatywnej selekcji polis. Motywacja do podejmowania ochrony może nastąpić poprzez odpowiednie zniżki i zwyżki składki.

4.2 Prezentacja metody analizy kosztów i korzyści

Dla realizacji celu pracy porównanie kosztów i korzyści oparto na tradycyjnej analizie kosztów i korzyści (Cost-Benefit Analysis - CBA). Zastosowanie tej metody w pracy do oceny zaproponowanego systemu ubezpieczeń ma stanowić wkład autorski w proces tworzenia polityki ubezpieczeniowej w Polsce. Praktycznym efektem pracy będzie weryfikacja potencjału aplikacji CBA do oceny projektów dotyczących ubezpieczeń od powodzi. Analiza kosztów i korzyści zapoczątkowana została przez Julesa Dupuit, który w 1844 roku badał kryteria dla robót publicznych. Następnie wielu ekonomistów zaczęło tworzyć symulacje kryteriów rynkowych tam, gdzie nie istniały one w rzeczywistości i procedura ta zyskała miano analizy kosztów i korzyści. CBA jest metodą powszechnie używaną w wielu aplikacjach dla porównania kosztów i korzyści wynikających z danego przedsięwzięcia lub planowanego projektu. W aplikacjach ex-ante znajduje ona najczęstsze zastosowanie, przy ocenie efektywności finansowej dla wyboru najkorzystniejszej z planowanych inwestycji. Wykorzystuje się ją do oceny efektywności bezwzględnej przedsięwzięć, czyli oceny opłacalności realizacji projektu uwzględniającej wpływ poniesionych jednorazowych nakładów inwestycyjnych oraz kosztów przyszłej eksploatacji w relacji do korzyści osiągniętych poprzez realizację inwestycji. Korzyści oznaczają wszystko, co powoduje wzrost dobrobytu. Koszty są przeciwieństwem korzyści, a więc oznaczają wszystko, co powoduje spadek poziomu dobrobytu.

118 Ekonomiczna efektywność przedsięwzięcia wynika z porównania ekonomicznych efektów uzyskanych w wyniku realizacji tego przedsięwzięcia z nakładami, jakich ta realizacja wymaga.

Roczna korzyść netto (CBAn) jest różnicą pomiędzy średnimi rocznymi efektami ekonomicznymi (korzyściami) osiąganymi w wyniku aplikacji danego rozwiązania (Bn) i średnimi rocznymi całkowitymi kosztami (Kc) uzyskania tych efektów, czyli:

CBAn= Bn-Kc (6)

Warunkiem efektywności jest CBAn ≥ 0.

Innym miernikiem jest relacja efekty/koszty (CBAr), która stanowi iloraz rocznych efektów ekonomicznych (korzyści) i kosztów ich uzyskania, czyli:

Bn CBAr = (7) K c

Warunkiem efektywności jest, ażeby CBAr> 1.

Porównaniu w ramach CBA mogą również podlegać krańcowe koszty i krańcowe korzyści wynikające z zastosowania konkretnego przedsięwzięcia służącego uzyskaniu oczekiwanych efektów. Powyższe metody, wyrażone w wartościach pieniężnych, niejednokrotnie pomijają efekty ekologiczne. Problem ubezpieczeń od powodzi mieści się w obszarze możliwym do badania za pomocą CBA, lecz zajmuje się problemami nie tylko znajdującymi wyraz w cenach rynkowych (oszczędności, ceny nieruchomości, materiałów itd.), ale również poza obszarem rynku (koszty/korzyści środowiskowe i społeczne). Dlatego klasyczna analiza CBA mogłaby zostać uzupełniona analizami szacowania kosztów zewnętrznych jak na przykład metoda wyceny warunkowej, a także poprzez zestaw pomocniczych narzędzi analitycznych takich, jak: analiza efektywności kosztowej, analiza scenariuszy. Ze względu na czynniki ryzyka związanego z charakterem zjawiska powodzi konieczne jest również włączenie do obliczeń rachunku prawdopodobieństwa. W przypadku wprowadzenia systemu ubezpieczeń od powodzi problematyczny staje się pomiar kosztów i korzyści środowiskowych. Straty ekologiczne są niełatwe do określenia z uwagi na trudność w oszacowaniu pieniężnej wartości środowiska naturalnego. W analizie kosztów i korzyści zmiany w poziomie dobrobytu mogą być mierzone poprzez ceny dóbr i usług (metody rynkowe), które bazują na podejściu hipotetycznym lub metodami bezpośrednimi jak ankietowe metody wyceny warunkowej.

119 Metody rynkowe mają ograniczone zastosowanie, gdyż część tak zwanych wolnych zasobów (figurative resources) nie jest traktowana jako dobra ekonomiczne, będące przedmiotem wymiany rynkowej, z uwagi na brak praw własności dla zasobów wolnych uniemożliwiający ich podporządkowanie prawom rynkowym (Bateman red., 2001). Jedną z najbardziej popularnych metod wyceny środowiska jest Contingent Validation Method (CVM). Służy ona do szacowania wartości środowiska, włączając wartości pozaużytkowe (non-use/passive values), za pomocą wyrażania przez konsumentów bezpośrednich preferencji dotyczących ich gotowości do zapłaty (willingness to pay – WTP) za usługi środowiskowe, bazując na hipotetycznym scenariuszu. Pośród metod alternatywnych wyróżniamy: Damage Cost Avoided, Replacement Cost, and Substitute Cost Methods. Jest to zestaw metod, za pomocą których możliwe jest szacowanie wartości ekonomicznych ekosystemów na podstawie unikniętych kosztów utraconej sprawności ekosystemów, kosztów wymiany lub zastępowania usług ekosystemów oraz kosztów zapewniania usług substytucyjnych. Są to metody empiryczne, dzięki którym możliwe jest doświadczalne określenie wysokości koniecznych do poniesienia kosztów. Za pomocą odpowiednio skonstruowanych kwestionariuszy w sposób bezpośredni, poprzez badanie respondentów szacowane są wartości użytkowe, a także pozaużytkowe ekosystemów. W pracy nie podjęto jednak tych badań z uwagi na ich obszerność i wieloaspektowość, ponieważ same w sobie mogłyby stanowić cel badań pracy doktorskiej. W przypadku, gdy pieniężna wycena efektów niektórych komponentów projektowanego rozwiązania jest niemożliwa, stosuje się analizę efektywności kosztów (Cost-Effectivness Analysis) pozwalającą na poddanie korzyści jedynie ocenie wartościującej. C CEA = m (7a) B nc

gdzie: Cm - koszty całkowite wyrażone w pieniądzu,

Bnc – korzyści wyrażone jakościowo.

Wskaźnik efektywności kosztowej określa stosunek bieżącej wartości kosztów inwestycyjnych i eksploatacyjnych związanych z danym przedsięwzięciem do efektów użytkowych wyrażonych w jednostkach naturalnych, uzyskanych z jego eksploatacji. Po obliczeniu wskaźnika efektywności kosztowej dokonuje się wyboru przedsięwzięcia o najmniejszej wartości wskaźnika. Im niższy jest stosunek kosztu do efektu, tym bardziej dany projekt jest efektywny kosztowo. Najważniejsza w CEA jest realizacja celu. Po określeniu celu dobiera się sposoby jego realizacji, a następnie wybiera sposób, który

120 generuje najmniejsze koszty. W przypadku analizy rozwiązania ubezpieczeniowego takie podejście jest zbyt uproszczone, nie pozwala na porównanie rozwiązań o różnych korzyściach. Do wskaźników oceny efektywności używanych w analizie kosztów i korzyści należą: wartość zaktualizowana netto (Net Present Value – NPV), wewnętrzna stopa zwrotu (Internal Rate of Return – IRR), współczynnik nakładów i efektów (Benefit-Cost Ratio – BCR). Wartość zaktualizowana netto to suma zdyskontowanych wartości przepływów (różnica pomiędzy wartością efektów i nakładów) dla każdego roku w całym okresie objętym rachunkiem. NPV to wielkość zysku z zainwestowanego kapitału uzyskana ponad założony poziom odsetek, wyrażona wzorem:

m NPV = ∑at (Wt − K e − I t ) (8) t=0 gdzie: NPV – wartość zaktualizowana netto przedsięwzięcia inwestycyjnego, [zł],

Wt – przewidywana w kolejnym roku [t] wartość efektu użytkowego [zł],

Ke – przewidywane w kolejnym roku [t] koszty eksploatacji nieuwzględniające amortyzacji [zł/rok],

It – przewidywane w kolejnym roku [t] nakłady inwestycyjne [zł/rok], t – kolejny rok okresu obliczeniowego, m – liczba lat okresu obliczeniowego obejmująca okres budowy i eksploatacji,

at – współczynnik dyskontujący obliczany dla kolejnego roku [t] wg wzoru: 1 a = (9) t (1+ r)t r – stopa oprocentowania w roku-1 Wewnętrzna stopa zwrotu to graniczna stopa dyskontowa, dla której NPV jest równe zero, natomiast współczynnik nakładów i efektów wyraża się wzorem:

m ∑ atWt t=0 BCR = m (10) ∑ at (I t + K e ) t=0 Charakterystyczną cechą rozważanego problemu jest to, iż w przypadku wystąpienia zagrożenia koszty pojawiają się wcześniej, a korzyści unikniętych strat później. Stopa dyskontowa, czyli długoterminowa stopa zwrotu z inwestycji, ma kluczowe znaczenie przy poszukiwaniu optymalnego rozwiązania dla porównania kosztów i korzyści różnych projektów w czasie. Zazwyczaj zalecane jest przyjmowanie niższych wartości stopy dla dłuższego horyzontu czasowego, aby nie zaniżać bieżącej wartości majątku oraz nie przenosić nieuzasadnienie wysokich kosztów na przyszłe pokolenia. Rozważania 121 na temat właściwej wysokości stopy dyskontowej występują w pracach: Portney, Weyant, 1999; Fidstein, 1979; Bradford, 1975; Weitzman, 1998. Koszt to wielkość przewidywana, uwzględniająca preferencje konsumenta oraz mierząca opłacalność alternatywnych decyzji lub stanów. Koszty związane z powodzią to koszty strat powodziowych (pośrednie, bezpośrednie, wtórne) oraz koszty związane z podjęciem inwestycji prewencyjnych mających na celu zmniejszenie kosztów w przyszłości. Koszty te można podzielić na koszty ekonomiczne reprezentujące wartość zużytych w procesie produkcji zasobów ograniczonych oraz koszty alternatywne odzwierciedlające alternatywne zużycie wspomnianych zasobów. Faktycznie ponoszone przy realizacji projektu koszty finansowe nie zawsze są równe co do wartości kosztom ekonomicznym wyrażonym w cenach rynkowych i szacowanym metodami bezpośrednimi lub pośrednimi. Kolejną kategorią kosztów są koszty społeczne wyrażane jako suma kosztów prywatnych i kosztów zewnętrznych. Koszty są nieosiągniętymi korzyściami z niewykorzystania zasobów w inny sposób. W ubezpieczeniach koszty związane są z odszkodowaniami z wypłacanych polis na pokrycie strat powstałych na skutek powodzi. W sensie ekonomicznym związane są z przywróceniem stanu majątku ubezpieczonych do stanu sprzed katastrofy. Korzyść to przewidywana wielkość pozytywnych efektów, mających również wymiar finansowy. Do szacowania szczególnie korzyści stosowane są czasochłonne i kosztowne techniki wyceny ekonomicznej. Dlatego w praktyce (US EPA, 2000; UK Treasury, 2000) często wykorzystywany jest tzw. transfer korzyści (Desvousges, 1992; Brouwer, 2000; Dubgaard, 2005), polegający na przeniesieniu oszacowanych korzyści lub zależności z jednego obszaru, na którym została wcześniej przeprowadzona wycena, na inny obszar zainteresowań. W pracy w miarę możliwości stosowano tę metodę. Pod pojęciem kosztów i korzyści z wprowadzenia systemu ubezpieczeń obowiązkowych od powodzi rozumiem koszty poniesione i korzyści odniesione z istnienia i funkcjonowania zdefiniowanego systemu. Analiza kosztów i korzyści odnosi koszty ekonomiczne do kosztów możliwości w ekonomii dobrobytu, jest pomocą przy ocenie alternatywnych systemów ubezpieczeniowych, podczas gdy oceny finansowe dotyczą wyłącznie zwrotu kosztów. Koszty i korzyści można rozważać z punktu widzenia grup interesariuszy oraz w porównaniu z innymi rozwiązaniami. Jakościowo wyrażone koszty i korzyści z wprowadzenia ubezpieczeń obowiązkowych w porównaniu z istniejącymi przedstawiono w tabeli 30.

122 Tabela 30: Koszty i korzyści z ubezpieczeń obowiązkowych i istniejących ujęte jakościowo

Ubezpieczenia obowiązkowe Istniejące ubezpieczenia Interesariusze Koszty Korzyści Koszty Korzyści Organizacja Środki finansowe na Finansowanie strat systemu: prewencję w przypadku pobierania Odbudowa ogłoszenia stanu składek, infrastruktury klęski żywiołowej Państwo egzekucji, itd. komunalnej Budżet państwa jest pośrednim odbiorcą kosztów i korzyści, przekładają się one ostatecznie w równym stopniu na zagrożonych i niezagrożonych wystąpieniem powodzi. Zebrane fundusze ubezpieczeniowe przekazywane są na Koszty cele prewencyjne; Podmioty wymaganych motywują do zagrożone zabezpieczeń Możliwość zabezpieczeń, wystąpieniem Koszty ubezpieczenia się efektywnie zmniejszają powodzi składek straty podnoszą

świadomość o zagrożeniu; środki finansowe na odbudowę Podmioty niezagrożone wystąpieniem Koszty

powodzi składek (o niskim lub zerowym ryzyku) Organizacja Oszczędności systemu, a przychody Towarzystwa prowadzenie Rzetelna informacja zakładów ubezpieczeniowe i monitorowan o ryzyku ubezpieczeniowych ie nowego

produktu Źródło: opracowanie własne. Mogą również wystąpić koszty makroekonomiczne, takie jak wzrost inflacji lokalnie lub na większą skalę spowodowany na przykład spadkiem produkcji rolnej. Istnieją korelacje i związki pomiędzy zagregowanymi grupami interesariuszy przedstawionymi w tabeli 30. Sektor ubezpieczeń: ubezpieczyciele i reasekuratorzy stanowią swoistego rodzaju bufor dla konsekwencji materialnych. Powiązania uwidaczniane są poprzez przepływy (transfery) finansowe między wyszczególnionymi podmiotami. Realizacja kosztów i korzyści zależy w dużym stopniu od częstotliwości występowania powodzi. Ponieważ zadaniem systemu ubezpieczeń obowiązkowych jest realizacja określonych funkcji zachodzących przy występowaniu powodzi, dlatego przy wyższym zagrożeniu stopa zwrotu z inwestycji jest wyższa (realizują się korzyści). Działania przeciwpowodziowe, podobnie jak straty, są generatorem kosztów obciążających budżet poprzez wzrost podatków, deficytu budżetowego, czyli kosztów w przyszłych okresach.

123 4.3 Zastosowanie metody analizy kosztów i korzyści do oceny implementacji w Polsce systemu ubezpieczeń obowiązkowych

Identyfikacja kosztów i korzyści systemu ubezpieczeń powodziowych w Polsce w sposób opisowy z uwzględnieniem cech zjawiska powodzi została przeprowadzona na poziomie ogólności właściwym dla obszaru całego kraju. Na tym poziomie w sposób jakościowy możliwa jest ocena ekonomiczniej efektywności obowiązkowego systemu ubezpieczeń od powodzi. Jednocześnie analiza empiryczna identyfikująca koszty i korzyści z wprowadzania takiego systemu, przeprowadzona w rozdziale 5, ograniczona została do wybranego regionu, jakim jest dorzecze. Takie podejście uzasadnione jest sugestiami ze strony RDW dotyczącymi prowadzenia zintegrowanej analizy w ramach wyznaczonych obszarów dorzeczy i regionów wodnych, jak również charakterem zjawiska powodzi (zachodzącym w granicach naturalnych, a nie administracyjnych). System agregacji danych statystycznych dotyczących strat powodziowych był prowadzony do tej pory w ujęciu administracyjnym: gmina, powiat, województwo, państwo. Jednocześnie wyznaczanie granic zalewów prowadzone jest już w granicach dorzeczy. Stąd konieczna w pracy była analiza danych z obu metod ich agregacji. Zawężenie analizy do małego z punktu widzenia skali Polski obszaru wynikało również ze względów praktycznych, jakimi był dostęp do danych. Równocześnie możliwe jest kontynuowanie badań w przyszłości rozszerzając analizę na kolejne dorzecza. Badanie ekonomiczniej efektywności funkcjonowania zdefiniowanego systemu w Polsce zostało przedstawione poniżej. Do poszczególnych kategorii kosztów należą koszty wprowadzenia systemu w tym koszty inwestycyjne czyli konieczne dla wdrożenia systemu działań, oraz koszty bieżącego funkcjonowania systemu. Korzyści (oszczędności) wynikające z wprowadzenia systemu to możliwość usystematyzowanego finansowania prewencji i korzyści, zapobiegania, przygotowania, sprawnej akcji i sprawnej odbudowy oraz minimalizacja kosztów strat, która została umożliwiona przez wprowadzony system ubezpieczeń. Zostały one zebrane syntetycznie w tabeli 31 i następnie zinterpretowane.

124 Tabela 31: Kategorie kosztów i korzyści z wprowadzenia systemu ubezpieczeń obowiązkowych Koszty organizacji Koszty systemu z wprowadzenia Koszty inwestycyjne Publiczne i systemu indywidualne koszty prewencji Negatywne efekty (skutki uboczne) publicznej i indywidualnej prewencji Koszty bieżące Koszty w skali makroekonomicznej Korzyści w skali makroekonomicznej Realizacja funkcji ubezpieczeniowych, finansowanie prewencji

Korzyści z wprowadzenia systemu Efekty publicznej i indywidualnej prewencji, dla sektora zapobiegania, sprawnej akcji i sprawnej publicznego bezpośrednich odbudowy, czyli dla sektora minimalizacja strat oraz prywatnego korzyści unikniętych strat i korzyści dodane z pośrednich realizacji ochrony przeciwpowodziowej ekologicznych Źródło: opracowanie własne.

Koszty organizacji systemu

Koszty związane z organizacją systemu ponoszone są przez towarzystwa ubezpieczeniowe. Dla ubezpieczycieli koszty stanowić będą koszty utrzymania instytucji oraz koszty reorganizacji, utworzenia pożądanych struktur. Są to koszty inwestycyjne, których zwrot będzie następował w czasie. Natomiast realizacja opisanych funkcji ubezpieczeniowych będzie możliwa dzięki przychodom z ubezpieczeń zapewniających finansowanie systemu. Będą one zależeć od wielkości przypisanych składek brutto. Ubezpieczenia obowiązkowe można wprowadzić poprzez odpowiednią ustawę.

Realizacja funkcji ubezpieczeniowych

Na poziomie makroekonomicznym ubezpieczenia powodują znaczne zmniejszenie obciążeń budżetowych. Wartościami dodatkowymi usług ubezpieczeniowych są: transfer ryzyka, skuteczna obsługa zadań płatniczych, dostęp do reasekuracji i dodatkowych źródeł finansowania. Koszty i korzyści usług ubezpieczeniowych są opłacalne, jeśli występujące często negatywne skutki zdarzeń są ograniczane przez środki zapobiegania ryzyku. Aby zapobiec „negatywnej selekcji” umów i wzmocnić efekt wzajemnej kompensacji strat, ubezpieczeniowe składki obowiązkowe są postrzegane przez niektóre państwa jako mądre i efektywne rozwiązanie (CPR, 2004).

125 Ubezpieczenia, jak podano w rozdziale 1, powinny spełniać określone funkcje. Poniżej przeprowadzono jakościową ocenę zaproponowanych ubezpieczeń obowiązkowych pod kątem spełniania przez nie, wspomnianych funkcji. Celem tego typu ubezpieczeń jest podniesienie świadomości społecznej o prawdopodobnym zagrożeniu, zniechęcenie do inwestycji na terenach zalewowych, stymulowanie ochrony przeciwpowodziowej poprzez indywidualne i grupowe zabezpieczenia, pomoc ofiarom powodzi oraz zmniejszenie kosztów likwidacji skutków powodzi dla podatników. Spełniają one funkcję ochronną poprzez możliwość wypłaty odszkodowań, a także krótki okres czasu ich wypłaty po wystąpieniu katastrofy, przyczyniając się dzięki temu do przyspieszenia tempa odtworzenia majątku prywatnego i publicznego. Obowiązkowe ubezpieczenia również znakomicie spełniają funkcję finansową agregując wpływy ze składek i tworząc inwestycje oraz popyt wewnętrzny (inwestycje sektora ubezpieczeniowego stanowią w Europie około 80% przychodów ubezpieczeniowych). Funkcję redystrybucyjną spełniają dokonując transferów środków pieniężnych w celu wyrównania szkód losowych konkretnym osobom, dzięki czemu przesunięciu ulegają bieżące wydatki konsumpcyjne i następuje zmiana charakteru tych wydatków. Wyzwaniem dla ubezpieczeń obowiązkowych jest stymulowanie prewencji poprzez bodźce finansowe minimalizując ryzyko dla podmiotu ubezpieczanego.

Koszty bieżące

Koszty bieżącego funkcjonowania systemu obejmują: koszty pobierania składek, monitorowania systemu oraz egzekucji składek. Spoczywać one powinny na przedsiębiorstwach sektora ubezpieczeniowego oraz właściwej instytucji nadzoru. Koszty te pokrywane są ze składek ubezpieczeniowych. Zależą one od ilości ubezpieczanych osób, gdyż przy większej ilości ubezpieczanych wystąpią korzyści z dywersyfikacji portfela ryzyka i zwiększonych przychodów ze sprzedaży polis.

Koszty i korzyści w skali makroekonomicznej

Do pośrednich skutków powodzi na poziomie makroekonomicznym zaliczamy zmniejszenie podaży, z czego wynikają podwyżki cen. W przypadku wystąpienia katastrofy naturalnej produkcja i przychody spadają, co w konsekwencji powoduje spadek konsumpcji. Równocześnie więcej przychodów gospodarstw domowych przekazywana jest na oszczędności. Bardziej wrażliwe gospodarki (mniej stabilne, biedniejsze) podlegają większym wahaniom koniunktury w zależności od występowania katastrof. Pod wpływem katastrof naturalnych następuje również zmiana struktury wydatków państwa na dobra i usługi oraz zmiana struktury płatności transferowych. Następuje również zmiana

126 struktury przepływu towarów i usług między regionami oraz struktury konsumpcji, a także zachodzą zmiany struktury i wielkości oszczędności. Wszystkie te czynniki wpływają na wahania regionalnego wzrostu gospodarczego. Powiązania handlowe z innymi państwami i regionami oraz występujące między nimi przepływy kapitału przenoszą negatywne wpływy skutków katastrofy na inne regiony. Wynikają stąd powtarzające się systemowe skutki i strukturalne dopasowania struktury produkcji i konsumpcji oraz wymiany handlowej. Wyniki studiów literaturowych wskazują, iż konsekwencjami ekonomicznymi katastrof naturalnych są głównie efekty dystrybucyjne. Krótkoterminowe pośrednie efekty, tylko ze względu na samą redystrybucję popytu, mogą być pod względem siły porównywalne z bezpośrednimi zniszczeniami. Podobnie krótkoterminowe bezpośrednie efekty, jak na przykład wahania oszczędności gospodarstw domowych, również mają wpływ na gospodarkę regionu w stopniu zbliżonym do bezpośrednich strat. Gdy ryzyko powodziowe nie może być bardziej zredukowane można zastosować różne systemy ubezpieczeniowe. Bezpośrednim efektem wprowadzenia ubezpieczeń od powodzi jest wzrost oszczędności globalnych i spadek bieżących wydatków konsumpcyjnych lub zmiana ich struktury. Rynkowy system ubezpieczeń pełni rolę akumulacji oszczędności i stwarza możliwości ich powtórnego inwestowania. Można wyobrazić sobie trzy możliwe sytuacje na rynku ubezpieczeń: brak ubezpieczeń, poleganie na prywatnych oszczędnościach oraz obowiązkowe składki na publiczny system ubezpieczeń. Efektem w skali makroekonomicznej takiej wtórnej alokacji kapitału jest zmniejszenie bieżącej konsumpcji na rzecz zwiększonych oszczędności, które wpływają na wzrost inwestycji. W krótkim okresie skutkuje to zmienioną strukturą zagregowanego popytu wyrażaną poprzez alokację wydatków w gospodarce. Niektóre sektory przemysłu i usług wykazują wzrost, inne spadek przychodów. Wpływa to na zmianę konkurencyjności pomiędzy przedsiębiorstwami w regionie. Jak wykazują studia literaturowe, zmiany w wysokości oczekiwanych strat przekładają się w takim samym stopniu (wprost proporcjonalne) na zmiany w poziomie oszczędności. W skali makroregionalnej wpływy z pomocy międzynarodowej zaburzają te relacje. Kraje rozwinięte finansują straty w krajach rozwijających się. Najistotniejszym problemem jest efektywność redystrybucji zasobów, w szczególności kapitałowych. Jeśli makroregion otrzymuje więcej inwestycji niż posiada oszczędności wewnętrznych, bilans płatniczy jest dodatni. Wartości PKB podlegają zmianom z uwagi na wariancje w światowej strukturze popytu i warunkach wymiany (terms of trade). Negatywne efekty są związane z odpływem inwestycji i eksportu netto.

127 Konsekwencje zmian poziomu oszczędności są również długoterminowe. Oszczędności wpływają pozytywnie na wzrost gospodarczy w długim okresie, natomiast w krótkim konkurują one z wydatkami konsumpcyjnymi. Graniczna wielkość kapitału, pozwalająca na rekompensatę strat bez ubytku w poziomie dobrobytu, jest równa wielkości potencjalnych strat pomniejszonych o wpływy z pomocy zagranicznej. Zbytnia akumulacja kapitału kosztem bieżącej konsumpcji może być niekorzystna w krótkim okresie. Wielkość oszczędności wynika z wysokości przyszłych zarobków oraz zidentyfikowanych potrzeb oszczędzania. Zazwyczaj po katastrofie niewielka ilość kapitału i zapotrzebowanie na niego sprawiają, że realne stopy procentowe wzrastają powodując, iż oszczędzanie staje się bardziej atrakcyjne. Pociąga to za sobą szybszą akumulację kapitału. Inwestycje wpływają na wzrost zasobów kapitału, a przez to pośrednio na wzrost produkcji oraz wzrost płac. Płace zwiększają przychody gospodarstw domowych, natomiast w sferze produkcji zasoby kapitału zmniejszają marginalne koszty produkcji poprzez poprawę infrastruktury produkcyjnej i korzyści skali produkcji, poprawiają wskaźniki kapitałochłonności produkcji oraz wpływają na wielkość podaży. W gospodarkach potrzebujących kapitału takich jak gospodarka polska inwestycje są ważniejsze dla wzrostu gospodarczego niż bieżąca konsumpcja, szczególnie iż wpływają one na przychody przyszłych okresów.

Publiczne i indywidualne koszty prewencyjnych wydatków inwestycyjnych

Instrumenty ochrony przeciwpowodziowej pełnią funkcję minimalizacji skutków powodzi. Działania prewencyjne i likwidacyjne finansowane są z tych samych źródeł, stąd ważną kwestią są relacje między tymi czynnikami i siła ich wzajemnego oddziaływania, w jakim stopniu 1 złoty inwestowany w zapobieganie katastrofom naturalnym przekłada się na rzeczywiste zmniejszenie nakładów na likwidację skutków zdarzenia. Po zakończeniu inwestycji w techniczne środki ochrony możemy mówić o ich skuteczności i przynoszeniu oszczędności. Aby ocenić ex-ante oszczędności czynione ze względu na nakłady inwestycyjne, porównuje się potencjalne straty występujące w przypadku braku inwestycji do sytuacji z inwestycją. Przegląd przeprowadzonych ekspertyz z obliczoną stopą zwrotu można znaleźć w pracy R. Mechlera (2005). Programy zmniejszające ryzyko powodzi pojawiają się zazwyczaj po powodziach, jak na przykład rządowy program budowy wałów, stanowiący w kolejnych dwóch latach 69% i 66% wysokości strat powodziowych, które wystąpiły w powodzi w 1997 roku (Dorzecze Wisły – monografia powodzi, Warszawa 1999). W tabeli 32 zebrano najważniejsze kategorie nakładów inwestycyjnych ponoszonych przy realizacji inwestycji oraz nakłady bieżące już istniejących obiektów.

128 Tabela 32: Składniki nakładów na działania minimalizujące skutki powodzi

Koszty całkowite Inwestycyjne: Budowa zbiorników retencyjnych Budowa polderów Tworzenie systemu ostrzegania Projektowanie i budowa obwałowań Zabezpieczenia indywidualne Bieżące: Utrzymanie zbiorników Utrzymanie polderów Utrzymanie Zespołu Reagowania Kryzysowego Utrzymanie wałów Regulacja rzek Edukacja Uszczelnianie budynków Zabezpieczenie kanalizacji Utrzymanie zabezpieczeń indywidualnych Źródło: opracowanie własne. Dodatkowym kosztem bieżącym są odsetki od kredytów na realizację inwestycji. W latach, w których nie występują wezbrania nakłady są ponoszone przy braku korzyści wynikających z ochrony przeciwpowodziowej. Koszty finansowe są mniej istotne w analizie kosztów i korzyści społecznych od kosztów utraconych korzyści z alternatywnych inwestycji kapitału, alternatywnego wykorzystania zasobów finansowych, czy kosztów utraconych korzyści nie posiadania tych zasobów do dyspozycji. Zakłada się, iż rząd przesuwa środki finansowe z wydatków bezpośrednich na cele: usuwania skutków, wypłaty bezpośrednie dla ofiar, czy dofinansowanie składki ubezpieczeniowej. Zmniejszone inwestycje rządowe negatywnie wpływają na wzrost gospodarczy, jako zmniejszenie ogólnego poziomu dobrobytu. W krajach rozwijających się w związku z zasadniczym brakiem zasobów pieniężnych te koszty mogą być znaczne, gdyż ograniczone zasoby są przesuwane z finansowania innych ważnych celów rozwoju gospodarczego. Istotną kwestią przy implementacji CBA jest rodzaj grup społecznych, które zostały dotknięte powodzią, czy są to zamożni, czy biedni. Ubezpieczenie od powodzi pozwala na redystrybucje skutków. Praktyka pokazuje zwiększoną użyteczność korzyści dla grupy o niższych dochodach. Dlatego w CBA zalecane jest stosowanie wag przy szacowaniu korzyści z projektów, aby oddać nierównomierny ich rozkład. Wagi są jednak bardzo trudne do empirycznego określenia, a przez to są one często zaniedbywane. Ważnym elementem przy pomiarze korzyści jest, czy w państwie, dla którego przeprowadzamy

129 kalkulacje są bardzo ograniczone finanse publiczne lub/i wysoki deficyt budżetowy. Jeśli tak wówczas korzyści będą wyższe. Podczas analizy zagadnień kosztów i korzyści z inwestycji przeciwpowodziowych nasuwają się pytania, ponoszenie jak wysokich kosztów ochrony powodziowej jest uzasadnione oraz kiedy koszty marginalne są równe przychodom marginalnym. Wydatek kolejnej złotówki na inwestycje przeciwpowodziowe powoduje wzrost korzyści społecznych, natomiast jeśli marginalny koszt przewyższa marginalną korzyść, wówczas następuje marnotrawstwo zasobów. W praktyce powstają problemy z zastosowaniem tej przejrzystej zasady, gdyż przychody (korzyści) mają charakter probabilistyczny i stochastyczny. Dotyczą unikniętych strat w jednej lub kilku powodziach, których częstotliwość i siła są nieznane. Identyfikacja optymalnej wysokości uzasadnionych do poniesienia na ochronę przeciwpowodziową wydatków wymaga identyfikacji optimum, co jest możliwe tylko przy znajomości dokładnego przebiegu funkcji kosztów i korzyści. Na rysunku 20 przestawiono schematyczne ujęcie przebiegu tych funkcji.

Wydatki [2] ΔW

[1]

Straty ΔS

Rysunek 20: Funkcje kosztów i korzyści Źródło: opracowanie własne. W pierwszym przypadku (krzywa [1]) następuje większa zmiana wydatków (∆W) i mała zmiana wielkości strat (∆S), co oznacza, iż wydatki wolniej przekładają się na redukcje strat powodziowych. W drugim przypadku (krzywa [2]) małe zmiany w wydatkach i duże w stratach wskazują, iż wydatki szybciej przekładają się na redukcję strat powodziowych w początkowym okresie, a dynamika ta maleje wraz ze wzrostem ilości strat i spadkiem wydatków. W praktyce przebieg krzywych jest nieco bardziej zaburzony występowaniem czynników stochastycznych.

130 Wysokość wydatków na powodzie powinna być określana poprzez porównanie społecznych stóp zwrotu z wydatków na ochronę powodziową, z alternatywnym wykorzystaniem tych środków. Okres zwrotu związany jest z prawdopodobieństwem wystąpienia powodzi w analizowanym okresie.

Efekty publicznej i indywidualnej prewencji, zapobiegania, sprawnej akcji przeciwpowodziowej i sprawnej odbudowy Powyższe działania inwestycyjne powinny przynieść określone efekty (korzyści), pośród których najważniejszym jest realizacja celu minimalizacji strat powodziowych, czyli faktyczna wartość unikniętych strat. Występują również inne korzyści dodane z realizacji ochrony przeciwpowodziowej, na przykład dla zbiorników retencyjnych są to przychody z rekreacji, czy działania elektrowni przepływowych. Równocześnie zrealizowane inwestycje powodują niepożądane skutki; dotyczy to zwłaszcza technicznych inwestycji wodnych. W większości są to skutki przyrodnicze, niemierzalne finansowo, np. wpływ na wody gruntowe, lecz również ekonomiczne, jak na przykład zmiana techniki upraw. Przekrój poprzeczny rzeki charakteryzuje się następującymi parametrami: przepustowość, głębokość, szerokość, położenie zwierciadła wody, prędkość, stan brzegów. Przekrój ulega zmianom na skutek: erozji, sedymentacji, rozwoju roślinności i robót konserwacyjnych. Dlatego jako jedną z metod ochrony przed powodzią stosuje się wykup terenów brzegowych w celu umożliwienia naturalnych przemieszczeń poziomych koryta rzeki. Koszty w tym zakresie to koszty wywłaszczania oraz wykupu gruntów. Przykładowo poldery są kosztowne ze względu na opór właścicieli gruntów. Poldery mają ogromne znaczenie w celu redukcji fal powodziowych rosnących po zabudowie stopniami rzek nizinnych. W dolinach położonych poniżej wzrasta wówczas zagrożenie powodziowe, a ich mieszkańcy i użytkownicy domagają się przywrócenia stanu bezpieczeństwa. Doliny rzeczne to obszary bardzo cenne przyrodniczo mogące pełnić rolę przeciwpowodziową. Stanowią miejsca stałego lub okresowego bytowania ptactwa wodnego i błotnego. Mokradła o zmiennej wilgotności, stare wody stojące lub wolno płynące w starorzeczach, w małych akwenach (oczkach wodnych), w potorfiach oraz wyrobiskach pożwirowych i popiaskowych chronią cenne organizmy w trakcie przejścia wielkich wód oraz stanowią siedliska organizmów wodnych i roślin. Korzystne warunki przyrostu drzew i krzewów, w tym lasów łęgowych, które stanowią miejsca schronienia i żerowania licznych gatunków ssaków i ptaków, wpływają na powstawanie szlaków komunikacyjnych między biotopami. Drzewa i krzewy mogą korzystnie oddziaływać na przepływ wielkich wód, kierując strumienie wody i przeciwdziałając

131 powstawaniu pól wirów o pionowych osiach, równocześnie wpływają na układ prądów i mogą być zagrożeniem powstawania zatorów. Doliny posiadają znaczenie krajobrazowe, rekreacyjne oraz dydaktyczno-poznawcze. Retencjonują cześć wód wezbraniowych, co wpływa na kształt i szczyt fali powodziowej w niższych odcinkach rzek. Najkorzystniejszym dla środowiska sposobem zwiększenia zdolności przepustowej międzywala jest jak największe rozstawienie wałów powiększające retencję dolinową. Gospodarczo doliny rzeczne mogą być wykorzystywane do hodowli wierzby energetycznej oraz upraw na cennych, dobrych rolniczo madach. Natomiast, aby spełniały swoją funkcję, konieczne jest utrzymanie ich w dobrym stanie między innymi poprzez usuwanie roślinności wodnej, usuwanie szlamów, pogłębianie, usuwanie całości odkładów, oczyszczanie brzegów, koszenie traw, odbudowę wyrw i oberwań brzegowych, utrzymanie umocnień, utrzymanie starych wód. Możliwe szkody w środowisku naturalnym spowodowane zbiornikami to w pierwszej kolejności zwiększenie głębokości wody oraz zmniejszenie prędkości przepływu i turbulencji. Czynniki te powodują zmniejszenie wymiany tlenowej zbiornika z atmosferą oraz większe wahania w dzień i w nocy. Wahania poziomu zwierciadła wód przyczyniają się do abrazji (erozji) brzegów, a zmniejszenie prędkości przepływu powoduje zatrzymanie się rumowiska w różnych miejscach zbiornika oraz sedymentację (opadanie i odkładanie się na dnie) materiału unoszonego przez wodę. Odkładanie się sedymentów powoduje podniesienie się zwierciadła wody, natomiast osiadłe rumowisko powoduje przesunięcie się krańca cofki coraz dalej. W wyniku istnienia zbiornika zmniejszona ilość unosin poniżej zbiornika wywołuje erozję dna rzeki. Z kolei obniżanie się zwierciadła wód w korycie i gruncie skutkuje przesuszeniem przyległych terenów oraz uniemożliwieniem przepraw promowych. Dodatkowo zbiornik wpływa na zasypywanie obszaru życiowego bezkręgowych organizmów bytujących w dnie, zmniejszenie bazy żywieniowej ryb oraz zamulanie i eutrofizację. Możliwe szkody ekologiczne spowodowane regulacją cieków to zmniejszenie bioróżnorodności (w tym gatunków chronionych), zanikanie biotopów i biocenoz oraz komunikacji między nimi. Regulacja cieków wpływa również na zanikanie bioróżnorodności w ekotonach (brzegowych strefach przejściowych), na terenach zalewowych oraz wodach płynących. W wyniku regulacji następuje zmniejszenie szorstkości, a w konsekwencji zwiększenie spływu powierzchniowego i natężenia przepływu, które powodują wynoszenie przez wodę nieprzystosowanych do dużej prędkości organizmów dennych i ryb. Spowodowana regulacją zmiana morfologii rzeki, habitatu bentosu, zmniejszenie bazy pokarmowej ryb, zwiększona ilość tlenu, zmiana

132 ilości i jakości gatunków ryb, a także zwiększona temperatura wody, wpływają na intensyfikację procesu fotosyntezy, a przy dopływach P i N następują zakwity fito- i zooplanktonu. Innym efektem regulacji jest zmiana spadku i położenia dna, co zmienia równowagę hydrodynamiczną i hydrobiologiczną. Niektóre praktyki technicznej ochrony przeciwpowodziowej mogą wywoływać niekorzystne ekologicznie skutki. Na przykład pożądane zwiększenie przepustowości koryta rzecznego można uzyskać poprzez zwiększenie jego szerokości, natomiast pogłębienie może spowodować niedopuszczalne obniżenie położenia zwierciadła wód gruntowych. Nadmierna rozbudowa przekroju prowadzić może do zbytniego zmniejszenia napełniania przy przepływach niżówkowych oraz utworzenia się w dnie wtórnego strumienia meandrującego pomiędzy brzegami, i w rezultacie okresowego odkrywania części dna oraz wyginięcia pozostałej w nim fauny. Natomiast zwężenie może prowadzić do zachwiania naturalnej równowagi i erozji. W wyniku regulacji cieków następuje zanik struktur rzecznych chroniących lokalnie przed oddziaływaniem prądu, wymywanie ryb i bentosu oraz utrata żyznych namułów na terenie zalewowym. Jazy powodują niekorzystne zmiany w rzece, takie jak: uniemożliwienie wędrówki organizmów wodnych, powstanie na odcinku spiętrzonym akwenu prawie stojącej wody, sedymentacje i odkłady, a przez to szkody w bentosie oraz zanikanie naturalnych wahań zwierciadła wody w rzece i w gruncie. Do pozytywnych skutków obwałowań można zaliczyć: rekreację, drogi dojazdowe, ochronę przed powodzią, powstanie siedliska licznych gatunków owadów będących pożywieniem dla ptaków i miejsca zakładania nor przez drobne ssaki. Skutki pozytywne są równoważone przez efekty negatywne takie jak: pozbawienie terenów poza wałami uprzednio osadzanych na nich namułów, zmniejszenie pola i zwiększenie prędkości przepływu oraz podniesienie zwierciadła wody przy wielkich przepływach, utrata części retencji dolinowej, utrudnienie odwodnienia obszarów odciętych od rzeki, duże rozmiary katastrof w sytuacji przerwania wałów wynikające z poczucia bezpieczeństwa stwarzanego przez obwałowanie, zanik akwenów, bagien i mokrych siedlisk na zawalu, przecięcie dróg dojścia zwierzyny do wody, zakłócenia krajobrazowe, tworzenie na zawalu obszarów intensywnej gospodarki rolnej – zmiana sposobu użytkowania terenu, likwidacja przedtem silnie uwilgotnionych obszarów, zubożenie bogactwa gatunkowego flory i fauny.

133 Kalkulacji kosztów technicznych inwestycji przeciwpowodziowych lub strat dla obszarów istotnych z uwagi na ekonomiczną wartość organizmów wodnych można dokonać między innymi za pomocą zestawienia dochodów uzyskiwanych z wyznaczonych obszarów (na podstawie danych pochodzących od prowadzących działalność gospodarczą). Techniczna ochrona przeciwpowodziowa i renaturyzacja są dostarczycielami pewnych usług, takich jak: ochrona wód podziemnych, retencja biogenów i zanieczyszczeń, polepszanie wartości rekreacji, zwiększanie bioróżnorodności. Dlatego w funkcji celu powstaną korzyści i koszty alternatywne, wynikające z naturalnej i technicznej ochrony przed powodziami. Czynniki związane z odpornością na generowanie strat takie jak odpowiednie przygotowanie są w większości przypadków wyłączane z kalkulacji strat powodziowych, jednakże mogą one zredukować straty nawet o 5-30% (DKKV, 2002:46-51). Przy czasie powyżej dwóch godzin potencjalne straty mogą zostać zredukowane nawet o 10% (Penning-Rowsell et al., 2003). Pozytywnym zjawiskiem towarzyszącym usuwaniu skutków katastrof jest generowanie dodatkowych miejsc pracy, co w warunkach wysokiego bezrobocia ma niebagatelne znaczenie. Obserwowany wzrost PKB w takim przypadku nie podnosi jednak ogólnego poziomu dobrobytu. Takie same co do wysokości nakłady poniesione jednak na działania zapobiegawcze wywołują faktyczny wzrost zagregowanej produkcji, a przez to poziomu dobrobytu.

Minimalizacja kosztów strat powodziowych

W ostatnich latach obserwowalna jest zmiana paradygmatu ze zorientowanego na techniczne metody ochrony powodziowej do zarządzania ryzykiem powodziowym, którego podstawowym elementem jest metodologia analizy ryzyka zawierająca również aspekty społeczne i środowiskowe oraz bazująca na analizie szkód powodziowych. Szkody powodziowe odnoszą się do całej gamy skutków wystąpienia zdarzenia, jak: wpływ na ludzi, zdrowie, mienie, infrastrukturę publiczną, dobra kultury, ekosystemy, produkcję i konkurencyjność gospodarki. Cześć szkód można wyrazić w jednostkach pieniężnych – są to tzw. szkody materialne (tangibles), pozostała część jest mierzona na przykład ilością ofiar śmiertelnych czy ilością metrów zniszczonych ekosystemów. Szkody nie dające się oszacować w jednostkach monetarnych (intangibles) można próbować skwantyfikować poprzez pośrednie metody wyceny takie jak metoda cen hedonicznych (hedonic price), czy wyceny warunkowej (contingent valuation). Skutki

134 szkód powodziowych mogą być dalej klasyfikowane jako szkody bezpośrednie (direct damages), odnoszące się do bezpośredniego, niszczącego wpływu wody na ludzi, ich mienie i środowisko naturalne, np. zniszczenia budynków, dóbr gospodarczych, wałów, upraw, żywego inwentarza i zanieczyszczeń ekosystemów, procesy sedymentacyjne zmieniające ekosystemy. Natomiast szkody pośrednie (indirect damages) pojawiają się jako konsekwencja powodzi w systemie ekonomicznym i społecznym. Mogą one dotykać obszarów znacznie większych niż bezpośrednio zalane i są to na przykład straty w produkcji w wyniku zniszczonej infrastruktury, brak dostaw energii, przerwy w dostawach, utrata zysków, reakcje rynków (wyższe ceny lub spadek wartości nieruchomości na terenach zalewowych). Podział taki zaprezentowano w tabeli 33. Według innego podziału wyróżnia się szkody pierwotne (ujawniające się w niedługim czasie po wystąpieniu zdarzenia) oraz wtórne (przenoszące się na inne regiony i pojawiające nawet po pewnym czasie od wystąpienia powodzi). Do tych ostatnich zaliczyć można np. utratę zarobków (przychodów) gospodarstw domowych, jak również spadek produktywności, a w konsekwencji zmniejszenie konkurencyjności wybranych sektorów ekonomicznych lub regionów oraz niedogodności związane ze zmniejszonym rynkiem i usługami publicznymi (Smith & Ward, 1998; Green et al., 1994).

