Inhoud Van de Redactie Orthodox is het nieuwe gewoon door Marcel Wissenburg 1

Ander geluid Een gezin verplicht door Laurens Wijmenga 3

De toekomst van Europa I. en over de toekomst van Europa door Niek Kok 6 II. Concrete plannen voor Europa door Jan Huitema 20 III. Horen, zien en zwijgen. Separatisme en de Europese Unie door Wilbert Jan Derksen 26

Over de grens Macron: een man met een progressieve missie door Marcel Breet 36

Ondertussen op het Binnenhof Verantwoordelijkheid nemen door Dilan Yesilgöz 46

Sociale Zekerheid Maak Nederland weer pensioengidsland door Stijn Schijndel en Mieke Westing 49

Wortels en waarden I. Herinneringen aan ‘oom Ben’ door Karin Telders 57 II. 'Nooit geschokte standvastigheid' | Benjamin Marius Telders (1903-1945) door Fleur de Beaufort 62 III. Stuuf Wiardi Beckman (1904 - 1945) | Sociaaldemocraat en verzetsman door Frans Becker 71

Veiligheid Cyber(on)veiligheid: het driekoppige monster dat de natie bedreigt door Silvio Erkens 81

Boekrecensie I. De geschiedenis van het liberalisme van Dirk Verhofstadt door Daan de Neef 90 II. De nieuwe politiek van Europa van door Niek Kok 93

Colofon en TeldersCommunity.nl 98

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 104 Van de Redactie

Orthodox is het nieuwe gewoon door Marcel Wissenburg enkele grote maatschappelijke problemen. In de Regeringsverklaring van 1 november Onze parlementaire geschiedenis leert dat 2017 beschreef zijn derde kabi- de bereidheid tot overleg en het sluiten van net als ‘een heel gewoon Nederlands kabinet’. compromissen ons land steeds veel goeds Het is zeker geen minderheidskabinet zoals brengt. Het regeerakkoord sluit daar naad- Rutte-I, noch een quasi-meerderheidskabinet loos bij aan’. zoals Rutte-II. Het is (voorlopig – de Eerste Kamerverkiezingen zijn minder dan ander- Afgezien dat het Kabinet-Cort van der half jaar weg) een echt meerderheidskabinet, Linden een allesbehalve gewoon kabinet was zoals de meeste Nederlandse kabinetten. – de verwijzing naar 100 jaar pais en vree Heel gewoon, inderdaad. tussen liberalen en confessionelen suggereert dat dit gewone kabinet weer gewoon op com- Ook Rutte beschreef het in het regeerak- promissen is gebaseerd die gewoon tolerabel koord als een gewoon kabinet omdat het zijn en gewoon de pijn eerlijk verdelen. Als past in ‘een lange traditie van samenwerking dat zo is, dan is orthodox het nieuwe ge- tussen partijen met een heel verschillende woon. signatuur. Een traditie die precies honderd jaar geleden werd gemarkeerd met de Paci- Zeker: alle partijen hebben iets ingeleverd ficatie van 1917, waarin liberalen en confes- waar de anderen wel bij varen. De VVD sionelen elkaar vonden in de oplossing van leverde weer een stukje hypotheeksubsidie in, maar electorale overwegingen daargelaten

LIBERALE REFLECTIES || Eindejaarsspecial Eindejaarsspecial 2017 2017 1 houden VVD-ers toch vooral jeuk over aan Er zullen nog heel wat proefschriften worden subsidies. D66 heeft het raadgevend referen- besteed aan de vraag hoe orthodox het nieu- Ander geluid dum opgegeven, maar een deel van D66 wil we gewoon kan worden. Sommige verkla- sowieso een ander type referendum en een ringen kunnen we al op voorhand uitsluiten. ander deel heeft zijn lesje inmiddels geleerd Aan de complottheorieën van Baudet c.s. – directe democratie en populisme zijn dikke over het almachtig partijkartel hebben we maatjes. niets: die kunnen specifieke coalities en de specifieke uitkomsten van onderhandelingen In ten minste één opzicht is dit kabinet niet verklaren. Precies hetzelfde geldt voor desondanks opmerkelijk: na een eeuw Wilders’ ‘Haagse elite’. Ook de ‘zucht naar liberalisering van de zogeheten ethische het pluche’ biedt onvoldoende verklaring. kwesties wordt pas op de plaats gemaakt, zo Immers, één zijde heeft haar kroonjuwelen niet een stap terug gezet richting orthodoxie. niet, en de ander wel, opgegeven, Maar hier De embryowet gaat de ijskast in, en eindigt ligt misschien wel een begin van een verkla- mogelijk op sterk water (tot groot nadeel ring: de wil bij sommige partijen om (weer) Een gezin verplicht van de Nederlandse medische wetenschap verantwoordelijkheid te dragen en het land en, uiteindelijk, van duizenden patiënten), bestuurbaar te houden, en de noodzaak de Zondagswet wordt alsnog niet ingetrok- daartoe samen te werken met een partij die door Laurens Wijmenga vrouw en kinderen roept associaties op met ken, het Wilhelmus moet op school worden lang voor die verantwoordelijkheid vluchtte, In de aanloop naar de Tweede Kamer- betutteling, spruitjeslucht en ouderwetse besproken ‘in context’ (dus met vier eeuwen maakte de liberalen mogelijk chantabel. verkiezingen werden door christelijke partij- opvattingen over de rol van vrouwen en een achterhaalde godsdiensttwisten; de vraag is en grote woorden gesproken over het gezin. achtergestelde positie van homoseksuelen. of we überhaupt willen dat kinderen dit soort Een ander deel van de verklaring zal zeker ChristenUnie-leider Gert-Jan Segers noemde Dat veel wetten nog zijn gebaseerd op deze twisten nog begrijpen), de overheid gaat zich moeten komen uit de speltheorie. Formeren Mark Rutte ‘de vijand van het gezin’. Volgens gezinsvariant is veel liberalen een doorn in weer meer met (v)echtscheidingen bemoei- is een spel; de spelregels bepalen de uitkomst. de ChristenUnie-lijsttrekker was hij er per- het oog. en, naar de herijking van het familierecht In sommige formaties worden lijstjes opge- soonlijk verantwoordelijk voor dat gezin- (waarmee ons ooit zo liberale gidsland in- steld met gedeelde wensen, in andere zijn het nen met één kostwinner inmiddels zes keer Wie even voorbij de waan van de dag kijkt, middels een decennium achterloopt op ont- lijstjes met tegen veto’s beschermde plannen, zoveel belasting betalen als tweeverdieners. constateert wel dat dit niet altijd zo is ge- wikkelingen elders) komt alleen onderzoek in weer andere mag de ene partij juist de CDA-leider Buma plaatste in de campagne weest. Lang beschouwden liberalen, net als zonder belofte daar ook iets mee te doen, de favorieten van de ander afschieten. Augustus het gezin tegenover het doorgeslagen indivi- de confessionelen en socialisten, het gezin maatschappelijke dienstplicht is nog net geen offerde zijn steunpilaar Cicero aan Marcus dualisme in Nederland. ‘Family values’ staan als hoeksteen van de samenleving. Tot 1981 wettelijke plicht geworden maar wel een mo- Antonius in een poging de burgeroorlog te hierdoor volgens Buma onder druk en dat verwees de grondslag van de VVD naar het rele plicht die (het enig katholieke element in beëindigen, de lieve vrede leek het waard. leidt tot allerlei narigheid. gezin als ‘de natuurlijke en fundamentele een orthodox repertoire) een aflaat oplevert. groepseenheid van de maatschappij’. Toen Niet in het regeerakkoord maar wel al door- Prof.dr. M.L.J. Wissenburg is hoofdredacteur Voor partijen met christelijke wortels is het de emancipatiebeweging voor vrouwen en gedreven terwijl de regeringsverklaring nog van Liberale Reflecties en hoogleraar Politie- gezin steevast een campagne speerpunt. homoseksuelen maatschappelijk momen- voorgelezen werd: ook de abortuspil komt ke Theorie aan de Radboud Universiteit te Bij liberalen ligt dat wat anders: met name tum kreeg bekoelde echter de liberale liefde toch niet bij de huisarts. Nijmegen. het traditionele gezin van getrouwde man, voor het gezin. Al te expliciete verwijzingen

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 2 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 3 verdwenen stilletjes uit de grondslag. En de verlichtingswaarden vrijheid en gelijkheid Het is daarom goed dat dit kabinet investeert ouderschap. Het kabinet of de Tweede Kamer liefde is sindsdien niet meer opgebloeid. een sterk maatschappelijk middenveld vergt. in sterke gezinnen. Een punt dat de VVD zal zich immers op termijn moeten verhou- Zonder dit middenveld dreigt ofwel een de christelijke partijen heeft gegund in het den tot de voorstellen van de Staatscommis- Toch gebeurde er rond de eeuwwisseling iets tirannieke meerderheid die de vrijheden van ‘wheelen en dealen’ van de formatie. Een sie herijking ouderschap. Hier lijken onze opvallends. Onder beleidsmakers en weten- minderheden beknot, of een overheid die gezamenlijke visie op het gezin ontbreekt wegen verder uit elkaar te lopen. Het maakt schappers maakte het gezin een comeback. alles voor burgers regelt. daarbij: de uitgave van 750 miljoen Euro immers wel verschil of je een gezin ziet als En uit de statistieken bleek dat Nederlanders die hiermee is gemoeid, wordt nergens in gegeven of als vrije associatie van individuen. hardnekkig de voorkeur bleven geven aan In de eerste dreiging herkennen we de het coalitieakkoord gemotiveerd. Van de Maar wie weet kunnen raakvlakken worden het leven in een traditioneel gezin. Er werden recente opkomst van populistische partijen onderhandelaars in de snelkookpan van het gevonden in de door de commissie aange- nieuwe leerstoelen en onderzoeksprogram- die klassieke grondrechten zoals de vrijhe- formatieproces, was het ontwikkelen van dragen kernen van goed ouderschap, waarin ma’s opgestart. Politici van links tot rechts den van godsdienst en van discriminatie een gezamenlijke gezinsvisie ook wel wat christelijke partijen veel herkenbaars terug- flirtten met gezinsvriendelijke maatregelen. ter discussie stellen. Het behoud van deze veel gevraagd. Maar het zou winst zijn als de vinden. Ook een enkele VVD-er maakte avances; zo vrijheden vergt niet alleen wetten, maar ook kabinetspartijen deze visie de komende tijd zag Frits Bolkestein het gezin als oplossing een de vorming van deugden als verdraag- wel ontwikkelen. De aarzelingen die liberalen zullen voelen voor normvervaging in de samenleving.1 zaamheid, naastenliefde en betrokkenheid bij bij het ontwikkelen van een gezinsvisie zijn de publieke zaak. Dit besef moet niet alleen Een gedeelde visie op het gezin is namelijk heel begrijpelijk. Van hen wordt dan ook niet “...Van de eens zo prominente plek worden doorgegeven aan nieuwkomers, nodig omdat onze rechtsstaat, onze vrijhe- gevraagd om deze aarzelingen opzij te zetten, van het gezin resteert slechts een maar ook aan volgende generaties. Instituties den en de overheidsfinanciën gebaat zijn bij maar om deze juist te articuleren. Door de zuinige verwijzing naar ‘vrijwillige zoals het gezin spelen hierin een cruciale rol, sterke gezinnen. De rol van de staat is hierbij liberale emancipatie- en autonomiegedachte relaties van vrije mensen’...” zo werd al eens opgemerkt in de publicatie secundair. De denktradities van liberalen te verbinden met het relationele denken van Tussen vrijblijvendheid en paternalisme van en de christelijke partijen hebben op dit de christelijke partijen kan een gezinsvisie Deze herwaardering voor het gezin heeft de TeldersStichting uit 1991. punt belangrijke raakvlakken. Vanuit beide worden gevormd die een stevige basis legt echter geen duurzame doorwerking gehad tradities is immers gepleit voor een staat die voor het kabinetsbeleid. Want een gezin(sbe- in het liberale gedachtengoed. Een expliciete In de tweede dreiging herkennen we de ver- terughoudend is met ingrijpen in sociale leid) verplicht. visie op, of zelfs maar een verwijzing naar, zorgingsstaat waarvan we afscheid hebben verbanden. Omdat deze tradities geloven in het gezin ontbreekt nog steeds in de begin- genomen. Met de beweging naar een parti- de eigen kracht van die verbanden. Terecht L. Wijmenga MSc is wetenschappelijk selverklaring. Van de eens zo prominente cipatiesamenleving worden zorgtaken weer is door liberalen opgemerkt, dat niet alles medewerker bij de mr. G. Groen van Prinste- plek van het gezin resteert slechts een zuinige neergelegd waar ze primair horen: bij het wat goed is, ook ondersteuning nodig heeft rer stichting, het wetenschappelijk instituut verwijzing naar ‘vrijwillige relaties van vrije individu en zijn netwerk. Maar onvoldoende van de staat. Die moet zich vooral afzijdig verbonden aan de ChristenUnie. mensen’, wat alleen kan slaan op de partner- wordt nog erkend wat dat zorgende ‘netwerk’ houden en slechts positief waarderen wat relatie en niet op die tussen ouder en kind. nu behelst. Vaak gaat het om gezinsleden. veel gezinnen uit zichzelf toch al doen: ______Gezinnen maken het dus mogelijk om over- zorgen voor hulpbehoevende gezinsleden en 1. Een ander voorbeeld is de column ‘Een gezin ver- Er zijn echter goede redenen voor liberalen heidsuitgaven terug te brengen tot houdbare het bijbrengen van waarden en normen aan plicht’ van VVD-kamerlid Otto Vos in Trouw van 8 september 2001. Hierin noemde hij het gezin ‘de meest om het gezin te herwaarderen. De liberale proporties. En daardoor kunnen ook de kinderen. duurzame, warme leefvorm’. denker Tocqueville constateerde al in zijn belastingen omlaag. Voor een liberaal niet Deze gedeelde visie op de verantwoordelijk- bekende boek Over de democratie in Amerika onbelangrijk. heid van gezinnen kan wellicht worden aan- (1835), dat de gelijktijdige realisatie van de gevuld met een gezamenlijke opvatting over

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 4 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 5 De federatie gers allemaal. Die zitten in een soort oksel De toekomst van Europa We beginnen bij Juncker’s laatste scenario: van Europa, tussen Duitsland en Frankrijk de federatie. Hoewel het witboek van de in. Daarom hadden de Britten ook bezwaar Commissie niet meteen spreekt van een tegen Juncker’s benoeming.’ federatie, komt dit scenario daar feitelijk wel op neer. Het witboek noemt het: ‘doing ‘Een federatie is onaanvaardbaar,’ stelt Bol- much more together’. Dat dit een federatie kestein dan ook. ‘Toen ik fractievoorzitter impliceert, blijkt onder meer uit de tekst van werd in 1990 was de Nederlandse politiek het witboek. Er staat omschreven dat, in dit aan het afkoersen op een federatie – onze scenario, de samenwerking tussen lidstaten gedachtegang was federatief. En dat was verder zal gaan dan ooit tevoren. In interna- door de hele jaren tachtig zo. Ik heb toen in tionale fora, zoals in de Verenigde Naties, het de Volkskrant van september 1991 geschre- Internationaal Monetair Fonds of de Wereld ven dat ik niets wil weten van een federatie. Handelsorganisatie, zal de Unie met één zetel Ik heb dus wat dat betreft een vrij scherpe Frits Bolkestein en Neelie Kroes over de toekomst vertegenwoordigd zijn. Er zal een Europese koerswijziging voorgestaan en die ook uitge- Defensie Unie zijn. Het eurogebied wordt v o e rd .’ van Europa versterkt en uitgebreid en lidstaten coördi- neren financieel, fiscaal en sociaal beleid. De Waarom was én is Bolkestein tegen een fede- door Niek Kok We lopen Juncker’s ‘blauwdrukken’ af met bevoegdheden van het Europees Parlement ratie? ‘Omdat ik voorzag dat het zou leiden Op 1 maart 2017 presenteerde de Europese twee liberale oud-Eurocommissarissen: Frits worden sterk uitgebreid. Tot slot: Europese tot een hoop werk dat niet van essentieel Commissie een witboek over de toekomst Bolkestein en Neelie Kroes. Bolkestein was burgers ontlenen hun burgerrechten direct belang was. Voor zover het wel van essentieel van Europa. De voorzitter van de Commis- als Eurocommissaris in de Commissie-Prodi aan Europees recht (Europese Commissie belang zou zijn, was het werk dat wij best zelf sie, Jean-Claude Juncker, stippelde daarin (1999-2004), belast met het beleid aangaan- 2017, 24). konden doen. Het is ook, zo voelde ik toen al vijf toekomstscenario’s uit voor de Europese de de interne markt en de douane-unie. aankomen, een besluit dat elders in Europa Unie. Die luidden als volgt. Scenario één: Kroes was tweemaal Eurocommissaris. In In zijn State of the Union speech van 13 sep- niet op steun kan rekenen. De enigen die op dezelfde voet doorgaan en nieuwe zaken de Commissie-Barroso I (2004-2009) had tember 2017 deed Juncker er nog een schepje iets in een federatie zien, zijn de Belgen en stuk voor stuk uitwerken. Scenario twee: zij mededinging in haar portefeuille. In de bovenop. Hierin betoogde hij dat de EU de Fransen. De Belgen omdat zij denken dat niets meer of minder dan een interne Euro- tweede Commissie van José Emmanuel eigen ministers van Economie en Financiën een federatie hun communautaire problemen pese markt. Scenario drie: een Europa van Barroso (2009-2014) was Kroes Eurocom- moet krijgen. Ook wil hij dat lidstaten in de kan oplossen – wat niet zo is. De Fransen in verschillende snelheden, dat wil zeggen, wie missaris voor de digitale agenda van de Europese Raad vanaf nu gaan bekijken over de veronderstelling dat zij de baas zullen zijn meer wil, doet meer. Scenario vier: minder Europese Unie en hield zich bezig met de welke besluiten op het gebied van het Euro- in een federatie.’ Europa maar wel efficiënter, door bijvoor- totstandbrenging van een Europese digi- pese buitenlandbeleid gestemd kan worden beeld de aandacht te verleggen naar een tale gemeenschappelijke markt. Daarnaast op basis van een kwalitatieve meerderheid in Ook in zijn rol als Eurocommissaris sprak paar beleidsterreinen in plaats van heel veel bekleedde Kroes in die Commissie de functie plaats van unanimiteit (Barker & Brunsden, Bolkestein zich uit tegen een Europese beleidsterreinen. Tot slot, scenario vijf: veel van vicevoorzitter. 2017). ‘Ik ben niet zo’n bewonderaar van federatie. In een interview in 1999 zei hij dat meer samen doen in een federatiever kader Juncker,’ merkt Bolkestein reeds op. ‘Juncker hij tegen een federatie was. Hij werd door de (Europese Commissie 2017). is federaal gezind. Dat zijn die Luxembur- Belg Étienne Davignon berispt.

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 6 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 7 Davignon, geboren in 1932, is een leeftijdsge- Commissie die oppakken. Maar dat is onge- in het woordgebruik onderscheid maken zien van hoe we de Unie zouden willen. ‘Op noot van Bolkestein. De Belg maakte carrière rijmd’ (Bolkestein 2010). tussen wat enerzijds aantrekkelijk is en het moment dat je de discussie over lopende als politicus, diplomaat en in het zakenleven. anderzijds wat mogelijk is onder de huidige zaken gaat beïnvloeden door daarin ook dro- Binnen de EU werd hij vooral beroemd als 'Je hoeft helelmaal geen discussie te omstandigheden. We zijn nog bij lange na men toe te voegen, dan verlies je meer dan voorzitter van de commissie die in 1970 het houden over soevereiniteit' niet zover om na te denken over een federa- dat je wint – om het diplomatiek te zeggen.’ Davignon rapport produceerde. Dat rapport Het laatste punt wordt gedeeld door Kroes. tie. Als je nu met zulke ideeën aankomt in pleitte ervoor om politieke unificatie te be- Ze vindt dat, omdat het Europees Parlement Nederland, krijg je hier een opstand.’ Het is een boodschap die Kroes eerder al reiken via een gezamenlijk Europees buiten- iets belangrijk acht, dat niet per definitie eens uitdroeg in een column in het Financi- lands beleid. ‘Toen ik had gezegd dat ik tegen moet worden vertaald naar wetgeving. Kroes Kroes vindt het dan ook niet verstandig om eele Dagblad van 18 januari 2014, toen ze nog een federatie was, liet Davignon mij weten benadrukt echter dat dit in ruimere zin geldt: op dit punt te dagdromen over een federatie. Eurocommissaris was. Daar schreef ze dat dat hij dat toch niet best vond, dat ik dat ‘we hebben gezien dat op alle terreinen – Is het dan wel terecht dat Juncker dat doet? het debat over de Europese Unie zou moeten had gezegd – en dat hij dat zelf niet gezegd in alle directoraat-generaals – voorstellen ‘Juncker mag zelf uitmaken waar hij mee gaan over ‘wat we verwachten van Europa, zou hebben. Dat geeft ook weer de Belgische geprepareerd worden waar de Commissie, bezig wil zijn. Hij heeft een heel ander per- en wat niet. […] Zo kunnen we vaststellen hang naar een federatie aan.’ de Raad en het Europees Parlement zich mee spectief – en hij kan ook ten aanzien van zijn wat je veel makkelijker binnen de landsgren- bemoeien en waar de lobby, zowel nationaal, eigen land wellicht een andere inschatting zen op kunt lossen en waarvoor we over de Na zijn Eurocommissariaat bleef Bolkestein als regionaal, als Europees, ook nog eens ste- doen dan ik. Ik daarentegen schat in dat als landsgrenzen heen moeten kijken en Europe- onveranderd kritisch over federatieve vig overheen gaat. Daardoor zie je dat men, je, in Nederland, nu een Europese federatie se samenwerking nodig hebben. Door deze gedachtegangen. Zo vond hij het dwaas dat vanwege specifieke politieke gedachtes en op de agenda zet, je het kind met het badwa- benadering kunnen mensen (h)erkennen men in 2004 een grondwet voor Europa ook door toedoen van de lobby, in sommige ter weggooit. Een federatie mag een aantrek- wat ze aan Europa hebben, op economisch, wilde opstellen. In NRC schreef hij later: voorstellen doordraaft. Daar moet met de kelijk perspectief bieden, maar we zijn er in cultureel en maatschappelijk terrein. We we- ‘noem dit voorgestelde verdrag geen grond- stofkam door worden gegaan.’ Daarom is nog geen tientallen jaren aan toe. Als je geen ten dat we moeten veranderen en dat keuzes wet, want dat is het niet. Een grondwet is iets de functie van de huidige eerste vicevoor- rekening houdt met die realiteit, dan verlies onvermijdelijk zijn. Burgers, bedrijven en wat een zojuist onafhankelijk geworden land zitter ook zo relevant, je ook uit het oog wat je op dit moment wél lidstaten vragen die ook van de Commis- zichzelf geeft. De EU is niet zojuist onafhan- stelt Kroes. ‘Het is verstandig dat de eerste zou kunnen doen.’ sie. Maar als puntje bij paaltje komt slaat de kelijk geworden en een land is ze ook niet. vicevoorzitter nu grondig door die regelge- angst toe: de angst voor verandering en voor En de Europese Commissie is geen regering ving heen gaat en dat hij beoordeelt – ook Een discussie over Nederlandse soevereiniteit de aantasting van gevestigde belangen.’ […] De EU is geen federatie en zal dat nooit wat nieuwe plannen betreft – of die nou écht is daarmee nu ook nog niet aan de orde. ‘Je worden ook. Derhalve zijn de burgers van de nodig zijn. Dat hij zich afvraagt: moet iets hoeft helemaal geen discussie te houden over Kroes heeft kritiek op het feit dat het EU-de- lidstaten van de EU a fortiori ongelijk’ (Bol- nou écht door Brussel gedaan worden? Of soevereiniteit,’ zegt Kroes. ‘Het is helemaal bat gaat over gepostuleerde ideeën of ver- kestein 2005). In 2010 speechte Bolkestein komt een voorstel alleen op tafel vanuit een geen haalbare kaart om die discussie op dit gezichten van Europese samenwerking. We in dat het Europees Parlement nauwe tussenvisie?’ moment aan de orde te stellen. Er zijn zoveel hoeven niet te denken in termen van een nog altijd ‘leeft in een federale fantasie. Het zaken nú urgent en het is veel belangrijker federatie – het gaat om wat Europa nu, op wil nog steeds en altijd “meer Europa”. Het Het sterke anti-federalisme van Bolkestein om die zaken in discussies en in polemieken dit moment, moet doen en zijn. Voor Kroes wil dat de Commissie zowat elk initiatief deelt Kroes echter niet. Ze vindt een federatie te behandelen. Verpest het discussieklimaat heeft het voltooien van de digital single mar- neemt dat het voor ogen komt. […] De fout ‘op zich zelf staand een aantrekkelijk per- rond die zaken niet door dingen die nog veel ket de prioriteit. ‘Het economische beleid van die steevast gemaakt wordt, is deze: omdat spectief,’ maar onmiddellijk voegt ze daaraan verder van je bed staan.’ We moeten daarom de Europese Unie is nu volkomen beInvloed een zaak belangrijk of wenselijk is, moet de toe dat we zover nog lang niet zijn. ‘Je moet de huidige stand van zaken enigszins los door digitale technologie. Zulke technologie

