2019 Henk Henk te Velde te 2 Paul Paul de Beer de Hedy Hedy d’Ancona POLITIEK WETENSCHAP ESSAY Linkse wederopstanding Linkse Philip Philip

van Praag van

‘De herkenbaarheid van de PvdA hangt PvdA de van herkenbaarheid ‘De

(1919–1987) Uyl den Joop Honderdste geboortejaar Honderdste nauw samen met een zekere drammerigheid’ zekere een met samen nauw Marijke Marijke Over Aufstehen, La France Insoumise, Momentum, Podemos en Vrij Links Vrij en Podemos Momentum, Insoumise, La France Aufstehen, Over LUCARDIE PAUL Linthorst Linthorst

SOCIALISME & DEMOCRATIE JAARGANG 76 NUMMER 2 APRIL 2019 SOCIALISME & DEMOCRATIE

Jaargang 76, nummer 2, april 2019 Een uitgave van de Wiardi Beckman Stichting, wetenschappelijk bureau voor de sociaal-democratie Verschijnt zes maal per jaar

Redactie Uitgever Paul de Beer Uitgeverij Van Gennep Nik de Boer Emmastraat 69 Meike Bokhorst 1814 DM Alkmaar Klara Boonstra [email protected] Menno Hurenkamp 06 206 12 852 Ruud Koole Marijke Linthorst Abonnementsprijzen per jaargang Reinier Tromp ▶ Student / aio / oio / Jong WBS / Jonge Socialisten: € 40,50 Annemarieke Nierop (eindredactie) ▶ Particulier Nederland: € 84,50 ▶ Instelling Nederland: € 164,50 Redactieraad ▶ Particulier buitenland: € 147,50 Maurits Barendrecht ▶ Instelling buitenland: € 175,50 Liesbeth Noordegraaf Marc Chavannes (voorzitter ) ▶ Losse nummers € 17,50 Paul Tang Een abonnement kan op elk gewenst­ ­moment ­ingaan. Opzeggen kan tot één maand voor het einde van de jaargang. De redactie verwelkomt Vanwege de aard en inhoud van de uitgave wordt u geacht bijdragen ter beoordeling. het abonnement in het kader van uw beroep of bedrijf te Kopij graag toezenden ontvangen en niet als consument op te treden in de zin van per e-mail naar [email protected] de artikelen art. 236 en 237 boek 6 BW. Mocht dit anders zijn, dan bent u gehouden­ dit binnen één maand na ingang van Redactieadres het abonnement per e-mail, telefonisch, schriftelijk of an- Wiardi Beckman Stichting derszins bij de abonnementenadministratie van de uitgever Emmapark 12 aan te geven. 2595 ET Den Haag

© 2019 Uitgeverij Van Gennep Telefoon (070) 262 97 20 E-mail send @ wbs.nl Niets uit deze uitgave mag worden vermenig­vuldigd en/of openbaar ­gemaakt zonder ­voorafgaande ­schriftelijke Vormgeving toestemming van de uitgever. Jaap Swart (omslag & lay-out)

Abonnementen Bel 06 206 12 852 of mail [email protected] voor een abonnement of kennis- makingsnummer. Redactioneel Geen identiteitspolitiek

Om de zoveel tijd dient zich een gelegenheid aan om de aandacht op Joop den Uyl te ves- tigen in S&D. Ook het honderdste geboortejaar van Den Uyl grijpen we aan om over hem te schrijven. Maar liefst vijf artikelen vindt u in dit nummer over Den Uyl. Niet uit nostal- gie, maar om het heden te kunnen trotseren door van het verleden te blijven leren. Marijke Linthorst laat in haar artikel zien hoe juist in deze tijd van politieke versplin- tering mensen snakken naar politici als Den Uyl, wiens streven het was ‘de boel een beet- je bij elkaar te houden’. Dat werkt wel alleen als je weet waar je naartoe wilt, merkt ze op. Waar het heen moet, zou je kunnen afleiden uit het artikel van Philip van Praag. Hij laat zien hoe het Den Uyl lukte om in een tijd van grote tegenstellingen en grote verande- ringen met succes het sociaal-democratische profiel van de PvdA te bewaken en ervoor te zorgen dat de partij herkenbaar bleef voor grote groepen kiezers, van laaggeschoolde ar- beiders tot progressieve studenten. De les daaruit is dat het verbindende verhaal voor de PvdA in elk geval niet ligt in identiteitspolitiek (voor/tegen de boreale wereld,   km/u of het klimaat), maar in ouderwets sociaaleconomisch beleid en investeringen in gelijke kansen, dus in onderwijs, gezondheidszorg, wonen, openbaar vervoer, cultuur en sport. Paul de Beer pleit daarbij ook voor een revival van het plandenken (wellicht kan het ove- rigens geen kwaad daar een ander woord voor te bedenken). Henk te Velde beschrijft hoe Den Uyl zijn gezag als premier gebruikte om een brede groep mensen aan te spreken. Hij haalt de woorden aan waarmee Den Uyl zijn tv-optre- den afsloot ten tijde van de oliecrisis: ‘Het gaat erom het samen te vinden in volle trams en treinen. Maar als we daartoe bereid zijn dan wordt het geen koude winter, al vriest het nog zo hard.’ Had Nederland maar een premier die zo verbindend kan optreden in de huidige klimaatcrisis. Helaas is er weinig zinnigs te zeggen over de vraag hoe Den Uyl zou zijn omgegaan met de identiteitsstorm die nu woedt. Het scheelde weinig of Nieuw Links had zich in de jaren zestig afgesplitst van de PvdA, en het scheelde misschien ook weinig of er was in de jaren zeventig een partij voor de vrouwen gekomen (lees Hedy d’Ancona), maar dat is toch niet vergelijkbaar met de versplintering van het huidige politieke landschap. Het is de vraag of uyliaans beleid hier een afdoende antwoord op kan zijn of dat meer nodig is.

S& D Jaargang  Nummer  April  ––– Column

Terug naar de arbeiderspont

Door Meike Bokhorst De arbeiders uit de flat- en volkswijken Redacteur S&D werden langzamerhand ingesloten door nieuwe bewoners, die de Nederlandse taal niet machtig waren en onbekend waren met Op de pont van kwart over zeven over het IJ zei de Nederlandse gebruiken. Een van de plek- in ™ een meerderheid op de PvdA van Joop ken waar ze naartoe vluch£en, was de staca- den Uyl te stemmen. Gerard van Westerloo ravan. Ook daarover had Van Westerloo een maakte toen samen met Elma Verhey voor Vrij reportage gemaakt: De vlucht in de stacaravan Nederland een reportage over deze groep wer- (). In de weekenden en vakanties streken kenden. ‘De pontvaarders stemmen wel. Maar de Hollanders onder meer neer op camping hebben zo niet hun vertrouwen, dan toch hun Bruggenhof nabij Moerdijk. Een homogene belangstelling voor Den Haag vrijwel verlo- schuilplaats waar het leven overzichtelijk ren.’ De politici zouden hún taal allang niet was, mensen zich thuis voelden en iedereen meer verstaan en zich meer bekommeren om elkaar kende. de zielige probleemgevallen. De noeste wer- Hoe is het veertig jaar na dato op de pont kers betaalden wel voor alle uitkeringen en van kwart over zeven, in de Rossiniflat en subsidies, maar kregen zelf niets. ‘Het is een de Bruggenhof-camping? De pontvaarders groep die zich, buiten het werk om, in het zelf- van destijds zijn vervangen door een nieuwe vertimmerde paleisje, het op te bouwen gezin- generatie werkenden, die in meerderheid netje en de afzondering van het tuinhuisje geen PvdA meer stemmen. De Tilburgse Ros- heeft teruggetrokken.’ sinistraat staat nu vol met rijtjeshuizen. Veel Een jaar later, in ™, deed Van Westerloo oude galerijflats zijn gesloopt, maar er kwa- verslag vanuit een flatwijk in Tilburg-Noord. men ook weer nieuwe galerijflats. Inmiddels De bewoners lieten hem weten dat ze graag ‘op wonen er in Stokhasselt zo’n veertig nationa- hun eigen’ zijn. Contact was iets dat ontlopen liteiten. moest worden. ‘Een mens heeft afstand van an- Camping Bruggenhof is omgebouwd tot deren nodig én hun nabijheid: voor heremiet Europarcs Resort De Biesbosch. Tweehonderd of bijenvolk zijn weinigen geboren. Op de Ros- chalets zijn gekocht door particuliere beleg- siniflat is nabijheid zó nadrukkelijk dat de af- gers en worden met  % rendement verhuurd stand er met een zekere kracht bewaard wordt.’ aan Polen, Tsjechen en andere Oost-Europese (De pont van kwart over zeven: de beste journa- arbeidsmigranten. listieke verhalen, ¢) Bewoners spraken over Het samenwerken en samenleven was de Turkenflat en ‘de afvalbak van de bijstand’, veertig jaar geleden al ingewikkeld en is al woonde er niet meer dan één Turks gezin door de komst van vele migranten uit ver- en ging de overgrote meerderheid overdag schillende windstreken nog ingewikkelder naar hun werk. De ontwerper had zich de wijk geworden. De toegenomen diversiteit zet de utopisch voorgesteld. Het zou een ‘ongelooflijk sociale samenhang onder druk. Gelukkig kent gezellige boel’ worden. Maar de grasvelden tus- Nederland geen banlieues, zoals Parijs, Lyon sen de flats werden volgebouwd met nog meer of Marseille. Stokhasselt is geen La Castellane. flats en het ruim opgeze£e stedenbouwkun- Maar Den Uyls opgave om ‘de boel een beetje dige plan maakte plaats voor stadsverdichting. bij elkaar te houden’ is actueler dan ooit.

S& D Jaargang  Nummer  April  ¢¢¢ Column

Twee dingen

Door Menno Hurenkamp Li Vos en Nelleke Vedelaar verheugd over de Redacteur S&D weg omhoog die was ingeslagen. Het resul- taat was immers beter dan dat van de Tweede Kamerverkiezingen van . Sterker, in de Nederland is een rechts land. Elk new kid on the Eerste Kamer kon de PvdA wel eens een rol van block rechts van de VVD komt in aanmerking belang gaan spelen. voor regeringsdeelname. De LPF deed mee aan Tja. In  leed de PvdA de grootste parle- Balkenende I, de PVV gedoogde Ru£e I. Ook mentaire nederlaag ooit, ter wereld. Het aan- Forum voor Democratie zal op veel plaatsen tal stemmers nodig voor de negen zetels van meedoen aan het bestuur. De clubs die zich in toen bestond uit: alle mensen die voor hun be- de loop van de tijd links van de PvdA manifes- taald werk afhankelijk waren van de PvdA plus teerden (SP, GroenLinks, Partij voor de Dieren, gezinsleden. Dat er nu ook weer wat buren en Denk) kunnen daar alleen van dromen. kennissen meestemmen is leuk. Maar gelegen- Waar het eindigt is koffiedikkijken — de LPF- heidscoalities zien als de weg omhoog, dat is implosie, de PVV-verschrompeling, iets anders. de zeephelling op met een step: hard werken Maar wie weet is de Forum voor Democratie- aan een dealtje rond pensioen en ondertussen strategie van aanvallen op vrijheid van pers, hopen dat alle (!) concurrenten (Klaver, Je£en, academie en kunst in algemeen beschaafd Marijnissen, Thieme, Kuzu) vlak voor de vol- Nederlands een gouden greep om de  % onte- gende verkiezingen iets stoms doen. vreden kiezers vast te houden. Dan ziet het er Wie weet stijgt de PvdA dan van  naar ¢ nog somber uit voor artiesten, onderzoekers zetels, met als beloning deelname aan het ka- en andere liefhebbers van het vrije woord. binet Hoekstra I (CDA–VVD–D–PvdA). Waar- Daags na de verkiezingen interviewde ik bij Asscher manmoedig vanuit de Tweede een groep Hollandse bouwvakkers, metselaars Kamer zijn bewindspersoon op Binnenlandse en timmerlui van tussen de  en . Ze hadden Zaken (Dijksma) en de twee staatssecretaris- Forum gestemd, of VVD, of CDA. Ze legden dat sen op Sociale (Nijboer) en Europese Zaken vooral uit aan de hand van het thema dat de (Ploumen) aanvuurt. Met deze verantwoor- elite op zijn donder moet krijgen. Daarop op- delijkheid maakt de PvdA natuurlijk vuile perde ik dat hun zorgen over pensioen en on- handen (zoals het invoeren van een achteraf eerlijke concurrentie op de arbeidsmarkt ook betreurde enkelband voor journalisten) dus verwoord worden door SP en PvdA. De mannen de terugval daarna is ingeprogrammeerd. vonden de suggestie niet het bespreken waard. In het rechtse Nederland kan links twee Ze geloofden niet meer in die partijen. Ooit kanten op. De handen ineenslaan of op een hadden ze een ruime verzorgingsstaat gehad: ijsschots naar de zomer kibbelen wie mag de PvdA had die aan de immigranten gegeven. sturen. Het eerste mislukte tot nu toe stee- Die twee dingen — de ongenadige aanval vast, want er is altijd iemand die profiteert op de verworvenheden van de liberale rechts- van verdeeldheid. Meestal was dat de PvdA, staat en de totale breuk tussen links en forse maar inmiddels Thierry Baudet. Mei Li Vos delen van de achterban — maken de reactie en de rest van de Eerste Kamerfractie moeten van de PvdA op de verkiezingsuitslag voor de daarom twee dingen maken: testruns in linkse Provinciale Staten schamel. In het verlengde samenwerking en haast, want PvdA-kiezers van die uitslag spraken Lodewijk Asscher, Mei sterven uit.

S& D Jaargang  Nummer  April  

10 oktober 1976, Joop den Uyl en Wim Duisenberg. 

HONDERD JAAR JOOP DEN UYL (1919–1987)

‘Het kabinet-Den Uyl werd door grote delen van links verguisd. De mildste omschrijving was dat het een kabinet van reformisten was.’ Marijke Linthorst

‘Den Uyl bewaakte twintig jaar lang met succes het sociaal- democratische profiel van de partij en zorgde ervoor dat de partij herkenbaar bleef voor grote groepen kiezers.’ Philip van Praag

‘Ik voorzag dat we de gapende kloof tussen ons niet zouden kunnen dichten. En dat ik dus zou moeten opstappen als ik die voorgeschreven stap naar gelijkheid voorbij zou laten gaan.’ Hedy d’Ancona

‘Den Uyls plandenken hield niet in dat hij afscheid wilde nemen van de markteconomie, maar wel dat hij vond dat de markt ondergeschikt moest zijn aan maatschappelijke doelen.’ Paul de Beer

FOTOCOLLECTIE ANEFO FOTOCOLLECTIE ‘Hij had zich opgewerkt uit een eenvoudig milieu, maar hij voerde zijn emancipatiestrijd niet uit naam van de waarden van het ‘gewone volk’ maar uit naam van de echte cultuur en de bestaanszekerheid waaraan dat gewone volk nu eindelijk eens

NATIONAAL ARCHIEF | NATIONAAL moest kunnen toekomen.’ Henk te Velde FOTO

S& D Jaargang  Nummer  April  ™™™

‘Den Uyl kende geen dedain’

Jongeren kunnen zich nauwelijks een voorstelling maken van de tijdgeest waarin Joop den Uyl politiek actief was. Dat hoeft natuurlijk niet te verbazen, maar jammer is het wel. Het bijzondere van Den Uyl wordt mede bepaald door hoe het er in zijn tijd aan toeging. Als we dat inzien, kunnen we ook nu nog van hem leren.

MARIJKE LINTHORST

Redacteur S&D

Ik ben geboren in ¢. Mijn vader was schoen- In diezelfde periode had ik op de middelbare maker, de vader van mijn eerste vriendje school een leraar Nederlands die met onver- moest op zijn veertiende van school, moeders holen afkeer sprak over Nederlanders die met waren huisvrouw. De meeste kinderen waar ik een kofferbak vol levensmiddelen naar het op de lagere school en in de buurt mee optrok buitenland op vakantie gingen. Voor hem was verkeerden in een soortgelijke situatie. Vaak dat een toonbeeld van bekrompenheid. Hij grote gezinnen (ik kom uit een gezin met zes had werkelijk geen idee. kinderen) waarin het lastig was om de eindjes In de jaren zestig kwamen kinderen van aan elkaar te knopen. Maar wij, de kinderen, de gevestigde orde en ‘sociale stijgers’ voor kregen kansen. Waar onze vaders nog moes- het eerst in een gezamenlijke omgeving met ten proberen zich op te werken door avond- elkaar in contact. Op de middelbare school studies mochten wij ‘doorleren’. en later op de universiteit. Ze hadden geen Daarmee betraden we een nieuwe wereld, benul van elkaars achtergrond, ervaringen en waar andere — voor ons onbekende — gewoon- verwachtingen. tes en codes golden. Die twee werelden (de Op persoonlijk vlak was dat geen pro- nieuwe en die van thuis) sloten niet op elkaar bleem. Ik heb veel goede vriendinnen aan aan, het knarste en schuurde. Toen ik veertien mijn middelbare schooltijd over gehouden. was zouden we voor het eerst van mijn leven Maar politiek speelde het een niet te onder- op vakantie gaan, kamperen. Mijn vader was scha£en rol. zelfstandige en had natuurlijk geen betaalde Veel hoger opgeleide jongeren in die tijd vrije dagen, laat staan vakantiegeld. Mijn moe- waren links. Maar de maatschappelijke idea- der spaarde dus het hele jaar. Ze legde geen len liepen ver uiteen. Mijn vriendinnen uit de geld opzij (veel te riskant in een gezin waar hogere inkomensklasse ze£en zich met name altijd tekorten zijn), maar ze kocht iedere af tegen hun ouderlijk milieu. Ik en het hand- week iets extra’s. Houdbare producten die jevol met mij vergelijkbare leerlingen streef- op vakantie meegenomen konden worden. den er juist naar om in de buurt te komen van

S& D Jaargang  Nummer  April  HONDERD JAAR JOOP DEN UYL (1919–1987) 

Marijke Linthorst ‘Den Uyl kende geen dedain’

wat die ouders bereikt hadden. Dat was de op- we in de PvdA dat niet je afkomst maar je dracht van onze ouders: wij moesten het beter toekomst ertoe doet. Ik begrijp de bedoeling krijgen dan zij. In feite hadden we een totaal van de uitspraak, maar strikt genomen is het verschillende agenda. te kort door de bocht. Je afkomst is gelukkig Dat was de tijd waarin Den Uyl opkwam. niet meer beslissend voor je lotsbestemming, maar zij bepaalt door de ervaringen die je Kleine stapjes en smalle marges hebt opgedaan wel in belangrijke mate hoe je in het leven staat. En in de tijd van het kabinet- Toen het kabinet-Den Uyl aantrad was ik Den Uyl leefden mensen in werkelijkheden die eenentwintig. Ik studeerde politicologie aan materieel en cultureel enorm verschilden. de Universiteit van Amsterdam. Een buiten- Den Uyl was zich er zeer van bewust dat hij gewoon links bolwerk. Uiteraard was het daar rekening mee moest houden. De marges kabinet-Den Uyl een geliefd onderwerp van waren smal. Elders in dit nummer beschrijft discussie op de faculteit. Nu wordt op dit ka- Hedy d’Ancona het spanningsveld tussen binet teruggekeken als het meest linkse ooit. haarzelf als staatssecretaris van Emancipatie En dat was het natuurlijk ook. Maar in die tijd en Den Uyl als minister van Sociale Zaken werd het kabinet-Den Uyl door grote delen van links verguisd. De mildste omschrijving was dat het een kabinet van reformisten was. Kleine stapjes, daar veranderde je de wereld In de tijd van het kabinet niet mee. En dat was in mijn ervaring nu pre- cies wel het geval. Den Uyl leefden mensen In  was mijn moeder onverwacht over- in werkelijkheden die  leden. Mijn oudere broer, jongere zus en ik materieel en cultureel probeerden naast ons schoolwerk het gezin zo goed en zo kwaad als het ging bij elkaar en enorm verschilden op de rails te houden. Dat lukte. Maar twee jaar later werd mijn vader ernstig ziek. We waren aangewezen op de bijstand. We deden boodschappen bij de goedkoopste super- en Werkgelegenheid. Toen de werkloosheid markt, de prijzen kenden we uit ons hoofd. Per sterk opliep vond Den Uyl gelijke rechten voor week maakten we een lijstje van wat we nodig (gehuwde) vrouwen op de arbeidsmarkt moei- hadden, we telden het op en dan begon het lijk verdedigbaar. Hedy: ‘In die barre tijden schrappen. Net zolang totdat we precies uitga- vond Joop tweeverdieners een luxe, en dat die ven wat we te besteden hadden. Voortdurend vrouw als ze ontslagen of ziek werd, recht had was er de angst dat er iets stuk zou gaan of ver- op een uitkering terwijl ze nog een kostwin- sleten zou raken. En toen kwam het kabinet- ner naast haar had, vond hij onvoorstelbaar.’ Den Uyl. Het verhoogde de bijstand en daar Den Uyl was zeker niet de enige die er zo waren we enorm dankbaar voor. Een vetpot over dacht. Ik was zelf actief in de vrouwen- was het nog steeds niet, maar we konden weer beweging, maar in mijn ‘thuisomgeving’ ademhalen. Den Uyl betekende voor ons het vond vrijwel iedereen het flauwekul. Waarom verschil tussen ‘leven’ en ‘overleven’. moest een werknemer die van zijn loon een Kleine stapjes betekenen niet alleen veel gezin moest onderhouden premie afdragen voor de mensen die het betreft, het was ook de om een uitkering mogelijk te maken voor een enige manier waarop in die tijd verandering vrouw die deze uitkering niet nodig had? Deze tot stand kon komen. Tegenwoordig zeggen opva£ing weerspiegelde de maatschappelijke