Tabela 33: Typologia strat powodziowych

Pomiar Koszty Materialne Pozamaterialne fizyczne zniszczenia aktywów: utrata życia, budynków, Bezpośrednie wpływ na zdrowie, zawartości, utrata dóbr ekologicznych infrastruktury straty produkcyjne, niedogodności w usuwaniu skutków, Pośrednie koszty akcji kryzysowej, wyższa wrażliwość ocalałych utrudnienia w transporcie Źródło: opracowanie własne na podstawie Penning-Rowsell et al., 2003; Smith & Ward 1998 Analiza szkód powodziowych ma na celu kwantyfikację szkód przy przyszłych scenariuszach rozkładów powodzi i ochrony przed nią. Potencjał szkód (damage potential) na danym obszarze pokazuje maksymalną możliwą ilość szkód w wypadku wystąpienia powodzi. Jest to czynnik brany pod uwagę przy taryfikacji ubezpieczeń. Stopień, w jakim podjęte środki prewencyjne mogą zmniejszyć potencjał szkód, jest w niektórych analizach pozyskiwany od ekspertów jako czynnik w skali <0, 1>, aby wyrazić ilościowo oczekiwaną wartość redukcji szkód (np. Elsner et al., 2003; Glade, 2003).

135 STRATY BEZPOŚREDNIE DLA SEKTORA PUBLICZNEGO

Straty bezpośrednie dla sektora publicznego obejmują takie kategorie jak: drogi publiczne, zabudowania oraz infrastrukturę. W tabeli 34 przedstawiono podział strat i ich finansowanie na przykładzie dorzecza Cisy.

Tabela 34: Straty i ich finansowanie z budżetu państwa w powodzi w dorzeczu Cisy na Węgrzech [%]

Rekompensata rządowa, Rekompensata Wyszczególnienie Straty udział w danym rodzaju rządowa, udział strat w stratach ogółem sektor publiczny 42 ------techniczne budowle i urządzenia wodne 27 33 9 drogi publiczne 2 52 1 zabudowania oraz infrastruktura 13 50 6,5 sektor prywatny 58 ------rolnictwo 58 8 5 ogółem 100 --- 21,5 Źródło: za Lynnerooth-Bayer, 2003, s. 12 Straty w powodzi z 1997 roku w Polsce oszacowane zostały na 7,87 mld zł. Jednak po dokładnych badaniach ankietowych przeprowadzonych przez GUS w 1998 roku stwierdzono, że straty powodziowe w skali kraju wyniosły 12-12,2 mld zł, w tym 2,9 mld to straty poniesione przez podmioty gospodarcze, 4,9 mld zł straty w majątku trwałym (ulice, drogi publiczne, budowle wodne), w rolnictwie 2,5-2,7 mld zł, w leśnictwie (drzewostan i infrastruktura techniczna) 0,2 mld zł oraz straty w mieniu gospodarstw domowych – 1,4 mld zł. Na terenach zalanych znajdowało się 9.000 przedsiębiorstw o liczbie zatrudnionych powyżej 5 osób, 143 przedsiębiorstwa o liczbie zatrudnionych poniżej 5 osób, 4.000 jednostek finansowanych z budżetu państwa i gmin, 680.000 mieszkań. Informacje o szkodach i kosztach związanych z akcją powodziową i usuwaniem skutków ponoszone przez władze publiczne ujęto w tabeli 35.

Tabela 35: Koszty związane z akcją powodziową i usuwaniem skutków

Podmiot działań Nośnik kosztów wydatki poniesione na zapobieganie szkodom w czasie powodzi środki ochrony (np. na worki z piaskiem, na kontrolę ruchu drogowego) koszty poniesione na tymczasowe zakwaterowanie, żywność, pomoc indywidualna ubrania koszty reagowania kryzysowego służby, płace, eksploatacja sprzętu koszty usuwania uszkodzonych konstrukcji i różnych obiektów z usuwanie gruzów dróg publicznych i ulic system drogowy uszkodzenia dróg, mostów i przepustów

136

Podmiot działań Nośnik kosztów uszkodzenia zapór, wałów przeciwpowodziowych, grobli, urządzenia hydrotechniczne kanałów melioracyjnych, urządzeń nawadniających budynki publiczne i ich wyposażenie uszkodzenia uszkodzenia systemów: wodociągowego, kanalizacyjnego, systemy użyteczności publicznej energetycznego, gazowego itp. parki i publiczne urządzenia sportowe zniszczenia i rekreacyjne zniszczenia, uszkodzenia budynków mieszkalnych (liczba mieszkania mieszkań uszkodzonych i straty) zniszczenia i uszkodzenia budynków gospodarczych, straty szkody rolnicze zwierząt gospodarskich, powierzchnia zniszczonych upraw oraz straty płodów rolnych uszkodzenia budynków produkcyjnych i handlowych i ich szkody biznesowe wyposażenia Źródło: opracowanie własne.

STRATY BEZPOŚREDNIE DLA SEKTORA PRYWATNEGO Straty bezpośrednie dla sektora prywatnego można sklasyfikować według następujących najważniejszych kategorii: budynki, wyposażenie, pojazdy, uprawy rolne, zwierzęta gospodarskie itd. W nieruchomościach zagrożenie (niebezpieczeństwo) związane jest z lokalizacją oraz podatnością na zniszczenia objawiającą się przez cechy fizyczne i ekonomiczne takie jak: trwałość, niepodzielność, kapitałochłonność. M. Bryks klasyfikuje nieruchomości według 6 rodzajów w zależności od szkodowości.

STRATY POŚREDNIE Mianem strat pośrednich określane są skutki trudne do bezpośredniego pomiaru. Pośród najczęściej występujących strat pośrednich wyróżniamy: poczucie zagrożenia, brak chęci inwestycji na terenach zagrożonych, spadek wartość ziemi i nieruchomości, ubytek na zdrowiu fizycznym i psychicznym ofiar powodzi. Do kosztów społecznych w tym zakresie zaliczyć można utratę pracy czy dochodu. Dodatkowo, gdy mamy do czynienia z obiektem o dużym znaczeniu strategicznym lub zakładem przemysłowym, wówczas mogą wystąpić wysokie koszty związane z przerwami w dostawie energii, czy z zanieczyszczeniem środowiska, w tym substancjami niebezpiecznymi i toksycznymi, powodującymi dalsze negatywne skutki. Straty pośrednie dotyczą także zasobów środowiska, takich jak doliny rzeczne, mające dużą wartość ekologiczną. Wówczas są to straty związane z przemieszczaniem się lub wyginięciem flory i fauny, a także ze zniszczeniem siedlisk i ekosystemów. Ponadto występują pośrednie skutki o charakterze długoterminowym jak na przykład powtórne przywracanie możliwości uprawy na terenach rolniczych.

137 Na skutki pośrednie wpływ mają następujące czynniki: rozwój gospodarczy, poziom rozwoju sektorów przemysłu i usług, penetracja rynku przez ubezpieczycieli oraz zasoby finansowe dostępne dla sektora prywatnego i publicznego. Istnieje pokusa, aby w kalkulacjach nie brać pod uwagę szkód niematerialnych jako nieznaczących w porównaniu z bezpośrednimi, jednak nie można tak uczynić przed wcześniejszym sprawdzeniem, czy odpowiada to stanowi rzeczywistemu. Zastój w produkcji w regionie dotkniętym powodzią nie oznacza konsekwencji jedynie dla tego regionu, lecz również dla innych gałęzi gospodarki, firm odległych geograficznie, handlu i może spowodować spadek eksportu. Efekty spoza obszaru zalanego są zazwyczaj pomijane w kalkulacjach z powodu trudności ich dokładnego wyliczenia (Penning-Rowsell et al., 2003). W praktyce trudności sprawia wyodrębnienie wpływów katastrofy na gospodarkę od innych wpływów oraz określenie czasu trwania negatywnych tych efektów. Na podstawie badań przyjmuje się, iż efekty pośrednie utrzymują się przeciętnie w okresie około 5 lat od wydarzenia, a w państwach słabiej rozwiniętych zazwyczaj dłużej (Mechler, 2005). Skutki pośrednie mogą być określane na podstawie zmian PKB, poprzez porównanie wielkość PKB w przypadku wystąpienia i nie wystąpienia katastrof, gdzie spadek PKB będzie oznaczał koszty, natomiast wzrost - korzyści. W celu ustalenia wartości strat pośrednich związanych z utratą zdrowia czy utratą dochodów, można zastosować pośrednie metody wyceny jak metoda kosztu choroby, w której bierze się pod uwagę wydatki związane z kosztami leczenia oraz wartość utraconych zarobków. Straty pośrednie w sektorze komercyjnym kalkuluje się jako iloczyn dziennego zysku brutto i ilości dni przerwy w prowadzeniu działalności (Parker et al., 1987). Zazwyczaj jednak wysokość strat pośrednich jest określana na podstawie analiz statystycznych strat historycznych. Badania w tej dziedzinie były prowadzone przez: Dynowska, Maciejewski red. (1991). Zazwyczaj też proporcja strat pośrednich do bezpośrednich wzrasta wraz z siłą zdarzenia. W praktyce jednak przy kalkulacjach strat pośrednich przyjmuje się narzuty na straty bezpośrednie. Zalecany do stosowania syntetyczny wskaźnik wynosi 60% (Symonowicz, 1969). Wskaźnik ten może się wahać w zależności od różnego stopnia i charakteru zagospodarowania terenu od 20% w rolnictwie oraz 50-100% w pozostałych działach gospodarki. Określone wartości przewidywanych strat powodziowych powiększane są o 25% celem uwzględnienia pozostałych strat powodziowych, które występują w czasie powodzi w innych rodzajach obiektów, nieujętych w sprawozdawczości. Ten współczynnik korekcyjny jest wynikiem analiz materiałów statystycznych z wielolecia, dotyczących struktury strat powodziowych, (Chojnacki, 1988).

138 STRATY EKOLOGICZNE

Wpływ powodzi na środowisko naturalne może zostać sklasyfikowany pośród dwóch kategorii wpływu na: wartości użytkowe (zasoby środowiska), które nie zostaną dostarczone oraz wartości pozaużytkowe, takie jak bioróżnorodność. W szczególności do strat ekologicznych zaliczamy: straty przyrodnicze, zmiany geomorfologiczne: erozję, sedymentację i zmianę rzeźby terenu, osuwiska, oraz zmiany hydrobiologiczne w ekosystemach wodnych mające wpływ na występowanie fauny i flory. Powodzie mogą przyczynić się do zanieczyszczenia wód. Ich degradacja może nastąpić poprzez przeniesienie zanieczyszczeń z wysypisk odpadów (komunalnych, przemysłowych), z gospodarstw domowych, zakładów przemysłowych (np. związki chemiczne) oraz wypłukiwanie ścieków i toksyn z pól i dróg (substancje toksyczne i ropopochodne, metale ciężkie, azot, fosfor, chlorki, zawiesiny, nawozy sztuczne i naturalne). Przenoszenie namułów, odkładów mineralnych i organicznych wywołuje zmiany termiczne powodujące rozwój procesów biologicznych. W wyniku zwiększonego spływu powierzchniowego następuje intensywne przedostawanie się związków biogennych z różnych źródeł przestrzennych do wód. Wielkość strat wynika z czasu trwania zalewu, głębokości i prędkości przepływu, zmian w układzie wód gruntowych. O przyrodniczych skutkach poza opadem i przebiegiem fali powodziowej decydują: budowa geologiczna (przepuszczalność gruntów), rzeźba terenu, układ sieci rzecznej, kształt koryt rzecznych, szata roślinna (warunkująca infiltrację, chroniąca przed denudacją gleb i płytkimi osuwiskami), zagospodarowanie zlewni (zbiorniki retencyjne, regulacje koryt, obwałowania).

Zestawienie kosztów i korzyści

Tabela 36 przedstawia kategorie kosztów w podziale na obecne i planowane w systemie ubezpieczeń obowiązkowych źródła finansowania i beneficjentów określonych według następujących kategorii: państwo - budżet państwa (BP), podmioty zagrożone (Z), podmioty niezagrożone (NZ), towarzystwa ubezpieczeniowe (TU). Jeśli koszty ponoszą podatnicy, należący do kategorii podmiotów zagrożonych lub niezagrożonych, wówczas w tabeli zaznaczono (BP). Beneficjenci odnoszą korzyści z realizacji celów, na jakie wydatkowane są koszty w fazie ex-ante (przed wystąpieniem powodzi) oraz korzyści w postaci unikniętych kosztów ex-post. Ujęte w tabeli koszty zostały również sklasyfikowane według kilku rodzajów: • z uwagi na miejsce powstawania jako ekonomiczne (E), społeczne (S) i ekologiczne (Eg),

139 • ze względu na rodzaj powodowanych skutków jako bezpośrednie (B), pośrednie (P) i wtórne (W), • ze względu na czas jako bieżące (krótkoterminowe) (Kr) i inwestycyjne (długoterminowe) (Iw), • oraz jako stałe (St) i zmienne (Zm). Kategorie kosztów zostały wyszczególnione na podstawie analizy literatury (Penning-Rowsell et al., 2003). Straty nie dające się wyrazić w ujęciu finansowym, a przez to należące do kategorii ukrytych kosztów, oznaczono przez (N).

Tabela 36: Zdezagregowane kategorie kosztów Źródło Źródło Beneficjent finansowa- Beneficjent finansowa- Koszt Klasyfikacja ubezp. Koszty nia (obecnie) nia [tys. zł] obow. (obecnie) ub.obow. Faza ex-ante Inwestycyjne Koszty reorganizacji E,Iw ------TU BP Utworzenie pożądanych E,Iw ------TU BP struktur Budowa zbiorników E,Iw BP BP,Z BP,TU BP,Z retencyjnych Budowa polderów E,Iw BP BP,Z BP,TU BP,Z Tworzenie systemu E,Iw BP BP,Z BP,TU BP,Z ostrzegania Projektowanie i budowa E,Iw BP BP,Z BP,TU BP,Z obwałowań Zabezpieczenia E,Iw Z Z Z,TU Z indywidualne Bieżące Koszty pobierania E,Kr,St TU TU TU TU składek Koszty składek E Z Z Z,NZ BP,Z Monitorowania systemu E,Kr,St TU TU TU TU,BP Utrzymania instytucji E,Kr,St TU TU TU TU ubezpieczeniowych Ściągalności składek E,Kr,Zm TU TU TU TU i egzekucji Utrzymanie zbiorników E,Kr,Zm BP BP,Z BP,TU BP,Z Utrzymanie polderów E,Kr,Zm BP BP,Z BP,TU BP,Z Utrzymanie zespołu E,Kr,Zm BP BP,Z BP,TU BP,Z reagowania kryzysowego Utrzymanie wałów E,Kr,Zm BP BP,Z BP,TU BP,Z Regulacja rzek E,Kr,Zm BP BP,Z BP,TU BP,Z Edukacja E,Kr,Zm BP BP,Z BP,TU BP,Z przeciwpowodziowa Uszczelnianie budynków E,Kr,Zm BP,Z BP,Z BP,TU BP,Z Zabezpieczenie E,Kr,Zm BP,Z BP,Z BP,TU BP,Z kanalizacji Utrzymanie E,Kr,Zm Z Z Z,TU Z zabezpieczeń indywidualnych

140

Źródło Źródło Beneficjent finansowa- Beneficjent finansowa- Koszt Klasyfikacja ubezp. Koszty nia (obecnie) nia [tys. zł] obow. (obecnie) ub.obow. Faza ex-post Koszty akcji powodziowej Osuszanie E,Kr,Zm BP BP,Z TU BP,Z Wypompowywanie E,Kr,Zm BP BP,Z TU BP,Z wody Zużycie materiałów np. E,Kr,Zm BP BP,Z TU BP,Z worki z piaskiem, kontrola ruchu drogowego Usuwanie gruzów E,Kr,Zm BP BP,Z TU BP,Z Konieczne zaopatrzenie E,Kr,Zm BP BP,Z TU BP,Z ludności i przemysłu w wodę Oczyszczenie ujęć wody E,Kr,Zm BP BP,Z TU BP,Z pitnej i zasobów wodnych Koszty reagowania E,Kr,Zm BP BP,Z TU BP,Z kryzysowego Ewakuacja E,Kr,Zm BP,Z BP,Z TU BP,Z mieszkańców, pracowników Straty powodziowe bezpośrednie, materialne Zniszczenia E,B,Zm BP BP,Z TU BP,Z infrastruktury hydrotechnicznej, melioracji wodnych podstawowych i szczegółowych Zniszczenie E,B,Zm BP BP,Z TU BP,Z infrastruktury wodnej i sanitarnej Uszkodzenia E,B,Zm BP BP,Z TU BP,Z infrastruktury energetycznej gazowej, telekomunikacyjnej Zniszczenia E,B,Zm BP BP,Z,NZ TU BP,Z,NZ infrastruktury drogowej Zniszczenia mostów E,B,Zm BP BP,Z,NZ TU BP,Z,NZ Zniszczenia linii E,B,Zm BP BP,Z,NZ TU BP,Z,NZ kolejowych Zniszczenia mienia E,B,Zm BP BP TU BP publicznego wojewódzkiego Zniszczenia mienia E,B,Zm BP BP TU BP publicznego powiatowego Zniszczenia mienia E,B,Zm BP BP TU BP publicznego gminnego Budynki publiczne i ich E,B,Zm BP BP TU BP wyposażenie

141

Źródło Źródło Beneficjent finansowa- Beneficjent finansowa- Koszt Klasyfikacja ubezp. Koszty nia (obecnie) nia [tys. zł] obow. (obecnie) ub.obow. Zniszczenia szkół E,B,Zm BP BP,Z,NZ TU BP,Z,NZ Zniszczenia parków E,B,Zm BP BP,Z,NZ TU BP,Z,NZ i publicznych urządzeń sportowych i rekreacyjnych Nieruchomości: budynki E,B,Zm BP Z TU Z Mienie ruchome: E,B,Zm BP Z TU Z zawartość Szkody rolnicze: E,B,Zm BP Z TU Z produkcja roślinna Szkody rolnicze: E,B,Zm BP Z TU Z produkcja zwierzęca Zniszczenia budynków E,B,Zm BP Z TU Z w gospodarstwach rolnych Szkody w majątku E,B,Zm BP Z TU Z trwałym przedsiębiorstw Straty w mieniu E,B,Zm BP Z TU Z przedsiębiorstw Straty w żywności E,B,Zm BP Z TU Z magazynowanej Zniszczenia zabytków, E,B,Zm BP Z,NZ TU Z,NZ miejsc historycznych Zniszczenia cennych E,B,Zm BP Z,NZ TU Z,NZ dóbr materialnych (obrazy, rzeźby, dekoracja wnętrz itp.) Utrata pamiątek i E,B,Zm BP Z,NZ TU Z,NZ bezcennych przedmiotów Straty powodziowe pośrednie, materialne Straty zysku z produkcji E,P,Zm Z Z Z Z i usług w przyszłych okresach Brak energii E,P,Zm Z Z Z Z elektrycznej, wpływ na produkcję i usługi (komputery) Utrata wartości dodanej E,P,Zm Z Z Z Z w produkcji Utrata przychodów E,P,Zm Z Z,BP Z Z,BP przez firmy, bankructwa Straty w przyszłej E,P,Zm Z Z Z Z produkcji rolnej Straty w przyszłej E,P,Zm Z Z Z Z produkcji zwierzęcej Wzrost kosztów pomocy E,P,Zm Z Z Z Z medycznej Utrata przychodów, E,P,Zm Z Z Z Z zarobków Koszty dodatkowej E,P,Zm Z Z Z Z komunikacji np. rachunki telefoniczne

142

Źródło Źródło Beneficjent finansowa- Beneficjent finansowa- Koszt Klasyfikacja ubezp. Koszty nia (obecnie) nia [tys. zł] obow. (obecnie) ub.obow. Zmniejszenie podaży E,P,Zm BP Z,NZ Z Z,NZ produktów i usług Utrata korzyści z E,P,Zm BP Z,NZ Z Z,NZ zabytków, miejsc historycznych Wzrost kosztów podróży E,P,Zm Z Z Z Z Zwiększona ilość E,P,Zm Z BP Z BP pacjentów i usług społecznych Straty powodziowe bezpośrednie, pozamaterialne Utrata życia S,B --- Z Z Z N Ubytek na zdrowiu S,B --- Z Z Z N Utrata dóbr Eg,B --- Z Z,NZ Z,NZ N ekologicznych np. czystej wody Zniszczenie obszarów Eg,B --- Z Z,NZ Z,NZ N przyrodniczych Zniszczenie zasobów N naturalnych i przyrodniczych takich jak np. lasy Utrata miejsc Eg,B --- Z Z,NZ Z,NZ N rekreacyjnych Zniszczenie siedlisk Eg,B --- Z Z,NZ Z,NZ N zwierząt W tym zniszczenie Eg,B --- Z Z,NZ Z,NZ N siedlisk rzadkich gatunków chronionych Ubytki w ilości zwierząt Eg,B --- Z Z,NZ Z,NZ N W tym gatunków Eg,B --- Z --- Z N chronionych Niekontrolowane S,Eg,B --- Z --- Z N rozprzestrzenianie się zanieczyszczeń przemysłowych Straty powodziowe pośrednie, pozamaterialne Utrudnienia w S,P --- Z,NZ --- Z,NZ N transporcie i komunikacji Utrudnienia z dojazdem S,P --- Z,NZ --- Z,NZ N do pracy i szkoły Niedogodności w S,P --- BP,Z --- BP,Z N usuwaniu skutków Zwiększenie S,P --- Z --- Z N wrażliwości psychicznej Utrata poczucia S,P --- Z --- Z N bezpieczeństwa Niedobory dóbr S,P --- Z,NZ --- Z,NZ N konsumpcyjnych

143

Źródło Źródło Beneficjent finansowa- Beneficjent finansowa- Koszt Klasyfikacja ubezp. Koszty nia (obecnie) nia [tys. zł] obow. (obecnie) ub.obow. Zwiększony stres S,P --- Z --- Z N Stres związany z S,P --- Z --- Z N ekspozycją na ryzyko w przyszłości Rozwój chorób, S,P --- Z Z Z N epidemie Zwiększenie S,P --- Z --- Z N śmiertelności Utrata zaufania do władz S,P --- Z --- Z N publicznych Dezorganizacja państwa, S,P --- Z,NZ,BP --- Z,NZ,BP N gminy Ubożenie kulturalne S,P --- Z --- Z N ludności Źródło: opracowanie własne.

Ocena kosztów i korzyści płynących z metod ochrony powodziowej jest dokonywana ex-ante lub ex-post, zawierając odpowiednie pozycje kosztowe wyszczególnione w tabeli 37.

Tabela 37: Arkusz kalkulacji kosztów i korzyści

Lata Wyszczególnienie

Klasyfikacja ekonomiczne (E) społeczne (S) ekologiczne (Eg) bezpośrednie (B) pośrednie (P) wtórne (W) bieżące (Kr) inwestycyjne(Iw) stałe (ST) Zmienne (Zm) Ukryte (N) Źródło finansowania: BP Z NZ TU

144

Lata Wyszczególnienie

Beneficjent: BP Z NZ TU

Wskaźnik BCR BP Z NZ TU Źródło: opracowanie własne. Tabela 37 prezentuje arkusz kalkulacji kosztów i korzyści, gdzie po ich wyliczeniu powinny zostać przeniesione wartości kwotowe kosztów i korzyści z tabeli 40 w postaci sum dla poszczególnych kategorii kosztów, źródeł finansowania i beneficjentów. Arkusz kalkulacji zawiera również wskaźnik koszty/korzyści netto (BCR) wyliczony jako różnicę kwotową pomiędzy źródłem finansowania i beneficjentem dla poszczególnych grup interesariuszy. Tabele 36 i 37 przedstawiają szablon kalkulacji znajdujący zastosowanie dla oceny istniejących i mogących powstać systemów ubezpieczeniowych. Wysokości kosztów i korzyści dla poszczególnych źródeł finansowania przed i po wprowadzeniu systemu informują o przesunięciu kosztów i korzyści pomiędzy czterema największymi grupami interesariuszy w systemie.

4.4 Funkcja celu i sposoby kalkulacji kosztów i korzyści

Przedstawiona w pracy metoda dokładniej określa pozycje kosztów i korzyści, niż zostało to heurystycznie zaprezentowane w tabelach 30 i 31. Zastosowano formuły nr 8, 9 i 10 dla obliczenia NPV i BCR. Ocena opłacalności wprowadzenia systemu ubezpieczeń od powodzi nastąpi w oparciu o maksymalizację tych wskaźników. Do poszczególnych kategorii kosztów i korzyści we wspomnianych wzorach zaliczamy: Koszty:

Ie= koszty utworzenia struktur i koszty ogólne instytucji (TU) + koszty wydatków inwestycyjnych na prewencje (BP)

Ke= negatywne skutki prewencji (TU, BP, Z) + bieżące koszty prewencji (BP, Z) +konieczne do poniesienia koszty strat powodziowych (TU)

145 + koszty utrzymania instytucji, nadzoru, monitorowania i egzekucji (TU) + koszty składki ubezpieczeniowej (Z, NZ, BP – dla mienia gminnego) + koszty utraconych korzyści z alternatywnych inwestycji kapitału (BP, NZ) Korzyści:

Wt= zmniejszenie obciążeń budżetowych i deficytu budżetowego (BP, Z, NZ) + korzyści z krótkiego czasu transferu środków pieniężnych na odbudowę (BP, Z) + przychody ze składek i zyski finansowe (TU) + korzyści z tworzenia inwestycji i popytu wewnętrznego (BP, Z, NZ) + korzyści z transferów w celu wyrównania szkód losowych konkretnym osobom, dzięki czemu przesunięciu ulegają bieżące wydatki konsumpcyjne i następuje zmiana charakteru tych wydatków (Z) + wartość unikniętych dzięki prewencji (inwestycjom) strat powodziowych bezpośrednich (BP, Z) + wartość unikniętych dzięki prewencji (inwestycjom) strat powodziowych pośrednich (BP, Z, NZ) + korzyści dodatkowe z realizacji ochrony przeciwpowodziowej, jak na przykład: przychody z rekreacji, sprzedaży energii (BP, Z, NZ).

Obliczenie maksymalnych wartości wskaźników, dla obowiązkowego i istniejącego systemu ubezpieczeń, będzie świadczyć o ich efektywności finansowej. Na tej podstawie będzie można też w przyszłości wybrać najlepsze z kiedykolwiek zaproponowanych rozwiązań ubezpieczeniowych. Przeprowadzono kalkulację kosztów i korzyści oddzielnie dla czterech grup interesariuszy. Powyżej w nawiasach podano wspomniane grupy: ubezpieczycieli (TU), państwo (BP), podmioty potencjalnie zagrożone (Z) i niezagrożone (NZ) wystąpieniem powodzi, przy właściwych dla nich składnikach. Wszystkie kategorie kosztów i korzyści zostały zaprezentowane w poprzednim podrozdziale. Poniżej omówiono kalkulację niektórych z nich. Do kosztów alternatywnych zaliczono utracone korzyści z innych alokacji kapitału akumulowanego w systemie ubezpieczeń. Pominięto koszty ekonomiczne alternatywnych rozwiązań ubezpieczeniowych z uwagi na brak informacji o wysokości tych kosztów. Wysoki poziom wydatków budżetowych oznacza niższe przychody dla sektora prywatnego (wyższe podatki, niższe subsydia) i utratę przychodów generowanych przez większe inwestycje w sektorze prywatnym. Finansowe koszty transferu ryzyka to przede wszystkim koszty składki ubezpieczeniowej. Korzyści z krótkiego czasu transferu środków pieniężnych na odbudowę powodują stabilność oraz zanik konsekwencji braku odbudowy infrastruktury. Jeśli wystarczająca ilość zagranicznego finansowania jest zapewniona, korzyści komparatywne 146 z ubezpieczeń maleją. Korzyści z agregacji wpływów ze składek wyznaczono poprzez możliwe zyski z posiadanego i zainwestowanego kapitału. W celu kalkulacji sumy składek ubezpieczeniowych zastosowano podaną w rozdziale 2 formułę nr 2. Wyznaczania wielkości sumy ubezpieczenia można dokonać na kilka sposobów na podstawie: wartości odtworzeniowej, chęci do zapłaty za uniknięcie strat (WTP), chęci przyjęcia rekompensaty (WTA) lub faktycznej wartości zaistniałych strat. WTA będzie lepszym miernikiem wartości szkód przy założeniu, iż właściciele nieruchomości mają prawo, aby ich dobra były chronione i mają prawo do rekompensat, zwłaszcza w sytuacji, gdy strony trzecie jak państwo przyczyniają się do zwiększenia zagrożenia powodziowego. W takiej sytuacji ceny rynkowe (bazujące na WTP) nie będą odpowiednie do mierzenia wartości strat, czy też unikniętych zniszczeń (korzyści). Wartość unikniętych dzięki prewencji (inwestycjom) strat powodziowych można skwantyfikować na kilka sposobów. Jednym z nich, niekwantyfikującym bezpośrednio korzyści jest funkcja kosztów społecznych, przedstawiona na rysunku 21. FKS = FSS + FKI (11) FKI = KNI + KEI (12) gdzie: FKS – funkcja kosztów społecznych; FSS – funkcja strat średniorocznych; FKI – koszt inwestycji; KNI – nakłady na realizacje inwestycji; KEI – koszty eksploatacji inwestycji. Wraz ze wzrostem wydatków na inwestycje przeciwpowodziową rośnie jej zdolność do realizacji celu np. wyższe wały, większe zbiorniki.

Koszt

FKS

FSS FKI Kmin

Optymalny Rozmiar inwestycji rozmiar inwestycji

Rysunek 21: Funkcja kosztów społecznych inwestycji przeciwpowodziowych Źródło: opracowanie własne na podstawie Twaróg (2003).

147 Szacowanie strat ex-post odbywa się po wystąpieniu powodzi, wyliczenia dotyczą wartości różnych typów obiektów takich jak drogi, mosty, budynki itd. Dla symulacji strat ex-ante stosowane są standaryzowane funkcje bazujące na wiedzy eksperckiej i danych historycznych. W zależności od celu badań stosowane są analizy szkód w skali makro-, mezo- i mikroekonomicznej (Gewalt et al., 1996). Makroekonomiczne analizy prowadzone są na skalę międzynarodową lub państwa, mezoekonomiczne – na skalę regionalną (dorzecza, zlewnie, obszary przybrzeżne), mikroekonomiczne – na skalę lokalną (wyceny poszczególnych obiektów). Ponieważ makroanalizy używają danych o wysokim stopniu agregacji, a przez to o mniejszej dokładności, w niniejszej pracy dla oceny efektywności rozwiązania ubezpieczeniowego wybrano skalę mezo. Również z uwagi na to, iż wyższy stopień dokładności podnosi koszty analizy (pozyskiwanie danych), poziom mezo wydaje się odpowiednio dokładny, aby otrzymać zadowalające rezultaty obliczeniowe nie ponosząc nieuzasadnionych kosztów (problem efektywności kosztowej w badaniach i podejścia zlewniowego jest zalecany również przez Ramową Dyrektywę Wodną). Metody szacowania strat powodziowych zdeterminowane są w praktyce możliwością pozyskania danych. Straty na potrzeby CBA można określić na dwa sposoby: • probabilistyczny (szacowanie przyszłych strat, ex-ante), • historyczny (na podstawie strat, które powstały w przeszłości, ex-post). W pracy przedstawiono kilka metod szacowania strat. Szacowanie strat ex-post odbywa się na podstawie zebrania faktycznych danych o stratach. W praktyce do szacowania strat ex-ante wykorzystuje się również dane historyczne. Pośród metod szacowania strat powodziowych ex-ante wyróżniamy: metodę strat zagregowanych, gęstości strat oraz funkcji szkód. Metoda strat zagregowanych polega na wyznaczeniu maksymalnej wysokości strat dla wartości przepływu maksymalnego, a dla przepływów o niższej wartości wyrażana jest funkcją liniową, przyjmując zerową wartość szkód dla wody brzegowej. Metoda gęstości strat polega na szacowaniu w oparciu o bazy danych przeciętnych wartości strat powodziowych dla poszczególnych rodzajów obiektów i typów zagospodarowania terenu objętego powodzią. Na podstawie danych historycznych wyznacza się jednostkowe straty powodziowe w podziale na wskaźniki: obszarowe np. grunty orne, zabudowa (wyrażone w ha); liniowe np. drogi, linie kolejowe (wyrażone w km); punktowe np. zakłady przemysłowe, mosty (wyrażone jako obiekty). Wadą tej metody jest nieuwzględnienie głębokości i czasu trwania zalewu przy obliczaniu strat jednostkowych. Te informacje pozyskuje się z różnych baz danych i poprzez analizę różnic w zagospodarowaniu terenu, charakterze zabudowy dopasowuje się wskaźniki strat.

148 Metoda funkcji szkód bazuje na indywidualnej wycenie wartości poszczególnych obiektów i krzywych zależności strat procentowych od głębokości zalania dla różnych typów nieruchomości. Dla terenów rolniczych obliczane są straty dochodu brutto dla reprezentatywnych upraw na obszarze zalewowym w oparciu o zależności procentowe, strat zależnie od pory roku wystąpienia powodzi. Ponadto, tworzone są kompleksowe modele, zawierające kilka modułów, takich jak: moduł ryzyka (zawierający generator poziomu ryzyka, przebiegu zdarzenia powodziowego i kalkulację intensywności), moduł techniczny oszacowanych strat oraz moduł kalkulacji finansowania strat ubezpieczonych. Modele te wykorzystują dane historyczne na temat ewapotranspiracji i wartości przepływów, aby na podstawie tych informacji wyznaczyć granice (strefy) zalewów. Bazując na informacji o obwałowaniach, ich wysokości i wytrzymałości, generowane są scenariusze powodziowe. Moduł wysokościowy regionu (DTM) oraz dane o zagospodarowaniu i użytkowaniu terenu (rodzaje uprawy, infrastruktury) dostarczają dodatkowych informacji. Dzięki temu modele ostatecznie wyznaczają prawdopodobieństwa strat z wykorzystaniem symulacji Monte- Carlo. Tego typu analizy są implementowane z dużą dokładnością dla niewielkich obszarów oraz mniej szczegółowe - dla regionu czy państwa. Większość metod szacowania strat zmierza do wyznaczenia funkcji strat całkowitych. Poniżej przedstawiono kilka sposobów obliczania funkcji prawdopodobnych strat. Pierwszy sposób nawiązuje do najczęściej prezentowanych w literaturze metod. Probabilistyczny charakter zjawiska powodzi wyraża również funkcja częstotliwość-straty (ang. loss-frequency function lub loss-damage function) Wyraża ona prawdopodobieństwo, iż strata w danym zdarzeniu nie przekroczy określonej wielkości (excedence probability). Przyjmuje ona następującą postać: Ryzyko = roczne prawdopodobieństwo * oczekiwane straty całkowite (13)

Częściej w studiach szacowania strat powodziowych prawdopodobieństwo wyrażane jest jako odwrotność wspomnianego prawdopodobieństwa rocznego, w postaci prawdopodobieństwa wystąpienia (recurrency period). Przykładowo, prawdopodobieństwo wystąpienia Q1% oznacza, iż zdarzenie wystąpi z częstotliwością raz na sto lat. Oczekiwane wartości strat całkowitych obliczane są za pomocą funkcji głębokość szkoda (depth-damage function), gdzie kalkulacja następuje według wzoru:

n m Oczekiwane straty całkowite = ∑∑ wartość ij * wrażliwość ij [zł] (14) i==11j

149 Wrażliwośćij = f (cechy nieruchomości ij, cechy zalewu k, (15) cechy socjoekonomiczne l) [%] gdzie: i – rodzaje elementów bezpośrednio narażonych na ryzyko (n możliwych kategorii); j – właściwości danych rodzajów elementów bezpośrednio narażonych na ryzyko (m-możliwych właściwości); k – typ powodzi/określony scenariusz powodzi; l – typ systemu socjoekonomicznego. Taka kalkulacja prowadzi do obliczenia w jednostkach monetarnych bezpośrednich wartości szkód dla różnych scenariuszy powodzi (głębokości zalania). Wartość szkód może być użyta do kalkulacji ryzyka powodzi (średniorocznych strat) i do kalkulacji korzyści netto, czy BCR w celu ekonomicznej oceny metod ochrony przeciwpowodziowej przy pomocy analizy kosztów i korzyści. Po przeprowadzeniu krytycznych studiów istniejących w literaturze metod, poniżej przedstawiono autorską metodę, która łączy w sobie czynniki ryzyka i zapobiegania. Zestawione w tabeli 38 parametry ryzyka są wykorzystane do kalkulacji probabilistycznej funkcji strat wyrażonej wzorem: F (probabilistycznych strat z uwzględnieniem prewencji) =

= Wm [PLN]*(RYZYKO - ZAPOBIEGANIE) =

m n k ⎛ pi ∗Wi Ri ∗Wi Z i ∗Wi ⎞ = Wm ∗⎜∑ ∗ ∑∑− ⎟ (16) ⎝ i=1 m i==11n i k ⎠

∑Wi = 1 (16a) i

gdzie: Wm – wartość mienia;

pi – prawdopodobieństwo wystąpienia ryzyka i = (1,2,…,m);

Ri– wartość współczynnika ryzyka określona dla danego 1 km2 terenu i = (1,2,…,n);

Zi – wartość współczynnika realizacji zapobiegania określona dla danego 1 km2 terenu i = (1,2,…,k);

Wi – waga współczynnika. Informacja o ryzyku mieszcząca się w każdym czynniku ryzyka powinna być przełożona na wartości standardowe w celu ich agregacji. Dla potrzeb funkcji ryzyka każdy z czynników wyrażony początkowo w jednostkach naturalnych został znormalizowany, w skali od 0 (brak ryzyka) do 1 (maksymalne ryzyko). Następnie wartości funkcji ryzyka zostały skalkulowane przy użyciu metod analizy wielokryterialnej, które w pracy bazują na metodzie prostych wag sumarycznych (Simple Additive

150 Weighting). Identyfikacja wag parametrów w zależności od istotności ich wpływu na argument funkcji jest kluczowa. Bazą wyznaczania wag parametrów jest najczęściej obiektywna wiedza techniczna, która w każdym przypadku reprezentuje jednak wyniki subiektywnej oceny. Zasadniczo im mniejsza ilość użytych czynników ryzyka, tym większa waga każdego z nich w równaniu. Zwiększenie liczby czynników podnosi wiarygodność wyników szczególnie w przypadku niepewnych wartości początkowych, ale nie może wówczas istnieć korelacja pomiędzy nimi. Większa liczba czynników daje również pełniejszy obraz o całości ryzyka. W funkcji ryzyka opisanej w pracy wagi zostały rozłożone równo dla każdego z czynników, gdyż w literaturze zidentyfikowano niewiele informacji na temat możliwego rozróżnienia czynników za pomocą wag ze względu na istotność ich wpływów. W tabeli 38 zestawiono czynniki ryzyka będące zarazem parametrami funkcji ryzyka, które mogą być wykorzystane przy kalibracji funkcji kosztów systemu ubezpieczeń, a także mogą znajdować zastosowanie przy kalkulacji składki ubezpieczeniowej. Parametry ryzyka wyróżniono na podstawie analizy czynników naturalnych i antropogenicznych zestawionych w tabeli 3. Poprzez stymulanty (S) określono czynniki zmieniające się w tym samym kierunku co zmienna prognozowana czyli straty. Oznacza to, że dla stymulant, wraz ze wzrostem wartości czynnika straty powodziowe wzrastają. Natomiast wyższa wartość destymulanty (D) wpływa na niższe wartości strat.

Tabela 38: Zestawienie parametrów funkcji ryzyka (najważniejsze cechy zalewu powodziowego wpływające na szkody) Kryteria normalizacji Naturalne Stymulanta/ Maksymalna Minimalna Parametr Jednostka i antropogeniczne destymulanta wartość wartość czynniki wpływu czynnika (1) czynnika (0) [bezwymiarowa] częstotliwość określa, czy (prawdopodobi elementy eństwo S czynniki naturalne tak nie wystawione na wystąpienia na ryzyko będą danym terenie) dotknięte prawdopodobi eństwo wał S [bezwymiarowa] konstrukcja wał przerwany przerwania nienaruszony wału prawdopodobi woda stojąca wał przerwany eństwo S [bezwymiarowa] opady w obrębie wału lub przelany przelania wału w zastoisku [m] ma chyba głębokość opady, kształt max. z danych S największy wpływ 0 zalewu zlewni historycznych na wysokość strat

151

Naturalne Stymulanta/ Parametr destymulanta Jednostka i antropogeniczne Kryteria normalizacji czynniki wpływu [m3/s] Wielkości na podstawie max. z danych przepływów S rzeźba terenu 0 danych historycznych kulminacyjnych z wodowskazów Wartość szata roślinna, max. z danych całkowitego D [m3/s] 0 rodzaj podłoża historycznych odpływu [m3/s] tylko zwiększone prędkości przepływu będą prowadzić do 0 wyższych strat; krótki czas, Prędkość rzeźba terenu, szata max. z danych S dlatego czynnik ten niepozwalający przepływu roślinna historycznych jest istotny głównie na reakcję, czy przy powodziach z ewakuację deszczy nawalnych i obszarów w pobliżu przerwanego wału Tempo S [s] wpływ na rzeźba terenu, szata 0 max. z danych przemieszczani prewencyjne efekty roślinna krótki czas, historycznych a się fali systemów niepozwalający powodziowej wczesnego na reakcję, czy ostrzegania ewakuację i ewakuacji czas trwania S [dni] szczególny opady, praca max. z danych 0 powodzi wpływ na szkody urządzeń historycznych w materiałach hydrotechnicznych budowlanych i zawartości budynków Okres S [bezwymiarowa] warunki występowanie występowanie występowania szczególnie ważny atmosferyczne w okresie w okresie nie dla produkcji rolnej i klimatyczne wegetacji szkodzącym i zbiorów produkcji rolnej zabudowa S [%] plany 100 0 wiejska jaki procent terenu zagospodarowania zajmuje terenu zabudowa S [%] plany 100 0 miejska jaki procent terenu zagospodarowania zajmuje terenu tereny uprawne S [%] plany 100 0 jaki procent terenu zagospodarowania zajmuje terenu Nieużytki, lasy S [%] plany 100 0 jaki procent terenu zagospodarowania zajmuje terenu wrażliwość S [%] właściwości 100 0 rodzaju Odporność techniczne, zagospodarowa budynków, drzwi, materiały nia terenu upraw, materiałów (mienia) na na zniszczenia zniszczenia procent mienia ulegający zniszczeniu

152

Naturalne Stymulanta/ Parametr destymulanta Jednostka i antropogeniczne Kryteria normalizacji czynniki wpływu erozja S [%] rzeźba terenu 100 0 brzegowa jaki procent terenu zajmuje osuwiska S [%] rzeźba terenu 100 0 jaki procent terenu zajmuje Zanieczyszcze S [bezwymiarowa] plany występowanie brak nia przemysłowe i zagospodarowania zanieczyszczeń zanieczyszczeń komunalne mogą terenu znacznie zwiększyć straty słona/słodka S [bezwymiarowa] dotyczy obszarów słona woda brak słonej woda słona woda może przybrzeżnych wody zwiększyć straty Źródło: opracowanie własne. Wartości czynników ryzyka mogą ulegać zmniejszeniu lub zwiększeniu w zależności od zastosowanych metod ochrony przeciwpowodziowej. Wszelkie efekty metod ochrony przeciwpowodziowej określane są jako zapobieganie. Przykładowo: „prawdopodobieństwo przerwania wału” istniejące dla danego obszaru może zmienić wartość po „wzmocnieniu lub podwyższeniu wałów”. Podobnie jak szacowanie zmian wartości parametrów ryzyka, problematyczne jest szacowanie wpływów, jakie czynniki zapobiegawcze będą miały na wartości parametrów ryzyka podsumowującego możliwe i aktualnie stosowane sposoby ochrony przeciwpowodziowej. W tabeli 39 zestawiono metody zapobiegania wystąpieniu strat powodziowych będące zarazem parametrami funkcji zapobiegania. Tabela 39: Zestawienie parametrów funkcji zapobiegania Kryteria normalizacji Maksymalna Minimalna Parametr Czynniki wpływu wartość wartość czynnika (1) czynnika (0) Środki techniczne ochrony Wzmocnienie i podwyższenie wałów, Istnieją, w Brak przeciwpowodziowej konserwacja budowli hydrotechnicznych dobrym stanie zabezpieczeń lub ich zły stan Ograniczanie zabudowy Studia uwarunkowań i kierunków Brak zabudowy Istnieje zabudowa na terenach najbardziej zagospodarowania przestrzennego (gęstość) zagrożonych (SUiKZP), Miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego (MPZP) Opracowania ekofizjograficzne Lokalne plany ochrony przed powodzią, Mapy granic zalewów Mapy zagrożeń występowania osuwisk i wezbrań powodziowych na terenie gmin Przygotowania centralne Zabezpieczenia techniczne: wały, Istnieją, Brak zbiorniki retencyjnych, poldery, systemy w dobrym zabezpieczeń melioracyjne stanie

153

Kryteria normalizacji Maksymalna Minimalna Parametr Czynniki wpływu wartość wartość czynnika (1) czynnika (0) Lokalne systemy Sztaby Kryzysowe Istnieją takie Brak systemów ostrzegania systemy ostrzegania Organizowanie Zespoły Reagowania Kryzysowego Istnieją takie Brak formalnych i struktury nieformalnych (wolontariat) struktur reagowania na powódź Przygotowanie Zabezpieczenia prywatne takie jak: Podjęte zostały Brak indywidualne do powodzi uszczelnianie budynków, zabezpieczenia zabezpieczeń wynikające z edukacji zabezpieczenia kanalizacji, ludności (wiedza ludzi o rodzinne plany reagowania i ewakuacji metodach przygotowania do powodzi) Stopień retencji Istnienie na danym obszarze zbiorników Są zbiorniki w Brak retencyjnych, polderów wystarczającym jakichkolwiek stopniu form retencji zatrzymujące wodę Zapewnienie sprawnego Regulacja i renaturyzacja cieków Odpływ Odpływ odpływu wodnych, usuwanie przeszkód sprawny zablokowany Czas reakcji na powódź Istnienie efektywnych systemów Krótki Długi ostrzegania Źródło: opracowanie własne. Praktyczną miarą zmian współczynników normalizacji parametrów jest ich skuteczność w minimalizacji strat (wartość unikniętych strat w złotych). Można ją zmierzyć jako różnicę w wysokości strat całkowitych na danym obszarze, dla danej wysokości zalewu, przy istniejących zabezpieczeniach i bez nich. Teoretycznie sprawny system ostrzegania przed powodzią, odpowiednio zaplanowany i przeprowadzony może pozwolić na uniknięcie wielu z powyższych strat. Istnieje pogląd, iż właściwie do żadnej katastrofy nie można przygotować się w stu procentach, stąd też ubezpieczenia traktować należy tylko jako częściowe zabezpieczenie. W praktyce jednak nigdy nie można być pewnym, czy zabezpieczenia odniosą pożądany skutek. Wartości probabilistycznych strat wyrażane są w złotych, gdyż wartości kalkulowane w funkcjach ryzyka i zapobiegania są normalizowane w jednostkach bezwymiarowych, a wartości mienia wyrażane w złotych. W celu oszacowania wartości mienia badany teren zostaje podzielony na obszary o jednorodnym typie zagospodarowania (np. obszar użytkowany rolniczo, zabudowę wiejską, zabudowę miejską, lasy, nieużytki), a następnie na podstawie średnich cen rynkowych przypisywane są wartości dla każdego z typów użytkowania terenu. Analiza graficzna przeprowadzana jest z wykorzystaniem GIS. Przy szacowaniu strat mienia komunalnego i państwowego

154 wykorzystywane są wartości wskaźników na podstawie przyjętej metodologii obliczania zalewów i strat powodziowych. Probabilistyczne funkcje strat mogą być wykorzystane do szacowania kosztów unikniętych strat powodziowych. Wyniki zastosowania jednej z metod przedstawiono w rozdziale 5 dla obliczeń dotyczących obszaru zlewni rzeki Wisłoki. Minimalizacja funkcji probabilistycznych strat stanowi wskaźnik skuteczności działania środków ochrony powodziowej. Celem pracy nie jest jednak badanie ekonomicznej efektywności różnych metod ochrony, ale badanie efektywności ekonomicznej ubezpieczeń obowiązkowych od skutków powodzi w dążeniu do minimalizacji strat. Wspomniane ubezpieczenia mogą – poprzez inwestycje bezpośrednie w zabezpieczenia, czy zachęty dla ochrony mienia – wpływać na minimalizację strat. Istnieje zagrożenie podwójnego liczenia kosztów wynikające z dodania negatywnego wpływu powodzi na wielkość zasobów w określonym czasie oraz pośredniego jej wpływu na przepływy finansowe, powiązane z użytkowaniem zasobów w czasie. Problem ten opisany został przez Rose’a (2004) i van der Veena (2004). Zagrożenie to występuje, gdy wartość zasobów jest określana na podstawie wartości księgowej, znika natomiast w przypadku przyjmowania w obliczeniach wartości odtworzeniowej zasobów, która uwzględnia bezpośrednie i pośrednie skutki powodzi.