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 8 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 9 zit niet aan grenzen vast en als we er niet op een terrein dat niet grensoverschrijdend ke markt: ‘dat je dezelfde regels hebt, is een toekomstmuziek. ‘Daarin kun je misschien in slagen om op dit terrein het been bij te is en ook niet gericht is op het creëren van ander aspect – dat houdt in dat een advocaat kleine stapjes zetten, maar het is nog veel te trekken, dan verliezen we onze marktpositie schaalvoordelen, stelt Bolkestein. die op dit gebied in Nederland mag opereren, ver vooruit gedacht. Dat we zover zijn, maak in de wereld.’ dat ook in Duitsland mag – dat hij niet ook ik niet meer mee – en ik wil nog wel een Een ander voorbeeld: ‘een lid van het Euro- in Duitsland examen hoeft te doen.’ tijdje doorleven.’ De Commissie pees Parlement heeft gezegd dat de Commis- Wat is volgens beide oud-bewindslieden dan sie beleid moet bepalen over obesitas – obe- Bolkesteins criteria zijn in feite vrij goed Hoe zit het dan met iets als de vluchtelin- de rol van de Commissie? ‘De Commissie sitas is immers heel belangrijk: het schaadt toepasbaar. Zo zijn sommige problemen wel gencrisis? Het beteugelen van de vluchtelin- doet in z’n algemeenheid waar zij opdracht de gezondheid. Op zichzelf is dat waar – het grensoverschrijdend, maar leveren ze geen gencrisis heeft wel degelijk schaalvoordelen, voor krijgt. De Raad bepaalt aan welke plan- is een belangrijk probleem,’ zegt Bolkestein. voordelen van schaal op. Neem bijvoorbeeld vindt Bolkestein. ‘Ik vind de vluchtelingen- nen de Commissie handen en voeten moeten ‘Maar waarom moet de Commissie het aan- het probleem van een Europees zorgstelsel. stroom het belangrijkste probleem voor de geven. Dat betekent niet dat de Commissie pakken? Obesitas komt wel voor in andere Omdat er in het Schengengebied vrij verkeer Europese Unie sinds haar ontstaan en dat niet met een eigen voorstel mag komen,’ zegt landen, maar het is geen grensoverschrijdend van personen, goederen, diensten en kapitaal vind ik wel een probleem voor de Europese Kroes. ‘De lidstaten hebben afgesproken dat probleem.’ Kroes geeft haar eigen voorbeel- bestaat, kan het gebeuren dat een Nederlands Commissie. Juncker is hierin onvoldoende er in de Europese Unie een digitale, gemeen- den. Ze vertelt: ‘op het terrein van milieu was burger zorg behoeft terwijl hij bezig is met stevig geweest. Je kunt de Grieken en de schappelijke markt gerealiseerd moet worden er een ambtenaar voor zijn of haar com- werkzaamheden in Portugal. Een Europees Italianen niet blijvend opzadelen met die – daar moet de Commissie mee aan de slag missaris aan het kijken hoe het afgesproken zorgstelsel – geregeld op Europees niveau – grote toestroom van vluchtelingen. Er moet en vervolgens moet de Raad over de voor- minimale niveau van uitstootgassen bereikt zou betekenen dat de Nederlander zonder al een internationale instantie zijn om handen stellen van de Commissie consensus geven.’ kon worden. De man of vrouw bedoelde het te veel problemen gemakkelijk verzekerd is en voeten te geven aan het probleem van de absoluut goed, maar stelde voor om de piz- voor dezelfde zorg in Portugal als in Neder- verdeling van vluchtelingen – de Grieken en Terwijl Kroes de Commissie toch vooral als zaoven die op hout wordt gestookt te verbie- land. Bolkestein waarschuwt echter voor en- de Italianen houden het niet langer uit zo.’ een uitvoerder van de plannen van de lid- den. Dan ben je bezig om iets volledig uit z’n thousiasme voor Europese sociale wetgeving: staten ziet, bedeelt Bolkestein de Commissie verband te rukken.’ ‘waar je mee op moeten passen is de Portu- ‘Er moeten concrete voorstellen worden ge- een autonomere rol toe. ‘De Commissie moet gezen opzadelen met een zorgstelsel zoals wij daan om Schengen in stand te houden. Daar zich bezighouden met grensoverschrijdende Ook Kroes wijst op het belang van schaal- en de Duitsers dat hebben. Dat zal een last heb je politieke coördinatie bij nodig,’ stelt problemen en voordelen van schaal,’ stelt voordelen van de Europese integratie. ‘Als zijn op de Portugese economie die de Portu- Kroes. ‘Schengen is eigenlijk een uitgelichte Bolkestein. Maar is dat niet ruim geformu- een startup in Nederland geslaagd is en gezen niet kunnen dragen. Je moet niet over Unie uit de totaliteit. Schengen komt voort leerd? Kan niet van elk beleidsterrein wor- vervolgens in Duitsland of Frankrijk aan de heel Europa lasten gaan opleggen die wij wel uit een filosofie waarin Europa alleen nog den gezegd dat het grensoverschrijdend is, bak wil, dan moet die daar een Franse jurist kunnen dragen – maar andere landen niet’. buitengrenzen heeft en geen binnengrenzen. of dat we te maken hebben met voordelen en fiscaal adviseur nemen – omdat het in Met andere woorden: een Europese sociale Als je de buitengrenzen niet goed bewaakt, van schaal? Bolkestein is het daar pertinent Frankrijk toch weer allemaal anders geregeld wetgeving heeft geen voordelen van schaal. dan kom je automatisch weer op de binnen- niet mee eens. Hij geeft een voorbeeld: ‘de is. Wat ik bij een digitale gemeenschappelijke Hoe zit dat over vijftig jaar, als de Portugese grenzen uit. In het vluchtelingenvraagstuk Commissie heeft iets gezegd over olijfolie die markt voor ogen heb, is dat je indien je op economie wel zo’n zorgstelsel aan kan? ‘Over stuit je dan op een stukje weerstand van lid- niet in een schaaltje maar in een flesje moet één plek in de Europese Unie voldaan hebt vijftig jaar doen mijn kiezen geen pijn meer.’ staten die zeggen: dit gaat zo niet, dit kunnen worden gestopt. Dat is zo’n voorbeeld waar- aan de regelgeving, je dat op andere plaatsen wij niet aan.’ van ik zeg: waar bemoeit de Commissie zich ook hebt.’ Het verlagen van kosten is één Kroes is eenzelfde mening toegedaan. mee?’ De Commissie doet in dit geval werk aspect van een digitale gemeenschappelij- Europese sociale wetgeving is hoogstens Kroes vindt dat het bewaken van de Europe-

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 10 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 11 se buitengrenzen de prioriteit moet hebben. grensbewaking. Domeinen waarop de Unie van de Commissie (Europese Commissie digitale gemeenschappelijke markt is gereali- Dat dit van belang is ‘is nu ook langzaam bij andersom moet terugtreden zijn regionale 2017, 20). Bolkestein lijkt hier geen voorstan- seerd. Maar als dat, door verschillende visies, beleidsmakers doorgedrongen. Nu gaat het ontwikkeling, gezondheidszorg en wetgeving der van. Hij schreef al eens: ‘wij moeten niet nog lang gaat duren, laten we het dan doen er om dat we beleid formuleren ten aanzien over werkgelegenheid en sociaal beleid die streven naar een kern-Europa in de vorm van in een Europa van twee snelheden.’ van immigranten dat in de dag-tot-dag prak- niet meteen te maken heeft met de gemeen- een voorhoede maar naar een Europa van Kroes denkt daarbij aan een kopgroep van tijk werkt.’ schappelijke markt (Europese Commissie kerntaken’ (Bolkestein 2004, 20). Maar gren- Noord-Europese landen met daarin bij- 2017). zen trekken is moeilijk. Van Juncker weet voorbeeld Nederland, België, Denemarken, Bolkestein hamert ook op bewaking van de Bolkestein dat die, toen hij nog premier was Duitsland, Finland en Zweden. En hoe zit het buitengrenzen en stelt dat Juncker’s plan om Bolkestein is niet per se tegen dit scenario. van Luxemburg, eens zei: ‘wij besluiten iets, dan met grensgevallen? Oostenrijk, Luxem- vluchtelingen te verdelen over lidstaten in ‘Qui trop embrasse, mal étreint,’ schrijft leggen het dan in een kamer en wachten eni- burg, Ierland? Iedereen mag in principe wel Oost-Europa niet werkt. Dat er bijvoorbeeld Bolkestein in zijn boek De grenzen van ge tijd om te zien wat er gebeurt. Als er geen mee doen, vindt Kroes, ‘mits je je aan de zoveel kritiek is op Hongarije omdat het land Europa (2004): wie teveel omarmt, kan niet groot geschreeuw losbreekt en geen opstan- voorwaarden van het spel houdt en daar zit een hek aan zijn grenzen bouwt, begrijpt krachtig omhelzen. Hij kan zich er in vinden den, omdat de meeste mensen niet begrijpen nou juist wel de makke, dat dit in de meeste Bolkestein niet: ‘iedereen scheldt op de Hon- dat de Europese Unie zich beperkt tot een wat is besloten, gaan we stap voor stap door gevallen niet aan de orde is.’ garen vanwege het bouwen van hekken, maar aantal beleidsterreinen waarbij er niet ‘wordt tot er geen weg terug meer is’ (ibid.). Dat iedereen zegt tegelijk dat de buitengrenzen gefocust op iets wat niet noodzakelijk het Bolkestein weinig bewondering heeft voor Niets meer of minder dan een markt van de Unie moeten worden verstevigd – dat belangrijkst is.’ Zelf noemt hij samenwerking Juncker, lijkt in het licht van dat citaat weinig - en zonder Euro is nu juist wat die Hongaren doen!’ op het gebied van milieu niet essentieel, wat verrassend. Bolkestein voelt zelf het meest voor het twee- overigens bestreden wordt door mevrouw de scenario: niets meer of minder dan de in- ‘De enige oplossing die we hebben is pa- Kroes. Ook op het gebied van defensie hoe- Kroes lijkt het vierde scenario niet onaan- terne markt. ‘Dat is niet zo’n gek idee,’ merkt trouilleren in de Middellandse Zee. We moe- ven we niet samen te werken binnen de Unie. trekkelijk te vinden. Ze vindt vooral aan- hij op. ‘de gemeenschappelijke markt is het ten die bootjes met vluchtelingen terugslepen Bolkestein: ‘defensiesamenwerking vindt dacht voor het digitale aspect van Europese belangrijkste wat we hebben gedaan. Daar naar Libië,’ zegt Bolkestein. ‘Wat hen daar ik op zichzelf staand geen slecht idee, maar integratie van belang. ‘Dat is natuurlijk mijn moeten we aan vasthouden.’ Ook Kroes voelt wacht is natuurlijk ook ellende – dat weet ik niet ten koste van de NAVO.’ De hernieuw- erfenis,’ zegt ze. Toch denkt ze dat de Europe- zich thuis in dit scenario – ze stelt dat de wel. Maar wij kunnen de toestroom verder de defensiesamenwerking wijt hij aan de se Unie op het derde scenario zal uitkomen. digitale gemeenschappelijke markt, hoewel niet verkraften. Betekent dat een fort Europa? Fransen: ‘Macron houdt niet van de NAVO. ‘Ik denk dat je uitkomt op een Europa van die niet morgen gerealiseerd is, haar droom Ja dat betekent fort Europa. Dat vind ik niet Hij wil een Europees legerkorps en hij wil dat verschillende snelheden. De lidstaten heb- voor Europa is. De vraag is echter wat een sympathiek, maar het kan niet anders.’ de Fransen daar aan het hoofd van komen te ben verschillende gedachten over hoe snel interne markt precies behelst. Het witboek staan. Je moet de Fransen altijd beoordelen en in welke mate de gemeenschappelijke van de Commissie geeft een helder beeld Het derde en het vierde scenario op de belangen die zij hebben. De Gaulle zei markt verder gerealiseerd kan worden. Het van wat het impliceert: geen samenwerking Andere beleidsterreinen passeren ook de al: “la France n’a pas d’amis éternels, mais des economische beleid van de Europese Unie op het gebied van veiligheid, defensie of revue. Dat roept natuurlijk het beeld van het intérêts.” Dat is nog steeds zo.’ zou juist door de digitale technologie een andere beleidsterreinen die gemeenschappe- vierde scenario op: minder doen, maar wel enorme boost kunnen gebruiken. Daarmee is lijke zorgen opleveren. Zulke zaken moeten een stuk efficiënter. Juncker’s Commissie Het derde scenario is een Europa van ver- de grens, zo die niet al weinig belangrijk was bilateraal worden afgehandeld. Richtlijnen stelt in dit scenario onder andere voor om schillende snelheden. ‘The European Union in de Europese gedachte, nu helemaal van van de Commissie worden eenvoudiger om samenwerking te intensiveren op het gebied allows willing member states to do more ondergeschikt belang. Desalniettemin zijn te begrijpen, maar de capaciteit om samen op van innovatie, handel, veiligheid, defensie en together in specific areas,’ aldus het witboek we nog steeds niet in staat om te zeggen: de te treden wordt beperkter.

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 12 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 13 De ex-bewindslieden wijken echter van el- Het integratievermogen van wat Bolkestein hard moeten zijn als de gulden. Maar binnen gebeuren volgens de economische voorwaar- kaar af op het gebied van de Euro. Bolkestein eerder al eens een Vielvölkerunie heeft ge- het Eurogebied zou spanning ontstaan. Door den – het was een puur politiek besluit.’ ziet weinig in de Euro, terwijl Kroes positief noemd, is dan ook beperkt. Het is gevaarlijk het wegvallen van het wisselkoersinstrument gestemd is. We beginnen bij Bolkestein. om verschillende economische en etnische zou het aanpassingsvermogen van zwakke Met de munt zelf is echter niet zoveel mis, Europa kan moeilijk een stapje terug doen, culturen onder één paraplu proberen te lidstaten worden verminderd. De roep om stelt Kroes. ‘Als we nu kritiek hebben op de denkt hij. Net als het idee van een federatie, brengen. ‘De meest Europese staat die ooit geldstromen van de betere naar de minder Euro is dat in mijn beleving niet op de munt vindt hij het scenario van doormodderen heeft bestaan is er niet meer. Dat was de goed presterende economieën zou daardoor zelf, maar op wat er daaromheen is gebeurd. naar gelang de status quo onaanvaardbaar. Oostenrijks-Hongaarse monarchie […] Het sterker worden, met alle politieke gevolgen De muntunie is niet afgemaakt en men is ‘Carrying on,’ heeft het witboek dit scenario keizerrijk verenigde Oostenrijkers, Honga- van dien’ (Bolkestein 2013, 194-195). niet streng geweest ten aanzien van het betiteld (Europese Commissie 2017). Maar ren, Tsjechen, Duitsers, Slowaken, Polen, volgen van de spelregels. Er zijn natuurlijk hoewel een Commissie die zich louter en Roemenen, Slovenen, Kroaten en Ruthenen. Dat Italië en Griekenland zijn toegelaten in een aantal hele vreemde zaken gebeurd. We alleen bezighoudt met de gemeenschappe- Er kwamen steeds meer Europeanen bij, tot het Eurogebied, noemt Bolkestein dan ook hadden bijvoorbeeld de drie-procent-regel lijke markt zijn voorkeur verdient, denkt het rijk barstte,’ schrijft Bolkestein in De twee onbegrijpelijk. ‘Waarom waren de Fransen afgesproken, maar de grote lidstaten die ook Bolkestein dat het lastig is om het doormod- lampen van de staatsman (2008, 268). In dat zo voor Italië? Omdat zij dachten: als Italië er deel uitmaken van de Eurozone hebben zich deren te vermijden. ‘We kunnen niet meer boek stelt hij dat de huidige Europese Unie niet bij komt, zijn wij de zwakste economie. niet aan die regel gehouden. De Commissie terug omdat we met die Euro zitten. We kampt met exact dezelfde problemen als de Vervolgens konden we de Grieken niet wei- heeft dit door de vingers gezien. Daarmee hebben nu een gemeenschappelijke markt dubbelmonarchie toen. ‘De Vielvölkerstaat geren wat we de Italianen hadden gegeven’. zijn alle fouten die men in de politieke mun- – met Euro. In de eerste plaats is het doel ging ten onder omdat hij tegen de feiten Bolkestein baalt: ‘De muntunie was in de tunie kon maken, gemaakt.’ van de EU wat mij betreft de markt beter in regeerde. Het keizerlijk bestuur bleef té Eerste Kamer een hamerslag! Dan vraag je je laten functioneren. Daarbij hoort het afstand centralistisch terwijl decentralisatie nodig af, wat doen die mensen daar? Over zo’n be- Kroes wil dan ook voorlopig niets weten van doen van de muntunie – maar dat zie ik niet was’ (ibid. 278). Decentralisatie was nodig langrijk onderwerp.’ Hoofdschuddend voegt de Europese minister van Financiën waar- gebeuren.’ omdat het rijk een multi-etnische polis was: hij toe: ‘het is gelopen zoals het is gelopen. Ik over Juncker sprak in zijn State of the Union er waren verschillende etniciteiten die men was en ben er tegen, maar ik ben bang dat we speech. ‘Als je de voorwaarden van deelname De muntunie is een onherroepelijke fout niet allemaal in dezelfde mal kon gieten. niet terug kunnen.’ niet allemaal goed op een rij hebt gezet en geweest, aldus Bolkestein. Reeds in de jaren daar geen heldere wijn over kan schenken, negentig was hij kritisch over het invoeren Zo is het ook met de Euro gegaan. Bol- Een digitale gemeenschappelijke dan moet je niet alweer aan een minister van van de Europese Monetaire Unie. ‘Antro- kestein wijst ons op een passage uit zijn markt met twee snelheden – en met Financiën gaan beginnen.’ pologen hadden een verstandiger besluit boek Cassandra tegen wil en dank, waarin hij Euro genomen dan de Europese politici, omdat zij betreurt dat de Zuid-Europese landen mee Kroes deelt de analyse van Bolkestein. ‘Wat Daarmee benadrukt Kroes ook op het terrein aandacht hebben voor de peculiarities van de mochten doen met de Euro. ‘Als ik dit lees, er gebeurd is in de vorige eeuw is dat er wel van de Euro dat er een Europa van twee Zuid-Europese landen,’ zegt hij. Hij vervolgt: dan ga ik huilen,’ zegt hij. In het boek schrijft politieke besluitvorming heeft plaatsgevon- snelheden hoort te zijn. ‘Ik ben voor een ge- ‘de muntunie heeft vanaf het begin af aan hij: ‘het was essentieel, meende ik, dat alleen den, maar dat de zaak niet netjes is afge- meenschappelijke munteenheid,’ zegt Kroes. geen rekening gehouden met de verschillen- die landen meededen die aan het criteria werkt. Voor je de stap naar een muntunie ‘Edoch – die moet niet alleen gebaseerd zijn de economische filosofieën van Noord en van het Verdrag van Maastricht voldeden. maakt, moet je heel goed overleggen wie op een politiek besluit maar ook op spel- Zuid. Als je probeert om die onder één dak had het een politieke doodzonde voldoet aan alle economische voorwaarden. regels over hoe je die munteenheid safe en te brengen mislukt dat gewoon.’ genoemd om het met die criteria niet zo Griekenland is om heel andere redenen lid veilig houdt.’ nauw te nemen. De Euro zou dus even zo geworden – dat had natuurlijk nooit moeten

