Filologiya Məsələləri, № 8, 2020
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Filologiya məsələləri, № 8, 2020 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI M. FÜZULİ adına ƏLYAZMALAR İNSTİTUTU FİLOLOGİYA MƏSƏLƏLƏRİ № 8 Toplu Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası tərəfindən rəsmi qeydiy- yata alınmışdır (Filologiya elmləri bölməsi, №13). Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi Mətbu nəşrlərin reyestrinə daxil edilmişdir. Reyestr №3222. «Елм вя тящсил» Бакы – 2020 1 Filologiya məsələləri, № 8, 2020 РЕДАКСИЙА ЩЕЙЯТИ: академик Иса Щябиббяйли, академик Теймур Кяримли, akademik Мющсцн Наьысойлу, akademik Низами Ъяфяров, академик Rafael Hüseynov, АМЕА-нын мцхbир цзвц, фilologiya elmləri doktoru, проф. Ябцлфяз Гулийев, фilologiya elmləri doktoru, проф. Fəxrəddin Veysəlli, фilologiya elmləri doktoru, проф. Гязянфяр Казымов, фilologiya elmləri doktoru, проф. Рцфят Рцстямов фilologiya elmləri doktoru, проф. Əsgər Rəsulov, фilologiya elmləri doktoru, проф. Надир Мяммядли, фilologiya elmləri doktoru, проф. Ябцлфяз Ряъябли, фilologiya elmləri doktoru, проф. İsmayıl Məmmədli, фilologiya elmləri doktoru, проф. Мясуд Мащмудов, фilologiya elmləri doktoru, проф. Nizami Xudiyev, фilologiya elmləri doktoru, проф. Həbib Zərbəliyev, фilologiya elmləri doktoru, проф. İlham Tahirov, фilologiya elmləri doktoru, проф. Tofiq Hacıyev, фilologiya elmləri doktoru, проф. Sevil Mehdiyeva, фilologiya elmləri doktoru, проф. Buludxan Xəlilov, фilologiya elmləri doktoru, проф. Мцбариз Йусифов, фilologiya elmləri doktoru, проф. Гязянфяр Пашайев, фilologiya elmləri doktoru, проф. Ъялил Наьыйев, фilologiya elmləri doktoru, проф. Камиля Вялийева, фilologiya elmləri doktoru, проф. Азадя Мусайева, фilologiya elmləri doktoru Paşa Kərimov, фilologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dos. Нязакят Мяммядли Redaktor: академик Теймур Кяримли Buraxılışa məsul: filologiya elmləri doktoru, professor Надир Мяммядли Филолоэийа мясяляляри. Бакы, 2020, № 8 ISSN 2224-9257 © ”Elm və təhsil” nəşriyyatı, 2020 www. filologiyameseleleri.com 2 Filologiya məsələləri, № 8, 2020 DİLÇİLİK AFAQ RAMİZ qızı AĞAYEVA filologiya elmləri doktoru, professor e-mail: afag.agayeva58@ gmail.com Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti KOMMUNİKASİYANIN QEYRİ–VERBAL ELEMENTLƏRİ I MÖVZU: İNTONASİYA, FASİLƏ (Texniki ali məktəblərdə Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya fənni üçün mühazirə materialı) Açar sözlər: ifadəlilik, intonasiya, fasilə, səsin sürəti, melodiklik. XÜLASƏ Şair A.Blok nitqin təbiət səslərindən törəndiyini göstərir. Yazır ki, bu səslər həmcinsdir.Belgiyalı dilçi A.Qrequar MARAQLI bir faktı aşkar etmişdir. O, nitq fəaliyyətinin nədən yarandığını tədqiq etmək məqsədilə, uzun müddət körpə uşaqların əhatəsində olmuş və öz kitabında bunu xırda detalları ilə göstərmişdir. Məşhur dilçi körpələrin nitq fəaliyyətinin hər dəqiqəsini təfərrüatı ilə təsvir etmişdir. O göstərmişdir ki, hələ danışa bilməyən uşaqlar şən bir nitq eşidəndə ona təbəssümlə cavab verirlər. Amma eyni ifadəni müxtəlif intonasiyada – əvvəlcə şən, zarafat tonu ilə, sonra isə ciddi, kəskin, cəza tonu ilə tələffüz edərkən, II halda uşağın ağlamasına səbəb ola bilər. Alimlər müəyyən etmişlər ki, insan