4.5 Uwarunkowania prawne, ekonomiczne, społeczne i ekologiczne determinujące możliwości wprowadzenia systemu ubezpieczeń obowiązkowych od skutków powodzi w Polsce

Prowadząc badania nad określeniem najlepszego systemu ubezpieczeń powodziowych dla Polski, należy wziąć pod uwagę makroekonomiczne uwarunkowania gospodarki kraju, który po trudnym okresie transformacji systemowej wstąpił w struktury Unii Europejskiej. W tym miejscu scharakteryzowano najważniejsze uwarunkowania prawne, ekonomiczne, społeczno-kulturowe i ekologiczne determinujące wprowadzenie systemu ubezpieczeń obowiązkowych od powodzi. Szerokie spektrum zagadnienia pozwoliło jedynie na zasygnalizowanie najistotniejszych problemów, rekomendowanych do dokładniejszej analizy, która wykracza poza ramy niniejszej pracy.

Uwarunkowania prawne Istniejące otoczenie prawne ubezpieczeń od powodzi obejmuje struktury prawne na rynku ubezpieczeń, warunkujące funkcjonowanie instytucji: towarzystw, brokerów, izb ubezpieczeniowych oraz powstawanie nowych produktów. Reguluje ono formalne stosunki wymienne dotyczące całego rynku i rynków sektorowych. Przepisy dotyczą: organizacji służb i postępowania podczas klęsk żywiołowych, usuwania skutków powodzi, 155 pomocy ofiarom katastrof, ubezpieczeń oraz sposobów zabezpieczania przed ryzykiem powodziowym. Akty prawne ustawodawcze i wykonawcze regulują działania na poziomie Unii Europejskiej, narodowym, regionalnym i lokalnym oraz instytucjonalnym. Należą do nich: rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, zalecenia, opinie, ustawy (dekrety), programy, plany (rozwoju regionalnego, wdrożenia nowego produktu etc.) Poniżej scharakteryzowano w grupach najważniejsze z istniejącego dorobku aktów prawnych, wchodzące w skład otoczenia ubezpieczeń od powodzi. Podstawowym aktem prawnym jest Konstytucja RP (art. 232), która reguluje wprowadzenie przez Radę Ministrów stanu klęski żywiołowej. Ustawa o stanie klęski żywiołowej (Dz. U. z 2002 r. Nr 62) wraz z rozporządzeniami między innymi określa działania organów administracji publicznej w czasie klęski żywiołowej oraz skutki finansowe dla budżetu państwa. Przepisy ubezpieczeniowe stanowią: ustawa o działalności ubezpieczeniowej (,Dz. U. z 2003 r. Nr 124) rozróżniająca kategorię ubezpieczeń obowiązkowych i dobrowolnych oraz rozporządzenie Ministra Finansów w sprawie ogólnych warunków obowiązkowego ubezpieczenia budynków wchodzących w skład gospodarstwa rolnego od ognia i innych zdarzeń losowych, a także ustawa o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczeń Komunikacyjnych (Dz. U. z 2003 r. Nr 124). Usuwanie skutków powodzi i pomoc ofiarom reguluje kilka ustaw, których postanowienia określają: • zasady powoływania, organizacji i zakresu działania komitetów przeciwpowodziowych, udziału mieszkańców oraz jednostek organizacyjnych w wykonywaniu prac zabezpieczających przed powodzią; • zasady i tryb udzielania odszkodowań za straty spowodowane skierowaniem wód zalewowych na inny obszar; • wykaz gmin, w których stosowane są szczególne rozwiązania dotyczące zatrudnienia i przeciwdziałania bezrobociu mające na celu likwidację skutków powodzi; • przyznanie bezzwrotnej pomocy w okresie odbudowy gospodarstwa rolnego; • szczegółowe zasady postępowania administracyjnego i sądowego w związku z usuwaniem skutków powodzi z lipca 1997 roku; • szczególne rozwiązania podatkowe w związku z likwidacją skutków powodzi; • dopłaty do oprocentowania niektórych kredytów bankowych; • formy popierania budownictwa mieszkaniowego na odbudowę lokali i infrastruktury zniszczonej w czasie powodzi (dotacje, pożyczki, kredyty preferencyjne);

156 • sposób rozliczania dotacji celowych dla tych gmin, powiatów województw, przeznaczonych na dofinansowanie bieżących zadań własnych związanych z usuwaniem skutków powodzi.

Akty prawne dotyczące kierowania akcją powodziową regulują następujące kwestie: wskazanie organów administracji publicznej zobowiązanych do kierowania akcją publiczną, świadczenia w celu zwalczania klęsk żywiołowych, zasady oraz tryb ustalania i wypłaty odszkodowania za szkody poniesione w związku z akcjami zwalczania klęsk żywiołowych, udział sił zbrojnych w zwalczaniu klęsk żywiołowych, przekazanie mienia na rzecz likwidacji klęski żywiołowej, zasady udzielania zamówień publicznych ze względu na ochronę bezpieczeństwa narodowego. Kwestii zapobiegania dotyczy ustawa prawo wodne (Dz.U. z 2005 roku Nr 130, poz. 1087) określająca, iż ochrona przed powodzią należy do zadań organów administracji rządowej, gminy, powiatu oraz samorządu województwa. Ramowa Dyrektywa Wodna w zakresie ochrony przed skutkami powodzi i suszy stanowi, iż ograniczenia rozwojowe wynikające z dostępności wody i zagrożeń powodziowych powinny być traktowane jako nadrzędne, z niej biorą się zmiany w ustawodawstwie zabraniające inwestycji na terenach zalewowych lub polderach. Narzuca ona również opracowywanie programów ochrony przeciwpowodziowej identyfikujących obszary narażone na niebezpieczeństwo powodzi oraz adekwatne programy ochrony przed suszą. Dyrektywa Powodziowa postuluje identyfikację zagrożenia powodziowego, czego wyrazem byłoby w tworzeniu map stref zagrożenia powodziowego dla obszaru całego kraju w formacie GIS oraz analizy i plany zarządzania powodziowego.

Uwarunkowania ekonomiczne Do czynników ekonomicznych, na które powódź ma bezpośredni wpływ, należą skokowe zmiany poziomu zamożności ofiar powodzi. System ubezpieczeń obowiązkowych od powodzi zmieniałby sytuację ekonomiczną ludności zagrożonej wystąpieniem klęski żywiołowej. Zasadniczo gwarantowałby ofiarom bezpośrednio po katastrofie odtworzenie stanu majątku z wypłat odszkodowań. Równocześnie zwiększałby bieżące wydatki gospodarstw domowych poprzez wymóg opłacania składek ubezpieczeniowych. Otoczenie ekonomiczne determinuje wdrożenie danej opcji systemu ubezpieczeń od powodzi. Sytuacja gospodarcza (mierzona wskaźnikami takimi jak np.: dochód realny, stopa inflacji, stopa bezrobocia, stopy procentowe) wpływa na skłonność do ubezpieczania i stopień penetracji rynku ubezpieczeniowego. W szczególności wpływ czynników

157 ekonomicznych można kwantyfikować poprzez: poziom zamożności społeczeństwa (PKB/mieszkańca), poziom aktywności gospodarczej na danym obszarze (wskaźnik przedsiębiorczości), rodzaj aktywności gospodarczej na terenach zalewowych (procentowy udział przemysłu, rolnictwa, usług w strukturze przychodów mieszkańców), sposób zagospodarowania terenu (gęstość i rodzaj zabudowy, struktura własności: publiczna/ prywatna). Kształtowanie się powyższych wskaźników obrazuje siłę wpływu, jaki powódź może mieć na lokalną sytuację ekonomiczną, a także na skłonność mieszkańców do ochrony mienia, awersję do ryzyka i chęć zakupu ubezpieczenia (popyt). Obserwowana jest dodatnia korelacja pomiędzy wzrostem zamożności czy aktywności gospodarczej, a skłonnością do ubezpieczania mienia (Linnerooth-Bayer, Vári, Brouwers, 2004). Rolnicze gminy powinny być bardziej zainteresowane ochroną upraw, będących źródłem ich utrzymania. Innymi czynnikami makroekonomicznymi mogącymi mieć wpływ na funkcjonowanie systemu ubezpieczeń od powodzi są: wzrost gospodarczy oraz deficyt budżetowy, a także stopień interwencjonizmu rządu w działania samorządów lokalnych i struktura powiązań budżetów lokalnych z budżetem centralnym. Stanowią one o tworzeniu rezerw finansowych i funduszy celowych oraz o sposobie i efektywności finansowania strat w mieniu i infrastrukturze lokalnej, regionalnej i krajowej, a w konsekwencji o faktycznym stopniu odtworzenia majątku po powodzi. W sytuacji braku sprawnie funkcjonującego systemu ubezpieczeń od skutków powodzi, wystąpienie wysokich strat determinuje użycie instrumentów dyrektywnych takich jak: wypłaty odszkodowań powodziowych i kredyty preferencyjne, które są najczęściej implementowane w sytuacji klęski żywiołowej. Alternatywą jest zastosowanie rynkowych instrumentów transferu ryzyka finansowego, do których należą: obligacje katastroficzne (cat bonds), katastroficzne kontrakty terminowe (insurance catastrophe futures), opcje katastroficzne (cat options) oraz katastroficzne kontrakty rynku terminowego (catastrophic swaps) (opisane szerzej: Kunreuther, Linnerooth-Bayer, 1999: Łasut, 2004). To, czy wspomniane instrumenty są bardziej efektywne od ubezpieczeń, jest przedmiotem badań. Inne narzędzia finansowe mogące stanowić wsparcie przy finansowaniu strat to tworzone obligatoryjnie lub w sposób partycypatywny np. fundusze powodziowe powstałe z inicjatywy Komisji Europejskiej lub fundusze strukturalne. Skuteczną ochronę przeciwpowodziową tworzą narzędzia organizacyjne np. edukacja powodziowa, systemy monitoringu i wczesnego ostrzegania, zabezpieczenia budynków i kanalizacji, rodzinne plany reagowania i ewakuacji, systemy reagowania na powódź. Efektywny system ubezpieczeń obowiązkowych musiałby współistnieć z tymi

158 instrumentami oraz stymulować ich rozwój. Oznacza to, iż powinien akumulować kapitał z częściowym przeznaczeniem na działania prewencyjne, zniechęcać do budowy na terenach zalewowych, stanowić motywację do podejmowania indywidualnych lub lokalnych zabezpieczeń itd.

Uwarunkowania społeczno-kulturowe Sfera społeczno-kulturowa oddziałuje na wielkość popytu na produkty ubezpieczeniowe. W niej kształtują się preferencje, upodobania i gusty gospodarstw domowych, grup społecznych oraz zwyczaje i tradycje mające istotne znaczenie dla upowszechniania stylów konsumpcji. Poszukiwania sprawiedliwej i społecznie akceptowalnej polityki oraz właściwych rozwiązań w dziedzinie ubezpieczeń od powodzi jest trudne i złożone, jak pokazują doświadczenia w niektórych państwach (Brouwers, Pahlman, 2004). Nie tylko aspekty czysto ekonomiczne, lecz również społeczne i polityczne muszą zostać wzięte pod uwagę przy projektowaniu i aplikacji systemu ubezpieczeń. Do głosu dochodzą wówczas różne kwestie jak: poczucie sprawiedliwości społecznej, poziom zaangażowania publicznego, poziom awersji do ryzyka jednostek i grup zakorzeniony w tradycji, poczucie odpowiedzialności za straty powodziowe oraz sposób dystrybucji odpowiedzialności finansowej pomiędzy ofiary powodzi, państwo i ubezpieczycieli. Akceptacja społeczna rozwiązania ubezpieczeniowego jest siłą napędzającą implementację systemu. Badania pilotażowe przeprowadzone na obszarze dorzecza górnej Cisy (Linnerooth-Bayer, Vári, Brouwers, 2004) prezentują nową formę analizy polityki ubezpieczeniowej, która łączy podejście modelowania matematycznego i koncepcyjnego z aktywnym włączaniem interesariuszy w proces tworzenia polityki. Interesariusze mają możliwość sprawdzenia efektów wprowadzenia danej opcji ubezpieczeniowej oraz dyskusji nad najbardziej optymalnym z ich punktu widzenia rozwiązaniem. Wyniki badań w tym zakresie zasługują na szczególną uwagę ze względu na wysoce aplikacyjny charakter. Polegają one na poszukiwaniu akceptowalnego społecznie systemu ubezpieczeń od powodzi, równocześnie odkrywając rzeczywiste problemy lokalnej społeczności i ożywiając publiczne uczestnictwo w procesach. Debata publiczna i uczestnictwo społeczeństwa w podejmowaniu decyzji go dotyczących rozwija mechanizmy demokratyczne i odkrywa preferencje ludności oraz pokazuje istniejące schematy myślenia. Należą do nich przykładowo oczekiwanie społeczeństwa, aby to rząd pokrywał straty powodziowe, gdyż w powszechnym przekonaniu to on ponosi odpowiedzialność za powódź. Kolejne argumenty przemawiające za interwencją rządu według obywateli to tradycja oraz poczucie solidarności względem ofiar powodzi.

159 Uwarunkowania ekologiczne Doliny rzeczne jako jedne z najcenniejszych przyrodniczo obszarów i korytarzy ekologicznych stanowią mozaikę ekosystemów. Dlatego aktywna polityka przeciwpowodziowa związana jest ze sporem pomiędzy inżynierami i ekologami odnośnie implementacji odpowiednich instrumentów, aby zachować bioróżnorodność na terenach dotkniętych powodzią i równocześnie chronić mieszkańców. Powódź wywołuje negatywne skutki nie tylko dla ludzi, ale również niszczy przyrodę, co bezpośrednio wpływa na środowisko życia różnych gatunków zwierząt i człowieka (zmniejszenie walorów krajobrazowych, zanieczyszczenie wody, zmniejszenie ilości dóbr publicznych i pogorszenie ich jakości). W połączeniu z zagrożeniami, które dodatkowo stwarza człowiek np. poprzez budowę zakładów przemysłowych na terenach zalewowych, składowanie odpadów niebezpiecznych itp., powódź może wywołać nieprzewidywalnie tragiczne konsekwencje. Rola ubezpieczeń od powodzi w tym wypadku staje się jeszcze większa, związana z przywracaniem infrastruktury i środowiska naturalnego do stanu sprzed powodzi (usuwanie zanieczyszczeń itp.). Uwarunkowania ekologiczne związane są z samym charakterem zjawiska powodzi, ukształtowaniem fali powodziowej, kulminacją przepływów, ochroną przeciwpowodziową w postaci retencji lub przyspieszania odpływu. Stosowanie metod technicznych ochrony powodziowej wywiera wpływ na ubezpieczenia kształtując warunki, w jakich system będzie istniał. Dany rodzaj polityki przeciwpowodziowej powinien kształtować decyzje ubezpieczycieli – dotyczące chociażby wysokości składek, upustów – oraz warunki ubezpieczeniowe, np. rodzaj koniecznych do wykonania przez właściciela zabezpieczeń przed przystąpieniem do umowy ubezpieczenia. Działania powodujące zmiany konieczne do wdrożenia proponowanego systemu ubezpieczeń powodziowych w Polsce przedstawiono w tabeli 40. Tabela 40: Działania powodujące zmiany konieczne do wdrożenia proponowanego systemu ubezpieczeń powodziowych w Polsce Pola zmian Działania Wprowadzenia ustawy i rozporządzeń wykonawczych Przepisy ubezpieczeniowe polskie dotyczących towarzystw ubezpieczeniowych, nadzoru i monitoringu Przepisy ubezpieczeniowe Dyrektywa europejska dotycząca ubezpieczeń międzynarodowe Zmiany w innych przepisach Zmiana ustawy o klęskach żywiołowych, zmiany w prawie prawnych zabraniające inwestycji na terenach zalewowych lub polderach Identyfikacja obszarów narażonych na niebezpieczeństwo Dążenie do zachowania naturalnego powodzi, plany zagospodarowania terenu, działania kształtu terenów zalewowych renaturyzacyjne Źródło: opracowanie własne.

160 4.6 Identyfikacja ograniczeń i barier rozwoju ubezpieczeń obowiązkowych od skutków powodzi Pomiędzy omawianymi otoczeniami systemu ubezpieczeń od powodzi zachodzą interakcje. Akty prawne ustanawiają programy, instrumenty i mechanizmy transferów finansowych. Równocześnie istniejące warunki ekonomiczne wymuszają interwencję w naturalne ekosystemy bądź jej brak, co z kolei regulowane jest na mocy prawa itd. Tworzone akty prawne, instrumenty ekonomiczne i zmieniające się warunki środowiskowe oraz edukacja służą wspólnemu celowi, jakim jest dążenie do minimalizacji strat powodziowych. Dynamika tych interakcji zależy m. in. od częstotliwości i intensywności występowania katastrof naturalnych, wysokości strat ekonomicznych, woli politycznej, tradycji itd. Niektóre ograniczenia pojawiające się przy rozważaniu możliwości wprowadzenia ubezpieczeń obowiązkowych zasygnalizowano poniżej. PRAWNE: • Zgodność wprowadzanych przepisów z ustawami nadrzędnymi, Konstytucją, prawem europejskim; EKONOMICZNE: • Problemem związanym szczególnie z ubezpieczeniami od powodzi jest brak identyfikacji ryzyka, np. faktycznej informacji na temat terenów zalewowych. Firmy ubezpieczeniowe dysponują wypracowanymi procedurami pozwalającymi na wyznaczenie stawki ubezpieczeniowej poprzez oszacowanie ryzyka po indywidualnym zapoznaniu się z obiektem. Z praktyki państw Europy Zachodniej i Stany Zjednoczone wynika, iż dogłębna wiedza na temat terenów zalewowych, szczegółowe mapy takich terenów oraz analizy zmian właściwości hydrogeologicznych są niezbędne w dalszej praktyce ubezpieczeniowej (EEA, 2004). Potrzeba więc źródła finansowania przestrzennej analizy ryzyka. • Z danych statystycznych wynika, iż znaczny procent wielkości strat powodziowych zajmuje mienie samorządów terytorialnych, a także wysoki jest udział w stratach szeroko pojętych dóbr publicznych. • Ubezpieczyciele nie są zainteresowani ubezpieczeniami mienia wyłącznie od następstw powodzi, ponieważ wprowadzenie takiego produktu prowadziłoby do zjawiska negatywnej selekcji oraz wymagałoby zastosowania nietypowych procedur zwiększających znacznie koszty postępowania. Oznaczałoby to w praktyce również wzrost wysokości składek ubezpieczeniowych. Rozwiązaniem mogłoby być włączenie do ubezpieczenia również innych zagrożeń katastroficznych.

161 • W przypadku polis przynoszących permanentne straty, można rozważyć możliwość przesiedlenia ludności i przeniesienie zabudowań z najbardziej zagrożonych terenów na tereny wyżej położone, lub otoczenie zabudowań własnym wałem kolistym; innym sposobem jest też wykup gruntów i zmiany ich użytkowania (kwestie prawne). • Zbyt wysokie dla uboższej części społeczeństwa, składki ubezpieczeniowe mienia znajdującego się obecnie na terenie zalewowym. • Ponoszenie kosztów wyższych składek, gdy w wyniku inwestycji technicznych mienie prywatne zostało narażone na wyższe ryzyko powodzi nie z winy właściciela majątku. • Wymóg posiadania odpowiedniej wysokości kapitału własnego przez towarzystwa ubezpieczeniowe przyjmujące ryzyko powodzi do ubezpieczenia, zapewniającego bezpieczeństwo finansowe zakładu. SPOŁECZNE: • Niechęć społeczna do systemu ubezpieczeń obowiązkowych od powodzi, jako formy podatku. • Niski stopień awersji do ryzyka mieszkańców i bierność, oczekiwanie na pomoc państwa. • Brak współpracy samorządu terytorialnego z mieszkańcami zagrożonych terenów, która jest konieczna w celu skutecznej ochrony i prewencji (np. redukcja wysokości składki, gdy właściciele podejmują działania zabezpieczające, zmierzające do zwiększenia lub utrzymania retencji w zlewni, np. poprzez stosowanie odpowiednich zabiegów rolnych, leśnych, melioracyjnych). EKOLOGICZNE: • Uwzględnianie naturalnych właściwości retencyjnych w zlewni i metod bezpośredniej ochrony przed powodzią przy kalkulacji ryzyka ubezpieczeniowego (np. przekierowanie fali powodziowej na inne tereny). • Określenie ‘właścicieli’ dóbr publicznych jako płacących składki ubezpieczeniowe. • Wycena pieniężna strat ekologicznych (np. za pomocą metod wyceny warunkowej).

162 Rozdział 5. Symulacja wdrożenia analizy kosztów i korzyści do oceny ubezpieczeń od powodzi w zlewni Wisłoki

5.1 Charakterystyka zlewni Wisłoki jako obszaru wybranego do egzemplifikacji

Uzasadnienie wyboru zlewni Wisłoki

Jako obszar do badań wybrano zlewnię rzeki Wisłoki z uwagi na różnorodność rzeźby terenu, zmiennego charakteru rzeki, towarzyszących ekosystemów oraz zagospodarowania terenu. Uważam, iż rzeka ta posiada wszelakie predyspozycje do reprezentowania i pokazania podstawowych zmian i zależności zachodzących pod wpływem wystąpienia powodzi, które znajdują się na określonych obszarach badanego terenu sezonowo jak również losowo. Dorzecze ukazuje zarówno charakter powodzi na terenach górskich i nizinnych, wpływający na kształtowanie się strat. Również charakterystyki meteorologiczne i inne czynniki wpływające na powódź zostały wzięte pod uwagę w przeprowadzanych analizach.

Charakterystyka ogólna zlewni Wisłoka jest prawobrzeżnym dopływem Wisły. Długość rzeki wynosi 163,6 km, a powierzchnia zlewni 4 110 km2 (Kondracki, 1994), co stanowi 8,1% całego dorzecza Górnej Wisły oraz 1,3% powierzchni Polski. Wisłoka bierze początek w Beskidzie Niskim, wypływając ze stoków Dębiego Wierchu i przepływa kolejno przez Pogórze Jasielskie, Kotlinę Jasielsko-Krośnieńską. Następnie przepływa południkowo Pogórza Strzyżowskie (na wschód) i Ciężkowickie (na zachód). W dalszym biegu Dolina Dolnej Wisłoki, będącej częścią Kotliny Sandomierskiej, rozdziela płaskowyże Tarnowski i Kolbuszowski. Końcowy odcinek Wisłoki znajduje się na obszarze Niziny Nadwiślańskiej (Kondracki, 1994b). Ujście Wisłoki do Wisły znajduje się w kilometrze 226+900 na wysokości ok.151 m n.p.m. (IMGW, 1983). Źródła Wisłoki znajdują się na wysokości ok. 600 m n.p.m. Działy wodne przebiegają grzbietami na wysokości 560-850 m n.p.m. Deniwelacje wynoszą 150-250 m. Około 40% zlewni pokrywają lasy. Bieg Wisłoki podzielono na dwie części: bieg górny, od źródeł po ujście Jasiołki, o długości 60 km i średnim spadku 5,9% oraz bieg dolny, od ujścia Jasiołki do ujścia Wisłoki do Wisły, o długości 104 km i średnim spadku 0,65% (Punzet, 1982). W górnym biegu Wisłoka przyjmuje dwa główne dopływy. Są to: Ropa, o zlewni 974 km2, wysokości źródeł około 790 m.n.p.m., długości 78,7 km i średnim

163 spadku 7%, oraz Jasiołka, o zlewni 513 km2, wysokości źródeł 750 m n.p.m., długości 75,9 km i średnim spadku 6,6%. Poniżej ujścia Jasiołki spadek Wisłoki raptownie maleje do wartości mniejszej niż 1%. Od ujścia Wilszni, jej prawobrzeżnego dopływu, Wisłoka płynie głęboko wciętą doliną zmieniając kierunek ze wschodniego na północny. Poniżej Żmigrodu, Wisłoka wypływa na Pogórze Jasielskie, gdzie szerokość jej doliny wynosi około 1 km, zbocza są łagodne, a na lewym brzegu znajdują się tarasy akumulacyjne. Poniżej Jasła, Wisłoka opuszcza Kotlinę Jasielsko-Krośnieńską i aż do Pilzna przepływa południkowo Pogórza Strzyżowskie i Ciężkowickie. Szerokość doliny na tym odcinku wynosi do 2 km. Dalej na obszarze Kotliny Sandomierskiej szerokość doliny Wisłoki wzrasta i wynosi około 5 km. Dolina jest szeroka, o niewyraźnych zboczach. Występuje gęsta sieć rowów melioracyjnych. Ujściowy odcinek zlewni Wisłoki jest wąski. Zlewnię rzeki Wisłoki w podziale na zlewnie częściowe wraz z lokalizacją dopływów oraz rozmieszczeniem posterunków wodowskazowych i meteorologicznych przedstawiono na rysunku 22.

Rzeźba i budowa geologiczna dorzecza Zlewnia Wisłoki położona jest na obszarze dwóch prowincji geomorfologicznych (Dorzecze górnej Wisły, 1991): Karpat oraz Kotlin Podkarpackich reprezentowanych przez Kotlinę Sandomierską. W zlewni Wisłoki możemy wyróżnić cztery zasadnicze typy rzeźby: górski, wyżynny i pogórski oraz nizinny. Rzeźba górska, wyżynna i pogórska występuje na obszarze Karpat. Dalszy podział na regiony geomorfologiczne obejmuje: góry Beskid Niski, pasma wyżyn Wysoczyzna Tarnowska, Pogórze Strzyżowskie i Dynowskie, pasma nizin tj. kotliny podkarpackie, w skład których wchodzą Doły Jasielsko-Sanockie, oraz niskie dna dolin, które reprezentuje Dolina Wisły. W każdej z tych prowincji można wyróżnić szereg typów rzeźby, które odznaczają się odmiennymi cechami obiegu wody. Rozkład przestrzenny typów i ich udział procentowy w zlewni ma podstawowe znaczenie dla zasobności zbiorników wód gruntowych, jak i dla kształtowania odpływu. Cechą krajobrazu górskiego są znaczne nachylenia stoków (20-400), w tym deniwelacje powyżej 250 m i na ogół znaczna wysokość n.p.m., a także wąskie doliny i ich duży spadek. Góry stwarzają warunki do szybkiego spływu powierzchniowego i do powstawania fali powodziowej. Na terenie zlewni Wisłoki występują góry niskie, o stokach stromych o wysokości względnej 200-400 m, wznoszące się ponad obniżeniami wyciętymi na ogół w mniej odpornych skałach. Sprzyja to zjawiskom osuwiskowym występującym licznie w Karpatach, zbudowanych ze skał fliszowych. Osady rzeczne

164 wypełniają kotliny śródgórskie Karpat, są to przeważnie mady, piaski i żwiry. Osady aluwialne występują w obrębie dolin wszystkich cieków. Pas wyżyn nie odgrywa istotnej roli zarówno w odprowadzaniu wody i rumowiska, jak i w kształtowaniu powodzi. Z kolei Kotliny Podkarpackie są strefą akumulacji rumowiska, a także nakładania się fal powodziowych, ucieczki wód z koryt i gromadzenia ich w osadach czwartorzędowych. Przy ujściu Wisłoki do Wisły spotyka się obszary podmokłe, z zachowanymi śladami koryt meandrowych. Beskid Niski będący poprzecznym obniżeniem w łuku Karpat tworzy szereg grzbietów i pojedynczych garbów rozdzielonych obniżeniami rzek i potoków. Najwyższe wzniesienie na obszarze zlewni to Magura Małastowska – 829 m n.p.m. Południową najwyższą część zlewni zajmuje teren Magurskiego Parku Narodowego (MPN), którego 86% terenu znajduje się w przedziale wysokości między 400 a 650 m n.p.m. Zbocza rozcinają głębokie doliny potoków, miejsca częstych i gwałtownych wezbrań. Znajduje się on w regionie Karpat Fliszowych - obszarze młodych utworów geologicznych (górna kreda – trzeciorzęd) grubo- i średnioziarnistych piaskowców oraz łupków, powstałych z sedymentów w śródgórskich zbiornikach wodnych, następnie przeobrażonych oraz wypiętrzonych i sfałdowanych. Dominują tutaj gleby brunatne (90% powierzchni MPN). W dolinie Wisłoki i większych potoków występują mady. W obrębie grzbietów skalnych oraz na stromych stokach pokrytych rumoszem spotykamy gleby inicjalne, litosole i regosole oraz rankiery. Występują także gleby gruntowo-glejowe, próchniczno- glejowe, torfowe i antropogeniczne. Rzeźbę nizinną na obszarze zlewni Wisłoki reprezentują lessowe równiny terasowe i niskie dna dolin. Lessowe równiny terasowe (10-20 m nad poziom koryt) występują w dolnym biegu Wisłoki. Najpowszedniejszym typem są dna dolin nadbudowane antropogenicznymi madami, urozmaicone systemami odciętych starorzeczy, wałami brzegowymi i podmokłymi obniżeniami. W głębi gór zastąpione są one przez żwirowo- piaszczyste równiny, przerabiane przez rzeki w czasie wielkich powodzi. Krajobrazy w zlewni Wisłoki przedstawiono na rysunku 23. Klimat Zlewnia Wisłoki leży w trzech regionach klimatycznych: regionie klimatu górskiego, Pogórza Karpackiego i klimatu kotlin podgórskich (Kotliny Sandomierskiej) (Dorzecze górnej Wisły, 1991). Region klimatu górskiego jest bogaty w opady, dominuje tu wpływ wysokości objawiający się w piętrowym zróżnicowaniu klimatu. Granica tego regionu biegnie wzdłuż progu Beskidów i pokrywa się mniej więcej z izotermą roku 7°C i izohietą roczną 900 mm. Region klimatu Pogórza Karpackiego

165 jest umiarkowanie ciepły, z temperaturą średnią roczną 7 - 8°C, i wilgotny z sumą roczną opadu 700-900 mm. Obszar Kotliny Sandomierskiej jest obszarem ciepłym i umiarkowanie suchym. W zlewni Wisłoki średnia suma roczna opadów waha się od powyżej 900 mm w strefie źródłowej do 600 mm w rejonie ujścia (Atlas hydrologiczny Polski, 1987). Przeważają opady okresu letniego (350 mm - 550 mm) nad opadami okresu zimowego (od poniżej 250 mm do powyżej 350 mm). Średni udział opadów stałych w ogólnej sumie rocznej wynosi od 14 do 18 %. Średnia roczna temperatura powietrza waha się w granicach od +6°C do powyżej +8°C. Najcieplejszym obszarem jest w odcinek ujściowy Wisłoki w rejonie Mielca, najchłodniejszym obszar źródłowej partii dorzecza. Średnia temperatura półrocza zimowego wynosi +1,5 °C÷ –1,5 °C, natomiast półrocza letniego waha się w granicach 12,5 °C do powyżej 15,0 . Na terenie MPN występują dwa piętra klimatyczne: piętro umiarkowane ciepłe i umiarkowane chłodne. Rozdziela je izoterma rocznej temperatury powietrza +6 °C, która przebiega przeciętnie na wysokości 570 m.n.p.m. Średnie roczne sumy opadów wynoszą 800-900 mm/rok, najwięcej w lipcu. Długi czas zalegania pokrywy śnieżnej – ponad 100 dni. Dla Beskidu Niskiego charakterystyczne są silne wiatry, szczególnie w okresie zimowym.

166

Rysunek 22: Zlewnia rzeki Wisłoki, zlewnie częściowe, posterunki wodowskazowe i meteorologiczne Źródło: opracowanie własne na podstawie IMGW Kraków, 2004.

167

Rysunek 23: Krajobrazy w zlewni Wisłoki Źródło: opracowanie własne na podstawie MŚ, 2005.

168 Przepuszczalność gleb występujących w zlewni Wisłoki, za wyjątkiem dna dolin rzecznych, wzrasta w kierunku północnym. Na obszarze gór są to gleby od średniej do małej przepuszczalności, a już na obszarze Kotliny Sandomierskiej dominują gleby o dużej przepuszczalności. Wartość średniego nachylenia zlewni Wisłoki charakteryzowana przez wskaźnik Strahlera wynosi 4,23%. Średni czas przejścia szczytu (kulminacji) fali wezbraniowej na odcinku od profilu Krajowice do ujścia wynosi 26 godziny, a średnia prędkość, z jaką przemieszcza się fala, wynosi 3,8 km/godz. W tabeli 41 zestawiono średni czas przejścia, a w tabeli 42 prędkość przemieszczania się szczytu fali wezbraniowej pomiędzy poszczególnymi profilami wodowskazowymi rzeki Wisłoki od profilu Krajowice do ujścia.

Tabela 41: Średni czas przejścia kulminacji fali wezbraniowej pomiędzy profilami wodowskazowymi rzeki Wisłoki [godziny]

WODOWSKAZ Krajowice Łabuzie Mielec ujście Krajowice - 9,0 21,0 26,0 Łabuzie 6,0÷11,0 - 12,0 17,0 Mielec 16,0÷26,0 10,0÷15,0 - 5,0 ujście 21,0÷31,0 15,0÷20,0 5,0 - Źródło: na podstawie materiałów IMGW Kraków, 2004.

Tabela 42: Średnia prędkość przemieszczania kulminacji fali wezbraniowej pomiędzy profilami wodowskazowymi rzeki Wisłoki [km/godz.]

WODOWSKAZ Krajowice Łabuzie Mielec ujście Krajowice - 3,4 3,8 3,8 Łabuzie 5,1÷2,8 - 4,1 4,0 Mielec 5,0÷3,0 4,9÷3,3 - 3,8 ujście 4,7÷3,2 4,5÷3,4 3,8 - Źródło: na podstawie materiałów IMGW Kraków, 2004.

Reżim rzek i zasoby wodne (warunki hydrologiczne) Południową granicą MPN przebiega europejski dział wodny, rozdzielający zlewnie Bałtyku i Morza Czarnego. Zlewnie Wisłoki dzieli się według typologii wód na zlewnię górnej i dolnej Wisłoki. Źródła znajdują się na zboczach Dębiego Wierchu w otulinie MPN. Jej lewobrzeżne dopływy na terenie MPN to: Lipna, Zawoja, Świerzówka, Rzeszówka i Ryj, a prawobrzeżne to: Ryjak, Krempna i Wilsznia. Górna Wisłoka posiada charakterystyczne cechy rzeki górskiej, m.in. odznacza się bardzo dużym wskaźnikiem nierówności przepływów, wynikających z niezbyt wysokiej wartości retencyjnej jej obszaru źródłowego. Przykładowe przepływy na wybranych wodowskazach podano w tabeli 43. Maksymalne przepływy występują w okresie topnienia śniegów (marzec, kwiecień), najmniejsze zaś we wrześniu i październiku.

169 Tabela 43: Przepływy (m3/s) na wybranych wodowskazach na rzece Wisłoce Przepływy Przepływy maksymalne o Przeciętne przepływy minimalne prawdopodobieństwie Km Pow. o czasie trwania Przepł. o prawdopodob. występowania Przepł. Przekrój biegu zlewni (%/dni) średni występowania (%) średni rzeki km2 niski (%) 50/ 75/ 85/ 97/ 1 2 10 50 182 273 310 354 50 10 1 pow. potoku Ryj 131,6 301,6 430 367 217 59,5 3,44 1,45 0,76 0,55 0,30 0,29 0,31 0,15 0,08 pon. potoku Ryj 131,6 319,3 445 380 225 63,0 3,62 1,54 0,80 0,58 0,32 0,31 0,32 0,16 0,08 pow. Ropy 105,0 586,2 676 575 341 116 6,28 2,82 1,47 1,07 0,59 0,57 0,60 0,29 0,15 pow. Jasiołki 104,0 1562,0 1060 918 601 265 15,5 7,95 3,86 2,94 1,50 1,61 1,59 0,82 0,60 pon.Jasiołki 104,0 2075,2 1280 1120 762 366 20,9 10,8 5,16 3,89 1,98 2,12 2,06 1,01 0,71 pow. Grabinianki 55,3 2715,7 1460 1280 864 411 25,9 13,4 6,77 5,15 2,96 3,12 3,01 1,70 1,38 pon. Grabinianki 55,3 2933,0 1510 1320 885 418 27,5 14,3 7,32 5,58 3,29 3,52 3,38 2,02 1,70 pow. Wielopolki 44,5 3013,0 1530 1340 898 423 28,0 14,6 7,52 5,73 3,41 3,64 3,50 2,11 1,79 pon. Wielopolki 44,5 3499,1 1680 1470 986 464 32,0 16,6 8,74 6,70 4,17 4,36 4,18 2,56 2,24 wod. Mielec 19,1 3915,3 1800 1570 1050 490 34,5 18,3 9,79 7,51 4,80 5,01 4,80 3,02 2,70 u. do Wisły 0 4110,2 1850 1620 1080 503 35,7 19,1 10,3 7,89 5,10 5,26 5,04 3,17 2,83

Źródło: na podstawie materiałów IMGW Kraków, 2004. Rzeka Wisłoka w swym górnym biegu charakteryzuje się występowaniem dużych opadów atmosferycznych, które przy znacznych spadkach stwarzają dobre warunki do szybkiego i znacznego odpływu. Z kolei mało przepuszczalne podłoże i niewielkie zdolności retencyjne dorzecza sprawiają, że spływ odbywa się w znacznym stopniu powierzchniowo, wskutek czego w okresach posuchy występują bardzo małe przepływy, zaś w okresach deszczowych gwałtowne i wielkie wezbrania, głównie w okresie letnim i wiosennym. Występują znaczne procesy erozyjne koryta, brzegów i dna rzecznego. W środkowym i dolnym biegu Wisłoka, która płynie przez obszar Kotlin Podkarpackich, nabiera charakteru drenującego. Mniejsze cieki mają reżim charakteryzujący się przeciętnymi zasobami wodnymi, dużą bezwładnością hydrologiczną, która objawia się mniejszą i powolniejszą zmiennością przepływów, przewagą wezbrań wiosennych z topnienia śniegu nad letnimi oraz małym nasileniem procesów erozji koryt rzecznych. Obszary bezodpływowe, miejsca lokalnych podtopień oraz osuwiska i miejsca erozji brzegowej przedstawiono na rysunku 24 (dane: IMGW, 2004). Osuwiska występujące w zlewni przedstawia tabela 44.

170 Tabela 44: Osuwiska występujące w zlewni rzeki Wisłoki Sumaryczna Lp. Lokalizacja ilość osuwisk 1. Gmina Brzostek 342 2. Powiat Gorlice 319 3. Gmina Wielopole Skrzyńskie 268 4. Miasto i gmina Ropczyce 178 5. Gmina Dębica 174 6. Gmina Dukla 130 7. Gmina Moszczenica 105 8. Gmina Ropczyce 87 9. Gmina Iwierzyce 76 10. Gmina Biecz 64 11. Gmina Lipinki 59 12. Gmina Sędziszów Małopolski 58 13. Gmina Gorlice 55 14. Gmina Brzyska 46 15. Miasto Gorlice 40 16. Gmina Skołyszyn 39 17. Gmina Skrzyszów 38 18. Gmina Nowy Żmigród 30 19. Gmina Ryglice 30 20. Gmina Dębowiec 27 21. Gmina Krempna 26 22. Gmina Ropa 20 23. Gmina Jasło 16 24. Gmina Kołaczyce 15 25. Gmina Wiśniowa 14 26. Gmina Chorkówka 10 27. Gmina Jodłowa 9 28. Gmina Jedlicze 6 29. Miasto Biecz 5 30. Pilzno 5 32. Gmina Szerzyny 1 33. Gmina Tarnowiec 1 Źródło: RZGW Kraków, 2004.

W wyniku erozji bocznej następuje powiększenie obszarów kamieńca, kosztem teras niskich, w tym użytków rolnych. Podczas znaczących powodzi jak powódź z 1997 roku osuwiska i spływy gruzowo-błotne powstawały głównie w wyniku erozyjnego pocięcia zboczy dolin. Powódź ta nie spowodowała dużych zmian w dolinach rzek na analizowanym obszarze (Frysztak-Kurek, 1997), podobnie jak powódź w 1998 roku. Większe straty, głównie z powodu szkód erozyjnych, przyniosły wezbrania w latach 1999- 2000, podczas których nastąpiło uaktywnienie wielu starych osuwisk i powstanie nowych. Aktywne, dobrze udokumentowane i datowane osuwiska mogą stanowić atrakcję turystyczną i pełnić rolę dydaktyczną. Ochrona osuwisk może następować przez tworzenie użytków ekologicznych.

171

Rysunek 24: Obszary bezodpływowe, osuwiska i erozja brzegowa w zlewni Wisłoki Źródło: opracowanie własne na podstawie IMGW Kraków, 2004.

172 Na kształtowanie się obszarów zalewowych wielkiej wody duży wpływ mają obiekty hydrotechniczne oraz inżynierskie takie jak: zbiorniki, zapory przeciwrumowiskowe, budowle piętrzące, umocnione odcinki rzek, wały przeciwpowodziowe, śluzy wałowe, mosty i kładki, przepusty, kompleksy melioracyjne. Tabela 45 przedstawia zestawienie najważniejszych zbiorników retencyjnych w zlewni Wisłoki. Natomiast rysunek 25 prezentuje rozmieszczenie ważniejszych obiektów infrastruktury hydrotechnicznej.

Tabela 45: Zbiorniki retencyjne w zlewni Wisłoki

Powierzchni Wysokość Lokalizacja zapory Dane techniczne a zalewu piętrzenia przy H max Właściciel Przeznaczeni Nazwa poj. poj. zbiornika e zbiornika Lp. zbiornika H H pow. poj. wyrówna powodzio (administrator) (funkcja) [ha] max min km biegu zlewni całkowita wcza wa [m] [m] rzeki [km2] [mln m3] [mln m3] [mln m3] energetyka ochron ppow Ropa 1. Klimkówka 210,00 43,50 33,00 8,00 306 398,6 375,1 RZGW Kraków wyrównanie 54+400 przepływów niżówkowych Grabianka GAJM Jan 2. Borowiec b.d. 0,035 1,60 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. 3+670 Jurkiewicz Mokrzec- Wisłoka KRUSZGEO 3. 2547,00 32,6 12,00 b.d. 392 b.d. b.d. energetyka Pilzno 69+720 S.A. Potok 4. Chotowa Chotowski b.d. 0,060 3,25 b.d. b.d. b.d. b.d. UG Czarna b.d. 3+900 Tuszymka PZMiUW 5. Kamionka Duża km 78 0,105 3,00 b.d. 7 b.d. b.d. Rekreacja Rzeszów 19+200 Tuszymka PZMiUW 6. Cierpisz Duża km 54 0,020 2,00 b.d. 2,3 b.d. b.d. Rekreacja Rzeszów 23+700 ochron ppow Krempna- Wisłoka wyrównanie 7. 302,00 66,00 51,00 11,00 460 356,0 331,0 --- Kąty* 133+300 przepływów niżówkowych Jasiołka 8. Dukla* 250 48,00 40,00 5,00 386 b.d b.d. --- b.d.

*)- projektowany Źródło: IMGW Kraków, 2004; Florkowski, 1994; Hennig, 1994.

Zbiornik Klimkówka należy do średniej wielkości zbiorników w Karpatach (większą wysokość piętrzenia posiadają w Polsce tylko zbiorniki Czorsztyn i Solina). Koszt wykonania zbiornika wyniósł ponad 200 mld zł. Na zaporze zbiornika Klimkówka istnieje elektrownia przepływowa o mocy 1,1 MW. Budowa zbiornika poza robotami stricte wykonawczymi dotyczącymi zapory i zbiornika wymagała między innymi budowy dróg, osiedla eksploatacyjnego, bazy hotelowej i oczyszczalni ścieków oraz likwidacji wsi Klimkówka (48 zagród i 2 domy), likwidacji kościoła, szkoły, cmentarza, mostu i 40 ha lasu.