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 14 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 15 De weeffouten in de huidige politieke con- waarin een grotere kans op economische halen – dus die man heeft twee termijnen commissarissen een halve dagtaak of minder. stellatie moeten dan ook hersteld worden, groei en werkgelegenheid aan de orde is, vrijwel niets gedaan.’ Maar ze willen allemaal beroemd worden – meent Kroes. ‘Maar daar zijn ook weer po- waardoor we een buitengewoon gedegen dat is begrijpelijk: het zijn politici. Hoe kun litieke besluiten voor nodig.’ Voor zulke be- kracht op de wereldmarkt zijn.’ Bolkestein betreurt de huidige verhouding je beroemd worden? Door initiatieven te sluiten is niet alleen moed vereist, maar ook tussen de Commissie en de Europese Raad. ontplooien. En dat betekent dat er een grote politieke wil en de bereidheid om consequent Kroes benadert Europese integratie dan ook In zijn NRC artikel uit 2005 waarschuwde hoeveelheid voorstellen uit Brussel naar de te zijn. Als die bereidheid ontbreekt, komt de niet als een sprong naar voren of naar ach- hij al dat de Raad niet een bij verdrag vast- lidstaten komt. En de enige manier om daar Commissie in een lastig parket. Kroes vertelt ter: het is eerder een fluïde proces dat zich gelegde institutie moest worden. Hij heeft een einde aan te maken is het aantal Com- over een collega Commissaris die, hoewel constant moet aanpassen. ‘Elke verschuiving zijn analyse van toen tot leven zien komen. missarissen te verminderen. Volgens mij zijn hij in staat was om te zeggen dat lidstaten in de tijd betekent een aantasting van onze ‘De Commissie heeft een belangrijke functie: twaalf commissarissen voldoende om het zich niet aan de regels hielden en hen een concurrentiepositie op de wereldmap,’ zegt daar wordt aan geknaagd. De Europese Raad dagelijks bestuur van de EU te vormen.’ straf op wilde leggen, dat niet kon. ‘De grote ze. Dat duidt erop dat we Europese regels onder leiding van Donald Tusk heeft lak aan landen maakten uit dat het in hun geval niet steeds opnieuw moeten evalueren. de Commissie,’ zegt hij. ‘De Raad heeft er lak Bolkestein wijst ons op het model van de hoefde – dat de belofte dat men zijn leven zal aan dat het monopolie van voorstellen bij de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties. De beteren goed genoeg was.’ Bolkestein is eerder geneigd om te denken Commissie ligt. De Raad vraagt: waarom? Veiligheidsraad kent vijftien leden, waarvan in termen van een stapje terug. ‘In theorie Waarom heeft de Commissie dat monopolie? er vijf een permanente zetel hebben en de Kan Europa terug? kan dat,’ zegt Bolkestein. ‘Maar in de praktijk Ik ben er ook nog! Wij zijn toch de rege- andere tien leden om de twee jaar worden De ex-bewindslieden denken dus anders niet. Neem bijvoorbeeld het sociaalecono- ringsleiders? Dus waarom mogen wij geen vervangen. Dat model is heel geschikt voor over de Euro, maar beiden geven aan dat misch comité van de Europese Unie. Dat co- voorstellen doen? Zo wordt er geknabbeld de Commissie, aldus Bolkestein. ‘De grote Europese regelgeving op bepaalde terreinen mité is ontstaan toen men nog geen Europees aan de autoriteit van de Commissie.’ Om de lidstaten zouden zes van de twaalf commis- is doorgeschoten. Daarom vroegen we hen Parlement had. Het comité vervulde toen de Commissie efficiënter te laten werken, moet sarissen moeten leveren – zes permanente of de Europese Unie een stapje terug zou controlerende functie van een parlement. Nu de Commissie niet bang zijn. ‘De Commissie leden. Wie zijn die lidstaten? Duitsland, moeten zetten. Is dat mogelijk? hebben we wel een Europees Parlement. Dan is bang voor de lidstaten, de Commissie is Frankrijk, Italië, Polen, Spanje en Nederland. zou je denken dat we dat comité afschaffen – bang voor Rusland, de Commissie is bang Ik reken Nederland daarbij want ik vind Kroes vindt het merkwaardig om van een maar nee hoor. Daar zitten allemaal mensen voor de Raad, ten onrechte!’ zegt Bolkestein. dat Nederland zeker economisch maar ook stap terug te spreken. ‘Wat aan de orde met belangen.’ Kortom: ‘we zijn goed in het Als de Commissie te zwak wordt, vreest Bol- op andere gebieden een belangrijke rol in is, is een evaluatieproces waarin je nagaat oprichten van zaken, maar we zijn heel slecht kestein dat de Raad een weinig realistische Europa speelt. Nederland heeft bovendien waar Europa wellicht is doorgeschoten, of in het afschaffen daarvan’. Europese koers zal gaan varen. ‘De Europese zeventien miljoen inwoners – na Nederland waar Europa dingen doet die al naar gelang Raad is een club van vrienden. Daar ga je krijg je landen als Zweden met negen mil- ieders eigen ervaringen beter gedaan zouden In de toekomst zou Bolkestein graag de niet ruw mee om. En elkaar de waarheid zeg- joen inwoners en een hoop landen met vijf kunnen worden op nationaal niveau of op Commissie hervormd zien. ‘In mijn tijd had- gen, komt in de politiek niet zo vaak voor.’ miljoen inwoners.’ regionaal niveau. Ik vind dat niet een stapje den we een tamelijk goede commissie, met achteruit – het betekent dat je heel realis- en Chris Patton. De commissie Hoewel het primaat van de Unie dus bij de De zes andere leden van de Commissie tisch, zoals bij zoveel processen, nagaat waar heeft sindsdien gewicht verloren. Emmanuel Commissie moet liggen, moet die wel anders worden elke keer bezet door de overige je mee bezig bent en of dat beantwoordt aan Barroso was een slechte voorzitter. Hij be- worden vormgegeven. ‘Kijk, de Commissie is lidstaten van de Unie, verdeeld over groepen. het oorspronkelijke en aan het uiteindelijke steedde een groot deel van zijn eerste termijn te groot. Ze heeft nu achtentwintig leden. En- ‘Groepen kunnen dan zijn: Scandinavië, de doel: een digitale gemeenschappelijke markt om zijn tweede termijn binnen boord te geland gaat natuurlijk weg. Nu hebben veel Baltische staten, de Benelux en Zuid-Eu-

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 16 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 17 ropese landen. Ik ontveins mij niet dat het Juncker. Timmermans bemoeit zich, in het burgers: zij willen een federatie, maar ‘je Beide oud-Eurocommissarissen wijzen niet eenvoudig zou zijn. Om een voorbeeld beknotten van regelgeving, met alle werkter- moet in Polen niet met een federaal Europa ook Juncker’s vijfde scenario af. Bolkestein te geven: bij een bepaald referendum over reinen van de Europese Commissie. aankomen en in Spanje al helemaal niet. De is pertinent tegen een federatie en Kroes Europa stemde Ierland negatief over een discussie over een federaal Europa is eigen- waarschuwt dat we, als we er al over mogen verdrag. De Ieren zijn toen overgehaald om Dat de Commissie zo’n veelkoppig bestuur lijk overbodig.’ dromen, er nog lang niet klaar voor zijn. toch maar positief te stemmen met de belofte heeft is dus verre van ideaal, vindt Kroes, Daarmee belanden we voorlopig, zoals met dat ze altijd een lid van Commissie zouden maar het is op zich goed dat ‘daar deze vorm Ook Kroes vindt de Brexit ontzettend jam- veel politieke kwesties, ergens in het midden. hebben – nou, daar ga je al,’ zegt Bolkestein. met vicepresidenten en daaronder commis- mer. ‘Het Verenigd Koninkrijk is een hele ‘Maar achtentwintig leden? Dat is absurd.’ sarissen uit voort is gekomen. Wel komt belangrijke partner voor Nederland, ook in H.N. Kok MSc is wetenschappelijk medewer- het er steeds op neer wie er over zijn eigen het denken over Europa. Ze zitten echt op de ker bij de TeldersStichting en eindredacteur Kroes benadrukt ook dat een systeem met schaduw heen springt bij het functioneren noordelijke toer, om het maar zo te zeggen. van Liberale Reflecties. roulerende Eurocommissarissen onhaal- van vicepresidenten.’ We verliezen een medestander.’ Ze vreest het baar is: ‘we weten allemaal dat er bijna geen ergste voor de Britten: ‘ik geloof er ook heilig Literatuurlijst orgaan te bedenken is wat met zo’n veelkop- 'Ik ben somber gestemd over Europa' in dat het een slechte zaak voor het Verenigd • Barker, A., Brunsden, J., ‘Jean-Claude Juncker’s State of the Union speech, annotated’, Financial pig monster bestuurd wordt in de dagelijkse Bolkestein verhult niet dat het bij een ideaal- Koninkrijk is. De werkgelegenheid komt er Times, 13 september 2017, URL: https://ig.ft.com/ strategie. Maar we zitten ook vast aan deze beeld blijft. Hij is erg pessimistisch, geeft hij in de knel en er zijn nu al cijfers en een aan- juncker-speech-annotated/, geraadpleegd op 12 Commissie. Elk land heeft zijn toezegging toe: ‘ik ben somber gestemd over Europa.’ Op tal andere issues waarvan je moet vaststellen december 2017. gekregen om een kandidaat te mogen leveren de vraag of we over twintig jaar in hetzelfde dat het beter is als het niet zo was gelopen.’ • Bolkestein, F., De Europese Unie is op de voor de Commissie. Als je voorstelt om klei- schuitje zullen zitten, beantwoordt hij zonder verkeerde weg, URL: http://app.cubender.com/ nere landen in een molen te zetten waarin zij daarover te peinzen: ‘ja, dat denk ik ja. Het Wat duidelijk wordt uit onze gesprekken met downloads/106459/documents/s16_de_euro- niet elke Commissie een kandidaat mogen uittreden van de Britten is voor Nederland Bolkestein en Kroes is dat er niet eenduidig pese_unie_is_op_de_verkeerde_weg__10.pdf, leveren dan wordt het oorlog. Zo is een paar een klap. De Britten hebben altijd aan onze voor één van Juncker’s scenario’s kan worden geraadpleegd op 29 november 2017. jaar terug al gebleken.’ kant gestaan tegen de as Berlijn-Parijs. En je gekozen. De discussie over wat de Europe- • Bolkestein, F., ‘Acht tips voor de Europese ziet ook nu, als je kijkt naar Macron, dat zijn se Commissie moet en kan doen en wat de Raad’, NRC, 15 juni 2005. Toen Bolkestein Eurocommissaris was, Europese idealen niet in onze richting gaan.’ Europese Unie moet en kan worden, lijkt net bestond de Unie nog niet uit zoveel lidsta- zo wollig als de Unie zelf. Beide oud-Com- • Bolkestein, F., Cassandra tegen wil en dank, Amsterdam, 2013. ten als nu. Kroes geeft toe dat het aantal Met Brexit verliest Nederland zijn belang- missarissen willen in ieder geval dat er goed Eurocommissarissen niet ideaal is, maar rijkste bondgenoot. Wat Bolkestein betreft gekeken wordt naar hoe de Unie anders en • Bolkestein, F., De grenzen van Europa, Tielt, stelt ook dat er nu een werkend systeem met presteert Nederland in de Europese politiek efficiënter kan. Daarmee valt Juncker’s eerste 2004. vicepresidenten van de Commissie bestaat. onder de maat. ‘Het federaal gezinde Luxem- scenario – een handhaving van de status • Bolkestein, F. De twee lampen van de staats- Dat systeem behelst dat een aantal Eurocom- burg heeft nu voor de derde keer een voorzit- quo – pertinent af. Kroes stelt: ‘in de huidige man: Beschouwingen over politiek, Amsterdam, missarissen een soortement van kernkabinet ter van de Commissie benoemd. Nederland, situatie hebben we gezien dat het bereiken 2006. vormt en een aantal werkterreinen van de na zes maanden , nooit.’ Ne- van een gemeenschappelijke markt ongeveer Europese Commissie overstijgen. Kroes was derland moet na de Brexit aansluiting zoeken een eeuwig leven duurt.’ Met doormodderen • Europese Commissie, White Paper on the future zelf vicepresident in Barroso’s tweede Com- in Noord-Europa of in Oost-Europa, vindt bereik je niet zoveel. of the Europe, Brussel, 2017. missie en momenteel is Frans Timmermans Bolkestein, ‘omdat de Nederlandse stem in • Kroes, N. ‘Welk Europa willen wij? (2)’, Trouw, de eerste vicepresident in de Commissie Brussel te zwak is’. Fransen, Belgen, Luxem- 18 januari 2014.

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 18 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 19 Europese uitdagingen op een liberale manier stimuleert zo om zuinig met emissierechten kunnen aanpakken. Het is van groot belang om te gaan, het kan bedrijven immers geld dat Brussel duidelijke kaders stelt waarbin- opleveren. Ongeveer 45 procent van de totale nen ondernemers en bestuurders vrij kunnen uitstoot van broeikasgassen in de EU is in het opereren. Daarbij moet Europese regelgeving ETS-systeem opgenomen. Het fungeert als innovatie stimuleren – niet frustreren. We een marktinstrument om CO2-uitstoot op moeten naar de toekomst kijken en open- een kostenefficiënte manier terug te dringen. staan voor alle mogelijke ontwikkelingen. Marktwerking zorgt er voor dat de CO2-uit- stoot duurder wordt. Voor veel bedrijven Europa en mijn beleidsterreinen is het dan ook beter om de CO2-uitstoot te beperken door te innoveren in een duurza- Klimaat mer productieproces. Stijgende temperaturen, extremer weer en Concrete plannen voor Europa een stijgende zeespiegel. Klimaatverandering Een van de gebreken van het systeem is dat staat hoog op de Europese agenda en dat is er momenteel teveel emissierechten op de niet voor niets. Om verdere opwarming van markt zijn. Dit betekent dat bedrijven geen door Jan Huitema het dan verplicht voor alle lidstaten om in de aarde te voorkomen, hebben we met het emissierechten hoeven te kopen en het sys- Hoe ziet de toekomst van Europa eruit? Dat hetzelfde tempo mee te doen of zijn lidstaten akkoord van Parijs in 2015 internationaal af- teem vooralsnog weinig tot geen effect heeft. is geen gemakkelijke vraag waar een kort vrij om te kiezen wanneer en op welk terrein gesproken broeikasgassen – in het bijzonder Wil het werken, dan moeten de prijzen van en simpel antwoord op mogelijk is. Er zijn ze meer willen samenwerken? CO2 – terug te dringen. Europese samen- emissierechten zo hoog mogelijk zijn. Daar- minstens zoveel meningen en visies als dat werking is daarbij cruciaal. Het klimaat kent om hebben we op Europees niveau besloten er lidstaten zijn. Alle lidstaten kennen hun Sinds 2014 neem ik plaats in twee commis- geen grenzen: alle lidstaten krijgen met deze om jaarlijks emissierechten uit de markt eigen discussies over de toekomst van de sies van het Europees Parlement: de Com- problematiek te maken. te halen, om zo vraag en aanbod weer met Europese Unie. De Brexit, de Amerikaanse missie Landbouw en Plattelandsontwikkeling elkaar in balans te brengen. verkiezingen en de opkomst van extreem- en de Commissie Milieubeheer, Volksge- De kern van het Europese klimaatbeleid is rechtse partijen hebben de EU met de neus zondheid en Voedselveiligheid. Daarnaast de invoering van een handelssysteem voor Een tweede probleem van emissiehandel is op de feiten gedrukt: er moet een duidelijke ben ik voor de VVD woordvoerder op het emissies (EU ETS). Met dit systeem wordt dat het tot nu toe alleen betrekking heeft op visie voor de toekomst ontwikkeld worden. gebied van het budget. Juist op deze beleid- een prijskaartje gehangen aan iedere ton de energie-intensieve industrie. De andere 55 sterreinen is het ontzettend belangrijk om CO2-uitstoot van industriële sectoren zoals procent van de broeikasgassen, die worden Jean-Claude Juncker, voorzitter van de Euro- een goede Europese strategie voor de toe- de energiesector en de luchtvaartsector. Ieder uitgestoten door kleinere sectoren, zoals pese Commissie, presenteerde in het voor- komst te bepalen. Het zijn allemaal grens- bedrijf heeft bepaalde emissierechten en mag transport, landbouw, afval en gebouwen, zijn jaar van 2017 verschillende scenario’s over overschrijdende onderwerpen, die daarom daar niet boven komen. Tegelijkertijd staat niet in het EU-ETS systeem opgenomen. Ge- de toekomst van Europa. Blijven we op het het beste op Europees niveau aangepakt het ETS-systeem bedrijven toe om binnen lukkig dringt bij deze sectoren wel het besef huidige spoor en laten we alles zoals het is? kunnen worden. de sector in emissierechten te handelen. door dat ook zij een bijdrage moeten leveren Komt er meer Europees beleid of beperken Een bedrijf dat emissierechten over heeft, om de doelstellingen van Parijs te halen. we de samenwerking tot de interne markt? Aan de hand van voorbeelden op deze drie kan het verhandelen aan een bedrijf die En als we een bepaald scenario kiezen, is beleidsterreinen laat ik graag zien hoe we op dat moment te kort komt. Het systeem

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 20 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 21 Emissiehandel is niet de enige weg naar het producten en grondstoffen gemaximaliseerd. kansen in het gebruik van insecten. Insecten minder kosten worden gemaakt en er een behalen van de doelen van Parijs. Om de Wat mij betreft houdt de circulaire economie kunnen een groot aandeel leveren in afval- lage milieu impact is. doelen te behalen, moeten we ook minder echter niet op bij het recyclen van producten verwerking door het opeten van resten. Ook afhankelijk worden van fossiele brandstof- en grondstoffen. Een circulaire economie zijn insecten een ideale grondstof en een Van oudsher gaat een groot gedeelte van fen. Daarom is in het regeerakkoord van draait ook om zuinig omgaan met grondstof- goede vervangende eiwitbron in veevoer. het Europese budget naar de landbouw in kabinet-Rutte III vastgelegd dat per 2030 fen en nadenken over slimmere duurzame Wanneer we insecten in diervoer mogen de lidstaten. De regels en verdeling hiervan alle kolencentralen in Nederland gesloten productieprocessen. gebruiken, kunnen we daarnaast minder af- zijn vastgelegd in het Gemeenschappelijk moeten zijn. Deze inspanning moet óók op hankelijk worden van soja uit Latijns-Ameri- Landbouwbeleid (GLB). Iedere zeven jaar Europees niveau geleverd worden. Het is In het afgelopen jaar heb ik de meerderheid ka. Deze soja moet eerst de hele wereld over vindt er een herziening van dit beleid plaats. onzinnig dat Nederlandse kolencentrales van het Europees Parlement weten te over- vervoerd worden, wat de nodige vervuiling Het nieuwe beleid, dat vanaf 2020 zal gelden, sluiten, om vervolgens goedkope energie uit tuigen dat er binnen de nieuwe meststof- met zich mee brengt. Helaas staat Europese kent ingewikkelde dossiers. De verschillen buurlanden te halen, waar wel met kolencen- fenverordening meer ruimte moet worden regelgeving nog niet toe dat insecten tot vee- tussen de Europese lidstaten zijn namelijk trales elektriciteit wordt opgewekt. Daarmee gecreëerd voor organische meststoffen zoals voer verwerkt worden. Ik maak me er hard groot. In de Europese Unie zijn boeren ge- wordt vervuiling slechts verplaatst in plaats dierlijke mest en afvalstromen. Op dit mo- voor om deze blokkade op te heffen, want middeld voor 46 procent van hun inkomen van verminderd. ment gebruiken boeren slechts een deel van het kan niet zo zijn dat Europese regelgeving afhankelijk van directe inkomenssubsidies. hun eigen mest, voeren het overige gedeelte innovatieve en duurzamere oplossingen in de Dat is geen houdbare situatie. Meer markt- Tot slot moeten we, om de doelen van het af, om vervolgens dure kunstmest aan te weg staat. werking kan een oplossing bieden. Zo zijn Parijs Akkoord te halen, ruimte bieden voor kopen. Het afvoeren van de dierlijke mest Nederlandse boeren veel minder afhankelijk het creëren van innovatie en investerings- is kostbaar terwijl er in Nederland sprake is Land- en tuinbouw van Europese subsidies doordat zij reeds zekerheid. We moeten ons niet vastleggen van een mestoverschot. Dankzij Nederlandse De Nederlandse land- en tuinbouw is toon- marktgericht werken. Een simpel, resultaat- op maatregelen en subdoelen, maar zoeken technologische innovaties kan de boer meer aangevend voor de hele wereld dankzij de gericht gemeenschappelijk landbouwbeleid naar kosten-efficiënte instrumenten om onze van het dierlijke mest gebruiken, zodat boe- lage milieu impact per kilogram voedsel. moet onderdeel zijn van de toekomst van Eu- doelstellingen te behalen. De ambitie van ren minder kunstmest hoeven aan te kopen, Ondanks de kleine oppervlakte van ons ropa. De landbouwsector is het meest gebaat het regeerakkoord moet naar het Europees zonder dat dit effect heeft op het milieu. Ik land, zijn we de tweede voedselexporteur ter bij een beleid waar innovatie mogelijk is en niveau vertaald worden. Het akkoord is de ben blij dat mijn collega-Europarlementari- wereld. Dankzij innovaties als precisieland- duurzaam resultaat gestimuleerd wordt. De aftrap van een nieuwe groene regeerperiode, ërs inzien dat we hiermee de mestkringloop bouw kunnen we straks nog duurzamer manier waarop de doelen behaald worden, met meer ambitie op het gebied van klimaat. op boerderijen veel beter kunnen sluiten. In produceren. Met precisielandbouw wordt is dan aan de boer. Europese regels moeten Nederland zijn we al jaren bezig met eco- met geavanceerde technieken gekeken wat innovatie faciliteren in plaats van frustreren. “...het kan niet zo zijn dat Europese logische en technologische innovaties om specifieke planten en dieren op dat moment regelgeving innovatieve en duurzame dat voor elkaar te krijgen. Dat de Europese precies nodig hebben. Hierbij krijgt dus niet In het voorjaar van 2015 besloot de Hoge Ka- oplossingen in de weg staat...” Commissie nu aan een oplossing werkt, door het hele perceel of een heel koppel dieren de- mer van Beroep van het Europese Octrooi- criteria op te stellen in de nieuwe verorde- zelfde behandeling, maar wordt er veel meer bureau (EOB) dat producten die voortkomen Milieu ning, kun je gerust een kleine doorbraak naar de behoefte per plant of dier gekeken. uit biologische processen (traditionele plant- noemen! Doordat er minder grondstoffen en midde- verdeling) een patent kunnen krijgen. Een Zowel de Nederlandse als de Europese len nodig zijn, kunnen veel kosten bespaard gevaarlijk besluit, want in tegenstelling tot economie moeten worden gericht op circu- Om grote stappen te kunnen zetten naar een worden. Precisielandbouw levert dus voedsel het kwekersrecht bevat het octrooirecht geen lariteit. Waarde vernietiging moet worden schoner en duurzamer milieu, zie ik enorme van hoge kwaliteit, terwijl er tegelijkertijd kwekersvrijstelling. De kwekersvrijstelling geminimaliseerd en het hergebruiken van

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 22 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 23 biedt plantenveredelaars de mogelijkheid in innovaties, maar dat andere landen geen En nu? De Unie moet koersen op resultaatgericht elkaars rassen te gebruiken om nieuwe varië- stapje extra zetten. Een gelijk speelveld is De aankomende jaren zijn er grote vraag- beleid, met ruimte voor concurrentie, waar teiten te kweken. Door patent te verstrekken, essentieel om de ambitieuze doelstellingen te stukken waar Europa mee te maken krijgt. duurzaamheid wordt beloond. komt de beschikbaarheid van groenten en halen. Denk aan migratie, terreur en klimaatveran- Europese samenwerking vereist de inzet van fruit in de handen van een klein aantal grote dering. Deze grensoverschrijdende onder- alle lidstaten. Alleen dan kunnen grensover- bedrijven. Een machtsconcentratie als deze Budget werpen kunnen de lidstaten niet apart van schrijdende problemen echt opgelost wor- is niet liberaal en bovendien gevaarlijk voor In het najaar van 2017 kondigde Antonio elkaar op lossen. Op deze thema’s moet Euro- den. de voedselzekerheid. Bovendien belemmert Tajani, voorzitter van het Europees Parle- pa samenwerken, een gezamenlijke strategie het innovatie. Daarom stelde ik voor om ment, aan dat hij het budget van de EU wil bepalen en actie ondernemen. Tegelijkertijd de kwekersvrijstelling juist te verruimen in verdubbelen. Het budget van de Europese is er de noodzaak om voldoende draagkracht J. Huitema MSc is Europarlementariër na- plaats van te beperken. Nederlandse kwekers Unie bestaat uit contributies van lidstaten. te creëren en behouden bij de lidstaten. Dat mens de VVD. Hij is volwaardig lid van de en veredelaars moeten goede toegang heb- Elk jaar wordt de begroting aan de mening houdt in dat er voldoende moet worden landbouwcommissie en plaatsvervangend lid ben tot plantenrassen om te kunnen blijven van het Europees Parlement onderworpen. gecommuniceerd met de achterban. Het be- in de milieucommissie. Daarnaast is hij melk- innoveren. Op dit moment staat de meerjarenbegro- langrijkste van alles is meer reflectie van de veehouder in Makkinga, Friesland. ting op de planning waarin de lange termijn Europese Unie op zichzelf. Er is een kritische Naast traditionele verdeling is ook genetische inkomsten en uitgaven worden besproken. houding nodig als het gaat om het budget. modificatie onderwerp van discussie. Met Het budgetsysteem van de Europese Unie is traditionele verdeling weet je vooraf niet aan verandering toe. Het Europees Parlement precies welke eigenschappen het nieuwe, moet veel kritischer naar zijn uitgavepatroon door kruising verkregen gewas zal hebben. kijken. Op dit moment geldt het beschikbare Dat ligt anders bij genetische modificatie. budget als uitgangspunt. Dit geeft de perver- Hier worden specifieke, gewenste genen se prikkel om het budget ook daadwerkelijk ingebouwd in een gewas, waarbij het effect te volledig uit te geven. Hierdoor worden geen voorspellen is. Zo worden specifieke eigen- of te weinig prioriteiten gesteld. Anders dan schappen als het ware aan- of uitgezet. Het in nationale parlementen lijkt het in dit huis gewas maakt bijvoorbeeld zelf gif aan tegen politiek niet interessant om geld over te hou- bepaalde insecten. Dit biedt een economisch den dat terug vloeit naar de belastingbetaler. voordeel: de boer hoeft dat gif dan niet meer Dit kun je niet verkopen naar de belasting- te kopen. betaler. Inkomsten zouden de uitgaven niet langer mogen bepalen. De Europese Unie Ik ben er van overtuigd dat de agrarische moet kritischer naar haar uitgaven kijken. sector een grote rol kan spelen in het aan- Een Europese ‘Zalm-norm’ lijkt me geschikt pakken van de klimaat- en milieu uitdagin- om de Europese Unie betaalbaar te houden. gen. Dit moet dan wel Europees vastgelegd Er moet minder geld gestoken worden in worden, om een eerlijke concurrentiepositie Europese paradepaardjes. tussen agrarische bedrijven te behouden. Het kan niet zo zijn dat wij volop investeren