S& D Jaargang  Nummer  April   HONDERD JAAR JOOP DEN UYL (1919–1987)

Marijke Linthorst ‘Den Uyl kende geen dedain’

werkelijkheid. In  had  % van de vrouwen een voor zijn begrip astronomisch bedrag. En betaald werk, in  was dat  %. Deze groep dat moest op een gegeven moment natuur- bestond voornamelijk uit zelfstandig levende lijk wel worden terugbetaald. Hij kreeg het vrouwen en jonge vrouwen. In overgrote er plaatsvervangend Spaans benauwd van. meerderheid stopten vrouwen met hun baan (Uiteindelijk viel het, zoals ik verwacht had, als zij trouwden en anders als zij hun eerste mee. Ik heb tien jaar lang f ,  per maand kind kregen. In lagere inkomensklassen werd terugbetaald.) het ook als een verworvenheid gezien dat Voor studenten van draagkrachtiger ou- vrouwen, en zeker moeders, niet ‘hoefden’ te ders was er een andere regeling. Hun ouders werken. En daar zat ook wel iets in. Het was kregen, afhankelijk van de mate waarin zij nog maar kort geleden dat kinderen zodra het hun studerende kinderen onderhielden, dub- kon van school werden gehaald om het ge- bele of zelfs driedubbele kinderbijslag. Dat zinsinkomen nog enigszins op peil te brengen vonden mijn middelbareschoolvriendinnen en bovendien was het huishouden een zware niet eerlijk. Het gaf hun ouders een machts- dagtaak. middel om hun gedrag te beïnvloeden. In het ergste geval hielden zij de kinderbijslag zelf. Eerlijk Mijn vriendinnen hadden dus inderdaad een andere strijd te voeren. Helaas werden dit Den Uyl staat bij uitstek symbool voor eerlijk soort discussies, over de verschillende situ- delen. Spreiding van macht, kennis en inko- atie waarin we ons bevonden en de daaruit men was een gevleugeld begrip. Maar in een voortvloeiende idealen die we nastreefden, samenleving in transitie, op weg van het gezin niet gevoerd. Dat is jammer. (Zeker in het als hoeksteen van de samenleving naar indi- geval van de studiefinanciering. Een kind viduele ontplooiingskansen, is het niet altijd kon zien aankomen dat een kostendekkende eenvoudig om te definiëren wat ‘eerlijk’ is. Of, basisbeurs voor alle studenten, ongeacht het anders geformuleerd, wat voor de één recht- inkomen van de ouders, nooit lang stand zou vaardig is wordt door de ander ervaren als kunnen houden.) Maar het is wel begrijpelijk: een grove schending van rechten. Het is maar de manier waarop veel discussies binnen links vanuit welk perspectief je het bekijkt. Dat gold werden gevoerd was vaak niet zachtzinnig. voor de behandeling van ‘tweeverdieners’ ver- sus kostwinners en het stak ook de kop op bij De positie van de nieuwkomer de studiefinanciering. In de tijd dat ik studeerde konden stu- Voor veel sociale stijgers is het lastig dat zij denten een studietoelage aanvragen. Deze de gewoontes en codes niet kennen van de bestond uit een kleine beurs, aangevuld met nieuwe wereld waarin zij terecht zijn geko- een renteloos voorschot. Of je hiervoor in men. Sommige gewoontes kun je (aan)leren. aanmerking kwam en hoe hoog de toelage Bijvoorbeeld hoe je met mes en vork moet was, hing af van het inkomen van je ouders. eten. Maar vooral de ongeschreven codes De bedoeling van het stelsel was nadrukkelijk plaatsen je voor problemen. ‘Iedereen’ lijkt te om het hoger onderwijs beter toegankelijk weten hoe hij zich in situatie X of Y moet ge- te maken voor kinderen uit lagere inkomens- dragen, behalve jij. Een manier om daarachter groepen. Dat heeft zeker zo uitgepakt, al ging te komen is de anderen te observeren. Het ligt dat niet vanzelf. Ik herinner mij dat ik uren voor de hand dat dit sporen nalaat in de wijze op mijn vader in heb moeten praten om een waarop de hiërarchie in een groep zich vormt. studietoelage aan te mogen vragen. De ren- Je neemt niet snel het voortouw als je je weg teloze lening voor de hele studie telde op tot nog moet vinden.

S& D Jaargang  Nummer  April  HONDERD JAAR JOOP DEN UYL (1919–1987) 

Marijke Linthorst ‘Den Uyl kende geen dedain’

In de jaren zeventig leidde dit ertoe dat dat ook deed. De (materiële) omstandigheden de discussie binnen links gedomineerd werd bepalen de ideeën van de mensen. In die zin door de kinderen van de gevestigde orde. Hun was Den Uyl meer marxist dan veel van de strijd was vooral gericht tegen het gezag. Dat linkse studenten die zich op Marx beriepen. moest bij voorkeur omvergeworpen worden en De uitdrukking ‘de boel een beetje bij elkaar anders ondermijnd. Je werkte er in ieder geval houden’ wordt nog wel herinnerd, maar bij niet mee samen. Die opva£ing was dominant Den Uyl stond het voor de rotsvaste overtui- in de studentenbeweging, de vrouwenbewe- ging dat nieuwe sociale bewegingen tot de na- ging en het spraakmakende deel van de PvdA tuurlijke achterban van de sociaal-democratie (Tien over rood). Wie het niet met deze stroming behoorden. Tegelijkertijd was hij er zich van eens was werd met dedain bejegend. Ik herin- bewust dat de oude achterban tijd nodig had ner mij een feministisch televisieprogramma om zich de nieuwe werkelijkheid eigen te (ik meen dat het Ot, en hoe zit het nu met Sien? maken. Niet verder springen dan je polsstok was), waarin Hedy d’Ancona gevolgd werd toen lang is. Den Uyl wist waar hij naar toe wilde. Daar is onze partij, en dat geldt ook voor veel andere partijen, later veel minder in geslaagd. De poli- De discussie binnen links tiek is meer ad hoc geworden. We maken plan- nen en treffen maatregelen die op zichzelf werd gedomineerd door de misschien niet eens verkeerd zijn, maar het kinderen van de gevestigde past niet in een groter samenhangend geheel. orde; hun strijd was vooral En dat is, denk ik, een cruciale voorwaarde om verschillende bevolkingsgroepen mee te ne- gericht tegen het gezag men. Als we echt alle kinderen kansen willen bieden, is er meer nodig dan geld erbij voor onderwijs. Dan moeten we niet alleen reage- ren als er misstanden op scholen boven water zij staatssecretaris van Emancipatie was. Ik heb komen, maar ook onder ogen durven zien dat de beelden niet kunnen terugvinden, maar mij de vrijheid van onderwijs (artikel  ) de kan- staat nog scherp op het netvlies hoe vijandig sen van kinderen niet altijd bevordert. de verslaggeefsters zich tegenover Hedy op- Als het ons ernst is met verbinding, moeten stelden. Niet om iets wat zij (wel of juist niet) we nadenken over ons huisvestingsbeleid. Ik gedaan had, maar om de simpele reden dat zij ben in ™¢ met pijn in het hart uit Amsterdam staatssecretaris was geworden. Dat ondermijn- vertrokken, de stad waar ik was geboren en ge- de de feministische revolutie eerder dan dat togen. We behoorden economisch inmiddels het haar bevorderde. Precies zoals het kabinet- tot de middengroep en voor deze groep waren Den Uyl de socialistische revolutie blokkeerde. er in de stad geen betaalbare huizen beschik- Tegenover de glorieuze revolutie viel de strijd baar. De middengroepen vertrokken in groten die wij nieuwkomers voerden (maatschappe- getale naar Almere, Purmerend en Lelystad. lijk méér bereiken dan onze ouders) in het niet. Amsterdam leek alleen nog bereikbaar voor de rijken en de lage inkomens. Het is nu dertig Den Uyl als verbinder jaar later en de geschiedenis herhaalt zich. Het politieke bedrijf is niet alleen steeds Den Uyl kende geen dedain. Het bijzondere meer ad hoc geworden, het richt zich ook in aan hem, zeker in die tijd, was dat hij zich in toenemende mate op specifieke doelgroepen. verschillende standpunten kon inleven en Voor Nederlanders met een Turkse of Marok-

S& D Jaargang  Nummer  April   HONDERD JAAR JOOP DEN UYL (1919–1987)

Marijke Linthorst ‘Den Uyl kende geen dedain’

kaanse achtergrond is er Denk, voor de oude- en Cultureel Planbureau zijn er alleen al in ren ¢Plus, voor milieubewuste jongeren die de zorg ruim vier miljoen mantelzorgers en ‘zin in de toekomst’ hebben staat GroenLinks. één miljoen vrijwilligers actief en het jongste Alle partijen proberen hun (gepercipieerde) Nivel-onderzoek naar solidariteit in de zorg achterban zo goed mogelijk te bedienen. Dat laat zien dat ruim  % van de Nederlanders leidt per definitie tot gefragmenteerde poli- bereid is om te betalen voor zorg waar zij zelf tiek die ook steeds meer uitgaat van het eigen geen gebruik van maken. gelijk. Klimaatdrammers versus klimaatont- kenners.

De rol van de politiek De vrijheid van onderwijs De afgelopen jaren is het beleid van opeenvol- (artikel 23) bevordert niet gende kabine£en er, al dan niet doelbewust, altijd de kansen van alle op gericht geweest de burger te transforme- ren in een kostenbewuste en kritische consu- kinderen ment die vooral zijn eigen belang in de gaten moest houden. Wissel geregeld van energiele- verancier en betaal geen ziektekostenpremie voor zorg die je niet nodig hebt — dat is goed De rol van politieke partijen is om te schet- voor je portemonnee. sen wat hen met de samenleving voor ogen Maar een samenleving is meer dan een staat. Daarbij hoort ook dat zij aangeven welke consumentenpanel. De ambitie van Den Uyl gevolgen dit op verschillende fronten heeft. om de boel bij elkaar te houden kun je ook ver- Wat betekent het voor de rol van de overheid? talen als: we zullen het samen moeten doen. Wat betekent het voor de verschillende bevol- Die gedachte is in de politieke mores van het kingsgroepen? (Wie moet wanneer een stapje huidige tijdsgewricht ver te zoeken. Tegelijker- terug doen? En wat krijgt hij ervoor terug?) tijd zie je in de alledaagse werkelijkheid niet Den Uyl was zo’n type politicus. Je kon het anders dan dat mensen het ‘samen doen’. Op met hem eens zijn of niet, maar hij wist wat schoolpleinen barst het van de opa’s en oma’s hij wilde en was daar duidelijk over. Het zou en als iemand onwel wordt in de metro of in mij niet verbazen als een grote groep mensen het verkeer wordt geschept schieten mensen snakt naar de terugkeer van dit soort politici: van alle kanten te hulp. Volgens het Sociaal de versplintering voorbij.

Noot

 Deze geschiedenis heb ik eerder beschreven in S&D   / ™, ‘Hoe de middenklasse verweesd raakte’.

S& D Jaargang  Nummer  April    

Den Uyl en Nieuw Links

‘De herkenbaarheid van de PvdA hangt nauw samen met een zekere drammerigheid, het steeds weer hameren op het aam beeld van gelijke kansen, gelijke parallelle inkomensontwikkeling, verkleining van inkomensverschillen. En in een maatschappelijke situatie die die kenmerken niet meer zou vertonen zou de PvdA haar herkenbaarheid verliezen.’ (Den Uyl, oktober ™) 

PHILIP VAN PRAAG

Politicoloog

De onvrede en boosheid in de PvdA over toen gangbare term) zou worden. Vondeling de prestaties van de eigen ministers in het was op dat moment nog de politieke leider kabinet-Cals waren groot in het voorjaar van van de partij, maar zijn populariteit was sterk , zeker na de teleurstellende Statenverkie- gedaald door zijn beleid als minister van zingen van maart dat jaar, vlak na het huwelijk Financiën. Tegen die achtergrond kreeg de van kroonprinses Beatrix in Amsterdam. In onafhankelijke commissie kandidaatstelling de maanden daarna hadden de ‘strafonder- onder leiding van voormalig fractievoorzi£er breking’ voor de oorlogsmisdadiger Lages, Jaap Burger in april  van het partijbestuur de ‘bouwvakrellen’ in Amsterdam en de aan- de opdracht om een kandidatenlijst op te stel- zienlijke verhoging van de vergoeding voor len met vier lijstaanvoerders. Volgens het par- de Kroon na de eerdere verhoging van de in- tijbestuur was er geen voor de hand liggende directe belasting op kleding en schoeisel nog kandidaat meer om als enige de lijst aan te meer kwaad bloed gezet in en buiten de partij. voeren. Medio september meldde Burger Het ongenoegen manifesteerde zich in heftige aan het partijbestuur dat de partijraad deze vorm in de partijraad en in de gewestelijke ver- mening vermoedelijk niet zou delen. Burger gaderingen. De PvdA-ministers Vondeling, Sam- zag het goed. Op – september  veegde de kalden en Suurhoff hadden het volledig ver- partijraad in een besloten vergadering met bruid bij het partijkader, slechts één minister overgrote meerderheid het voorstel van tafel kon op waardering rekenen voor zijn beleid, om met vier lijs£rekkers de verkiezingen in te en dat was Joop den Uyl als minister van Eco- gaan. De afgevaardigden uit de gewesten, het nomische Zaken. Zijn gevecht met de oliemaat- middenkader, wensten één lijstaanvoerder en schappijen over de concessievoorwaarden voor wel Den Uyl. het winnen van olie en gas in de Noordzee had Het advies van de partijraad kreeg weinig hem populair gemaakt in de partij. aandacht in de media, wel besteedde Meijer De grote waardering voor Den Uyl beteken- Sluyser in zijn wekelijkse Vara-radiocolumn de niet dat hij automatisch lijstaanvoerder (de Commentaar op het nieuws op  oktober aan-

S& D Jaargang  Nummer  April  ––– HONDERD JAAR JOOP DEN UYL (1919–1987)

Philip van Praag Den Uyl en Nieuw Links

dacht aan de aanwijzing van Den Uyl. In een voor zover wel duidelijk, eerder conservatief persoonlijke brief had hij Den Uyl al eerder ge- dan progressief. De interne gang van zaken feliciteerd met ‘de komende uitverkiezing tot in de partij was een steen des aanstoots. De pispaal nummer één van de PvdA’. Zes weken deelname aan het centrumlinkse kabinet- later bekrachtigde het verkiezingscongres de Cals / Vondeling, na de val van het centrum- benoeming van Den Uyl. In de tussentijd was rechtse kabinet-Marijnen in ¢ over de de Nederlandse politiek nog meer in beroe- omroepkwestie, was nooit doorgesproken ring geraakt. Op oktober trad Nieuw Links met de leden. De wijze waarop de partij had in de publiciteit met het boekje Tien over rood; ingestemd met de goedkeuringswet voor het ruim een week later, in de Nacht van Schmel- huwelijk van kroonprinses Beatrix riep naar zer van  op – oktober, struikelde het kabinet de mening van Nieuw Links herinneringen Cals-Vondeling en weer een dag later werd op aan de pruikentijd uit de ach£iende eeuw: D’ officieel opgericht. ‘Ministers beslissen zonder de fractie te raad- plegen; de fractie besliste zonder de partij te raadplegen; de partij besliste zonder de kie- zers te raadplegen.’– De PvdA was midden jaren De beweging wilde dan ook in de eerste plaats de PvdA vitaliseren en democratiseren. zestig een verkalkte en Dat betekende met name een ingrijpende ondemocratische partij in wisseling van de macht. In de tweede plaats de ogen van de oprichters wenste men het politieke landschap drastisch te veranderen en in de derde plaats was het van Nieuw Links doel de PvdA te radicaliseren.¢ Den Uyl behoorde niet tot de oude garde van bestuurders die weinig zag in de bewe- ging. Hij deelde de opva£ing van de auteurs De benoeming van Den Uyl was geen reac- van Tien over rood dat de partij aan vernieu- tie op de opkomst van Nieuw Links of de val wing en verjonging toe was, maar tussen van het kabinet. De maatschappelijke en poli- Nieuw Links en Den Uyl zou nooit een harmo- tieke onrust in Nederland en de onvrede in de nieuze relatie ontstaan. In de eerste jaren was partij leidden zowel tot de aanwijzing van Den de onderlinge verhouding vaak zeer gespan- Uyl als tot het ontstaan van Nieuw Links, een nen. Voor enkele individuele leden van Nieuw groep twintigers en dertigers, met veelal een Links zou Den Uyl in de loop van de tijd wel hogere opleiding, die zich grote zorgen maak- grote waardering krijgen. te over de koers van de partij. Politiek gezien was de groep zeer heterogeen van samenstel- Nieuw Links versus Den Uyl ling; een deel van de actieve leden was sterk geïnspireerd door de democratiseringsbewe- In  had Den Uyl al tevergeefs geprobeerd ging en voelde een duidelijke verwantschap Jaap Burger op te volgen als PvdA-fractie- met het jongerenprotest en de jeugdcultuur voorzi£er in de Tweede Kamer. Hij kreeg uit de jaren zestig, een ander deel was verbon- nauwelijks steun in de fractie en accepteerde den met het ‘oud-linkse’ tijdschrift Links. korte tijd later de uitnodiging om wethouder In de ogen van de oprichters van Nieuw Publieke Werken in Amsterdam te worden. Links was de PvdA midden jaren zestig een Enkele jaren later keerde hij weer terug naar verkalkte en ondemocratische partij. Ondui- Den Haag, nu als minister van Economische delijk in haar principiële uitgangspunten en Zaken. In  volgde zijn benoeming tot lijst-

S& D Jaargang  Nummer  April  HONDERD JAAR JOOP DEN UYL (1919–1987) ¢¢¢

Philip van Praag Den Uyl en Nieuw Links

aanvoerder. In zijn aanvaardingsspeech op het atie’ en opperde de mogelijkheid van een bui- congres betitelde Den Uyl zichzelf als een es- tengewoon congres om een nieuw bestuur te tafe£eloper, ‘een man die de fakkel in de hand kiezen. Toen ook nog bekend werd dat Nieuw gedrukt krijgt met de boodschap en nu maar Links ter voorbereiding op het congres van zo hard mogelijk rennen, want we moeten een maart  eigen bijeenkomsten in het land achterstand inhalen’. wilde organiseren, was voor veel bestuurs- Nu hij de positie van lijs£rekker en fractie- leden de maat vol. Velen zagen dit als bewijs voorzi£er had veroverd, was hij niet van plan voor hun overtuiging dat Nieuw Links ‘als par- als tussenpaus slechts kort aan de macht te tij binnen de partij’ functioneerde. blijven. In zijn tijd als directeur van de Wiardi Burger stelde in het partijbestuur voor dat Beckman Stichting (–- ) had hij zijn idee- gezien het ontbreken van een minimale ver- en ontwikkeld over de wijze waarop de sociaal- trouwensbasis in de boezem van het bestuur, democratie de wereld zou kunnen verbeteren. de zeven bestuursleden hun zetel ter beschik- Als ‘reformist’ wilde hij niets liever dan ze in de king zouden stellen. De breuk zou daarmee dagelijkse politiek in kleine stapjes ten uitvoer een feit zijn. Den Uyl en partijvoorzi£er Sjeng brengen. Zijn ambitieuze inhoudelijk program Tans voelden daar niets voor, zij wilden de be- vereiste een langdurig fractievoorzi£erschap weging integreren in de partij maar verwacht- en zo mogelijk een premierschap. Bij het in- ten wel solidariteit met partij en partijbestuur halen van de achterstand had hij Nieuw Links en vertrouwen in de fractievoorzi£er. Zij kre- nodig; als het aan de voormannen van de bewe- gen hun zin. Na twee lange en moeizame be- ging had gelegen, had Den Uyl het stokje echter stuursvergaderingen sprak het partijbestuur niet pas na twintig jaar overgedragen. in een verklaring eensgezind het vertrouwen Op het congres van november  werden uit in het beleid van de Tweede Kamerfractie zeven leden van Nieuw Links in het partijbe- en haar voorzi£er. Tevens werd vastgesteld dat stuur gekozen. Bijna een jaar later, in septem- de verantwoordelijkheid voor het dagelijkse ber ™, openden deze zeven bestuursleden beleid berus£e bij de fractie. André van der een frontale aanval op Den Uyl. In een discus- Louw, informeel de leider van Nieuw Links en sienota, die bijna onmiddellijk uitlekte naar lid van het partijbestuur, liet weten niet bang Het Parool, werd geconstateerd dat het par- te zijn voor een stuk gezichtsverlies en wilde tijbestuur niet goed functioneerde en dat de nagaan hoe de aangekondigde bijeenkomsten leiding van de partij in feite bij de Tweede Ka- van de groep een officieel partijkarakter kon- merfractie berus£e. Het primaat van de fractie den krijgen. over de dagelijkse politieke lijn was hun grote Het was niet de laatste aanval op de positie ergernis. Vooral de fractievoorzi£er moest het van Den Uyl. Een poging in  om de popu- ontgelden: laire André Kloos, op dat moment nog voorzit- ter van het vakverbond NVV, te lanceren als De plaats van Den Uyl in het partij bestuur lijs£rekker bij de Tweede Kamerverkiezingen is een probleem op zich […]. En dan blijkt van  stui£e op diens onwil om mee te dat Den Uyl een eigen besluit vormende werken. De Nieuw Links-sympathisanten in functie van het partijbestuur sterk heeft het partijbestuur stelden vervolgens voor om belemmerd […]. Dit alles maakt het naar dan met een meervoudig lijs£rekkerschap de ons inzicht nodig dat wij ons gaan bezin- verkiezingen in te gaan, een terugkeer naar nen op de plaats van Den Uyl in de partij.™ de praktijk van voor . In het partijbestuur staakten de stemmen, maar de partijraad Den Uyl schreef een felle reactie, sprak in het veegde het voorstel van tafel en wilde opnieuw partijbestuur van een dreigende ‘ontplofsitu- onder leiding van Den Uyl de verkiezingen in.