173 Zbiornik Krempna-Kąty według planów powinien spełniać wiele zadań dla całego regionu, między innymi.: zaopatrzenia w wodę, ochrony przeciwpowodziowej, wykorzystania energetycznego spiętrzonej wody, utworzenia płytkich akwenów wodnych dla rozwoju flory i fauny w obszarze graniczącym z Magurskim Parkiem Narodowym oraz aktywizacji turystycznej terenów wokół zbiornika. Redukcja zagrożenia powodziowego w wyniku współdziałania zbiorników Klimkówka i Krempna szacowana jest na 10-50%, a średnio około 30%. Gminy, które najbardziej skorzystałyby na budowie zbiornika z uwagi na ochronę przeciwpowodziową, to: Brzyska, Kołaczyce, Jasło, Dębowiec, Brzostek.

Podział administracyjny Zlewnia rzeki Wisłoki leży całkowicie lub częściowo na terenie 17 powiatów (rysunek 26) i 91 gmin (rysunek 27).

174

Rysunek 25: Zabudowa hydrotechniczna w zlewni Wisłoki Źródło: opracowanie własne na podstawie IMGW Kraków, 2004.

175

Rysunek 26: Zlewnia Wisłoki na tle powiatów Źródło: opracowanie własne na podstawie IMGW Kraków, 2004.

176

Rysunek 27: Zlewnia Wisłoki na tle gmin Źródło: opracowanie własne na podstawie IMGW Kraków, 2004.

177 Osadnictwo w dorzeczu Zlewnię zamieszkuje ponad 600 tys. mieszkańców. Na terenie zlewni leży 58 gmin, w tym 40 w województwie podkarpackim i 18 w małopolskim. Sieć osadnicza w dorzeczu jest dość gęsta, z kilkoma głównymi ośrodkami miejskimi jak: Jasło, Pilzno, Dębica i Mielec. Administracyjnie zlewnia leży na terenie 10 powiatów oraz 45 gmin wiejskich, 7 miejsko - wiejskich i 6 miejskich. Największym miastem jest Dębica - około 49 tys. mieszkańców. Największą powierzchnię (spośród gmin leżących w całości w zlewni) zajmuje gmina Krempna. Średnia gęstość zaludnienia na powierzchni całej zlewni wynosi 149 osób/km2. Najludniejsze z gmin leżących w całości w zlewni to: Dębica (1449 osób/km2), Gorlice (1294 osób/km2) i Miejsce Piastowe (1050 osób/km2). Główne szlaki komunikacyjne na kierunku wschód-zachód prowadzą przez Tarnów, Pilzno, Dębicę, Mielec oraz na południe wzdłuż Wisłoki do Jasła i dalej w kierunku Dukli, czy Gorlic. Średnio w zlewni występuje 81 km dróg na 100 km2. Główne trakty kolejowe prowadzą z zachodu na wschód w kierunku Bieszczad. Szczegółowe rozmieszczenie osadnictwa, dróg i traktów kolejowych w poszczególnych gminach wraz z ich ekspozycją na ryzyko powodzi zamieszczono w tabelach 48-51. Na ogólną powierzchnię użytków (wyciętych granicą zlewni), wynoszącą 4 110,2 km2, na użytki rolne przypada 57,4% (2 359,88 km2), w tym grunty orne 66,8%, sady 1,1%, łąki 18,2%, pastwiska 14,0%. Lasy stanowią 32,1% wszystkich gruntów, co daje 319,23 km2 powierzchni. Powierzchni gruntów innych, tj. nieużytków, powierzchni pod zabudowaniami i drogami, zalanych wodą, nie przedstawiono w tabeli, lecz ich udział procentowy w powierzchni zlewni wynosi 10,5%. Z danych wynika, że na terenie zlewni przeważają tereny rolnicze, wśród których dominują grunty orne. Na szczególną uwagę zasługuje duża ilość trwałych użytków zielonych, tj. łąki i pastwiska w ogólnej powierzchni użytków rolnych (32,2%). Jest ona wyższa od średniej krajowej, gdzie użytki zielone zajmują ok. 21% powierzchni użytków rolnych. Na terenie zlewni zlokalizowano 21 ferm hodowlanych, przy czym najczęściej są to fermy drobiu (16), trzody chlewnej (4) i bydła (1). Z informacji uzyskanych w GUS wynika, że na terenie zlewni w 2003 roku hodowano łącznie 113 tys. szt. bydła, 141 tys. szt. trzody chlewnej, 6,5 tys. szt. owiec, 16,2 tys. szt. koni i 950 tys. szt. drobiu, głównie kur.

Gospodarka w dorzeczu Zlewnia rzeki Wisłoki leży na terenach o charakterystyce rolno-przemysłowo- turystycznej. Dominuje tu gospodarka rolna cechująca się dużym rozdrobnieniem gospodarstw, znajdujących się głównie na terenach dolin i pogórzy. Średnia wielkość gospodarstw nie przekracza 3,8 ha. Produkcja rolnicza w większości gospodarstw

178 ma charakter wielostronny, a nie wyspecjalizowany i nastawiona jest na pokrywanie własnych potrzeb. Produkcja zwierzęca ma znaczenie głównie w rejonie górskim, który sprzyja hodowli bydła, owiec i koni, co spowodowane jest uprawą trwałych użytków zielonych. Na obszarze Obniżenia Gorlickiego i Kotliny Jasielsko-Krośnieńskiej oraz Pogórzy istnieją dogodne warunki do prowadzenia rolnictwa uprawowego. Dominuje tam produkcja zbóż, roślin okopowych i ogrodnictwo oraz chów trzody chlewnej i bydła mlecznego. Część środkowa i północna jest obszarem bardziej przemysłowym niż rolniczym. Przemysł skupia się głównie w większych ośrodkach miejskich i w północnej części zlewni. Prowadzona działalność gospodarcza opiera się o zasoby naturalne kopalin tj. ropy naftowej i gazu ziemnego (np. Podkarpackie Zakłady Rafineryjne, Rafineria Nafty „Jedlicze”) oraz surowce skalne, towarzyszy im dobrze rozwinięty przemysł gumowy (np. Zakłady Tworzyw Sztucznych „Gamrat”, Firma Oponiarska „Dębica”). Głównymi ośrodkami miejsko-przemysłowymi w zlewni są: Jasło, Gorlice, Dębica, Jedlicze, Sędziszów Małopolski, Ropczyce, Mielec i Tarnów. Dobrze rozwinięty jest przemysł spożywczy (np. Zakłady Przemysłu Cukierniczego „Liwocz”), owocowo-warzywny (np. Zakłady Przemysłu Owocowo - Warzywnego „Pektowin” w Jaśle), drzewny (np. Zakład Płyt Wiórowych „Furnel” w Jaśle). Przemysł spożywczy opiera się głównie na miejscowej produkcji rolnej. Powstało na tym terenie również wiele zakładów rzemieślniczych i drobnowytwórczych zlokalizowanych poza tradycyjnymi ośrodkami przemysłowymi. Głównym terenem wypoczynkowym jest Beskid Niski, gdzie istnieją szlaki turystyczne, trasy narciarskie; na pozostałych terenach dominuje agroturystyka. Podstawowe typy zagospodarowania terenu w zlewni Wisłoki przedstawiono na rysunku 28.

179

Rysunek 28: Zagospodarowanie zlewni Wisłoki, stan na 2000 rok Źródło: opracowanie własne na podstawie MŚ, 2005.

180 Środowisko przyrodnicze Na terenie zlewni lasy stanowią 32% wszystkich gruntów (1319 km2), a średnia lesistość w całej zlewni wynosi 23% (jest to wskaźnik niższy niż przeciętny w Polsce – 28%). Największa gęstość zalesienia (72%) występuje w gminie Krempna. Lasy w przeważającej większości przypadków, podobnie jak użytki zielone stanowią własność prywatną. Jedynie w gminach: Krempna, Osiek Jasielski i Lipinki większe kompleksy leśne są własnością państwa i należą głównie do Magurskiego Parku Narodowego. Na obszarze zlewni Wisłoki 19439 ha (194,39 km2) zajmuje Ostoja Magurska, która należy do obszarów ochrony wyznaczonych w ramach dyrektywy europejskiej Natura 2000. Świadczy to o jego ważności z punktu widzenia przyrodniczego. Około 93% Parku zajmują lasy, a pozostały obszar – łąki kośne, pastwiska, łąki leśne i zbiorowiska torfów niskich. Wspomniany obszar znajduje się na terenie następujących gmin dorzecza Wisłoki: Dębowiec (9% udziału powierzchni obszaru w gminie), Krempna (66%), Nowy Żmigród (6%), Osiek Jasielski (5%), Lipinki (4%), Sękowa (5%). Udział siedlisk przyrodniczych w powierzchni obszaru jest znaczny, a występujące, chronione gatunki zwierząt to niedźwiedź brunatny, wilk. Występują tu rzadkie rośliny, z których 40 gatunków to rośliny prawnie chronione, z czego 30 podlega całkowitej ochronie. Stwierdzono występowanie 135 gatunków ptaków oraz 35 gatunków ssaków. Na terenie zlewni znajdują się następujące rezerwaty przyrody: Kornuty, Buczyna w Cyrance, Bagno Przecławskie, Góra Chełm, Modrzyna, Przełom Jasiołki, Iwiełki, Wadernik, Słotwina, Torfy i Kamera. Badany obszar zajmują również inne parki krajobrazowe wyszczególnione na rysunku 29.

Analiza grupy interesariuszy Analiza grup interesariuszy wykazała obecność wskazanych na rysunku 30 interesariuszy zorganizowanych działających na rzecz ludności. Najważniejsze przepływy informacji i przepływy finansowe zaznaczono strzałkami na rysunku. Organizacje i zrzeszenia mogą dążyć do realizacji konkretnych, wymiernych celów np. Związek Gmin i Powiatów Wisłoka (zrzeszający m.in. gminy: Jasło, Nowy Żmigród, Kołaczyce, Osiek Jasielski, Krempna, Brzyska, Tarnowiec, Brzostek, Żyraków i Sękowa) za priorytetowy cel stawia sobie ochronę wód na terenie Beskidu Niskiego i Pogórza. Organizacje takie mogą finansować badania i ekspertyzy oraz stanowić grupy nacisku na wprowadzanie pewnych rozwiązań np. budowę zbiornika wodnego „Krempna-Kąty” na rzece Wisłoce.

181

Rysunek 29: Rozmieszczenie obszarów chronionych w zlewni Wisłoki Źródło: opracowanie własne na podstawie MŚ, 2005.

182

organizacje naukowo-badawcze: sektor ubezpieczeń: Instytut Meteorologii i Gospodarki Polska Izba Ubezpieczeń Wodnej Towarzystwa Ubezpieczeniowe i Państwowy Instytut Geologiczny Brokerskie organizacje pozarządowe: inne instytucje naukowe, uczelnie i Stowarzyszenia Ruch Ekologiczny „Jasło” instytuty PAN Organy zarządzające Euroregion „Karpatry” stowarzyszenia: Związek Gmin i Powiatów „Wisłoka” organizacje rządowe i samorządowe: Stowarzyszenie Euro Karpaty Ministerstwo Środowiska: Departament Zasobów Wodnych stowarzyszenia turystyczne Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej i agroturystyczne Główny Inspektor Ochrony Środowiska, stowarzyszenia producentów Ministerstwo Rolnictwa rolnych województwo: urząd marszałkowski i wojewódzki, fundacje: Wojewódzkie Inspektoraty Ochrony Środowiska, Wojewódzki Konserwator Przyrody, nadleśnictwa, gospodarstwa rybackie „Czysta Wisłoka” powiaty, gminy

organy wykonawcze: zespoły zarządzania kryzysowego straż pożarna

Rysunek 30: Grupy interesariuszy w zlewni Wisłoki Źródło: opracowanie własne.

183 5.2 Rozkłady ryzyka wystąpienia zjawiska powodzi

Informacje na temat rozkładu ryzyka powodziowego zebrano z następujących źródeł:

1. Raport na zlecenie RZGW nt. Studium określające granice obszarów bezpośredniego zagrożenia powodzią dla terenów nieobwałowanych w zlewni Wisłoki, IMGW Kraków 2004, 2. Materiały z Podkarpackiego Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie dotyczące wielkości strat powodziowych zebrane przez Gminne Komisje ds. Szacowania Strat (materiały za lata 2004-2005), 3. Materiały Małopolskiego Urzędu Wojewódzkiego w Krakowie.

Informacje na temat wysokości strat powodziowych zebrano z następujących źródeł: 1. Podkarpacki Urząd Wojewódzki w Rzeszowie, 2. Małopolski Urząd Wojewódzki w Krakowie.

Informacje na temat wysokości dotacji na odtworzenie majątku i infrastruktury zebrano z następujących źródeł: 1. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, 2. Podkarpacki Urząd Wojewódzki w Rzeszowie.

Zidentyfikowane rodzaje zagrożenia powodziowego i ich źródła Powodzie klasyfikujemy ze względu na ich zasięg terytorialny, wysokość przepływu kulminacyjnego oraz częstotliwość występowania. Z uwagi na zasięg terytorialny powodzie dzielimy na: • lokalne (występujące w pojedynczej zlewni np. Wisłoki), • regionalne (występujące na obszarze dorzecza np. górnej Wisły), • krajowe (występujące na obszarze zlewiska lub całego kraju).

Ze względu na wysokość przepływu kulminacyjnego, zgodnie z kryteriami klasyfikacji opracowanymi przez Punzeta, wezbrania dzielimy na: • katastrofalnie wielkie - gdy Q kulm > Q 5 % • wielkie - gdy Q 5 % > Q kulm > Q20% • średnio wielkie - gdy Q 20% > Q kulm > Q 50 % • średnie - gdy Q kulm < Q 50 %.

Zgodnie z tą klasyfikacją powódź w lipcu 1997 na Wiśle od Goczałkowic do Puław oraz na Sole, Dunajcu, powyżej Czorsztyna, i na odcinku od ujścia Popradu do Rożnowa miała charakter wezbrania katastrofalnie wielkiego, zaś na Wiśle poniżej Puław i pozostałych jej dopływach, średnio - wielkiego. Typ wezbrania przeważający w dorzeczu

184 może być określony w oparciu o analizę częstotliwości występowania maksymalnych przepływów rocznych o określonym prawdopodobieństwie przewyższenia w poszczególnych miesiącach roku. Z analizy wieloletnich materiałów wynika, że największa częstotliwość występowania maksimów rocznych przypada na miesiąc marzec i lipiec. Maksima roczne notowane w lipcu występują najczęściej na Wiśle powyżej ujścia Nidy, w dorzeczu Soły, Skawy, Raby, Dunajca bez Popradu i Wisłoki. W marcu maksima roczne najczęściej występują w zlewniach: Sanu, Wisłoka i na Popradzie.

Straty powodziowe i obszary zalewowe w dorzeczu Wisłoki Mapy przedstawiające granice obszarów bezpośredniego zagrożenia powodzią identyfikowanych na podstawie historycznych obszarów zalewowych, dostępnych danych hydrologiczno-meteorologicznych, dostępnej literatury i zachowanych znaków wielkiej wody w skali 1 : 10 000 dla powodzi o prawdopodobnych przepływach kulminacyjnych Q50%, Q1%, Q0,2% pokazano na rysunkach 31-37. Długość analizowanych cieków w zlewni Wisłoki wynosiła 736 km. Najczęściej wyznaczanymi zalewami są zalewy o prawdopodobieństwach: Q50%, Q20%, Q10%, Q5%, Q3,33%, Q1%, Q0,2%. Do analizy przyjęto powódź 2-letnią Q50%, czyli tzw. wodę korytową, mieszczącą się w korycie rzeki oraz powódź tzw. 100-letnią (Q1%) i 500-letnią (Q0,2%). Zbieranie informacji o przewidywanej wielkości szkód i strat powodziowych dla obszarów zagrożeń odbywa się w obrębie zasięgów zalewu wód o ustalonym prawdopodobieństwie pojawienia się Qp%, w ramach wydzielonych jednostek obszarowych, a źródłem informacji są poszczególne gminy. Analiza map oraz zastosowanie odpowiednich współczynników przeliczeniowych pozwoliły na określenie wielkości prawdopodobnych strat ujętych w tabelach 49-51. Zaprezentowano tam również historyczne informacje o faktycznej wielkości poniesionych strat w poszczególnych gminach oraz zestawienie najważniejszych informacji ekonomicznych. Wykorzystano bazę danych o sposobie użytkowania terenu Corine Land Cover. Na podstawie baz danych o sposobach użytkowania terenu można szacować średnią wartość kapitału dla każdej kategorii użytkowania. Oszacowania wartości majątku na obszarze zabudowanym dokonuje się na podstawie statystyk i cen rynkowych. Przyjęto przeliczniki dla oszacowania odtworzeniowych wartości ekonomicznych, które zostały zestawione w tabeli 46.

185 Tabela 46: Wycena składników majątku Kategorie Wartość wyceny [tys. zł] uprawy (ha) 1 ha = 2,1 lasy (ha) 1 ha = 1,0 łąki (ha) 1 ha = 1,0 powierzchnia terenów o zabudowie luźnej (ha) 1 ha = 25x30=750 powierzchnia terenów o zabudowie zwartej (ha) 1 ha = 25x60=1500 strefy przemysłowe i handlowe (ha) 1 ha = 3000 tereny sportowe i wypoczynkowe (ha) 1 ha = 2000 infrastruktura: drogi krajowe (km) 1 km = 160 infrastruktura: drogi powiatowe (km) 1 km = 160 infrastruktura: drogi gminne (km) 1 km = 160 infrastruktura: linie kolejowe (km) 1 km = 188 mosty drogowe (szt) 1 szt = 190 mosty kolejowe (szt) 1 szt = 204 Źródło: opracowanie własne na podstawie IMGW Kraków, 2003, 2005. Prognozowaną wielkość strat powodziowych oszacowano z wykorzystaniem przeciętnych wskaźników strat jednostkowych z danego obszaru dla określonych obiektów, podanych w tabeli 47. Wskaźnik strat jednostkowych stanowi wartość przeciętnej straty powodziowej w przeliczeniu na jednostkę miary obiektu. Jest on określany z danych statystycznych odnotowanych strat powodziowych, jako iloraz sumy wartości strat przez przyjętą wielkość miary szkód obiektów. Straty gospodarcze pośrednie powstałe w wyniku zakłóceń w działalności przemysłu, komunikacji i łączności stanowią szacunkowo w dorzeczu górnej Wisły 50-100% strat bezpośrednich (Dynowska, Maciejewski red., 1991). Najwięcej strat w dorzeczu górnej Wisły powodują częste, choć małe wezbrania, występujące częściej niż raz na 10 lat. Są one źródłem około 50% strat w stuleciu, natomiast powodzie 50-100-letnie stanowią około 10% ogółu notowanych strat. Zgodnie ze wskazaniem (Szymonowic, 1969) jako szacowaną wysokość strat pośrednich przyjęto współczynnik 60% wysokości strat bezpośrednich. Z uwagi na brak wartości wskaźnikowych dla zbiorników wodnych i bagien, nie zostały one uwzględnione w wyliczeniach. Również nie uwzględniono wartości wałów ochronnych i innej infrastruktury hydrotechnicznej, które mogłyby ulec częściowemu lub całkowitemu zniszczeniu. Straty pominięte w wycenie uwzględniono poprzez narzut 25% wysokości strat bezpośrednich. Wskaźniki nie uwzględniają specyfiki poszczególnych obiektów i stwarzają jedynie możliwość uzyskania przeciętnej oceny zagrożenia. Wartości w tabelach 46 i 47 podane zostały w cenach z 2003 roku. Niektóre dane agregowane na poziomie województw zostaną przeliczone przy pomocy wskaźników uwzględniających obszar bądź liczbę ludności w gminach.

186 Tabela 47: Wskaźniki jednostkowe wartości zainwestowania i strat powodziowych w 2003 roku Tereny górskie i podgórskie Tereny nizinne Zakres Rodzaj Zakres Wskaźnik szacowanej Wartość Wartość Lp zagospodaro- Jedn. szacowanej wartości wartości wania wskaźnika wartości wskaźnika uszkodzeń strat uszkodzeń strat [%] [%] tys. 1 Grunty orne 175 1,2 - 1,6 2,1 - 2,8 0,8 - 1,2 1,4 – 2,1 zł/ha tys. 2 Użytki zielone 125 0,8 - 1,2 1,0 - 1,5 0,4 - 0,8 0,5 - 1,0 zł/ha tys. 3 Wały ochronne 4100 10 – 20 410 – 820 10 - 20 410 – 820 zł/km Brzegi tys. 4 2 100 6 – 12 126 – 252 1 - 6 22 – 126 uregulowane zł/km tys. 5 Budynki 250 1 – 20 2,5 – 50 1 - 20 2,5 – 50 zł/szt tys. 6 Drogi krajowe 5 300 3 – 5 160 – 265 1 - 3 53 – 160 zł/km Drogi wojew., tys. 7 2 650 6 –10 160 – 265 2 - 6 53 – 160 powiat. i gminne zł/km Mosty na tys. 8 drogach 3 150 6 – 10 190 – 315 2 - 6 63 – 190 zł/szt krajowych Mosty na tys. 9 drogach wojew., 1 075 10 – 18 108 – 194 2 - 10 22 – 108 zł/szt pow. i gmin. tys. 10 Szlaki kolejowe 2 350 8 – 10 188 – 235 6 - 8 140 – 188 zł/km tys. 11 Mosty kolejowe 3 400 6 – 10 204 – 340 2 - 6 60 – 204 zł/szt

Źródło: na podstawie IMGW Kraków, 2003.

187

Rysunek 31: Fragment zalewów Q 50%, Q 1% i Q 0,2% w zlewni Wisłoki na odcinku od ok. 59 km ujścia Ostrej do ok. 44 km ujścia Wielopolki (okolice Dębicy) Źródło: opracowanie własne na podstawie IMGW Kraków, 2004.

188

Rysunek 32: Zalew wody Q 0,2% w gminach zlewni Wisłoki Źródło: opracowanie własne na podstawie IMGW Kraków, 2004.

189

Rysunek 33: Zagospodarowanie terenu w zlewni Wisłoki – Q 0,2% Źródło: opracowanie własne na podstawie IMGW Kraków, 2004.

190

Rysunek 34: Zagospodarowanie terenu w zlewni Wisłoki – Q 1% Źródło: opracowanie własne na podstawie IMGW Kraków, 2004.

191

Rysunek 35: Zagospodarowanie terenu w zlewni Wisłoki – Q 50% Źródło: opracowanie własne na podstawie IMGW Kraków, 2004.

192

Rysunek 36: Fragment zagospodarowania terenu w zlewni Wisłoki – Q 0,2% (Okolice Jasła, ok.105 km Wisłoki – ujście Ropy i ok.104 km – ujście Jasiołki) Źródło: opracowanie własne na podstawie IMGW Kraków, 2004.

193

Rysunek 37: Linie zalewów o różnych prawdopodobieństwach na mapie w skali 1:10 000

Źródło: IMGW Kraków, 2004.

194 Tabela 48: Charakterystyka warunków ekonomicznych i naturalnych w zlewni Wisłoki

Pow. Długość dróg Grunty Ludność użytków rolnych Grunty orne Sady Łąki Pastwiska Lasy Gmina Powiat Województwo Pow. w zlewni [km2] w zlewni ogółem w zlewni ogółem [km2] [km2[ [km2] [km2] ]km2] [km] [km2] [km2] Biecz gorlicki małopolskie 99,28 17 432 75,0 74,7 56,6 2,0 7,4 9,3 13,9 10,7 Borowa mielecki podkarpackie 52,70 5 82535,0 42,5 38,4 0,3 0,7 3,1 0,5 9,7 Brzostek dębicki podkarpackie 122,62 13 247 101,0 79,3 59,5 0,5 8,8 10,5 29,9 13,4 Brzyska jasielski podkarpackie 45,13 6 25236,1 31,0 25,0 0,3 3,0 2,6 10,5 3,7 Chorkówka krośnieński podkarpackie 75,29 13 016 44,0 54,0 39,3 0,9 9,7 4,0 13,7 7,6 Czarna dębicki podkarpackie 139,69 12 360 25,5 77,2 57,7 0,4 14,1 5,0 49,9 12,6 Czermin mielecki podkarpackie 72,29 6 66059,0 55,7 48,7 0,4 1,9 4,8 8,3 8,2 Dąbrowa Tarnowska tarnowski małopolskie 5,17 897 21,0 2,6 1,9 0,0 0,5 0,2 0,5 2,1

Dębica dębicki podkarpackie 171,34 71953 263 99 70,2 2 17,2 9,6 45,3 27,1 Dębowiec jasielski podkarpackie 85,81 8 24622,0 52,2 35,5 1,4 8,9 6,5 27,8 5,8 Dukla krośnieński podkarpackie 333,04 17 113 33,0 129,3 62,8 0,6 27,5 38,3 173,3 30,5 Frysztak strzyżowski podkarpackie 27,15 3 188 18,5 17,1 14,1 0,2 1,0 1,9 7,6 2,4 Gawłuszowice mielecki podkarpackie 8,45 717 40,9 6,9 6,2 0,1 0,1 0,6 0,2 1,3

Gorlice gorlicki małopolskie 126,99 46667 345 75,3 38,9 1,7 22,6 12,2 32,8 18,8 Iwierzyce ropcz-sędzisz. podkarpackie 65,58 7 173 4,9 50,7 37,1 1,2 8,7 3,7 8,2 6,6

Jasło jasielski podkarpackie 123,26 55031 641,6 83,3 57,6 2,1 16,4 7,2 17,7 22,2 Jedlicze krośnieński podkarpackie 40,75 10 489 104,0 32,1 23,4 0,4 6,0 2,3 3,8 4,8 Jodłowa dębicki podkarpackie 59,86 5 637 15,0 42,1 34,4 0,2 4,2 3,3 12,3 5,5 Kolbuszowa kolbuszowski podkarpackie 25,59 5 30015,0 17,4 10,6 0,1 3,9 2,8 5,6 2,6 Kołaczyce jasielski podkarpackie 42,08 7 000 25,6 23,3 17,7 0,2 3,0 2,4 13,4 5,4 Komańcza sanocki podkarpackie 22,76 266 13,0 5,4 1,9 0,0 1,2 2,3 15,9 1,4 Krempna jasielski podkarpackie 203,58 2 15214,0 49,6 13,0 0,0 14,4 22,2 147,3 6,7 Lipinki gorlicki małopolskie 66,16 6 822 20,0 37,2 21,1 0,1 10,1 5,8 20,7 8,3 Lisia Góra tarnowski małopolskie 52,70 7 000 39,9 37,4 24,7 0,4 10,4 1,9 6,3 9,0 Łużna gorlicki małopolskie 6,02 859 35,0 4,1 2,5 0,0 1,1 0,5 1,1 0,8 Miejsce Piastowe krośnieński podkarpackie 3,71 3 894 24,3 1,9 1,3 0,1 0,5 0,1 0,2 1,6

195

Mielec mielecki podkarpackie 101,69 75849 139,1 49,2 41 0,6 5,3 2,4 32,8 19,6 Moszczenica gorlicki małopolskie 33,84 4 848 9,6 27,4 18,5 0,1 4,5 4,2 4,7 1,8 Niwiska kolbuszowski podkarpackie 9,51 558 1,0 4,7 2,7 0,0 1,0 0,9 4,3 0,5 Nowy Żmigród jasielski podkarpackie 104,54 9 780 36,0 67,4 35,6 0,6 17,5 13,6 26,7 10,5 Osiek Jasielski jasielski podkarpackie 60,47 5 340 91,0 35,3 19,9 0,4 12,1 3,0 18,4 6,8 Ostrów ropcz-sędzisz. podkarpackie 96,62 6 680 75,0 50,3 30,2 0,2 14,6 5,3 37,5 8,8 Pilzno dębicki podkarpackie 165,21 17 047 91,0 107,3 82,0 0,6 15,4 9,4 38,2 19,7 Przecław mielecki podkarpackie 127,58 10 89614,3 68,2 49,9 0,4 10,2 7,7 48,6 10,7 Radgoszcz tarnowski małopolskie 4,41 361 48,0 3,1 2,4 0,0 0,5 0,2 0,7 0,6 Ropa gorlicki małopolskie 38,43 4 555 103,0 22,7 10,7 0,2 8,1 3,7 13,3 2,4 Ropczyce ropcz-sędzisz. podkarpackie 139,62 25 811 48,0 99,2 74,4 2,4 14,7 7,8 22,7 17,7 Ryglice tarnowski małopolskie 35,04 3 000 101,0 23,2 17,0 0,1 3,3 2,8 8,6 3,2 Rzepiennik Strzyż. tarnowski małopolskie 35,12 3 000 205,8 26,1 20,8 0,1 2,3 3,0 6,9 2,1 Sędziszów Małopol. ropcz-sędzisz. podkarpackie 154,29 22 561 54,0 97,3 66,5 1,8 14,8 14,2 41,0 15,9 Sękowa gorlicki małopolskie 194,75 4 800 205,8 56,8 12,8 0,1 19,7 24,3 133,1 4,8 Skołyszyn jasielski podkarpackie 77,92 12 88771,4 51,8 37,6 0,2 7,5 6,5 16,6 9,5 Skrzyszów tarnowski małopolskie 43,12 4 300 35,1 31,1 23,5 0,1 5,9 1,6 6,4 5,6 Szerzyny jasielski podkarpackie 82,24 8 53212,0 56,3 45,0 0,2 5,5 5,6 18,6 7,3 Świlcza ropcz-sędzisz. podkarpackie 6,42 890 43,8 4,7 3,2 0,1 1,1 0,4 1,2 0,6 Tarnowiec jasielski podkarpackie 63,10 9 270211,0 40,0 27,0 0,6 8,3 4,1 10,9 12,2

Tarnów tarnowski małopolskie 22,15 17580 6,4 15,2 11,7 0,4 2,3 0,9 2,5 4,3 Uście Gorlickie gorlicki małopolskie 208,65 5 000 4,5 69,4 11,2 0,0 30,3 27,9 128,1 11,1 Wadowice Górne mielecki podkarpackie 26,15 2 028 1,9 19,7 16,1 0,2 2,5 1,0 2,4 4,0 Wielopole Skrzyńskie ropcz-sędzisz. podkarpackie 93,41 8 624 5,1 67,1 49,8 0,3 4,7 12,4 17,8 8,5 Wiśniowa strzyżowski podkarpackie 4,16 432 24,0 2,8 2,4 0,0 0,1 0,3 1,0 0,4 Żyraków dębicki podkarpackie 104,78 11 927 30,4 81,8 63,7 0,5 14,0 3,6 9,1 13,8 RAZEM 4 110,22 611 753 3 339,9 2 359,4 1 575,7 25,8 429,5 329,9 1 318,8 431,2 Źródło: opracowanie własne na podstawie materiałów z właściwych urzędów gmin i powiatów.

196 Tabela 49:Prognozowane straty w zalewach Q 0,2% w zlewni Wisłoki

Pow. Pow. Pow. terenów Q0,2 Strefy Drogi Zbiorniki terenów o terenów Tereny sportowe Drogi Drogi Trakty Mosty Mosty Wartość zalewowych jako % Uprawy Lasy Łąki Bagna przemysłowe krajowe Gmina wodne zabudowie o zabudowie i wypoczynkowe powiatowe gminne kolejowe drog. kolej. strat dla Q0,2 powierzchni [ha] [ha] [ha] [ha] i handlowe [km] [ha] luźnej zwartej [ha] [km] [km] [km] (szt.) (szt.) [tys. zł] [ha] zlewni [ha] [ha] [ha] Biecz 669,18 6,74 569,79 0 0 0 0 99,39 0 0 0 0,3 2,9 2,6 0 4 0 77427 Borowa 4141,54 78,59 3914,27 138,74 52,64 0 0 35,89 0 0 0 0 27,7 0 0 3 0 40331 Brzostek 902,27 7,36 724,91 0,92 117,10 29,61 0 29,73 0 0 0 1,5 5,1 6,9 0 9 0 27808 Brzyska 295,17 6,54 227,74 0,43 21,37 31,68 0 13,95 0 0 0 0 1,2 0,4 0 0 0 11219 Chorkówka 306,17 4,07 135,52 139,47 6,23 0 0 24,95 0 0 0 0 0,1 0,6 0 1 0 19445 Czarna 831,13 5,95 689,59 94,15 0 45,62 0 1,77 0 0 0 0 0,1 3,3 0 1 0 3604 Czermin 6466,92 89,46 5400,33 671,82 62,89 0 0 306,46 0 25,41 0 0 33,2 0 0 2 0 323842 Dąbrowa Tarn. 0 0,00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Dębica 1313,30 7,66 1101,77 3,74 44,65 0,80 0 79,25 0 41,95 41,14 0,1 9,1 4,4 0,3 7 2 273900 Dębowiec 342,44 3,99 310,25 27,36 2,05 0 0 2,79 0 0 0 0 2,2 0,7 0 5 0 4187 Dukla 672,53 2,02 523,92 85,58 17,56 0 0 45,46 0 0 0 0,2 1,5 2 0 8 0 37410 Frysztak 13,39 0,49 13,39 00 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 188 Gawłuszowice 884,82 104,71 671,05 24,98 188,78 0 0 0 0 0 0 0 5,8 0 0 2 0 2931 Gorlice 792,25 6,24 560,19 41,85 16,72 0 0 173,48 0 0 0 1,7 4,9 2,9 0 6 0 134005 Iwierzyce 0 0,00 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Jasło 2281,53 18,51 1789,75 41,30 196,09 0 0 180,67 3,59 70,14 0 2,6 8,3 9,6 5,5 9 4 362143 Jedlicze 582,76 14,30 248,77 92,86 149,25 0 0 91,88 0 0 0 0 5,7 6,4 0,1 0 0 71629 Jodłowa 222,58 3,72 173,97 7,93 27,76 0 0 12,93 0 0 0 0 2,8 0,3 0 4 0 11355 Kolbuszowa 0 0,00 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Kołaczyce 409,94 9,74 265,95 0,03 123,74 0 0 20,22 0 0 0 0 4,1 1,3 0 1 0 16901 Komańcza 0 0,00 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Krempna 594,07 2,92 393,73 157,46 42,88 0 0 0 0 0 0 0 11,4 1,9 0 8 0 4675 Lipinki 51,22 0,77 35,47 7,91 5,38 0 0 2,46 0 0 0 0 1,1 0 0 0 0 2109 Lisia Góra 291,26 5,53 112,02 4,53 174,71 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 414 Łużna 0 0,00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Miejsce 147,22 39,68 113,40 33,82 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0,4 0 0 0 496 Piastowe Mielec 5373,22 52,84 4279,88 60,82 479,92 0 0 420,09 0 74,60 57,90 0 48,7 0 0 1 0 672178

197

Pow. Pow. Pow. terenów Q0,2 Strefy Zbiorniki terenów o terenów Tereny sportowe Drogi Drogi Drogi Trakty Mosty Mosty Wartość zalewowych jako % Uprawy Lasy Łąki Bagna przemysłowe Gmina wodne zabudowie o zabudowie i wypoczynkowe krajowe powiatowe gminne kolejowe drog. kolej. strat dla Q0,2 powierzchni [ha] [ha] [ha] [ha] i handlowe [ha] luźnej zwartej [ha] [km] [km] [km] [km] (szt.) (szt.) [tys. zł] [ha] zlewni [ha] [ha] [ha] Moszczenica 151,93 4,49 13,70 4,54 126,23 0 0 7,46 0 0 0 0 0,6 1 1 0 0 6199 Niwiska 0 0,00 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Nowy 661,36 6,33 453,34 45,92 103,41 0 0 58,69 0 0 0 0 8,1 3,6 0 7 0 48321 Żmigród Osiek Jasielski 605,05 10,01 407,32 94,12 96,27 0 0 7,33 0 0 0 0 5,5 4 0 6 0 9203 Ostrów 1096,73 11,35 953,57 9,30 69,02 0 0 64,38 0 0,45 0 0 5,9 2,6 0 3 0 53646 Pilzno 1390,12 8,41 1274,21 3,74 5,71 100,54 0 5,93 0 0 0 0,8 2 5 0 7 0 9711 Przecław 1118,02 8,76 873,77 0174,42 43,75 26,08 0 0 0 0 7,1 0 0 1 0 22895 Radgoszcz 0 0,00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Ropa 162,73 4,23 154,98 4,47 0 0 0 3,28 0 0 0 0 0,6 0,4 0 2 0 3330 Ropczyce 1240,42 8,88 704,88 2,62 366,83 0 0 141,88 0 24,20 0 1,6 12,8 7,1 0 9 1 186214 Ryglice 2,47 0,07 0 2,47 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 Rzepiennik 55,96 1,59 24,32 0 31,64 0 0 0 0 0 0 2 0,1 0 0 1 0 609 Strzyż. Sędziszów 274,97 1,78 252,30 0 0 0 0 22,67 0 0 0 0 0 0 0 0 0 17532 Małopol. Sękowa 335,67 1,72 195,35 72,57 67,76 0 0 0 0 0 0 0 1,2 4,7 0 0 0 1495 Skołyszyn 653,52 8,39 529,90 044,15 29,22 0 50,26 0 0 0 0,1 1,9 2 0 2 0 39872 Skrzyszów 13,79 0,32 2,00 11,79 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 16 Szerzyny 128,68 1,56 26,09 092,60 0 0 9,99 0 0 0 0 0 1,2 0 0 0 7832 Świlcza 0 0,00 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Tarnowiec 244,97 3,88 141,54 32,16 71,00 0 0 0,27 0 0 0 0 0,1 3,7 0,1 1 1 1624 Tarnów 63,90 2,88 25,11 9,02 29,77 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 92 Uście 171,37 0,82 52,53 83,65 18,21 0 0 16,97 0 0 0 0 0,1 0,7 0 2 0 13448 Gorlickie Wadowice 1614,34 61,73 1511,55 44,40 0,01 0 0 58,38 0 0 0 0 7,2 0 0 0 0 48156 Górne Wielopole 351,87 3,77 106,23 4,62 216,28 0 0 24,74 0 0 0 0 6,2 7,3 0 3 0 21729 Skrzyńskie Wiśniowa 0 0,00 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Żyraków 936,23 8,94 903,22 011,36 0 0 9,78 0 11,88 0 0 1,2 4,4 0 0 0 45779

Razem 38859,01 9,45 30861,57 2061,09 3254,39 237,47 43,75 2049,46 3,59 248,63 99,04 10,9 238,5 91,4 7,0 115 8 2635901 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych IMGW Kraków 2005. 198 Tabela 50: Prognozowane straty w zalewach Q 1% w zlewni Wisłoki Q1% Pow. terenów Pow. terenów Pow. terenów Strefy Tereny Drogi jako % Uprawy Zbiorniki Drogi Drogi Trakty Mosty Mosty Wartość zalewowych Lasy Łąki Bagna o zabudowie o zabudowie przemysłowe sportowe krajowe Gmina powierzchni [ha] wodne powiatowe gminne kolejowe drog. kolej. strat dla Q1% [ha] [ha] [ha] luźnej zwartej i handlowe i wypoczynk. [km] zlewni [ha] [km] [km] [km] (szt.) (szt.) [tys. zł] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha]

Biecz 620,21 6,25 542,46 0 0 0 0 77,76 0 0 0 0,3 2,6 2,4 0 4 0 61067 Borowa 4141,54 78,59 3914,27 138,74 52,64 0 0 35,89 0 0 0 0 25 0 0 3 0 39899 Brzostek 867,92 7,08 693,81 0,92 115,41 29,61 0 28,17 0 0 0 1,4 4,6 6,2 0 9 0 26363 Brzyska 264,71 5,87 206,14 0,43 18,52 31,62 0 8,00 0 0 0 0 1,1 0,4 0 0 0 6692 Chorkówka 299,32 3,98 130,63 138,36 6,05 0 0 24,27 0 0 0 0 0,1 0,6 0 1 0 18923 Czarna 535,21 3,83 400,19 87,90 0 45,45 0 1,67 0 0 0 0 0,1 3 0 1 0 2867 Czermin 6454,71 89,29 5399,76 660,23 62,85 0 0 306,46 0 25,41 0 0 29,9 0 0 2 0 323302 Dąbrowa 0 0,00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Tarnowska Dębica 999,33 5,83 813,43 3,68 44,62 0,80 0 57,41 0 41,79 38,41 0 8,1 4 0,2 7 2 250716 Dębowiec 324,55 3,78 293,44 24,45 2,04 0 0 2,61 0 0 0 0 2 0,6 0 5 0 3966 Dukla 637,83 1,92 497,68 81,68 16,33 0 0 42,15 0 0 0 0,2 1,4 1,8 0 8 0 34820 Frysztak 12,32 0,45 12,32 00 0 0 0 0 0 0 0 0,9 0 0 0 0 170 Gawłuszowice 884,82 104,71 671,05 24,98 188,78 0 0 0 0 0 0 0 5,2 0 0 2 0 2835 Gorlice 693,61 5,46 508,90 38,15 16,23 0 0 130,34 0 0 0 1,5 4,4 2,6 0 6 0 101378 Iwierzyce 0 0,00 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Jasło 2110,29 17,12 1687,82 41,30 187,83 0 0 144,30 3,46 45,58 0 2,3 7,5 8,7 5 9 4 260355 Jedlicze 560,73 13,76 236,94 90,80 145,43 0 0 87,57 0 0 0 0 5,1 5,7 0,1 0 0 68158 Jodłowa 182,89 3,06 137,32 7,84 25,91 0 0 11,82 0 0 0 0 2,5 0,2 0 4 0 10379 Kolbuszowa 0 0,00 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Kołaczyce 387,73 9,21 253,37 0,01 123,27 0 0 11,07 0 0 0 0 3,7 1,1 0 1 0 9916 Komańcza 0 0,00 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Krempna 558,32 2,74 370,22 148,95 39,15 0 0 0 0 0 0 0 10,3 1,7 0 8 0 4406 Lipinki 48,64 0,74 33,54 7,54 5,19 0 0 2,38 0 0 0 0 0,9 0 0 0 0 2012 Lisia Góra 272,78 5,18 100,67 3,30 168,81 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 384 Łużna 0 0,00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Miejsce 143,34 38,64 109,71 33,63 0 0 0 0 0 0 0 0 0,9 0,4 0 0 0 472 Piastowe Mielec 4112,66 40,44 3244,86 46,79 471,39 0 0 266,79 0 54,84 27,99 0 43,8 0 0 1 0 435123

199

Pow. terenów Q1% Pow. terenów Pow. terenów Strefy Tereny Drogi Uprawy Zbiorniki Drogi Drogi Trakty Mosty Mosty Wartość zalewowych jako % Lasy Łąki Bagna o zabudowie o zabudowie przemysłowe sportowe krajowe Gmina [ha] wodne powiatowe gminne kolejowe drog. kolej. strat dla Q1% powierzchni [ha] [ha] [ha] luźnej zwartej i handlowe i wypoczynk. [km] [ha] [km] [km] [km] (szt.) (szt.) [tys. zł] [ha] zlewni [ha] [ha] [ha] [ha] Moszczenica 146,14 4,32 11,78 4,50 123,19 0 0 6,68 0 0 0 0 0,6 1 0 0 0 5418 Niwiska 0 0,00 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Nowy 611,05 5,85 421,72 45,18 91,26 0 0 52,88 0 0 0 0 7,3 3,2 0 7 0 43692 Żmigród Osiek Jasielski 583,71 9,65 388,58 93,95 95,11 0 0 6,07 0 0 0 0 4,9 3,6 0 6 0 8058 Ostrów 1012,04 10,47 885,80 4,48 66,91 0 0 54,51 0 0,45 0 0 5,3 2,4 0 3 0 45966 Pilzno 1057,19 6,40 946,40 0,03 5,66 100,54 0 4,55 0 0 0 0,7 1,8 4,5 0 7 0 7856 Przecław 921,91 7,23 690,12 0171,79 0 43,75 16,26 0 0 0 0 6,4 0 0 1 0 15030 Radgoszcz 0 0,00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Ropa 138,04 3,59 132,73 2,63 0 0 0 2,69 0 0 0 0 0,5 0,3 0 2 0 2807 Ropczyce 1165,29 8,35 667,73 2,21 354,68 0 0 131,26 0 9,40 0 1,4 11,5 6,4 0 9 1 133406 Ryglice 2,39 0,07 0 2,39 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 Rzepiennik 54,12 1,54 23,49 0 30,63 0 0 0 0 0 0 1,8 0,1 0 0 1 0 574 Strzyż. Sędziszów 256,48 1,66 237,12 0 0 0 0 19,37 0 0 0 0 0 0 0 0 0 15025 Małopol. Sękowa 312,56 1,60 180,36 68,87 63,33 0 0 0 0 0 0 0 1,1 4,2 0 0 0 1359 Skołyszyn 599,13 7,69 492,77 042,62 28,31 0 35,42 0 0 0 0 1,7 0,2 0 2 0 28326 Skrzyszów 13,68 0,32 2,00 11,68 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 16 Szerzyny 122,13 1,49 24,66 087,87 0 0 9,60 0 0 0 0 0 1 0 0 0 7500 Świlcza 0 0,00 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Tarnowiec 203,38 3,22 131,40 31,69 40,01 0 0 0,27 0 0 0 0 0 3,3 0,1 1 1 1491 Tarnów 55,66 2,51 21,95 6,02 27,68 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 80 Uście 163,57 0,78 49,24 80,26 17,50 0 0 16,57 0 0 0 0 0,1 0,6 0 2 0 13121 Gorlickie Wadowice 1577,78 60,34 1480,54 39,70 0,01 0 0 57,54 0 0 0 0 6,5 0 0 0 0 47344 Górne Wielopole 339,52 3,63 98,09 4,59 214,35 0 0 22,49 0 0 0 0 5,5 6,5 0 3 0 19782 Skrzyńskie Wiśniowa 0 0,00 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Żyraków 687,93 6,57 658,37 09,90 0 0 9,78 0 9,88 0 0 1 4 0 0 0 39167