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 24 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 25 tot op dat moment opvallend stil was geweest Separatisme binnen de Europese Unie rondom de gehele affaire. De Catalaanse Catalonië is niet de enige regio binnen de EU kwestie is tekenend voor het beleid van waar onder veel burgers een sterke onaf- doodzwijgen dat de EU hanteert ten aanzien hankelijkheidswens heerst. In 2014 werd in van separatisme in Europa. Schotland een onafhankelijkheidsreferendum gehouden. Hierin werd het ‘nee-kamp’ met ‘Het staat niet op onze agenda,’ meldde 55,3 procent van de stemmen de winnaar. Donald Tusk, voorzitter van de Europese Maar dit was nog voor de Brexit. Tijdens Raad (Emmot 2017). Volgens de EU is de het Brexit-referendum stemden de Schotten kwestie een binnenlandse aangelegenheid. met 62 procent voor het blijven bij de EU. Een interventie of zelfs een bemiddelingsrol In maart dit jaar stemde het Schotse parle- is daarmee uitgesloten, zo proclameerde de ment dan ook in met een tweede onafhan- Raad. Desalniettemin lijkt de EU zich im- kelijkheidsreferendum, gezien de nieuwe pliciet achter de centrale regering van Rajoy omstandigheden (Carrell 2017). Of dit Horen, zien en zwijgen te scharen. De Europese Commissie stelde referendum er uiteindelijk gaat komen is nog dat: ‘deze tijden om eenheid en stabiliteit niet bekend. Het maakt de Brexit-onderhan- Separatisme en de Europese Unie vragen, niet om verdeeldheid en versplinte- delingen er in ieder geval niet makkelijker ring’ (Peeperkorn 2017). Daar waar de EU op. Schotland wil graag onderdeel uit blijven door Wilbert Jan Derksen harde optreden van de centrale regering on- recentelijk nog Polen en Hongarije op de maken van de Europese interne markt. Maar De situatie in Catalonië is totaal geëscaleerd der leiding van premier Mariano Rajoy werd vingers tikte voor ondemocratische hande- onafhankelijkheid zou wel nieuwe barrières nadat de Catalaanse overheid op 1 oktober al snel vergeleken met de jaren van weleer, lingen, bleef het erg stil na Rajoy’s besluit om met het Verenigd Koninkrijk opleveren. een illegaal referendum organiseerde waarin toen Spanje gebukt ging onder het juk van de het Catalaanse parlement te ontbinden en Economische belangen spelen dus een grote de Catalaanse burgers gevraagd werd of ze brute dictator Francisco Franco. het oordeel van de rechtbank in Madrid om rol in de wens voor onafhankelijkheid en dit onafhankelijk van Spanje wilden worden. De Catalaanse ministers in de cel te gooien. De is niet alleen in Schotland het geval. sfeer in Spanje was in de aanloop naar dit Als het de bedoeling was van de Catalaanse onhandigheid waarmee de EU zich binnen onafhankelijkheidsreferendum al erg gespan- president Carles Puigdemont om Madrid te dit debat positioneert getuigt dan ook van Andere regio’s met onafhankelijkheidswen- nen. De ontwikkelingen na 1 oktober bleken provoceren, dan is dit goed gelukt. Uiteinde- belangenverstrengeling, met het waarborgen sen, zoals Vlaanderen in België en Padanië geen soelaas te bieden. Veel Spanjaarden lijk is Puigdemont Spanje ontvlucht naar het van de democratie binnen de EU enerzijds in Italië, hebben met elkaar gemeen dat hoopten dat het referendum met een sisser niet willekeurig gekozen Brussel. Men ver- en het behouden van politieke en econo- hun onafhankelijkheidsstrijd voor een deel zou aflopen, maar niets was minder waar. moedde dat Puigdemont asiel aan zou vragen mische stabiliteit anderzijds. Separatisme is gebaseerd lijkt te zijn op de wens om econo- De Catalaanse roep om onafhankelijkheid in België. Tijdens zijn eerste toespraak in van alle tijden, maar een zo luide kreet voor mische onafhankelijk te zijn. Als economisch werd door de Spaanse centrale regering Brussel beweerde hij echter het tegendeel. In onafhankelijkheid van dit formaat heeft de sterke regio’s willen zij niet langer meebeta- in Madrid zonder pardon neergeslagen, zijn eigen woorden: ‘Ik ben niet hier om poli- EU nog niet eerder voor haar kiezen gehad. len aan de problemen van het centrale be- in zowel figuurlijke als letterlijke zin. Het tiek asiel aan te vragen. Dit is geen Belgisch Het is dan ook de vraag hoe de Unie hier in stuur. De huidige opwelling van separatisme politiegeweld tegenover Catalaanse burgers vraagstuk. Ik ben hier in Brussel omdat het de toekomst mee om zal gaan. in Europa is dan ook grotendeels te danken en het opsluiten van hun leiders riep bij veel de hoofdstad van Europa is.’ Met Europa aan de economische crisis van enkele jaren Spanjaarden pijnlijke herinneringen op. Het bedoelde Puigdemont de Europese Unie, die geleden (Europa Nu 2017). Vooral in Spanje

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 26 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 27 en Italië lag de economie na 2008 volledig op zit de EU niet op te wachten. Na de schok ten zijn een bron van frictie tussen de voor- logisch, want zelfbeschikking gaat in tegen zijn gat. Daar was, in de ogen van de Catala- van de Brexit en de groei van eurosceptische en tegenstanders van separatisme binnen een de agenda van Europese integratie. Sterker nen en Noord-Italianen, de centrale overheid partijen in veel andere EU-lidstaten lijkt de land. Beslissend hierin is dan de vraag of het nog, het zelfbeschikkingsrecht der volke- verantwoordelijk voor. Naast economische eensgezindheid binnen de Unie verder te gaat om een onderdrukkende centrale staat, ren is nergens in EU-verdragen vastgelegd. redenen spelen echter ook diepliggende his- versplinteren. Brussel ziet een existentiële of niet. Het recht wordt niet expliciet geaccepteerd torische, culturele en ideologische motieven dreiging in het feit dat de EU niet alleen op binnen Europees recht en wordt simpelweg een rol. Vooral een eigen, regionale taal kan nationaal, maar ook op regionaal niveau uit “…Zelfbeschikking gaat in tegen de genegeerd (Levrat 2017, 4). Het principe van separatistische gevoelens binnen een regio elkaar kan vallen. agenda van Europese integratie. Ster- territoriale integriteit staat daarentegen wel stimuleren. ker nog, het zelfbeschikkingsrecht vast binnen Europees recht, in artikel 4 van Zelfbeschikking versus territoriale het Verdrag betreffende de Europese Unie der volkeren is nergens in EU-ver- In sommige gevallen is de onafhankelijk- integriteit (VEU). Op het internationale toneel laat de heidsstrijd binnen regio’s in het verleden De onderliggende juridische discussie die dragen vastgelegd…” Unie dit ook blijken.2 Vorige maand nog erg gewelddadig verlopen. Zowel het Franse plaatsvindt tussen voor- en tegenstanders sprak de EU zich uit tegen het Iraaks-Koer- Corsica als het Spaanse Baskenland kennen van separatisme gaat over twee verschillende In het geval van Catalonië beweren de dische referendum over een onafhankelijk een verleden van terroristische aanslagen. principes binnen het internationale recht. separatisten dat het inderdaad gaat om een Koerdistan, tot grote teleurstelling van de Militante organisaties als het Front de Libéra- Enerzijds is er het zelfbeschikkingsrecht van onderdrukkende overheersing vanuit de Koerden. Federica Mogherini, hoge verte- tion Nationale Corse (FLNC) en de Euskadi volkeren dat onder andere stelt dat volkeren Spaanse centrale overheid. De gewelddadige genwoordiger van Buitenlandse Zaken en Ta Askatasuna (ETA) waren al vanaf de het recht hebben om een eigen staat te stich- represailles vanuit Madrid na het referen- Veiligheidsbeleid van de Europese Unie, zei: jaren zeventig bezig met hun strijd, waarin ten. Dit recht werd voor het eerst universeel dum hebben dit beeld alleen maar bevestigd. ‘De EU herhaalt haar standvastige steun voor velen het leven moesten laten (Letamendía erkend in artikel 1 en 55 van het Handvest Desalniettemin vindt de claim van Barcelo- de eenheid, soevereiniteit en territoriale in- & Loughlin 2000, 148). Beide groeperingen van de Verenigde Naties in 1945 (Cop en na – met uitzondering van separatistische tegriteit van Irak’ en ‘unilaterale acties, zoals maakten recentelijk bekend hun terreurcam- Eymirlioğlu 2005, 117). Op basis van dit bewegingen elders ter wereld – weinig steun het voorgestelde referendum, zijn contrapro- pagne te beëindigen, maar de wens voor recht kan een staat als een onderdrukkende buiten Catalonië. De regio bezit als auto- ductief en moeten worden vermeden’ (The onafhankelijkheid leeft nog steeds onder de entiteit worden beschouwd. Het opnemen nome gemeenschap al een grote mate van New Arab 2017). bevolking. van het zelfbeschikkingsrecht zette dan ook zelfbeschikking, met onder andere een eigen het dekolonisatieproces in gang dat zich in politiemacht en eigen burgerwetten. Boven- Het debat onder liberalen Duidelijk is dat verschillende lidstaten van de de jaren na de Tweede Wereldoorlog voltrok. dien is de territoriale integriteit van Spanje Ook onder liberalen bestaat er een discussie EU al langere tijd te maken hebben met sepa- Anderzijds geldt het in het internationale niet alleen vastgelegd in het internationale over dit onderwerp. Sommige liberalen zijn ratistische bewegingen. Andere voorbeelden recht vastgelegde principe van territoria- recht, maar ook in de eigen grondwet. Arti- voorstanders van separatisme. Zij stellen dat zijn Beieren in Duitsland, Opper-Silezië in le integriteit. Dat principe stelt vast dat de kel 2 spreekt over de ‘onverbrekelijke eenheid de staat er voor de burger dient te zijn, en Polen en Moravië in Tsjechië (Martin 2017).1 bestaande grenzen van een land gerespec- van de natie’. Overigens staat in artikel 149 niet andersom. Dit houdt in dat burgers zelf De huidige situatie in Catalonië tergt dan teerd dienen te worden en een wijziging niet lid 1 ook dat de centrale staat de exclusieve het recht hebben om te bepalen onder welke ook niet alleen de autoriteit van de Spaanse mogelijk is zonder instemming van de staat bevoegdheid heeft om referenda te organise- staat ze willen vallen. Mocht de meerder- overheid, maar boezemt ook angst in bij zelf (Nünlist 2014, 3). Dit principe wordt ook ren (Spaanse Grondwet 1978). heid van de burgers binnen een regio dus veel andere EU-lidstaten. Gevreesd wordt benadrukt door artikel 2 van het Handvest onafhankelijkheid willen verwezenlijken, dat Catalonië de katalysator zal zijn waaruit van de Verenigde Naties. Deze twee ogen- Binnen deze discussie beschouwt de EU dan hebben zij hier het recht toe (Van Schie een ‘separatistische lente’ zal ontstaan. Daar schijnlijk tegensprekende juridische concep- territoriale integriteit belangrijker dan zelf- 2017). beschikking. Vanuit de EU geredeneerd is dit

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 28 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 29 Deze liberalen onderstrepen de individuele klein deel van deze bevolking. Volgens deze ‘Prodi-doctrine’, vernoemd naar voormalig gehad op de Catalaanse economie. Rond de vrijheid van burgers. Zij benadrukken niet liberalen is separatisme daarom, op basis van president van de Europese Commissie Ro- 1800 bedrijven hebben hun statutaire zetel alleen de vrijheid van vereniging, maar ook het schadebeginsel, meestal niet wenselijk. mano Prodi. Deze doctrine stelt dat wan- verhuisd van Catalonië naar andere regio’s een zekere vrijheid voor vereniging. Dat wil neer een regio onafhankelijk wordt van een binnen Spanje (Storm 2017). Velen hiervan zeggen: indien een individu geen onderdeel De Prodi-doctrine EU-lidstaat, deze regio daarmee zijn EU-lid- zullen ook hun hoofdkantoor meeverhuizen. wenst te zijn van een bepaalde vereniging De EU wordt door separatisten vaak als een maatschap kwijtraakt. De nieuwe onafhanke- De reden hiervoor laat zich raden. Indien – in dit geval een politieke gemeenschap instrument gezien om onafhankelijkheid lijke staat zal ook geen speciale status krijgen, Catalonië daadwerkelijk onafhankelijk zou – dan heeft hij het recht zich hier van te te verwezenlijken. Waar regio’s voorheen maar onder de gebruikelijke procedures worden, zullen deze bedrijven te maken krij- distantiëren (Tomz 1994, 31). En wat geldt volledig afhankelijk waren van het centrale opnieuw lid moeten worden (Wake 2017). gen met tarieven vanuit zowel Spanje als de voor individuen, geldt ook voor groepen van bestuur van een land voor bepaalde voor- Hoewel het land geen moeite zou moeten EU. Voor een klein onafhankelijk Catalonië, gelijkgestemde individuen. Op basis hiervan zieningen, biedt de EU een goed alternatief. hebben met het voldoen aan de zogenaamde zouden dergelijke tarieven desastreus zijn. kan een groep burgers ervoor kiezen zich Voornamelijk op het gebied van handel Kopenhagencriteria voor lidmaatschap – het Grote en middelgrote bedrijven kunnen zich los te maken van een staat, om zo een eigen verschaft de EU faciliteiten waar een nieuwe was immers onderdeel van een EU-lidstaat hoge tarieven simpelweg niet veroorloven als politieke gemeenschap te stichten. In John onafhankelijke staat gebruik van zou kunnen – zal het wel een tijdrovend proces zijn om zij willen concurreren op de internationale Stuart Mill’s woorden: ‘One hardly knows maken. Door middel van de gemeenschap- opnieuw lidmaatschap aan te vragen. Nog markt en de Catalaanse markt alleen is niet what any division of the human race should pelijke markt zou het nieuwe land binnen belangrijker is echter dat dit verzoek voor groot genoeg voor deze bedrijven. be free to do, if not determine with which de EU vrij kunnen handelen met andere lidmaatschap ook unaniem goed gekeurd of the various collective bodies of human lidstaten. Ook zou het als relatief klein land moeten worden door alle EU-lidstaten. In Maar hoewel de EU zegt de Prodi-doctrine beings they choose to associate themselves’ onderdeel uitmaken van een groot handels- het geval van Catalonië beschikt Spanje daar- zonder twijfel te hanteren, is het nog maar (Mill 2001 [1861], 182). blok dat externe handel met derde landen mee dus over vetorecht. Niet alleen Spanje, de vraag of dit in de praktijk ook echt zo zal gemakkelijker maakt. Niet alleen op het ge- maar ook de eerdergenoemde landen met zijn. Een dergelijke situatie van onafhanke- Andere liberalen redeneren daarentegen bied van handel, maar ook op het gebied van eigen separatistisch gezinde regio’s zullen lijkheid is namelijk nog nooit voorgekomen. dat deze absolute vrijheid voor vereniging buitenland- en veiligheidsbeleid zou het on- zeer waarschijnlijk tegen stemmen, om zo Er bestaat een kans dat de EU pragmatisme wordt ingeperkt door de ‘wortelen’ die zijn derdeel zijn van een grotere unie, waardoor separatisme in eigen land te ontmoedigen. In boven principes zal stellen en daarmee een ontstaan binnen de politieke gemeenschap het zich beter zou kunnen profileren op het het verleden heeft Spanje bijvoorbeeld met nieuw onafhankelijk land niet buiten de EU waar een individu zich in bevindt. Er bestaat internationale toneel. Kortom, hoewel de EU betrekking tot Schotland ook altijd duidelijk zal zetten. Na de Brexit zal de EU willen een morele plicht om schade aan anderen te onder andere was opgericht om nationalisme gemaakt dat onafhankelijkheid niet gepaard voorkomen dat de Unie nog verder opge- voorkomen wanneer dit kan. Wanneer een in Europa te bestrijden, kan het paradoxaal zal gaan met EU-lidmaatschap. In 2013 sprak broken wordt. In het geval van Catalonië groep burgers zich losmaakt van een staat, genoeg regionaal nationalisme juist stimule- Rajoy: ‘Het is duidelijk voor mij [...] dat wan- beweren sommige separatistisch gezinde kan zij de andere burgers binnen deze staat ren (The Economist 2017). Om te voorkomen neer een land onafhankelijk wordt van de zakenlui zelfs dat Duitse investeerders bij schaden vanwege de politieke, economische dat de EU regionaal nationalisme in de hand EU, het ook buiten de EU zal blijven’ (Carrell bondskanselier Angela Merkel zullen lob- en sociale wortels die ‘uitgetrokken’ worden. werkt, heeft de EU echter duidelijk gemaakt en Kassam 2013). byen om Catalonië binnen de EU te houden Separatisme zal leiden tot politieke anarchie dat EU-lidmaatschap voor nieuwe onafhan- (The Economist 2017). Catalonië is immers en mogelijk inbreuk op het eigendomsrecht kelijke staten verre van vanzelfsprekend is. Zonder EU-lidmaatschap zal het land geen niet alleen voor Spanje een economisch (Tomz 1994, 41). Publieke goederen waar toegang hebben tot de interne markt – met sterke regio, maar ook voor de EU.3 De de gehele bevolking aan meebetaalt, zoals Wanneer een regio binnen een land onafhan- alle gevolgen van dien. De huidige situatie Prodi-doctrine heeft daarnaast geen concrete infrastructuur, worden dan opgeëist door een kelijk wordt, hanteert de EU de zogeheten in Catalonië heeft al een sterk negatief effect juridische fundering.

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 30 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 31 Er zijn geen EU-verdragen waar een dergelijk geen situatie waar, morgen, de EU bestaat Brexit is geen Brexit’ (Patel 2016). Deze alles- integriteit ziet de Unie de laatstgenoemde beleid is vastgelegd. uit vijfennegentig verschillende staten. We of-niets mentaliteit is kenmerkend voor de dan ook als superieur. hebben al genoeg splitsingen en breuken’ retoriek van de EU met betrekking tot zowel De harde lijn (Rankin 2017). het VK als Catalonië. Net als bij Catalonië Of de Prodi-doctrine gehanteerd zal worden Als de afgelopen jaren ons iets geleerd heb- wil de EU een signaal afgeven aan andere indien een regio binnen de EU daadwerkelijk ben, dan is het dat de EU de eenheid onder De harde lijn die Brussel aanhoudt ten lidstaten dat afscheiding een moeizaam en onafhankelijk zou worden is nog steeds maar de lidstaten als absolute prioriteit ziet. In opzichte Catalonië is consistent met die ten pijnlijk proces zal worden en daarom is af te de vraag. Hoewel het op de korte termijn Catalonië zagen we dat de EU er van afziet opzichte van het Verenigd Koninkrijk met raden. Ook al zou de EU hier zelf economi- economisch pragmatischer zou zijn voor de zich verder uit te spreken over de acties van betrekking tot de Brexit. In de kielzog van de sche schade van ondervinden, is het alsnog EU om dit niet te doen, zou dit pragmatisme Madrid – welke in veel opzichten buiten- uitslag van het Brexit referendum ontstond bereid deze consequenties te accepteren op de lange termijn desastreuze gevolgen proportioneel waren. Het politiegeweld er een discussie in het Verenigd Koninkrijk om het Europese integratie project voort te kunnen hebben indien hiermee een separa- tijdens het referendum op 1 oktober was over een ‘harde’ of ‘softe’ Brexit. Een harde zetten. De korte termijn schade van handels- tistische lente aangewakkerd wordt. Het zou volgens veel politici in Europa – waaronder Brexit houdt een afscheid van de interne blokkades met dan wel Catalonië, dan wel een signaal afgeven dat de EU inderdaad een de Britse premier Theresa May en de Bel- markt en volledige controle over de eigen het Verenigd Koninkrijk, weegt niet op tegen goed alternatief biedt voor de centrale staat gische premier Charles Michel – onnodig. grenzen in. Bij een harde Brexit zouden de de lange termijn schade van het volledig en op deze manier separatisme juist aanmoe- Verschillende mensenrechtenorganisaties Britten geheel breken met de EU zonder uiteenvallen van de EU. digen. veroordeelden de politieacties gericht op de een deal of compromis te sluiten, en zou de Catalaanse bevolking, die tot meer dan 850 relatie tussen de Britten en de EU worden Conclusie Ondanks dat de EU het onderwerp liever gewonden geleid hebben. Volgens mensen- zoals die nu is tussen de EU en landen buiten De Catalaanse kwestie ligt de EU zwaar op negeert en bestempelt als een binnenland- rechtenorganisatie Human Rights Watch had Europa.4 Bij een softe Brexit blijft het Ver- de maag. Het dwingt de Unie namelijk beleid se aangelegenheid, speelt zij daarmee dus de staat de plicht om het recht op vreedzame enigd Koninkrijk onderdeel van de interne te vormen rond een onderwerp dat zij liever wel een cruciale rol in het stimuleren, dan vergadering en de vrijheid van meningsui- markt en de douane-unie, maar zal het niet negeert. Het lijkt in ieder geval duidelijk dat wel het demotiveren, van separatisme. Dit ting voor zowel voor- als tegenstanders van langer deel uitmaken van het Europees de EU bereid is ver te gaan om de eenheid maakt de situatie in Catalonië dan ook des te het referendum te waarborgen (Henley en Parlement en geen EU-commissaris meer van de Unie in stand te houden. Het doet interessanter, aangezien het handelen van de Mason 2017). leveren. Er zouden dan wel compromissen vermoeden dat de Unie een zekere vorm van EU hier een blauwdruk zal opleveren voor en deals gesloten worden, zoals het behoud historisch determinisme najaagt, waarin de het beleid in de toekomst. Tot noch toe lijkt De EU kreeg veel kritiek voor haar laconieke van een bepaalde mate van vrij verkeer van Unie niet enkel een middel voor Europese de harde lijn hier aangehouden te worden, houding ten opzichte van de maatregelen personen, in ruil voor lidmaatschap van de samenwerking is, maar een doel op zich- zonder concessies. Puigdemont’s bezoek aan vanuit Madrid. Critici spraken van hypocri- interne markt. Het Verenigd Koninkrijk zou zelf lijkt te zijn. De existentiële dreiging die Brussel lijkt daarmee tevergeefs. sie van de EU. Terwijl de Unie normaal het daarmee eenzelfde status ten opzichte van de uitgaat van separatisme op zowel landelijk hoogste woord voert wanneer iets dergelijks Unie krijgen als bijvoorbeeld Noorwegen en als Europees niveau maakt dat de EU zichzelf zou gebeuren in Latijns-Amerika of het Liechtenstein (Reijner 2016). genoodzaakt ziet een harde lijn aan te hou- Midden-Oosten, houdt het in het geval van den. Dit betekent dat de EU zich nooit zal Wilbert Jan Derksen is stagiair bij de Telders- Spanje haar mond (Kirby 2017). Het beleid Het antwoord op de discussie onder de Brit- inzetten voor separatistische ambities binnen Stichting en student Internationale Betrek- van ‘eenheid boven alles’ van de EU is dui- ten werd echter al snel door de EU zelf gege- de eigen lidstaten en ook in derde landen kingen vanuit Historisch Perspectief aan de delijk. De president van de Europese Com- ven. Voorzitter van de Europese Raad Tusk hier zelden steun voor zal betogen. In het Universiteit . missie Jean-Claude Juncker zei: ‘Ik wil hier stelde: ‘Het enige alternatief voor een harde debat van zelfbeschikking versus territoriale

