Geschriften van een intellectuele glazenwasser De draagbare Tromp Bart Tromp Editie G.H.M. Tromp, Hans Daalder, Paul Kalma en Alfred van Staden bron Bart Tromp, Geschriften van een intellectuele glazenwasser (samenst. G.H.M. Tromp, Hans Daalder, Paul Kalma en Alfred van Staden). Bert Bakker, Amsterdam 2010 Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/trom003gesc01_01/colofon.php © 2018 dbnl / erven Bart Tromp / G.H.M. Tromp / erven Hans Daalder / Paul Kalma / Alfred van Staden 9 Woord vooraf Dit boek bevat een verzameling van de geschriften van Bart Tromp. Een verzameling. Meer kán ook niet. Na zijn onverwachte dood bleek eens te meer wat een ongehoorde productiviteit Bart Tromp gedurende zijn veel te korte leven aan de dag heeft gelegd. Een productiviteit waar de kwaliteit nooit onder heeft geleden. Stukken op uiteenlopende, maar goed af te bakenen terreinen. Na zijn dood werd de Bart Tromp Stichting opgericht, die zich onder andere ten doel stelt om de vele waardevolle schrifturen van Bart Tromp onder de aandacht te blijven brengen. Deze bundel is een uitdrukking van die doelstelling; het is de bedoeling dat er meer uitgaven volgen. De verzameling wordt voorafgegaan door een uitvoerige inleiding van Hans Daalder. De samenstellers van de bundel maken allen deel uit van het Stichtingsbestuur. Ik ben ervan overtuigd dat de bundel in een behoefte voorziet bij allen die, zoals wij, geïnspireerd willen blijven worden door het werk van Bart Tromp. Job Cohen Voorzitter van de Bart Tromp Stichting Bart Tromp, Geschriften van een intellectuele glazenwasser 11 Inleiding* Bart Tromp was al over de helft met zijn 1392ste column voor Het Parool. De titel was ‘Deskundig advies’*. Hij bestreed daarin een voorstel van de secretarissen-generaal alle adviesraden van de regering behalve de Sociaaleconomische Raad en de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid op te heffen. Vervolgens hekelde hij een advies van de economische adviseurs de AOW-leeftijd tot 67 jaar te verhogen. Korte tijd later, op 20 juni 2007, stond zijn hart na 62 jaar stil. De column was niet af. Op de meningenpagina van Het Parool liet de redactie de gebruikelijke contouren van zijn column afdrukken, de plaats van de tekst liet zij blanco.* Sinds hij in 1979 als columnist begon, had Bart Tromp geen week verstek laten gaan. De volgende dagen zouden tal van media kort daarvoor door Tromp geschreven stukken publiceren. NRC Handelsblad herdrukte een dag na zijn dood een eerder in nrc.next gepubliceerd artikel getiteld ‘Afrikaanse benoemingen’. Daarin signaleerde Tromp het na langdurig verzet afgedwongen ontslag van Paul Wolfowitz als directeur van de Wereldbank als voorbeeld van publieke ontaarding, nadat hij eerst had gewezen op de dubieuze benoeming van een van Mugabes vertrouwelingen tot voorzitter van de VN-Commissie voor Duurzame Ontwikkeling. Vrij Nederland kwam met Tromps grondige recensie van het laatste boek van Jacques van Doorn De nazi's als geslaagde socialisten (Amsterdam 2007)* . Elsevier publiceerde Tromps laatste wekelijkse column over ‘De legende over Srebrenica’* waarin hij liet zien dat de Verenigde Naties nooit bedoeld hadden deze enclave tot militair te beschermen ‘safe haven’ te maken, maar alleen hadden ingestemd met het zenden van lichtbewapende troepen voor toezicht op het bestand tussen de Bosnische Serviërs buiten de enclave en de Bosnische moslims daarbinnen. Met de Elsevier-redactie voerde hij een * Een asterisk in de tekst geeft aan dat het betreffende stuk in dit boek is opgenomen. Bart Tromp, Geschriften van een intellectuele glazenwasser 12 paar uur voor zijn dood overleg over zijn volgende column omdat hij op het punt stond met de commandant der strijdkrachten, Dick Berlijn, naar Uruzgan te vertrekken. Daarin zou hij het rapport-Marty over de ‘CIA-gevangenissen’ in Oost-Europa behandelen. Wat hij voor het komende speciale zomernummer zou schrijven wist hij nog niet, ‘maar daar komen wij wel uit’, verzekerde hij de verantwoordelijke redacteur. Het juni/julinummer van Openbaar Bestuur publiceerde zijn zesde maandelijkse column in een reeks ‘Politiek als klank’. Daarin hekelde hij de ‘sterilisering’ van Mozarts opera Le Nozze di Figaro die ten onrechte ontdaan wordt van zijn politieke strekking en menselijke bitterheid door ‘hedendaagse opvoeringen als “een zedenkomedie”, in de slechtste regieopvatting een variant van een Frans boulevardstuk’. En nog maar enkele weken eerder had hij in een voortgezette polemiek met de Volkskrant-redacteur Arie Elshout diens vergelijking van Blair met Churchill met de grond gelijk gemaakt. Daar bleef het niet bij. Hij smeedde plannen voor nieuwe boeken. Er lagen al een brochuretekst en een aantal omslagontwerpen klaar voor een boek met de titel Het einde van het verleden. Er was, in de