Razem 35137,16 8,55 27803,38 1977,86 3132,95 236,33 43,75 3384,6 3,46 187,35 66,4 9,6 214,4 80,6 5,4 115 8 2100221 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych IMGW Kraków 2005. 200 Tabela 51: Prognozowane straty w zalewach Q 50% w zlewni Wisłoki Q50% Pow. terenów Pow. terenów Pow. terenów Strefy Tereny Drogi jako % Zbiorniki Drogi Drogi Trakty Mosty Mosty Wartość zalewowych Uprawy Lasy Łąki Bagna o zabudowie o zabudowie przemysłowe sportowe krajowe Gmina powierzchni wodne powiatowe gminne kolejowe drog. kolej. strat dla Q50% [ha] [ha] [ha] [ha] luźnej zwartej i handlowe i wypoczynk. [km] zlewni [ha] [km] [km] [km] (szt.) (szt.) [tys. zł] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha]

Biecz 129,87 1,31 121,74 0 0 0 0 8,13 0 0 0 0 0 0 0 4 0 7113 Borowa 0 0,00 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Brzostek 208,02 1,70 125,36 0,06 81,58 0 0 1,02 0 0 0 0 0 0 0 9 0 2820 Brzyska 27,09 0,60 23,81 0,32 2,96 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 53 Chorkówka 109,71 1,46 32,21 69,67 2,92 0 0 4,90 0 0 0 0 0 0 0 1 0 4005 Czarna 80,28 0,57 54,32 25,05 0 0 0 0,94 0 0 0 0 0 0 0 1 0 1034 Czermin 447,71 6,19 433,81 6,84 0 0 0 7,06 0 0 0 0 0 0 0 2 0 6593 Dąbrowa 0 0,00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Tarnowska Dębica 156,52 0,91 147,61 1,22 3,72 0 0 1,04 0 1,71 1,22 0 0 0 0 7 2 10403 Dębowiec 71,23 0,83 55,92 12,35 1,60 0 0 1,36 0 0 0 0 0 0 0 5 0 2101 Dukla 97,63 0,29 68,80 16,82 3,01 0 0 8,99 0 0 0 0 0 0 0 8 0 8427 Frysztak 6,22 0,23 6,22 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 13 Gawłuszowice 0 0,00 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Gorlice 131,67 1,04 98,09 11,35 2,37 0 0 19,86 0 0 0 0 0 0 0 6 0 16255 Iwierzyce 0 0,00 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Jasło 200,51 1,63 185,60 2,15 7,94 0 0 3,01 0 1,81 0 0 0 0 0 9 4 10613 Jedlicze 56,38 1,38 5,21 19,19 30,36 0 0 1,63 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1283 Jodłowa 57,87 0,97 45,53 4,09 5,67 0 0 2,57 0 0 0 0 0 0 0 4 0 2793 Kolbuszowa 0 0,00 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Kołaczyce 82,48 1,96 55,59 025,06 0 0 1,83 0 0 0 0 0 0 0 1 0 1704 Komańcza 0 0,00 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Krempna 149,05 0,73 88,30 52,20 8,55 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 8 0 1766 Lipinki 32,69 0,49 24,32 4,44 1,56 0 0 2,38 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1842 Lisia Góra 104,82 1,99 25,23 0,92 78,67 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 133 Łużna 0 0,00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Miejsce 28,86 7,78 15,60 13,26 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 46 Piastowe Mielec 182,91 1,80 124,43 047,56 0 0 6,55 0 0 4,37 0 0 0 0 1 0 14151 Moszczenica 20,18 0,60 1,22 1,02 17,60 0 0 0,35 0 0 0 0 0 0 0 0 0 284

201

Q50% Pow. terenów Pow. terenów Pow. terenów Strefy Tereny Drogi jako % Zbiorniki Drogi Drogi Trakty Mosty Mosty Wartość zalewowych Uprawy Lasy Łąki Bagna o zabudowie o zabudowie przemysłowe sportowe krajowe Gmina powierzchni wodne powiatowe gminne kolejowe drog. kolej. strat dla Q50% [ha] [ha] [ha] [ha] luźnej zwartej i handlowe i wypoczynk. [km] zlewni [ha] [km] [km] [km] (szt.) (szt.) [tys. zł] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha]

Niwiska 0 0,00 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Nowy 103,65 0,99 76,44 9,67 12,13 0 0 5,41 0 0 0 0 0 0 0 7 0 5570 Żmigród Osiek Jasielski 90,88 1,50 46,71 33,20 9,92 0 0 1,05 0 0 0 0 0 0 0 6 0 2069 Ostrów 58,98 0,61 51,14 00 0 0 7,75 0 0 0 0 0 0 0 3 0 6490 Pilzno 277,27 1,68 212,06 0,01 3,17 59,63 0 2,40 0 0 0 0 0 0 0 7 0 3579 Przecław 76,09 0,60 25,58 050,44 0 0 0,07 0 0 0 0 0 0 0 1 0 347 Radgoszcz 0 0,00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Ropa 32,25 0,84 30,33 4,76 0 0 0 0,17 0 0 0 0 0 0 0 2 0 576 Ropczyce 281,22 2,01 69,92 1,69 200,29 0 0 9,32 0 0 0 0 0 0 0 9 1 9253 Ryglice 1,68 0,05 0 1,68 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 Rzepiennik 33,81 0,96 13,14 0 20,68 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 238 Strzyż. Sędziszów 0,44 0,00 0,44 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 Małopol. Sękowa 99,40 0,51 55,90 32,48 11,01 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 161 Skołyszyn 125,86 1,62 108,58 08,57 0 0 8,71 0 0 0 0 0 0 0 2 0 7149 Skrzyszów 6,65 0,15 0,65 6,00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 7 Szerzyny 18,92 0,23 4,48 012,71 0 0 1,73 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1320 Świlcza 0 0,00 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Tarnowiec 27,62 0,44 14,98 6,36 6,28 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 438 Tarnów 1,36 0,06 0,61 0,06 0,69 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 (miejska) Uście 62,86 0,30 16,45 31,34 5,59 0 0 9,48 0 0 0 0 0 0 0 2 0 7561 Gorlickie Wadowice 397,09 15,19 395,45 0 0 0 0 1,64 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2060 Górne Wielopole 218,36 2,34 40,59 4,35 163,95 0 0 9,47 0 0 0 0 0 0 0 3 0 7926 Skrzyńskie Wiśniowa 0 0,00 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Żyraków 85,39 0,81 76,84 02,60 0 0 2,77 0 3,18 0 0 0 0 0 0 0 11781

Razem 4381,48 1,07 2979,21 372,55 829,16 59,63 0 131,59 0 6,7 5,59 0 0 0 0 110 8 159963 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych IMGW Kraków 2005. 202 Tabela 52: Straty poniesione w rolnictwie: powierzchnia dotknięta klęską i wielkości strat

Powierzchnia dotknięta klęską [ha] Wielkość strat [tys. zł] Gmina Powiat 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Biecz gorlicki Borowa mielecki 233490 330,6 864*159,7 610 396,7 509,8* Brzostek dębicki 60 278 80,8 460,8 Brzyska jasielski 68 151,5 62 204,6 Chorkówka krośnieński 11 51,9 7,5 101 Czarna dębicki Czermin mielecki 192 500 450150,00 375 315 Dąbrowa Tarnowska tarnowski Dębica dębicki 55,7 97,2 Dębowiec jasielski 67 53,8 196 46,9 Dukla krośnieński 80 60 Frysztak strzyżowski Gawłuszowice mielecki 895*1530 420 385370* 1810 397 164 Gorlice gorlicki Iwierzyce ropcz.-sędzisz. Jasło jasielski 890,4 836,8 Jedlicze krośnieński 85 56 8 77,8 Jodłowa dębicki 10 10,2 20 19,8 Kolbuszowa kolbuszowski Kołaczyce jasielski 7 70,6 6 103,7 Komańcza sanocki Krempna jasielski 82 59,2 80 45,6 Lipinki gorlicki Lisia Góra tarnowski Łużna gorlicki Miejsce Piastowe krośnieński 144,1 227,7 Mielec mielecki 537285 331,3 642*255,2 266 313,2 536,5*

203

Powierzchnia dotknięta klęską [ha] Wielkość strat [tys. zł] Gmina Powiat 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Moszczenica gorlicki Niwiska kolbuszowski Nowy Żmigród jasielski 4750 164 16,5 90 151 Osiek Jasielski jasielski 45 67 351 5 65 159,9 Ostrów rocz.-sędzisz. Pilzno dębicki 510 111,5 75 171,8 Przecław mielecki 143178 750,3 36174,7 174,1 910 285,5 Radgoszcz tarnowski Ropa gorlicki Ropczyce ropcz-sędzisz. 100 40 Ryglice tarnowski Rzepiennik Strzyżewski tarnowski Sędziszów Małopolski ropcz-sędzisz. Sękowa gorlicki Skołyszyn jasielski 550 462 220 278,8 Skrzyszów tarnowski 80 40 69 27 320 31,8 Szerzyny jasielski 574 223 Świlcza ropcz-sędzisz. Tarnowiec jasielski 150 178 265 107 Tarnów tarnowski 80 21 51,8 24,3 Uście Gorlickie gorlicki Wadowice Górne mielecki 3004* 207,6 23 1523,4* 106,1 9,7 Wielopole Skrzyńskie ropcz-sędzisz. 402,2 122,9

204

Powierzchnia dotknięta klęską [ha] Wielkość strat [tys. zł] Gmina Powiat 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Wiśniowa strzyżowski Żyraków dębicki 33,5 91,5 SUMA STRAT 2581,5 4730,2 0 56,1 5802,8 1820,5 Powierzchnia dotknięta klęską 5176 5074 0 90 6063,4 2725 *) W niektórych gminach oznaczonych gwiazdką zdarzyło Liczba gospodarstw dotkniętych klęską (suma z tabeli 53) 1598 3087 0 90 5858 1343 się, iż straty wystąpiły kilkakrotnie w ciągu roku, wówczas Średnia wielkość strat przypadających na gospodarstwo 1,62 1,53 0 0,62 0,99 1,36 wprowadzono sumę powierzchni rolnej, chociaż szkoda mogła dotyczyć tego samego obszaru. Widać wzrost ilości Liczba gospodarstw ubiegających się o kredyty 0 119 0 0 446 97 i wartości udzielanych kredytów w kolejnych latach; Wartość kredytów [tys. zł] 0 341,7 0 0 1385 418,9 wynikać to może z lepszej dostępności tego mechanizmu Wartość kredytu przypadającego na ubiegające się gospodarstwo 0 2,87 0 0 3,11 4,32 i świadomości poszkodowanych. % gosp. ubiegających się o kredyty 0 3,9 0 0 7,6 7,2 % pokrycia strat przez kredyty 0 7,22 0 0 23,87 23,01

Źródło: opracowanie własne na podstawie materiałów z właściwych urzędów gmin i powiatów.

205 Tabela 53: Straty poniesione w rolnictwie: liczba gospodarstw i udział zniszczeń w uprawach i użytkach zielonych

Liczba gospodarstw [szt.] Szkody w uprawach i użytkach zielonych [%] Gmina Powiat 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Biecz gorlicki Borowa mielecki 76 330 367 795* 35 55 90 70 Brzostek dębicki 26 196 15 95 Brzyska jasielski 92 185 40 90 Chorkówka krośnieński 4 171 60 60 Czarna dębicki Czermin mielecki 60 180 130 40 35 35 Dąbrowa Tarnowska tarnowski Dębica dębicki 91 70 Dębowiec jasielski 127 64 35 60 Dukla krośnieński 175 132 47 Frysztak strzyżowski Gawłuszowice mielecki 529* 520 170 165 33 47 75 35 Gorlice gorlicki Iwierzyce ropcz-sędzisz. 11 Jasło jasielski 924 125 Jedlicze krośnieński 164 394 47 50 Jodłowa dębicki 15 17 7 30 Kolbuszowa kolbuszowski Kołaczyce jasielski 10 97 40 70 Komańcza sanocki Krempna jasielski 40 56 40 60 Lipinki gorlicki Lisia Góra tarnowski Łużna gorlicki Miejsce Piastowe krośnieński 79 50 Mielec mielecki 59 89 250 208* 30 80 185 105 Moszczenica gorlicki Niwiska kolbuszowski

206

Liczba gospodarstw [szt.] Szkody w uprawach i użytkach zielonych [%] Gmina Powiat 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Nowy Żmigród jasielski 31 45 255 60 40 70 Osiek Jasielski jasielski 18 58 54 55 37 35 Ostrów ropcz-sędzisz. Pilzno dębicki 280 110 15 95 Przecław mielecki 14 106 439 36 35 50 50 45 Radgoszcz tarnowski Ropa gorlicki Ropczyce ropcz-sędzisz. 80 25 10 Ryglice tarnowski Rzepiennik Strzyżewski tarnowski Sędziszów Małopolski ropcz-sędzisz. 18 Sękowa gorlicki Skołyszyn jasielski 633 391 55 65 Skrzyszów tarnowski 80 40 69 27 320 31,8 Szerzyny jasielski 148 67 Świlcza ropcz-sędzisz. Tarnowiec jasielski 25 132 65 Tarnów tarnowski 80 21 51,8 24,3 Uście Gorlickie gorlicki Wadowice Górne mielecki 731* 45 9 40 40 30 Wielopole Skrzyńskie ropcz-sędzisz. 927 75 Wiśniowa strzyżowski Żyraków dębicki 78 95 Razem 1 598 3 087 0 90 5 858 1 343 39 55 0 28 72 53 *) jak w tabeli 52.

Źródło: opracowanie własne na podstawie materiałów z właściwych urzędów gmin i powiatów.

207 Tabela 54: Straty poniesione w infrastrukturze gmin i powiatów (mienie komunalne i mienie Skarbu Państwa)

Gmina Straty powstałe w infrastrukturze komunalnej [tys. zł] Wysokość dofinansowania; pomoc społeczna, dotacje na zasiłki celowe [tys. zł] 1997 1998 2000 2001 2002 2003 2004 2005 1997 1998 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Biecz 3157,45 1669,63 866,8 103 Borowa 9140,5 866 100 180 247 1995,94 3989,88 99,8 Brzostek 149,7 381 1134,2 185,2 30100 6 40 Brzyska 370 260 430 629 74154,88 248,3 50 100 Chorkówka 1098 22093,55 30 50 Czarna 5 50 Czermin 4446 5956 602 1,6 40 750 2227200 Dąbrowa Tarnowska 1670,7 286 1390 840,5 33 Dębica 0 1078 0 0 1610 0 4509,5 2158 0 216 400 0 167,4 200 160 277,9 Dębowiec 560 454 475 156 240100 50 245,75 260 Dukla 2288 24346550 975 2972,4 458200 1163,90 270 220 480 250 Frysztak 290 180 58130 Gawłuszowice 1900 550 168 230,1 8.14 58 399,93 251,35 24,55 40 40 Gorlice 3980,01 1862,67 0 3510,95 0 0 0 0 188 Iwierzyce 741,9 2261,2 100 Jasło 6702564,8 950,1 13 96,86 6 1 300 Jedlicze 1228683,10 40,48 122,89 288,91 80 226,73 180 Jodłowa 93,10 65 168 1920 Kolbuszowa Kołaczyce 132613,90 139,50 51 80 Komańcza 862 505 257.33 11,28 38 100 Krempna 350351 305 126,5 176 130 140 Lipinki 2988,44 1196,47 nie wystąpiła o dotację Lisia Góra 10 Łużna 1570,6 538,41 18 Miejsce Piastowe 171 45 Mielec 678,80 882,8 722 288120 84,8 1 Moszczenica 357,1 191 46,4 Niwiska Nowy Żmigród 585 1395 178,72 49 41,5 160

208 Osiek Jasielski 404 291 1192,5 81 190 75 97,2 184 Ostrów 2164 463 280,2 433 23 Pilzno 6706103,1 366 125 Przecław 700 127 1872 1245,5 140100 101,5 80 Radgoszcz 5 Ropa 776,9 392 1051,34 447,2 50 Ropczyce 3903 4428,4 8831005 1308 1015 2767170 717,30 232,2 283,2 120 228 Ryglice 349 3254 2458,5 nie wystąpiła o dotację 10 Rzepiennik Strzyżew. 4452 195 113 1651 993 58 Sędziszów 797,5 253 236 Małopolski Sękowa 3027,4 830,85 12 Skołyszyn 821 6531796,40 420.90 1640109,88 98,72 20 80 39,76 128 Skrzyszów 320 224,75 550 1038,65 1201,21 nie wystąpiła o dotację 120 Szerzyny 810 1204 10 551,4 400 20 Świlcza Tarnowiec 560743,5 22,5 Tarnów 1091,35 1520 1039 905 21,4 Uście Gorlickie 1813,05 756,9 4736,7 nie wystąpiła o dotację Wadowice Górne 1485 886 2708,3 520 397,62 120 80 80 Wielopole Skrzyńskie 484 758,7 564 237,32 620 32,18 0,5 90 Wiśniowa 140 Żyraków 109,4 90 Powiat dębicki 50522010 650 750 300 jasielski 28731 1140 100 550 880 kolbuszowski 131,86 115,1 krośnieński 19920,6 124,7 400 290 670 mielecki 2386,63 2145,7 1700 250 rop-sedzisz 3707,8 1288 697,43 80 144 strzyżowski 4761,38 800 200 344 Razem 20 199,5 24 634 0 38 904 13 014,32 3 509 122 139,9 26 997,01 27 55,94 14 010,28 7 073,77 3 169,28 2 600,82 1 459,38 3 851,44 5 969,9

209 Na podstawie tabel 49-51 można zaobserwować, iż wielkości prawdopodobnych strat oczekiwanych bezpośrednich w zlewni Wisłoki wynoszą: 2,6 mld zł dla Q0,2%, 2,1 mld zł dla Q1% i 159 mln zł dla Q50%. Po uwzględnieniu 25% narzutu straty bezpośrednie wzrastają do: 3,2 mld zł dla Q0,2%, 2,6 mld zł dla Q1% i 200 mln zł dla Q50%. Straty pośrednie natomiast są rzędu: 920 mln dla Q0,2%, 750 mln zł dla Q1% i 56 mln zł dla Q50%. Powódź 500-letnia generuje o 0,5 mld zł wyższe straty od 100-letniej. Natomiast powódź z prawdopodobieństwem występowania raz na dwa lata powoduje o ponad 13 razy niższe straty niż powódź 100-letnia, jednak wynoszące prawie 200 mln złotych. Niewielkie wezbrania zdarzają się znacznie częściej, niż ogromne powodzie, jak wynika z informacji o faktycznie zaistniałych w zlewni stratach w analizowanym okresie. Potwierdza to wyniki niektórych badań, iż prawie połowa rzeczywistych strat generowana jest przez niewielkie wezbrania występujące częściej, niż raz na 10 lat. Faktycznie zaistniałe straty wykazane w tabelach 52, 53, 54 są niższe od prognozowanych. Oznacza to, iż w badanym okresie nie pojawiały się znaczne wezbrania. Struktura strat zależy od okresu, w którym powódź wystąpiła, na przykład przy powodziach letnich dominują straty rolnicze. Straty powodziowe na obszarze analizowanym, w latach 2001-2005, występowały co roku, a wcześniej również w 1997 i 1998 roku. Z analizy tabel 52, i 53 wynika, iż średnie straty przypadające rocznie na gospodarstwo rolne wynosiły 0,6-1,6 tys. zł. Jedynie około 7% gospodarstw rolnych ubiegało się o kredyty. Wartość strat w rolnictwie, które faktycznie wystąpiły, waha się w zależności od roku w przedziale 2-6 mln złotych, z czego tylko w granicach 20% całkowitej wielkości strat sfinansowanych zostało w ramach kredytów preferencyjnych. Szkody stanowiły średnio 28-72% upraw i użytków zielonych w gminach, w których wystąpiły wezbrania. Straty w rolnictwie, chociaż nie są zbyt wysokie w stosunku do całości prognozowanych strat mają duże znaczenie, gdyż pośrednio przenoszą skutki na znaczne obszary. Faktycznie odnotowane straty w infrastrukturze komunalnej (tabela 54) znajdują się w przedziale 3-122 mln złotych. Najczęściej w analizowanym okresie występują roczne straty rzędu 26 mln złotych, co stanowi około 16% całkowitych strat prognozowanych dla Q50%. Natomiast wysokość dotacji w analizowanych latach waha się w przedziale 1,5-14 mln złotych, co stanowi średnio jedynie około 30% faktycznych strat. Można stąd przypuszczać, iż znaczna część infrastruktury nie jest przywrócona do stanu sprzed powodzi. Wpływa to z pewnością na dłuższy czas utrzymywania się strat pośrednich.

210 Największa notowana w ciągu ostatniego stulecia na obszarze Polski powódź z 1997 roku nie poczyniła najwyższych w analizowanym okresie strat na terenie zlewni Wisłoki. Maksymalne straty w majątku komunalnym zanotowano w 2004 roku, równe prawie 80% prognozowanych strat dla Q50%. Tak więc lokalnie powódź w 2004 roku była poważniejszym wezbraniem od powodzi z 1997 roku. Potwierdza to wniosek o możliwości dywersyfikacji portfela ryzyka powodziowego na obszarze państwa, a także ważność ubezpieczeń jako środka finansowania strat, jeśli stan klęski żywiołowej nie zostałby ogłoszony i rząd nie zdecydowałby się na udzielenie pomocy poszkodowanym.

Na wypłatę zasiłków celowych dla osób i rodzin poszkodowanych w czasie powodzi w 2001 roku w województwie małopolskim przeznaczono kwotę 12 mln zł, z czego wykorzystano kwotę 9,35 mln zł. W ramach powyższej kwoty przyznano 6 090 zasiłków. W 2005 roku wystąpiły lokalne gwałtowne burze z obfitymi opadami deszczu. Dla 5 gmin województwa małopolskiego przeznaczono wówczas ogółem kwotę 0,55 mln złotych.

5.3 Wyniki z symulacji kosztów i korzyści wprowadzenia ubezpieczeń obowiązkowych

Wyniki analizy kosztów i korzyści zebrano w poniższych tabelach. Tabela 55 prezentuje wyniki analizy kosztów i korzyści dla projektu wprowadzenia systemu ubezpieczeń obowiązkowych w dorzeczu Wisłoki przy różnych wysokościach stopy dyskontowej. Wyniki obliczeń zaproponowanych ubezpieczeń porównano ze scenariuszem zerowym (baseline scenerio) reprezentującym stan obecny. Przykładowy arkusz kalkulacyjny CBA ujęto w załączniku nr 3. Tabele 56-59 przedstawiają wyniki kalkulacji kosztów i korzyści oddzielnie dla ubezpieczycieli, budżetu państwa, podmiotów zagrożonych i niezagrożonych niebezpieczeństwem powodzi. Przyjęto 10-letni okres analizy, mając świadomość, iż im dłuższy okres analizy tym wyższe korzyści. Założeniem było również, że koszty inwestycyjne poniesiono w pierwszym roku. Analiza wrażliwości uzyskanych wyników obejmowała symulację kosztów i korzyści z ubezpieczeń dla wartości strat przy założeniu pięciokrotnego wystąpienia powodzi o prawdopodobieństwie Q50% w ciągi 10 lat oraz w drugim przypadku jednokrotnego wystąpienie powodzi 100-letniej Q1%. Wartości zebrane w tabelach 55, 56, 57, 58 i 59 obliczono na podstawie wzorów 8, 9 i 10. Uwzględniono wszystkie składniki kosztów i korzyści podane we wzorze, w podziale na:

Ki: koszty inwestycyjne;

Kb: koszty bieżące: operacyjne i utrzymania;

211 Kub: utracone korzyści innych możliwości alokacji kapitału;

Bus: uniknięte koszty strat powodziowych;

Bp: pozostałe korzyści.

Tabela 55: Wyniki analizy kosztów i korzyści dla projektu wprowadzenia systemu ubezpieczeń obowiązkowych w zlewni Wisłoki [tys. zł] Ubezpieczenia istniejące Wyszczególnienie Ubezpieczenia obowiązkowe (baseline scenerio) Stopa procentowa 7% 12% 7% 12% Prawdopodobieństwo wystąpienia Q1% Q50% Q1% Q50% Q1% Q1% Q50% Q1% Koszty inwestycyjne (Ki) 1000000 1000000 1000000 1000000 3350000 1250000 3350000 1250000 Koszty bieżące(Kb) (roczne) 153 153 153 153 12723 12723 12723 12723 Utracone korzyści (Kub) (roczne) 30600 30600 30600 30600 0 0 0 0 Koszty całkowite (Kc= Ki+ Kb+ Kub) 1030753 1030753 1030753 1030753 3362723 1262723 3362723 1262723 Korzyści z unikniętych kosztów strat powodziowych (Bus) 3350000 1250000 3350000 1250000 0 0 0 0 Korzyści pozostałe (Bp) (roczne) 14865 14865 14865 14865 30600 30600 30600 30600 Korzyści całkowite (Bc= Bus+ Bp) 3364865 1264865 3364865 1264865 30600 30600 30600 30600 Korzyści netto (Bc-Kc) 2334112 234112 2334112 234112 -3332123 -1232123 -3332123 -1232123 NPV 2084814 123627,09 2015859 140858,9 -2993390 -1030773 -2878703 -1003703 BCR 2,81220 1,10746 2,89020 1,13208 0,06699 0,17253 0,05666 0,14695 Źródło: opracowanie własne. Wyliczone wartości podano w cenach z 2003 roku. Na podstawie interpretacji tabeli 55, można stwierdzić występowanie korzyści netto z systemu ubezpieczeń obowiązkowych od skutków powodzi i braku takich korzyści z systemu istniejącego. W badaniu przyjęto stopy procentowe 7% i 12%, aby zdyskontować przyszłe wartości kosztów i korzyści. Dyskontowanie jest stosowane, ponieważ ludzie przypisują większe wartości zasobom obecnym niż przyszłym. Wysokość stopy procentowej jest wyrazem preferencji w stosunku do obecnych, bądź przyszłych wartości. Współczynnik dyskontowy reprezentuje średnią stopę zwrotu publicznych środków finansowych alokowanych w alternatywne projekty. Określenie stopy procentowej nie jest jednoznaczne i toczą się dyskusje w literaturze czy powinna ona być określona przez stopę rynkową, przez decydentów, czy też wynosić zero, aby nie dawać preferencji wartościom obecnym. W literaturze przyjmowana jest stopa w przedziale 0%-20% (Mechler, 2005). Rekomendowane jest przyjmowanie 12% stopy procentowej (ADB, 2001:32).

212 Z obliczeń wyłączono wycenę utraty życia ludzkiego, skutków ekologicznych oraz dodatkowe negatywne efekty jak rozprzestrzenianie się substancji chemicznych i niebezpiecznych. W analizie kosztów i korzyści w pracy przyjęto dwa kryteria decyzyjne określające opłacalność przedsięwzięcia gdy: korzyści przewyższają koszty i współczynnik BCR jest najwyższy pośród alternatywnych alokacji kapitału.

Przyjęto założenie, iż koszty inwestycyjne (Ki) i koszty bieżące (Kb) związane z ochroną ubezpieczeniową są finansowane ze składek, dlatego oszacowano je na podstawie wysokości tych składek. Do kosztów bieżących w przypadku ubezpieczeń istniejących zaliczono koszty pożyczek i kredytów. Pożyczka z Banku Światowego po powodzi w 1997 roku wyniosła 200 mln USD, z czego 120 mln USD przekazano na usuwanie jej skutków, pozostałą kwotę przeznaczono na budowę systemu monitoringu powodzi (radary meteorologiczne, system wczesnego wykrywania burz, monitoring stanu wody). Wartość odsetek od wziętego kredytu rocznie wynosi około 30 mln złotych. Transfery finansowe na rzecz powodzian wyniosły 120 mln USD w powodzi z 1997 roku. Stanowiły one jedynie 4,5% całości strat powodziowych. Różnica pomiędzy wielkością strat i ich finansowaniem określa wartość korzyści dla państwa, podmiotów zagrożonych, a pośrednio także dla podmiotów niezagrożonych. Zmniejszenie obciążeń budżetowych wyrażono w postaci unikniętych wydatków rezerw celowych oraz unikniętych kosztów finansowania powodzi poprzez zaciąganie kredytów w międzynarodowych instytucjach finansowych.

Korzyści w postaci unikniętych kosztów strat powodziowych (Bus) oszacowane zostały na podstawie prognozowanych strat dla prawdopodobieństw wystąpienia powodzi Q1% i Q50% w zlewni Wisłoki (tabele 50-51). W wyliczeniach utraconych korzyści z innych możliwości alokacji środków finansowych przeznaczonych na składki (Kub) oraz przy szacowaniu korzyści z agregacji wpływów ze składek dla ubezpieczycieli przyjęto stopy procentowe stosowane w pracy. Obecnie ilość zawieranych polis ubezpieczeniowych jest tak niska, iż utracone korzyści można przyjąć, iż są bliskie zeru. Koszty alternatywne zostały obliczone jako iloczyn wartości składki i ilości osób.

213 W tabelach zestawiono tylko najważniejsze koszty i korzyści z ubezpieczeń, wyłączno natomiast aspekty związane z prewencją. Koszty i korzyści nieuwzględnione w kalkulacji z powodu braku faktycznej informacji na ich temat to: negatywne skutki prewencji, korzyści z krótkiego czasu transferu środków finansowych na odbudowę oraz korzyści z tworzenia inwestycji i popytu wewnętrznego. Tabela 56 prezentuje wyniki analizy kosztów i korzyści dla projektu wprowadzenia systemu ubezpieczeń obowiązkowych w dorzeczu Wisłoki dla ubezpieczycieli. Tabela 56: Wyniki analizy kosztów i korzyści dla projektu wprowadzenia systemu ubezpieczeń obowiązkowych w zlewni Wisłoki dla ubezpieczycieli [tys. zł] Ubezpieczenia istniejące Wyszczególnienie Ubezpieczenia obowiązkowe (baseline scenerio) Stopa procentowa 7% 12% 7% 12% Prawdopodobieństwo wystąpienia Q1% Q50% Q1% Q50% Q1% Q1% Q50% Q1% Koszty inwestycyjne (Ki) 4350000 1250000 4350000 1250000 3350 1250 3350 1250 Koszty bieżące(Kb) (roczne) 153 153 153 153 0,335 0,125 0,335 0,125 Utracone korzyści (Kub) (roczne) 0 0 0 0 0 0 0 0 Koszty całkowite (Kc= Ki+ Kb+ Kub) 4350153 1250153 4350153 1250153 3350,335 1250,125 3350,335 1250,125 Korzyści z unikniętych kosztów strat powodziowych (Bus) 0 0 0 0 0 0 0 0 Korzyści pozostałe (Bp) (roczne) 32742 32742 34272 34272 3,35 1,25 3,35 1,25 Korzyści całkowite (Bc= Bus+ Bp) 32742 32742 34272 34272 3,35 1,25 3,35 1,25 Korzyści netto (Bc-Kc) -4317411 -1217411 -4315881 -1215881 -3346,985 -1248,875 -3346,985 -1248,875 NPV -3836386 -939190 -3691012 -923155 -3109,35 -1145,46 -2973,74 -1097,74 BCR 0,05655 0,19669 0,04985 0,17339 0,00751 0,02013 0,00632 0,01695 Źródło: opracowanie własne. Ubezpieczyciele czerpią niewielkie doraźne korzyści z akumulowanego kapitału. Na podstawie interpretacji tabeli 56 można stwierdzić występowanie kosztów netto dla ubezpieczycieli w obu systemach. W systemie ubezpieczeń obowiązkowych koszty te są wyższe. Wynika to z przyjętego założenia o ograniczeniu geograficznym analizy do terenu zlewni. W praktyce, jeśli system byłby wdrażany na obszarze państwa, nastąpiłaby dywersyfikacja portfela ryzyka, dzięki znacznie większej liczbie ubezpieczonych z różnych regionów. Należałoby wówczas oczekiwać wyższych wartości korzyści. Równocześnie można stwierdzić, iż obecny system również generuje koszty dla ubezpieczycieli.

214 Tabela 57 prezentuje wyniki analizy kosztów i korzyści dla projektu wprowadzenia systemu ubezpieczeń obowiązkowych w dorzeczu Wisłoki dla państwa.

Tabela 57: Wyniki analizy kosztów i korzyści dla projektu wprowadzenia systemu ubezpieczeń obowiązkowych w zlewni Wisłoki dla państwa [tys. zł] Ubezpieczenia istniejące Wyszczególnienie Ubezpieczenia obowiązkowe (baseline scenerio) Stopa procentowa 7% 12% 7% 12% Prawdopodobieństwo wystąpienia Q1% Q50% Q1% Q50% Q1% Q1% Q50% Q1% Koszty inwestycyjne (Ki) 0 0 0 0 1675000 625000 1675000 625000 Koszty bieżące(Kb) (roczne) 15300 15300 15300 15300 12723 12723 12723 12723 Utracone korzyści (Kub) (roczne) 1071 1071 1836 1836 0 0 0 0 Koszty całkowite (Kc= Ki+ Kb+ Kub) 16371 16371 17136 17136 1687723 637723 1687723 637723 Korzyści z unikniętych kosztów strat powodziowych (Bus) 3350000 1250000 3350000 1250000 0 0 0 0 Korzyści pozostałe (Bp) (roczne) 29094 29094 29859 29859 15300 15300 15300 15300 Korzyści całkowite (Bc= Bus+ Bp) 3379094 1279094 3379859 1279859 15300 15300 15300 15300 Korzyści netto (Bc-Kc) 3362723 1262723 3362723 1262723 -1672423 -622423 -1672423 -622423 NPV 3193011 1230395 3036299 1161299 -1535430 -554122 -1469615 -532115 BCR 28,76941 11,70066 32,35953 12,99414 0,06541 0,16243 0,05556 0,13976 Źródło: opracowanie własne. Na podstawie interpretacji tabeli 57 można stwierdzić występowanie korzyści netto dla państwa w systemie ubezpieczeń obowiązkowych. Korzyści te będą znaczne, nawet przy mniejszych wezbraniach. Wskaźniki NPV i BCR są najwyższe dla tej grupy interesariuszy. Równocześnie koszty związane z obecnym systemem są znaczne, dlatego państwo powinno być najbardziej zainteresowane wprowadzeniem ubezpieczeń obowiązkowych. Tabela 58 prezentuje wyniki analizy kosztów i korzyści dla projektu wprowadzenia systemu ubezpieczeń obowiązkowych w dorzeczu Wisłoki dla podmiotów zagrożonych.

Tabela 58: Wyniki analizy kosztów i korzyści dla projektu wprowadzenia systemu ubezpieczeń obowiązkowych w zlewni Wisłoki dla podmiotów zagrożonych [tys. zł] Ubezpieczenia istniejące Wyszczególnienie Ubezpieczenia obowiązkowe (baseline scenerio) Stopa procentowa 7% 12% 7% 12% Prawdopodobieństwo Q1% Q50% Q1% Q50% Q1% Q1% Q50% Q1% wystąpienia Koszty inwestycyjne (Ki) 0 0 0 0 1675000 625000 1675000 625000 Koszty bieżące(Kb) (roczne) 30600 30600 30600 30600 3,35 1,25 3,35 1,25

215

Ubezpieczenia istniejące Wyszczególnienie Ubezpieczenia obowiązkowe (baseline scenerio) Prawdopodobieństwo wystąpienia Q1% Q50% Q1% Q50% Q1% Q1% Q50% Q1% Stopa procentowa 7% 12% 7% 12% Utracone korzyści (Kub) (roczne) 2142 2142 3672 3672 0 0 0 0 Koszty całkowite (Kc= Ki+ Kb+ Kub) 32742 32742 34272 34272 1675003,4 625001 1675003 625001 Korzyści z unikniętych kosztów strat powodziowych (Bus) 3350000 1250000 3350000 1250000 0 0 0 0 Korzyści pozostałe (Bp) (roczne) 29094 29094 29859 29859 15300 15300 15300 15300 Korzyści całkowite (Bc= Bus+ Bp) 3379094 1279094 3379859 1279859 15300 15300 15300 15300 Korzyści netto (Bc-Kc) 3346352 1246352 3345587 1245587 -1659703 -609701 -1659703 -609701 NPV 3078028 1115412 2939477 1064477 -1457980 -476659 -1409103 -471593 BCR 14,38470 5,85033 16,17977 6,49707 0,06865 0,18397 0,05780 0,15491 Źródło: opracowanie własne. Korzyści z ubezpieczeń obowiązkowych są bardzo wysokie dla podmiotów zagrożonych. To one stanowią grupę odnoszącą z systemu największe korzyści. Istniejące ubezpieczania nie przedstawiają wystarczająco dobrej oferty dla zagrożonych podmiotów. Tabela 59 prezentuje wyniki analizy kosztów i korzyści dla projektu: wprowadzenia systemu ubezpieczeń obowiązkowych w dorzeczu Wisłoki dla podmiotów niezagrożonych. Tabela 59: Wyniki analizy kosztów i korzyści dla projektu wprowadzenia systemu ubezpieczeń obowiązkowych w zlewni Wisłoki dla podmiotów niezagrożonych [tys. zł] Ubezpieczenia istniejące Wyszczególnienie Ubezpieczenia obowiązkowe (baseline scenerio) Stopa procentowa 7% 12% 7% 12% Prawdopodobieństwo wystąpienia Q1% Q50% Q1% Q50% Q1% Q1% Q50% Q1% Koszty inwestycyjne (Ki) 0 0 0 0 0 0 0 0 Koszty bieżące(Kb) (roczne) 30600 30600 30600 30600 12723 12723 12723 12723 Utracone korzyści (Kub) (roczne) 2142 2142 3672 3672 0 0 0 0 Koszty całkowite (Kc= Ki+ Kb+ Kub) 32742 32742 34272 34272 12723 12723 12723 12723 Korzyści z unikniętych kosztów strat powodziowych (Bus) 0 0 0 0 0 0 0 0 Korzyści pozostałe (Bp) (roczne) 29094 29094 29859 29859 15300 15300 15300 15300 Korzyści całkowite (Bc= Bus+ Bp) 29094 29094 29859 29859 15300 15300 15300 15300 Korzyści netto (Bc-Kc) -3648 -3648 -4413 -4413 2577 2577 2577 2577 NPV -25622 -25622 -24934,4 -24934,4 18099,77 18099,77 14560,62 14560,62 BCR 0,88858 0,88858 0,87124 0,87124 1,20255 1,20255 1,20255 1,20255 Źródło: opracowanie własne.

216 Dla podmiotów o prawdopodobnym bardzo niewielkim poziomie zagrożenia powodziom ubezpieczenia obowiązkowe stanowią koszty. Równocześnie obecny system, przynosi im bardzo niewielkie korzyści. Podsumowując analizę uzyskanych wyników należy stwierdzić, iż dla podmiotów zagrożonych, państwa i ubezpieczycieli, istniejące ubezpieczenia nie przynoszą korzyści, a raczej generują większe lub mniejsze koszty. Największe koszty przy istniejących ubezpieczeniach powstają dla państwa i podmiotów zagrożonych oraz trochę niższe dla ubezpieczycieli, co wynika z bardzo niskiego poziomu penetracji rynku ubezpieczeniami od powodzi. Jedynie dla podmiotów niezagrożonych ubezpieczenia istniejące i obowiązkowe są względnie neutralne. W pierwszym przypadku oszczędności będą wynikać z nieponiesionych wydatków na obowiązkowe składaki ubezpieczeniowej. Natomiast w drugim przypadku podmioty te będą wykazywać korzyści w postaci zaoszczędzonego podatku. W praktyce realizacja faktycznych korzyści zależeć będzie od wysokości strat. Im wyższe straty, tym wyższe osiągane korzyści dla ubezpieczonych, przy równoczesnym wzroście kosztów dla ubezpieczyciela. Korzyści z ubezpieczeń obowiązkowych uzyskują bezsprzecznie podmioty zagrożone i państwo. W tak ważnym zagadnieniu największą trudność dla twórców systemu, a w szczególności dla ubezpieczycieli, zawsze stanowi konstrukcja systemu, i dążenie aby nie przynosił im strat. Zaproponowane rozwiązanie ubezpieczeniowe jest rozwiązaniem skrajnym. Równocześnie istniejące ubezpieczenia w żadnym wypadku nie są efektywne, dlatego tak ważne jest, aby w miarę możliwości podejmować próbę znalezienia rozwiązania pośredniego, posługując się CBA przy ocenie efektywności. Jak wynika z badań (Dynowska, Maciejewski red., 1991), straty na obszarze dorzecza górnej Wisły stanowiły 40% strat zarejestrowanych na wszystkich rzekach w Polsce, a zlewnia Wisłoki miała 4% udziału w tych stratach. Wyniki probabilistycznej analizy przyszłych powodzi można z dużym przybliżeniem ekstrapolować na obszar całej Polski na podstawie powyższych udziałów procentowych oraz z wykorzystaniem wskaźników jednostkowych wartości zainwestowania i strat powodziowych zamieszczonych w tabeli 47. Wyniki takiej ekstrapolacji strat należałoby jednak przyjmować ze znaczną ostrożnością, gdyż byłyby one podawane w dużym przybliżeniu i obarczone istotnym marginesem błędu oszacowania, dlatego rekomendowane jest korzystanie z dokładnych studiów przy szacowaniu strat powodziowych. W celu uzyskania istotnych i lepszych wyników dla obszaru całego kraju zalecane jest przeprowadzenie analizy dla poszczególnych zlewni oddzielnie i zsumowanie uzyskanych wyników cząstkowych. Sporządzenie dokładniejszych studiów (jak jest to

217 zalecane przez Dyrektywę Powodziową) zagwarantuje lepszą jakość informacji bazowych do ekstrapolacji wyników. Równocześnie badania wartości ekonomicznych w zakresie transferów korzyści odnoszą się do poszczególnych obszarów i nieuzasadnione byłoby przypisanie wartości dla obszaru całego państwa do szacunkowych średniorocznych wartości. Sposobem na rozwiązanie tego dylematu może być transfer na bazie wyodrębnionych jednolitych części wód w ramach zlewni. Zgodnie z Ramową Dyrektywą Wodną oraz Dyrektywą Powodziową każde państwo członkowskie Unii Europejskiej zobowiązane jest do identyfikacji i wydzielenia w obszarach dorzeczy typów oraz części wód. Jednolite części wód klasyfikowane są ze względu na kryteria takie jak: wielkość zlewni, wysokość n.p.m., rodzaj podłoża, zagospodarowanie terenu, itd. Dla celów analizy powodziowej i przyjętej w pracy metodologii jednolite części wód mogą stanowić podstawę do przeniesienia wniosków i obliczeń z analizowanych obszarów na podobne typologicznie zlewnie poprzez przyjęcie założeń właściwych dla danego typu cieku. W ten sposób na pewnym stopniu uogólnienia możnaby było dokonać transferu kosztów i korzyści na obszar całej Polski. W perspektywie kilku lat, zgodnie z wytycznymi Dyrektywy Powodziowej (2006), wymagana będzie ocena zagrożenia powodziowego w dorzeczach i na obszarach nadmorskich. Narzędziem w tym celu będą mapy zagrożenia powodziowego oraz programy zarządzania nim promujące właściwą z punktu widzenia rolniczego eksploatację gruntów, a także obejmujące zakazy budowania na terenach zalewowych i tworzenie procedur awaryjnych. Współczesne analizy, podobnie jak zaprezentowana w pracy, koncentrują się na skutkach materialnych, pomijając w dużym zakresie koszty zewnętrzne czy pośrednie. W pracy świadomie nie rozwinięto szczegółowych metod analiz empirycznych, uwzględniając jednak możliwość ich powstania w przyszłości i zostawiając dla nich miejsce w opracowanej funkcji celu. Nadrzędną zaletą stosowanej metody jest przede wszystkim transparentny sposób liczenia umożliwiający porównanie rozwiązań.

218 Wnioski Przeprowadzona w pracy analiza kosztów i korzyści z wprowadzenia systemu ubezpieczeń obowiązkowych od skutków powodzi, zdefiniowanego na potrzeby pracy, z wykorzystaniem obliczeń przeprowadzonych w wybranej zlewni, pozwoliła na sformułowanie poniższych wniosków.

Realizowane w pracy badania potwierdzają użyteczność wykorzystania CBA do oceny systemów ubezpieczeń. Przeprowadzona analiza dostarczyła informacji o kosztach i korzyściach z wprowadzenia zdefiniowanego systemu ubezpieczeń. Posłużyło to do oceny efektywności wspomnianego systemu. Stosując CBA można dokonać wyboru społecznie najlepszej strategii transferu ryzyka.

Utworzona w pracy aplikacja CBA do oceny efektywności ubezpieczeń od powodzi, której wyniki przedstawiono w rozdziale 5.3, stanowi wkład w rozwój studium przypadków tej metody.

Wprowadzenie systemu ubezpieczeń obowiązkowych od powodzi nie wpływa bezpośrednio na zmniejszenie ryzyka powodzi, ale może wpływać pośrednio poprzez wskazane poniżej cechy.

Istnienie sprawnego systemu ubezpieczeń od powodzi przyczynia się do wystąpienia całej gamy korzyści wynikających z mniejszych obciążeń podatkowych, takich jak: podniesienie poziomu życia, czy zwiększenie zysków przedsiębiorstw. Obowiązkowe ubezpieczenia znakomicie spełniają funkcję finansową agregując wpływy ze składek i tworząc inwestycje oraz popyt wewnętrzny.

Państwo często finansuje straty powodziowe. Stąd z perspektywy państwa ubezpieczenia obowiązkowe powodują znaczne zmniejszenie obciążeń budżetowych. Wartościami dodatkowymi usług ubezpieczeniowych są: transfer ryzyka, skuteczna obsługa zadań płatniczych, dostęp do reasekuracji i dodatkowych źródeł finansowania. Ważną korzyścią publiczną jest możliwość odtworzenia majątku publicznego, którego zniszczenia generują dalsze straty pośrednie.

Właściwie skonstruowany system ubezpieczeń od skutków powodzi umożliwia korzyści z transferów środków pieniężnych dla podmiotów poszkodowanych. Dla mieszkańców terenów zagrożonych wystąpieniem powodzi korzyści są wysokie i oczywiste, związane z bezpośrednią wypłatą odszkodowań w jak najkrótszym czasie. Dla pozostałych mieszkańców, bezpośrednio niezagrożonych wystąpieniem u nich strat

219 powodziowych, korzyści związane są z wystąpieniem wskazanych powyżej pośrednich skutków w skali makroekonomicznej, a koszty z alternatywnym wykorzystaniem środków finansowych przeznaczonych na składki ubezpieczeniowe.