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 32 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 33 Literatuurlijst pocrites’ after ‘pathetic’ response to Catalonia Brexit. Maar wat betekent het?’, Elsevier • Wake, D., ‘Analysis: an independent Ca- • ‘EU calls Iraqi-Kurdish referendum ‘coun- violence’, Daily Express, 4 oktober 2017. Weekblad, 25 oktober 2016, URL: https:// talonia’s tricky path to EU membership’, The terproductive’’, The New Arab, 20 september www.elsevierweekblad.nl/buitenland/achter- Local España, 10 oktober 2017. 2017. • Letamendía, F., Loughlin, J., ‘Lessons for grond/2016/10/je-hebt-een-harde-en-zach- Northern Ireland: peace in the Basque Coun- te-brexit-maar-wat-is-het-verschil-386829/, • ‘Serbia accuses world of double standards try and Corsica’, Irish Studies in International geraadpleegd: 22 november 2017. over Catalonia and Kosovo’, Reuters, 3 okto- Affairs, 2000, nr. 11, pp. 147-162. ______ber 2017. 1. Deze regio’s onderscheiden zich wel in de • Levrat, N., The right to national self-deter- • Spaanse grondwet, 1978, URL: http://www. sterkte van het onafhankelijkheidsstreven wat er • Carrell, S., Kassam A., ‘Scottish indepen- mination within the EU: a legal investigation, congreso.es/portal/page/portal/Congreso/ binnen de regio’s heerst. dence: Spain blocks Alex Salmond’s hopes for geschrift 8 van de Euborders Working Paper Congreso/Hist_Normas/Norm/const_espa_ EU transition’, The Guardian, 27 november Series, , 2017. texto_ingles_0.pdf, geraadpleegd: 21 novem- 2. Kosovo vormt hierop een uitzondering, want hier werd separatisme juist gesteund door de 2013. ber 2017. EU. Uiteindelijk werd het land onafhankelijk van • Martin, W. ‘This map shows the European Servië in 2008. Wat betreft de redenen voor dit • Carrell, S., ‘Scottish parliament votes for regions fighting to achieve independence’, • Storm, E., ‘Catalonië kan niet buiten de tegenstrijdige gedrag vanuit de EU past het in dit The Independent, 2 oktober 2017. EU’, De Volkskrant, 9 november 2017. second independence referendum’, The Guar- artikel niet om hierover uit te weiden. Volgens de dian, 28 maart 2017. woordvoerder van de Europese Commissie lag • The Economist, ‘The EU will not help the • Mill, J.S., Representative Government, Kit- het aan de “zeer specifieke context” van Kosovo • Cop, B., Eymirlioğlu, D., ‘The right to chener, 2001 [1861]. Catalan secessionists’ cause’, 14 oktober 2017, (Reuters 2017). self-determination in international law URL: https://www.economist.com/news/eu- towards the 40th anniversary of the adoption • Nünlist, C., ‘Separatism in the EU’, CSS rope/21730163-embracing-catalonia-holds- 3. Ergens is het dan ook wonderlijk dat de Catala- of ICCPR and ICESCR’, Journal of Internatio- Analyses in Security Policy, 2014, nr. 160, pp. no-appeal-europes-leaders-eu-will-not-help- nen menen doormiddel van afscheiding econo- nal Affairs, 2005, nr. 10, pp. 115-146. 1-4. catalan, geraadpleegd: 21 november 2017. misch onafhankelijk te worden, terwijl dezelfde economische transfers naar armere regio’s (in • Emmott, R., ‘Catalonia finds no friends • Patel, R., ‘‘The only real alternative to a • Tomz, M.R., The morality of secession, andere lidstaten) zich plaats zullen vinden binnen among EU leaders’, Reuters, 19 oktober 2017. hard Brexit is no Brexit,’ EU chief warns’, In- thesis geschreven voor de University of Ox- de context van de EU. ternational Business Times, 14 oktober 2016. ford, Oxford, 1994. 4. Noord-Ierland zou hierop een uitzondering • Europa Nu, ‘Onafhankelijkheidsstreven Eu- kunnen vormen indien het een speciale status ropese regio’s’, URL: https://www.europa-nu. • Peeperkorn, P., ‘EU weigert te bemiddelen • Van Schie, P., ‘Geef ruimte om over onaf- verkrijgt, of ervoor kiest zich te verenigen met de tussen Spanje en Catalonië: ‘alle vertrouwen hankelijkheid Catalonië in ordentelijk refe- nl/id/vj45jc1zmhor/onafhankelijkheidsstre- Republiek Ierland onder het Goede Vrijdagak- in Rajoy’’, De Volkskrant, 2 oktober 2017. rendum te beslissen’, Telders Community, 2 ven_europese_regio#p7, geraadpleegd: 21 koord. november 2017. oktober 2017, URL: http://www.telderscom- • Rankin, J., ‘EU silence over Catalan leader’s munity.nl/actueel/column-5/, geraadpleegd: • Henley, J., Mason, R., ‘Catalan referendum: call for action speaks volumes’, The Guardian, 23 november 2017. muted response from EU leaders over police 1 november 2017. crackdown’, The Guardian, 1 oktober 2017. • Kirby, W., ‘EU ‘will forever be seen as hy- • Reijner, T., ‘Je hebt een harde en zachte

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 34 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 35 kabinet van Manuel Valls en onder het pre- Onderdeel van de gevestigde orde Over de grens sidentschap van François Hollande, beiden Ondanks dat Macron pas vanaf 2014 bij het verbonden aan de Parti Socialiste (PS). Daar- grote publiek bekend is, is hij geen buiten- voor was Macron vanaf 2012 adviseur van staander met nieuwe ideeën. Al voordat Hollande. In augustus 2016 stapte Macron Macron in 2012 adviseur werd van Hol- uit het kabinet om zich volledig te wijden aan lande was hij verweven met de bestuurlijke zijn in april van dat jaar opgerichte politieke en politieke elite van Frankrijk. Ook was beweging En Marche! die niet verbonden is hij al eerder politiek actief: in de periode aan een bestaande politieke partij, maar los- 2006-2009 was hij lid van de PS (Abonneau staat van de klassieke scheiding tussen links 2017). Macron is een oud-student van de en rechts en zich richt op de vooruitgang van École Nationale d'Administration (ENA), een Frankrijk. In november stelde Macron zich prestigieuze voortgezette opleiding voor de formeel kandidaat voor de presidentsverkie- Franse publieke sector die vele Franse hoge zingen in het voorjaar van 2017. ambtenaren en politici hebben doorlopen. Gedurende zijn studie en loopbaan heeft Met een optimistische en opvallend pro-Eu- Macron filosofische en politieke inzichten Macron: een man met een progressieve missie ropese campagne (en uiteindelijk de steun opgedaan en een ruim netwerk opgebouwd van de leider van de bestaande centrumpartij die bepalend zijn (geweest) voor zijn poli- Mouvement Démocrate) won Macron de door Marcel Breet rechts als onderdeel van een sociaalreformis- tieke koers en zijn uiteindelijke verkiezing eerste ronde van de presidentsverkiezingen als president, waarvan onderstaand enkele Dit In 2010 sprak de politieke mentor van tisch milieuactivisme, wat later door Macron met circa 24 procent van de stemmen en won hoofdlijnen worden geschetst. Emmanuel Macron, Henry Hermand (1924- is vertaald als progressivisme. Hoewel deze hij in de tweede ronde met circa 66 procent 2016), de vrees uit dat Frankrijk aan de koers soms lijkt op het klassiek liberalisme, van de stemmen ruim van de ultrarechtse vooravond staat van verschrikkelijke ge- doet die omschrijving de eigenheid van de Filosofische inspiratiebronnen: Marine Le Pen van het Front National. 1 Om- beurtenissen. De verkiezing van Emmanuel koers en de missie van Macron tekort. Dit Mounier en Ricoeur dat in juni 2017 verkiezingen voor het Franse Als onderdeel van zijn opleiding aan de ENA Macron in het voorjaar van 2017 als presi- artikel zet uiteen wat de progressieve koers parlement zouden worden gehouden, richtte volgde Macron in 2002 een stage op de pre- dent van Frankrijk, kan worden gezien als dan wél is. Macron daags na zijn verkiezing als presi- fectuur van het Noord-Franse departement een geslaagd antwoord op Hermands nood- dent de politieke partij Les Républicains En l’Oise. Daar ontmoette hij Henry Hermand, kreet. Terwijl eind 2016 de Amerikanen, Emmanuel Macron: de jongste presi- Marche (LREM) op. Bij de parlementsverkie- een vermogende en politiek geëngageerde tegen de gevestigde politieke orde in, voor dent van Frankrijk zingen behaalde LREM circa 54 procent van vastgoedondernemer met humanistische, Donald Trump kozen en de Britten voor een Op 7 mei 2017 werd Emmanuel Macron de zetels in het parlement (waarbij ze lande- christelijk-linkse, militant anti-kolonialis- Brexit, stemden de Fransen voor de 39-jarige (geboren op 21 december 1977) gekozen lijk gezien in de eerste ronde ruim 28 procent tische en pro-Europese ideeën (Noblecourt Macron. Hij kreeg een parlementaire meer- tot president van Frankrijk. Hiermee is hij van de stemmen kreeg en in de tweede ronde 2010). De twee deelden een interesse voor derheid voor zijn nieuw opgerichte partij La de jongste president van Frankrijk ooit. 43 procent van de stemmen). de filosofie, in het bijzonder gekoppeld aan République En Marche (LREM). De politieke Het grote publiek kende Macron pas vanaf Bij de verkiezingen (voor een deel van de de ideeën van het tijdschrift Esprit (waar lijn van Macron kan worden omschreven in augustus 2014, toen hij op 36-jarige leeftijd zetels) in 2017 voor de Franse senaat was Hermand bij betrokken was) en de Franse de termen van het politieke wensbeeld van minister van Economische Zaken, Industrie LREM minder succesvol en verkreeg het filosoof Paul Ricoeur (1913-2005), van wie Hermand: een realistisch links en verlicht en Digitale Economie werd in het tweede circa 6 procent van de zetels.2 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 36 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 37 Macron tijdens zijn studie voorafgaand aan gewenste samenleving kenmerkt zich door een innige vriendschap tussen Hermand en François Mitterrand (1916-1996). Zowel Ro- de ENA enige jaren student-assistent was. relaties tussen personen, een economie die Macron. Hermand nodigde hem uit voor card als Hermand waren verbonden aan een Ricoeur was ook een kennis van Hermand ondergeschikt is aan de persoon en waarbij vakanties, was getuige bij het huwelijk van aantal progressieve (deels niet meer bestaan- (Freyssenet 2016). arbeid, als een essentiële menselijke activiteit Macron, leende Macron ruim een half mil- de) denktanks met veelal banden met leden die bijdraagt aan het wezen van een persoon, joen Euro voor de aanschaf van een apparte- van de PS en van wie sommigen bevriend “...Voor Mounier is de mens een belangrijker is dan kapitaal. Mounier pleit ment in Parijs, vroeg zijn contacten Macron zijn geraakt met Macron (Piedtenu 2017). spiritueel wezen, van wie het bestaan daarnaast voor een staat die decentraal is te helpen bij zijn verdere politieke loopbaan Het ging vooral om denktanks die waren is gevormd door een hiërarchie van georganiseerd, waarin persoonlijk initiatief en bood in 2016 ondersteuning (voorname- gericht op vooruitgang, innovatie, Europa en sociale samenwerking worden gestimu- lijk huisvesting) bij de opstart van Macrons en internationale samenwerking, zoals de waarden die het in vrijheid heeft leerd (De Tavenier 2009, 370-372). Als een politieke beweging En Marche! (Bacqué 2016; sociaaldemocratische Terra Nova3 en de eind ontwikkeld...” filosofie die het belang van soevereine staten Danyves 2016; Raulin 2016). 1999 opgeheven la Fondation Saint-Simon. 4 ondergeschikt acht aan verbanden tussen Daarnaast was Rocard ook een bekende van Het tijdschrift Esprit is in de jaren dertig personen, is het personalisme een belangrij- Rocards La deuxième gauche als po- Ricoeur. De twee spraken regelmatig met van de vorig eeuw opgericht door de Franse ke inspiratiebron voor het Europese federale litieke leidraad elkaar en wisselden ideeën uit (Guigo 2016; vooraanstaande katholieke intellectueel en gedachtengoed (De Tavenier 2009, 373). Hermand was niet alleen een vriend van Macron 2016, 22; Pierron 2017). Macron on- filosoof Emmanuel Mounier (1905-1950). Daarnaast is het gedachtengoed van Mounier Macron, maar ook zijn politieke mentor. In derhield ook met Rocard een vriendschappe- Als reactie op de industriële revolutie, het een van de grondslagen voor het ontstaan die hoedanigheid introduceerde hij Macron lijke relatie tot de dood van Rocard in 2016. nazisme in Duitsland, het fascisme in Italië van de christendemocratische politieke bij onder meer de Franse socialistische politi- en het communisme in de Sovjet-Unie, stroming die na de Tweede Wereldoorlog in cus en voormalige eerste minister Michiel In 2010 publiceerde Hermand een boek met pleitte Mounier voor een revolutie gebaseerd Europa opkwam (Carlson, 2007, p.103). Rocard (1930-2016). als titel L’Ambition n’est pas une rêve – am- op een nieuwe filosofie van de mens en de bitie is geen droom. Tijdens een interview samenleving: het personalisme (De Tavenier De filosoof Ricoeur hield zich met veel Rocard is het gezicht van la deuxième gauche, in het kader van dit boek sprak Hermand 2009, 367). Voor Mounier is de mens een academische en maatschappelijke onder- een eind jaren zeventig gestarte beweging over Frankrijk als een land waarin één spiritueel wezen, van wie het bestaan is ge- werpen bezig en wordt gezien als een van binnen de PS die onder meer uitgaat van achtste van de bevolking in armoede leeft vormd door een hiërarchie van waarden die de belangrijkste filosofen van de twintigste een anti-totalitair en gedecentraliseerd (zelf) en nog eens één achtste in vrees, wat hij het in vrijheid heeft ontwikkeld door het be- eeuw (Kaplan 2008, 1). Het leidende principe bestuur, het belang van het sociale midden- zag als een grondslag voor verschrikkelijke sef van eigen verantwoordelijkheid en door in het werk van Ricoeur is het idee van de veld en een constructieve samenwerking met gebeurtenissen bij toekomstige verkiezingen een constante interne ontwikkeling (Wolf capabele mens (Kaplan 2008, 3). Een mens vakbonden, het sluiten van compromissen, (Noblecourt 2010). De vrees van Hermand 1960, 326). Het personalisme van Mounier zijn betekent volgens hem te beschikken over Europese samenwerking en een open blik op was niet verwonderlijk gezien de financiële wordt ook wel gezien als een christelijke ver- de mogelijkheid om nieuwe acties – vrij ge- de wereld, een gereguleerde markteconomie, crisis die in 2008 mondiaal uitbrak en de sie van het individualisme met een nadruk kozen activiteiten – te ondernemen. Daarvan diversiteit als verrijking voor de samenleving stijging in Frankrijk van het aantal personen op de ontwikkeling van zowel de sociale, zijn de meest fundamentele activiteiten het en het geleidelijk doorvoeren van verande- dat beneden de armoedegrens leefde van 7,6 individuele, spirituele en materiële aspecten spreken, handelen, lijden en het verantwoor- ringen (Cossé 2014). Het gedachtengoed van miljoen in 2004 tot 8,8 miljoen personen in van de menselijke persoonlijkheid (Carlson delijk zijn (Kaplan 2008, 4). la deuxième gauche staat in contrast met de 2010. In een interview gaf Hermand ook aan 2007, 101). Voor Mounier hebben zowel het centralistische, op staatsmacht georiënteerde, wat zijn politieke wensbeeld was: een realis- liberale individualisme als collectieve syste- Hun gedeelde interesse voor de filosofie van meer klassiek socialistische lijn binnen de tisch links en verlicht rechts als onderdeel men onwenselijke antimenselijke neigingen Mounier en Ricoeur vormde de basis voor PS van bijvoorbeeld de voormalige president van een sociaalreformistisch milieuactivisme (De Tavenier 2009, 368). De door Mounier

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 38 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 39 (Noblecourt, 2010). Tot zijn dood in 2016 die Macron optekende in het rapport van de Jouyet en Attali zijn altijd goed bevriend Macron vond net als Mounier na de Tweede was Hermand voor Macron veertien jaar Commissie-Attali zijn het standpunt dat eco- gebleven met Macron en hebben de ken- Wereldoorlog, dat zijn ideeën niet pasten lang een belangrijke steun, ook voor het nomische vooruitgang noodzakelijk is voor nismaking en het contact tussen Macron en binnen een bestaande politieke partij en dat bepalen van zijn politieke koers. het realiseren van sociale rechtvaardigheid, Hollande gestimuleerd (Fulda 2017). Vanaf de oprichting van een nieuwe politieke bewe- niet verrijking maar armoede een schandaal 2010 was Macron betrokken bij de aanloop ging noodzakelijk was. Omvangrijk en invloedrijk netwerk is, er (mondiaal) voldoende mogelijkhe- van Hollande naar de presidentsverkiezingen Na zijn periode aan de ENA, in 2004, ging den zijn voor een langdurige economische (Visot 2017). Jouyet spande zich, samen met “...De essentie van de koers van Macron aan de slag als inspecteur bij het groei (voornamelijk door de technologische de rocardist Valls, vanaf 2012 in om Macron Macron is boven alles dat Frankrijk Franse ministerie van Financiën. Zijn directe ontwikkeling), de staatsbemoeienis en de een rol te laten spelen in het presidentschap moet veranderen om een vooruit- baas werd Jean-Pierre Jouyet, iemand met bestaande privileges in de Franse samenle- van Hollande (Danyves 2016; Fulda 2017). gang te kunnen zijn voor iedereen...” invloedrijke contacten en een goede vriend ving een negatief effect hebben, de staats- Toen Macron zich eind 2016 kandidaat stelde van François Hollande. Jouyet was al snel on- schuld moet worden beperkt om toekomstige voor het presidentschap was Attali één van Bij het zetten van de stap om een eigen der de indruk van Macron die net als hijzelf generaties niet te belasten, er moet worden de vele prominente Fransen die hun steun politieke beweging te beginnen is Macron niet dacht in een tegenstelling tussen links en gewerkt aan innovatie, concurrentie en en bewondering uitspraken voor Macron. onder meer gesteund door Claude Bébéar, rechts. Dat Jouyet zelf niet in de links-rechts bovenal het reformeren van alle onderdelen Hoewel Valls als lid werd geweigerd bij de voormalig topman van de Franse verzekeraar dichotomie geloofde, kan geïllustreerd wor- van de Franse samenleving. De inzet hier- nieuwe partij LREM omdat hij al het door AXA en oprichter van de liberale denktank den door het feit dat Jouyet in het voorjaar voor moet niet van de staat komen maar van LREM gestelde maximumaantal termijnen in L’Institut Montaigne (Le Figaro 2017). Toch 2007 staatssecretaris van Europese Zaken individuele Fransen zelf, waarbij de staat het parlement had gediend, kandideerde de is de koers van Macron niet als liberaal aan werd in het rechtse kabinet van François wel ondersteuning en bescherming moet partij geen kandidaat in het kiesdistrict van te duiden. Macron spreekt zelf over een koers Fillon onder het presidentschap van Nicolas bieden (Attali 2008, 5-12). Er geldt hierbij Valls. Valls werd als parlementslid herkozen die én rechts én links is. Hij vat het samen Sarkozy, terwijl hij vanaf 2014 tot begin 2017 een belangrijk uitgangspunt, namelijk dat en steunde het beleid van Macron. Jouyet als progressivisme, waarbij hij het prima als secretaris-generaal op het Elysée onder iedereen van de veranderingen zal profiteren werd door Macron in september 2017 be- vindt om zowel liberaal als links te worden het presidentschap van Hollande werkte. en om te beginnen degenen die op dit mo- noemd als Frans ambassadeur in Londen. genoemd, omdat hij beide uitgangspunten Macron en Jouyet hechtten bovendien allebei ment zijn uitgesloten (ibid., 12). Opvallend onderkent (Macron, 2016, p.38-39). Hij is waarde aan overleg en hekelden conflict- is dat in de tweede regel van de samenvatting De politieke koers van Macron liberaal vanuit het vertrouwen in de mens, situaties (Fulda 2017). Vanuit zijn functie van het commissierapport dat door Macron Het vertrek van Macron als minister van maar links vanuit het idee dat geld niet het als inspecteur werd Macron in de loop van is geschreven, staat dat het rapport – net Economische Zaken in het tweede kabinet enige is in het leven, dat de vrijheid van 2007 als adjunct-secretaris toegevoegd aan als zijn bijna 10 jaar later opgerichte eigen Valls was bovenal een keuze voor zijn eigen mensen gewaarborgd moet blijven en dat de commissie van Jacques Attali (voormalig politieke beweging En Marche! – niet tot een filosofische en politieke overtuiging zoals hij de kwetsbaren in de samenleving moeten adviseur van de socialistische oud-president partijpolitieke stroming kan worden gere- die al vele jaren deelde met Hermand. Om worden beschermd. Dit staat ver af van het François Mitterrand en voormalig hoofd van kend: ‘Il n’est ni partisan ni bi partisan: il est zijn politieke idealen te realiseren heeft Ma- huidige (neo)liberalisme. Maar ook het klas- de Europese Bank voor Wederopbouw en non partisan’ (Attali 2008, 5; Le Puill 2017). cron bewust afstand genomen van de PS, om sieke, meer sociaal gerichte liberalisme met Ontwikkeling). Attali moest in opdracht van In 2010 is Macron – dan als bestuurder bij de zodoende echt een politiek te kunnen voeren de nadruk op goed bestuur waar historicus de toenmalige president Sarkozy met voor- Franse zakenbank Rothschild & Co – zelf lid die niet links is, niet rechts is en zelfs niet het en oud-VVD-lid Frank Ankersmit al jaren stellen komen om de economische groei in van een nieuwe commissie van Atalli die in centrum vertegenwoordigt, maar die uitgaat een pleidooi voor houdt, lijkt de lading niet Frankrijk te bevorderen. opdracht van de toenmalige president van een gedeelde wens voor vooruitgang (En voldoende te dekken.6 Inzichten om Frankrijk vooruit te helpen Nicolas Sarkozy het rapport uit 2008 actua- Marche 2016, 5). liseert. LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 40 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 41 De essentie van de koers van Macron is land regeren waarbij links en rechts elkaar af- naast is Macron een groot voorstander van Kans van slagen boven alles dat Frankrijk moet veranderen wisselen (Macron 2016, 2). Overeenkomstig het beperken van de overheidstekorten en de De journalist die in 2010 Hermand in- om een vooruitgang te kunnen zijn voor de ideeën van Mounier ademt zijn pleidooi Europese Unie, maar vindt wel dat ook daar terviewde over zijn boek, associeerde het iedereen, waarbij Macron – net als Ricoeur – het verlangen naar een nieuwe orde. Het rea- hervormingen nodig zijn. De regering die politieke wensbeeld van Hermand met een Frankrijk ziet als een kans voor iedereen om liseren van verandering is wat Macron drijft het beleid moet uitvoeren kent een gemengd utopie: [e]t le rêve vire à l'utopie (Noblecourt zijn eigen beloften waar te maken (En Mar- en hij dóet het ook. Waar anderen vooral karakter. Het kabinet van de eerste minister 2010). Inmiddels is gebleken dat het wens- che 2016, 4). Dat is zijn (bijna heilige) missie. praten over een gelijke verdeling tussen man Eduoard Phillipe (afkomstig uit LR) bestaat beeld realiteit is geworden, tenminste wat Sommige auteurs definiëren deze progres- en vrouw, zorgde Macron ervoor dat de kies- uit politici van partijen van zowel links als betreft de verkiezing van de president, sieve missie als een combinatie van econo- lijst van LREM bestond uit ongeveer de helft rechts en bevat bewindslieden van buiten de meerderheid van het parlement en de misch rechts en cultureel links (Berdah 2017; mensen zonder eerdere politieke ervaring. de politiek waaronder een arts, een uitge- samenstelling van de regering en het rege- Abonneau 2017). Het wordt ook wel aange- Ook was er sprake van een gelijke verdeling ver, een milieuactivist en directeuren van ringsbeleid. De uitwerking hiervan moet duid als centristisch of eclectisch (Abonneau in het aantal mannen en vrouwen. De grote bedrijven (Verschuren 2017). De verdeling zich nog bewijzen. In de pers wordt Macron 2017; Jaigu 2017). Hoewel in alle definities winst voor LREM bij de parlementsverkie- van de ministeries sluit aan bij de politieke soms negatief afgeschilderd als een president een kern van waarheid zit, is eclectisch wel- zingen in 2017 betekende een groot verlies uitgangspunten van Macron. De economisch van de rijken vanwege maatregelen zoals licht de beste benaming. Zoals onderstaand aan zetels bij de PS. Aan de rechterflank van belangrijke ministeries zijn in handen van het afschaffen van de vermogensbelasting wordt toegelicht, is de praktische uitwerking het politieke spectrum is bij Les Républicains bewindslieden afkomstig van (oorspronke- (ingevoerd door Mitterand) en vanwege zijn van het progressivisme van Macron een mix (LR) een afsplitsing ontstaan van parlement- lijk) politiek (verlicht) rechts en ministeries opmerking dat arbeiders die staken omdat ze van de filosofische en politieke inzichten die sleden die de regering van Macron steunen. waarbij maatschappelijke waarden meer een mogelijk hun werk verliezen beter een baan hij heeft opgedaan in de periode voorafgaand Eén van de eerste wetten die het nieuwe rol spelen bij bewindslieden van (oorspron- kunnen zoeken (Vermaas 2017). aan zijn verkiezing als president. parlement heeft aangenomen is de wet op de kelijk) politiek (realistisch) links. moralisatie van het politieke leven, waarbij De maatregelen en opmerkingen van Macron Reformistisch en activistisch de regels voor politici worden aangescherpt Ook de keuze voor Phillipe als eerste minis- passen echter helemaal bij zijn uitgangspunt Macron heeft gehandeld in de geest van de waaronder het verbod op het in dienst ne- ter past in het plaatje. Phillipe was in zijn dat Frankrijk moet uitstralen dat succes en ideeën van Ricoeur over de capabele mens men van familieleden (wat binnen de Franse jongere jaren een aanhanger van Rocard en rijkdom geen schande zijn en bij het idee van die over de mogelijkheid beschikt – en de politiek een veel voorkomende praktijk was). behoorde binnen LR tot de groep rondom de capabele mens die verantwoordelijkheid verantwoordelijkheid heeft – acties te onder- Wat betreft het creëren van een nieuwe poli- de centrumrechtse oud-premier Alain Juppé, moet nemen voor zijn eigen situatie. Het nemen. Volgens Macron heeft Ricoeur hem tieke orde is Macron aardig op weg. die tegenwoordig burgemeester van Bor- succes van het progressivisme van Macron richting de politiek geduwd, omdat Ricoeur deaux is. Bovendien is Phillipe bevriend met zal uiteindelijk moeten blijken uit het feit zelf niet in de politiek is gegaan (Pierron Verlicht rechts en realistisch links Attali, die in 2012 het eerste forum voor een of Frankrijk daadwerkelijk kan veranderen 2017). Zijn drang om Frankrijk te veran- De beleidsmatige nieuwe orde en het daad- positieve economie (uitgaand van kapitalis- en er sprake zal zijn van een daling van de deren blijkt uit de titel (en inhoud) van het werkelijk veranderen van Frankrijk is een me gekoppeld aan lange-termijn doelstellin- personen onder de armoedegrens, een daling boek dat Macron publiceerde als onderdeel kwestie van een langere adem. De uitgangs- gen) organiseerde in de Franse havenstad Le van de werkloosheid en een daling van de van zijn verkiezingscampagne: Révolution. punten van het beleid vertonen overeen- Havre, waar Phillipe op dat moment burge- staatsschuld. Rond 2022 – aan het einde van C’est notre combat pour la France. In dit boek komsten met het rapport van Attalli uit 2008 meester was (Jaigu 2017; Pace 2017). het vijfjarige presidentschap van Macron schrijft hij dat het noodzakelijk is dat Frank- (LePuill 2017). Het concrete actieplan van de – zal duidelijk worden of Macron daadwer- rijk verandert, dat het bijvoorbeeld voorbij regering bestaat uit een combinatie van eco- kelijk het geslaagde antwoord is op de vrees moet zijn dat jarenlang dezelfde mensen het nomische en sociale maatregelen.7 / 8 Daar- van Hermand, of dat zijn wensbeeld toch een