S& D Jaargang  Nummer  April  

Den Haag, 2 maart 1982, Ien Dales en Joop den Uyl. HONDERD JAAR JOOP DEN UYL (1919–1987) 

Philip van Praag Den Uyl en Nieuw Links

In het voorjaar van  hief Nieuw Links paradigma van de sociaal-democratie, na het zichzelf op en werd André van der Louw par- reformistisch marxisme van rond  en het tijvoorzi£er. In  bleek dat de voormalige plansocialisme gericht op sociale zekerheid Nieuw Linksers zich eindelijk verzoend had- uit de jaren dertig. den met het leiderschap van Den Uyl. Na de De weg naar vrijheid vormde een uitvoerige val van het kabinet-Biesheuvel schaarden herbezinning op het sociaal-democratische partijbestuur en partijraad zich in de zomer gedachtegoed na de crisisjaren van het inter- van  voor het eerst eensgezind achter het bellum en de gruwelijke ervaringen met tota- lijs£rekkerschap van Den Uyl. Uiteindelijk was litaire staten. Enerzijds bouwde het voort op hij een van de weinigen die de stormloop van de plangedachte uit Het Plan van de Arbeid uit Nieuw Links op de machtsposities in de partij  ¢, anderzijds betrof het ook een standpunt- overleefde. Onbeperkt vertrouwen genoot hij bepaling in het debat over de relatie tussen zeker niet. Onder druk van de linkervleugel ordening van de markt door overheidsingrij- werd bij de start van het kabinet-Den Uyl de ‘Keerpuntbewakingsgroep’ ingesteld, om toe te zien op de nauwgeze£e uitvoering van het  verkiezingsprogramma Keerpunt ›œžŸ. Investeringen in onderwijs, Het was de partijraad bestaande uit het middenkader van de gewesten die in  Den zorg, wonen, openbaar Uyl aan de macht bracht, het was opnieuw de vervoer, sport en recreatie partijraad die in , ondanks de opmars van moesten zorgen voor meer Nieuw Links, het idee van Nieuw Links afwees om met meerdere lijs£rekkers te gaan wer- gelijke kansen in Nederland ken. Pas in de jaren daarna zou de invloed van de linkervleugel in de partijraad steeds sterker worden, zoals zou blijken tijdens de kabinets- formatie van . pen en individuele vrijheid. Terwijl Friedrich Hayek elk overheidsingrijpen afwees en in De ideeën van Den Uyl –– betitelde als The road to serfdom, volgde de PvdA (en veel andere sociaal-democratische De ideeën die Nieuw Links uitdroeg sloten op partijen) de denkbeelden van K. Mannheim en sommige punten goed aan bij de opva£ingen werkte diens centrale begrip planning for free- van Den Uyl. Op andere punten botsten ze ech- dom verder uit. De vrijheid van het individu ter behoorlijk. Als we kijken naar de opva£in- vereiste een zekere sociaaleconomische orde- gen die Den Uyl in de loop van de tijd ontwik- ning, het wegnemen van belemmeringen voor keld had, is het duidelijk waar de verschillen zijn ontwikkeling in gemeenschapsverband en overeenkomsten liggen. en een fundamentele democratisering van de Den Uyl was als directeur van de Wiardi maatschappij.

MARCEL ANTONISSE, ANEFO ANTONISSE, MARCEL Beckman Stichting in belangrijke mate verant- Den Uyl karakteriseerde De weg naar vrij- woordelijk voor twee toonaangevende publi- heid in ¢ als ‘een eerste poging om de caties. In ¢ verscheen De weg naar vrijheid. inhoud af te tasten van socialistische grondbe- Een socialistisch perspectief en in  Om de ginselen in een maatschappij, die de scherpte kwaliteit van het bestaan. In deze twee studies van haar kapitalistische trekken had verloren. zijn essentiële onderdelen van het ideeën- Daartoe werd uitgegaan van de vrije ontplooi- NATIONAAL ARCHIEF | NATIONAAL goed van Den Uyl terug te vinden. Becker en ing van de mens als norm voor socialistische

FOTO Kalma omschrijven het als het derde grote politiek. Het nadrukkelijk vooropstellen van

S& D Jaargang  Nummer  April  ™™™ HONDERD JAAR JOOP DEN UYL (1919–1987)

Philip van Praag Den Uyl en Nieuw Links

de vrijheid als norm hield een bewuste keuze de collectieve sector en een beperking van de in’. Vrijheid betekende ook een verwerping groei van de individuele consumptiemogelijk- van elk type totalitair stelsel, waaronder met heden. Investeringen in onder andere onder- name ook het communisme. Hij voegde daar- wijs, gezondheidszorg, wonen, openbaar ver- aan toe dat vrijheid en sociale gerechtigheid voer en sport en recreatie zouden een bijdrage in het socialistische denken onlosmakelijk kunnen leveren aan meer gelijke kansen in Ne- met elkaar verbonden zijn, maar het streven derland. Internationaal gezien hoorde meer naar rechtvaardigheid mocht niet ten koste geld voor ontwikkelingshulp daar ook bij. gaan van de vrijheid. Den Uyl was hierbij sterk beïnvloed door de Ideologische vergezichten en het geloof in Amerikaanse econoom John Galbraith, die een socialistische heilstaat wees Den Uyl af, zich in zijn boek The Affluent Society keerde te- het ging om concrete hervormingsmaatrege- gen een samenleving die zich kenmerkte door len. In feite betekende dit ook het aanvaarden private rijkdom en publieke armoede. Den Uyl van de gemengde economie. Niet langer werd stond oorspronkelijk nogal sceptisch tegen- planning gezien als een stap op weg naar over zijn ideeën en discussieerde uitvoerig een socialistische maatschappij; het ging met zijn medewerkers bij de Wiardi Beckman om een naar sociaal-democratische normen Stichting. Eenmaal overtuigd droeg hij de georganiseerde markteconomie, waarbij de visie met kracht uit. In de partij was niet ieder- overheid een belangrijke macro-economische een enthousiast. Oud-premier Drees en zijn sturende rol vervult. Wel bleef de realisatie zoon Drees jr. spraken smalend over professor van gelijke kansen tot ontplooiing en deel- Uylbraith, terwijl de vakbondsvleugel bang name aan de maatschappij noodzakelijk. was voor een aantasting van hun vrijheid tot De groeiende welvaart en sociale zekerheid het voeren van loononderhandelingen. leidden volgens hem niet tot een afname Het rapport getuigt van de visie van Den van de maatschappelijke ongelijkheid of een Uyl op de verdere ontwikkeling van de verzor- verdwijnen van ‘de formidabele kloof die nog gingsstaat. Met behulp van economische en steeds de smalle leidende laag van de grote sociaalwetenschappelijke inzichten zou het massa scheidt’. Democratisering van de on- mogelijk zijn de maatschappelijke ontwikke- derneming, van het hoger onderwijs en van ling in vergaande mate te sturen. Op dit punt de cultuur was noodzakelijk. In ¢ spreekt sloten de opva£ingen van Den Uyl en Nieuw hij tevens over ‘hervorming van de bezitsver- Links nauw bij elkaar aan. houdingen’ en ‘spreiding van macht’.– Een belangrijke generatiegenoot ziet dit als een Den Uyl en de ideeën van Nieuw Links sterk pragmatische opstelling en een ontideo- logisering van de partij, maar wijst er wel op In Tien over rood was het onderdeel ‘Gelijk- dat de partij nog steeds streefde naar maat- heid’, handelend over de sociaaleconomische schappijhervorming.¢ verhoudingen, met  bladzijden het meest In het rapport Om de kwaliteit van het be- omvangrijk en gedetailleerd uitgewerkt. De staan kregen deze doelstellingen een verdere auteur van dit deel, de econoom Hans van invulling. Den Uyl koos in zijn centrale bij- den Doel, formuleerde in vijf hoofdstukken drage aan dit rapport onverbloemd tegen een als belangrijke doelstellingen een gelijkere onbeperkte groei van de particuliere beste- inkomens- en vermogensverdeling, grotere dingsmogelijkheden en voor de groei van de zeggenschap van de werknemers en goede ge- collectieve voorzieningen. Het streven naar so- meenschapsvoorzieningen. Als instrumenten ciale rechtvaardigheid en gelijke kansen ver- werden daarbij genoemd een centrale loonpo- eiste een grotere aanwending van middelen in litiek, het in gemeenschapshanden brengen

S& D Jaargang  Nummer  April  HONDERD JAAR JOOP DEN UYL (1919–1987) 

Philip van Praag Den Uyl en Nieuw Links

van grond- en bodemscha£en, een veel sterke- De visie die Den Uyl in de jaren vijftig had re progressie in successie- en schenkingsrech- ontwikkeld op de vrije samenleving en de ten en het versterken van de bevoegdheden democratische rechtsstaat kwam ook terug van de ondernemingsraad. in meer principiële kritiek op Nieuw Links. Deze voorstellen riepen binnen en buiten In een geruchtmakend interview in Vrij Ne- de PvdA weinig kritiek op; de meeste sloten derland in april  verweet hij de beweging goed aan bij het sociaal-democratische ge- dat ze rechtse dictaturen sterk veroordeelde dachtegoed. Het pleidooi voor goede gemeen- maar met begrijpende ogen keek naar linkse schapsvoorzieningen verschilde weinig van dictaturen. Ze lieten zich volgens hem verder de stellingname van Den Uyl in het rapport te veel inspireren door de ondemocratische Om de kwaliteit van het bestaan. Van den Doel ideologie van Herbert Marcuse, ‘die hier en werd in  het eerste uit Nieuw Links afkom- daar smaakt naar een autoritaire benade- stige Tweede Kamerlid en zou zich al snel tot ring’, leidend tot antiparlementarisme. De een vertrouweling van Den Uyl ontwikkelen. In  werd hij als enige Nieuw Linkser opge- nomen in het eerste schaduwkabinet onder leiding van Den Uyl. Deze zou een jaar later tevergeefs proberen hem te weerhouden van Den Uyl slaagde erin een overstap naar de wetenschap. Nieuw Links binnen de PvdA Het economische gedachtegoed uit een te houden en zo aansluiting te andere publicatie van Nieuw Links kon op veel minder waardering van Den Uyl rekenen. vinden bij jongere generaties De oud-linkse of marxistische vleugel binnen Nieuw Links was verantwoordelijk voor het boekje De macht van de rooie ruggen. Onder- werpen die in Tien over rood een ondergeschikte afwijzing van de parlementaire democratie rol speelden stonden in deze publicatie centraal. als veranderingsmodel en de hantering van Er werd onder andere gepleit werd voor in- illegale middelen zou volgens Den Uyl leiden grijpende structuurhervormingen en een tot geweldsexplosies en nieuwe onvrijheid.™ centrale rol van de overheid bij nieuwe inves- De Maagdenhuisbeze£ing van mei  kon teringen. Daarvoor was nationalisatie van het dan ook niet op zijn instemming rekenen. In bank- en verzekeringsbedrijf noodzakelijk, de ogen van Den Uyl was een beze£ing alleen evenals een centrale rol voor de overheid bij geoorloofd als uiterste middel bij een onre- belangrijke investeringsbeslissingen en de delijke tegenstander als alle mogelijkheden exploitatie van alle bodemscha£en door een tot overleg waren uitgeput. Dat was hier zeker staatsbedrijf. Den Uyl zag helemaal niets in niet het geval. deze voorstellen en ui£e harde kritiek. Bij de Het partijbestuur steunde Den Uyl, tot presentatie van het boekje had hij het over teleurstelling van veel aanhangers van Nieuw kreten, gebrek aan bruikbare ideeën, het ont- Links. In een van zijn bekendste artikelen, De breken van bewijsvoering en onkunde. Hoe- smalle marge van democratische politiek, ge- wel hij het niet zo formuleerde zag hij deze schreven naar aanleiding van deze beze£ing, ideeën als een stap terug ten opzichte van de plei£e hij voor respect voor de rechtsregels opva£ingen die de partij in de jaren vijftig had van de parlementaire democratie en maakte ontwikkeld over de gemengde economie. Ook hij onderscheid tussen buitenparlementaire binnen Nieuw Links vond het boekje weinig actie, gericht op beïnvloeding van de parle- weerklank mentaire besluitvorming, en antiparlemen-

S& D Jaargang  Nummer  April   HONDERD JAAR JOOP DEN UYL (1919–1987)

Philip van Praag Den Uyl en Nieuw Links

taire actie gericht op het frustreren van de CPN. Ook de oudere generatie bleef de partij werking van de parlementaire besluitvor- grotendeels trouw. Weliswaar verliet oud-pre- ming. Den Uyl gaf hiermee scherp aan waar de mier Drees in  de partij en ontstond DS’, grenzen lagen van acties in een democratische maar bijna alle PvdA-bewindslieden en kop- rechtstaat. stukken uit de periode-Drees bleven in de par- tij. Het vertrouwen van de oudere generatie in De boel bij elkaar houden Den Uyl was groot. Zo liet oud-hoofdredacteur Voskuil van het Vrije Volk hem in juli  in Den Uyl besluit in ™¢ een hoofdstuk over de een brief weten dat hij om Den Uyl in de partij groeiende tweedeling in Nederland met de was gebleven. opmerking: ‘De boel bij elkaar houden, dat is Den Uyl hield niet alleen de partij bij el- het dus’. Zijn waarschuwing betrof de grote kaar, hij wist ook de traditionele electorale werkloosheid, de nieuwe armoede en meer achterban van de partij, veelal arbeiders en algemeen de toegenomen sociale ongelijk- meer in het algemeen lager opgeleiden, vast heid in Nederland. Het mo£o ‘de boel bij te houden. Als oppositieleider en als premier elkaar houden’ gold twintig jaar eerder ook had hij een scherp oog voor hun motieven al voor zijn opstelling tegenover Nieuw Links om PvdA te stemmen. In  constateerde en de kritiek van de oudere generatie op de hij al dat veel Nieuw Linksers geen oog beweging. Zeker in de eerste jaren van Nieuw hadden voor de ‘bu£er and bread- vragen’ Links werd hem van verschillende kanten van veel kiezers. Veel Nieuw Linksers en geadviseerd om op een breuk aan te sturen. leden die onder invloed van de beweging Zo schreef Van der Stoel in  in een brief lid werden van de partij hadden inderdaad aan Den Uyl: ‘Een conclusie is voor mij heel weinig affiniteit met de dagelijkse leefwe- duidelijk: Nieuw Links is een fundamenteel reld van veel PvdA-kiezers. Zij rich£en zich antidemocratische beweging, waarmee het vooral op de buitenlandse politiek, waarbij democratisch socialisme moet breken.’ Ook in de partij spanningen ontstonden over de Burger en oud NVV-voorzi£er Roemers lieten onvoorwaardelijke erkenning van de DDR, zich soms in die richting uit. Den Uyl voelde het lidmaatschap van de Navo en de kern- daar niets voor. Tegen zijn zwager, de socio- wapentaken van het Nederlandse leger. Het loog André Köbben, zei hij in die tijd met grote feit dat de PvdA daar geen electorale prijs stelligheid: ‘Ik hou ze er bij.’ voor betaald heeft, is vooral te danken aan Met actieve steun van partijvoorzi£er Tans Den Uyl, die zich bij voorkeur profileerde (¢-) en later van Vondeling (voorzi£er met sociaaleconomische onderwerpen, zoals van  tot ) slaagde Den Uyl erin om de inkomensnivellering en gelijke kansen. Den beweging binnen de partij te houden en aan- Uyl bewaakte twintig jaar lang met succes het sluiting te vinden bij een jongere generatie. sociaal-democratische profiel van de partij en Slechts enkele leden van Nieuw Links zouden zorgde ervoor dat de partij herkenbaar bleef de partij verlaten, sommige werden lid van de voor grote groepen kiezers.

Noten Boivin e.a. (™), Een verjon- mers, Arie van der Hek, Rei- gingskuur voor de Partij van de nier Krooshof, André van der  Interview in De Partijgenoot, Arbeid; opkomst, ontwikkeling Louw, Tom Pauka, Rob de Rooi nr. , oktober ™ (ledenblad en betekenis van Nieuw Links, & Arie van der Zwan (), van de PvdA-afdeling Leiden). Deventer: Kluwer, pp. -–. Tien over rood. Uitdaging van  Den Uyl archief, nr. . – Hans van den Doel, Han Lam- Nieuw Links aan de PvdA,

S& D Jaargang  Nummer  April  HONDERD JAAR JOOP DEN UYL (1919–1987) 

Philip van Praag Den Uyl en Nieuw Links

Amsterdam: Polak & Van Gen- PvdA (›œ¦¦-›œžž), Amsterdam: ¢ Th. van Lier (™), ‘Op weg nep, p. ™. Het Spinhuis, pp. -  . naar de verzorgingsstaat, ¢ Ph. van Praag (), ‘Van ge-  Ph. van Praag, (), pp. -™. (¢-)’, In: Bank & Tem- delegeerd vertrouwen naar  Ibid., p. ––, ¢. ming (red.), pp. –™-¢ . georganiseerd wantrouwen;  Frans Becker & Paul Kalma,  Van Thijn (™), p. ™. De betekenis van Nieuw Links (), ‘Twee dingen goed  Vrij Nederland, ¢ april . voor de Partij van de Arbeid’. begrijpen; het onverwoest- ™ Den Uyl archief, nr. ¢–, map In: C. Hietland & G. Voerman bare programma van Joop ‘Marcuse disc.’. (red.), ›£ over rood ¤£ jaar later, den Uyl’, In: S&D  / -,  J.M. Den Uyl (™), ‘Na de Amsterdam: Boom, p. –. pp. -¢. tweedeling’, in: J. M. Den Uyl,  Ed van Thijn (™), ‘De PvdA  Den Uyl (™™), Inzicht en Uit- De toekomst onder ogen, geprovoceerd (-)’, In: zicht, Opstellen over economie Amsterdam: Bert Bakker, Jan Bank & Stef Temming en politiek, met een inleiding pp. ¢-. (red.), Van brede visie tot smalle van Maarten van Rossem,  Den Uyl archief nr. ¢™ / –. marge, Alphen aan den Rijn: Amsterdam: Bert Bakker, p. .  André Köbben (™™), in: Marja Sijthoff, pp. ™-™.  Bart Tromp (), Het sociaal- Wagenaar (red.), Herinnerin-  Den Uyl archief, nr. ™. democratisch programma, de gen aan Joop den Uyl, Amster- ™ Nota ‘Na negen maanden’,  beginselprogramma’s van SDB, dam: Van Gennep, p. ¢. september ™. Zie verder Ph. SDAP en PvdA ›¨ž¨-›œžž, Am-  Den Uyl archief, nr. ––. van Praag (), Strategie en sterdam , pp. - .  Vrij Nederland, ¢ april . Illusie, elf jaar intern debat in de – Den Uyl (™™), p. ¢™ resp. .