uşaqlıq dövründə onun əhatəsində olan adamların intonasiya xüsusiyyətlərini uzun müddət, bəzən də bütün həyatı boyu unutmur. İngilis yazıçısı Doroti Parker bir dəfə böyük bir qonaqlığa düşür. Burada təsadüfən tanış olduğu adamların hər biri ona ümumi, trafaret sözlərlə müraciət edirlər və o hər dəfə adamların müraciətlərinə cavab olaraq deyir: “Mən indicə balta ilə ərimi vurub öldürmüşəm və kefim də çox yaxşıdır”. Maraqlı burasıdır, çox mədəni əda ilə deyilmiş bu dəhşətli sözlərin mənasına heç kəs nüfuz etməmiş, adamlar gülə-gülə ondan razılıq edərək ayrılmışlar. Ona görə ki, belə məclislərdə, adətən, sözün mənasına o qədər də əhəmiyyət vermirlər, nitqin intonasiyası, tempi daha üstün olur (4, s.101). 3 Filologiya məsələləri, № 8, 2020 Yapon alimi (E.Masaru) sübut edir ki, intonasiya bizə və ətrafımızdakı hər şeyə təsir edir. Su kristallarının insanın “şirin sözlər”inə müsbət reaksiya verdiyini göstərir. Sonra alimlər müşahidə etmişlər ki, “çox sağ ol” deyərkən ingilis “senk yu”, çinli –“dose”, fransız –“mersi”, alman –“danke”, italiyalı –“qrazike” sözlərini işlədir. Bəs su kristalları bütün bu dilləri hardan bilir? Alimlərin gərgin əməyi nəticəsində sübut edilmişdir ki, su kristalları dili yox, sözləri yox, onların söyləndiyi intonasiyanı “başa düşür”. Çünki istənilən dildə təşəkkür bildirən sözlər ürəyə yatan, xoş intonasiya ilə tələffüz edilir. Dilçilər müəyyənləşdirmişlər ki, ən sadə və bəsit cümləni də 20-dən çox intonasiya çalarında tələffüz etmək mümkündür. Daha sonra məqalədə intonasiya, fasilə, fasilənin növləri haqqında verilən maraqlı və faydalı məlumatlar nümunələr əsasında təqdim edilir. Nitqdə daha çox başa düşülən, anlaşılan - söz deyil, sözlərin tələffüz edildiyi ton, vurğu,melodiklik, səsin sürətidir. Bir sözlə: sözlərin arxasında gizlənən musiqi; musiqinin arxasında gizlənən ehtiras, maraq, həvəs; ehtirasın arxasında gizlənən şəxsiyyət: yəni, yazıda ifadə oluna bilməyən hər bir şey… Filosof Frudrix Nitsşe. (epiqraf). Şair A.Blok yazmışdır: “Şair ahəngin övladıdır və dünya mədəniyyətində lazımi yerini tutur: ona üç şey tapşırılıb: əvvəla, doğma, əbədi təbiətdən lazımi səsləri ayırmaq; ikincisi, bu səsləri müəyyən formaya salmaq; nəhayət, həmin ahəngi aləmə təqdim etmək. A.Blokun bu fikirləri təbiət səslərilə dil səslərinin həmcins olduğuna, nitqin təbiət səslərindən törəndiyinə, yaranmasına dəlalət edən faktlardır. Belgiyalı dilçi A.Qrequar MARAQLI bir faktı aşkar etmişdir. O, nitq fəaliyyətinin nədən yarandığını tədqiq etmək məqsədilə, uzun müddət körpə uşaqların əhatəsində olmuş və öz kitabında bunu xırda detalları ilə göstərmişdir. Məşhur dilçi körpələrin nitq fəaliyyətinin hər dəqiqəsini təfərrüatı ilə təsvir etmişdir. O göstərmişdir ki, hələ danışa bilməyən uşaqlar şən bir nitq eşidəndə ona təbəssümlə cavab verirlər. Amma eyni ifadəni müxtəlif intonasiyada – əvvəlcə şən, zarafat tonu ilə, sonra isə ciddi, kəskin, cəza tonu ilə tələffüz edərkən, II halda uşağın ağlamasına səbəb ola bilər. Alimlər müəyyən etmişlər ki, insan uşaqlıq dövründə onun əhatəsində olan adamların intonasiya xüsusiyyətlərini uzun müddət, bəzən də bütün həyatı boyu unutmur. İngilis yazıçısı Doroti Parker bir dəfə böyük bir qonaqlığa düşür. Burada təsadüfən tanış olduğu adamların hər biri ona ümumi, trafaret sözlərlə müraciət edirlər və o hər dəfə adamların müraciətlərinə cavab olaraq deyir: “Mən indicə balta ilə ərimi vurub öldürmüşəm və kefim də çox yaxşıdır”. Maraqlı burasıdır, çox mədəni əda ilə deyilmiş bu dəhşətli sözlərin mənasına heç kəs nüfuz etməmiş, adamlar gülə-gülə ondan razılıq edərək ayrılmışlar. Ona görə ki, belə məclislərdə, adətən, sözün mənasına o qədər də əhəmiyyət vermirlər, nitqin intonasiyası, tempi daha üstün olur (5, c.101). 