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 42 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 43 utopie is gebleken en er bij de nieuwe verkie- Hermand qui en parle le mieux !’, Le Figaro, 27 Premier ministre?’, Entreprendre, 17 mei 2017. 5. Een jarenlange vriend van Macron is directeur zingen wederom gevreesd moet worden voor februari 2017. van het instituut en momenteel is nog steeds een • Piedtenu, L., ‘Aux sources des idées d'Emmanu- topman van AXA voorzitter van de denktank. de ergste politieke gebeurtenissen. • En Marche, Emmanuel Macron président. el Macron’, France Culture, 07 mei 2017. Programma, Parijs, 2016. 6. Zie bijvoorbeeld het artikel in De Groene Am- sterdammer van 15 april 2009 geschreven door Drs. J.M. Breet studeerde financieel over- • Freyssenet, E., ‘Henry Hermand, l'homme qui ______Margreet Frogteloo, ‘Je hoopt dat er weer een heidsmanagement en politicologie. In 2014 veut faire de Macron un président’, Les Echos, 18 1. Wanneer bij de verkiezingen geen van de Franse revolutie komt’. verhuisde hij naar Frankrijk van waaruit hij januari 2016. kandidaten de absolute meerderheid heeft, gaan op interimbasis werkt voor de Nederlandse de twee kandidaten met de meeste stemmen in de 7. Zie: www.gouvernement.fr/les-actions-du-gou- (lokale) overheid. • Fulda, A., ‘Ami d'Emmanuel Macron, eerste ronde door naar de tweede ronde waaruit vernement. Jean-Pierre Jouyet répond à l'appel de Londres’, Le één winnaar volgt. Bij presidentsverkiezingen Figaro, 9 juli 2017. geldt dat de stemmen van het hele land bij elkaar 8. Onderdelen van het actieplan zijn onderge- Literatuurlijst worden opgeteld. Bij verkiezingen voor lokale, bracht in een investeringsplan van 57 miljard • Abonneau, J., ‘Aux sources idéologiques et poli- • Guigo, P., ‘Rocard l’intellectuel’, Liberation, 5 regionale en nationale volksvertegenwoordigers Euro voor de periode 2018-2022 dat is opgesteld tiques du macronisme’, Le Figaro, 13 juni 2017. juli 2016. wordt gewerkt met kiesdistricten. door een commissie onder leiding van de econo- 2. De verkiezingen voor de Senaat verlopen misch strateeg Jean-Pisany Ferry, geestverwant • Attali, J., Rapport de la Commission pour la • Jaigu, C., ‘Emmanuel Macron, philosophe de la via een kiescollege bestaande uit vooral lokale van Macron sinds ze in 2010 samenwerkte voor libération de la croissance française. Parijs, 2008. surface?’, Le Figaro, 19 mei 2017. afgevaardigden en weerspiegelt daardoor niet de campagne van Hollande. Ferry was ook ooit per se het actuele politieke sentiment zoals dat medewerker van Strauss-Kahn toen hij minister • Bacqué, F., ‘Henry Hermand, acteur de la • Kaplan, D.M., Reading Ricoeur. New York, tot uitdrukking is gebracht bij de verkiezingen was. deuxième gauche et mentor d’Emmanuel Ma- 2008. voor de overige onderdelen van het (politieke) cron, est mort’, Le Monde, 6 oktober 2016. staatsbestel. • ‘Ces réseaux économiques sur lesquels Em- • Breteau, P., ‘Comprendre les chiffres sur les manuel Macron peut s'appuyer’, Le Figaro, 8 mei 3. Opgericht door een vriend van Dominique seuils de pauvreté en France. En dix ans, 1,2 mil- 2017. Strauss-Kahn, de voormalige directeur van het lion de personnes ont vu leurs revenus descendre Internationaal Monetair Fonds en beoogd presi- sous ce niveau, selon la dernière étude de l’Insee. • Le Puill, G., ‘Le projet présidentiel d’Emmanuel dentskandidaat in 2012 voor de PS. Zijn kandi- Mais que signifie cette notion?’, Le Monde, 8 Macron figure dans le rapport Attali rédigé pour daatschap ging niet door toen bekend werd dat september 2016. Sarkozy’, L’ Hu m a n i t é , 16 mei 2017 Strauss-Kahn seksueel misbruik had gepleegd.

• Carlson, A., ‘Europe and the Christian Demo- • Macron, E., Révolution. C’est notre combat pour 4. Gekoppeld aan bijvoorbeeld de Franse socia- cracy Movement: A Once and Future Hope?’, The la France. Parijs, 2016. listische oud-minister en voormalige voorzitter Linacre Quarterly, 2007, vol. 74, nr. 2, pp. 94-110. van de Europese Commissie Jacques Delors en de • Noblecourt, M., ‘« L'ambition n'est pas un rêve Franse econoom Thomas Piketty die de afgelopen • Cossé, P., ‘Ce qui reste de la « deuxième gauche », d'Henry Hermand : patron, mais de gauche’, Le jaren internationale bekendheid verwierf door »’, La Tribune, 15 mei 2014. Monde, 13 december 2010. zijn academisch werk rond kapitaal en ongelijk- heid.

• ‘Emmanuel Macron: c’est son mentor Henry • Pace, B., ‘Qui est Edouard Philippe, le nouveau

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 44 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 45 samenwerking betekent dit concreet en strak nen van de toekomst zijn misschien nog niet Ondertussen op het Binnenhof monitoren op effect en beleid durven wijzi- eens ontdekt. Wij willen dat ondernemers gen of stoppen als het resultaat niet is wat je en onderzoekers alle ruimte krijgen om de beoogde. Om Melinda Gates, directeur van energiebron van de toekomst te vinden. de miljarden hulporganisatie The Bill and Totdat het zover is, maken we gebruik van Melinda Gates Foundation te citeren: ‘Aid is de beschikbare energiebronnen en gebruiken not forever.’ Zorg dat je de hulp zo inricht we bestaande subsidies voor innovatie. Die dat je het op een gegeven moment over kunt innovatie leidt tot meer duurzame energie dragen aan de lokale bevolking. Want ver- en daardoor tot minder uitstoot van CO2. antwoordelijkheid nemen, betekent op een Daarnaast krijgen we zo steeds meer controle gegeven moment ook loslaten. over onze energievoorziening en worden we dus onafhankelijker van dubieuze regimes in Na de formatie is mijn portefeuille veran- het buitenland. Eerlijk is eerlijk, dit is wel een derd. Ik zal mij de komende periode sterk stuk makkelijker gezegd en geschreven dan maken voor een liberaal klimaat- en ener- gedaan. Een dergelijke transitie gaat zowel giebeleid. Ik geef toe, ik was even verrast, tot tijd als geld kosten. Immers, gratis bestaat Verantwoordelijkheid nemen ik in de materie dook en de enorme kansen niet – en dat geldt ook voor klimaatbeleid. zag die deze portefeuille heeft, júist voor een We moeten dus ook oog hebben voor de kos- partij als de VVD. Het klimaat verandert. door Dilan Yeşilgöz -Zegerius In mijn tijd in de politiek heb ik mij al over ten die bedrijven en Nederlanders moeten Het is aan ons om te zorgen dat we de aarde opbrengen. Voor mij is één van de belangrijkste kern- heel wat uiteenlopende onderwerpen mogen leefbaar achterlaten voor onze kinderen en waarden van het liberalisme de verantwoor- buigen. In de Amsterdamse gemeenteraad kleinkinderen. U voelt het al aankomen. Ook Het doel is natuurlijk wel om in de toekomst delijkheid. Verantwoordelijkheid nemen hield ik mij vooral bezig met veiligheid. Een hier is verantwoordelijkheid weer een van de steeds minder subsidiegeld te steken in be- voor je eigen daden, vertrouwen hebben in je voor de hand liggend onderwerp voor een kernbegrippen. Immers, omdat we de verant- paalde vormen van duurzame energie. En dat eigen kunnen en je bekommeren om ande- rechtgeaarde liberaal, vond ik toen. En hoe- woordelijkheid voor de generaties na ons zo kan ook echt! Een mooi voorbeeld hiervan is ren die je steun nodig hebben. Wij liberalen wel mijn volgende – tijdelijke - portefeuille serieus nemen, voeren we een ambitieus kli- de aanbestedingssystematiek voor windener- lopen niet weg voor grote uitdagingen en ontwikkelingssamenwerking voor een VVD- maatbeleid. Dat is veel te belangrijk om aan gie op zee, ingezet door voormalig minister problemen. Wij begrijpen dat als wij ons er minder als core business voelde, bleek al linkse partijen over te laten. Dan doen we het Kamp. De kosten van windenergie dalen vandaag niet actief inzetten, we problemen gauw dat juist bij een dergelijk onderwerp, de liever op onze manier. Wij combineren grote veel sterker dan verwacht. Dit najaar wordt daarmee alleen maar doorschuiven. Wij zor- inbreng van onze partij cruciaal is. Wie zorgt ambities en doelen graag met een flinke dosis er zelfs voor de eerste keer een subsidieloze gen er liever voor dat het leven voor mensen er immers anders voor dat dit geld op verant- gezond verstand. aanbesteding in de markt gezet. Dat betekent morgen en overmorgen net iets beter wordt. woordelijke wijze wordt uitgegeven, op een dat we met hetzelfde bedrag meer duurzame ‘Niet doorschuiven, maar aanpakken’ is manier dat het daadwerkelijk tot duurzame De energietransitie is een van de grootste energie en dus CO2-reductie kunnen berei- daarmee zoveel meer dan een campagneleus. verandering en verbetering leidt? Zowel voor uitdagingen van onze eeuw. Om ook in ken. Ik ben ervan overtuigd dat dit de kern is Nederland als voor landen die dat duwtje de toekomst zeker te zijn van voldoende, van wat de meesten van ons drijft. Elke dag nodig hebben. Maar verantwoordelijkheid betrouwbare en betaalbare energie, moeten Maar we zijn er nog lang niet. Ik zal mij weer ons best doen voor een vrijere en betere nemen, betekent ook verantwoordelijkheid we nu al investeren. De echte energiebron- inzetten om ervoor zorgen dat dit kabinet leefomgeving. geven. In het geval van ontwikkelings-

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 46 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 47 door gaat met het zetten van stappen richting Aan mij om te bewaken dat wij, kijkend die duurzame samenleving. Wellicht moet naar die toekomst, de ruimte creëren om de Sociale zekerheid u er nog even aan wennen om een VVD’er kansen te pakken die zich voordoen. Voor dat te horen zeggen. Maar neemt u van mij die schonere wereld, en zeker ook voor al die aan, zo lang ‘groen’ hand in hand kan gaan innovatieve bedrijven die daar dolgraag aan met ‘groei’ (en dat kan!), is klimaatbeleid bij willen werken. Laten we als Nederland ook uitstek een onderwerp voor de VVD. hier weer voorop lopen! Laten we samen die verantwoordelijkheid nemen! Het is een onderwerp van de toekomst. Onze toekomst. En Nederland heeft bewezen een innovatief landje te zijn, met kennis en D. Yeşilgöz-Zegerius is Tweede Kamerlid voor kunde die niet voor niets tot bewondering de VVD. en verbazing leidt in de rest van de wereld. Kamp was de groenste minister van ons land tot nu toe. En als het aan ons ligt wordt hij nu ingehaald door de volgende VVD’er, . Maak Nederland weer pensioengidsland

door Mieke van Westing en komen er nieuwe beroepen bij. Maar ook Stijn van Schijndel arbeidsverhoudingen en de manier van wer- ‘We hebben in Nederland een goed pensi- ken veranderen. Denk hierbij bijvoorbeeld oenstelsel.’ Dat is een vaak gehoord adagium, aan de groter wordende groep zelfstandigen gestoeld op een aantal stevige argumenten. en de toename van tijdelijke arbeidscontrac- We zetten veel geld opzij voor ons pensioen- ten. Het aantal zelfstandigen in Nederland is stelsel, de participatiegraad is hoog en de gegroeid van 650.000 in 2004 tot meer dan armoede onder ouderen laag. En tegelijker- 1.000.000 in 2016 (CBS 2016). Deze ont- tijd is het pensioenstelsel niet bestand tegen wikkelingen zijn overigens niet uniek voor een aantal ontwikkelingen waar het de laatste Nederland. Ze doen zich in heel Europa voor. jaren mee te maken heeft gehad en waar het Ieder land is op zoek naar oplossingen voor nog veel mee te maken zal krijgen. dit probleem.

De bevolking ontgroent en vergrijst en de Het leek allemaal zo goed te gaan met ons rente is laag. Maar dat is niet alles. De be- pensioenstelsel. We hebben een goede eerste roepsbevolking – het deel van de bevolking pijler die met de Algemene Ouderdomswet dat het pensioen moet opbrengen – veran- (AOW) voor iedereen in Nederland een dert. Door technologische ontwikkelingen bestaansminimum regelt, een tweede pijler en globalisering verdwijnen er beroepen en waarin via werkgeversregelingen de pensi-

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 48 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 49 oenpotten met ruim 1.400 miljard Euro tot zijn gekort. Het stelsel vertoont bij deze om- gezien echter hoger moeten zijn, omdat de werkelijkheid per deelnemer. Want met een de rand gevuld zijn en waarin het grootste standigheden zwakheden en erosie. beleggingshorizon van een oudere deel- premie die je het pensioen geeft waar je recht deel van de werkenden aanvullend pensioen nemer korter is. Dat betekent dat er in de op hebt, beweeg je richting meer eerlijkheid opbouwt. Dan biedt de derde pijler fiscaal Daar komt bij dat de fiscale ruimte om doorsneesystematiek dus een economische én inzichtelijkheid in het pensioenstelsel. voordeel voor degene die privé wat opzij pensioen op te bouwen door de overheid is verschuiving plaatsvindt tussen jongeren en Bovendien is een ‘vlakke’ (gelijke) premie wil zetten of voor mensen die zelfstandige beperkt en dat de pensioenleeftijd stapsge- ouderen. eenvoudig en goed te begrijpen voor deelne- zijn en wordt de vierde pijler gevuld met wijs wordt verhoogd, terwijl de premies niet mers en dat geldt allerminst voor de huidige spaar- en beleggingsgeld en bijvoorbeeld substantieel zijn gedaald. Al met al is er met Dat is niet meer houdbaar, zo stelt ook de doorsneesystematiek. overwaarde in een eigen woning. Nederland deze ontwikkelingen steeds meer risico ver- regering. Behalve dat de verschuiving van zit daarmee in de top van de wereldwijde schoven van het collectief naar het individu. pensioengeld van jongeren naar ouderen niet Persoonlijk pensioenvermogen pensioenstelsels en is jarenlang richtingge- eerlijk wordt gevonden is er ook een risico Het regeerakkoord stelt dat het nieuwe vend geweest op het gebied van pensioenen Er is dus nogal wat gebeurd en het stelsel op discontinuïteit. Zijn er straks namelijk pensioencontract een contract zal zijn op (Mercer 2017). Onder meer doordat in het ondergaat nu dergelijke ontwikkelingen, in nog genoeg premiebetalers als de huidi- basis van een meer ‘persoonlijk pensioen- Nederlandse systeem ook echt dekking van plaats van dat het tijdig inspeelt en antici- ge jongeren ouderen zijn geworden? Of is vermogen’, maar wel met het behoud van het de opgebouwde rechten wordt geregeld voor peert op veranderingen. Zou het niet mooi dit een soort hypotheek op de toekomst? collectief delen van risico’s. pensioenen, waar veel andere landen dat zijn als Nederland op pensioengebied weer Bovendien gaat deze systematiek er feitelijk nalaten en pensioenlasten omslaan op het gidsland wordt en het pensioenstelsel van de van uit dat je voor je pensioenopbouw steeds Op dit moment kennen we defined benefit moment dat ze worden gemaakt. toekomst ontwikkelt? in dezelfde branche blijft werken. Maar (DB) regelingen, waarbij deelnemers aan wie werkt er nog veertig jaar voor dezelfde een pensioenregeling een aanspraak op Tijdens de financiële crisis kwamen de Het regeerakkoord geeft antwoord baas? Daarom stelt de regering voor dat een pensioenresultaat wordt toegezegd. dekkingsgraden van pensioenfondsen echter De problemen in het huidige pensioenstel- deelnemers aan een pensioenregeling een Bij defined contributions (DC) word je de zwaar onder druk te staan. Dit als gevolg sel worden steeds breder onderkend. Eer- opbouw krijgen die past bij de ingelegde pensioenpremie toegezegd. Deze vorm is de van zwaar weer op de financiële markten, der heeft de SER al een plan gepresenteerd premie. Bij verzekeraars en enkele pensi- laatste jaren sterk in opkomst in het deel van aangevuld met de stijging van de verplich- voor persoonlijk pensioenvermogen met oenfondsen is dat overigens nu al het geval. de pensioenmarkt, waarbij werkgevers zelf tingen door de lage rentestand en toename collectieve risicodeling, als antwoord op de Daar betaal je een actuariële premie die kunnen kiezen voor de aanbieder en pensi- van de levensverwachting. Pensioenfondsen ontwikkelingen. Het nieuwe kabinet heeft in past bij je leeftijd. Er is echter een zorg dat oenregeling. moeten scherp boekhouden om uit te komen het Regeerakkoord dit plan op hoofdlijnen bij deze systematiek de premie voor oudere met hun verplichtingen. Er is namelijk een overgenomen. werknemers dusdanig hoog zal zijn dat de Bij een persoonlijk pensioen bouwt de goed pensioen beloofd aan toekomstig ge- loonkosten onaantrekkelijk worden, ook met werknemer een eigen pensioenvermogen pensioneerden. Tegenover die belofte moet Doorsneepremie het oog op de vergrijzende arbeidsmarkt. op. De pensioenpremies worden collectief wel wat staan. Pensioenen, tot dat moment Het eerste voorstel dat aan bod komt is Een alternatief is daarom een gelijke premie belegd, maar er is duidelijk aangegeven welke als gegarandeerd gepresenteerd, bleken in het afschaffen van de doorsneesystematiek. voor allen, maar met een pensioenopbouw beleggingen tot het pensioenvermogen van die tijd niet meer zo zeker. Zeker niet met de Volgens deze systematiek betaalt iedereen die voor jongeren hoger is per jaar dan voor de werknemer behoren. Met een persoonlijk bril bezien van waardering op economische dezelfde premie en krijgt iedereen daar- ouderen. Welke systematiek van deze twee pensioen wordt bewogen in de richting van marktwaarde. Dit heeft ertoe geleid dat pen- voor jaarlijks dezelfde pensioenrechten. Als er ook wordt gekozen: het is een goede zaak een DC pensioen. Daarmee heb je steeds sioenen al jaren niet meer kunnen worden een pensioendeelnemer ouder is, zou voor om voor het hele pensioenstelsel te bewegen inzicht in je pensioen, meer handelingsmo- geïndexeerd en in een aantal gevallen zelfs dezelfde aanspraak de premie economisch naar een premie die past bij de economische gelijkheden en betrokkenheid.