S& D Jaargang  Nummer  April  

19 september 1981, Hedy d’Ancona en Joop den Uyl.   

Joop den Uyl, feminist in barre tijden

In ™ werd Hedy d’Ancona staatssecretaris Emancipatie in het tweede kabinet Van Agt. De strijd voor gelijke rechten van vrouwen voerde ze zowel binnen als buiten de PvdA.

HEDY D’ANCONA

Oud-staatssecretaris Emancipatie (›œ¨›-›œ¨Ÿ) en oud-minister van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur (›œ¨œ-›œœ©)

Dit jaar is het honderd jaar geleden dat vrou- Voldoende reuring om er bij het aantre- wen het kiesrecht kregen en ruim vijftig jaar den van het kabinet-Den Uyl aandacht aan te terug dat ze tot de slotsom kwamen dat hun besteden. Maar dat viel tegen: er werd in het dat weinig had opgeleverd. Hoe weinig, werd Regeerakkoord geen woord aan gewijd. Van- door Joke Kool-Smit op meeslepende wijze daar de festivalleus bij het vijºarige bestaan aan de orde gesteld in ‘Het onbehagen bij van MVM: ‘Den Uyl, het is tijd voor een emanci- de vrouw’, dat in oktober  verscheen in patiebeleid!’, die vergezeld van een geslaagde het literaire maandblad De Gids. De gedeelde prentkaartenactie met diezelfde tekst naar het verontwaardiging over de achterstand van kabinet werd gestuurd. vrouwen op maatschappelijk relevante ter- Die oproep leidde tot enige beweging; het reinen als onderwijs-, arbeids- en politieke formuleren van beleid werd uitbesteed aan participatie, was de directe aanleiding voor de een op te richten emancipatiecommissie en zogenaamde tweede feministische golf. er kwam een comité ter voorbereiding van In ’™ werd de Actiegroep Man Vrouw het ‘VN-jaar voor de vrouw’ in ¢. Maar het Maatschappij (MVM) opgericht en korte tijd kabinet-Den Uyl was al demissionair toen het daarna Dolle Mina. MVM profileerde zich door door de commissie geformuleerde vijºaren- programma’s met eisen, Dolle Mina kreeg plan naar de Tweede Kamer werd gestuurd. veel publicitaire aandacht door effectieve Zowel bij de PvdA als bij Joop den Uyl gloorde en ludieke acties zoals Baas in eigen buik. De er enig licht. Voor het schrijven aan het

HANS VAN DIJK, ANEFO DIJK, VAN HANS begin jaren zeventig opgerichte bladen Opzij nieuwe Beginselprogramma werden op mijn en Serpentine, het televisieprogramma Ot en verzoek, naast mijzelf, nog enkele feministen hoe zit het nou met Sien? en radiorubrieken gevraagd. Onze belangrijkste eis — de voor over de vrouwelijke seksualiteit verspreidden iedereen geldende verkorting van betaalde de feministische boodschap over het recht op arbeid, waardoor werk in de openbare sfeer zelfbeschikking en zelfontplooiing, en met re- en werk in de privésfeer eerlijker over man- NATIONAAL ARCHIEF | NATIONAAL gelmaat gingen we met z’n allen de straat op nen en vrouwen zou worden verdeeld — kreeg

FOTO om de legalisering van abortus af te dwingen. een plek in dat Beginselprogramma uit ’.

S& D Jaargang  Nummer  April  ––– HONDERD JAAR JOOP DEN UYL (1919–1987)

Hedy d’Ancona Joop den Uyl, feminist in barre tijden

Dat daarna dus verdween in de diepst moge- Joop had ook geen bezwaar tegen de brief lijke lade. die ik eind april ’™ naar de Tweede Kamer Maar Joop zelf, daartoe ook aangezet door stuurde. Daarin ging het niet alleen over de zijn vrouw Liesbeth, belegde op een paar zon- herverdeling van het betaalde en onbetaalde dagavonden discussies bij hem thuis over het werk tussen mannen en vrouwen, over het be- feminisme om zich snel bij te laten scholen. lang van meer vrouwen op topposities, maar Ondertussen werd in het eerste kabinet-Van ook om ‘doorbreking van bestaande machts- Agt dat in  begon, Jeltien Kraaijeveld (CDA) verhoudingen in de persoonlijke levenssfeer. staatssecretaris voor onder andere emanci- Het seksueel geweld tegen vrouwen en de patie, met de opdracht om samen met een eigen waarde van diverse leefvormen zullen kleine maar deskundige ambtelijke staf de in daarom belangrijke uitgangspunten zijn in de Emancipatienota geformuleerde doelstel- het Emancipatiebeleid. Uitgangspunt voor lingen te realiseren vanuit het ministerie van het te ontwikkelen samenhangend beleid met Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk. Op  september ™ trad het tweede kabinet-Van Agt aan. Mij werd gevraagd om als staatssecretaris Emancipatie mee te doen. Het voorstel dat een vrouw Dat deed ik onder de voorwaarde dat ik met de bijbehorende directie zou verhuizen naar het als ze ontslagen of ziek werd, ministerie van Sociale Zaken dat gedirigeerd recht had op een uitkering zou worden door Joop den Uyl, die beleid in- terwijl ze nog een kostwinner zake Werkgelegenheid aan dat departement had toegevoegd. Dat was dus mijn ideale naast haar had, vond Den Uyl uitvalsbasis voor de Derde Europese Richtlijn onvoorstelbaar die nog geïmplementeerd moest worden, en die ging over de gelijkheid tussen mannen en vrouwen in de Sociale Zekerheid, ongeacht de aanwezigheid van een kostwinner. betrekking tot seksueel geweld is dat het […] Ik verwach£e dat we daar vaart mee zou- voortvloeit uit de maatschappelijk onderdruk- den ze£en, meer ambitie tentoon zouden te positie van vrouwen.’ Dat het persoonlijke spreiden dan bij de verankering van de Eerste politiek is — de feministische slogan, waarmee Richtlijn (gelijk loon) en de Tweede Richtlijn we bedoelden dat issues die voor het leven van (gelijke behandeling in het betaalde werk), de vrouw van belang zijn, niet aan de keuken- waarbij Nederland ook tot de laatste behoor- tafel kunnen worden bevochten — daarmee de. Dit was dus ‘the place to be’, met Ien Dales zou Den Uyl zich nog wel verzoend kunnen als staatssecretaris voor Sociale Zaken en Joop hebben, maar dat hij zich daarmee ook liet den Uyl, de minister die z’n vrije avonden had verleiden tot dit soort taalgebruik, vond ik ook opgeofferd aan het feminisme. toen al een beetje vreemd. Joop, de sprookjes- Ik leek gelijk te krijgen. Joop protesteerde prins voor feministen? niet tegen de bijdrage die ik bij Van Agt had Die droom bleek al spoedig onzinnig. Hij ingeleverd voor de Troonrede. Misschien even veranderde gelukkig niet in een kikvors en naïef als ik om te denken dat zinsneden als: bleef trouw aan overtuigingen over de man- ‘De achterstand van vrouwen is structureel vrouwverhouding in moeilijke tijden. En het en toe te schrijven aan de onderdrukking van waren moeilijke tijden: het werkloosheids- mannen’ over de lippen van de majesteit zou- cijfer steeg tot huiveringwekkende hoogte, den komen. bezuinigingen in de sociale zekerheid waren

S& D Jaargang  Nummer  April  HONDERD JAAR JOOP DEN UYL (1919–1987) ¢¢¢

Hedy d’Ancona Joop den Uyl, feminist in barre tijden

nodig. De relatie tussen Den Uyl en Van Agt was gen of ziek werd, recht had op een uitkering bedroevend. En daar kwam ik met mijn bezwa- terwijl ze nog een kostwinner naast haar had, ren tegen zijn werkloosheidsplan, waar geen vond hij onvoorstelbaar. Ik voorzag dat we die vrouw in voorkwam, hetgeen hij herstelde, en gapende kloof tussen ons niet zouden kunnen met mijn gedram over het schrappen van het dichten. En dat ik dus zou moeten opstappen kostwinnersbeginsel, een verplicht onderdeel als ik die voorgeschreven stap naar gelijkheid van de Derde Richtlijn. Kostwinners waren voorbij zou laten gaan. Nederlands erfgoed, een overblijfsel uit de tijd We werden gered door de klok. Heel kort dat mannen geacht werden de kost te verdie- daarna, zeeg dit kabinet ineen. De Derde Richt- nen voor hun gezin en de vrouwen thuisbleven lijn werd door een opvolger gerealiseerd maar om voor dat gezin te zorgen. Een verworven- de Wet gelijke behandeling werd net zo lang heid waarvoor de vakbeweging in het begin uitgesteld tot ik hem met Ien Dales en Ernst van de vorige eeuw harde strijd had geleverd. Hirsch Balling in ’ kon verdedigen. Joop zou In die barre tijden vond Joop tweeverdie- zich zeker hebben neergelegd bij die uiteinde- ners een luxe, en dat die vrouw als ze ontsla- lijke legalisering van gelijkheid.

S& D Jaargang  Nummer  April  

Econoom uit Buitenveldert

Naast het haast liefkozende ‘ome Joop’ van zijn trouwe aanhangers was ‘de econoom uit Buitenveldert’ misschien wel de meest gebezigde typering van Den Uyl tijdens zijn loopbaan. Velen zagen hem behalve als politicus toch vooral als econoom. Den Uyls economisch denken is nog steeds actueel.

PAUL DE BEER

Redacteur S&D

Zou Den Uyl in deze tijd actief zijn geweest, daarom voor een sterke uitbreiding van de dan is het zeer de vraag of hij nog veelvuldig publieke dienstverlening. The Affluent Society als econoom zou zijn aangeduid. Hij was be- vormde de belangrijkste inspiratiebron voor slist geen academische econoom in de huidige het project Om de kwaliteit van het bestaan dat betekenis van het woord. Hij heeft nooit een Den Uyl als directeur van de Wiardi Beckman artikel in een ‘peer-reviewed journal’ gepubli- Stichting begin jaren zestig leidde. Dit project ceerd. In zijn economische stukken komt geen behelsde zowel een hartstochtelijk pleidooi wiskundige formule voor en zijn economische als een tot in details uitgewerkt voorstel voor beschouwingen waren altijd een mengeling een programma dat zich niet alleen richt op van economische en politicologische analy- economische groei maar vooral op verhoging ses, gekleurd door zijn politieke voorkeur. In van het welzijn van de bevolking. Uitbreiding dat laatste was hij heel expliciet — daar was hij van de publieke sector was daarvoor een natuurlijk ook politicus voor — terwijl heden- noodzakelijke voorwaarde. Tien jaar later daagse economen hun persoonlijke overtui- werd dit ook een centrale doelstelling van ging graag vermommen als een economisch Den Uyls kabinet. axioma: ‘mensen maximaliseren hun nut’ of Den Uyl liep daarmee vooruit op het econo- ‘de markt is efficiënt’. mendebat dat in de loop van de jaren zeventig Als er één inspiratiebron voor het eco- oplaaide. Daarin stonden tegenover elkaar de nomisch denken van Den Uyl moet worden economen die voor een groeiende publieke genoemd, dan is het wel de Amerikaanse sector plei£en, zowel uit het oogpunt van econoom John Kenneth Galbraith, die in maatschappelijk welzijn als van werkgelegen- ¢™ met zijn boek The Affluent Society het heidscreatie, en de economen die juist meer dominante neoklassieke denken aan de kaak ruimte aan de markt wilden laten en vonden stelde. Galbraith constateerde dat in een peri- dat de overheid een stap terug moest doen. ode van economische voorspoed de publieke De econoom Hans van den Doel, tussen  zaak schromelijk werd verwaarloosd: ‘private en  ook Tweede Kamerlid voor de PvdA, opulence and public squalor’. Hij plei£e ondersteunde in zijn columns in de Haagse

S& D Jaargang  Nummer  April  HONDERD JAAR JOOP DEN UYL (1919–1987) 

Paul de Beer Econoom uit Buitenveldert

Post en in zijn veelgelezen boeken de lijn van meringsmiddel evenzeer als de entreeprijzen Den Uyl. Hoewel Van den Doel en zijn geestver- voor de schouwburg, het commissarissentan- wanten in de jaren zeventig aan de winnende tième evenzeer als de blindenrente.’ hand leken, bleek dit uiteindelijk toch een Hoewel de groeicijfers van het bbp ook een pyrrusoverwinning. Het kabinet-Den Uyl was halve eeuw later nog steeds als dé indicator namelijk het laatste kabinet dat naar uitbrei- van de stand van de economie gelden, is de ding van de collectieve sector streefde. Alle ka- kritiek op deze indicator het afgelopen decen- bine£en sindsdien — ook die waarvan de PvdA nium weer aangezwollen. In opdracht van deel uitmaakte — wilden juist de collectieve de Franse president Sarkozy kwam een com- uitgaven terugdringen (wat overigens nog missie met gerenommeerde economen als niet betekent dat zij daar ook in slaagden). En Amartya Sen en Joseph Stiglitz in  met een zelfs het kabinet-Den Uyl zag zich, toen in  rapport waarin gepleit wordt voor een veel de oliecrisis uitbrak en de werkloosheid snel bredere welvaartsmaat dan het bbp. Zowel de begon op te lopen, gedwongen de groei van de Europese Commissie als de OESO pikte dit op publieke uitgaven te beperken tot maximaal  % per jaar, zoals PvdA-minister van Financiën Wim Duisenberg in zijn één-procents-nota (¢) betoogde. Het kabinet–Den Uyl was

Tegen het bbp-denken het laatste kabinet dat naar uitbreiding van de Terwijl het idee dat de publieke sector zou moeten groeien ten koste van de marktsector collectieve sector streefde tegenwoordig door vrijwel geen econoom of politicus meer wordt onderschreven, is een ander element van de agenda van Den Uyl actueler dan ooit. Dat is de gedachte dat met hun projecten ‘Beyond GDP’. Inmiddels onze vooruitgang niet alleen kan worden heeft ook in Nederland het CBS een bredere afgemeten aan de groei van de economie welvaartsmaat ontwikkeld, waarin bijvoor- of het bruto binnenlands product (dat toen beeld ook de schade aan het milieu wordt overigens nog bruto nationaal product meegewogen. Al deze initiatieven ten spijt is hee£e). Het bbp is immers een zeer imperfecte de dominantie van het bbp-denken nog zeker maatstaf van onze welvaart, zo zag Den Uyl niet ten einde gekomen. Zo krijgt de laatste al in de jaren zestig. ‘De vraag dringt zich op, prognose van het Centraal Planbureau over de of een ongekwalificeerde welvaartsgroei, of groei van het bbp steevast grote aandacht in scherper aangeduid, een groei van het reële de media, ondanks dat deze weinig zegt over inkomen per hoofd van de bevolking, die niet de ontwikkeling van ‘de kwaliteit van het be- nader wordt gericht en afgestemd dan in de staan’. Zo bezien blijft de agenda van Den Uyl bestaande maatschappelijke orde het geval is, uiterst relevant. tot groter welzijn en rechtvaardiger verhou- dingen leidt’, zo schreef hij in de inleiding van Grenzen aan de groei Om de kwaliteit van het bestaan ( ). ‘In de geduldige cijfers van het nationaal inkomen De oliecrisis van  confronteerde Den Uyl en het nationaal produkt telt de elektrische ook met een andere reden waarom een een- tandenborstel evenzeer als de verpleeghulp, zijdige focus op bbp-groei ongewenst is. Met de reclameuitgaven voor het definitieve kal- deze crisis kwam er een definitief einde aan de

S& D Jaargang  Nummer  April  ™™™ HONDERD JAAR JOOP DEN UYL (1919–1987)

Paul de Beer Econoom uit Buitenveldert

gouden jaren zestig met zeer hoge economi- overd, zij het met wisselende nadruk. In die sche groeicijfers. Hoewel Den Uyl nog dacht zin zijn de woorden van Den Uyl inderdaad dat er sprake was een tijdelijke ‘dip’ die met profetisch gebleken. Tegelijkertijd lijkt het een keynesiaans stimuleringsbeleid snel kon toch ook nog steeds een ‘luxe’ thema. De aan- worden overwonnen, zag hij in de oliecrisis dacht ervoor zwelt aan in tijden van econo- wel een andere reden om het groeidenken te mische voorspoed, maar verslapt weer als de relativeren. De oliecrisis liet immers zien dat economie in een recessie belandt — dan krijgt de overvloedige beschikbaarheid van goed- de groei van het bbp toch weer de hoogste kope fossiele brandstoffen niet langer van- prioriteit. zelfsprekend was. Een jaar eerder had de Club van Rome het rapport Grenzen aan de groei van Plandenken Dennis en Donella Meadows gepubliceerd, dat in Nederland veel stof deed opwaaien. Het Wat ook veranderd is, zijn de instrumenten rapport schetste een apocalyptisch toekomst- die economen bepleiten om een duurzame ontwikkeling te bevorderen. Den Uyl zocht de oplossing vooral in het idee van indicatieve economische planning. Op het eerste gezicht In de eerste decennia na de is dit element in het economisch denken van Den Uyl het meest gedateerd. Hij was Tweede Wereldoorlog was daarmee een kind van zijn tijd. Het wordt het plandenken in Nederland weleens vergeten dat in de eerste decennia wijdverbreid, ook onder na de Tweede Wereldoorlog het plandenken in Nederland wijdverbreid was, niet alleen christendemocraten onder sociaal-democraten maar ook onder christen-democraten. Zo heersten er na de oorlog aanvankelijk hoge verwachtingen van de publiekrechtelijke bedrijfsorganisaties. beeld waarin de wereldwijde economie ergens Dat waren door de sociale partners bestuurde in de eerste helft van de eenentwintigste eeuw organisaties die tot doel hadden de econo- een totale ineenstorting te wachten stond als mische ontwikkeling van sectoren te sturen ofwel de uitpu£ing van grondstoffen en ener- en te bevorderen via een actief investerings- giebronnen ofwel de vervuiling van het milieu beleid. Ook de oprichting van het Centraal geen halt zou worden toegeroepen. Hoewel de Planbureau direct na de bevrijding gaf uiting oliecrisis op zichzelf niets met schaarste aan aan het sterk ontwikkelde plandenken in olie te maken had, maar een politieke actie Nederland. Dat onder het kabinet-Den Uyl in van de Arabische staten was in het conflict met  het Sociaal en Cultureel Planbureau werd Israël, greep Den Uyl deze crisis toch aan om opgericht liet zien dat het plandenken bij Den voor een fundamenteel ander economisch be- Uyl — logisch voortvloeiend uit zijn ideeën leid te pleiten: ‘Zo bezien keert de wereld van over de kwaliteit van het bestaan — zich tot voor de oliecrisis niet terug’, zo stelde hij in buiten het economische domein uitstrekte. In zijn beroemde tv-rede in  (zie de bijdrage zijn plandenken was Den Uyl sterk beïnvloed van Henk te Velde). door de economen Hein Vos en Jan Tinbergen Het vraagstuk van de grenzen aan de groei (de eerste directeur van het CPB), de ‘rode — of duurzame ontwikkeling, zoals het nu ingenieurs’ die in de jaren dertig ook een meestal wordt aangeduid — heeft sindsdien belangrijke bijdrage hadden geleverd aan het een vaste plaats op de politieke agenda ver- Plan van de Arbeid om de crisis te lijf te gaan.