afgelopen tien jaar een ruw einde gekomen aan vijftig jaar naoorlogse zekerheden, zo kon men daarin lezen. Het einde van de Koude Oorlog betekende niet het begin van een vreedzame wereldorde, maar rechtstreekse betrokkenheid van ons land bij oorlog en geweld in verre oorden, van Bosnië tot Irak en Afghanistan. Aan de vanzelfsprekendheid van verdergaande Europese integratie was abrupt een eind gekomen. De naoorlogse wereldorde, gebaseerd op een welwillende Amerikaanse hegemonie en een gebreideld kapitalisme, was in een crisis beland. De weerslag in Nederland was politieke verwarring, die met de opkomst en ondergang van het fortuynisme nog lang niet ten einde was, maar juist verder om zich heen greep. Het boek beoogde een beter inzicht te bieden in de kwesties waarmee Nederland te maken heeft nu het in de 21ste eeuw is beland. Het zou de ‘oplossingen’ die politieke elites tot nu toe propageren: nog meer ‘markt’ en de afschaffing van representatieve democratie ten gunste van een plebiscitaire, aan ‘een snijdende analyse’ onderwerpen. Een ander boek zou de ontwikkeling van het moderne statenstelsel behandelen en vervolgens de crises analyseren waaraan de bestaande staten door processen van integratie en mondialisering blootgesteld worden. Tromp wilde, derde voornemen, een aantal studies combine- Bart Tromp, Geschriften van een intellectuele glazenwasser 13 ren tot een boek dat gewijd was aan politiek geweld. En als tegenpool was hij voornemens een bundel van vijftig à zestig korte columns over politiek en muziek te publiceren, waarvan hij al de helft van de onderwerpen in een werkplan had vastgelegd. Deze opsomming van door zijn abrupte heengaan teloorgegane intenties en mogelijkheden is niet uitputtend, zij illustreert wel de breedte van zijn intellectueel en artistiek palet, alsook zijn onvermoeibare durf. Zijn dood beroofde ons van veel van wat had kunnen zijn. De ontwikkeling van een man van wetenschap en polemiek Bart (voluit Bart Ago Geert Maria) Tromp werd op 16 oktober 1944 geboren in Sneek, in een katholiek gezin. Hij had een negen jaar oudere broer (Hylke) die later als hoogleraar in de polemologie (de wetenschap van de oorlog) in Groningen werkzaam zou zijn, en een twee jaar jongere zuster Greetje, sociologe. Hun vader, autodidact zonder noemenswaardig onderwijs, ontwikkelde zich tot fotograaf en filmer, en dreef een eigen fotozaak annex drogisterij die hun moeder later voortzette. De kinderen gingen, getrouw aan de toen dominante verzuiling, naar een katholieke bewaarschool gevolgd door een katholieke jongens-, respectievelijk meisjesschool. Maar daarna volgden zij alle drie, in die dagen nog verre van vanzelfsprekend, een opleiding aan het Sneker gymnasium (dat in Barts dagen nog geen honderd leerlingen telde, verdeeld over de zes klassen). Voor hun ouders was alleen het beste goed genoeg voor hun kinderen, wilden deze de kans krijgen in het leven die zij zelf niet hadden gehad. De overgang was niet altijd gemakkelijk: Hylke struikelde aanvankelijk over zijn onwetendheid op het terrein van naamvallen en verbuigingen, dat op de lagere school niet onderwezen was. Bart zou zowel in de tweede als in de derde klas doubleren. Niet door gebrek aan ‘kunnen’ en intelligentie, wel door de ongewone ervaring: een gemengde school met meisjes, zijn speelsheid en dwarsheid en, zoals hij het zelf formuleerde, hij zorgde ook nogal eens voor ‘gedonder’. Maar alle kinderen zouden het eindexamen (in Barts geval gymnasium bèta) behalen met flinke cijfers. Als kind had Bart het druk, onder andere met het naspelen van veldslagen en het leren onderscheiden van de verschillende soorten oor- Bart Tromp, Geschriften van een intellectuele glazenwasser 14 logsschepen en oorlogsvliegtuigen. Als dertienjarige bouwde hij, na het zien van de film over de aanleg door krijgsgevangenen van de beruchte Birmaspoorweg, met lucifersstokjes de brug over de River Kwai na. Al vroeg ontwikkelde hij een gedetailleerde kennis van alles wat met krijgskunst en oorlog te maken had. Anders dan de meeste van zijn klasgenoten viel hij in de jaren zestig niet voor The Beatles en popmuziek, maar voor opera. Op jonge leeftijd nam hij een schoolvriendinnetje, Willemien Brattinga (later zijn hechte levensgezellin), al naar een opera-uitvoering mee. Hij speelde toneel, regisseerde een toneeluitvoering, vervaardigde een schimmenspel van Die Zauberflöte, was lid van het bestuur van de schoolvereniging Dicendo Discimus en werd bestuurslid van de lokale afdeling van de vereniging Jeugd en Muziek. Muziek speelde vanouds een rol in het gezin: als opgroeiend meisje spaarde zijn moeder hardnekkig om op haar achttiende een piano te kunnen kopen. Er waren relatief veel boeken in het gezin. Het eerste ‘politieke’ boek dat Bart thuis vond was Kravchenko's Ik verkoos de vrijheid*