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 50 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 51 Het is een misvatting dat bij de invulling van Collectieve deling dat steeds vaker voorkomt – en deze volgens noodzakelijk geachte vernieuwing en trans- een persoonlijk pensioen op basis van DC De regering zet dus stappen in de goede rich- de voorstellen alleen het persoonlijke potje parantie in zich te bergen. geen sprake zou zijn van risicodeling. Ook ting, op weg naar een meer persoonlijk pen- mag meenemen, maar niet de aanspraken in bij persoonlijke pensioenen kunnen er nog sioen, waarbij de premie ook daadwerkelijk de collectieve buffer? Dan denk je wel twee Keuzevrijheid steeds risico’s worden gedeeld die te groot de economische waarde vertegenwoordigt. keer na voordat je de waarde van je pensioen Een van de grootste voordelen van een echt zijn om individueel te laten dragen, zoals het Dit is de basis voor een pensioen waarbin- overdraagt. En dat is vreemd aangezien het persoonlijk pensioen is dat op deze wijze langlevenrisico, arbeidsongeschiktheid of nen meer keuzevrijheid mogelijk is. Maar belang van waardeoverdracht, bijvoorbeeld keuzevrijheid beter gestalte kan krijgen. overlijden. Ook kan het persoonlijk pensioen het kabinet hecht ook nog waarde aan een door de huidige arbeidsmobiliteit, alleen Hoewel mensen in het algemeen niet veel de voordelen bevatten van collectiviteit, zoals verregaande mate van collectieve deling van maar is toegenomen. gebruik maken van keuzes in pensioen, geeft collectieve uitvoering en administratie en risico’s. Zo blijft er in het nieuwe voorgestel- het hen wel het gevoel invloed te hebben. collectief beleggen, om de kosten laag te hou- de contract voor pensioenfondsen sprake van Een ander effect van de buffer treedt op bij Keuzevrijheid wordt door veel werkenden den. Bij dat beleggen kan worden gewerkt een collectieve uitkeringsfase, waarin er een het life-cycle beleggen. Volgens dat principe gewaardeerd, vooral door mensen met een met kwalitatief goede beleggingsprofielen collectieve beleggingsmix is voor de groep wordt, kort gesteld, voor jongeren offensie- laag vertrouwen (Van Dalen en Henkens, gericht op de kenmerken van de deelnemer, oudere werknemers en gepensioneerden. ver belegd en zodoende meer aandelenrisico 2017). Het brengt het pensioen dichterbij. de zogeheten life-cycles. Het doel is uiteraard genomen dan voor ouderen. Op deze manier Bovendien worden er keuzes voorgesteld die een goed pensioenvermogen, maar koersda- Ook houdt de regering de mogelijkheid open wordt een optimaal pensioenresultaat nage- eerder niet mogelijk waren in het stelsel. lingen zijn ook mogelijk. om te werken met een collectieve buffer, streefd dat rekening houdt met risicobehoef- waarbij er bij positieve rendementen behaald tes. Voor de collectieve buffer wordt, zoals Een voorbeeld van het bieden van keuzevrij- Het aanwezige, belegde pensioenvermogen door de deelnemers met hun persoonlijk voorgesteld, overrendement afgeroomd. De heid is de Wet Verbeterde premieregeling is ieders eigen recht op pensioen. Het stelsel pensioenvermogen, een bepaald overren- vraag is of jongeren met hun offensievere (Wet van 23 juni 2016). Met de introductie wordt er meer inzichtelijk en daardoor min- dement naar de buffer gaat. Bij schokken beleggingsstrategie dan niet meer waarde van de mogelijkheid om te kunnen kiezen der kwetsbaar door. Er wordt alleen beloofd op de aandelenmarkten en bij een sterk in de buffer inleggen dan ouderen. Was het voor doorbeleggen na de pensioendatum in wat er in je pensioenpot zit en er worden toegenomen levensverwachting wordt geld niet de ambitie van het kabinet om ex ante plaats van een ‘vast pensioen’, is een belang- geen beloftes gedaan die niet waargemaakt uitgekeerd uit de buffer. De bedoeling van de herverdeling van jongeren naar ouderen een rijke verbetering aangebracht om pensioen kunnen worden. En dit achten wij een goede buffer om deze risico’s te verdelen over een halt toe te roepen (Perspectiefnota, 2016)? minder rentegevoelig te maken. Bovendien verbetering. Immers: het huidige stelsel over- collectief is op zich duidelijk en sympathiek: Voorstanders van de collectieve buffer geven biedt het de voordelen van langer beleggen. promises and underdelivers, terwijl een nieuw men wil tegenvallers opvangen. De crux zit aan dat dit leidt tot een stabieler pensioen stelsel het omgekeerde zou moeten doen: hem in de effecten die de buffersystematiek en er zijn inmiddels vele CPB-berekeningen Daarnaast stelt het regeerakkoord voor een underpromise and overperforme. heeft op de persoonlijke pensioensituatie gemaakt. Deze berekeningen houden echter mogelijkheid te introduceren om op de van de deelnemer. Want hoe verhoudt deze rekening met een scenario waarbij een deel- pensioendatum een deel van het pensioen- Op die manier zal het vertrouwen in het buffersystematiek zich tot het persoonlijke nemer levenslang in hetzelfde pensioenfonds geld in één keer op te nemen: de zogenaamde stelsel en in de aanbieders hersteld kunnen pensioenpotje, waar men bijvoorbeeld keuzes deelneemt. We weten dat dit niet de huidige lumpsum. Nederland is een van de weinige worden (Boon e.a. 2017). Het vertrouwen in kan maken voor een risicoprofiel van beleg- realiteit van de Nederlandse arbeidsmarkt landen waar pensioen nog levenslang dient Nederlandse pensioenaanbieders is op dit gingen? Worden mensen die risico willen lo- weergeeft. te worden uitgekeerd. In veel landen is er moment laag, zelfs lager nog dan in banken pen dan meer bestraft? En wat zijn de gevol- de mogelijkheid om het pensioen voor een en verzekeraars (SCP 2017). gen van de buffersystematiek in een situatie Met een collectieve buffer lijkt een nieuw deel of geheel op te nemen als lumpsum. Op waarbij de werknemer van baan wisselt – iets pensioenstelsel dan ook te weinig van de zich is het dus niet vreemd dat de regering

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 52 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 53 overweegt om een beperkt bedrag in één uitwerking van de pensioenplannen en dat Nederland moet ambitie tonen kan er gekeken worden naar hoe hedendaags keer opneembaar te maken. Het past bij het lijkt ons terecht. Deze stelselherziening geeft Nederland een DC-pensioen dit tracht op te lossen, bijvoor- bieden van keuzes en het meer individueel kans. Met de juiste aanpassingen creëren we beeld met hoogwaardige vormen van life-cy- passend maken van het pensioenstelsel. Vooralsnog houdt het kabinet in de plannen een stelsel dat ons in staat stelt voor de toe- cle beleggen. Verschillende onderzoeken Belangrijk daarbij is dat opname alleen op voor de werknemers en werkgevers vast aan komst een adequaat pensioen op te bouwen. tonen aan dat zo in hoge mate de resultaten de pensioendatum kan. Maak je dit namelijk de verplichtstelling. Dat betekent dat pen- Dat stelsel zou eenvoudig en inzichtelijk van collectieve delingsmechanismen na te eerder mogelijk dan is de kans op een gat in sioenregelingen op branche- of sectoraal voor iedereen moeten zijn. Bovendien is het bootsen zijn (Boelaers e.a., 2017). het te bereiken pensioenresultaat groot. Ook niveau wordt bepaald en vervolgens voor robuust en bestand tegen invloeden van bui- onderbreking van premiebetaling tijdens de iedere werkgever in die branche verplicht ge- tenaf. De overstap naar een persoonlijk pen- Er wordt wel gesteld dat de stelselherziening opbouwfase is om die reden af te raden. Tij- steld. Het voordeel van een verplichtstelling sioenvermogen draagt hier aan bij. Eveneens in kleine stapjes moet en dat het een kwestie delijk stoppen met premie betalen levert op is onder meer de hoge mate van deelname en als het afstappen van de zogeheten door- van veel tijd is voordat er voor de collectieve korte termijn niet veel op, terwijl het effect dat het werkgevers gemak zou bieden. Deze sneesystematiek van de pensioenpremies. Als buffer een alternatief is gevonden. Dat klinkt op de pensioenopbouw op langere termijn wijze van pensioenplicht is echter niet goed deelnemers, ongeacht de leeftijd, een gelijke mooi, maar de werkelijkheid is dat na vele erg groot is. voor het creëren van pensioenbewustzijn of premie inleggen die wordt belegd en waar- jaren discussie in de polder nu het moment is betrokkenheid en ook niet voor competitie van direct duidelijk is wat het opgebouwde om de herziening vorm te geven. Nederland De positie van zelfstandigen tussen aanbieders. Moet je pensioen dan he- vermogen is per deelnemer, dan is het pensi- kan ambitie tonen. De regering, sociale part- Zelfstandigen bouwen op dit moment over lemaal niet verplicht stellen? Dat lijkt, gezien oen meer tastbaar en begrijpelijk. En natuur- ners en aanbieders kunnen beter in één keer het algemeen weinig pensioen op. Het belang de ervaringen onder meer in de landen om lijk kunnen mensen teleurgesteld raken als de belangrijkste stappen met elkaar zetten en van deze groep is de afgelopen periode alleen ons heen niet zo’n goed idee. Het kan op ter- het tegenvalt met de beleggingen. De realiteit op die manier het vertrouwen proberen terug maar toegenomen. Daarom is het belangrijk mijn fnuikend zijn voor het welvaartsniveau is echter dat de meeste pensioendeelnemers te winnen van alle werkenden in Nederland. dat er in het nieuwe pensioenstelsel wordt van veel ouderen. Je kunt echter ook denken vandaag de dag ook dit risico lopen. gedacht aan een passende oplossing. Dat is aan hele andere vormen van verplichtstel- lastig, want zelfstandigen moeten in eerste ling, zoals verplicht stellen van een bepaalde Een goede ontwikkeling is verder dat de instantie met hun geld kunnen ondernemen. pensioenregeling, met vrije keuze voor een deelnemer betrokken wordt en in een aantal M. van Westing, MA CPC is strateeg bij Daarnaast is de ene zelfstandige de andere aanbieder. Kennelijk is het daarvoor op dit situaties aan het stuur wordt gezet en keuzes Nationale-Nederlanden. Thema’s waar zij niet: het is een heterogene groep. Een groep moment nog te vroeg. krijgt, óf er voor mag kiezen het stuur niet zich op richt zijn: innovatie, verandering in die vaak ook nog met wisselende inkomsten in handen te nemen. Tot slot is er aandacht klantwensen en maatschappij en duurzame te maken heeft. Dat maakt dat de pensioen- Fiscale stimulans voor de pensioensituatie van een belangrijke bedrijfsvoering. oplossing flexibiliteit moet bieden en niet Voor een adequaat pensioen is het cruciaal groep: de zelfstandigen. teveel verplichtingen. Aan de andere kant dat er voldoende fiscale facilitering wordt Mr. S. van Schijndel, CPL is manager special- moet de drempel om pensioen op te kunnen geboden. Op die manier regel je dat er een De voorgestelde buffersystematiek maakt het ties bij Nationale-Nederlanden. In die functie bouwen laag zijn en mag er wel wat stimu- pensioen wordt opgebouwd voor het me- wel ingewikkeld. Ze herverdeelt namelijk is hij verantwoordelijk voor de externe verte- lans zijn. Mogelijk werkt een gezamenlijke rendeel van de werkenden dat past bij hun over generaties. Daarnaast maken de buffers genwoordiging van Nationale-Nederlanden bij regeling met een opting-out. Hoe dan ook, levensstandaard. De afgelopen jaren is die waardeoverdracht onmogelijk en staat het in- beleidsmatige en wetgevingsvraagtukken op de regering heeft aangegeven de positie van ruimte flink beperkt en het is dan ook goed novaties in de weg, die de keuzemogelijkhe- pensioengebied. zzp’ers belangrijk te vinden bij de verdere om in de plannen te lezen dat de regering de den bevorderen. Als een meer passend alter- fiscale ruimte in ieder geval wil handhaven. natief voor het Nederlandse pensioenstelsel

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 54 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 55 Literatuurlijst • Mercer, Melbourne Mercer Global Pension • Boon, B., e.a., Het draagvlak voor herzie- Index 2017, Melbourne, 2017. Wortels en waarden ning van het pensioenstelsel, Tilburg, 2017. • Van Dalen, H., Henkens, K., Do people • SCP, Kwesties voor het kiezen: Analyses van really want freedom of choice? Assessing Prefe- enkele maatschappelijke thema’s voor de Twee- rences of Pension Fund Participants, Tilburg, de Kamerverkiezingen, Den Haag, 2017. 2017.

• Boelaars, I., Cox, R., Mehlkopf, R., Lever, M., The allocation of financial risks during the lifecycle in individual and collective DC contracts, Tilburg, 2015.

• Kamerbrief, Perspectiefnota Toekomst Pen- sioenstelsel, 8 juli 2016. Herinneringen aan 'oom Ben'

Inleiding vernoemd naar een jonge veelbelovende Op 9 mei 1946 ontvingen de ouders van Ben ideoloog die in de oorlog overleed - voor Telders in het paleis op de Dam uit handen samenwerking. van Koningin Wilhelmina het postuum aan hun zoon toegekende verzetskruis. Professor Op 21 april verzorgden Frans Becker en Telders was daarmee een van de eersten aan Fleur de Beaufort lezingen over de bevlo- wie deze op 3 mei 1946 ingestelde onder- gen levens van respectievelijk Stuuf Wiardi scheiding – vrijwel uitsluitend postuum Beckman en Benjamin Marius Telders. verleend – werd toegekend. Verhalen van levens die naast verschillen ook opvallende gelijkenissen vertoonden. Karin Toen Karin Telders - nicht van Ben Telders Telders overhandigde het verzetskruis tijdens -inmiddels ruim een jaar geleden de Telders- deze bijeenkomst aan Patrick van Schie (di- Stichting benaderde met het bericht dat zij recteur van de TeldersStichting) en maakte een goede bestemming zocht voor het pos- de aanwezigen deelgenoot van haar herinne- tuum aan haar oom uitgereikte verzetskruis ringen aan haar ‘oom Ben’. en daarbij aan de TeldersStichting dacht, ont- stond al snel het idee om deze overhandiging gepaard te laten gaan met een symposium ter door Karin Telders ere van de naamgever de stichting. Het is nu iets meer dan 114 jaar geleden dat Bovendien werd contact gelegd met de de broer van mijn vader – voor ons oom Wiardi Beckmanstichting (PvdA) - eveneens Ben – geboren werd, 77 jaar geleden dat hij

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 56 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 57 gevangen werd genomen en 72 jaar geleden zij het dan naar den tijd en de gewijzigde manieren zijn tijd, maar ook zijn verstand en hem te horen rochelen, dit goddank niet dat hij overleed in het kamp Bergen-Belsen. omstandigheden geschakeerd, aan zijn hoge en zijn ervaring, optimaal te benutten. Op aan tafel’. Het is duidelijk dat dit de opmer- Onwaarschijnlijk dus dat er nog iemand is persoonlijkheid te spiegelen.’ En ik denk dat de een of andere wijze wist hij aan de voor kingen zijn van een jonge man, die nog niet die zich hem kan herinneren zoals professor het inderdaad voor ons allen belangrijk en hem zo onontbeerlijke boeken te komen. Hij de genuanceerde volwassene was die hij later Cleveringa, zijn collega en goede vriend. In bemoedigend is om voorbeelden te hebben, gebruikte de tijd door te schrijven, door col- zou worden. Toch kon hij toen al in lyrische, zijn herdenking zei Cleveringa: ‘de klank van wat je tegenwoordig role models zou kunnen leges filosofie te geven aan zijn kampgenoten haast Couperus-achtige bewoordingen, een zijn stem, den blik van zijn oog, zijn vlug noemen, waar wij ons aan kunnen spiegelen. en door uiteindelijk met zijn kampgenoot landschap beschrijven waar hij van onder de gebaar, zijn overjas in den haast toegeknoopt, Wat ons rest zijn getuigenissen van degenen Joop Zwart in de administratie waar zij te indruk was. half achter hem aan fladderend en zijn ronde die hem hebben gekend, en voor mijn zusters werk waren gesteld de dossiers van medege- deukhoed lukraak op het hoofd geplant’. en mij van wat wij van onze ouders hebben vangenen zo te ‘bewerken’ dat zij vele levens Zijn broer schreef over hem: ‘Voor mensen gehoord. hebben kunnen redden. waarmee hij zich in vriendschap verbonden De vader van Ben schreef, na diens over- voelde, was hij echter veel toegankelijker. lijden, in een brief aan een kennis: ‘U zult Getuigenissen Ter illustratie van de jeugdige Ben citeer ik, In zulk gezelschap was hij kameraadschap- helaas met weemoed hebben vernomen dat In de herinnering van zijn broer Carel was omdat het zo komisch is, uit een reisverslag pelijk en charmant; voor hen stelde hij de mijn oudste jongen ten slotte op 6 april in het Ben iemand die immer haast had: ‘je moest dat hij schreef in 1920, op 17-jarige leeftijd. volle rijkdom van zijn intellect gastvrij open. moordkamp Belsen aan vlektyphus is over- snel weten te zeggen wat je te zeggen had, en Hij ging in die zomer naar Engeland om Dan maakt het agressieve ongeduld plaats leden’. Voor zijn ouders was hij toch vooral als dat soms niet meteen lukte dan maakte zijn Engels te verbeteren: ‘In de coupe een voor behulpzame belangstelling.’ Tijdens zijn ‘onze oudste jongen’, meer dan de ongeloof- hij de zin waarin je was blijven steken wel dikke beringde juffrouw: een ring met 18 diensttijd waren zijn beste vrienden twee lijk veelzijdige en getalenteerde professor voor je af’. Hij had geen tijd te verliezen aan diamanten – ongelogen zou vader zeggen – Scheveningse vissers. Zo wist bijvoorbeeld waar zijn ouders natuurlijk trots op waren. onnodige omhaal of zaken die hem niet paarlen als knikkers. Zij stonk een uur in de ook mijn moeder zich te herinneren dat Ben interesseerden. Als hij de voordeur van zijn wind maar goddank zette zij zelf het raampje altijd belangstelling had voor wat zij vertelde, Hij is niet meer iemands zoon of broer, ouderlijk huis achter zich dicht trok haalde open.’ Over het eten in Engeland (eten was zelfs als het over onbenullige zaken als het iemands vriend of collega, iemands zeer hij onmiddellijk een boek uit zijn jaszak en altijd erg belangrijk voor Ben): ‘thee is goot- huishouden ging. gewaardeerde professor. Op een persoonlij- begon te lezen. Ook reed hij bijvoorbeeld water, jus dito, visch, ham, cakes, heerlijk, ke manier kan hij dus niet meer herdacht geen auto want ‘achter het stuur kan je niet vegetables hm hm.’ Elders in zijn verslag De schrijver Nico Rost herinnerde zich hem worden. Al wordt hij af en toe nog genoemd, lezen’. Toen hij opkwam voor militaire dienst constateerde hij ‘de mensen zijn hier heel als medegevangene in concentratiekamp zoals in de film Soldaat van Oranje, waarin zorgde hij opzettelijk dat hij voor het offi- aardig, ook met elkaar, dat is prettig voor een Vught: ‘Telders was in het debat steeds de een student tegen een vriend zegt: ‘ik ga naar ciersexamen zakte. Immers als officier had je buitenstaander’. Dan een voor ons wat won- sterkere maar ook grootmoedig. Hij hielp me een college van Telders’. Toch is het belang- een langere diensttijd. derlijke opmerking: ‘Een ding verwondert zelfs op weg als een van mijn argumenten rijk te trachten de herinneringen aan hem te mij: ze hebben niemand om af te wassen en juist was en ging er dan heel uitvoerig op in. bewaren. "...Als hij de voordeur achter zich toch maken ze net zoveel borden vuil als wij.’ Sommigen beweerden dat hij hooghartig is, dicht trok haalde hij onmiddellijk maar dat is niet waar.’ Zo kan ik nog een tijdje doorgaan, maar tot Cleveringa schreef in een brief in 1965 aan een boek uit zijn jaszak en begon te Ben’s moeder: ‘Ik heb mijn kinderen ge- slot nog één opmerking over een bezoeker Een andere kampgenoot uit Vught schreef lezen..." vraagd enige overdrukjes voor mijn kleinkin- die ik u niet wil onthouden: ‘enfin, ik zal er in een brief aan de vader van Ben op 21 juni deren te bewaren voor als zij tot meer oor- wel aan gewennen zijn mes naar zijn neus te 1945 - dus na Ben’s dood - ‘zijn algemene In de verschillende kampen waar hij ge- deel des onderscheids zijn gekomen om zich, zien wijzen en zijn eten te zien als hij lacht, bekwaamheden zijn alom bekend, maar vangen werd gehouden wist hij op allerlei

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 58 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 59 wat misschien aan meerderen verborgen Gezelligheid is ook wat hij zijn studenten spoorde hij ambtenaren aan op hun post te "...Als velen de moed dreigen te was achter een zekere stugheid, een zekere nadrukkelijk adviseerde op te zoeken naast blijven en de bezetter eerlijke medewerking verliezen helpt hij het volk over de abruptheid in zijn optreden, en door zijn hun studie. te bieden zolang deze (de bezetter) er blijk inzinking heen..." critischen geest, was zijn grote liefde voor van gaf het Lands Oorlog Reglement naar zijn medemensch en zijn innerlijk warm Een van zijn kenmerkende eigenschappen letter en geest te willen uitvoeren. Wel wees Meer en meer bleek dat dit de bezetter karakter’. Voor zijn medegevangenen was hij, was een diep gevoel van wat juist en recht- hij herhaaldelijk op artikel 43 dat aan de onwelkom was. Toen zijn vader, nadat Ben volgens anderen, als een vader. vaardig is, en verbazing als anderen dat bezetter voorschreef ‘de in het land geldende gevangen was genomen, aan de Sicherheits- gevoel niet met hem deelden. Zo was hij wetten te eerbiedigen, behoudens absolute dienst vroeg wat hem ten laste was gelegd Af en toe konden hem in het kamp waar hij in 1934 pleitbezorger in het zogenaamde verhindering. Meent een ambtenaar iets dat kreeg die als antwoord: ‘Ihr Sohn ist politisch op dat moment was, pakjes met voedings- Maaswatergeschil (een geschil tussen België hem gevraagd wordt naar eer en geweten unerwunscht’. Hij kon eigenlijk niet echt van waren worden toegezonden. Zijn vader en Nederland over het gebruik van water niet te kunnen uitvoeren dan staat het hem iets beschuldigd worden. Een aanbod om vermeldt: ‘hij schreef [de brieven moesten van de Maas, dat uiteindelijk in Nederland vrij ontslag te nemen en zijn functie neer te onder te duiken sloeg hij af want hij vond dat natuurlijk in het Duits gesteld worden] dat uitkwam, voor een kanaal in België). Ik zal leggen.’ hij zijn stem moest blijven laten horen. die pakjes hem niet alleen om de “Essens- niet in details treden, maar het eindresultaat wert” welkom zijn maar ook – en niet min- was dat het Permanente Hof van Internati- Hij deed een hartstochtelijk beroep op de Ben was naast jurist ook politicus, maar de der – om de hartelijke belangstelling die aan onale Justitie geen van beide partijen in het Hoge Raad om, als hoogste rechtscollege in basis van zijn denken was zijn filosofische de toezending ten grondslag ligt’. gelijk stelde. het land, niet toe te geven aan de wederrech- instelling, gebaseerd op de filosofie van telijke eis van de bezetter de zogenaamde Hegel. ‘Wie de noodzaak der betrekkelijk- Medegevangene herinnerde Ben was zo overtuigd geweest van zijn gelijk! ‘ariërverklaring’ af te leggen. Als ik zeg dat heid inziet, de noodzaak der onvolkomen- zich: ‘ik denk ook aan professor Telders in En was dus hevig teleurgesteld. Zijn vader, de hij niet rebels was… misschien in sommige heid, der eeuwige afwisseling, en wie van dit wien ik een gansch andere persoonlijkheid advocaat met praktische ervaring, had Ben al kleine dingen wel. Zoals op een afspraak inzicht een levensvorm weet te maken, hem heb leren kennen dan wij geneigd zijn aan te gewaarschuwd: ‘jij weet van volkenrecht veel opzettelijk op West-Europese tijd te komen treffen de schokken der dagelijkse realiteit nemen’. Ben's vader schreef naar aanleiding meer af dan ik en je zult ongetwijfeld wel ge- in plaats van de tijdens de bezetting geldende niet’, aldus Ben. Op de vraag van een jour- hiervan: ‘de socialist Koos Vorrink (ook een lijk hebben. Maar volgens mij zal geen enkele Middel-Europese tijd. nalist of hij deze levensvorm ook zou weten van de kampgenoten) getuigt in zijn cou- rechter welk land ook verbieden op zijn eigen te handhaven, als hij zelf slachtoffer zou rant van zijne ervaringen en looft ook onze grondgebied water te tappen voor een kanaal Aanvankelijk was hij ervan overtuigd dat hij worden, antwoordde hij: ‘dat hoop ik, maar jongen wat wel bijzonder is omdat politiek, dat voor dat land van vitaal belang is.’ de bezetter zijn standpunt kon laten inzien. met zekerheid kan dat niet gezegd worden, een socialist niet gelijk gestemd is met een Toen duidelijk werd dat zijn standpunt niet mensen zijn zwak’ en hij voegde daar zacht- liberaal’. Het gevoel van wat juist en waar is heeft Ben gedeeld werd deed hij er alles aan om in jes aan toe: ‘ik ook’. mogelijk van zijn moeder mee gekregen. De woord en geschrift zijn medemensen een Zijn vriend de uitgever Wouter Nijhoff me- negatieve kant van deze eigenschap was dat hart onder de riem te steken. Hij was de drij- Zijn veelzijdige belangstelling reikte naast moreerde in 1950, ‘deze hoog merkwaardige hij zich vereenzelvigde met ‘de zaak’ – welke vende kracht achter het verstevigen van de zijn vakgebieden van literatuur, muziek, gecompliceerde figuur. Gezelligheid bracht dat ook was – en daardoor moeilijk tegen geestelijke weerbaarheid. ‘Als velen de moed kunst, andere culturen, talen, Franse wijnen, ons bij elkaar’. Gezelligheid wordt vaak zijn verlies kon. dreigen te verliezen helpt hij het volk over de kookkunst, tot een scherpe mensenkennis. vermeld in beschrijvingen over hem. Evenals inzinking heen.’ Dat laatste inclusief wat wij roddels zouden het feit dat hij een goed gastheer was, die zelf Rebels was hij niet, in eerste instantie. In noemen. Een dusdanig rijk innerlijk leven ook hield van goed eten en Franse wijnen. het begin van de bezetting door Duitsland kan hem op sommige momenten misschien