S& D Jaargang  Nummer  April  HONDERD JAAR JOOP DEN UYL (1919–1987) 

Paul de Beer Econoom uit Buitenveldert

Dit plandenken was in de jaren zestig en Nederlands Christelijk Werkgeversverbond zeventig ook dominant in de academische (NCW) waarin hij de overtuiging uitsprak wereld. De sociale wetenschappen wilden zich ‘dat de produktie uiteindelijk niet bepaald graag spiegelen aan de grote successen van de behoort te worden door vraag en aanbod, natuurwetenschappen en hoopten de samen- zoals ze op de markt tot gelding komen, maar leving op een wetenschappelijk onderbouwde door als tegenstelling geziene, democratisch manier in de gewenste richting te kunnen getoetste gemeenschapsbeslissingen’.– Hij sturen. Nu inmiddels bijna vergeten discipli- plei£e daarom onder meer voor hogere col- nes als cybernetica en futurologie gaven daar lectieve lasten, inkomensnivellering en meer uitdrukking aan. overheidsinvloed op de investeringen. Hij ge- Het plandenken moet ook worden bezien bruikte zelfs de term ‘vergemeenschappelij- in het licht van de Koude Oorlog. Die ging niet king van de produktie’, hetgeen gemakkelijk alleen gepaard met angst maar ook met een associaties kon oproepen met ‘socialisatie’ heimelijke bewondering voor de economische of ‘nationalisatie’. Dergelijke uitspraken en technologische prestaties van de Sovjet- lokten in januari  een tegenreactie van Unie en de andere centraal geleide econo- ondernemerszijde uit. Negen topbestuurders mieën. Die regimes mochten dan uit moreel van onder meer Shell, Philips en Unilever pu- oogpunt verwerpelijk zijn — daarover bestond bliceerden een open brief in NRC Handelsblad bij Den Uyl geen twijfel — de wijze waarop zij waarin zij ervoor waarschuwden dat het be- hun economie planmatig stuurden leek wel drijfsleven te veel beperkingen werden opge- degelijk veelbelovend. Waar er nu weinig eco- legd ten koste van een gezonde economische nomen aan twijfelen dat die centrale planning ontwikkeling. en het gebrek aan marktwerking uiteindelijk Het plandenken had onder het kabinet-Den funest waren voor de economische ontwikke- Uyl meer een symbolische betekenis dan dat ling, imponeerde de Sovjet-Unie in de jaren het in concreet beleid werd omgezet. En voor vijftig en zestig met haar snelle technologi- zover dit het geval was, kreeg het ofwel de sche en economische ontwikkeling, onder vorm van een algemene investeringssubsidie, meer resulterend in de lancering van de eerste zoals de Wet op de Investeringsrekening, WIR satelliet (de Spoetnik) in ¢ en de eerste (die overigens pas door het volgende kabinet mens in de ruimte (Joeri Gagarin) in . werd ingevoerd), waarmee miljarden naar het Den Uyls plandenken hield niet in dat hij bedrijfsleven zouden worden gesluisd, ofwel afscheid wilde nemen van de markteconomie, werd het een defensieve strategie om bedrij- maar wel dat hij vond dat de markt onder- ven die onder druk stonden te redden, met geschikt moest zijn aan maatschappelijke als meest beruchte voorbeeld de langdurige doelen. Winst alleen kon nooit een rechtvaar- staatssteun aan het noodlijdende scheeps- diging bieden voor economisch handelen, bouwbedrijf Rijn-Schelde-Verolme (RSV). uiteindelijk moest dit worden getoetst aan De uiteindelijke ondergang van RSV in ™ hogere maatschappelijke doelen. Onder zijn betekende ook het einde van pogingen om de kabinet werd dit denken nota bene door economie planmatig bij te sturen. In de loop minister van Economische Zaken Ruud Lub- van de jaren tachtig werd eerst onder econo- bers uitgewerkt in een ‘nota inzake selectieve men en daarna onder politici de opva£ing ge- groei’. meengoed dat de overheid zich zo min moge- Vooral in het bedrijfsleven riepen Den Uyls lijk in de economische ontwikkeling dient te denkbeelden over economische ontwikkeling mengen en alleen de kaders dient te scheppen veel weerstand op. In oktober – hield hij in voor een optimale marktwerking. Milieudoel- Nijmegen een geruchtmakende rede voor het stellingen dienden bijvoorbeeld niet primair

S& D Jaargang  Nummer  April     HONDERD JAAR JOOP DEN UYL (1919–1987)

Paul de Beer Econoom uit Buitenveldert

te worden gerealiseerd via quota of verboden, vraagstukken bijna allesoverheersend is en maar via heffingen, die bedrijven de ruimte de productieproblemen bijkans worden ver- laten om zelf de ‘optimale’ afweging te maken waarloosd. Alsof datgene wat verdeeld moet tussen de (maatschappelijke) kosten en de worden vanzelf ontstaat en niet door voortdu- (private) baten van hun activiteiten. De over- rende inspanning en slagvaardig reageren van tuiging dat de welvaart het meest gediend alle betrokkenen moet worden verkregen!’¢ is met een goed functionerende markteco- Zij refereerden daarmee aan het mo£o van het nomie, waarin de overheid zo min mogelijk kabinet-Den Uyl: ‘spreiding van inkomen, ken- intervenieert, zou in de jaren negentig ook nis en macht’. door sociaal-democraten worden omhelsd als onderdeel van de ‘Derde Weg’-filosofie. Eerlijk delen De crisis van ™, die bijna leidde tot de ineenstorting van het wereldwijde financiële Het streven naar een gelijkere verdeling van de maatschappelijke welvaart is ook een rode draad in het economisch denken van Den Uyl. Niet alleen zag hij reden om het puur op Den Uyl wilde geen afscheid economische groei gerichte denken te bekri- tiseren, minstens zo belangrijk was dat die nemen van de markt- groei eerlijker verdeeld zou worden. De laag- economie, maar de markt ste inkomens zouden meer moeten profiteren moest wel ondergeschikt zijn van de welvaarsstijging dan de hogere inko- mens, juist als die welvaartsgroei geringer zou aan maatschappelijke doelen zijn dan in het verleden. Hierin werd hij sterk geïnspireerd door de al eerder genoemde Jan Tinbergen en diens collega-econoom Jan Pen. Die betoogden dat een gelijkere inkomensver- systeem, deed weer even de discussie opflak- deling niet alleen kon worden gerealiseerd keren of de overheid toch niet een veel grotere via progressieve belastingen, maar ook via greep zou moeten krijgen op de economie — een grotere toegang tot het onderwijs en door of toch in ieder geval op de financiële sector spreiding van macht. Immers, de hoogste — maar toen de financiële crisis werd gevolgd inkomens hingen direct samen met schaarste door de eurocrisis, werd toch vooral de over- aan hoogopgeleide arbeidskrachten en met de heid zelf weer als belangrijkste probleem ge- machtspositie van bevoorrechte groepen. zien. Hoewel het plandenken nooit helemaal In de jaren zeventig zagen de meeste eco- lijkt te verdwijnen — zie het recente besluit nomen bevordering van economische groei van de Nederlandse overheid om aandelen in en verdeling van het nationaal inkomen nog Air France-KLM te kopen — neemt het nu toch als afzonderlijke doelen die los van elkaar ge- al decennialang geen centrale plaats meer in realiseerd konden worden. Terwijl economen in het economische of het politieke denken. adviseerden hoe de overheid de economische Toen de ondernemers in  in het geweer ontwikkeling kon stimuleren, was het aan kwamen, was dat niet alleen tegen de inmen- politici om te bepalen hoe men het verdiende ging van de overheid in het bedrijfsleven, inkomen via belastingen en sociale zekerheid maar ook tegen de sterke nadruk van het kabi- over de bevolking wilde verdelen. net-Den Uyl op herverdeling. De ondernemers In ¢ betoogde de Amerikaanse econoom klaagden dat ‘thans in het maatschappelijke Arthur Okun in zijn boek Equality and Effici- debat de belangstelling voor verdelings- ency: The Big Tradeoff echter dat te veel nadruk

S& D Jaargang  Nummer  April  HONDERD JAAR JOOP DEN UYL (1919–1987)   

Paul de Beer Econoom uit Buitenveldert

op herverdeling ten koste zou gaan van de nog altijd dat de overheid beter een stap terug economische groei, doordat het de prikkels kan doen dan zich hier meer in te mengen. voor mensen en bedrijven om zich in te span- Maar juist deze twee kernideeën van Den Uyl nen zou wegnemen. Deze redenering werd verdienen mijns inziens herwaardering in het snel het dominante gedachtegoed onder sociaal-democratisch denken. economen, waardoor pleidooien voor inko- Na Den Uyl is de PvdA ver meegegaan in het mensnivellering steeds kritischer tegemoet modieuze denken (‘New Public Management’) werden getreden. Zo werden de vele ingrepen dat de publieke sector zich de marktsector in de sociale zekerheid en de verlaging van ten voorbeeld moet stellen en primair moet de toptarieven in de inkomstenbelasting worden beoordeeld in termen van efficiëntie, vanaf de jaren tachtig mede verdedigd met vraagsturing, prestatiemeting en klantge- het argument dat ze goed zouden zijn voor de richtheid. Hoewel er zeker reden was om het economische ontwikkeling en voor de werkge- functioneren van de publieke sector kritisch legenheid. Pas vrij recent hebben economen te bekijken, heeft dit er per saldo toch toe bij- er oog voor gekregen dat grote (inkomens) gedragen dat het vertrouwen van de kiezer in ongelijkheid ook negatieve economische ef- de PvdA als de hoeder van het publieke belang fecten kan sorteren, onder meer doordat ze de is geschaad. Sociaal-democraten zouden er effectieve vraag remt (doordat hogere inko- verstandig aan doen om de publieke sector mensgroepen meer sparen) en doordat lagere weer veel meer als een eigenstandige sector te inkomens onvoldoende financiële mogelijk- zien met een eigen logica — in plaats van een heden hebben om in hun eigen ontwikkeling afgeleide marktlogica — die primair gericht is te investeren. op verhoging van de kwaliteit van het bestaan. Ook na de financiële crisis van ™ en Lessen  is het geloof in de mogelijkheid om de economische ontwikkeling aan maatschap- Met de bovengenoemde onderwerpen — de pelijke doelen te toetsen niet teruggekeerd, kwaliteit van het bestaan, de grenzen aan de met uitzondering wellicht van het vraagstuk groei, het plandenken en de spreiding van van duurzaamheid, hoewel ook daar de over- inkomen, kennis en macht — zijn zeker niet heid niet sturend maar hooguit corrigerend alle thema’s besproken waaraan de econoom optreedt. Dat is merkwaardig, omdat de crisis Joop den Uyl aandacht heeft geschonken. Zo van tien jaar geleden heeft laten zien dat een ontbreekt bijvoorbeeld het onderwerp van de markt die te veel aan zichzelf wordt overge- internationale economische verhoudingen. laten, grote maatschappelijke schade kan Nie£emin zijn deze vier onderwerpen vol- veroorzaken. doende om te laten zien dat het economisch Wie daadwerkelijk de kwaliteit van het denken van Den Uyl in veel opzichten nog ui- bestaan centraal wil stellen en erkent dat bbp- terst actueel is. De grenzen aan de groei — nu groei — laat staan winstgroei — daarvoor geen onder de naam van duurzame economische geschikte maatstaf is, zou zich ook moeten af- ontwikkeling — en de inkomensverdeling zijn vragen hoe de ontwikkeling van de private pro- ook nu nog (of beter: weer) uiterst belangrijke ductie in maatschappelijk gewenste richting en urgente thema’s. kan worden gestuurd. Dat betekent niet dat de Ten aanzien van de kwaliteit van het markt buiten werking moet worden gesteld bestaan — oftewel de verhouding tussen de of de ondernemingsgewijze productie moet private en de publieke sector — en het sturen worden opgeheven; wel dat de overheid actief van de economische ontwikkeling is de domi- ondernemingsstrategieën probeert te beïn- nante opva£ing onder economen en politici vloeden, bijvoorbeeld via investeringen in in-

S& D Jaargang  Nummer  April     HONDERD JAAR JOOP DEN UYL (1919–1987)

Paul de Beer Econoom uit Buitenveldert

frastructuur, gerichte investeringssubsidies en weloverwogen maatschappelijke keuzes. Er gedifferentieerde belastingheffing. Uiteinde- is dan ook alle reden om het denken van Joop lijk gaat het erom dat voor sociaal-democraten den Uyl ook op deze terreinen in herinnering te de toekomstige inrichting van de samenleving roepen en als inspiratiebron te laten fungeren niet het toevallige resultaat zou moeten zijn voor een eigentijdse sociaal-democratische vi- van de krachten van de ‘vrije’ markt, maar van sie op het economische beleid in de ste eeuw.

Noten  Ibid., p.  . ¢ www.historischnieuwsblad. GDP — gross domestic prod- nl / nl / artikel / ¢ / de-span-  Overgenomen in J. M. den Uyl uct — heet het bbp in het ning-tussen-den-uyl-en-de- (™), Inzicht en uitzicht. Op- Engels. ondernemers.html stellen over economie en poli- – ‘Socialisme en vrije onder- tiek. Amsterdam: Bert Bak- nemingsgewijze produktie’, ker / Wiardi Beckman Stich- in: Den Uyl, Inzicht en uitzicht, ting, pp.  - –. p. ™.

S& D Jaargang  Nummer  April 

Hamerende vuist en gekruiste armen

Henk te Velde typeert Den Uyl aan de hand van twee speeches: de rede waarmee hij in  het lijs£rekkerschap aanvaardde en de televisietoespraak over de gevolgen van de oliecrisis, in  .

HENK TE VELDE

Hoogleraar vaderlandse geschiedenis aan de Universiteit Leiden

‘Met ritmisch bewogen vuist kon Den Uyl missie? Je zou het denken, maar dan vergeten het beleid neerhameren’, luidt de kop boven we hoe lang het duurde voor hij zo bekend de necrologie die op de laatste dag van ™ kwam te staan, en we vergeten ook dat hij bij verscheen in NRC Handelsblad. Een uitzending zijn meest iconische speech met de armen van Andere Tijden vijfentwintig jaar na zijn over elkaar zat. Aan de hand van twee spee- overlijden, eind , begint met een compi- ches gaat het hier over de vraag hoe Joop den latie van meeslepende redevoeringen waarin Uyl zijn stijl als mobiliserend politicus vond we zijn rechtervuist voortdurend op en neer en voor mensen binnen en buiten zijn partij zien gaan. een populaire politicus werd, terwijl hij toch Al tijdens de verkiezingscampagne van vooral wilde discussiëren. Beide speeches zijn  schreef Godfried Bomans beschouwingen anders dan het bekende beeld wil, maar inte- over alle lijs£rekkers die hij van achter uit de ressant als sleutelmomenten: de verschuiving rokerige zaaltjes waarnam. Over Den Uyl: ‘Uit van technocraat naar meer publiekspoliticus, het arsenaal van bewegingen koos de spreker en zijn definitieve doorbraak naar het grote slechts één geste en deze bestond hierin, dat publiek in zijn vorm van staatsmanschap (een hij de rechterhand tot een vuistje balde en begrip waar hij overigens niet veel mee zou daarmee schuddende bewegingen maakte. hebben gehad). Het armpje bleef daarbij gekromd, zodat het  vuistje voortdurend langs het rechteroor heen ƒ„ november ƒ ††: ‘Om te winnen!’ en weer flitste.’ Bomans was geen liefhebber van Joop den Uyl en als je hem leest, denk je Den Uyl is niet altijd de populaire premier dat de eveneens katholieke Dries van Agt in geweest die in  voor de PvdA het absolute zijn commentaren op ome Joop veel van hem record van drieënvijftig zetels binnenhaalde. heeft geleerd. In de jaren vijftig en zestig was hij partij- Je kon er dus verschillend naar kijken, ideoloog en als wethouder en later minister maar wás die beweging niet Den Uyl? Zijn ge- was hij een technocratisch bestuurder die drevenheid, zijn overtuiging, zijn gelijk, zijn misschien meer vóór dan mét de mensen re-

S& D Jaargang  Nummer  April  – – – HONDERD JAAR JOOP DEN UYL (1919–1987)

Henk te Velde Hamerende vuist en gekruiste armen

geerde. De algemene politieke veranderingen Er was dus nagedacht over het retorische en Nieuw Links in het bijzonder greep hij aan effect van zijn toespraak, maar dat overheerste om een andere politicus te worden. zeker niet. Volgens een verder welwillend Een belangrijk moment in de metamorfose commentaar oogde Den Uyl bij zijn toespraak tot publieksgericht politicus was het lijs£rek- ‘klein, bleek, nerveus, maar geladen. Zijn zin- kerschap dat hij met zijn rede op het partij- nen zijn kort, duidelijk, recht op de man af. congres op zaterdag  november  aan- Er trilt een ondertoon van bewogenheid en vaardde: ‘Ik voel mij als de man die deelneemt emotie in mee’. Wel wat anders dan een hame- aan een estafe£eloop. Een man die de fakkel rende vuist dus. Volgens het Algemeen Handels- in de hand gedrukt krijgt met de boodschap blad van – november  had hij zijn speech en nu maar zo hard mogelijk rennen, want we zelfs ‘wat vermoeid uitgesproken’. De pers be- commentarieerde het congres uitvoerig, maar nergens bleek dat men de indruk had dat er iets heel bijzonders was gebeurd met het Als wethouder en minister aantreden van Den Uyl. De wijzigingen in de partijtop hadden zich de afgelopen jaren snel was Den Uyl een techno- opgevolgd en wat zou het voor verschil uitma- cratisch bestuurder die ken dat de ene ex-minister uit het kabinet-Cals meer voor dan met de een andere, Anne Vondeling, als partijleider opvolgde? mensen regeerde Den Uyl moest nog veel leren en dat wist hij zelf ook wel. In  keek hij terug: ‘Ach, ik was vier jaar geleden veel geremder, ik was minister geweest, wethouder en wetenschap- moeten een achterstand inhalen.’ ‘Er is geen pelijk ambtenaar en in die functies was ik tijd te verliezen. We hebben haast.’ nooit zo onder de mensen geweest.’ Hij moest Het beeld van de fakkeldrager was goed inderdaad wel wat overwinnen. In zijn begin- gekozen: ‘fakkeldragers’ speelden in de partij- tijd als partijleider werd hij door Nieuw Links traditie een rol als activistische huisbezoekers. achtervolgd met het verwijt dat hij meer be- Het thema van geen tijd te verliezen drukt ur- stuurder was dan oppositieleider en volgens gentie uit en past ook bij de gedreven Den Uyl. een Binnenhof-watcher kon hij aanvankelijk Maar de rede blinkt niet speciaal uit door reto- ‘alleen maar praten in cijfers, hij kreeg niet rische hoogstandjes. In het laatste deel mobi- één normale zin uit z’n mond’. Een vlo£e liseert hij weliswaar met drieslagen die op wij prater was hij zeker niet. Pas toen hij ontdekte (socialisten) hameren: driemaal ‘Als wij op- hoe hij zijn passie voor de politiek kon inzet- komen…’ en driemaal ‘Wij willen…’. Zo heeft ten als bindmiddel, werd hij langzamerhand hij ook een alinea waarin bijna iedere zin met de populaire en ‘hamerende’ politicus van de ‘wij’ begint en nog één die helemaal vol staat jaren zeventig. Toen bleek hij juist de figuur met wij. Verder speelt hij met de betekenissen die activisme en bestuur kon verbinden. van ‘goedkoop’: het gekozen program ‘is geen goedkoop program. Het bevat geen goedkope ƒ december ƒ Š‹: oliecrisis leuzen en geen goedkope beloften’. En aan het einde keert hij terug naar het beeld van de Een cruciale stap in de ontwikkeling van Den fakkeldrager. Ook had hij ‘veel succes’ ‘met het Uyls gezag als politicus is een optreden waar traditionele brieºe van een oud vrouwtje’, in in het geheel geen vuisten aan te pas kwamen. dit geval uit de Jordaan. Op  december  had de regering gevraagd