Ubezpieczyciele czerpią doraźne korzyści z akumulowanego kapitału. Koszty inwestycyjne i bieżące związane z ochroną ubezpieczeniową są finansowane ze składek. Wystąpienie powodzi u ubezpieczycieli powoduje zaistnienie kosztów, natomiast dla pozostałych grup oznacza to realizację korzyści z ubezpieczenia.

Jedną z ważniejszych korzyści z ubezpieczeń, której nie posiadają inne metody transferu ryzyka, takie jak: fundusz, czy podatek katastroficzny, jest motywacja do podjęcia prywatnych, bądź grupowych, zabezpieczeń przed powodzią. Ponadto krótki czas dostarczenia środków pieniężnych na odbudowę, a także finansowanie strat ze źródeł zewnętrznych w stosunku do budżetu państwa stanowią dodatkowe korzyści. Wynikiem tego może być uniknięcie negatywnych wpływów powodzi na gospodarkę. Pośród najistotniejszych negatywnych makroekonomicznych skutków powodzi wyróżniamy: wzrost długu publicznego, pogorszenie bilansu handlowego oraz uzależnienie od inwestycji zewnętrznych w stosunku do krajowych. Do ostatnich można zaliczyć kredyty międzynarodowych instytucji, posiadających w statucie zapis o udzieleniu pomocy regionom, gdzie miała miejsce katastrofa naturalna lub inwestorów zagranicznych działających na zasadach komercyjnych. Jak pokazano w pracy podając przykład kredytu otrzymanego przez Polskę z Banku Światowego. Wprowadzenie systemu ubezpieczeń obowiązkowych przede wszystkim wpływa na obniżenie poziomu ubóstwa, które wzrasta za sprawą strat powodziowych.

Przyjęty do oceny system ubezpieczeń obowiązkowych z pewnością mógłby wzbudzać duży opór społeczny (jako forma podatku). Jednakże, patrząc przez pryzmat systemu docelowego, przyjmuje się założenie o pewnym poziomie świadomości społecznej, który jest niezbędny i zakłada zrozumienie społeczeństwa dla kwestii ponoszenia współodpowiedzialności za straty powodziowe.

Koszty z wprowadzenia systemu ubezpieczeń dotyczą głównie alternatywnych możliwości zainwestowania kapitału oraz zmniejszenia poziomu wydatków bieżących (w wysokości składki ubezpieczeniowej), które są alokowane w systemie ubezpieczeń.

Na podstawie przeprowadzonych badań do wad wprowadzenia powszechnych ubezpieczeń zaliczamy to, iż mogą zwiększać straty rzeczywiste poprzez poczucie pozornego bezpieczeństwa u ubezpieczonych. Ponadto ubezpieczenia nie obejmują dóbr publicznych, takich jak zasoby środowiska, które nie posiadają określonego właściciela. 220 Kolejnym wnioskiem jest, że nieznajomość ryzyka powoduje niski popyt na polisy ubezpieczeniowe. Stąd pośrednim celem tego typu ubezpieczeń obowiązkowych jest podniesienie świadomości społecznej o prawdopodobnym zagrożeniu i zniechęcenie do inwestycji na terenach zalewowych. Równocześnie wśród podmiotów permanentnie odnoszących straty popyt na polisy jest niewielki. Stąd wyzwaniem dla tego typu ubezpieczeń jest stymulowanie prewencji poprzez bodźce finansowe minimalizując ryzyko dla podmiotu ubezpieczanego.

Przeprowadzone badania upoważniają do stwierdzenia, że system ubezpieczeń od skutków powodzi jest jednym z instrumentów zarządzania terenami zalewowymi.

Analiza kosztów i korzyści włącza interesariuszy w aktywny proces podejmowania decyzji, ponieważ opisuje i odzwierciedla ich obecne i przyszłe interesy, sytuację gospodarczą oraz oczekiwany wpływ alternatywnych strategii na potencjalne korzyści. Interakcje pomiędzy uczestnikami procesu podejmowania decyzji umożliwiają stworzenie kapitału społecznego i powodzenie realizacji strategii w przyszłości. CBA jest szczególnie często stosowana do oceny projektów finansowanych ze środków publicznych.

Rozpatrując możliwości wprowadzenia systemu ubezpieczeń od powodzi należy brać pod uwagę warunki Polski, będącej państwem w okresie transformacji społeczno- gospodarczej. Z tego faktu wynikają pewne cechy gospodarki i ograniczenia dotyczące dostępności kapitału, świadomości społecznej, w tym podejmowania inicjatyw oddolnych (samorządowych).

Polska będąc od ponad dwóch lat państwem członkowskim Unii Europejskiej zobowiązana jest do zastosowania się do dyrektyw Unii zmierzających do ujednolicenia regulacji i polityki. W szczególności dotyczy to dziedzin problematycznych, takich jak: gospodarka wodna czy ochrona przed powodziami. Regulacje unijne nie podają jednak konkretnych rozwiązań, czy też metod ich wdrażania, ani jednolitych sposobów prowadzenia obliczeń. Pozostawiając, z jednej strony słusznie, miejsce na inicjatywy w poszczególnych, tak przecież różnych, państwach. Równocześnie jednak ogranicza to prowadzenie jednej, spójnej i efektywnej polityki.

Jednolity wspólny rynek ubezpieczeniowy poniekąd wymusza dostosowywanie polskiego prawa do Unii Europejskiej. Dlatego zastanawiając się nad kształtem rynku w Polsce trzeba stwierdzić, że będzie on niewątpliwie ściśle związany z europejskim. Stąd wszystkie możliwości reformy systemu ubezpieczeń katastroficznych są związane i uzależnione od postępu procesu integracji europejskiej w tej dziedzinie oraz ograniczone przepisami prawnymi Wspólnoty. Rynek ubezpieczeń będzie postępował na drodze zmian 221 związanych z całościowym procesem integracji w Unii Europejskiej, przyspieszając takie procesy jak wyrównywanie różnic regionalnych, zwiększenie konkurencyjności, itd. Można też przewidywać, iż kierunki i tempo zmian w sektorze ubezpieczeń będą podobne do zmian zachodzących w sektorze bankowym.

W przyszłości przy konstrukcji systemu ubezpieczeń od katastrof zalecane jest skorzystanie z opisanej w pracy metodologii dotyczącej charakterystyk zjawiska, ryzyka oraz kalkulacji kosztów i korzyści.

Rekomendacje dotyczące dalszych badań w zakresie ubezpieczeń od powodzi i systemów ich ocen zaprezentowano poniżej.

Rozstrzygnięcia i dalszych badań wymaga, poruszona w pracy, kwestia odpowiedzialności cywilnej za straty powodziowe. W przypadku, jeśli wzrost ryzyka następuje nie z winy właściciela nieruchomości, sprawca powinien ponosić koszty wynikające ze wzrostu zagrożenia. Równocześnie kwestie możliwości i warunków ubezpieczania się potencjalnego sprawcy od odpowiedzialności cywilnej za prawdopodobne szkody powinny zostać rozstrzygnięte.

W przypadku, gdyby powstała wola wprowadzenia systemu ubezpieczeń obowiązkowych od powodzi, uzgodnienia pomiędzy władzami publicznymi i ubezpieczycielami powinny odnosić się do następujących kwestii. • Ustalenia ewentualnego stopnia dofinansowania składki ubezpieczenia dla najbardziej ubogich mieszkańców. • Określenia, w zależności od stopnia reasekuracji, dodatkowych możliwości rozszerzenia pojemności rynków. • Określenia zależności pomiędzy ubezpieczeniami, a zarządzaniem kryzysowym. • Ustalenia wymaganego poziomu koniecznych do podejmowania przez zagrożone gospodarstwa domowe zabezpieczeń oraz standardów tych zabezpieczeń. • Dalszych kierunków polityki administracyjnej w zakresie reguł planowania i zagospodarowywania terenu. • Ustalenia reguł wymiany informacji na temat map ryzyka i wyznaczonych stref zagrożenia przez administrację publiczną i ubezpieczycieli. • Udostępnienie ubezpieczycielom istniejących danych, aby mogli brać pod uwagę właściwy poziom ryzyka przy kalkulacji składek.

Podjęcie kolejnych badań w wyżej wymienionych zakresach wydaje się szczególnie uzasadnione i aktualne w Polsce.

222 LITERATURA

1. ADB (2001), Guidelines for the Economic Analysis of Projects. Manila, Asian Development Bank. 2. AIRAC (1986), Catastrophic Losses: How the Insurance System Would Handle Two $7 Billion Hurricanes. All-Industry Research Advisory Council (Now the Insurance Research Council). Malvern, PA, USA. 3. Alexander D. (1993), Natural Disasters. New York, Chapman & Hall. 4. Alfred C. (2000), Huge Flood Risk Predicted for English Coasts. Business Insurance, April 10, Nr 19. 5. Amendola A., Ermoliev Y.M., et al. (2000), A System Approach to Modeling Catastrophe Risk and Insurability. RR-00-25. IIASA, Laxenburg. 6. Anandarup R. (1984), Cost-Benefit Analysis Issues and Methodologies. A World Bank Publication. The Johns Hopkins University Press, Baltimore. 7. Andah K. (ed.) (1998), Managing Hydro-Geological Disasters in a Vulnerable Environment. GRIFO Publishers, Perugia, Italy. 8. Anderson J.L. (1998), Embracing Uncertainty: the Interface of Bayesian Statistics and Cognitive Psychology. Conservation Ecology, nr 2. 9. Anderson D.R. (2000), Catastrophe Insurance and Compensation: Remembering Basic Principles. CPCU Journal 53(2), 76-89. 10. Andrews C. (2000), Eurostorms Hit Results. Reinsurance, March, Nr 10. 11. Application of Geographic Information Systems in Hydrology and Water Resources Management, Proceedings of the HydrGIS'96 Conference (1996) Vienna, Austria, April , 16-19. 12. Arkuszewski A. (1994), Ochrona przed powodzią. Gospodarka Wodna, nr 6, 122-124. 13. Arriens W.T.L., Benson C. (1999), Post Disaster Rehabilitation: the Experience of the Asian Development Bank. In: Proceedings of the IDNDR-ESCAP Regional Meeting for Asia: Risk Reduction and Society in the 21st Century, Bangkok, 23-26, February 1999. Asian Development Bank, Manila, Phillipines. 14. Atlas der Überschwemmungsgefährdung und möglichen Schäden bei Extremhochwasser am Rhein. (2001), IKSR (International Commission for the Protection of the Rhine), Koblenz. 15. Baan P.J.A., Kljin F. (2004), Flood Risk Perception and Implications for Flood Risk Management in the Netherlands. International Journal of River Basin Management 2(2), 113-122. 16. Babiuch W.M., Farhar B.C. (1994), Stakeholder Analysis Metodologies Resource Book. National Renewable Energy Laboratory, Colorado, , pp.70. 17. Bagiński L. (1995), Strategiczne plany rozwoju gospodarki wodnej. Gospodarka Wodna, nr 55, z. 9. 18. Bajkiewicz-Grabowska E., Mikulski Z. (1999), Hydrologia ogólna. PWN, Warszawa.

223 19. Bajorek J. (2001), Wdrażanie rozwiązań proponowanych w planach: założenia i problemy praktyczne. Gospodarka Wodna, nr 8, 337-338. 20. Bakker K. Downing T., Garrido A., Giansante C., Iglesias E., del Moral L., Pedregal B. and Riesco P., in K. Bakker ed. (1999), Societal and Institutional Responses to Climate Change and Climatic Hazards: Managing Changing Flood and Draught Risk. A Framework for Institutional Analysis. SIRCH Working Paper, University of Oxford, Oxford. 21. Banasiński A. (1997), Ubezpieczenia gospodarcze. POLTEXT, Warszawa. 22. Bantwal V.J., Kunreuther H.C. (2000), A Cat Bond Premium Puzzle? Journal of Psychology and Financial Markets, 1(1), 76-91. 23. Bruce J.P., Lee H., Haites E.F., eds. (1996), Econimic and Social Dimensions of Climate Change. Contribution of Working Group III to the Second Assessment Report of the Scond Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge University Press, Cambridge United Kingdom and New York, 79-124. 24. Baranowska-Dutkiewicz B. (1993), Problem ubezpieczeń ekologicznych na tle zagrożeń środowiskowych. Wiadomości Ubezpieczeniowe, nr 10-11-12, 3-10. 25. Bartosova A., Clark, D.E., Novotny, V., Taylor, K.S. (1999), Using GIS to Evaluate the Effects of flood risk on residential property values, Proceedings of Environmental Problem Solving with Geographical Information Systems. A National Conference, U.S. 26. Bateman I., Bateman S., Brown D., Doktor P., Karas J.H.W., Maher A., and Turner R.K. (1991), Economic Appraisal of the Consequences of Climate-Induced Sea Level Rise: A case Study of East Anglia. Report to the Ministry of Agriculture, Fisheries and Food. University of East Anglia, Norwich. 27. Bateman I.J., Willis K.G. eds. (1999), Valuing Environmental Preferences. Oxford University Press, Oxford. 28. Bateman I.J., Willis, K.G. (2001), Valuing Environmental Preferences − Theory and Praxis of the Contingent Valuation Method in the US, EU, and Developing Countries. Oxford University Press, Oxford. 29. Behnen T. (2000), Der beschleunigte Meeresspiegelanstieg und seine sozioökonomischen Folgen: Eine Untersuchung der Ursachen, methodischen Ansätze und Konsequenzen unter besonderer Berücksichtigung Deutschlands. Hannoversche Geographische Arbeiten, Band 54, Hannover. 30. Bender S.O. (1991), Managing Natural Hazards. In: Kreimer A. And Munasinghe M. (eds.) Managing Natural Disasters and the Environment. Proceedings of a colloquium sponsored by the World Bank, Washington D.C. USA, pp.182-185. 31. Benjamin J.R., Cornell C.A. (1977), Rachunek prawdopodobieństwa, statystyka matematyczna i teoria decyzji dla inżynierów. WNT, Warszawa. 32. Benson C. (1998), The Cost of Disasters. Development at Risk? Natural Disasters and the Third World. J. Twigg (ed.), Oxford, Oxford Centre for Disaster Studies, UK National Coordinated Committee for the International Decade for Natural Disaster Reduction (IDNDR), 8-13. 33. Benson C. and Clay, E. L. (2000), Developing Ccountries and the Economic Iimpacts of Natural Disasters. In A. Kreimer and M. Arnold (eds.) Managing disaster risk in emerging economies. Washington DC, The World Bank, pp. 11-21.

224 34. Berz G. (1999), Catastrophes and Climate Change: Concerns and Possible Countermeasures of the Insurance Industry. Mitigation and Adaptation Strategies for Global Change, 4 (3/4), pp. 283-293. 35. Best Practices on Flood Prevention, Protection and Mitigation. (2003), European Commission, Brussels. 36. Beyene M. (1992), Ein Informationssystem für die Abschätzung von Hochwasserschadenspotentialen. Mitteilungen des Instituts für Wasserwirtschaft der RWTH Aachen, Aachen. 37. Bielański A.K., Fiszer J. (1997), Materiały do historii powodzi w dorzeczu Górnej Wisły. Kraków, Politechnika Krakowska. 38. Biuro Koordynacji Projektu Banku Światowego: Projekt likwidacji skutków powodzi, Komponent B4, prewencja i ograniczanie ryzyka Powodzi. Wyniki dostępne na: http://www.pcu.org.pl/aktualnosci/materialy_sem_ub.html. 39. Bjornstad D.J., Kahn, J.R., eds. (1996), The Contingent Valuation of Environmental Resources. Edward Elgar, Cheltenham. 40. Blaikie P., Cannon T., Davis I., Wisner B. (1994), At Risk – Natural Hazards, People´s Vulnerability and Disasters. London. 41. Blanchard-Boehem R.D., Berry K.A. (2001), Should Flood Insurence be Mandatory? Insights in the Wake of the 1997 New Year’s Day flood in Reno-Sparks, Newada Showalter P.S., Applied Geography 21, , 199-221 42. Bobiński E. (1992), Zasady ochrony przeciwpowodziowej. Polskie Towarzystwo Geograficzne, Warszawa. 43. Bobiński E., Żelaziński J. (1996), Czy można przerwać błędne koło ochrony przeciwpowodziowej? Gospodarka Wodna, nr 4, 99-107. 44. Bobiński E., Żelaziński J. (1997a), Mity i złudzenia ochrony przeciwpowodziowej – skutki i drogi przezwyciężenia. Materiały konferencji naukowo-technicznej „Zagrożenie powodziowe w zlewniach górskich”, Bielsko-Biała. 45. Bobiński E., Żelaziński J. (1997b), Ocena przyczyn lipcowej powodzi na Odrze – wnioski do programu ochrony przeciwpowodziowe w przyszłości. Ekspertyza opracowana dla Sejmowej Komisji Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, Warszawa. 46. Bočkarjova M., Steenge A.E., van der Veen, A. (2004), Flooding and Consequent Structural Economic Effects - a Methodology. Flooding in Europe. Challenges and Developments in Flood Risk Management. Kluwer Academic Publishers, Dordrecht. 47. Bogdańska-Warmuz R., Konieczny R., Rataj C., Siudak M. (1999), Badanie percepcji zjawisk powodziowych przez mieszkańców terenów zalewowych. IMGW Oddział w Krakowie, Zakład Systemów Wodnogospodarczych, Kraków. 48. Bojarski A., Bronenberg J. (1990), Wody powierzchniowe na obszarze potencjalnego oddziaływania zbiornika Krempna. [w:] Prognoza oddziaływania projektowanego zbiornika Krempna na środowisko przyrodnicze. Red. J. Dziewański: Studia, Rozprawy, Monografie IGSMiE, PAN, 66, 72-89 49. Borowicz A. (2001), Lokalny plan ograniczenia skutków powodzi i profilaktyki powodziowej jako zbiór propozycji efektywnych działań w sytuacji zagrożenia: przykład Raciborza. Gospodarka Wodna, nr 8, 325-326.

225 50. Bortkiewicz A., Szczegielniak C. (1993), Problemy ochrony przed powodziami doliny Górnej Wisły. Gospodarka Wodna, nr 11, 255-258. 51. Borys G. (1995), Finanse ubezpieczeń gospodarczych. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Wrocław. 52. Borys T., Walesiak M., (red.) (1994), Zastosowania metod taksonomicznych w gospodarce. Taksonomia, z. 1. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Jelenia Góra, Wrocław. 53. Bosello F. (2005), Voulnrability Assesment of Mitigation and Adaptation Approaches to the Climate Change. Nie opublikowana praca doktorska na Università Ca’ Foscari, Venezia. 54. Bouma J.J., Francois D., Troch P. (2005), Risk assessment and water management, Environmental Modelling and Software, 20141-20151. 55. Bowers B. (1998), We Interrupt This Disaster. Best’s Review – Property/Casualty Edition, August, 34-38. 56. Bowers B. (1999), The New Age of the Alternative Market. Best’s Review – Property/Casualty Edition, February, 28-35. 57. Brandford D.F. (1975), Constrains of Government Investment Opportunities and the Choice of Discount Rate. American Economic Rewiew, vol. 65, no. 5, December, 887-889. 58. Brent R. J. (1996), Applied Cost-Benefit Analysis. Cheltenham. 59. Brent R. J. (1998), Cost-Benefit Analysis for Developing Countries. Edward Elgar, Cheltenham. 60. Brouwer R. (2000), Environmental Value Transfer: State of the art and future prospects. Ecological Economics, 32, 137-152. 61. Brouwer R., Pearce D., eds. (2005), Cost-Benefit Analysis and Water Resources Management. Edward Elgar Publishing, Cheltenham, UK. 62. Brouwers L., Pahlman M. (2004), Consensus by Simulation: A Flood Model for Participatory Policy Making Department of Computer and Systems Sciences. Stockholm University/Royal Institute of Technology Sweden. 63. Burby R. ed. (1991), Sharing Environmental Risk. How to Control Governmets’ Losses in Natural Disasters. Boulder, Colorado, Westview Press. 64. BWK (Bund der Ingenieure für Wasserbau, Abfallwirtschaft und Kulturbau) (2001), Hochwasserschadenspotenziale. Bericht, 1/2001, Dusseldorf. 65. Byczkowski A., Mandes B. (1993), Obiektywna metoda oceny analogii hydrologicznej przy określaniu charakterystyk odpływu ze zlewni niekontrolowanych. Wiadomości IMGW, t. XVI. 66. Byczkowski A. (1996), Hydrologia. Wydawnictwo SGGW, Warszawa. 67. Canning D., Bennathan E. (2000), The Social Rate of Return on Infrastructure Investments. Public Economics Devision, World Bank. 68. Carrido M.L. (2000), An International Disaster Recovery Business Alliance. Natural Hazards Review, (1) 1, 50-55. 69. Changnon S.A., Changnon D., Foose E.R., Hogason D.C., Roth Sr. R.J., and Totsch J.M. (1997), Effects of Rrecent Weather Extremes on the Insurance Industry: Major

226 Implications for the Atmospheric Science. Bulletin of the American Meteorological Society, (78) 3, 425-431. 70. Changnon S.A., Changnon D. (1999), Record-High Losses for Weather Disasters in the United States during the 1999s: How Excessive and Why? Natural Hazards, 18, 287-300. 71. Changnon S.A., Easterling D.R. (2000a), US Policies Pertaining to Weather and Climate Extremes. Science, 289, 2053-2054. 72. Changnon S.A., Pielke R.A., Changnon D., Sylves R.T., Pulwarthy R. (2000b), Human Factors Explain the Increased Losses From Wheather and Climate Extremes. Bulletin of the American Meteorological Society, (81) 3, 437-442, (http://ams.allenpress.com). 73. Chojnacki J. (1975), Hydrologiczno-ekonomiczne oceny wezbrań dla potrzeb ochrony przeciwpowodziowej. Gospodarka Wodna, nr 1. 74. Chojnacki J., Filimowski J. (1981), System informatyczny POWÓDŹ o zagrożeniu i stratach powodziowych. Gospodarka Wodna, nr 11-12. 75. Chojnacki J.: (1988), Metodyka ewidencji charakterystyki zagrożenia powodziowego terenów zalewowych i jej wdrażanie. Gospodarka Wodna, nr 11-12. 76. Chojnacki J. (1994), Wskaźniki strat powodziowych. Gospodarka Wodna, nr 10. 77. Chojnacki J. (1995), Określenie zasięgów zalewów i charakterystyki zagrożenia powodziowego rzeki Wisłoki. IMGW, Kraków. 78. Chojnacki J. (1997), Koncepcja i wdrażanie systemu oceny zagrożenia powodziowego w dorzeczu górnej Wisły. Materiały Konferencji Naukowo- Technicznej, Bielsko-Biała. 79. Chojnacki J. (1998), Wskaźniki jednostkowe strat powodziowych w oparciu o powódź lipcową 1997 roku. IMGW, Kraków. 80. Choudhury O.H. (1998a), The Losses of 1998 Flood and Its Impact on National Economy. Bangladesh Institute for Development Studies (BIDS), Dhaka, Bangladesh. 81. Choudhury S.H.M. (1998b), Report o Bangladesh Flood 1998. Chronology, Damage and Response. Management Information and Monitoring (MIM) Division, Disaster Management Bureau, Government of Bangladesh, Dhaka, Bangladesh. 82. Ciepielowski A., Kucharska K., Tyszka J. (1984), Rola lasów w wyrównywaniu odpływu z małych zlewni w północno-wschodniej Polsce. Gospodarka Wodna, nr 4. 83. Ciepielowski A., Kiciński T. (1990), Budownictwo wodne. cz. 1. Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa. 84. Ciepielowski A., Gutry-Korycka M. (1991), Ilościowa i jakościowa ocena zasobów wodnych rzek polskich. Prace i Studia Geograficzne, t. 12. 85. Ciepielowski A. (1999), Podstawy gospodarowania wodą. Wydawnictwo SGGW, Warszawa. 86. Cięciwa Z. (2000), Próba wyznaczenia awersji do ryzyka towarzystw ubezpieczeniowych w Polsce w latach 1990–1998 dla ubezpieczeń komunikacyjnych typu OC , Wybrane uwarunkowania działalności ekonomicznej. [w:] Ekonomia, informatyka i metody matematyczne, pod red. nauk. Pajda R., WZ AGH, Kraków.

227 87. Cięciwa Z. (2002), Awersja do ryzyka zakładów ubezpieczeniowych w Polsce w latach 1991 – 2001 dla ubezpieczeń komunikacyjnych AC oraz OC. [w:] Ekonomia – informatyka – zarządzanie, t. 2, wrzesień 2002 rok, WZ AGH, Kraków. 88. Ciuman K. (1996), Reasekuracja a rynek ubezpieczeń. Poltext, Warszawa. 89. Ciupek B. (2001), Optymalizacja wyniku technicznego struktury portfela i taryf składek zakładów ubezpieczeniowych. Fundacja "Warta", Warszawa. 90. Cline W.R. (1992), The Economic of Globar Warming. Institute of International Economics, Washington D.C. 91. Cochrane H.C. (1997), Forecasting the Economic Impact of a Midwest Earthquake. Economic Consequences of Earthquakes: Preparing for the Unexpected. B. G. Jones. Buffalo, National Center for Earthquake Engineering Research, USA. 92. Cochrane H.C. (2004), Economic Loss: Myth and Measurement. Disaster Prevention and Management: An International Journal 13(4): 290-296. 93. Colijn F., Hamann M., Reese, S., Rohr, T. (2000), Wertermittlung für die potenziell sturmflutgefährdeten Gebiete an den Küsten Schleswig-Holsteins. Gutachten im Auftrag des Ministeriums für ländliche Räume. Landesplanung, Landwirtschaft und Tourismus des Landes Schleswig-Holstein. 94. Colombo A.G., Vetere Arellano A.L. (2002), Dissemination of Lessons Learnt from Disasters. NEDIES Workshop, ISPRA, Italy. 95. Common Strategy on the Implementation of the Water Framework Directive (2000/60). Guidance on Public Participation in Relation to the Water Framework Directive. Active Involvement, Consultation and Public Access to Information, (2002), European Commission, Brusells. 96. Common Strategy on the Implementation of the Water Framework Directive (2000/60). Best Practices in River Basin Planning - Work Package 2: Guidance on the Planning Process. (2003), European Commission, Brusells. 97. Communis J.D., Doherty N.A., Lo A. (1999), Can Insurers Pay for the Big One? Measuring the Capacity of the Insurance Market to Respond to Catastrophic Losses. Wharton School, University of Pensylwania, Philaelfia, PA, USA. 98. Constanza R., et al., (1997), the Value of the World’s Ecosystem Services and Nature Capital. Nature 387, 253–260. 99. CEA (2003), Contribution of European Insurace Markets to a European Common Thinking on Natual Hazard Risk Management and Insurance. Comité Européen des Assurances (CEA), CEA Propoerty Insurance Committee, Paris. 100. CPR: Non-structured Flood Plain Management Measures and Their Effectiveness. Commission for the Protection of the Rheine (CPR), Chapter 14 „Financial Preperedness” pp.04-41, dostępne na: www.iksr.org. 101. Credit Suisse Group (1998), Corporate Environmetal Raport 1997/98. Creit Suisse Group, Zurich, Switzerland. 102. Crichton D. (2003), Flood Risk and Insurance in England and Wales. Benfield Greig Hazard Research Centre, Technical Papers 1/2003, London. 103. Croson D., Richter A. (1999), Sovereign Cat Bonds and Infrastructure Project Financing. First EuroConference on Global Change and Catastrophe Risk Management: Flood Risks in Europe, 6–9 June 1999 IIASA, Laxenburg, Austria. 104. Cunny F.C. (1983), Disasters and Development. Oxford University Press, New York

228 105. Cutter S.L. (1996), Vulnerability to Environmental Hazards. Progress in Human Geography 20(4):529-539. 106. Czaja S. (1998), Globalne zmiany klimatyczne. Wydawnictwo C. H. Beck, Białystok. 107. Czaja S., (red.) (2001a), Wybrane elementy prawa środowiskowego dla ekonomistów. Wydawnictwo AE, Wrocław. 108. Czaja S. (2001b), Wpływ cieków wodnych na rozwój przestrzeni społeczno- ekonomicznej i sieci osadniczej w Kotlinie Jeleniogórskiej oraz otaczających ją pasmach górskich na przestrzeni wieków. Zeszyty Odrzańskie, nr 20, 17-48. 109. Czaja S., Fiedor B., Graczyk A., Jakubczyk Z. (2002), Podstawy ekonomii środowiska i zasobów naturalnych. Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa. 110. Czekanowski J. (1913), Zarys metod statystycznych w zastosowaniu do antropologii. Prace Naukowego Towarzystwa Warszawskiego, z.5. 111. Dahinden, U., Querol, C., Jager, J., Nilsson, M. (1999), Using computer models in participatory integrated assessment: Experiences gathered in the ULYSSES project and recommendations for further steps. Tech. Rep. WP- 99-2, Darmstadt University of Technology, urban Lifestyles, Sustainability and Integrated Environmental Assessment. 112. Dalal-Clayton B. (1991), Environmental aspects of the Bangladesh flood action plan. International Institute for Environment and Development. (Gatekeeper series), London, UK. 113. Dasgupta A.K., Pearce W. (1978), Cost-Benefit Analysis: Theory and Practice. Macmillan, London. 114. Daun M.C., Clark D. (2000), Flood Risk and Contingent Valuation Willingness to Pay Studies: A Methodological Review and Applied Analysis. Technical Report No. 6, Risk Based Urban Watershed Management Integration of Water Quality and Flood Control Objectives. 115. Davenport A.G. (2000), The Decade for Natural Disaster Reduction in Canada. Natural Hazards Review, 1(1), 27-36. 116. Davidson R.J. (1996), Tax-Deductible, Pre-Event Catastrophe Reserves. Journal of Insurance Regulation,15(2), 195-190. 117. Dawydow L., Dmitrijewa A., Konkina N. (1979), Hydrologia ogólna. PWN, Warszawa. 118. DEFRA (2001), National Appraisal of Assets at Risk from Flooding and Coastal Erosion, Including the Potential Impact of Climate Change. Department for Environment, Food and Rural Affairs (DEFRA), Final Report, London. 119. Denenberg H.S. (1964), Risk and Insurance. Prentice-Hall, Englewood Cliffs, NJ, USA. 120. Derrick Sewell W. (1973), Flood Damage Prevention in Developing Countries. University of Victoria, Canada. 121. Desvousges W.H., Naughton M.C., Parsons G.R. (1992), Benefit Trensfer. Conceptual Problems in Estimating Water Quality Benefts Using Existing Studies. Water Resources Research, 28, 3, 675-683. 122. Devore, J. L. (1991), Probability and Statistics for Engineering and the Sciences. Pacific Grove, CA: Brooks/Cole.

229 123. Dębski K. (1950), Obwałowania jako środek ochrony przed powodzią z punktu widzenia hydrologii. Gospodarka Wodna, , ss.7-8. 124. Dębski K. (1952), Ochrona przed powodzią. Arkady, Warszawa. 125. Dębski K. (1970), Hydrologia. Arkady, Warszawa. 126. Dinwiddy C., Teal F. (1996), Principles of Cost-Benefit Analysis for Developing Countries. Cambridge University Press, Cambridge. 127. Dlugolecki A.F., Clark K.M., Knecht F., McCauley D., Palutikof J.P., Yambi W. (1996), Financial Services In: Climate Change 1995: Imapcts, Adaptation, and Mitigation of Climate Change:Scientific-Technical Analyses. Contribution of Working Group II to the Second Assessment Report of the International Panel on Climate Change [Watson R.T., Zinyowera M.C., Moss R.H. (eds.)]. Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA, pp. 539-560. 128. Doherty N., Lipowski Posey L., Kleffner A.E. (1992), Insurance Surplus: Its Function, Its Accumulation and Its Deplation. National Committee on Property Insurance, Boston, MA, USA, 71 pp. 129. Doherty N. (1997), Insurance Markets and Climate Change. The Geneva Papers on Risk and Insurance, 22(83), 223-237. 130. Dorfman R., Samuelson R., Solow R. (1968), Linear Programming and Economic Analysis. McGraw-Hill, New York. 131. Downing T.E., Olsthoorn A.J., Tol R.S.J. (1999), Climate, Change and Risk. Routledge, London, United Kingdom, 407 pp. 132. Downing T.E., Moss S., Pahl-Wostl C. (2001), Understanding Climate Policy Using Participatory Agent-Based Social Simulation. In: S. Moss and P. Davidsson (eds.). Multi-Agent-Based Simulation. Springer, New York. 133. Drużyńska E. (1999), Wspomaganie wielokryterialnych wyborów w zarządzaniu zasobami wodnymi. Monografie Politechniki Krakowskiej, Seria Inżynieria Sanitarna i Wodna, nr 250. 134. Dubgaard A. (2005), Analiza kosztów i korzyści renaturyzacji terenów podmokłych. [w:] Ignar S., red. Nietechniczne metody ochrony przed powodzią: możliwości i ograniczenia. Wyd. SGGW, Warszawa. 135. Dyck S., Hansel N. (1972), Zwanzig Gesichtpunkte für den Hochwasserschutz. Berlin. 136. Dynowska I. (1971), Typy reżimów rzecznych w Polsce. Przegląd Geograficzny nr 28. 137. Dynowska I., Tlałka A. (1982), Hydrografia. PWN, Warszawa. 138. Dynowska I. (1984), Zmiana reżimu odpływu w wyniku oddziaływania zbiornika retencyjnego. Czasopismo Geograficzne, nr 3. 139. Dynowska I., Maciejewski M. (1991), Dorzecze górnej Wisły. PWN, Warszawa – Kraków. 140. Dynowska I. (1993), Przemiany stosunków wodnych w Polsce w wyniku procesów naturalnych i antropogenicznych. Wydawnictwa UJ, Kraków. 141. Dziewański J., (red.) (1999), Ocena projektowanego zbiornika wodnego Krempna na rzece Wisłoce. PAN, Kraków.

230 142. Easterling D.R., Evans J.L., Groisman P.Y., Karl T.R., Kunkel K.E., Ambenje P. (2000a), Observed Variability and Trends in Extreme Climate Events, a Brief Review. Bulletin of the American Meteorological Society, 81(3), 417-425, available online at http://ams.allenpress.com. 143. Easterling D.R., Meehl G.A., Parmesan C., Changnon S., Karl T.R., Mearns L.O. (2000b), Climate extremes, observations, modelling and impact. Science, 289, 2068-2074. 144. Ebenhöh W., Sterr H., and Simmering F. (1997), Potentielle Gefährdung und Vulnerabilität der deutschen Nord- und Ostseeküste bei fortschreitendem Klimawandel. Case Study in Anlehnung an die Common Methodology der IPCC Coastal Zone Management Subgroup, Oldenburg. 145. ECLAC (1999), Manual for Eestimating the Socio-Economic Effects of Natural Disasters. United Nations Economic Commission for Latin America and the Caribbean (ECLAC), International Decade for Natural Disaster Reduction, New York City. 146. ECLAC (2003), Handbook for Estimating the Socio-economic and Environmetal Effects of Disasters. United Nations Economic Commission for Latin America and the Caribbean (ECLAC), Mexico City. 147. Economics and Environment, the Implementation Challenge of the Water Framework Directive. (2003), European Commission, Brussels. 148. EEA (2004), Mapping the Impacts of Recent Natural Disasters and Technological Accidents in Europe, Environmental Issue Report No 35, European Environment Agency (EEA), Publish date: 2004/03/23. Dostępny na http://europa.eu.int/comm/environment/ /water/flood_risk/index.htm. 149. EEB and WWF (2004), European action on flood risk management. EEB and WWF’s briefing to the Environmental Council, Luxemburg. 150. Egler R. (1998), System ochrony przeciwpowodziowej kraju. Gospodarka Wodna, nr 7, 248-256. 151. Eley D. (1996), Creating Catastrophe Reserves: A Balancing Act. Journal of Insurance Regulation, 15 (2), 191. 152. Ellson, R.W., Milliman, J. W. and Roberts, R.B. (1984), Measuring the Regional Economic Effects of Earthquakes and Earthquake Predictions. Journal of Regional Science 24(4): 559-579. 153. Elsner A., Mai S., Meyer V., and Zimmermann C. (2003), Integration of the Flood Risk in Coastal Hinterland Management. Proc. of the Int. Conf. CoastGis, Genua, Italy. 154. Epstein P. ed. (1999), Extreme Weather Events: The Health and Economic Consequances of the 1997/98 El Ninio and La Ninia. Centere for Health and the Global Environment. Harvard Medical School, Boston, MA, USA, 42 pp. 155. Epstein R. (1996), Catastrophic Responses to Catastrophic Risk. Journal of Risk and Uncertainty. 156. EQECAT: (2001), Wstępny Raport Projektu: Analiza Opcji Wprowadzenia Systemu Ubezpieczeń Przeciwpowodziowych w Polsce. Wykonany dla: Biura Koordynacji Projektu Banku Światowego, Wrocław. 157. Ermolieva T., Ermoliev Y., Norkin V. (1997), Spatial Stochastic Model for Optimization Capacity of Iinsurance Networks Under Dependent Catastrophic Risks:

231 Numerical Experiments. Interim Report: IR-97-028. Int. Inst. for Applied Systems Analysis (IIASA), Laxenburg, Austria. 158. Ermoliev Y., Ermolieva T., et al. (2000), A System Approach to Management of Catastrophe Risk. RR-00-208. IIASA, Laxenburg. 159. European Action Programme on Flood Risk Management. (2005), European Commission, Brussels. 160. FEEM (2005), Network Analysis- Creative System Modeling-Decision Support NetSyMod Approach. Fondazione Eni Enrico Mattei (FEEM) Working Papers, Venice. 161. Feldstein M.S. (1970), Financing in the Evaluation of Public Expenditure, Discussion Papers 132. (Cambridge MA: Harward Institute of Economic Research). 162. FEMA (2000), Distaster Assistance: Insurance Requirements for the Public Assistence Program. Advanced Notice of Proposed Rulemaking. 44 CFR Part 206, RIN 3067-AC90, Federar Emergence Management Agency (FEMA), Washington, DC, USA. 163. FEMA (2001), Benefit-Cost Analysis (BCA) of Hazard Mitigation Projects. Wshington DC. 164. FFSA (2000), French Insurance in 1999. Federation Francaise des Societes d”Assurances, Paris, France, 98 pp. (in French). 165. Figge F. (1998), Systematisation of Economic Risks Through Global Environmental Problems – A Threat to Financial Markets? WWZ/Sarasin and CIE Studie No. 56, Basel, Switzerland, 26 pp. (in German). 166. Filipkowska A., Filipkowski A. (1972), Wstępne sformułowanie ogólnego modelu optymalizacji programu inwestycyjnego gospodarki wodnej. Prace Badawcze IMGW, nr 16. 167. Financing and Administration of Land Drainage. (1985), Flood Prevention and Coast Protection in England and Wales, HM Government, Cmnd. 9449. 168. Finkel, A.M., Golding, D. (1995), Worst Things First? The Debate over Risk-Based National Environmental Priorities.Washington D.C. 169. Flood and Coastal Defense Project Appraisal Guidance: Economic Appraisal. (2000), Ministry of Agriculture, Fisheries and Food (MAFF), London, UK. 170. Flood Insureance 70th session of OECD Insurance Committee. (2002), OECD. 171. Flood Risk Management. Flood Prevention, Protection and Mitigation. (2004), Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the European Economic and Social Committee and the Committee of Regions, Commission of European Communities, Brussels. 172. Flooding in Central and Eastern Europe. (2002), Geo Risk Research Department, Munich Re Group, Munich. 173. Floods – Causes, Effects and Risk Assessment. (2002), Partner Re, Pembroke. 174. Florkowski J. (1994), Projekt i wykonanie zbiornika Klimkówka. Gospodarka Wodna, 2, 30-34. 175. Folmer H., Gabel L., Opschoor H. (1996), Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych. Wydawnictwo Krupski i S-ka, Warszawa. 176. Framgi K.K., Garg B.C. (1996), Flood Control in the World. ICID. New Delhi.

232 177. Frank O., Snijders T. (1994), Estimating the Size of Hidden Population Using Snowball Sampling. Journal of Official Statistics 10:53-67. 178. Frankhauser S. (1995), Valuing Climate Change: The Economics of Greenhouse, EarthScan. London. 179. Freeman A. (2000), the Risk Revolution and Its Impacts on Securities Markets. International Securities Market Association, Zurich, Switzerland, 82 pp. 180. Freeman P., MacKellar F. (1998), Wstępne koncepcje wyceny ryzyka katastrof. Polder, nr 11-12, 56-58. 181. Freeman P. (2000), Catastrophe Risk: A Model to Evaluate the Decision Process for Developing Countries. Fakultät für Wirtschaftswissenschaften und Informatik, Universität Wien, Wien. 182. Freeman P.K., Kunreuther H. (1997), Managing Environmental Risk through Insurance. Studies in Risk and Uncertainty. Kluwer Academic Publishers, Boston, Dordrecht, London. 183. Freeman P.K. (1999), Infrastructure, Natural Diseasters and Poverty. Paper presented for a Consultative Group for Global Disaster Reduction, Paris, France, June 1-2, 7 pp. 184. Freeman P.K., Martin L.A., Mechler R., Warner K. and Hausmann P. (2002), Catastrophes and Development: Integrating Natural Catastrophes into Development Planning. Working papers series no. 4, the World Bank, Washington 185. Frerks G., Hilhorst D., Moreyra A. (1999), Natural Disasters: Framework for Analysis and Action. Report for MSF- Holland. Wageningen University, Disaster Studies, Wageniengen, the Netherlands, 68 pp. 186. Fromm O. (1997), Moeglichkeiten und Grenzen einer oekonomischen Bewertung des Oekosystems Boden. Peter Lang, Frankfurt/M. 187. Fromm O. (2000), Ecological Structure and Functions of Biodiversity as Element of Its Total Economic Value. Environ. Resour. Econ. 16, 303–328. 188. Froot K.A., O’Connel P. i in. (1999), The Financing of Catastrophe Risk. NBER Project Report Series, University of Chicago Press, Chicago, London. 189. GAO (1994), Federal Disaster Insurance: Goals are Good, But Insurance Programs Would Expose the Federal Government to Large Potential Losses. US General Accounting Office (GAO), Washington, DC, USA, 33 pp. 190. GAO (2000), Insurers Ability to Pay Catastrophe Claims. Report B-284252, US General Accounting Office, Washington, DC, USA, 32 pp. 191. GAO (2000), Surplus Would Help P/C Insurers Survive Major Catastrophe. US General Accounting Office, Washington, DC, USA, 20 pp. 192. Garrod G., Willis K.G. (1999), Economic Valuation of the Environment. Edward Elgar, Cheltenham, UK und Northhampton, MA, USA. 193. Gaschen S., Hausmann P., Meazinger I., Schaad W. (1998), Floods – An Insurable Risk? A Market Survey. Swiss Reinsurance Company, Zurich, Switzerland, 48 pp. 194. Gasser J. and Snitofsky E. (1990), Vulnerability analyses plan for wastewater emergencies. In: American City and County 105, 81-82. 195. Gastel R. (1999), Catastrophes: Insurance Issues Update (September). Insurance Information Institute, New York, NY, USA, 16 pp.

