Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie Wydział Zarządzania mgr inż. Anna Łasut Koszty i korzyści z wprowadzenia w Polsce systemu ubezpieczeń obowiązkowych od skutków powodzi Promotor: dr hab. Leszek Preisner, prof. AGH Kraków, 2006 Pragnę wyrazić serdeczne podziękowania Panu Profesorowi Leszkowi Preisnerowi za trud promowania mojej pracy. Dziękuję wszystkim pracownikom Katedry Ekonomii i Gospodarki Zasobami Przyrody za cenne wskazówki pomocne w rozwiązaniu złożonego problemu badawczego oraz za stworzenie życzliwej atmosfery pracy. Dziękuję także moim Przyjaciołom za pomoc i wsparcie. 2 SPIS TREŚCI ROZDZIAŁ 1. CHARAKTERYSTYKA ZJAWISKA POWODZI ...............................8 1.1 Zdefiniowanie podstawowych pojęć.............................................................................8 1.2 Stan badań zagadnienia w literaturze .......................................................................16 1.3 Rodzaje zagrożenia powodziowego i ich skutki ........................................................20 1.4 Charakterystyka powodzi występujących w Polsce .................................................25 1.5 Zagadnienie ryzyka......................................................................................................27 ROZDZIAŁ 2. AKTUALNY SYSTEM UBEZPIECZEŃ OD SKUTKÓW POWODZI W POLSCE..........................................................................34 2.1 Miejsce ubezpieczeń majątkowych wśród istniejących instrumentów ochrony przeciwpowodziowej ...................................................................................................34 2.2 Sposoby rekompensowania strat związanych ze skutkami powodzi w Polsce.......42 2.3 Charakterystyka rynku ubezpieczeń majątkowych od powodzi w Polsce ........................................................................................................................44 2.4 Rozkłady charakterystyk dotyczących ubezpieczeń.................................................56 2.5 Szacowanie wpływu szkód majątkowych z tytułu powodzi na kondycję finansową zakładu ubezpieczeniowego................................................61 2.6 Ocena obecnego stanu ubezpieczeń od skutków powodzi w Polsce ........................69 ROZDZIAŁ 3. PORÓWNANIE SYSTEMÓW UBEZPIECZEŃ OD SKUTKÓW POWODZI W WYBRANYCH PAŃSTWACH ......76 3.1 Uwarunkowania funkcjonowania różnych systemów ubezpieczeniowych od powodzi..................................................................................76 3.2 Charakterystyka typowych produktów ubezpieczeniowych dostępnych na rynkach światowych ..........................................................................87 3.3 Porównanie ubezpieczeń powodziowych w wybranych państwach z zastosowaniem metod taksonomicznych ................................................................96 3.4 Możliwości implementacji cech systemów ubezpieczeniowych do rozwiązań obowiązujących w Polsce ..........................................................................................107 ROZDZIAŁ 4. PROPONOWANY SYSTEM OCEN UBEZPIECZEŃ OD POWODZI.......................................................................................112 4.1 Charakterystyka zaproponowanych ubezpieczeń obowiązkowych ......................112 4.2 Prezentacja metody analizy kosztów i korzyści ......................................................118 3 4.3 Zastosowanie metody analizy kosztów i korzyści do oceny implementacji w Polsce systemu ubezpieczeń obowiązkowych......................................................124 4.4 Funkcja celu i sposoby kalkulacji kosztów i korzyści ............................................145 4.5 Uwarunkowania prawne, ekonomiczne, społeczne i ekologiczne determinujące możliwości wprowadzenia systemu ubezpieczeń obowiązkowych od skutków powodzi w Polsce .......................................................................................................155 4.6 Identyfikacja ograniczeń i barier rozwoju ubezpieczeń obowiązkowych od skutków powodzi ..................................................................................................161 ROZDZIAŁ 5. SYMULACJA WDROŻENIA ANALIZY KOSZTÓW I KORZYŚCI DO OCENY UBEZPIECZEŃ OD POWODZI W ZLEWNI WISŁOKI ...............................................................................................163 5.1 Charakterystyka zlewni Wisłoki jako obszaru wybranego do egzemplifikacji ...163 5.2 Rozkłady ryzyka wystąpienia zjawiska powodzi ....................................................184 5.3 Wyniki z symulacji kosztów i korzyści wprowadzenia ubezpieczeń obowiązkowych..........................................................................................................211 WNIOSKI .................................................................................................................219 