S& D Jaargang  Nummer  April  HONDERD JAAR JOOP DEN UYL (1919–1987) ¢ ¢ ¢

Henk te Velde Hamerende vuist en gekruiste armen

om op alle toen beschikbare officiële Neder- vaak verwezen naar die andere klassieke rede, landse zenders, zowel de drie radiozenders als Colijns ‘gaat-u-maar-rustig-slapen’-radio- de twee televisiezenders, vanaf twintig over speech uit  . Den Uyl sprak met eenzelfde acht een kwartier zendtijd te reserveren voor rustig-bezorgde toon, maar gelukkig deed een bericht van de minister-president. Het hij het verder heel anders. Hoe gevoelig een kabinet-Den Uyl zat er op dat moment ruim overdreven emotionerende stijl toen lag bleek een halºaar. Den Uyl moest zijn reputatie als wel uit kritische commentaren over het ‘open- premier eigenlijk nog vestigen. ze£en van de sluizen der pathos’ en ‘zwatelen Met de speech stelde hij de bevolking op de over het warm overwinteren’. Een Nederland- hoogte van het verwachte effect van de olie- se premier moest toen uiterst voorzichtig zijn boycot door een aantal Arabische landen. Hij met pathos — het werd al snel ridicuul of reac- gebruikte zijn gezag als premier om ‘paniek- tionair gevonden — maar Den Uyl bracht het reacties’ te voorkomen, zoals NRC Handelsblad er goed vanaf. Blijkbaar werkten zijn op licht op december schreef in een commentaar vermanende, gedragen toon uitgesproken zin- onder de titel ‘Offers nodig’. Maar je zou nen goed voor het toenmalige publiek: ‘Houdt omgekeerd ook kunnen zeggen dat hij door u aan die honderd kilometer maximum op de de speech juist zijn eigen gezag versterkte. weg. Vrachtwagenchauffeurs houdt u aan de Van tevoren had Jan Bank, later hoogleraar tachtig kilometer. Wees zuinig met elektrici- geschiedenis maar toen journalist, zich in de teit, zet de verwarming wat lager en eerder af’. Volkskrant van  december al afgevraagd hoe Iedereen rende meteen naar de thermostaat ‘hij zich als minister-president tot het volk’ en deed de gordijnen dicht. Vooral de uitsmij- zou richten ‘en mogelijk de Drees van de jaren zeventig wordt’, maar wilde hij die ‘vader-des- vaderlandsrol’ wel? Een vaderfiguur werd Den Uyl inderdaad niet echt, maar wel Joop of ome Joop, en iets vaderlijks had de speech zeker. Een Nederlandse premier Met de televisiespeech begon zijn populariteit moest toen uiterst voorzichtig onder gewone mensen, zei bijvoorbeeld het zijn met pathos, maar Den Uyl lid van zijn kabinet Bram Stemerdink later. Fractieleider Wim Aantjes van de ARP, die het bracht het er goed vanaf kabinet aarzelend steunde, zei dat Den Uyl ‘voor het eerst echt als premier’ had gespro- ken, ‘in een boven de partijen staande rol’.– De oppositie en de werkgevers stonden ter deed het goed. Het ging erom, zei Den Uyl, wel meteen klaar met het commentaar dat ‘het samen te vinden in volle bussen, trams en de speech niet concreet genoeg was of zelfs treinen. Maar als we daartoe bereid zijn dan linkse hobby’s propageerde — een gedachte wordt het geen koude winter, al vriest het nog getriggerd door opmerkingen in de rede over zo hard.’ In dagblad Trouw werd Den Uyl met de zwaarste lasten op de sterkste schouders zijn ernstige beroep op samendoen geportret- — maar neutralere waarnemers zeiden dat hij teerd als ‘bekwame dagsluiter’ die ‘met een precies gedaan had wat hij moest doen: inge- gebaar, dat geen kanselredenaar hem verbete- houden pathos, maar voorzichtig en zakelijk, ren zou, z’n bril afze£e en ons recht in de ogen juist wat er nodig was.¢ keek. Toen sprak hij het verlossende woord: zo Dat de rede op alle zenders klonk, onder- kan een koude winter toch warm zijn!’ streepte meteen het belang ervan, zoals ook De lichte ironie wijst er nog eens op hoe blijkt uit de perscommentaren die opvallend Den Uyl op een dun koord van pathos balan-

S& D Jaargang  Nummer  April     HONDERD JAAR JOOP DEN UYL (1919–1987)

Henk te Velde Hamerende vuist en gekruiste armen

ceerde, maar de se£ing van de spreker in de  . De rede zelf markeerde achteraf het ein- sobere televisiestudio achter een tafel met de van de snelle economische groei die vanaf zichtbaar twee microfoons erop sloot alle op- de oorlog geleidelijk aan vanzelfsprekend was winding meteen uit. Den Uyl zat ook nog eens geworden. Vanaf nu begon een periode van — retorisch wat merkwaardig — met gekruiste economische stagnatie die het voor Den Uyl, armen in beeld, licht voorover leunend, wat die zijn denken stoelde op de verdeling, niet het geheel een huiselijke uitstraling gaf. Zijn op de productie van inkomen en bezit, lastig rustige spreektempo van honderd woorden maakte zijn ideeën te realiseren. per minuut riep een zekere plechtstatigheid op, wat nog versterkt werd door alle licht Discussiërende en debaŽerende politiek sombere tinten, met zijn donkere pak tegen De toespraak tijdens de oliecrisis is dus op een belangrijk moment gehouden, kreeg meteen aandacht, is klassiek geworden en Den Uyl Tijdens discussies bij de kwam er ook zelf nog op terug. De toespraak scoort ook hoog op lijstjes van de beste Neder- Wiardi Beckman Stichting landse speeches. Toch is deze niet echt bepa- verdedigde Den Uyl eerst het lend geworden voor het beeld van de politicus ene en dan het andere stand- Den Uyl. Daarvoor was hij toch te veel partij- politicus en pas daarna premier, en bij een punt, om zo alle argumenten partijpoliticus denk je eerder aan strijdbare op tafel te krijgen partij- en verkiezingsredes. De oliecrisisrede is wel belangrijk geweest voor zijn populariteit, mede doordat deze het wat eendimensionale publieke beeld van de erg van zijn gelijk over- een donkere omgeving. Voor het effect van de tuigde ‘doordouwer’ nuanceerde en aanvulde. speech was zijn rust belangrijk en ook de ma- Voor zijn directe aanhang in de top van de nier waarop hij een moreel appel deed, niet PvdA was dit niet nodig, die was juist aan hem vanuit zijn eigen politieke gelijk maar met een gehecht doordat ze altijd al door het uiterlijk beroep op alle Nederlanders. Het ‘wij’ in deze van de hamerende redenaar de lichte twijfel speech slaat uitsluitend op ‘wij Nederlanders’, zag doorschemeren die de intellectueel Den zijn eigen politieke overtuiging klinkt alleen Uyl kenmerkte. Twijfel is echter niet bepaald indirect door. iets dat zijn tegenstanders met Den Uyl as- De rede werd klassiek. Nog geen vier jaar socieerden. Nu ligt discrepantie tussen het later schreef Den Uyl al ‘over de veel uit zijn oordeel van aanhang en tegenstanders in de verband gerukte zin uit de TV-toespraak’.™ politiek voor de hand, maar de precieze vorm Hij betitelde de speech waarin hij dit zei toen die deze discrepantie hier aanneemt is toch trouwens: ‘Die tijd komt nooit meer terug’ in interessant. Het verschil in beoordeling van plaats van het oorspronkelijke ‘Zo bezien keert de redenaar Den Uyl is het beste te begrijpen de wereld van voor de oliecrisis niet terug’, en tegen de achtergrond van het onderscheid tus- het eerste is sindsdien vaak geciteerd alsof het sen discussiëren en deba£eren, dat je juist bij al in de televisierede was uitgesproken. Zelfs Den Uyl heel sterk ziet. Uit alle commentaren zijn biografe meent dat de zin in de rede uit blijkt dat Den Uyl hield van discussiëren, dat  voorkomt. Hij rukte de zin bovendien komt veel vaker naar voren dan zijn oratorisch zelf uit zijn verband door deels nogal andere vermogen. In het dagelijks spraakgebruik wor- dingen te bespreken dan in zijn verhaal uit den de woorden debat en discussie door elkaar

S& D Jaargang  Nummer  April  HONDERD JAAR JOOP DEN UYL (1919–1987)   

Henk te Velde Hamerende vuist en gekruiste armen

gebruikt en de woordenboekbetekenis van het telkens winnen. De combinatie leidde tot de begrip discussie lijkt behoorlijk op die van de- legendarisch lange kabinetsvergaderingen, bat: ‘gedachtewisseling, redetwist’, tegenover mede doordat Den Uyl in plaats van handige ‘een aan regels gebonden openbare gedachte- compromissen wilde doorpraten tot iedereen wisseling’. Toch is het nu£ig een onderscheid toegaf. Hij discussieerde graag, maar dat werk- te hanteren: discussie is te vergelijken met het te eigenlijk alleen goed met medestanders, of gesprek aan de keukentafel, een onenigheid eventueel ex-medestanders: gereformeerden weliswaar, maar tijdelijk en met het oog op een begreep hij omdat hij zelf zo begonnen was. oplossing; debat is het tegenover elkaar ver- Andere tegenstanders vervreemdde hij steeds kondigen van gevestigde meningen met het meer van zich. Dat culmineerde in het rampza- doel de uitwisseling te ‘winnen’. lige kabinet-Van Agt / Den Uyl, ™-™. Minister In eigen kring discussieerde Den Uyl. Hij Jan Terlouw hield toen een dagboek bij over ging uit van het verlichtingsidee dat uit de het kabinetsoverleg dat precies het verschil botsing der meningen de waarheid naar tussen discussie en debat laat zien. ‘Met een voren komt. Bekend is zijn procedé om, bij- inzet alsof hij een partijcongres voor zich had’, voorbeeld in interne discussies bij de Wiardi probeerde Den Uyl Van Agt te overtuigen. Die Beckman Stichting, eerst het ene en dan het debatwedstrijd was nogal ongelijk. ‘Als Dries andere standpunt te verdedigen, om zo alle ook eens wat zegt’, begon Den Uyl binnen de argumenten en tegenargumenten op tafel te minuut te interrumperen. Het probleem was krijgen. Het was een fascinerend intellectueel volgens Terlouw het ware geloof van de socia- spel, gericht op ideologische bewapening. De listen: ze wisten zeker dat ze gelijk hadden, de verzamelde wapens konden dan vervolgens anderen moesten dat alleen nog even inzien. op het publieke podium in het debat met Dat politiek ook de kunst kan zijn om moeilijk ideologische tegenstanders ingezet worden. verzoenbare standpunten toch bij elkaar te In het debat was er van de twijfel niet zoveel brengen, verdween zo naar de achtergrond. meer over, in ieder geval niet tegenover de Zijn congresrede uit  noemde Den tegenstanders, want tegenover hen moest het Uyl ‘Om te winnen’, en ze vormde de nog wat gelijk verdedigd worden, in naam van de mo- aarzelende opmaat naar de gedreven, hame- reel superieure strijd voor de verdrukten. Dat rende spreekwijze die het publiek later van was geen spel meer, dan waren de ernst van de hem gewend werd. De oliecrisistoespraak liet professionele politicus en het doorze£ings- een andere Den Uyl zien die het grote publiek vermogen van de marathonloper nodig. Voor voor zich won met een ingehouden, rustige zijn tegenstanders kon Den Uyl dan behoorlijk en betrokken presentatie. Na de val van zijn irritant zijn omdat hij ze het gevoel gaf dat er kabinet groef hij zich steeds verder in in zijn niet alleen een meningsverschil was, maar dat morele gelijk, waardoor de openheid en flexi- hun mening minderwaardig was in vergelij- biliteit van discussie verdwenen en zijn vecht- king met de zijne, omdat die neerkwam op het houding de kans op winnen juist verkleinde. eigenbelang van de gevestigde klasse. Om als ‘elder statesman’ weer rustig zijn visie Naast de interne partijdiscussie en het te kunnen geven is hem door zijn ziekte niet publieke debat met tegenstanders was er nog meer gegeven geweest. een derde vorm: het overleg in het kabinet. Dat Als hij nu nog kon terugkomen, zou Den hield het midden tussen een discussie en een Uyl zich dan op zijn plaats voelen in het hui- debat. Het was een discussie, door de prakti- dige politieke en parlementaire debat? Hij sche gerichtheid op resultaat, door de beslo- zou zeker moeite hebben om deelnemers tenheid en de informele, kleine schaal, maar die hij als doortrapte volksmisleiders zag te het was ook een debat, want Den Uyl wilde accepteren. Hij had zich opgewerkt uit een

S& D Jaargang  Nummer  April  ™ ™ ™ HONDERD JAAR JOOP DEN UYL (1919–1987)

Henk te Velde Hamerende vuist en gekruiste armen

eenvoudig milieu, maar hij voerde zijn eman- wedstrijd in ad rem zijn en punten scoren dan cipatiestrijd niet uit naam van de waarden van als de verdediging van doordachte politieke het ‘gewone volk’ maar uit naam van de echte overtuigingen. Voor Den Uyl was debat een cultuur en de bestaanszekerheid waaraan dat heerlijk spel maar uiteindelijk een middel om gewone volk nu eindelijk eens moest kunnen een vast doel te bereiken, geen doel op zich; toekomen. Persoonlijke ontplooiing en geen stemmenwinst was belangrijk, maar wat je ‘vertrossing’, zoals pla£e cultuur toen met daarmee deed was belangrijker. We leven in een verwijzing naar een zekere omroep werd een andere tijd en zijn morele superioriteits- genoemd. Zijn moralisme zat hem weleens te gevoel zou nu nog meer irritatie opwekken. veel in de weg. Maar zijn gepassioneerde poging om debat en Hij zou het huidige debat in de Kamer en engagement met bestuur te verbinden heeft bij verkiezingen waarschijnlijk meer zien als nog weinig aan actualiteit ingeboet.

Noten De citaten in deze alinea uit nooit meer terug’ ( mei Anet Bleich, Joop den Uyl ›œ›œ- ), in: Idem, Inzicht en uit-  Hier gebruikt is de gedrukte ›œ¨ž. Dromer en doordouwer, zicht. Opstellen over economie versie van de speech in J.M. Amsterdam ™, p. ¢ en en politiek, Amsterdam ™, den Uyl, ‘Om te winnen!’, Soci- pp. –-–. p. . alisme en Democratie (), – OVT, radio , – januari ¢;  Bleich, Joop den Uyl, p. –. pp. ™ -™–¢. Vgl. Henk te Velde, Nieuwsblad van het Noorden,  Een aantal voorbeelden daar- ‘Haast in de politiek. De stijl Parool en De Tijd van decem- van in Henk te Velde, Stijlen van Den Uyl en de opkomst ber  . van leiderschap. Persoon en van Van Agt’, in: Jan Ramakers, ¢ ‘Vrijmoedig commentaar’, politiek van Thorbecke tot Den Gerrit Voerman & Rutger De Tijd, december  . Uyl, Amsterdam , pp.  - Zwart (red.), Illusies van Den  Jan Joost Lindner, ‘Nationaal –. Uyl? De spreiding kennis, macht kabinet ongewenst’, de Volks-  Jan Terlouw, Naar zeventien en inkomen, Amsterdam ™. krant, ™ december  . zetels en terug. Politiek dagboek  Dit laatste en ook het volgen-  A.J. Klei, ‘De slotzin van Den œ maart ›œ¨› — ¤ november ›œ¨Ÿ, de commentaar: Leeuwarder Uyl’, Trouw, – december  . Utrecht / Antwerpen ™ , Courant, – november . ™ J.M. den Uyl, ‘Die tijd komt pp. ™-, , .

S& D Jaargang  Nummer  April   

Linkse wederopstanding? Over Aufstehen, La France Insoumise, Momentum, Podemos en Vrij Links

De politieke versplintering op links vormt een bedreiging voor sociaal-democratische partijen in Europa. Maar al die nieuwe bewegingen en partijen bieden juist ook een kans op vernieuwing.

PAUL LUCARDIE

Onderzoeker bij het Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen van de Rijksuniversiteit Groningen

Dat het socialisme in een crisis verkeert kan kelijk werden deze termen veelal door elkaar geen opzienbarende openingszin zijn. Dat gebruikt) combineerden een revolutionair daar wat aan te doen is, mogelijk wel. In elk langetermijnperspectief van socialisatie van geval lijkt het interessant een blik te werpen de productiemiddelen met een concreet her- op recente pogingen om het socialisme vormingsprogramma (algemeen kiesrecht, te vernieuwen, hoe uiteenlopend die ook achturige werkdag en dergelijke). mogen zijn. Bewegingen als ‘Aufstehen’, ‘La Tijdens en vlak na de Eerste Wereldoorlog France Insoumise’, ‘Momentum’, ‘Podemos’ ontstond de tweede crisis en viel de beweging en ‘Vrij Links’ zijn sinds – ontstaan vanuit uiteen in twee stromingen, waarvan de een verschillende situaties, sommige noemen zich naar het Russische voorbeeld ‘com- zich socialistisch en andere niet, maar ze munist’ ging noemen en de andere de naam hebben wellicht toch iets gemeen. Misschien ‘sociaal-democratie’ behield. De sociaal-demo- bieden ze samen een antwoord op de huidige craten namen daarbij geleidelijk afstand van crisis? het revolutionaire socialistische vergezicht Het socialisme — breed opgevat — heeft al om zich te richten op de opbouw van een vaker een crisis doorstaan. Als de geschiede- sociale verzorgingsstaat en een door de staat nis wat vereenvoudigd wordt weergegeven, gereguleerde markteconomie. zijn er in het verleden drie crises geweest Eind jaren zestig raakten beide stromingen en zi£en we nu in de vierde. De eerste crisis in een ideologische crisis verzeild. Het Rus- vond plaats aan het eind van de negentiende sische model bleek niet alleen gepaard te gaan eeuw, toen de uitbuiting van de arbeiders in met massale onderdrukking en onvrijheid fabrieken, mijnen en veenderijen aanleiding — dat was al eerder duidelijk — maar ook met gaf tot oprichting van socialistische partijen, toenemende stagnatie van de aanvankelijk met de nodige barensweeën en groeistuipen. snelle economische groei. Experimenten met De socialisten of sociaal-democraten (aanvan- vernieuwing in Joegoslavië, Tsjecho-Slowakije

S& D Jaargang  Nummer  April  –– Paul Lucardie Linkse wederopstanding

en Polen mislukten of werden met geweld on- ik me tot bewegingen in West-Europa, dat wil derdrukt. Het langetermijndoel van de com- zeggen: Duitsland, Frankrijk, Groot-Bri£annië, munisten raakte steeds verder uit beeld. Spanje en Nederland. In West-Europa bleek het doel van de sociaal-democraten juist wel bereikbaar, maar Aufstehen in Duitsland wekte de verzorgingsstaat eind jaren zestig andere vormen van onbehagen. Studenten, Aufstehen (Opstaan) is een beweging die de arbeiders, feministen en pacifisten, spoedig linkse partijen in Duitsland — dus Die Grünen, gevolgd door de milieubeweging, protesteer- de sociaal-democratische SPD en Die Linke den tegen bureaucratie en ongelijkheid, tegen — wil samenbrengen én vernieuwen. Het is kernwapens en milieuvervuiling. De meeste meer een digitaal platform dan een formele sociaal-democratische partijen trach£en de organisatie. Aufstehen baseert zich niet op een bewegingen althans gedeeltelijk tegemoet te politiek programma, maar stuurt haar ruim komen en zich te vernieuwen en te verjongen. . geregistreerde aanhangers wel een De Partij van de Arbeid liep daarin voorop; in het beginselprogramma van  plei£e de partij voor selectieve en milieuvriendelijke groei, gelijke beloning en eerlijke verdeling van arbeid tussen mannen en vrouwen, zowel Aufstehen wil de linkse buitenshuis als binnenshuis, zelfbestuur in kiezers terugwinnen die ondernemingen en democratisch bestuur van zijn overgelopen naar scholen. Rond , dus krap vijftig jaar later, Alternative für Deutschland kondigt de volgende crisis zich aan. De verzorgingsstaat en de gereguleerde markt- economie staan onder druk ten gevolge van vergrijzing, globalisering en de daarmee nieuwsbrief. Op de webstek wordt op hoog gepaard gaande migratie en economische niveau van gedachten gewisseld, en dat kan liberalisering, deregulering en privatisering ook het geval zijn in de circa zeventig lokale van overheidsdiensten. Sociaal-democraten groepen. krijgen daarvoor vaak de rekening gepre- Het initiatief kwam in de zomer van ™ senteerd en verliezen kiezers aan links- of van een groep intellectuelen, vakbondsleiders rechts-populistische bewegingen, soms ook en politici, van wie Sahra Wagenknecht de aan groene partijen of aan het kamp van niet- meeste bekendheid geniet. Sinds ¢ leidt zij stemmers. Bovendien verliezen ze vaak ook de fractie van Die Linke in de bondsdag, maar leden — deels door vergrijzing — en worstelen ze ligt geregeld overhoop met een deel van ze met strategische en ideologische vragen. haar fractie en met het partijbestuur. Daarbij Dat gebeurt niet alleen in Nederland maar ook speelt de tegenstelling tussen ‘reformisten’ en elders in Europa. ‘antikapitalisten’ een rol, maar ook die tussen Geen wonder dat vernieuwing opnieuw kosmopolieten en nationalisten.– De eerste op de agenda staat. In dit artikel wil ik vijf ver- betreft voornamelijk sociaaleconomisch be- schillende vernieuwingsbewegingen verge- leid, de tweede vooral het migratiebeleid. Op lijken om na te gaan of daarin een duidelijke beide terreinen nam Wagenknecht stelling richting te ontdekken valt die hoop biedt voor tegen de heersende liberale opva£ingen. de toekomst. De selectie is niet helemaal wille- Globalisering, open grenzen en econo- keurig maar medebepaald door mijn (beperk- misch liberalisme ondermijnen volgens haar te) expertise en talenkennis. Zodoende beperk de democratie en vergroten de sociale onge-