233 196. Gemmer M. (2004), Decision support for flood risk management at the Yangtze river by GIS/RS-based flood damage estimation. Dissertation at University of Giessen. 197. Gewalt M., Klaus J., Peerbolte E.B., Pflügner W., Schmidtke R.F., and Verhage L. (1996), EUROflood – Technical Annex 8. Economic Assessment of Flood Hazards. Regional Scale Analysis-Decision Support System (RSA-DSS). München. 198. Ghassemi, F., Jakeman, A.J., Nix, H.A. (1995), Avoiding Disasters: the Role of Systems Analysis and an Integrated Approach in Water Resources Development. GeoJournal, 35.1, 49-51. 199. Girguś S., Strapczewski W. (1995), Wyjątki ze źródeł historycznych o nadzwyczajnych zjawiskach hydrologiczno-meteorologicznych na ziemiach polskich w wiekach od X do XVI. WKiK, Warszawa. 200. Glade T. (2003), Vulnerability Assessment in Landslide Risk Analysis. Die Erde. Beitrag zur Erdsystemforschung 134 (2):123-146. 201. Gospodarka wodna zbiorników Klimkówka, Krempna, Besko dla wspomagania utrzymania klas jakości wody w rzekach Wisłoka i Wisłok. Etapy I i II. (1996), Hydroprojekt Kraków. 202. Górka K., Poskrobko B. (1991), Ekonomika ochrony środowiska. PWE, Warszawa. 203. Grabiński T. (1975), Dynamiczne modele analizy taksonomicznej (dysertacja doktorska). Akademia Ekonomiczna, Kraków. 204. Grabiński T., Wydymus S., Zeliaś A. (1982), Metody doboru zmiennych w modelach ekonometrycznych. PWN, Warszawa. 205. Grabiński T., Wydmus S., Zeliaś A., red. (1989), Metody taksonomii numerycznej w modelowaniu zjawisk społeczno-gospodarczych. PWN, Warszawa. 206. Grabiński T. (1992), Metody taksonometrii. Wydawnictwa AE Kraków. 207. Grabowska M. (2002a), Finansowanie systemu zapobiegania i likwidacji szkód powodziowych w Polsce. Praca doktorska, Akademia Ekonomiczna, Wrocław. 208. Grabowska M. (2002b), Próba klasyfikacji instrumentów ograniczania skutków powodzi. „Instrumenty rynkowe w ochronie środowiska”. Biblioteka „Ekonomia i Środowisko” nr 29, Jugowice-Wrocław, 128-132. 209. Green C., van der Veen A., Wierstra E., and Penning-Rowsell E. (1994), Vulnerability Refined: Analysing Full Flood Impacts. In: Penning-Rowsell E., Fordham M. (Eds.) Floods Across Europe. Flood Hazard Assessment, Modelling and Management. Middlesex University Press, London. 210. Green C. (2004), The Evaluation of Vulnerability to Flooding. Disaster Prevention and Management. An International Journal 13(4): 323-329. 211. Greenwald J. (2000), P/C trade unlikely to attract banks. Business Insurance, March 27, 10. 212. Grela J., Słota H., Zieliński J. (red). (1999), Dorzecze Wisły – monografia powodzi – lipiec 1997. IMGW, Warszawa. 213. Grochulski J. (1975), Hydrologiczno-ekonomiczne oceny wezbrań dla potrzeb ochrony przeciwpowodziowej. Gospodarka Wodna nr 1. 214. Vogt J. (ed.) (2002), Guidance Document on Implementing the Geographical Information System Elements (GIS) of the Water Framework Directive, WFD

234 Working Group GIS. EUR 20544 EN, WFD Working Group GIS, European Commision, Brussels. 215. Guide to Hydrological Practices, Data Acquisition and Processing, Analysis, Forecasting and other Applications. (1994), World Meteorological Organization. 216. Guidelines for Flood Loss Prevention and Management in Development Countries. (1976), UN, New York. 217. Guidelines for Socioeconomic Flood Damage Evaluation. (2005), FLOODsite project, http://www.floodsite.net. 218. Gutry-Korycka M. (1984), Analiza i modele struktury hydrologicznej Polski. Wydawnictwo UW, Warszawa. 219. Gutry-Korycka M., Boryczka J. (1990), Długookresowe zmiany elementów bilansu wodnego w Polsce i w zlewisku Bałtyku. Przegląd Geofizyczny, nr 3-4. 220. Guy Carpenter (2003), Flood Hazard Analysis on the River Odra and River Vistula, Poland. Marsh and McLennan Companies, London. 221. Guy Carpenter (2005a), European Flood Report 2005 - Central and Easter Europe. Marsh and McLennan Companies, London. 222. Guy Carpenter (2005b), The Word Catastrophe Reinsurance Market. Marsh and McLennan Companies, London. 223. Haase D. (2003), Holocene Floodplains and Their Distribution in Urban Areas – Functionality Indicators for Their Retention Potentials. Landscape and Urban Planning 66: 5-18. 224. Hahn, R.W. (1998), Policy Watch: Government Analysis of the Benefits and Costs of Regulation. J. Econ. Perspect. 12, 201–210. 225. Haimes Y.Y., Li D. (1991), A Hierarchical - Multiobjective Framework for Risk Management. Automatica, vol 27, No 3, pp. 579-584. 226. Hamann M. and Klug H. (1998), Wertermittlung für die potentiell sturmflutgefährdeten Gebiete an den Küsten Schleswig-Holsteins. In: Vechtaer Studien zur Angewandten Geographie und Regionalwissenschaft, Band 20:63-70. 227. Hampicke U. (1989), Was darf und was kann monetarisiert werden? In: Moeglichkeiten und Grenzen der Monetarisierung von Natur und Umwelt. Institut fuer Oekologische Wirtschaftsforschung (IOeW). Schriftenreihe des IOeW, Berlin, pp. 19–41. 228. Hanley N., Spash C.L. (1993), Cost-Benefit Analysis and the Environment. Edward Elgar, Brookfield. 229. Hansen J.D. (2003), Ekonomiczne aspekty integracji europejskiej. Oficyna Ekonomiczna, Kraków. 230. Hare M., Pahl-Wostl C. (2002), Stakeholder Categorisation in Participatory Integrated Assessment Processes. Integrated Assessment, Vol. 3, No. 1, pp. 50-62. 231. Harvey, L.D.D. (1993), Comments on an Empirical Study of the Economic Effects of Climate Change on World Agriculture. Climatic Change 21: 273-275. 232. Hausmann P. (1998), Floods: An Insurable Risk? Swiss Reinsurance Company, Zurich, Switzerland, 45 pp.

235 233. Hellwig Z. (1968), Zastosowanie metody taksonomicznej do typologicznego podziału krajów ze względu na poziom ich rozwoju i strukturę wykwalifikowanych kadr. Przegląd Statystyczny, nr 4. 234. Hennig J. (1994), Zbiornik Klimkówka na Ropie – opis inwestycji. Gospodarka Wodna, 2, 26-29. 235. Hewitt K. (1997), Regions of risk. A geographical introduction to disasters. Harlow. 236. Heyman B.N., Davis C., and Krumpe P.F. (1991), An Assessment of World Wide Disaster Vulnerability. Disaster Management 4:3-36. 237. Hochwasserschadenspotentiale am Rhein in Nordrhein-Westfalen. Abschlussbericht. (2000), Ministerium für Umwelt, Raumordnung und Landwirtschaft des Landes Nordrhein-Westfalen (MURL), eds. Düsseldorf. 238. Hohendorf E. (1994), Niedobory i nadmiary opadów w Polsce. Gospodarka Wodna, nr 10. 239. Holling C.S. (1973), Resilience and Sstability of Ecological Systems. Annual Review of Ecological Systems 4: 1-23. 240. Holt J., Heuckroth K. (2003), Costs of Meeting EU Water-Related Directives. Environmetal Matters Annual Review. The World Bank. 241. Holwarth W. (2002a), Environmental Human Rights and Parliamentary Democracy. Environmental Liability 353, 14:6. 242. Holwarth W. (2002b), Rethinking Flood Defence Law. Environmental Law Management 341, 14:6. 243. Hooke W.H. (2000), U.S. Participation In International Decade For Natural Disasters Reduction. Natural Hazards Review, 1(1), 2-9. 244. Horngren C., Bhimani A., Foster G., Datar S. (1998), Management and Cost Accounting. Prentice Hall Inc., New Jersey, USA. 245. Howarth W. (2002), Implementing Flood Protection Policy through Planning. Water Law 247, 13:4. 246. Howe, C. (1971), Benefit-Cost Analysis for Water System Planning. Water Resources Monograph 2. American Geophysical Union, Washington DC. 247. IFRC (International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies), (2002), World Disasters Report. West Chiltington. 248. IFRC-RCS, (International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies), (1999), World Disasters Report. Geneva, Switzerland, 198 pp. 249. IMGW (1983), Podział hydrograficzny Polski, cz.I. PWN, Warszawa. 250. IMGW (2002), Zagrożenia naturalne. IMGW Warszawa. 251. IMGW (2003) Wybrane elementy do studium wykonalności zbiornika wodnego Krempna. Suplement. IMGW-Zakład Systemów Wodnogospodarczych Kraków. 252. IMGW (2004), Studium określające granice obszarów bezpośredniego zagrożenia powodzią dla terenów nieobwałowanych w zlewni Wisłoki. IMGW Kraków. 253. Informacja o wynikach kontroli funkcjonowania systemu egzekwowania ubezpieczeń obowiązkowych. (2002), NIK, Nr ew. 156/2002/P/01/049/KBF, Warszawa. 254. Insurance Information Institute (1999), The Fact Book, 2000: Property/Casualty Insurance Facts. New York, NY, USA, 156pp.

236 255. Insurance Information Institute (2000a), Catastrophes Background. New York, NY, USA, 5pp. 256. Insurance Information Institute (2000b), Catastrophes: Insurance Issues (February). New York, NY, USA, 6pp. 257. Insured Losses for Natural Catastrophes in the United States from Insurance Services Office. (2003), Swiss Re, Sigma nr 2. 258. Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) Working Group III, Emission Scenarios: Summary for Policymakers. (2000), Tech. Rep. ISBN: 92-9169-113-5, IPPC (WMO, UNEP). 259. IPCC (1991), Assessment of the Vulnerability of Coastal Areas to Sea Level Rise – A Common Methodology. Report of the Coastal Zone Management Subgroup of Intergovernmental panel on Climate Change (IPCC), Working Group III, Den Haag. 260. IPCC (2000), Land Use, Land Use Change and Forestry. [Watson R.T., Noble I.R., Bolin B., Ravindranath N.H., Verardo D.J., Dokken D.J., (eds.)] Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA, 377 pp. 261. ISDR (International Strategy for Disaster Reduction) (2002a), Background Document on Natural Disasters and Sustainable Development. United Nations, Geneva. 262. ISDR (International Strategy for Disaster Reduction) (2002b), Living with Risk. A Global Review of Disaster Reduction Initiatives., United Nations, Geneva. 263. ISO (1994a), Catastrophes: Insurance Issues Surrounding the Northridge Earthquake and Other Natural Disasters. Insurance Services Office (ISO), New York, NY, USA, 42 pp. 264. ISO (1994b), The Impact of Catastrophes on Property Insurance. Insurance Services Office, New York, NY, USA, 55 pp. 265. ISO (1996), Managing Catastrophe Risk. Insurance Services Office, New York, NY, USA, 42 pp. 266. ISO (1999), Financing Catastrophe Risk: Capital Market Solutions. Insurance Services Office, New York, NY, USA, 62 pp. 267. Jain A.K., Murty M.N. and Flynn P.J. (1999), Data Clustering: A Review. ACM Computing Surveys, Vol. 31, No. 3. 268. James L.D. and Lee R.R. (1971), Economics of Water Resources Planning. McGraw- Hill, New York. 269. Janc E., Krukowicz A. (1987), Wyznaczanie stref zagrożenia powodziowego i zasada lokalizacji obiektów gospodarki narodowej w tych strefach. Informator Projektowania, Hydroprojekt, Warszawa nr 3. 270. Jankowski A.T. (1996), Antropogeniczne zmiany stosunków wodnych na obszarze uprzemysłowionym i urbanizowanym. Wydawnictwa Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. 271. Jankowski W. (1997), Czy można pogodzić ochronę przyrody z ochroną przeciwpowodziową? [w:] Ekologiczne metody zapobiegania podwoziom, pod redakcją K. Samolnickiego, Wrocław. 272. Jedynak P. (2001), Ubezpieczenia gospodarcze. Wybrane elementy teorii i praktyki. Księgarnia Akademicka, Kraków.

237 273. Jędrzejczyk I. (2002), Ubezpieczenia w zarządzaniu ryzykiem ekologicznym w warunkach globalizacji gospodarki światowej. [w:] Globalizacja gospodarki a ochrona środowiska, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 337-350. 274. Jonczyk B., Ogrodnik H. (1999), Finanse zakładów ubezpieczeń. WSBiF, Katowice. 275. Kaczmarek Z. (1996), Problemy gospodarki wodnej na świecie i w Polsce. Nauka, nr 44, z. 4. 276. Kaczmarek Z. (1970), Metody statystyczne w hydrologii i meteorologii. Wydawnictwo Komunikacji i Łączności (WKiL), Warszawa. 277. Kaczmarek Z. (1997), Zasoby wodne Polski i Europy w obliczu globalnych zmian klimatu. Komitet Naukowy przy Prezydium PAN Człowiek i Środowisko, Zeszyty Naukowe nr 17. 278. Kaczmarek Z. (1998), Uwagi krytyczne w sprawie metod oceny zagrożenia powodziowego. Powódź w dorzeczu górnej Wisły w lipcu 1997 roku. Wydawnictwa Oddziału PAN, s.219-232, Kraków. 279. Kaczmarek Z. (2000), Rozważania w sprawie ryzyka i niepewności. Monografia Komitetu Gospodarki Wodnej PAN: Ryzyko w Gospodarce Wodnej. Warszawa. 280. Kaczorowska Z. (1962), Opady w Polsce w przekroju wieloletnim. Przegląd Geograficzny, nr 33. 281. Kahneman D., Slovic P., Tversky A. (1982), Judgment under Uncertainty: Heuristics and Biases. Cambridge University Press, Cambridge. 282. Kałucki A. (1975), Szkody i straty powodziowe powstałe w dorzeczu górnej Wisły i górnej Odry w sierpniu 1972. Monografia, WKiŁ, Warszawa 219-233. 283. Kamler A., Piorunek M. (2001), Podręczniki przeciwpowodziowe: wspomaganie aktywności lokalnej. Gospodarka Wodna, nr 8, 323-324. 284. Kates R.W. (1962), Hazard and Choice per Caption in Flood Plan Management. Research Paper 78, Chicago: Department of Geography, University of Chicago, Chicago. 285. Kiciński T. (1975), Ochrona przed powodzią. PWN, Warszawa. 286. Kiese M. and Leineweber B. (2001), Risiko einer Küstenregion bei Klimaänderung. Ökonomische Bewertung und räumliche Modellierung des Schadenspotentials in der Unterweserregion. Hannoversche Geographische Arbeitsmaterialien, Nr. 25. Hannover. 287. Kindler J. (1987), Bariery rozwoju gospodarki wodnej a polityka przestrzenna państwa w latach 1986-1990. Gospodarka, Administracja Państwowa 2/28, nr 6. 288. Kindler J., Tyszewski S. (1995), Wielokryterialna ocena parametrycznych reguł decyzyjnych w projektowaniu zbiorników retencyjnych. Monografie Komitetu Gospodarki Wodnej PAN. Sterowanie w systemach wodnych, nr 7. 289. Klaus J. and Schmidtke R.F. (1990), Bewertungsgutachten für Deichbauvorhaben an der Festlandsküste – Modellgebiet Wesermarsch. Untersuchungsbericht an den Bundesminister für Ernährung, Landwirtschaft und Forsten. Bonn 290. Klaus J., Pflügner W., Schmidtke R.F., Wind H., Green C. (1994), Models for Flood Hazard Assessment and Management. In: Penning-Rowsell E. C. and Fordham M., eds., Floods across Europe. Hazard Assessment, Modelling and Management. London, pp. 67-106.

238 291. Klein R.J.T. (1998), Towards Better Understanding, Assessment and Funding of Climate Adaptation. Change, 44, 15-19. 292. Klein R.J.T., Nicholls R.J., Thomalla F. (2003), Resilience to Natural Hazards: How Useful is This Concept? Environmental Hazards 5: 35-45. 293. Knogge T. and Wrobel M. (2000), Klimasensitive Wirtschaftsbereiche: Ergebnisse eines Verfahrens zur Identifikation eines regionalen Clusters am Beispiel der Unterweserregion. Bremer Diskussionspapiere zur ökonomischen Klimafolgenforschung, Nr. 7. 294. Kondracki J. (1994a), Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno-geograficzne. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. 295. Kondracki J., Ostrowski J. (1994b), Atlas zasobów, walorów i zagrożeń środowiska geograficznego Polski. Typy krajobrazu naturalnego i jednostki fizycznogeograficzne. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, PAN, Warszawa. 296. Kondracki J., Richling A. (1997), Atlas Rzeczypospolitej Polskiej. Regiony fizycznogeograficzne. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, PAN, Warszawa. 297. Kondracki J. (1998), Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 298. Konieczny J. (1995), Bezpieczeństwo publiczne w nagłych i nadzwyczajnych zagrożeniach środowiska. Wydawnictwo Panoptikos, Poznań. 299. Konieczny R. (1999), Pochwała roztropności, Narodowy Program Ubezpieczeń Powodziowych USA. Poradnik Ekologiczny dla Samorządowców, nr 10. 300. Konieczny R., Mokrowiecka E., Rataj C. (2000), Badanie percepcji zjawisk powodziowych przez mieszkańców terenów zalewowych. IMGW Oddział w Krakowie, Zakład Systemów Wodnogospodarczych, Kraków. 301. Kozłowski A., Łodziński A. (1995), Ryzyko w sterowaniu systemem wodno- -gospodarczym. Monografie Komitetu Gospodarki Wodnej PAN, z.7/1995, Warszawa. 302. Kramer R. A. (1995), Advantages and Limitations of Benefit-Cost Analysis for Evaluating Investments in Natural Disaster Mitigation. In M. Munasinghe and C. Clarke (eds.). Disaster Prevention for Sustainable Development: Economic and Policy Issues. Washington DC, World Bank: 61-76. 303. Kreimer A., Arnold M., et al. (1999), Managing Disaster Risk in Mexico: Market Incentives for Mitigation Investment. Washington DC, World Bank. 304. Kreimer A., Arnold M. (2000a), World’s Bank Role in the Reducing Impacts of Natural Disasters. Natural Hazards Review, 1(1), 37-42. 305. Kreimer A. and Arnold M. (2000b), Managing Disaster Risk in Emerging Economies. Washington, D.C., World Bank. 306. Kron W., Thumerer T. (2002), Water-related disasters: Loss trends and possible countermeasures from a (re-)insurers point of view. Munich Reinsurance Company, Munich. 307. Kron W. (2003), Losses and Loss Prevention. Schaden Spiegel No 3, Munich Re Group, 26-34.

239 308. Krukowski M., Świerkosz K., Dunajski A. (1999), Możliwości pogodzenia konfliktów pomiędzy ochroną przeciwpowodziową, a zachowaniem walorów przyrodniczych doliny górnej i środkowej Odry. Materiały Konferencyjne Przyczyny i skutki wielkich powodzi (aspekty hydrologiczne, gospodarcze i ekologiczne), Kraków 101- 113. 309. Księżyk M. (2000), Podstawowe zagadnienia ekonomii, Kraków, Kantor Wydawniczy Zakamycze. 310. Kuikka S., Varis O. (1997), Uncertainties of Climatic Change Impacts in Finnish Watersheds: A Bayesian Network Analysis of Expert Knowledge. Boreal Environment Research 2: 109–128. 311. Kundzewicz Z.W., Szmalek K., Kowalczak P. (1999), The Great Flood of 1997 in Poland. Hydrological Services Journal, 44(6), 855-870. 312. Kundzewicz Z. (2001), Coping Capacity for Extreme Events. Proceedings of the International Conference on Freshwater, 3–7 December 2001, Bonn. 313. Kunkel K.E., Pielke R.A., Changnon S.A. (1999), Temporal Fluctuations in Weather and Climate Extremes that Cause Economic and Human Health Impacts: A Review. Bulletin of American Meteorological Society, 80(6), 1077-1098. 314. Kunreuther, H. (1996), Mitigating Disaster Losses Through Insurance. Journal of Risk and Uncertainty 12(2/3): 171-187. 315. Kunreuther H., Roth R.J. (1998), Paying the Price. Sr., Joseph Henry Press, Washington D.C. 316. Kunreuther H., Linnerooth-Bayer J. (1999), The Financial Management of Catastrophic Flood Risks in Emerging Economy Countries. Preceedings of the Conference on Global Change and Catastrophic Risk Management. 317. Kunreuther H. (2000), Insurance as a Cornerstone for Public-Private Sector Partnership. Natural Hazards Review, 1(2), 126-136. 318. Kunreuther H. (2002), Benefit-Cost Analysis for Earthquake Mitigation. Evaluating Measures for Apartment Houses in Turkey. 319. Kurnatowski J., Horoszko J., Barczyński W. (2001a), Udział Projektu Likwidacji Skutków Powodzi w odbudowie zniszczeń powstałych w 1997 r. Gospodarka Wodna, nr 8, 321-322. 320. Kurnatowski J., Kociński C. (2001b), Projekt likwidacji skutków powodzi. Gospodarka Wodna, nr 8, 318-320. 321. Kuśmierczyk J. (1999), Chronić zasoby wód czy walczyć ze skutkami powodzi. Materiały Konferencyjne Przyczyny i skutki wielkich powodzi (aspekty hydrologiczne, gospodarcze i ekologiczne), Kraków ss.113-119. 322. Lambor J. (1954), Klasyfikacja typów powodzi i ich przewidywanie. Gospodarka Wodna, nr 4. 323. Lamby Ch. (1993), Elementarrisiken und ihre marktwirtschaftliche Versicherung. Bergisch Galdbach, Koeln. 324. Lampert W., Sommer U. (1996), Ekologia wód śródlądowych. PWN, Warszawa. 325. Laskowski R. (1997), Charakterystyka powodzi w latach 1995-1996 ze szczególnym uwzględnieniem terenów leśnych. SGGW, Warszawa.

240 326. Leigh R., Cripps E., Taplin R., Walker G. (1998a), Adaptation of the Insurance Industry to the Climate Changean Consequent Implications. Final Report for Department of Environment, Sport and Territories, Government of Austrialia, Camberra, Climatic Impact Centre, Macquaire University, Sidney, Australia, 180pp. 327. Leigh R., Taplin R., Walker G. (1998b), Insurance and Climate Change: the Implications for Australia with Respect to Natural Hazards. Australian Journal of Environmental Management, 5, 81-96. 328. Lester R. (1999), The World Band and Natural Catastrophes Funding. In: Britton N.R. (ed.), The Changing Risk Landscape: Implications for Insurance Risk Management, Proceedings of the conference sponsored by Aon Group Australia Ltd., Sidney, Austaralia, pp. 173-194. 329. Lind E. (1995), A Social Conflict and Social Justice: Some Lessons from the Social Psychology of Justice. Leiden, the Netherlands: Leiden University Press, Leiden. 330. Linnerooth-Bayer J., Amendola A. (2000), Global Change, Natural Disasters and Loss-Sharing: Issues On Efficiency and Equity. The Geneva Papers on Risk and Insurance: Issues and Practice, 25(2), 203-219. 331. Linnerooth-Bayer J., Vári A. (2003a), Floods and Loss Sharing A Clumsy Solution from Hungary, International Institute of Applied Science (IIASA), Vienna. 332. Linnerooth-Bayer, J. (2003b), Insurance-Related Actions and Risk Assessment in the Context of the UN FCCC. International Institute of Applied Science (IIASA), Vienna. 333. Linnerooth-Bayer J., Vari A., Brouwers L. (2004), Designing a Risk Pool for Adapting to Extreme Events in a Vulnerable Region. A Model-Based Stakeholder Approach. International Institute of Applied Science (IIASA), Vienna. 334. Lisowski A. (1993), Skutki występowania wybranych zagrożeń naturalnych i ich percepcja w Polsce. Uniwersytet Warszawski, Warszawa. 335. Litewka T. (1998), Wnioski po powodzi w lipcu 1997 roku. Gospodarka Wodna, nr 7, 257-261. 336. Litewka T. (1999), Historia dolin rzecznych i rola powodzi w ich kształtowaniu. Materiały Konferencyjne Przyczyny i skutki wielkich powodzi (aspekty hydrologiczne, gospodarcze i ekologiczne), Kraków, 23-29. 337. Lozowicka-Stupnicka T. (2000), Ocena ryzyka i zagrożeń w złożonych systemach człowiek - obiekt techniczny - środowisko. Rozprawa habilitacyjna. Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej. Monografia. Kraków. 338. Lwowicz M.I. (1979), Zasoby wodne świata. PWN, Warszawa. 339. Łasut A. 2002, Analiza wpływu powodzi na ekonomiczo-ekologiczną sytuację Małopolski. [w:] Teraźniejszość i przyszłość ekorozwoju w Polsce, Wydawnictwo Politechniki Białostockiej, Białystok 92-105. 340. Łasut A. (2003a), Analiza wpływu ubezpieczeń od skutków powodzi na ryzyko i kondycję finansową przedsiębiorstw ubezpieczeniowych. [w:] Ekonomia – Informatyka – Zarządzanie. Teoria i Praktyka, cz.III „Zarządzanie”, Wydział Zarządzania, Kraków. 341. Łasut A. (2003b), Flood Insurance as an Instrument of Environmental Policy. Proceedings of the Conference “Ethical and Social Issues in the Implementation of European Policy: Examples of Environmental Policy in the Management of Wetlands”, Wells, United Kingdom.

241 342. Łasut A. (2003c), Implementacja Ramowej Dyrektywy Wodnej dla Polski. [w:] Konflikty i współpraca w realizacji strategii ekorozwoju, Biblioteka Ekonomia i Środowisko nr 30, Wrocław 309-320. 343. Łasut A. (2003d), Insurance as a Means of Reducing Economic Losses Due to Floods. Proceedings of the Conference “Ecoflood – towards natural flood reduction strategies”, Warszawa. 344. Łasut A. (2003e), Insurance of Flood. Proceedings of the Conference „2nd East-West Innovation Forum, Floods: Dangers, Strategies, Solutions”, Warszawa. 345. Łasut A. (2004a), The Budgeting Process in Transboundary Catchments – a Case Study of Dunajec River. Proceedings of TRANSCAT Conference, Venice 24-26 March 346. Łasut A. (2004b), Europejski Rynek Ubezpieczeń od katastrof i Rynek Reasekuracji. [w:] Ochrona środowiska a procesy integracji i globalizacji (red.) A. Budnikowski, M. Cygler) Wydawnictwa. SGH, Warszawa ss.291-302. 347. Łasut A. (2004c), Instrumenty finansowania skutków powodzi. [w:] Finansowanie ochrony środowiska w Polsce w warunkach osłabienia finansów publicznych, Akademia Ekonomiczna, Kraków. 348. Łasut A. (2005a), Creative Thinking and Modelling for the Decision Support in Water Management, FEEM Working Paper (Nota di Lavoro 81.2005), dostępny również na: Social Science Research Network Electronic Collection: http://ssrn.com/abstract=740293. 349. Łasut A. (2005b), Ubezpieczenia jako środki minimalizacji ekonomicznych skutków powodzi. [w:] Ignar S.: Nietechniczne metody ochrony przed powodzią: Możliwości i ograniczenia, Wydawnictwo SGGW, Warszawa, s. 75-85 350. Łazowski J. (1948), Wstęp do nauki o ubezpieczeniach. PZUW, adaptacja i red. nauk. Mogilski W., Warszawa 351. Łojewski S. (1993), Warunki i zasady ekonomizacji gospodarki wodnej. Materiały II Krajowej Konferencji Gospodarki Wodnej Ustroń, 5-7 października 1993 r., Kraków. 352. Łojewski S. (1995), Ekonomia środowiska. ART, Bydgoszcz. 353. Łukasik J., Mizgalewicz M. (1999), Zagospodarowanie przestrzenne w kontekście ochrony przeciwpowodziowej. Materiały Konferencyjne Przyczyny i skutki wielkich powodzi (aspekty hydrologiczne, gospodarcze i ekologiczne), Kraków 95-99. 354. Łysogórski K. (1977), O regulacji rzek krytycznie. Aura, nr 2, 33. 355. Łyszczak M. (1995), Finansowe instrumenty ochrony środowiska. Prace Naukowe AE we Wrocławiu nr 701, Wrocław. 356. Maciejewski M. (1997), Ryzyko powodziowe w aglomeracjach miejskich. Materiały Forum Naukowo - Technicznego Powódź 1997, IMGW, 385-393. 357. Maciejewski M. (2000a), Model kompleksowej ochrony przed powodzią. IMGW, Kraków. 358. Maciejewski M. (2000b), Ryzyko w gospodarce wodnej. Monografia Komitetu Gospodarki Wodnej PAK, Ryzyko w Gospodarce Wodnej. 359. Maciejewski M. z zespołem (2005), Raport dla Obszaru Dorzecza Wisły i Obszaru Dorzecza Odry z realizacji programu wdrażania postanowień Ramowej Dyrektywy

242 Wodnej 2000/60/WE za rok 2004, Departament Zasobów Wodnych Ministerstwa Środowiska. 360. Mag W. (1990), Risiko und Unsicherhei. In: Handwoerterbuch der Wirtschftswissenschaften. Bd. 6 Stuttgart, Germany, pp.72-74, (in German). 361. Mahoney D.L. (1999), Meeting the Challenges of the Changing Landscape of Risk: Implications for Insurance. In: Britton N.R. (ed.), The Changing Risk Landscape: Implication for Insurance Risk Management, The World Bank, Washington DC. 362. Majewski A., Dziedziuszko Z., Wiśniewska A. (1983), Monografia powodzi sztormowych 1951-1975. Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, Warszawa. 363. Manual and Guidelines for Comprehensive Flood Loss Prevention and Management. (1991), ESCAP, UNDP, Colombo, 2-6. 364. Maśniak D. (2003), Ubezpieczenia ekologiczne. „Zakamycze”, Kraków. 365. Mc Intyre O. (2003), Dyrektywa 2000/60/WE ustanawiająca ramy dla działań Wspólnoty w zakresie polityki wodnej (Ramowa Dyrektywa Wodna) i jej znaczenie dla ochrony przeciwpowodziowej. Materiały Kancelarii Sejmu, Warszawa. 366. Mc Carthy J.J., Canziani O.F., Leary N.A., Dokken D.J., White K.S. (2001), Climate Change 2001: Impacts, Adaptation and Vulnerability. Contribution of Working Group II to the Third Assessment Report to the Intergovernmental Panel on Climate Change, Cambridge University Press, Cambridge. 367. Mc George P., Rugg G. (1992), The Uses of Contrived Knowledge Elicitation Techniques. Expert Systems 9(3), pp. 149-154. 368. Mechler R. (2003), Natural Disaster Risk Management and Financing Disaster in Developing Countries. Dissertation, Universität Fridericiana zu Karlsruhe, Karlsruhe. 369. Mechler R. (2005), Cost-Benefit Analysis of Natural Disaster Risk Management in Developing Countries. Working Paper, Sector Project: Disaster Risk Management in Developing Countries, IIASA. 370. Melching C., Pilon P. (1999), Comprehensive Risk Assessment for Natural Hazards. WMO/TD No. 955, World Meteorological Organization, Geneva. 371. Meyer M., Booker J. (1991), Eliciting and Analyzing Expert Judgment: A Practical Guide. Academic Press, London. 372. Meyer V. (2005), Methoden der Sturmflut-Schadenpotentialanalyse an der deutschen Nordseeküste. Dissertation at the University of Hannover, UFZ-Dissertation 3. 373. Meyer V., Messner F. (2005), National Flood Damage Evaluation Methods: Germany, England. UFZ, Leipzig. 374. Mierkiewicz M., Sasim M. (1998), Powódź opadowa w dorzeczu górnej Wisły w kwietniu 1998 r. [w:] Gospodarka Wodna, nr 9. 375. Mikulski Z. (1954), Katastrofalne powodzie w Polsce. Czasopismo Geograficzne, nr 4. 376. Mikulski Z. (1963), Zarys hydrografii Polski. PWN, Warszawa. 377. Mikulski Z. (1996a), Podstawowe pojęcia gospodarki wodnej i jej początki jako dyscypliny naukowej w Polsce. Gospodarka Wodna, nr 2. 378. Mikulski Z. (1996b), Potrzeby wodne gospodarki narodowej-próba prognozy. Gospodarka Wodna, nr 8.

243 379. Mikulski Z., Bajkiewicz-Grabowska E. (red.) (1996c), Ekologiczne podstawy zagospodarowania dolin rzecznych. Towarzystwo Naukowe UW, Warszawa. 380. Mikulski Z. (1997), Powódź jako odwieczna klęska żywiołowa. Gospodarka Wodna, nr 11, 364-370. 381. Mikulski Z. (1998), Gospodarka wodna. Wydawnictwa Naukowe PWN, Warszawa. 382. Mikulski Z. (1999), Występowanie niżówek, wezbrań i powodzi w rzekach polskich. Wiadomości Służby Hydrologiczno-Meteoreologicznych, nr 49, z. 3. 383. Milo W. (2002), Prognozowanie i symulacja. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. 384. Miłaszewski R. (1988), Zagadnienia oceny efektywności przedsięwzięć w dziedzinie ochrony wód powierzchniowych. [w:] Ekonomiczne i socjologiczne problemy ochrony środowiska, pod redakcją A.Gisbert-Gebert, część 2, Wrocław 181-194. 385. Miłaszewski R., Guzińska Z. (1990), Straty w gospodarce komunalnej spowodowane uzdatnianiem nadmiernie zanieczyszczonych wód powierzchniowych. Gospodarka Wodna nr 5. 386. Miłaszewski R. (1992), Programowanie inwestycji ochrony wód przy zastosowaniu matematycznych modeli optymalizacyjnych. Biblioteka, „Ekonomia i Środowisko”, Kraków nr 1. 387. Miłaszewski R. (1993), Zastosowanie modeli decyzyjnych w programowaniu inwestycji ochrony wód. PWN, Warszawa. 388. Miłaszewski R. (1996), Zastosowanie optymalizacji wielokryterialnej do zarządzania jakością wód powierzchniowych. IMGW, Warszawa. 389. Miłaszewski R. (1997), Finansowanie i aspekty ekonomiczne gospodarki wodnej w Unii Europejskiej. Gospodarka Wodna, nr 6. 390. Miłaszewski R., (2004a), Ekonomika ochrony wód powierzchniowych. Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok. 391. Miłaszewski R., Walczykiewicz T. , (2004b), Projekt raportu do komisji Europejskiej w zakresie dotyczącym analizy ekonomicznej gospodarowania wodami dla obszarów dorzeczy Wisły i Odry zgodnie z wymogami Ramowej Dyrektywy Wodnej 2000/60/WE wraz z koncepcją działań perspektywicznych, Departament Zasobów Wodnych Ministerstwa Środowiska, 392. Mioduszewski W. (1994), Ochrona i kształtowanie zasobów wodnych w małych rolniczych zlewniach rzecznych. Metodyczne podstawy rozwoju małej retencji. Materiały Informacyjne IMUZ, Warszawa. 393. Mioduszewski W. (1998), Woda jako czynnik zagrożenia w krajobrazie rolniczym. [w:] Zagrożenie klęskami żywiołowymi, pod redakcją B. Więzik, M. Maciejewski, Bielsko-Biała, 33-42. 394. Mitchell J.K. (1989), Hazards research. In: Gaile, G.L., Willmot, C.J. (Eds). Geography in America. Columbus, OH: Merrill, pp. 410-424. 395. Mitigating Risk and Coping with Uncertainty. (2003), [w:] Management Challenges: Stewardship and Governance, World Meteorological Organization, UNESCO. 396. Mitton L., Sutherland, H., Weeks, M. (2000), Microsimulation Modelling for Policy Analysis: Challenges and Innovations. Cambridge University Press, Cambridge.

244 397. Mogilski W. (1980), Prewencja ubezpieczeniowa. Zagadnienia prawne. PWN, Warszawa. 398. Mogilski W. (1994), Podstawy konstrukcji prawnych ubezpieczeń ekologicznych. Wiadomości Ubezpieczeniowe, nr 4, 20-26. 399. Monkiewicz J. Gąsiorkiewicz L., Hadyniak B. (1999), Zarządzanie finansami ubezpieczeń. Poltext, Warszawa. 400. Monkiewicz J. (2000), Podstawy ubezpieczeń. Poltext, Warszawa. 401. Monkiewicz J. (2001), Produkty ubezpieczeniowe. Poltext, Warszawa. 402. Monkiewicz J. (2002), Ubezpieczenia w Unii Europejskiej. Poltext, Warszawa. 403. Morgan M.G., Henrion M. (1990), Uncertainty. Cambridge University Press, Cambridge. 404. Mueller, D. ed. (1997), Perspectives on Public Choice: A Handbook. Cambridge University Press, Cambridge. 405. Nachlik E. (1998), Metodyka oceny zagrożenia powodziowego oraz budowy systemu ostrzeżeń przed powodzią. Projekt finansowany przez KBN, nr PB-1123/T07/96/11. 406. Nachlik E., Kostecki S., Gądek W., Stochmal R. (2000), Strefy zagrożenia powodziowego. Biuro Koordynacji Projektu Banku Światowego we Wrocławiu, Wrocław. 407. Natural Disasters in France. (1999), Caisse Centrale de Reassurance (CCR), Paris, France, 22pp. (In French and English). 408. Niedbała J. (2005), Zastosowanie techniki GIS w metodyce opracowania studiów zagrożeń powodziowych. IMGW Kraków. 409. Nieznański P. (1999), Ekologicznie uwarunkowana ochrona przeciwpowodziowa – doświadczenie na Renie i Odrze. [w:] Materiały Konferencyjne Przyczyny i skutki wielkich powodzi (aspekty hydrologiczne, gospodarcze i ekologiczne), Kraków, 99-101. 410. Nordhaus W., Boyer J. (2000), Warming the World: Economic Models of Global Warming. (Cambridge Mass.: MIT Press), Cambridge. 411. Nowak E. (1990a), Metody Taksonomiczne w klasyfikacji obiektów społeczno- gospodarczych. PWE, Warszawa. 412. Nowak E. (1990b), Problem informacji w modelu ekonometrycznym. PWE, Warszawa. 413. Nowak S. (1998), Rachunkowość ubezpieczeniowa. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań. 414. Organization of American States (1991), Primer on Natural Hazard Management in Integrated Regional Development Palnning. OAS, Washington DC. 415. Obrębski T., Wąsowicz M. (1996), Zmiany klimatu a wzrost niepewności w gospodarowaniu zasobami wodnymi. Gospodarka Wodna, nr 1, 17-20. 416. Ocena stanu środowiska na obszarach objętych powodzią w 1997 roku. Województwo wrocławskie. (1998), PIOŚ, Wrocław. 417. Oliver R. M., Smith J. Q. eds. (1990), Influence Diagrams, Belief Nets, and Decision Analysis. Chichester: Wiley.

245 418. Oliveri E., Santoro, M. (2000), Estimation of Urban Structural Flood Damages: the Case Study of Palermo. Urban Water 2, 223-234. 419. Oręziak L. (1999), Rynek finansowy Unii Europejskiej. Biblioteka Bankowca, Warszawa. 420. OSAM GmbH Rostock. (1995), Analyse zum Hochwasserschadenspotential an der Ostsee- und Boddenküste in Mecklenburg-Vorpommern. Teil 1: Zusammenfassung aller Landkreise und kreisfreien Städte. Teilbereich: Statistik. Analyse, im Auftrage des Staatlichen Amtes für Umwelt und Natur Rostock, Rostock. 421. Otto W. (2004), Matematyka w ubezpieczeniach. Ubezpieczenia majątkowe. Część I Teoria ryzyka. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa. 422. Pahl-Wost C. (2002a), Participative and Stakeholder-Based Policy Design, Evaluation and Modeling Process. Integrated Assessment 9, 245-267. 423. Pahl-Wost C. (2002b), Participative and Stakeholder-Based Policy Design and Modeling Processes. Integrated Assessment 3, 3-14. 424. Paklina N. (2003), Flood Insurance, OECD. 425. Pamuła C. (1999), Rachunkowość jednostek ubezpieczeniowych. Poltext, Warszawa. 426. Panasiuk D. (2002), Problemy wartościowania środowiska w ocenie zbiornikowych inwestycji gospodarki wodnej. Nieopublikowana praca doktorska, Wydział Inżynierii Środowiska, Politechnika Warszawska. 427. Państwowy Urząd Nadzoru Ubezpieczeń. (2001), Przegląd dziesięciolecia. Rozwój ubezpieczeń w Polsce w gospodarce wolnorynkowej. PUNU, Warszawa. 428. Parker D.J., Green C.H., Thompson P.M. (1987), Urban Flood Protection Benefits: A Project Appraisal Guide (the Red Manual). Aldershot, UK: Gower Technical Press. 429. Pauli-Wilga J., Wojciechowski W. (1999), Zagrożenie powodziowe i ochrona przed powodzią Krakowa. Materiały Konferencyjne Przyczyny i skutki wielkich powodzi (aspekty hydrologiczne, gospodarcze i ekologiczne), Kraków 35-45. 430. Pawlaczyk P., Wolejko L., Jermaczek A., Stanko R. (2001), Poradnik ochrony mokradeł. Wydawnictwo Klub Przyrodników, Świebodzin. 431. Pearce D.W. (1976), The Limits of Cost-Benefit-Analysis as a Guide to Environmental Policy. Kyklos 29, 97–112. 432. Pearce D.W., Turner, R.K. (1990), Economics of Natural Resources and the Environment. Baltimore. 433. Pearce D.W., Cline W.R., Achanta A.N., Frankhauser S., Pachauri R.K., Tol R.S.J., Vellinga P. (1996), The Social Costs of Climate Change : Greehouse Damage and the Benefits of Control, w Burce J.P., Lee H., Haites E.F., eds., Clinate Change 1995: Economic and Scial Dimensions. Contribution of Workin Group III to the Second Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Cambridge: Cambridge University Press ss. 179-224. 434. Penning-Rowsell E.C. and Chatterton J.B. (1977), The Benefits of Flood Alleviation: a Manual of Assessment Techniques (the Blue Manual). Gower Technical Press, UK, Aldershot. 435. Penning-Rowsell E., Johnson C., Tunstall S., Tapsell S., Morris J., Chatterton J., Coker A., and Green C. (2003), The Benefits of Flood and Coastal Defence:

246 Techniques and Data for 2003. Flood Hazard Research Centre, Middlesex University, Middlesex. 436. Perkal J. (1953), Taksonomia wrocławska. Przegląd Antropologiczny, t.XIX. 437. Pimm S.L. (1984), The Complexity and Stability of Ecosystems. Nature 307:321-326. 438. Piontek F. (1995), Metody ustalenia szkód i kosztów powodowanych degradacją zasobów wodnych i składowaniem odpadów. Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok. 439. Piskorz L. Klepacz J. (1997), Powiązanie programu ochrony przeciwpowodziowej doliny górnej Odry z realizowanymi i planowanymi inwestycjami gospodarki wodnej. Materiały konferencji naukowo-technicznej Zagrożenia powodziowe w zlewniach górskich, Bielsko-Biała. 440. Plate E.J., Merz B. (2001), Natural Disasters: Causes – Effects - Prevention. Schweitzerbart, Borntraeger, Cramer Science Publ., Zurich – Genewa. 441. Pociecha J., Podolec B., Sokołowski A., Zając K. (1988), Metody taksonomiczne w badaniach społeczno-ekonomicznych. PWN, Warszawa. 442. Policy Implications of Global Warming. (1992), COSEPUP (Committee on Science, Engineering and Public Policy), National Academy Press, Washington DC. 443. Pollner, J. (2000), Managing Catastrophic Risks Using Alternative Risk Financing and Insurance Pooling Mechanisms. World Bank, Washington DC. 444. Poprawa świadomości i bezpieczeństwa obywateli w kontekście naturalnych i stworzonych przez człowieka zagrożeń. (2004), CEA, Paryż. 445. Portney P.R., Weyant J.P., eds. (1999), Discounting of Intergenerational Equity. Resources for the Future. Washington DC. 446. Poskrobko B., Broniewicz E. (2003), Nakłady na Ochronę Środowiska. Metodyka i wyniki badań. Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok. 447. Preisner L., Pindór T. (2000), Przeglądy efektywności przemysłu i ochrony środowiska. Kraków, AGH. 448. Preisner L. (2002), Umwelthindernisse in den Industriegebieten am Beispiel des Flussgebietes der oberen Wisłoka . [w:] Umwelt- und Oekonomischeaspekte der Bergbaurestrukturierung, KEiGZP WZ AGH, Kraków. 449. Preparing U.S. Agriculture for Global Climate Change. (1992), Task Force Report No. 119, Council for Agricultural Science and Technology (CAST), Ames, Iowa. 450. Prescott E.C, Kydland F.E. (1977), Rules Rather Than Discretion, (praca nagrodzona Nagrodą Nobla w 2004 roku). 451. Priest, G. L. (1996), The Government, the Market, and the Problem of Catastrophic Loss. Journal of Risk and Uncertainty 12(2/3): 219-237. 452. Przyczyny i przebieg powodzi w lipcu 1997 roku. (1997), Materiały Forum Naukowo- Technicznego Powódź 1997, Ustroń 10-12 września 1997 r. 453. Przyczyny i skutki wielkich powodzi, (aspekty hydrologiczne, gospodarcze i ekologiczne). (1999), Materiały pokonferencyjne, Kraków, 29-30.11.1999/org.: Muzeum Przyrodnicze Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN w Krakowie, Polska Fundacja Ochrony Przyrody PRO NATURA w Krakowie, Polska Akademia Nauk - Oddział Krakowski.

247 454. Punzet J. (1982), Podział biegu i profile podłużne Wisły górnej i jej karpackich dopływów. Gospodarka Wodna nr 6. 455. Punzet J. red. (1986), Zasoby wód powierzchniowych rzek województwa nowosądeckiego. IMGW, Kraków. 456. Punzet J. red. (1990), Uaktualnienie danych hydrograficznych dla projektu kompleksowej gospodarki wodnej dorzeczu Raby, Dunajca, Sanu. IMGW, Kraków. 457. Raport o stanie środowiska w województwie nowosądeckim w 1996 r. (1997), PIOŚ, Nowy Sącz 458. Raport o stanie środowiska w województwie rzeszowskim w 1996 r. (1996), PIOŚ, Rzeszów. 459. Raport o stanie środowiska w województwie tarnowskim w 1996 r. (1997), PIOŚ, Tarnów. 460. Raport Roczny o Ubezpieczeniach Polskiej Izby Ubezpieczeń. (2002), PIU, Warszawa. 461. Rast G., Obrdlik P. (1997), Ekologiczne zabezpieczenie przeciwpowodziowe na Górnym Renie w Niemczech. [w:] Ekologiczne metody zapobiegania powodziom, pod redakcją K. Smolnickiego, Wrocław, 77-88. 462. Rataj C. (1999), Ubezpieczenia od następstw powodzi: przegląd rynku. Poradnik Ekologiczny dla Samorządów, nr11. 463. Rataj C. (2002a), Ogólnopolski program przeciwdziałania powodziom. Bezpieczny Żywioł, nr 3, PZU, Kraków. 464. Rataj C. (2002b), Ubezpieczenia od następstw powodzi. Gospodarka Wodna nr1. 465. Rataj C. (2004), Ubezpieczenia jako element działań ograniczających skutki powodzi. Hydrotechnika 2004. Powodzie. Przyczyny, skutki, zapobieganie. Katowice. 466. Ratajczak M. (2001), Dystrybucja ubezpieczeń przez internet. Książka i Wiedza, Warszawa. 467. Ray A. (1984), Cost-Benefit Analysis. Issues and Methodologies. World Bank, Baltimore. 468. Reckhow K. H. (1994), Water Quality Simulation Modeling and Uncertainty Analysis for Risk Assessment and Decision Making. Ecological Modeling 72, 1–20. 469. Renyi A. (1970), Probability Theory. North Holland Amsterdam, pp. 545-616. 470. Ronka-Chmielowiec W. (2000), Zarządzanie ryzykiem w ubezpieczeniach. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław. 471. Ronka-Chmielowiec W. red. (2002), Ubezpieczenia. Rynek i ryzyko. PWE, Warszawa. 472. Rose A. (2004), Defining and Measuring Economic Resilience to Disasters. Disaster Prevention and Management: An International Journal 13(4): 307-314. 473. Rose A., Lim D. (2002), Business Interruption Losses From Natural Hazards: Conceptual and Methodological Issues in the Case of the Northridge Earthquake. Environmental Hazards 4, 1-14. 474. Rosenberg N.J. (1992), Adaptation of Agriculture to Climate Change. Climatic Change 21, 385-405.