4 Filologiya məsələləri, № 8, 2020 Yapon alimi (E.Masaru) sübut edir ki, intonasiya bizə və ətrafımızdakı hər şeyə təsir edir. Su kristallarının insanın “şirin sözlər”inə müsbət reaksiya verdiyini göstərir. Sonra alimlər müşahidə etmişlər ki, “çox sağ ol” deyərkən ingilis “senk yu”, çinli –“dose”, fransız –“mersi”, alman –“danke”, italiyalı –“qrazike” sözlərini işlədir. Bəs su kristalları bütün bu dilləri hardan bilir? Alimlərin gərgin əməyi nəticəsində sübut edilmişdir ki, su kristalları dili yox, sözləri yox, onların söyləndiyi intonasiyanı “başa düşür”. Çünki istənilən dildə təşəkkür bildirən sözlər ürəyə yatan, xoş intonasiya ilə tələffüz edilir. Dilçilər müəyyənləşdirmişlər ki, ən sadə və bəsit cümləni də 20-dən çox intonasiya çalarında tələffüz etmək mümkündür. “İNTONASİYA” latınca intopare sözündən olub, yüksəkdən tələffüz etmək deməkdir. Amma bu o demək deyil ki, söz qışqıra-qışqıra, aqressiv şəkildə tələffüz edilsin. İntonasiyanitqin başlıca ifadəlilik vasitəsidir. Bəzi tədqiqatlarda onun mahiyyəti cılızlaşdırılır; səsin yüksəlməsi və alçalması kimi qələmə verilir. Bu cür sadələşdirmə doğru deyildir; səsdəki bütün çalarlar, boyalar, dəyişmələr intonasiya ilə bağlıdır. Bir az da xırdalasaq, insanın sevinci, kədəri, məhəbbəti, qəzəbi, nifrəti, bütövlükdə ovqatı məhz intonasiyada öz əksini tapır. Belə demək mümkündüsə, intonasiya insanın daxili aləminin zahiri göstəricisidir. O, danışanın məqsədini, niyyətini bəyan edir. Şifahi nitq məhz intonasiyaya malik olduğuna görə yazılı nitqə nisbətən daha konkretdir. FASİLƏ. Səsin gücü, gözəlliyi melodikliyi, eləcə də zəifliyi, tutqunluğu, qabalığı insanın necə nəfəs almasından asılıdır. (epiqraf) Lakin buna baxmayaraq, nitqin müxtəlif hissələrində digər hissələrinə nisbətən müxtəlif məqsədlərlə fasilə edilir. Fasilələr həm danışan, həm də dinləyənlər üçün lazımdır: Natiqin ciyərlərindəki hava ehtiyatını təmin edir, növbəti fikri saf-çürük, qoy-götür etməyə imkan verir. Ən əsası isə odur ki, dinləyicilərin, nitqi daha yaxşı qavramasına və hətta yadda saxlamasına imkan yaradır. Çünki daha uzun fasilələr ən mühüm fikirlərdən əvvəl edilir. Fasilələr bir neçə cür olur: 1. Tənəffüspauzaları; 2. Ritmikpauzalar (misralarınortasındavəyasonunda); 3. Məntiqipauzalar (cümlələr, abzaslararasındavə s.). Məzmundan asılı olaraq, nitq, hissələrə bölünür. Bu cür parçaların mövcudluğu nitqin aydınlığını, yaxşı başa düşülməsini təmin edir. Nitq parçalarının arasında isə fasilələrin edilməsi zəruridir. Şifahi nitqi diqqətlə izlədikdə bunu asan- lıqla hiss etməkolur. Qurban çoxazyatırdı… Qurbandəyirmançarxıkimibuağırişlərinaltındafırlanır, evin əzab-əziyyətini təkcə çəkirdi. 5 Filologiya məsələləri, № 8, 2020 Qışın oğlan çağında yabısının yedəyindən yapışıb meşəyə yollanır, odun doğrayır, yabısına yükləyir,