S& D Jaargang  Nummer  April  Paul Lucardie Linkse wederopstanding ––

lijkheid.¢ Linkse partijen die deze tendensen posten vertegenwoordigd, als senator en als ondersteunen drijven hun minderbedeelde minister, maar kwam tot de conclusie dat zij kiezers in de armen van nationaal-populisten haar ideaal, de sociale verzorgingsstaat, vol- zoals Alternative für Deutschland (AfD). Met ledig verkwanseld had en geen weerstand Aufstehen hoopt ze deze tendensen te keren meer bood aan het financiële kapitalisme dat en die kiezers terug te winnen. Haar opvat- democratie uitholt, sociale rechtvaardigheid tingen vinden voorlopig weinig weerklank ondermijnt en het milieu verpest.™ bij de partijbesturen van Die Grünen, SPD en In  stich£e hij eerst, min of meer naar Die Linke. Ook bij de jongerenorganisatie van Duits voorbeeld, de Parti de Gauche (Linkse de Die Linke, de Linksjugend, kan ze niet op Partij) — die samen met de Communistische veel steun rekenen. ‘Wir sehen keinen Sinn in Partij en enkele andere linkse groeperingen “Aufstehen”, wir bleiben in diesem Fall lieber in een Links Front bij de parlementsverkiezin- liegen’, zo grapte de Saksische afdeling van de gen van  krap  % van de stemmen haalde. Linksjugend. Dit linkse front steunde in hetzelfde jaar zijn Aufstehen deelt in grote lijnen Wagen- kandidatuur voor het presidentschap. De knechts opva£ingen, zij het hier en daar met samenwerking binnen het front verliep wat nuanceringen. Zo betreurt mede-initiatief- moeizaam. Met La France Insoumise hoopte nemer Ludger Volmer, oud-voorzi£er van Mélenchon een bredere volksbeweging van de Die Grünen, de polarisatie in het debat over grond te krijgen die zowel qua vorm als qua migratie binnen linkse partijen en waar- inhoud zou verschillen van een traditionele schuwt hij niet alleen voor de idealisering socialistische partij. Hij liet zich inspireren van vluchtelingen door ‘liberale internatio- door theoretici als Ernesto Laclau en Chantal nalisten’ maar ook voor de ‘renationalisatie’ Mouffe, maar ook door sociaal-populistische die traditionele socialisten bepleiten. Met de politici als Chávez in Venezuela en Correa in laatstgenoemde term doelt hij ongetwijfeld Ecuador. ook op de ‘antikapitalistische’ aanhangers van De nieuwe beweging mijdt socialistische Wagenknecht binnen Die Linke. symboliek als rode vlaggen en het zingen van Het is nu nog te vroeg om de invloed van de Internationale, ze richt zich minder tegen Aufstehen in te scha£en, maar gezien de weer- ‘het kapitalisme’ en meer tegen ‘de oligarchie’. stand van de betrokken partijorganisaties lijkt Het doel is een open beweging te zijn, zonder enige scepsis wel op zijn plaats. Op termijn formeel lidmaatschap, al laat ze haar aanhan- zou de beweging het voorbeeld van La France gers via internet meedenken en meebeslissen Insoumise en Podemos kunnen volgen — waar over verkiezingsprogramma’s. De aanhan- zij nu reeds regelmatig naar verwijst — en een gers worden ook aangemoedigd om deel te nieuwe min of meer links-populistische poli- nemen aan allerlei lokale acties, soms met een tieke partij kunnen vormen, maar dan nog zal theatraal karakter, soms meer informatief of het niet meevallen de naar de AfD overgelopen gezellig. linkse kiezers terug te winnen. In het programma van  legde La France Insoumise de nadruk op democratisering van La France Insoumise de staat en de economie en op sociale recht- vaardigheid. De beweging wil de Vijfde Re- De beweging La France Insoumise — ‘Frankrijk publiek vervangen door een Zesde — daartoe in verzet’ of ‘Opstandig Frankrijk’ — werd fe- had Mélenchon reeds in – een ‘Mouvement bruari  gelanceerd door de politicus Jean- pour la VIe République’ opgericht. Een consti- Luc Mélenchon. Mélenchon had in ™ na  tuerende vergadering moet de soevereiniteit jaar zijn lidmaatschap van de Parti Socialiste van het volk herstellen, met name via volks- opgezegd. Hij had die partij op verschillende initiatief en terugroepingsrecht (‘recall’). In

S& D Jaargang  Nummer  April  –– Paul Lucardie Linkse wederopstanding

bedrijven zouden aandeelhouders minder Momentum in Groot-BriŽannië en werknemers meer zeggenschap moeten krijgen. Het economische beleid zou de eigen De Momentum-beweging ontstond in oktober industrie moeten beschermen — en als dat ¢ om steun te mobiliseren voor Jeremy Cor- niet binnen de Europese Unie zou mogen, dan byn, die enkele weken eerder met bijna  % maar daarbuiten. van de stemmen gekozen was tot politiek lei- Daarnaast verlangt de beweging meer con- der van de Labour Party, de Britse Partij van de trole over de banken, arbeidstijdverkorting, Arbeid. Corbyn gold als uiterst linkse buiten- ecologische planning en een progressief (nivel- staander in de Lagerhuisfractie, al behoorde lerend) inkomensbeleid. Ze wil vluchtelingen hij daar al sinds ™ toe. Hij genoot echter de ‘waardig ontvangen’, maar ook meer inspan- steun van veel nieuwe leden en sympathisan- ningen om de oorzaken van vlucht en migratie ten van de partij — laatstgenoemden mochten weg te nemen. De overheid moet echter geen voor het eerst aan de interne verkiezingen concessies doen aan religieuze gemeenschap- deelnemen mits ze zich binnen een bepaalde pen en haar seculiere karakter (‘laïcité’) verster- ken. De beweging wijst ‘communitarisme’ en dus ongetwijfeld ook multiculturalisme af. Bij de parlementsverkiezingen van  La France Insoumise mijdt won La France Insoumise  % van de stemmen (in de eerste ronde) en uiteindelijk  van de socialistische symboliek, ¢ zetels in de Assemblée nationale. Bij de pre- richt zich minder tegen sidentsverkiezingen in hetzelfde jaar had Mé- ‘het kapitalisme’ en meer lenchon met bijna  % (in de eerste ronde) een beter resultaat behaald. Dat was waarschijnlijk tegen ‘de oligarchie’ voor een groot deel te danken aan zijn cam- pagne waarin hij al zijn retorisch talent wist te ontplooien, soms gelijktijdig op verschillende plaatsen verschijnend als hologram. Met zijn termijn hadden laten registreren tegen be- extraverte en temperamentvolle persoonlijk- taling van drie Britse pond. Naar scha£ing heid wist Mélenchon weliswaar kiezers aan te ™™. sympathisanten hadden dat gedaan.– trekken maar ook mensen af te stoten. Binnen de fractie stui£e Corbyns leiderschap Volgens kritische waarnemers als Philippe echter op veel weerstand. In  nam de Marlière en Jacob Hamburger is de beweging fractie zelfs een motie van wantrouwen tegen in feite minder democratisch dan ze zichzelf hem aan, wat leidde tot nieuwe interne verkie- afficheert. Verschillen van mening zouden zingen. Die won hij met een nog iets grotere nauwelijks getolereerd worden en samenwer- meerderheid dan in ¢ ( %), vooral dankzij king met de Communistische Partij en andere de massale aanwas van nieuwe leden waar- linkse groeperingen verloopt uiterst stroef. door de partij haar ledental binnen een jaar Peilingen wekken de indruk dat de beweging had verdubbeld. op deze manier niet veel groei meer kan rea- Veel nieuwe leden hebben zich aangeslo- liseren. De recente spontane uitbarsting van ten bij Momentum en nemen deel aan lokale diffuus protest door de dragers van gele hesjes acties of aan het digitaal platform. Lokale lijkt electoraal niet zozeer La France Insou- groepen genieten veel autonomie, al tracht mise maar meer het nationaal-populistische een nationale coördinatiegroep, gekozen Rassemblement National (Nationaal Verbond; door leden en sympathiserende organisaties, voorheen Front National) van Marine Le Pen lokale en landelijke acties te faciliteren en te ten goede te komen. coördineren.

S& D Jaargang  Nummer  April  Paul Lucardie Linkse wederopstanding – –

De coördinatiegroep staat onder toezicht leid, maar gaf wel aan welke richting het op van een ledenraad van vijftig mensen die om zou moeten gaan, ook na de Brexit: selectieve de zes maanden uit het ledenbestand worden arbeidsmigratie in overleg met werkgevers ‘geloot’. Via een digitaal platform kunnen alle en vakbonden, zonder etnische discriminatie. leden voorstellen voor acties of campagnes De partij wilde voorts de arbeidsvoorwaarden indienen, die vervolgens goedkeuring nodig voor immigranten gelijktrekken met die van hebben van de coördinatiegroep, tenzij een ingezetenen. Vluchtelingen zouden beter meerderheid van de leden de afwijzing van opgevangen moeten worden, maar niet ten deze groep via een petitie ongedaan maakt.¢ koste van ingezetenen. De partij juichte etni- Volgens een scha£ing van weekblad The sche diversiteit toe en wilde elke vorm van ra- Economist telde de beweging medio  ruim cisme, antisemitisme en islamofobie krachtig . actieve leden. Doel van Momentum bestrijden. is niet alleen steun aan Corbyn, maar ook ver- Het programma wijdde weinig ruimte aan dere democratisering en radicalisering van de de Brexit, die blijkbaar als voldongen feit werd partij in de richting van meer sociale gelijk- geaccepteerd. Daarbij komt dat de partij, en heid en minder discriminatie, en herstel van ook Momentum zelf, hierover verdeeld lijkt. voor iedereen toegankelijke overheidsdien- Een deel van Momentum ziet — evenals Cor- sten die de afgelopen decennia grotendeels byn zelf — de Brexit waarschijnlijk als nood- zijn geprivatiseerd. zakelijk middel om het kapitalisme in Groot- Het programma waarmee Labour de par- Bri£annië te temmen, terwijl een ander deel lementsverkiezingen van  inging weer- aan het liberale kosmopolitisme van de Euro- spiegelde voor een groot deel de denkbeelden pese Unie de voorkeur geeft boven nationaal van Momentum, al was het voor sommige isolationisme. Momentum is dan ook feitelijk Corbynisten nog veel te gematigd.™ Het pro- een heterogene beweging waar (onder meer) gramma beva£e eisen voor de renationalisatie marxistische ouderen, gestaalde vakbondska- van spoorwegen, energievoorziening, water ders en libertaire, al dan niet afgestudeerde en posterijen. De overheid zou daarnaast een jongeren deel van uitmaken. nationaal transformatiefonds en een nationa- Volgens de politicologen Bice Maiguashca le investeringsbank moeten oprichten om de en Jonathan Dean kan Momentum geen popu- infrastructuur van het land te verbeteren. Om listische beweging genoemd worden die ‘het dit te financieren zou ze de vennootschapsbe- volk’ als homogene eenheid mobiliseert tegen lasting licht verhogen en de top-¢ % inkomens een even homogene ‘elite’, zoals La France In- zwaarder belasten, zodat het begrotingstekort soumise of Podemos. Momentum tracht veel- niet zou hoeven stijgen. eer verschillende groepen te mobiliseren en Over medezeggenschap bleef het pro- emanciperen (‘empower’) tegen verschillende gramma vaag: in belangrijke sectoren zou vormen van onrecht, discriminatie of uitbui- de overheid ‘councils to oversee security and ting. Dat doet ook Corbyn, die niet ‘the people’ growth’ instellen. Ook over staatkundige tegen ‘the establishment’, maar ‘Labour’ tegen hervormingen was het programma niet erg ‘Tories’ mobiliseert. Als we al een etiket op specifiek; een ‘Constitutional Convention’ zou Corbyn en Momentum willen plakken, zou dat de regering over deze hervormingen dienen te in mijn ogen beter ‘democratisch radicalisme’ adviseren. In elk geval zou het Hogerhuis (in dan ‘populisme’ kunnen zijn. Democratisch het program ‘the Second Chamber’ genoemd) radicalen delen met populisten het geloof in democratisch gekozen moeten worden in de soevereiniteit van het volk, maar zien het plaats van benoemd of geërfd. volk als een heterogene massa met verschil- Het programma beva£e evenmin erg con- lende belangen en identiteiten en niet als crete voorstellen voor een nieuw migratiebe- homogeen geheel. 

S& D Jaargang  Nummer  April  –––– Paul Lucardie Linkse wederopstanding

Corbyn mist bovendien het charisma en pulismetheorie van Ernesto Laclau, maar ook het gezag van populistische leiders als Chávez, door de ervaringen van de ¢ mei-beweging Iglesias of Mélenchon, maar dankt zijn popu- die in  door Spanje golfde.¢ Deze protest- lariteit (in bepaalde kringen) waarschijnlijk beweging — eigenlijk een waaier aan diverse, meer aan zijn morele integriteit en beginsel- soms kortstondige bewegingen — keerde vastheid. Hij profiteert natuurlijk ook van de zich tegen het bezuinigingsbeleid waarmee verdeeldheid van de Conservatieven. Bij de de regering de financieel-economische cri- parlementsverkiezingen van  leidde hij sis trach£e te bestrijden, tegen de massale Labour naar een forse winst, van  % naar – % werkloosheid, de problemen in de zorg en de van de stemmen, maar met  zetels bleef de huisuitze£ingen van mensen die de huur of partij kleiner dan de Tories (  zetels) en kon de hypotheek van hun huis niet meer konden geen regering vormen. betalen, maar ook tegen de corruptie in rege- Bij de volgende verkiezingen zou dat ringskringen. weleens anders kunnen aflopen, zeker als de gevolgen van de Brexit veel kiezers van de Con- servatieve Partij tegenvallen. Aan de andere kant zou een door Corbyn geleide regering haar aanhangers ook teleur kunnen stellen, Momentum is een heterogene aangezien het radicale programma van de beweging van marxistische Labour Party op veel weerstand zou kunnen ouderen, gestaalde vakbonds- stuiten, zowel bij het financiële establishment in de City als bij de rechtervleugel in de eigen lieden en libertaire jongeren partij. Overigens wordt door met de beweging sympathiserende economen wel degelijk nagedacht over nieuwe manieren om het fi- nancieel kapitaal beter te reguleren, al is daar Podemos is een tamelijk open beweging in het partijprogramma nog niet veel over te die los-vaste verbindingen met diverse pro- vinden.– testbewegingen en regionale of lokale par- tijen onderhoudt, maar daarnaast zelf lokale Podemos in Spanje ‘kringen’ (‘circulos’) opzet. Via de webstek kunnen leden meedenken en meebeslissen, Podemos (‘Wij kunnen’) werd officieel in no- zoals over het verkiezingsprogram waarmee vember – opgericht, maar had toen al een Podemos in ¢ aan de parlementsverkie- kandidatenlijst gepresenteerd bij de Europese zingen deelnam. Centraal stond hierin het verkiezingen eerder dat jaar en daarbij vijf streven naar democratisering en burgerparti- zetels gewonnen. Het initiatief kwam van een cipatie op elk gebied, bij wetgeving, bestuur, kring intellectuelen rond de docenten politi- rechtspraak, onderwijs en onderzoek, milieu- cologie Pablo Iglesias, Juan Carlos Monedero beleid, cultuur en bedrijfsleven, via invoering en Iñigo Errejón van de Complutenser Univer- van het terugroepingsrecht (‘recall’), het siteit in Madrid. Via het televisieprogramma referendum en het volksinitiatief, dan wel de La Tuerka had de kring al enige bekendheid instelling van burgerfora of burgerraden en verworven. Monedero en Iglesias waren lid medezeggenschapsorganen. geweest van Verenigd Links (Izquierda Unida), Spaanse regio’s als Catalonië of Baskenland de partij die rond de Communistische Partij zouden via een referendum over hun toe- ontstaan was, maar veel andere initiatiefne- komst moeten kunnen beslissen — iets waar mers waren niet eerder politiek geëngageerd de gevestigde sociaal-democratische partij geweest. Men liet zich inspireren door de po- (Partido Socialista Obrero Espaňol, PSOE) en

S& D Jaargang  Nummer  April  Paul Lucardie Linkse wederopstanding –¢–¢

de conservatieve Volkspartij (Partido Popular, natuurlijk een andere vraag; de ervaringen PP) niets voor voelden. Daarnaast wilde Pode- van haar Griekse zusterpartij Syriza laten zien mos de privatisering van overheidsdiensten hoe moeilijk dat kan zijn.  en bezuinigingen terugdraaien, de arbeids- tijd verkorten, belastingen progressiever en Vrij Links in Nederland milieuvriendelijker maken en immigratie vergemakkelijken. Secularisatie is ook een eis: Vrij Links is een initiatief van oud-PvdA- de Katholieke Kerk zou haar voorrechten op Kamerlid Keklik Yücel en drie kunstenaars: moeten geven. schrijver Asis Aynan, actrice Femke Lakerveld Met dit programma en een populistische en filmmaker Eddy Terstall. Zij schreven een campagne tegen ‘la casta’, de corrupte poli- manifest dat op ™ mei ™ in de Volkskrant tieke heersende kaste waartoe zowel PSOE als gepubliceerd werd. Kort daarna besloten ze PP gerekend werd, won Podemos bijna  % een stichting op te richten, waarvan Laker- van de stemmen en  van de ¢ zetels in het veld de voorzi£er werd. De stichting kent wel Congres van Afgevaardigden in december donateurs maar registreert vooralsnog geen ¢. Haar kiezers bleken vaak jong, hoogop- sympathisanten. Doel is vooral bevordering geleid, regionalistisch en ontevreden over cor- van een open en vrijzinnig debat en van indivi- ruptie en oligarchie in het politiek systeem. duele vrijheid in een seculiere staat.  Aangezien geen partij meer een meerderheid De stichting keert zich tegen elk ‘groepsden- bezat en coalitievorming onmogelijk bleek, ken’, zowel van ‘nationalistisch rechts’ als van moesten de kiezers een halºaar later opnieuw ‘regressief links’ dat individuele vrijheid rela- naar de stembus. Deze keer sloot Podemos tiveert en religieuze intolerantie accepteert. Ze een alliantie met Verenigd Links, wat echter wil geen programma vaststellen en al helemaal electoraal weinig winst opleverde: de alliantie geen partij vormen, maar wel druk uitoefenen kreeg iets minder stemmen en evenveel zetels op partijen, met name die aan de linkerzijde. als de twee partijen afzonderlijk in ¢ had- De initiatiefnemers en sympathisanten die bij- den gehaald. dragen leverden aan de webstek vormden dan De alliantie stui£e binnen Podemos dan ook een divers gezelschap: vrijzinnige moslims ook op weerstand van partij-ideoloog Er- en atheïsten, PvdA’ers en GroenLinksers, SP’ers rejón en zijn aanhangers, die een ‘puur’ en en D’ers. Wel lijkt er vergaande overeenstem- breed populisme zonder identificatie met ming te bestaan over secularisme en neutraal links of rechts voorstonden. Zij hadden soms openbaar onderwijs — artikel  van de Grond- ook kritiek op de ‘verticalisering’ en centra- wet, dat bijzonder (godsdienstig) onderwijs op lisatie van de partij, die ten koste ging van kosten van de staat mogelijk maakt, kan hier de openheid en samenwerking met lokale op bijzonder weinig steun rekenen. En open- actiegroepen. De centralisatie betekende bare basisscholen zouden best nog wat meer ook versterking van het gezag van Iglesias als hun seculiere karakter kunnen tonen, bijvoor- mediageniek boegbeeld van de partij, die de beeld door hoofddoekjes te verbieden, zo op- alliantie had doorgezet.™ Zijn strategie vol- perde Yücel, die zelf in een vrijzinnig, alevitisch gend zou Podemos eerst de PSOE electoraal milieu opgroeide, eerst in Turkije en daarna in voorbij moeten streven om haar vervolgens Nederland.  te dwingen te kiezen voor een coalitie met De kritiek van Vrij Links op het groeps- Podemos óf de PP; in het laatste geval zou denken van ‘regressief links’ wekte veront- de PSOE uiteindelijk zichzelf vernietigen. waardiging in sommige linkse kringen. Voor In beide gevallen zou Podemos de regering emancipatie is ‘groepsidentiteit’ nodig, zo kunnen domineren. Of de partij dan ook haar werd beweerd, anders blijft het een abstract radicale programma zou verwezenlijken is begrip. De kritiek op de patriarchale en in-