248 475. Rotmans J. (1998), Methods for Integrated Assessment: The Challenges and Opportunities Ahead. Environmental Modelling and Assessment 3, 155-180. 476. Rowntree PR. (1990), Estimates of Future Climatic Change over Britain. Part 2. Results. Weather 45, 79-89. 477. Roy B. (1990), Wielokryterlalne wspomaganie decyzji. WNT, Warszawa. 478. Rutkowski M. (1998), Klęskę powodzi trzeba oswoić. Gospodarka Wodna, nr 7, 253-256 479. Sangowski T. (1992), System finansowy ubezpieczeń gospodarczych w Polsce. Praca habilitacyjna, Akademia Ekonomiczna, Poznań. 480. Sangowski T. (1995), Gospodarka finansowa zakładu ubezpieczeń: wybrane problemy. Wydawnictwa AE, Poznań. 481. Sangowski T. (2001a), Ubezpieczenia gospodarcze. Poltext, Warszawa. 482. Sangowski T. (2001b), Vademecum ubezpieczeń gospodarczych. Placet, Warszawa. 483. Sasim M. (1997), Sytuacja powodziowa w Polsce w 1996. Gospodarka Wodna, nr 2, 40-46, 50. 484. Sayers P.B., Hall J.W., Meadowcroft I.C. (2002), Towards Risk-Based Flood Hazard Management in the UK. Proc. of ICE, Civil Engineering 150 (May 2002), 36-42. 485. Schanze J. (2002), Nach der Elbeflut 2002: Die gesellschaftliche riskovorsorge Bedarf einer transdisziplinären Hochwasserforschung. GAIA 11(4), pp. 247-254. 486. Schmitz K. (1998), Rueckversicherung von elementaren Risiken. Lohmar, Koeln. 487. Schuijt K. (2001), The Economic Value of Lost Natural Functions of the Rhine River Basin, Costs of Human Development of the Rhine River Basin Ecosystem. Erasmus Universiteit Rotterdam, Publikatiereeks nr 36. 488. Sendi P., Gafni A., and Birch S. (2002), Opportunity costs and Uncertainty in the Economic Evaluation of Health Care Interventions. Human Health 11(1), 23-31. 489. Shabman L., Stephenson K. (1996), Searching for the Correct Benefit Estimate: Empirical Evidence for an Alternative Perspective. Land Economics 72 (4), 433-449. 490. Shabman L., Stephenson K., et al. (1998), Comparing Benefit Estimation Techniques: Residential Flood Hazard Reduction Benefits in Roanoke. Virginia. U.S. Army Corps of Engineers. 491. Simonovic S.P. (1999), Social Criteria for Evaluation of Flood Control Measures: Winnipeg Case Study. Urban Water 1, 167-175. 492. Skowyrski B. (1977), Perspektywy rozwoju gospodarki wodnej w Polsce do roku 2000. Gospodarka Wodna, nr 5. 493. Slovic P. (1987), Perception of risk. Science 236, pp. 280-285. 494. Slovic P. (2000), The Perception of Risk. Earthscan, London. 495. Słota H. (1995), Administrowanie i zarządzanie zasobami wodnymi. Aspekty prawne i ekonomiczne, rola organów władzy państwowej oraz samorządowej. Materiały konferencyjne Strategia rozwoju gospodarki wodnej Zakopane-Kościelisko 9-12 maja 1995 r., IMGW, Warszawa. 496. Słota H. (1997), Zarządzanie systemami gospodarki wodnej. IMGW, Seria Atlasy i Monografie, Warszawa.

249 497. Słota H. (2000a), Ryzyko w ochronie przed powodzią. Monografia Komitetu Gospodarki Wodnej PAK. 498. Słota H., red. (2000b), Zarządzanie gospodarką wodną. IMGW, Kraków 499. Smith K., Ward R. (1998), Floods – Physical Processes and Human Impacts. Chichester. 500. Smith K. (2001), Assessing Risk and Reducing Disaster. London. 501. Smolnicki K. red. (1997), Ekolodzy wobec powodzi. [w:] Ekologiczne metody zapobiegania powodziom. PWN, Wrocław, 5-6. 502. Soellner, F. (1993), Neoklassik und Umwelt Oekonomik. Zeitschrift für Umweltpolitik und Umweltrecht 16, 431–460. 503. Stachý J. (1984) Odpływ rzek polskich w latach 1971-1980 na tle danych wieloletnich, cz.1 i 2. Gospodarka Wodna, nr 5 i 6. 504. Stachý J. (1985), Reżim hydrologiczny rzek polskich. [w:] Podstawowe problemy współczesnej techniki , t. XXIV, PWN, Warszawa. 505. Stachý J., Fal B. (1986a), Zasady obliczania maksymalnych przepływów prawdopodobnych. Prace Instytutu Badawczego Dróg i Mostów, nr 3-4. 506. Stachy J., red. (1986b – 1987), Atlas hydrologiczny Polski., t. I i II. IMGW, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. 507. Stachý J., Bogdanowicz E. (1997), Przyczyny i przebieg powodzi w lipcu 1997 roku. Gospodarka Wodna, nr 11. 508. Stan środowiska w województwie krośnieńskim w latach 1995-1996. (1997), PIOŚ, Krosno. 509. Starkel L. (1976), Problemy regulacji wody w górach. Materiały Konferencyjne Wpływ melioracji wodnych na środowisko geograficzne, PAN, Jadwisin. 510. Starkel L. (1999), Historia dolin rzecznych i rola powodzi w ich kształtowaniu. Materiały Konferencyjne Przyczyny i skutki wielkich powodzi (aspekty hydrologiczne, gospodarcze i ekologiczne), Kraków 7-11. 511. Steczkowski J., Zeliaś A. (1997), Metody Statystyczne w badaniu zjawisk jakościowych. Wyd. AE, Kraków. 512. Stedinger J.R., Vogel R.M., Fouffoula-Georgiou E. (1993), Frequency Analysis of Extreme Events. In: Handbook of Hydrology- McGraw Hill. Inc. 513. Strategia gospodarki wodnej w Polsce. (1996), Ministerstwo Ochrony Środowiska Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, Warszawa. 514. Sułkowska W. (2000), Bariery rozwoju polskiego rynku ubezpieczeń. Kantor Wydawniczy „Zakamycze”, Kraków. 515. Swiss Re. (1997), Alternative Risk Transfer via Finite Risk Reinsurance: An Effective Contribution to the Stability of the Insurance Industry. Sigma nr 5. 516. Symonowicz A. (1969), Ekonomiczna efektywność inwestycji przeciwpowodziowych na przykładzie karpackich dopływów Wisły. Prace IMGW tom V, z.4, Warszawa. 517. Symonowicz A. (1972), Straty spowodowane przez powódź w lipcu 1970 roku. Monografia, WKiŁ Warszawa, 174-194.

250 518. Symonowicz A. (1985), Straty z tytułu degradacji środowiska. Ich charakterystyka i próba szacunku. [w:] Ekonomiczne i socjologiczne problemy ochrony środowiska, pod redakcją A. Gisbert-Gebert, część 1, Wrocław. 519. Symonowicz A. (1990), Straty z tytułu zanieczyszczenia wód. SGPiS Warszawa, (maszynopis powielany). 520. Szamałek K. (1997), Strategia gospodarki wodnej Polski. [w:] „Człowiek i Środowisko” Użytkowanie a ochrona zasobów wód powierzchniowych w Polsce. IE PAN, Oficyna Wydawnicza. 521. Szczegielniak C. (1994), Ochrona od powodzi w dolinie górnej Odry. Materiały konferencyjne Ochrona od powodzi Krakowa, Kraków. 522. Szczegielniak C. (1995), Ochrona od powodzi miast w dolinie górnej Odry. Materiały międzynarodowej konferencji Ochrona miast przed powodzią – koncepcje i doświadczenia, Kraków. 523. Szczepanek R. (2001a), Integracja: klucz do skutecznej ochrony przeciwpowodziowej. Gospodarka wodna, nr 8, 335-336. 524. Szczepanek R. (2001b), Monitoring hydrometeorologiczny: korzyści i zagrożenia związane z tworzeniem systemów lokalnych. Gospodarka wodna, nr 8, 331-333. 525. Szczęsny B. (1999), Spływy wielkich wód, a fauna wodna. Materiały Konferencyjne Przyczyny i skutki wielkich powodzi (aspekty hydrologiczne, gospodarcze i ekologiczne), Kraków, 93-95. 526. Szpindor A., Piotrowski J. (1986), Gospodarka wodna. PWN, Warszawa. 527. Szypuła M. (2001), Strefy zagrożenie powodziowego: metodyka określania rodzajów i sposobów wyznaczania z wykorzystaniem numerycznego modelu terenu. Gospodarka Wodna, nr 8, 328-330. 528. Munich Re. (1999), The Central and Eastern European Insurance Markets on Their Way to the EU. Munich Re Report. 529. The Insurance of Natural Events on European Markets. (2004), CEA Property Insurance Committee, Paris. 530. The Value of Ecosystem Services. (1998), Ecologial Economics: Special Issue. vol. 25, no. 1. 531. Tietenberg T. (2000), Environmental and Natural Resource Economics. Addison Wesley Longman, 630 pp. 532. Tillman D., Larsen T.A., Pahl-Wostl C., and Gujer W. (2000), Interaction Analysis of Stakeholders in Water Supply Systems. Water Science Technology 43, 319-326. 533. Tillman D. (2001), Stakeholder Analysis in Water Supply Systems. ETH, Zuerich, 165. 534. Tobin G.A. (1999), Sustainability and Community Resilience: Hazard Planning. Environmental Hazards 1:13-25. 535. Tol R.S.J. (1995), The Damage Costs of Climate Change Toward More Comprehensive Calculations. Environmental and Resource Economics, 5(4), 353-374. 536. Tol R.S.J. (1996), The Damage Costs of Climate Change Towards a Dynamic Representation. Ecological Economics, 19(1), 67-90.

251 537. Tol R.S.J. (1996), The Weather Insurance Sector. In: Downing T.E., Olsthroon A.A., Tol R.S.J., Climate Change and Extreme Events: Altered Risk, Socio-Economic Impacts and Policy Reasons, Institute of Environmental Studies R96/04, Vrije Uniersiteit, Amsterdam. 538. Tol R.S.J, Frankhauser S., Richels R.G., Smith J.B.: (2000), How Much Damage will Climte Change Do? Recent Estimates. World Economics 1(4), 179-206. 539. Tol R.S.J. (2002), Estimates of the Damage Costs of Climate Change - Part 1: Benchmark Estimates. Environmental and Resource Economics, 21(2), 47-73. 540. Tomiałojć L. 1999, Propozycja do strategii gospodarowania zasobami wód rzecznych Polski – spojrzenie przyrodnika. Materiały Konferencyjne Przyczyny i skutki wielkich powodzi (aspekty hydrologiczne, gospodarcze i ekologiczne), Kraków 69-77. 541. Tunstall S., Tapsell S. (1997), Public Perception of Flood Risk. Rivers and Flood Defence, paper to 32nd MAFF Conference of Rivers and Coastal Engineers, Keele University, 2-4 July. 542. Turner R.K., Bateman, I.J., Adger, W.N. eds. (2001), Economics of Coastal and Water Resources: Valuing Environmental Functions. Kluwer Academic, Dordrecht, 342 pp. 543. Turner R.K., Pearce, D., Bateman, I.J. (1994), Environmental Economics: An Elementary Introduction. Harverster Wheatsheaf, New York, 328 pp. 544. Twaróg B. (1995), Ocena efektywności przeciwpowodziowych zbiorników retencyjnych z wykorzystaniem informacyjnych systemów mapowych. Konferencja pod patronatem MOŚZNiL, Zakopane Kościelisko, 9-12 maja 1995, str. 459-467. 545. Twaróg B. (1997a), Ocena strat powodziowych w oparciu o różne podkłady mapowe z wykorzystaniem techniki GIS. Materiały Konferencji Naukowo-Technicznej „Zagrożenie powodziowe w zlewniach górskich”, Bielsko-Biała, kwiecień. 546. Twaróg B. (1997b), Obliczanie rzeczowych strat powodziowych w testowej dolinie z wykorzystaniem aplikacji GIS. Materiały XVII Ogólnopolskiej Szkoły Hydrauliki Wód Śródlądowych, Hydrauliczne Problemy Powodzi. Gdańsk - Sobieszewo, 15 -19 wrzesień. 547. Twaróg B. (1998), Określenie wartości strat powodziowych w oparciu o parametry rozłożone fali powodziowej. Konferencja Naukowo - Techniczna Zagrożenia klęskami powodziowymi, Bielsko-Biała. 548. Twaróg B. (1999a), Opracowanie procedur GIS dla wizualizacji sytuacji kryzysowych na obszarach o szczególnych walorach przyrodniczych. Politechnika Krakowska, IMGW Poznań, praca zbiorowa, Kraków. 549. Twaróg B., Indyk W. (2000), Niektóre problemy obliczania ryzyka w ochronie przed powodzią. Monografia Komitetu Gospodarki Wodnej PAN. Ryzyko w Gospodarce Wodnej. 550. Twaróg B.S. (2002), Optymalna ochrona przed powodziami z uwzględnieniem ryzyka. Nieopublikowana praca doktorska, Instytut Inżynierii i Gospodarki Wodnej, Politechnika Krakowska, Kraków. 551. Tyszka Z. (1967), Szkody powodziowe. Powódź w roku 1960. Materiały Monograficzne, WKiŁ, Warszawa 135-141. 552. Ubezpieczenia wobec procesów globalizacji. (2003), Uniwersytet Gdański, Gdańsk.

252 553. UK Tresury (2003), Green Book: Appraisal and Evaluation in Central Government. London 554. UNDRO (1991), Mitigating Natural Disasters Phenomena, Effects and Options. A Manual for policy Makers and Planers, United Nations Disaster Relief Office, United Nations, New York. 555. US Army Corps of Engineering. (1992), Guidelines for Risk and Uncertainty Analysis in Water Resources Planmng, Vol 1 — Principles. Institut for Water Resources, IWR Report 92-R-l. 556. US National Academy of Sciences (1991), Report on Adaptation to Climate Change. Committee on Science, Engineering, and Public Policy, National Academy Press, Washington DC. 557. US Office of Technology Assessment (1993), Preparing for an Uncertain Climate. Vol. 1. OTA-0-567, US Government Printing Office, Washington DC. 558. Van den Bergh J.C.J.M., Button K.J., Nijkamp P., Pepping G.C. (1997), Meta Analysis in Environmental Economics. Dordrecth: Kluwer Academic Publishers, Dordrecht. 559. Van den Bergh J.C.M. (2000), Ecological Economics: Themes, Approaches, and Differences with Environmental Economics. Tinbergen Discussion Paper TI 2000- 080/3, Amsterdam. 560. Van der Loeden F., Troise F., Todd D. (1991), The Water Encyclopedia. New York. 561. Van der Veen A., Vetere Arellano A. L. and Nordvik J.-P. (2003), Joint NEDIES and University of Twente Workshop In search of a common methodology on damage estimation. EUR Report 20997 EN, Office for Official Publications of the European Communities, European Commission, Bruxelles. 562. Van der Veen A. (2004), Disasters and Economic Damage: Macro, Meso and Micro Approaches. Disaster Prevention and Management: An International Journal 13/4, 274-280. 563. Van Hofwegen P. J. M. (1997), Financial Aspects of Water Management: An Overview. In: van Hofwegen, P.; Schultz, B. (Eds.), Financial Aspects of Water Management: Proceedings of the Third Netherlands National ICID Day, Delft, 20 March 1997. Rotterdam, Netherlands: A. A. Balkema, 1-15. 564. Vari A., Ferencz Z. (2001), Flood Risk Management Policy in the Upper Tisza Basin: A System Analytical Approach. Analysis of a Questionnaire Survey (Draft), IIASA, Laxenburg, Austria. 565. Vari A., Linnerooth-Bayer J., Brouwers L., Ekenberg L., Ferencz Z., Pahlman M. (2002), Flood Risk Management Policy in the Upper Tisza Basin: An Integrated Approach. (Report on the Stakeholder Workshop in Vasarosnameny, Hungary), IIASA, Laxenburg, Austria. 566. Vaux H.J. (1991), Global Climate Change and California's Water Resources. In: J.B. Knox and A.F. Scheuring (eds.) Global Climate Change and California. University of California Press, Berkeley, 69-96. 567. Veen A. van der, Steenge A.E., Bockarjova M., and Logtmeijer C.J.J. (2003), Structural Eeconomic Effects of Large Scale Inundation: a Simulation of the Krimpen Dike Breakage. EU Report 20997 EN, Office for Official Publications of the European Communities. Bruxelles: European Commission. 568. Viscusi W.K. (1998), Rational Risk Policy. Oxford: Oxford University Press.

253 569. Walczykiewicz T., i inni (2005), Wyznaczanie terenów zagrożonych powodzią i szacowanie strat powodziowych z wykorzystaniem technik GIS. IMGW-Zakład Systemów Wodnogospodarczych Kraków. 570. Walters, C.J. (1986), Adaptive Management of Renewable Resources. McMillan, New York. 571. Watson R.T., Zinyowera M.C., Moss R.H., eds. (1996), Cliate Change 1995: Impacts, Adaptation and Mitigation of Climate Change – Scientific-Technical Analysis – Contribution of Working Group II to the Second Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambrdge, Cambridge University Press. 572. Weitzman M.L. (1998), Why the Far-Distatnt Future Should be Discounted at its Lowest Possible Rate. Journal of Environmental Economics and Management 36(3), 201-208. 573. Weyant J.P., Davidson O., Dowlatabadi H., Edmonds J.A., Grubb M.J., Parson E.A., Richels R.G., Rotmans J., Shukla P.R., Tol R.S.J., Cline W.R., Frankhauser S. (1996), Integrated Assessment of Climate Change: An Overveiw and Comparison of Approaches and Results. In Burce J.P., Lee H., Haites E.F., eds.: Climate Change 1995: Economic and Scial Dimensions – Contribution of Workin Group III to the Second Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge: Cambridge University Press, 367-396. 574. Willkinson D. (2002), Old Laws Fail to Contain Liability for Sewege Flooding: AFlood gate for Human Rights Claims? Journal of Water Law 45, London. 575. Winpenny J. (1995), Wartość środowiska. Metody wyceny ekonomicznej. PWE, Warszawa. 576. Wiśniewski J. (1997), Zarządzanie i jego wpływ na skuteczność ochrony przeciwpowodziowej. Materiały Konferencyjne Forum-Powódź 1997, IMGW, Warszawa. 577. Witkowska H., Ogórek J. (1999), Wpływ powodzi na ekosystem koryta naturalnego i regulowanego. Materiały Konferencyjne Przyczyny i skutki wielkich powodzi (aspekty hydrologiczne, gospodarcze i ekologiczne), Kraków, 77-87. 578. Wojciechowski W. (2000), Raport o stanie środowiska naturalnego w województwie małopolskim. Ochrona przed powodzią. Kraków. 579. Wołoszyn J., Czamara W., Eliasiewicz R., Krężel J. (1994), Regulacja rzek i potoków. Wydawnictwo Akademii Rolniczej, Wrocław. 580. Workałło W., Marek W., Mogilski W. (1983), Prawo ubezpieczeniowe. PWN, Warszawa. 581. Working Paper on Risk Management. (1997), Doc. 97/Ri-Ma 02, European Commission, Brussels. 582. World Bank. (1993), World Development Report. Washington DC. 583. World Bank. (2000), Managing the Financial Impacts of Natural Disaster Losses in Mexico. Government Options for Risk Financing & Risk Transfer. Washington DC. 584. WWF (2004), European Water Policy. WWF Briefing for Members of the European Parliament, Brussels. 585. Xinhua News Agency (2004), China Explores New Model for Flood Insurance. Xinhua News Agency.

254 586. Zaleski J., Winter J. (2000), Strategia modernizacji odrzańskiego systemu wodnego. Wydawnictwa Naukowe PWN, Warszawa. 587. Zalewski M. (2002), Guidelines for the Integrated Management of the Watershed. Freshwater Management Series–Issues 5, UNEP. 588. Zambrzycka-Kuchanowicz A. (1974), Próba zastosowania jednej z metod tksonomicznych w typologii zjawisk etnograficznych. [w:] Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielońskiego – Prace Etnograficzne, z. 7, Kraków. 589. Zawada H. (1998), Powódź w kwietniu 1998 roku i jej skutki. Gospodarka Wodna, nr 7, 264-267. 590. Zeliaś A. (2000a), Metody statystyczne. PWE, Warszawa. 591. Zeliaś A. (2000b), Taksonomiczna analiza przestrzennego zróżnicowania poziomu życia w Polsce w ujęciu dynamicznym. Wyd. AE Kraków. 592. Zerze R.O., Dively D.D. (1994), Benefis-Cost Analysis in Theory and Practice. New York, Harper Collins. 593. Zieliński J. (1994), Powódź nie może nas zaskoczyć. Gospodarka Wodna, nr 2, 42-43 594. Zubek S. (1999), Aby rzeka była rzeką, czyli zachowywanie i przywracanie naturalności rzek. Materiały Konferencyjne Przyczyny i skutki wielkich powodzi (aspekty hydrologiczne, gospodarcze i ekologiczne), Kraków, 135- 139. 595. Żabicki P. (2001), Media – samorząd – mieszkańcy: kilka uwag o potrzebie stałej informacji powodziowej. Gospodarka wodna, nr 8, 326-328. 596. Żbikowski A., Żelazo J. (1994), Ochrona przeciwpowodziowa – trudności i perspektywy. Gospodarka Wodna, nr 5, 98-101. 597. Żbikowski A., Żelazo J. (1996), Ekologiczne uwarunkowania gospodarki wodnej. Gospodarka Wodna, nr 1, 11-16. 598. Żelaziński J. (2000), Niepewność w gospodarce wodnej. Monografia Komitetu Gospodarki Wodnej PAN. Ryzyko w Gospodarce Wodnej. 599. Żelazo J. (1994), Inwestycje wodne a ochrona środowiska. Gospodarka Wodna, nr 7, 146-149. 600. Żelazo J. (1997a), Renaturalizacja rzek – potrzeby i możliwości. Aura, nr 1, 16-18. 601. Żelazo J. (1997b), Renaturalizacja rzek – potrzeby i możliwości. Aura, nr 2, 26-28.

255 MATERIAŁY STATYSTYCZNE 1. Annual Reports, Munich Re Group, 2001-2004 2. Annual Review. Natural Catastrophes 2001. Munich Re Group, Munich 2002 3. Annual Review. Natural Catastrophes 2002. Munich Re Group, Munich 2003 4. Annual Review. Natural Catastrophes 2003. Munich Re Group, Munich, 2004 5. Biuletyn Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych. KNUiFE, Warszawa 2002- 2004 6. Biuletyn Państwowego Urzędu Nadzoru Ubezpieczeń. PUNU, Warszawa 1996- 2001 7. Corine Land Cover CLC2000, European Topic Centre on Terrestrial Environment. European Environmental Agency, database available at: http://terrestrial.eionet.eu.int/CLC2000 8. CRED (2005), EM-DAT: International Disaster Database. Centre for Research on the Epidemiology of Disasters (CRED), OFDA/CRED, Université Catholique de Louvain, Brussels, baza danych dostępna na: www.em-dat.net 9. Economic Commission for Latin America and Caribean (ECLAC) baza danych dostępna na: www.ecelac.org 10. EPC Disaster Database, Version 2.0. Emergency Preparedness Canada, Ottawa 2000 11. European Nature Information System. Environmental Protection Agency, EUNIS database available at: http://eunis.eea.eu.int/gis-tool.jsp 12. EUROSTAT: Baza danych dostępna na: http://epp.eurostat.cec.eu.int/ 13. International Insurance Fact Book. Insurance Information Institute, New York 2005, dostępna na: www.internationalinsurance.org 14. Raport roczny 2002-2003. CEA, Paris/Bruxells 2003, dostępny na: www.cea.assur.org 15. Risk Factor of Water. Munich Re, Schadenspiegel 3/2005, dostępny na: www.munichre.com/publications/302-04693_en.pdf 16. Roczniki ochrony środowiska. GUS, Warszawa 1996-2004 17. Roczniki Statystyczne. GUS, Warszawa 1990-2004 18. The insurance of Natural Events on European Markets. CEA, Paris 2004 19. The Word Fact Book. CIA, US 2005, dostępny na: www.cia.gov/cia/publications/factbook/ 20. Word Database on Protected Areas: http://sea.unep-wcmc.org/wdbpa/ 21. World insurance in 2003. Swiss Re, Sigma 3/2004, dostępny na: www.swissre.com

256 USTAWY 1. Council Regulation (EC) No 2012/2002 of 11 November 2002 establishing the European Union Solidarity Fund. OJ L 311, European Council, Brussels 2002 2. Directive 2000/60/EC of the European Parliament and of the Council of 23 Oct. 2000 establishing a framework for Community action in the field of water policy. OJEC L 327/1 of 22.12.2000 (Ramowa Dyrektywa Wodna) 3. Druga dyrektywa Rady z 22 czerca 1988 roku o koordynacji ustaw, rozporządzeń i decyzji administracyjnych odnoszących się do ubezpieczeń innych niż ubezpieczenia na życie, zawierająca postanowienia o usprawnieniu mechanizmów zapewniających swobodę świadczenia usług oraz zmieniająca dyrektywę 73/239/EEC (88/357/EEC). 4. Dyrektywa Parlamntu Europejskiego i Rady w sprawie oceny zagrożenia powodziowego i zarządzania nim. SEC(2006)66, Komisja Europejska, Bruksela 2006 5. Dyrektywa Rady z 24 lipca 1973 roku o zniesieniu ograniczeń swobody tworzenia podmiotów gospodarczych w sferze ubezpieczeń bezpośrednich innych niż ubezpieczenia na życie (73/240/EEC). 6. Dyrektywa Rady z 30 maja 1978 roku o koordynacji ustaw, rozporządzeń i decyzji administracyjnych odnoszących się do koasekuracji we wspólnocie (78/473/EEC). 7. Pierwsza dyrektywa Rady z 24 lipca 1973 roku o koordynacji ustaw, rozporządzeń i decyzji administracyjnych odnoszących się do podejmowania i prowadzenia działalności w zakresie ubezpieczeń bezpośrednich innych niż ubezpieczeń na życie (73/239/EEC). 8. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dn. 28 kwienia 2004 roku w sprawie zakresu i trybu orpracowania planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy oraz warunków z korzystania z wód regionu wodnego. Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2004 9. Rozporządzenie RM z dnia 3 grudnia 2002 roku w sprawie sposobu tworzenia gminnego zespołu reagowania, powiatowego i wojewódzkiego zespołu reagowania kryzysowego oraz rządowego zespołu koordynacji kryzysowej i ich funkcjonowania (Dz.U. 215 poz.1818) 10. Trzecia dyrektywa Rady z 18 czerwca 1992 roku o koordynacji ustaw, rozporządzeń i decyzji administracyjnych odnoszących się do ubezpieczeń bezpośrednich innych niż ubezpieczenia na życie, zmieniająca dyrektywy 73/239/EEC oraz 88/357/EEC (92/49/EEC). 11. Ustawa o dopłatach do oprocentowania kredytów bankowych udzielanych na usuwanie skutków powodzi z dnia 8 lipca 1999 roku (Dz.U. Nr 62, poz. 690) 12. Ustawa o działalności ubezpieczeniowej z dnia 22 maja 2003 roku (Dz.U. z dnia 16 lipca 2003 roku, nr 124 poz. 1151) 13. Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych z dnia 3 lutego 1995 roku (Dz.U. Nr 16, poz. 76 ze zm.) 14. Ustawa o ochronie i kształtowaniu środowiska z dnia 31 stycznia 1980 roku (tekst jednolity: Dz.U. Nr 49, poz. 196 ze zm.) 15. Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 października 1991 roku (DZ.U. Nr 14, poz. 492 ze zm.)

257 16. Ustawa o pośrednictwie ubezpieczeniowym z dnia 22 maja 2003 roku (Dz. U, z dnia 16 lipca 2003 r. nr 124 poz. 1154) 17. Ustawa o stanie klęski żywiołowej z dnia 18 kwietnia 2002 roku (Dz.U. nr 62) 18. Ustawa o ubezpieczeniach obowiązkowych, ubezpieczeniowym funduszu gwarancyjnym i polskim biurze ubezpieczycieli komunikacyjnych z dnia 22 maja 2003 roku (Dz. U. z dnia 16 lipca 2003 r., nr 124 poz. l 152) 19. Ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym z dnia 7 lipca 1994 roku (tekst jednolity: Dz.U. Nr 15, poz. 139 ze zm.) 20. Ustawa prawo budowlane z dnia 7 lipca 1994 roku (Dz.U. Nr 89, poz. 414 ze zm.) 21. Ustawa prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 roku (Dz.U. z dnia 20 czerwca 2001 roku) 22. Ustawa prawo wodne (znowelizowana) z dnia 3 czerwca 2005 roku (Dz.U. z 2005 roku Nr 130, poz. 1087.

258 SPIS RYSUNKÓW

Rysunek 1: Ilości katastrof, strat ekonomicznych ogółem, w tym ubezpieczonych ...... 11 Rysunek 2: Ilość katastrof i zgonów oraz strat ekonomicznych ogółem i strat ekonomicznych ubezpieczonych w podziale na kontynenty, w ostatnim pięćdziesięcioleciu...... 12 Rysunek 3: Obszarowy zasięg najpopularniejszych typów powodzi w Polsce...... 25 Rysunek 4: Wartości wezbrań na Wiśle w latach 1800-2000 ...... 26 Rysunek 5: Schemat teorii ryzyka ...... 28 Rysunek 6: Wskaźniki używane przy analizie podatności na ryzyko ...... 29 Rysunek 7: Środki ochrony przeciwpowodziowej ...... 36 Rysunek 8: Wpływ prewencji na funkcje strat powodziowych...... 39 Rysunek 9: Struktura instytucjonalna polskiego rynku ubezpieczeń majątkowych...... 45 Rysunek 10: Ilość polis obowiązkowego ubezpieczenia rolnego w Polsce w latach 1959- 2003 ...... 50 Rysunek 11: Ilość polis ubezpieczenia majątkowego dobrowolnego w Polsce w latach 1959- 2003 ...... 52 Rysunek 12: Dynamika zmian ilości polis ubezpieczeń dobrowolnych mienia „od ognia i innych zdarzeń losowych” w latach 1997-2003 ...... 52 Rysunek 13: Szkody spowodowane żywiołami w strukturze portfela zakładów ubezpieczeń oraz szkodowość tej grupy ubezpieczeń w latach 1994-1999 ...... 63 Rysunek 14: Zagregowane grupy interesariuszy...... 71 Rysunek 15: System Zarządzania Kryzysowego...... 73 Rysunek 16: Stopień zaangażowania źródeł finansowania w zależności od rozmiaru powodzi ...... 74 Rysunek 17: Wpływ rozwoju gospodarczego na penetrację rynku...... 83 Rysunek 18: Porównanie rozwiązań ubezpieczeniowych w wybranych państwach ...... 95 Rysunek 20: Funkcje kosztów i korzyści ...... 130 Rysunek 21: Funkcja kosztów społecznych inwestycji przeciwpowodziowych...... 147 Rysunek 22: Zlewnia rzeki Wisłoki, zlewnie częściowe, posterunki wodowskazowe i meteorologiczne ...... 167 Rysunek 23: Krajobrazy w zlewni Wisłoki...... 168 Rysunek 24: Obszary bezodpływowe, osuwiska i erozja brzegowa w zlewni Wisłoki ...172 Rysunek 25: Zabudowa hydrotechniczna w zlewni Wisłoki...... 175 Rysunek 26: Zlewnia Wisłoki na tle powiatów...... 176 Rysunek 27: Zlewnia Wisłoki na tle gmin ...... 177 Rysunek 28: Zagospodarowanie zlewni Wisłoki, stan na 2000 rok...... 180 Rysunek 29: Rozmieszczenie obszarów chronionych w zlewni Wisłoki...... 182 Rysunek 30: Grupy interesariuszy w zlewni Wisłoki...... 183 Rysunek 31: Fragment zalewów Q 50%, Q 1% i Q 0,2% w zlewni Wisłoki...... 188 Rysunek 32: Zalew wody Q 0,2% w gminach zlewni Wisłoki ...... 189 Rysunek 33: Zagospodarowanie terenu w zlewni Wisłoki – Q 0,2% ...... 190 Rysunek 34: Zagospodarowanie terenu w zlewni Wisłoki – Q 1% ...... 191 Rysunek 35: Zagospodarowanie terenu w zlewni Wisłoki – Q 50% ...... 192 Rysunek 36: Fragment zagospodarowania terenu w zlewni Wisłoki – Q 0,2%...... 193 Rysunek 37: Linie zalewów o różnych prawdopodobieństwach...... 194

259 SPIS TABEL

Tabela 1: Klasyfikacja typów powodzi ...... 21 Tabela 2: Czynniki wpływające na prawdopodobieństwo, częstotliwość i czasokres występowania oraz zasięg i szkodowość zjawisk powodziowych...... 22 Tabela 3: Straty w powodziach notowanych w Polsce w latach 1976-2004...... 27 Tabela 4: Poziom wskaźnika udziału składki ubezpieczeniowej w PKB ...... 45 Tabela 5: Rodzaje i grupy ubezpieczeń działu II obowiązujące w Polsce ...... 46 Tabela 6: Liczba zakładów ubezpieczeń prowadzących działalność ubezpieczeniową...... 48 Tabela 7: Najważniejsze Towarzystwa Ubezpieczeniowe oferujące ubezpieczenia mienia „od ognia i innych zdarzeń losowych” ...... 49 Tabela 8: Ilość polis różnych typów ubezpieczeń...... 52 Tabela 9: Wartość składek ubezpieczeniowych brutto...... 53 Tabela 10: Ilość odszkodowań i świadczeń...... 54 Tabela 11: Wartość odszkodowań i świadczeń ...... 55 Tabela 12: Struktura składki przypisanej brutto z działalności bezpośredniej działu II dla wybranych typów agregacji zakładów ubezpieczeń w 2001 roku ...... 56 Tabela 13: Struktura składki przypisanej brutto wg rodzajów działalności w dziale II...... 57 Tabela 14: Struktura składki przypisanej brutto z reasekuracji czynnej według klas rachunkowych w latach 2000-2001...... 58 Tabela 15: Stopień koncentracji rynku ubezpieczeń działu II mierzony udziałem w składce przypisanej brutto w latach 1995-2001...... 58 Tabela 16: Wartości podstawowych charakterystyk dotyczących ubezpieczeń ...... 59 Tabela 17: Podstawowe wskaźniki makroekonomiczne w latach 1999-2004 ...... 60 Tabela 18: Struktura portfela zakładów ubezpieczeniowych według składki przypisanej brutto oraz szkodowość według grup ubezpieczeń ...... 62 Tabela 19: Parametry wyznaczające funkcjonowanie systemów ubezpieczeniowych od powodzi...... 76 Tabela 20: Zestawienie najnowszych rozwiązań, propozycji oraz aktów prawnych na szczeblu UE odnoszących się do powodzi ...... 79 Tabela 21: Wybrane cechy diagnostyczne ...... 98 Tabela 22: Wartości przyjmowane przez zmienne diagnostyczne w analizowanych państwach ...... 100 Tabela 23: Charakterystyki ubezpieczeń zagregowane na poziomie regionów świata.101 Tabela 24: Charakterystyczne cechy rozwiązania wzorcowego (obowiązkowego)...... 102 Tabela 26: Taksonomiczne miary odległości i podobieństwa do polskiego rozwiązania ...... 104 Tabela 27: Taksonomiczna miara podobieństwa do wzorcowego (obowiązkowego) rozwiązania...... 105 Tabela 28: Dziesięć największych na świecie firm ubezpieczeń majątkowych...... 110 Tabela 29: Parametry ubezpieczeń istniejących i zaproponowanych ubezpieczeń obowiązkowych...... 116 Tabela 30: Koszty i korzyści z ubezpieczeń obowiązkowych i istniejących ujęte jakościowo...... 123 Tabela 31: Kategorie kosztów i korzyści z wprowadzenia systemu ubezpieczeń obowiązkowych...... 125

260 Tabela 32: Składniki nakładów na działania minimalizujące skutki powodzi...... 129 Tabela 33: Typologia strat powodziowych ...... 135 Tabela 34: Straty i ich finansowanie z budżetu państwa w powodzi w dorzeczu Cisy na Węgrzech ...... 136 Tabela 35: Koszty związane z akcją powodziową i usuwaniem skutków ...... 136 Tabela 36: Zdezagregowane kategorie kosztów...... 140 Tabela 37: Arkusz kalkulacji kosztów i korzyści...... 144 Tabela 38: Zestawienie parametrów funkcji ryzyka (najważniejsze cechy zalewu powodziowego wpływającena szkody)...... 151 Tabela 39: Zestawienie parametrów funkcji zapobiegania ...... 153 Tabela 40: Działania powodujące zmiany konieczne do wdrożenia proponowanego systemu ubezpieczeń powodziowych w Polsce...... 160 Tabela 41: Średni czas przejścia kulminacji fali wezbraniowej pomiędzy profilami wodowskazowymi rzeki Wisłoki...... 169 Tabela 42: Średnia prędkość przemieszczania kulminacji fali wezbraniowej pomiędzy profilami wodowskazowymi rzeki Wisłoki...... 169 Tabela 43: Przepływy na wybranych wodowskazach na rzece Wisłoce...... 170 Tabela 44: Osuwiska występujące w zlewni rzeki Wisłoki ...... 171 Tabela 45: Zbiorniki retencyjne w zlewni Wisłoki ...... 173 Tabela 46: Wycena składników majątku...... 186 Tabela 47: Wskaźniki jednostkowe wartości zainwestowania i strat powodziowych w 2003 roku...... 187 Tabela 48: Charakterystyka warunków ekonomicznych i naturalnych w zlewni Wisłoki...... 195 Tabela 49: Prognozowane straty w zalewach Q 0,2% w zlewni Wisłoki ...... 197 Tabela 50: Prognozowane straty w zalewach Q 1% w zlewni Wisłoki ...... 199 Tabela 51: Prognozowane straty w zalewach Q 50% w zlewni Wisłoki ...... 201 Tabela 52: Straty poniesione w rolnictwie: powierzchnia dotknięta klęską i wielkości strat...... 203 Tabela 53: Straty poniesione w rolnictwie: liczba gospodarstw i udział zniszczeń w uprawach i użytkach zielonych ...... 206 Tabela 54: Straty poniesione w infrastrukturze gmin i powiatów (mienie komunalne i mienie Skarbu Państwa) ...... 208 Tabela 55: Wyniki analizy kosztów i korzyści dla projektu wprowadzenia systemu ubezpieczeń obowiązkowych w zlewni Wisłoki ...... 212 Tabela 56: Wyniki analizy kosztów i korzyści dla projektu: wprowadzenia systemu ubezpieczeń obowiązkowych w zlewni Wisłoki dla ubezpieczycieli ...... 214 Tabela 57: Wyniki analizy kosztów i korzyści dla projektu wprowadzenia systemu ubezpieczeń obowiązkowych w zlewni Wisłoki dla państwa...... 215 Tabela 58: Wyniki analizy kosztów i korzyści dla projektu wprowadzenia systemu ubezpieczeń obowiązkowych w zlewni Wisłoki dla podmiotów zagrożonych ...... 215 Tabela 59: Wyniki analizy kosztów i korzyści dla projektu wprowadzenia systemu ubezpieczeń obowiązkowych w zlewni Wisłoki dla podmiotów niezagrożonych ...... 216

261

ZAŁĄCZNIKI

262 Załącznik 1: Zlewnia Wisłoki

Wisłoka ~140 km, odcinek źródłowy, na obszarze Wisłoka ~75 km, zagospodarowanie terenu rolnicze Magórkiego Parku Narodowego i przemysłowe

Wisłoka ~75 km, naturalne koryto, szerokie, Wisłoka ~20 km, Mielec wykorzystywane rolniczo terasy zalewowe w dolinie rzecznej

Wisłoka ~3 km, obszar szerokiego międzywala w Wisłoka ~1 km, obszar międzywala w odcinku odcinu ujściowym ujściowym wykorzystywany rolniczo

Ropa, ~54 km, zbiornik Klimkówka Wisłoka, 0 km, ujście do Wisły Fot. Dubel K.

263 Załącznik 2: Przykładowe skutki różnych typów powodzi

Powódź z deszczy nawalnych, osuwisko, Brienz, Osuwisko, spływ gruzowo błotny, Kamionka Mała po Szwajcaria (Carpenter, 2005) powodzi letniej w 1997 roku (fot. Mrożek T.)

Zniszczenia zabudowań wywołane ruchami Powódź rzeczna, rozlewisko okolice Słubic (fot. osuwiskowymi (fot. Mrożek T.) Kwapiszewski A.)

264 Załącznik 3: Przykładowy arkusz kalkulacyjny CBA dla projektu wprowadzenia systemu ubezpieczeń obowiązkowych w zlewni Wisłoki [tys. zł] Ubezpieczenia obowiązkowe Ubezpieczenia istniejące (baseline scenerio) 7% 12% 7% 12% Q1% Q50% Q1% Q50% Q1% Q50% Q1% Q50% lata KOSZTY 1 1030600 1030600 1030600 1030600 3350000 1250000 3350000 1250000 2 30753 30753 30753 30753 12723 12723 12723 12723 3 30753 30753 30753 30753 12723 12723 12723 12723 4 30753 30753 30753 30753 12723 12723 12723 12723 5 30753 30753 30753 30753 12723 12723 12723 12723 6 30753 30753 30753 30753 12723 12723 12723 12723 7 30753 30753 30753 30753 12723 12723 12723 12723 8 30753 30753 30753 30753 12723 12723 12723 12723 9 30753 30753 30753 30753 12723 12723 12723 12723 10 30753 30753 30753 30753 12723 12723 12723 12723 suma 1307377 1307377 1307377 1307377 3464507 1364507 3464507 1364507 lata KORZYŚCI 1 3364865 1266395 3364865 1264865 3364865 1264865 3364865 1264865 2 14865 14865 16395 16395 30600 30600 30600 30600 3 14865 14865 16395 16395 30600 30600 30600 30600 4 14865 14865 16395 16395 30600 30600 30600 30600 5 14865 14865 16395 16395 30600 30600 30600 30600 6 14865 14865 16395 16395 30600 30600 30600 30600 7 14865 14865 16395 16395 30600 30600 30600 30600 8 14865 14865 16395 16395 30600 30600 30600 30600 9 14865 14865 16395 16395 30600 30600 30600 30600 10 14865 14865 16395 16395 30600 30600 30600 30600 suma 3498650 1400180 3512420 1412420 3640265 1540265 3640265 1540265 B-C 2191273 92803 2205043 105043 175758 175758 175758 175758 lata WSPÓŁCZYNNIKI DYSKONTOWE 1 0,934579 0,9345794 0,892857 0,892857 0,934579 0,934579 0,892857 0,892857 2 0,873439 0,8734387 0,797194 0,797194 0,873439 0,873439 0,797194 0,797194 3 0,816298 0,8162979 0,71178 0,71178 0,816298 0,816298 0,71178 0,71178 4 0,762895 0,7628952 0,635518 0,635518 0,762895 0,762895 0,635518 0,635518 5 0,712986 0,7129862 0,567427 0,567427 0,712986 0,712986 0,567427 0,567427 6 0,666342 0,6663422 0,506631 0,506631 0,666342 0,666342 0,506631 0,506631 7 0,62275 0,6227497 0,452349 0,452349 0,62275 0,62275 0,452349 0,452349 8 0,582009 0,5820091 0,403883 0,403883 0,582009 0,582009 0,403883 0,403883 9 0,543934 0,5439337 0,36061 0,36061 0,543934 0,543934 0,36061 0,36061 10 0,508349 0,5083493 0,321973 0,321973 0,508349 0,508349 0,321973 0,321973 lata ZDYSKONTOWANE KOSZTY 1 963177,6 963177,57 920178,6 920178,6 3130841 1168224 2991071 1116071 2 26860,86 26860,861 24516,1 24516,1 11112,76 11112,76 10142,7 10142,7 3 25103,61 25103,609 21889,38 21889,38 10385,76 10385,76 9055,98 9055,98 4 23461,32 23461,316 19544,09 19544,09 9706,316 9706,316 8085,697 8085,697 5 21926,46 21926,464 17450,08 17450,08 9071,323 9071,323 7219,372 7219,372 6 20492,02 20492,022 15580,43 15580,43 8477,872 8477,872 6445,868 6445,868 7 19151,42 19151,423 13911,1 13911,1 7923,245 7923,245 5755,239 5755,239 8 17898,53 17898,526 12420,62 12420,62 7404,902 7404,902 5138,606 5138,606 9 16727,59 16727,594 11089,84 11089,84 6920,469 6920,469 4588,041 4588,041 10 15633,27 15633,266 9901,643 9901,643 6467,728 6467,728 4096,465 4096,465 suma 1150433 1150432,7 1066482 1066482 3208311 1245695 3051599 1176599 265 lata ZDYSKONTOWANE KORZYŚCI 1 3144734 1183546,7 3004344 1129344 3144734 1182117 3004344 1129344 2 12983,67 12983,667 13069,99 13069,99 26727,23 26727,23 24394,13 24394,13 3 12134,27 12134,268 11669,64 11669,64 24978,72 24978,72 21780,48 21780,48 4 11340,44 11340,437 10419,32 10419,32 23344,59 23344,59 19446,85 19446,85 5 10598,54 10598,54 9302,963 9302,963 21817,38 21817,38 17363,26 17363,26 6 9905,177 9905,1772 8306,217 8306,217 20390,07 20390,07 15502,91 15502,91 7 9257,175 9257,1749 7416,265 7416,265 19056,14 19056,14 13841,89 13841,89 8 8651,565 8651,5653 6621,666 6621,666 17809,48 17809,48 12358,83 12358,83 9 8085,575 8085,5751 5912,201 5912,201 16644,37 16644,37 11034,67 11034,67 10 7556,612 7556,6122 5278,751 5278,751 15555,49 15555,49 9852,381 9852,381 suma 3235247 1274059,7 3082341 1207341 3331057 1368440 3149919 1274919 NPV 2084814 123627,09 2015859 140858,9 122745,6 122745,6 98319,75 98319,75 BCR 2,81220 1,10746 2,89020 1,13208 1,03826 1,09854 1,03222 1,08356

266