LITERATURA .................................................................................................................223 MATERIAŁY STATYSTYCZNE ..................................................................................256 USTAWY .................................................................................................................257 SPIS RYSUNKÓW...........................................................................................................259 SPIS TABEL .....................................................................................................................260 ZAŁĄCZNIKI .................................................................................................................262 Załącznik 1: Zlewnia Wisłoki ..........................................................................................263 Załącznik 2: Przykładowe skutki różnych typów powodzi...........................................264 Załącznik 3: Przykładowy arkusz kalkulacyjny CBA dla projektu: wprowadzenia systemu ubezpieczeń obowiązkowych w zlewni Wisłoki........................................265 4 Wstęp Koszty katastrof naturalnych są tak wysokie, że mogą w przyszłości powodować problemy w skali globalnej. Na obszarze Europy powodzie stanowią największy udział procentowy w stratach katastroficznych. Z tego względu prawidłowo funkcjonujący system ubezpieczeń od powodzi jest potrzebny zarówno indywidualnym osobom jak i państwu. Obserwowany wzrost zainteresowania ubezpieczeniami od powodzi oraz poszukiwanie systemowych, zintegrowanych i skutecznych rozwiązań w tej dziedzinie wynika z częstego ostatnio występowania tego rodzaju katastrof, braku możliwości całkowitej ich prewencji oraz z wciąż niskiego poziomu przewidywania ich wystąpienia, pomimo stosowania w tym celu coraz bardziej doskonałych narzędzi. W okresie transformacji społeczno-gospodarczej w Polsce nastąpiły znaczne zmiany w systemie ubezpieczeniowym. Zmiany te powinny być nadal kontynuowane zgodnie z obserwowanymi kierunkami rozwoju światowych rynków ubezpieczeniowych. Wybór odpowiedniej strategii ubezpieczeniowej przed skutkami klęsk żywiołowych, będącej instrumentem służącym minimalizacji wydatków z budżetu państwa na ich kompensację, jest ważnym czynnikiem kształtującym pozycję Polski na wspólnym rynku europejskim. Poszukiwania i dyskusje nad właściwym, dostosowanym do warunków polskich systemem ubezpieczeń trwają od kilku lat. Im większe dofinansowanie ze strony podatników, tym mniejsza staje się rola ubezpieczeń prywatnych w finansowaniu strat wynikających z występowania katastrof naturalnych. Praca ta podejmuje próbę oceny systemu ubezpieczeń obowiązkowych z punktu widzenia kosztów i korzyści, jakie wynikają z jego implementacji dla grup zainteresowanych: państwa (rządu), firm ubezpieczeniowych oraz podmiotów zagrożonych i niezagrożonych wystąpieniem ryzyka powodzi. W pracy postawiono tezę, iż ponieważ istniejące w Polsce systemy ubezpieczeń nie zawsze są efektywne, efektywność tą mógłby zwiększyć system ocen ubezpieczeń obowiązkowych od skutków powodzi oparty o analizę koszów i korzyści. Celem badawczym niniejszej pracy jest adaptacja metody analizy kosztów i korzyści do oceny rozwiązania ubezpieczeniowego, jakim jest system ubezpieczeń obowiązkowych od skutków powodzi, który mógłby zostać wprowadzony w Polsce. System taki nie istnieje obecnie, lecz toczą się dyskusje nad jego kształtem i możliwością wprowadzenia. System ubezpieczeń obowiązkowych został zdefiniowany w pracy na potrzeby analizy, natomiast zaprezentowane narzędzia analityczne dają odpowiedzi 5 na konkretne pytania dotyczące ekonomicznej efektywności i opłacalności wprowadzenia zaproponowanego systemu ubezpieczeń, w szczególności dla różnych grup interesariuszy. Identyfikacja rodzajów kosztów i korzyści oraz symulacja wyników dla danych z konkretnej zlewni mogą posłużyć do rozwiązania podobnych problemów, zwłaszcza w poszukiwaniu rozwiązań tak kompleksowych problemów pod względem społecznym, ekologicznym, ekonomicznym i politycznym. Praca obejmuje podejście teoretyczne, w którym omawiane są ramy instytucjonalne funkcjonowania systemów ubezpieczeń od powodzi, analizę porównawczą takich systemów oraz aspekty metodologiczne w zakresie zastosowania analizy kosztów i korzyści, a także studium aplikacji tej metodologii do oszacowania kosztów i korzyści wprowadzenia systemu obowiązkowych ubezpieczeń od powodzi w wybranej zlewni. Jako obszar badań wybrano zlewnię rzeki Wisłoki. Wybór zlewni do symulacji wyników analizy podyktowany był przede wszystkim zaleceniami Ramowej Dyrektywy Wodnej, dotyczącej analiz na obszarach dorzeczy, oraz projektowanej Dyrektywy Powodziowej. Ponadto przy wyborze sugerowano się: dużą różnorodnością charakterystyk geograficzno-