S& D Jaargang  Nummer  April  –– Paul Lucardie Linkse wederopstanding

tolerante kant van de islam zou bovendien de Mélenchon en zijn staf, Podemos staat in toe- toch al groeiende islamofobie in Nederland nemende mate onder leiding van Iglesias, ter- versterken en uiteindelijk ‘nationalistisch wijl Momentum weliswaar ontstond om steun rechts’ (Wilders en Baudet) in de kaart spelen. te bieden aan Corbyn maar toch veel meer Daarnaast is wel geopperd dat ‘links’ zich een basisdemocratische bo£om-up-beweging meer op sociaaleconomische en minder op gebleven is. Aufstehen en Vrij Links zijn in sociaal-culturele onderwerpen zou moeten zekere zin ook top-down georganiseerd door richten. Yücel en Terstall beamen dat overi- een kleine groep, maar zonder hiërarchische gens, en merken op dat zij op dit terrein ‘links structuur. Bij Vrij Links lijkt duidelijk sprake van de PvdA’ staan. – Nie£emin schijnt PvdA- van collectief leiderschap, terwijl de Duitse leider Lodewijk Asscher wel sympathie voor beweging informeel wellicht gedomineerd Vrij Links te hebben. ¢ Anders dan bij Aufste- wordt door Wagenknecht. hen spelen prominente politici bij Vrij Links De organisatorische verschillen kunnen echter geen opvallende rol. grotendeels uit de politieke context verklaard worden. La France Insoumise en Podemos Conclusie zijn politieke partijen die per definitie een zekere centralisatie moeten kennen om aan Het valt niet mee om overeenkomsten te verkiezingen deel te nemen. Die centralisatie ontdekken tussen de vijf hier besproken be- (en persoonsgerichtheid) wordt nog meer wegingen, zo verschillend zijn ze qua context, bevorderd door het presidentiële systeem in organisatie en ideologie. Met enige goede wil Frankrijk dan door het parlementaire stelsel zou men er twee of drie kunnen aanwijzen: in Spanje. Aufstehen en Vrij Links willen (voor- het open en relatief informele en digitale alsnog) niet aan verkiezingen deelnemen karakter van de beweging, de aandacht voor maar indirect invloed uitoefenen op verschei- sociale gelijkheid en secularisme. dene partijen en daarbij mogelijk ook verbin- Alle vijf zijn relatief informele, open be- dend optreden, terwijl Momentum eveneens wegingen die effectief gebruikmaken van meer pressiegroep dan partij is, maar zich wel internet en nieuwe digitale technieken en aan één partij bindt. De strategische doelstel- software. Leden of sympathisanten kunnen lingen van de vijf bewegingen lopen dus nogal zonder al te veel moeite hun mening online uiteen. uiten, al lijkt dat bij de ene beweging makke- Daarbij komt dat La France Insoumise en lijker dan bij de andere. De organisatievormen Podemos bewust een populistische polari- vertonen echter ook opvallende verschillen. satiestrategie volgen om ‘het volk’ te mobili- Terwijl Podemos en La France Insoumise over seren tegen de ‘politieke kaste’. Momentum een formele partijorganisatie met leden en be- steunt de politieke maar niet zozeer populisti- sturen beschikken en Momentum weliswaar sche polarisatiestrategie van Corbyn. Populis- geen partij is maar wel een formeel lidmaat- tische opva£ingen komt men af en toe ook bij schap kent, registreert Aufstehen alleen sym- Aufstehen tegen, maar niet bij Vrij Links (als pathisanten die de nieuwsbrief willen ont- we de sympathieke film Vox populi van Eddy vangen en doet Vrij Links zelfs dat niet. Bij vier Terstall over een imaginaire populistische be- van de vijf bewegingen kunnen aanhangers weging hier buiten beschouwing laten). zich niet alleen landelijk aanmelden maar ook Programmatisch zie ik meer verschillen lokaal organiseren en manifesteren, alleen bij dan overeenkomsten, al zou men wel van een Vrij Links kan dat (nog) niet. familiegelijkenis kunnen spreken: sommige Ook de gezagsverhoudingen verschillen denkbeelden vindt men bij drie of vier maar nogal: La France Insoumise wordt vanaf het niet bij alle vijf bewegingen. De vergelijking begin tamelijk strak en top-down geleid door is echter lastig omdat alleen La France Insou-

S& D Jaargang  Nummer  April  Paul Lucardie Linkse wederopstanding ––

mise en Podemos een uitgebreid programma stellen zou moeten voorbereiden. De Franse hebben vastgesteld en de overige drie zich be- en de Spaanse partij pleiten voor vormen van perken tot min of meer summiere manifesten. directe democratie en burgerparticipatie als Gemeenschappelijk hebben ze wel de aan- volksinitiatief en referendum. De Duitse en dacht voor sociale gelijkheid — al is die bij Vrij Nederlandse bewegingen laten zich hier niet Links vooralsnog niet erg expliciet. Sociale over uit. gelijkheid is uiteraard een wezenlijke waarde De drie partijen delen verder het streven voor elke linkse beweging — anders zou ze niet naar een liberaal immigratiebeleid, al wil met ‘links’ genoemd mogen worden — maar kreeg name de Britse partij arbeidsmigratie beter in de ogen van de hier besproken bewegingen regelen en voorkomen dat buitenlandse werk- de laatste jaren te weinig aandacht van de ge- nemers onder slechtere arbeidsvoorwaarden vestigde linkse partijen. Om de sociale gelijk- gaan werken dan hun Britse vakgenoten. De heid te vergroten stelden La France Insoumise Duitse beweging wijkt hiervan af door haar en Podemos fiscale maatregelen voor, maar kritiek op liberale opva£ingen over migratie; Vrij Links laat zich daar niet zo over uit. De vijf bewegingen lijken ook verdeeld over multiculturalisme en integratiebeleid. Podemos-ideoloog Errejón Momentum en Labour tonen zich voorstander van diversiteit en eisen geen bijzondere aan- staat een ‘puur’ en breed passing van migranten. La France Insoumise populisme voor, zonder en Podemos doen dat evenmin, maar willen identificatie met links of wel kerk en staat scherper scheiden en met name de Franse partij wijst ‘communitarisme’ rechts af. Vrij Links doet dat ook, zij het in andere bewoordingen (‘groepsdenken’, ‘identiteits- politiek’), evenals Wagenknecht. De Franse beweging verdedigt bovendien een staatkun- ook arbeidstijdverkorting en meer medezeg- dig nationalisme — zelf noemen ze het ‘patri- genschap in bedrijven. Indirect zouden ook o£isme’ — en economisch protectionisme, versterking van de collectieve sector en renati- gepaard met euroscepsis, dat door de andere onalisatie van geprivatiseerde overheidsdien- bewegingen niet in die mate gedeeld wordt. sten de sociale gelijkheid ten goede moeten Labour accepteert wel de Brexit, wellicht komen. Deze plannen passen bovendien ook als voorwaarde voor een zelfstandig in het keynesiaanse economisch beleid dat keynesiaans economisch beleid, maar ver- beide partijen voorstaan, als alternatief voor mijdt ‘patrio£istische’ retoriek en pleit toch het neoliberale bezuinigingsbeleid van de ook voor vrijhandel. Podemos lijkt vooralsnog gevestigde centrumrechtse én centrumlinkse tegen een ‘Spexit’, al levert de partij wel kritiek partijen. op de huidige (‘neoliberale’) Europese Unie. Het door Momentum beïnvloede program- Enige euroscepsis vindt men ook bij Aufste- ma van de Labour Party bevat soortgelijke hen, maar niet bij Vrij Links. maatregelen en ademt eveneens een keynesi- Na al deze details moeten we misschien aanse geest. De drie genoemde bewegingen even ‘uitzoomen’ om de conclusies in een his- ze£en daarnaast democratisering van het torisch perspectief te plaatsen. Dan blijken de politiek systeem hoog op de agenda. Zowel de vijf bewegingen vooralsnog niet één coherent Franse als de Britse partij wil daartoe een con- plan voor vernieuwing te formuleren, anders stitutionele conventie of vergadering bijeen- dan de socialisten in de negentiende eeuw en roepen die staatkundige vernieuwingsvoor- de communisten honderd jaar geleden. Ze

S& D Jaargang  Nummer  April  –™–™ Paul Lucardie Linkse wederopstanding

hebben meer gemeen met de nieuw-linkse ontwikkelen, maar voorlopig duidt niets daar- bewegingen van vijftig jaar terug, die niet één op. Waarom eigenlijk niet? Daarover kunnen ideologie maar wel een bepaalde rijrichting we slechts speculeren. Anders dan Frankrijk gemeen hadden, gericht op democratisering of Spanje kent Nederland al lang een links-po- en emancipatie, hoe divers ze die ook pro- pulistische partij, namelijk de SP, al is het po- grammatisch vertaalden. pulisme daar de laatste jaren wat naar de ach- In onze tijd zien we (met enige goede wil) tergrond verdwenen. De standpunten van de een gemeenschappelijke rijrichting bij La SP over multiculturalisme en migratiebeleid France Insoumise en Podemos, Momentum gaan niet zo ver als die van Wagenknecht c.s., en vaag ook bij Aufstehen, in hun kritiek op wellicht ook omdat de discussie binnen links het neoliberale beleid van centrumrechtse en Nederland daarover minder gepolariseerd centrumlinkse regeringspartijen en hun plei- lijkt. Daarnaast is de aandacht voor sociale dooi voor een keynesiaans en nivellerend eco- ongelijkheid in Nederland de laatste paar jaar nomisch beleid en voor medezeggenschap en niet alleen bij de SP maar ook bij GroenLinks directe democratie. Erg nieuw zijn hun denk- en de PvdA groeiende — zoals onder meer beelden doorgaans niet, met als uitzondering bleek uit de ontvangst van Pike£y en zijn boek wellicht sommige voorstellen voor burgerpar- over de ongelijkheid van vermogens en inko- ticipatie in het programma van Podemos. mens. Vrij Links heeft daar dus weinig aan toe Vrij Links blijkt in dit gezelschap program- te voegen — al zou wat mij betreft enige pres- matisch een buitenbeentje dat eigenlijk alleen sie in die richting geen kwaad kunnen. het secularisme deelt met de andere bewegin- Is het dan bij links in Europa allemaal oude gen. Daarnaast deelt het met de andere vier wijn in nieuwe zakken? Dat klinkt te cynisch. de digitale en informele organisatievorm, Al ben ik geen wijnkenner, ik geloof dat oude maar is feitelijk meer een platform dan een wijn soms uitstekend kan smaken. Of dat ook politieke beweging. We kunnen natuurlijk geldt voor Aufstehen, La France Insoumise, niet uitsluiten dat het zich in de richting van Momentum, Podemos en Vrij Links is natuur- Aufstehen of zelfs La France Insoumise gaat lijk ook een kwestie van smaak.

Noten laat staan op een vorm van genknecht, ‘Warum wir eine socialisme. neue Sammlungsbewegung  Meer hierover in Chris Hiet- Wolfgang Zarnack, ‘Bericht brauchen‘, Die Welt, ¢ juni land & Gerrit Voerman (red.), zum . Arbeitsausschusstref- ™, ook op www.aufstehen. ›£ over rood ¤£ jaar later. Am- fen’, www.aufstehen.de / be- de / essay-warum-wir-eine- sterdam: Boom, . richt-zum--arbeitsausschuss- neue-sammlungsbewegung-  De beweging rond Bernie treffen (geraadpleegd op  brauchen (geraadpleegd op  Sanders in de Verenigde Sta- november ™). november ™). ten vertoont ongetwijfeld – Deze analyse is grotendeels  Der Tagesspiegel, oktober overeenkomsten met de vijf gebaseerd op Jürgen P. Lang, ™. genoemde groeperingen, ‘Abschied vom Osten? Die  Ludger Volmer, ‘Versuch einer maar in een heel andere con- Linke nach der Bundestags- Problemskizze’, Der Freitag text: socialistische massapar- wahl ’, in: Karsten Grabow Online,  oktober ™, of tijen zijn in de VS nooit echt & Viola Neu (red.), Das Ende www.aufstehen.de / versuch- van de grond gekomen. Ook der Stabilität? Parteien und einer-Problemskizze-der-frei- de Vijfsterrenbeweging (MoVi- Parteiensystem in Deutschland. tag-online--oktober-™ mento ¤ Stelle) in Italië deelt Sankt Augustin / Berlijn: Kon- (geraadpleegd op  november bepaalde kenmerken met de rad Adenauer Stiftung, ™, ™). hier behandelde bewegingen, Deel . ™ Jean-Luc Mélenchon, ‘La fin de maar richt zich niet op links, ¢ Zie onder andere: Sahra Wa- la social-démocratie’, oor-

S& D Jaargang  Nummer  April  Paul Lucardie Linkse wederopstanding ––

spronkelijk verschenen in ¢ ‘Constitution. Democratic h£p: / / unpaiscontigo.es / wp- Regards (zomer  ) en on- Structures’, online: h£ps: / / content / plugins / progra- line te raadplegen via www. peoplesmomentum.com ma / data / programa-es.pdf jean-luc-melenchon.fr / bro- (geraadpleegd op  november (geraadpleegd op ¢ decem- chures / la-fin-de-la-social- ™). ber ¢). democratie.pdf (™ oktober  ‘The new Labour establish-  Lluis Orriols & Guillermo Cor- ¢); zie ook Jean-Luc Mélen- ment; Labour in Brighton’, The dero, ‘The Breakdown of the chon, Le choix de l’insoumis- Economist,  september , Spanish Two-Party System: The sion. Entretien avec Marc En- p. . Upsurge of Podemos and Ci- deweld. Parijs: Seuil, .  ‘Where we stand on the La- udadanos in the ¢ General  ‘Les principes de la France bour Party’ en ‘Where we Election’, South European Soci- insoumise’, online: h£ps: / / la- stand on society’, online: ety and Politics, , DOI: . franceinsoumise.fr / principes h£ps: / / peoplesmomentum. ™ /  ™–..™–¢–; (geraadpleegd op  oktober com (geraadpleegd op  no- Augusti Bosch & Iván Durán, ™). vember ™). ‘How does economic crisis  Jacob Hamburger, ‘Whose ™ Robin Blackburn, ‘The Corbyn impel emerging parties on Populism? The Mixed Messa- Project. Public Capital and the road to elections? The case ges of La France Insoumise’, Labour’s New Deal’, New Left of the Spanish Podemos and Dissent, ¢: (™), pp. -. Review,  (mei / juni ™), Ciudadanos’, Party Politics,  ‘L’avenir en commun. Le pro- pp. ¢- . , DOI: . / gramme de la France insou-  ‘For the many, not the few. The  ¢–™™ . mise’, online: h£ps: / / laec.fr Labour Party Manifesto ’, ™ Alexandros Kioupkiolos & (geraadpleegd op ™ decem- online: h£ps: / / labour.org. Giorgos Katsambekis, ‘Radical ber ™). uk / wp-content / up- Left Populism from the Mar-  Philippe Marlière, ‘Jean-Luc loads /  /  / labour-manifes- gins to the Mainstream: A Mélenchon and France Insou- to-.pdf (geraadpleegd op Comparison of Syriza and mise. The manufacturing of ™ december ™). Podemos’, in: Ó. Garciá Agus- populism’, in Giorgos Katsam-  Ibid., p. –. tin & M. Briziarelli (red.), Pode- bekis & Alexandros Kioupkio-  ‘The new Labour establish- mos and the New Political Cycle: los (red.), The Populist Radical ment’. Left-Wing Populism and Anti- Left in Europe. Londen: Rou-  Zie Bice Maiguashca & Jona- Establishment Politics. Springer tledge (te verschijnen in ); than Dean, ‘Corbynism, pop- EBooks. DOI: . / ™- - - zie ook Hamburger, op. cit., ulism and the re-shaping of  – -_. pp. ™-. left politics in contemporary  Iglesias, op. cit., pp. -–.  Volgens peilingen in decem- Britain’, in Katsambekis &  Zie Kioupkiolos & Katsambe- ber ™ zou Mélenchon bij Kioupkiolos, op. cit. kis, op. cit. presidentsverkiezingen op dat  Voor verdere uitwerking van  Zie www.vrij-links.nl (geraad- moment niet meer dan – % dit onderscheid zie Paul Lu- pleegd op  oktober ™ en van de stemmen verwerven; cardie & Gerrit Voerman,  december ™). zijn partij zou bij de Europese Populisme in de polder. Amster-  Thijs Broer & Jeroen Vullings, verkiezingen nog steeds onge- dam: Boom, , pp. –-¢. ‘Natúúrlijk moet je hoofddoe- veer  % halen, het Rassemble- – Dit ontleen ik aan Blackburn, ken verbieden op de basis- ment National ruim  %, terwijl op. cit., pp. - . school’, Vrij Nederland,  au- die partij bij de parlements- ¢ Pablo Iglesias, ‘Understanding gustus ™, p. –. verkiezingen in  slechts Podemos’, New Left Review,  Tivadar Vervoort, ‘Vrij Links  % had gekregen; zie h£- (mei / juni ¢), pp. -; zal de neergang van links niet ps: / / pollofpolls.eu / FR /– / Alexandros Kioupkiolos, ‘Po- stoppen’, de Volkskrant,  mei presidential-election- en demos: the ambiguous prom- ™. h£ps: / / pollofpolls.eu / FR / ises of left-wing populism in – Mark Lievisse Adriaanse, Guus ¢ / european-parliament-elec- contemporary Spain’, Journal Valk & Max Kisman, ‘Een po- tion--in-france (geraad- of Political Ideologies, : ging om links te rédden’, NRC pleegd op ™ december ™). (), pp. -. Next, ™ augustus ™. – James Stafford, ‘The Corbyn  ‘Queremos, sabemos, pode- ¢ Broer & Vullings, op. cit. Experiment’, Dissent,  : mos. Un programa para cam- (), pp. -. biar nuestro país’, online:

S& D Jaargang  Nummer  April  ¢¢¢ A. L. Snijders Verbeelding

Ik heb een verhaal geschreven dat me in moeilijkheden heeft gebracht, een liefdesge- schiedenis. De vrouw iets jonger dan de man, eenvoudiger kan het niet. Zij heeft rood haar, wat haar aantrekkelijk maakt voor een bepaalde groep mannen. Ze is in Nederland geboren, haar ouders zijn immigranten uit Oost-Europa. Haar naam is Olga, de achter- naam ben ik vergeten. Ze speelt cello en houdt erg van Brahms, vooral van z’n Tweede symfonie (zo vrolijk en optimistisch). Haar verloofde heet Jacob, hij is ook in ons land geboren, zijn voorouders woonden hier al eeuwen. Echte Nederlanders zou je kunnen zeggen. Het zijn ondernemers, maar Jacob voelt daar niet veel voor. Hij heeft geschiede- nis gestudeerd en is enige jaren leraar geweest aan het Barlaeus Gymnasium. Tegen- woordig noemt hij zich onafhankelijk onderzoeker. Hij heeft Olga, die natuurlijk op de Willemsparkweg woont, in het Vondelpark ontmoet, waar ze iedere ochtend haar hond uitlaat. Olga is een aardige vrouw, ik heb haar zelf verzonnen. Dat betekent niet dat ik haar onder controle heb, van meet af aan voel ik iets van liefde. Bij mezelf bedoel ik, zij kan zonder mij niets voelen of doen, ze is mijn product. Net zoals Jacob die natuurlijk ook een bedacht personage is. Hij is een klootzak, ik kan er niet aan ontkomen. Ze gaan reizen. Aanvankelijk zijn ze wel gelukkig, maar het loopt helemaal verkeerd af. Ze wordt zwanger in Berlijn in een periode dat hij er niets meer in ziet. Hij laat haar achter zonder voldoende geld, het kindje sterft en met Olga loopt het ook niet goed af. Het verhaal is uitgegeven, het telt ¢ pagina’s.

In mijn kennissenkring is commotie ontstaan, Marie en Frederik (die elkaar nauwelijks kennen) zijn van mening dat ik hen als Olga en Jacob geportre£eerd heb in mijn verhaal. Ik heb ze met overtuigende argumenten en voorbeelden uitgelegd dat ik geen seconde aan ze gedacht heb bij het schrijven. Het is compleet verzonnen. Ze geloven me niet en willen me niet meer zien.

S& D Jaargang  Nummer  April  S&D online lezen

Vanaf dit jaar kunnen abonnees van S&D de meest recente artikelen direct online lezen. Ook komt er een maandelijkse ­attendering van nieuw verschenen artikelen per mail.

Wilt u S&D online lezen en/of per mail geattendeerd worden op nieuwe artikelen? Geef dan uw naam en e-mailadres aan ons door via [email protected]. Wij sturen u vervolgens de gege- vens toe waarmee u een account kunt aanmaken op de web- site van de Wiardi Beckman Stichting. SOCIALISME

JAARGANG 76 NUMMER 2 APRIL 2019 &

 Redactioneel Geen identiteitspolitiek DEMOCRATIE Column Meike Bokhorst Terug naar de arbeiderspont Column Menno Hurenkamp Twee dingen

 Honderd jaar Joop den Uyl (– )  Marijke Linthorst ‘Den Uyl kende geen dedain’ JAARGANG 76 NUMMER 2
 Philip van Praag Den Uyl en Nieuw Links  Hedy d’Ancona Joop den Uyl, feminist in barre tijden  Paul de Beer Econoom uit Buitenveldert  Heenk te Velde Hamerende vuist en gekruiste armen

† Paul Lucardie Linkse wederopstanding?

ˆ A. L. Snijders Verbeelding APRIL 2019