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 60 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 61 ook hebben geholpen uit te stijgen boven de in de overtuiging dat hij binnenkort bevrijd tijdsomstandigheden, als een leidraad aan- door Telders opgesteld protest aan toevoeg- ellende waarin hij zich in de kampen bevond. zou worden en naar huis zou kunnen gaan. genomen verdient te worden’ (Dagblad van den. Hierin stelde Telders onder meer: ‘Het Zoekende naar de oorsprong van zijn, in West-Friesland). behoort tot de kostbaarste traditiën van ons letterlijke zin, voorbeeldige gedrag, kan ik Het verzetskruis dat na Ben’s dood aan hem Nederlandsche volk in het algemeen en van me voorstellen dat de genoemde karakter toegekend is en dat door koningin Evenals collega’s aan andere universitei- de Nederlandse wetenschap in het bijzon- eigenschappen tot dat gedrag hebben bijge- Wilhelmina aan zijn ouders is uitgereikt is ten hadden ook de Leidse docenten op 25 der, dat tusschen de verschillende rassen dragen. gegeven ‘voor onder gevaarlijke omstandig- oktober 1940 de zogenoemde ariërverklaring en tusschen de belijders van verschillende heden betoonden moed, initiatief, volhar- ontvangen. Hiermee dienden zij schriftelijk godsdiensten met betrekking tot het be- Vlak na de bevrijding sprak mijn vader – de ding, offervaardigheid en toewijding in den te bevestigen dat hun afstamming vrij was kleeden van openbare ambten zoowel als met broer van oom Ben – met journalist Joop strijd tegen den overweldiger van de Neder- van joods bloed. Op diverse universiteiten beetrekking tot de waardeering hunner we- Zwart die de laatste dagen en de dood van landse onafhankelijkheid en voor het behoud was de gang van zaken aanleiding tot protest tenschappelijke prestaties geen onderscheid Ben heeft meegemaakt. Een verslag van dit van de geestelijke vrijheid. Daarbij in hem van studenten en docenten. Zo ook te Lei- wordt gemaakt’ (Telders 1947, 373). gesprek schreef mijn vader in een brief aan erende een der uitingsvormen van het verzet, den. Voor Cleveringa – op dat moment ook zijn ouders. Een indrukwekkend en ontroe- dat in zijn veelzijdige activiteit van 15 mei decaan van de juridische faculteit – was de Als jurist wist Telders als geen ander dat de rend verhaal dat eindigt met de vraag of Ben 1940 tot 5 Mei 1945 in stijgende mate den geëiste verklaring persoonlijk extra pijnlijk bezetter, op grond van het internationale verdrietig was geweest toen hij voelde dat hij vijand heeft geschaad en op onvergetelijke daar deze voor zijn leermeester en promotor bezettingsrecht, gehouden is de lokale wetten de naderende bevrijding niet meer zou mee- wijze tot de bevrijding van het Vaderland – en zoals hij het zelf noemde zijn ‘vader- te respecteren. Daarmee was het de bezetter, maken. Het antwoord daarop was dat Ben heeft bijgedragen’. lijk vriend’ – de joodse mr. E.M. (Eduard) aldus Telders in het protest, op geen enke- door de hoge koorts die hij had, zich daar Meijers met aan zekerheid grenzende waar- le wijze geoorloogd aan de ariërverklaring niet van bewust was, en dat hij is gestorven Mevrouw K. Telders is een nicht van wijlen schijnlijkheid tot ontslag zou leiden. gevolgen te geven. Gevolgen als discriminatie B.M. Telders. van niet-arische collega’s of zelfs ontslag. Cleveringa en Telders hadden met een aantal gelijkgezinden afgesproken dat zij in hun Het feit dat niet alle hoogleraren het protest ‘Nooit geschokte standvastigheid’ weigering de hatelijke afstammingsformu- hadden onderschreven – in de ogen van Cle- Benjamin Marius Telders (1903-1945) lieren te tekenen zouden volharden indien veringa een duidelijk teken van afbrokkelend tenminste 25 van de 73 Leidse hoogleraren verzet – greep de strijdvaardige hoogleraren dit met hen zouden doen. Hoewel 25 aan- ten diepste aan. Cleveringa gaf aan Telders door Fleur de Beaufort ‘De tiende jaardag van de TeldersStichting vankelijk zonder meer haalbaar leek was het te kennen dat hij publiekelijk zou proteste- ‘Aan zeldzame moed, voorbeeldig doorzet- roept uiteraard op tot herdenking van hem aantal bereidwilligen binnen enkele dagen ren indien Meijers inderdaad zou worden tingsvermogen, nooit geschokte standvastig- naar wie zij is vernoemd: de voorzitter der geslonken tot achttien. Cleveringa vertrouw- ontslagen als gevolg van de Ariërverklaring. heid en onbevreesde, geestelijke voornaam- liberale staatspartij van voor de oorlog – later de aan zijn dagboek toe ‘de vrouwen dringen ‘Laat het mij doen’, zei Telders direct, want heid heeft het Telders in de bezettingstijd opgegaan in de VVD – de Haagse advocaat hun mannen tot tekening;’ – waarna wel- ‘ik ben ongetrouwd’. Cleveringa weigerde nooit ontbroken’, aldus memoreerde de en latere Leidse hoogleraar Benjamin Marius haast trots volgde – ‘de mijne hoort tot de dit grootmoedige aanbod van zijn collega. Leidse hoogleraar mr. R.P. (Rudolph) Cleve- Telders. Niet enkel bij wijze van schilde- moedigen’ (de Jong, 794). Als decaan van de faculteit zag hij het als ringa tijdens de bijeenkomst ter gelegenheid ring van een belangwekkend leven uit een zijn plicht het protest zelf uit te spreken, een van het tienjarig bestaan van de prof.mr. voorbij verleden, maar bovenal als lichtend Uiteindelijk vulden alle hoogleraren de ari- plicht die hij niet wenste af te schuiven. Blij- B.M. TeldersStichting in 1964 de naamgever voorbeeld voor heden en toekomst, dat ërverklaring in, waarbij zestig van hen er een kens zijn dagboek steunde zijn vrouw hem van het instituut. bij voortduring, zij het naar wisseling der

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 62 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 63 met de woorden ‘Ze nemen je vast als je dit De jonge Telders Dachau als iemand ‘die in het debat steeds kleding, onder het mom dat hij daar geen tijd gaat zeggen, de ellendelingen. […] Maar als Benjamin Marius Telders – Ben voor fami- de sterkere was, maar ook grootmoedig. voor had. je meent dat het je plicht is, moet je het doen’ lie en vrienden – zag op 19 maart 1903 het Hij hielp me zelfs op weg, als een van mijn (De Jong, 795). levenslicht in Den Haag als oudste zoon van argumenten juist was, en ging er dan heel Al jong ontwikkelde Telders een niet te Mr. Wilhelm Albert Telders en Johanna Wil- uitvoerig op in […] Sommigen beweerden stillen honger naar lezen. Boeken waren Dinsdagmorgen 26 november 1940 had helmina Telders-Vlielanders Hein. Een jaar dat hij hooghartig is, maar dat is niet waar’ voor Telders van jongs af aan een ware Meijers inderdaad bericht van het departe- later volgden twee zusjes en in 1910 werd het (Rost, 10-11). Toch schiep zijn wat agressieve levensbehoefte en deden hem meer dan eens ment ontvangen aangaande zijn ontslag. Van gezin gecompleteerd met de jongste zoon discussietrant soms vijandigheid en maakte alles om zich heen vergeten. Zo herinnerde Cleveringa werd verwacht dat hij het college Carel. dat ook in zijn studententijd in Leiden niet een speelkameraadje uit zijn jeugd zich een van Meijers die ochtend zou waarnemen. De iedereen evengoed met hem op kon schieten. kinderpartijtje bij Telders thuis. Het gestoei decaan voegde direct de daad bij het woord "...Het gaat er in deze fase om dat In de Leidse Studentenalmanak voor 1925 en tumult waar zo’n feestje doorgaans mee en greep het college aan om het ontslag van er mensen zijn die het recht durven werd Telders gekarakteriseerd met een citaat gepaard gaat, liet de jonge gastheer rustig aan Meijers door de Duitse bezetter te laken. Niet uit Eline Vere: ‘Kom Ben, wees nu eens niet zich voorbijgaan, gezeten in een hoek van verdedigen..." door protest aan te tekenen of de studenten lastig.’ Zeer toepasselijk gezien het feit dat de kamer, verdiept in een boek. Het tekent daartoe openlijk aan te zetten – hij zou het Louis Couperus een oud-oom van Telders Telders, die als kind het liefst zijn eigen Deze herinnerde zich zijn grote broer vooral ze zelfs ontraden – maar door Meijers als was (via moederszijde) en hem bovendien gang ging. Dit betekende overigens nog niet als iemand die altijd haast had en zich soms persoon en als wetenschapper te eren. Aan zijn waardevolle boekencollectie zou nalaten dat zijn verhouding tot klas- of leeftijdsge- ongeduldig kon tonen wanneer een ander het einde stond een student spontaan op en (Telders 1972, 18). nootjes slecht was. In de vijfde klas van het de snelle vlucht van zijn eigen gedachten zette het Wilhelmus in. Cleveringa was zich Gymnasium werd hij verkozen tot voorzitter niet direct kon volgen. Indien een ander niet als geen ander bewust van de gevolgen, maar Hoewel de jonge Telders op school met voor van de Gymnasiasten Bond, een teken dat spoedig zei wat hij te zeggen had, kon het voelde opluchting na zijn rede en liep rustig zijn klasgenoten jaloersmakende snelheid medescholieren de eigenzinnige Telders wel zijn dat Telders de zin al had afgemaakt voor naar huis, alwaar Telders als steunbetuiging zijn rekensommen en taaloefeningen vol- konden waarderen. zijn gesprekspartner. Hoewel dit op som- een bloemstuk had laten bezorgen voor zijn bracht, weerspiegelde zijn uiterlijk deze migen een onaangename eerste indruk kon vrouw (De Jong, 796-798). bijzondere intelligentie geenszins. ‘Kan uw Naast een voorliefde voor boeken trok ook maken en er ook mensen waren die hem een zoontje wel goed mee?’ vroeg een andere muziek en meer in het bijzonder de piano al zekere intellectuele hooghartigheid verweten Cleveringa moest zijn openlijke verzet met moeder eens op wat meewarige toon aan vroeg de aandacht van Telders. Zijn moeder was dit slechts een deel van het verhaal. In acht maanden gevangenschap bekopen. Voor mevrouw Telders, die daar wel om kon kwam uit een muzikale familie en wist deze vriendschappen was Telders heel toeganke- Telders, die drie weken later op 18 december lachen. Zoals broer Carel het omschreef: ‘een belangstelling over te brengen op haar oudste lijk – kameraadschappelijk en charmant – en 1940 werd gearresteerd zou het uiteindelijk tamelijk grote neus tussen twee, wat uitstaan- zoon door samen met hem quatre mains te toonde hij bovendien behulpzame belang- anders aflopen. Hij wist, evenals Cleverin- de oren, flets-grijsblauwe ogen en een nogal spelen. Ook nam zij hem mee naar concer- stelling. Bovendien trakteerde hij later als ga, dat het openlijke verzet ook voor hem zware vooruitstekende mond – het was niet ten. De Bechstein-vleugel die hij later zou ‘uitmuntend gastheer’ zijn gezelschap op met niet zonder gevolgen kon blijven. Toen een een gezicht, dat een buitengewone, schran- aanschaffen behoorde naast zijn bibliotheek zorg en smaak bereide maaltijden, die hij student hem een onderduikadres aanbood, dere en rappe geest verried’ (Telders 1972, tot zijn dierbaarste bezittingen. Als leerling vergezeld liet gaan van uitstekende wijnen. bedankte Telders. ‘Ik sta voor het recht. Als 14). Telders deed daarbij naarmate hij ouder van pianist Hans Goemans wist Telders tech- ik onderduik, geef ik mijn houding prijs. Het werd weinig moeite qua uiterlijk zo voordelig nisch een behoorlijk hoog niveau te bereiken. Journalist en verzetsman Nico Rost ont- gaat er in deze fase om dat er mensen zijn die mogelijk voor de dag te komen. Hij beste- Het pianospel was voor Telders hoofdzakelijk moette Telders in concentratiekamp Vught het recht durven verdedigen’ (De Jong, 782). de zijn hele leven weinig aandacht aan zijn een uitlaatklep voor zijn emoties die hij maar en typeerde hem in zijn werk Goethe in

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 64 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 65 moeilijk op andere wijze kon uiten. Van zich nam. Als bestuurslid van de juridische lijk was het uitgesproken filosofisch karakter nimmer op de voorgrond. De opstellers van geestelijke spanning ontdeed hij zich door faculteit mocht hij op 9 februari 1925 aanwe- van het proefschrift hier debet aan. het rondschrijven waren ervan overtuigd dat pakweg een half uur in uiterste concentratie zig zijn bij de erepromotie van Hare Majesteit deze ‘jonge, krachtige persoonlijkheid, man achter de piano plaats te nemen. Toen Tel- Koningin Wilhelmina in de Pieterskerk, waar Alvorens Telders in Leiden zijn promotor van grote bekwaamheid en tevens welhaast ders na zijn eerste langdurige verhoor door hij achter de indrukwekkende haardos van prof.mr. W.J.M. van Eysinga in 1931 zou op- onbegrensde werkkracht’ het verloren gegane de Duitsers arriveerde bij zijn goede vriend Albert Einstein kwam te zitten. Ook mocht volgen als hoogleraar beproefde hij zijn geluk contact met de kiezers zou kunnen herstel- Wouter Nijhoff en diens vrouw, zette hij zich hij aanschuiven voor het promotiediner. als advocaat en procureur in het kantoor van len. eerst aan de vleugel om de emoties met mu- zijn vader. Misschien wel de belangrijkste les ziek te verwerken. Pas daarna deed hij zijn Bij het zeventigste lustrum van de Univer- die zijn vader hem gaf was vooral rustig te Zelf gaf Telders in een interview met de re- verhaal (Cleveringa 1950, 13). siteit Leiden was Telders nauw betrokken pleiten. ‘Je moet beseffen, Ben, dat de mees- dactie van het Liberale Weekblad aan dat ‘het als ab-actis van de lustrum commissie. Hij ten voor wie je pleit, minder snel denken dan verzoek dat tot mij werd gericht om een kan- De ouders van Telders waren van huis uit lid schreef het Gedenkboek ter ere van dit lus- jij. Bouw je pleidooi geleidelijk op en spreek didatuur te overwegen, kwam ongeveer in de van de Remonstrantse gemeente, maar deden trum, waar overigens ook Wiardi Beckman niet te vlug’ (Telders 1972, 24). Het is geen tijd van de Oostenrijkse Anschluss. Vooral daar in de praktijk weinig tot niets mee. De actief was. Later zou Telders als hoogleraar geheim dat de ambitie van Telders zeker niet de rol die Seyss-Inquart en zijns gelijken kinderen kregen, mede door het vage gods- zijn studenten een belangrijk advies voor- bij de advocatuur lag, doch veeleer uitging daarin hebben gespeeld trof mij pijnlijk. En begrip van hun ouders, geen religieus gerich- houden: ‘wie zijn studententijd uitsluitend naar de rechtsfilosofie en het volkenrecht. ik kreeg de gedachte dat, wanneer mensen te gevoelsbasis mee. Toch bleef de vraag naar doorbrengt met collegebezoek en boeken- die nationaal gevoelen zonder tot een uiterste het bestaan Telders scherpe verstand van studie, begaat een ernstige fout. […] Dat het Twee jaar na zijn benoeming tot hoogleraar vleugel te behoren, zich onttrekken aan de jongs af aan prikkelen. De behoefte aan enige studentenbestaan slechts gedeeltelijk door verruilde Telders Den Haag voor Leiden, nationale zaak, men aan het extremisme vrij ordening in de ogenschijnlijke chaos van het studie wordt gevuld, is […] geen tekortko- alwaar hij aan het Rapenburg een mooi pand spel geeft. Ik meende, door mij te wijden aan leven leidde Telders richting de filosofie. Na ming, maar eisch’ (Telders 1972, 27). verwierf. Al snel trad hij bovendien toe tot de de liberale politiek, ertoe te kunnen bijdra- een korte flirt met de antroposofie keer- redactie van De Gids, waar de internationale gen dat het gezonde Nederlandse nationalis- de Telders zich tot de leer van Hegel. Zijn Na zijn diensttijd – niet één van de meest politiek zijn specialiteit zou blijven, maar me ‘het midden blijft houden’ (Telders 1972, proefschrift zou hij verbinden aan de volken- briljante episodes uit zijn leven, zoals zijn waar hij ook blijk gaf van veel kennis over 57). rechtleer van Hegel en de rest van zijn leven broer het noemde – legde Telders op 26 meer algemene letterkundige bijdragen. zou Telders als Hegelliaan te boek staan. maart 1926 zijn doctoraal examen af. Ter Telders had een onwrikbaar vertrouwen in Helaas was het leven van de rechtsfilosoof te voorbereiding van zijn dissertatie vertrok Telders in de politiek de bestaansgrond van het liberalisme. In het kort om deze filosofische interesse, naast het Telders voor negen maanden naar Parijs Hoe kwam het dat een man die zo duidelijk lustrumnummer van het blad De Jonge Libe- juridische werk, volledig uit te diepen. waar zijn liefde voor kunst en literatuur zich voor de wetenschap in de wieg gelegd leek raal – uitgegeven door de Bond van Jong-Li- verder zou verdiepen. Eenmaal terug in uiteindelijk als partijvoorzitter ook in de po- beralen – schreef hij ‘En wat anders dan het In september 1921 arriveerde Telders in Lei- Leiden trof hij de voorbereidingen voor zijn litiek actief werd? Het was de afdeling Wasse- vertrouwen, het vaste geloof in de toekomst den voor de studie rechten. Een niet geheel promotie op 6 mei 1927. Het proefschrift naar die in een circulaire aan alle afdelingen, van het Nederlandse liberalisme zou iemand onverwachte keuze gezien de vele juristen in Staat en Volkenrecht. Proeve van rechtvaardi- voorafgaand aan de algemene vergadering wie het wetenschappelijke, niet het politieke de familie. Hoewel Telders zich nooit tot ech- ging van Hegel’s Volkenrechtleer zou tegen de van de Liberale Staatspartij, de jonge hoogle- arbeidsveld in de eerste plaats dierbaar is, te kroegtijger zou ontwikkelen was hij zeer verwachting van velen in niet met een cum raar naar voren schoof als potentiele nieuwe kunnen bewegen zich ook op het terrein van actief binnen het studentenleven als lid van laude worden beloond. Tot grote teleurstel- partijvoorzitter. Telders was weliswaar reeds de politieke actie te begeven’ (Telders 1972, Minerva, waar hij verschillende functies op ling van Telders zelf begrijpelijkerwijs. Moge- tien jaar lid van de liberale partij, maar trad 58).

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 66 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 67 Deze veerkrachtige opstelling was precies leven tot stand komt. Alles wat deze motor van 1939 werd iets van de liberale opleving van Buchenwald in de veronderstelling dat wat de Liberale Staatspartij nodig had in het bedreigt moet verworpen worden, doch dat onder zijn leiding duidelijk. Hij wist de partij Telders nu wel spoedig zou worden vrijgela- interbellum. Bij de verkiezingen van 1937 is niet hetzelfde als stellen dat de motor niet terug te brengen naar het niveau van 1935. ten. Zijn dossier werd niet met hem meege- – toen mr. Wendelaar nog partijvoorzitter beter van remmen kan worden voorzien. Keer op keer verdedigde Telders in de tijd stuurd en de toenmalig secretaris-generaal was – hadden de liberalen drie van de zeven Voor alles heeft het liberalisme vertrouwen de liberale en nationale waarden ook toen voor Opvoeding, Wetenschap en Cultuurbe- zetels die zij bezaten verloren. Toch zou de in de vrije werkzaamheid van de menselijke de Duitse bezetting inmiddels een feit was scherming adviseerde in een brief Professor verkiezing van Telders niet helemaal zonder persoonlijkheid. geworden. In Het Liberale Weekblad van 5 Telders na vier jaar vrij te laten. slag of stoot plaatsvinden. Mr. Wendelaar Deze metafoor werkte Telders in zijn toe- juli 1940 verklaarde Telders onomwonden Het zou anders lopen. Op Dolle Dinsdag gaf zich niet zomaar gewonnen en wist bij de spraak voor het Liberaal Sociaal Congres dat hij ‘vandaag geen andere liberale politiek werden de gevangenen die niet voor execu- algemene vergadering zelfs nog een kleine van 1938 verder uit voor de economische kon denken dan die eener gemeenschap- tie in aanmerking kwamen opnieuw naar meerderheid te behalen ten koste van tegen- en sociale politiek. Drie stellingen legde hij pelijke reconstructie van ons volksbestaan Duitsland gestuurd. In Sachsenhausen leek kandidaat Telders. Desalniettemin was Wen- neer als de grondbeginselen van het libe- op de drie onverbrekelijke grondslagen van het lot hem nog eenmaal te sparen, toen delaar realistisch genoeg om te beseffen dat ralisme. In de eerste plaats moeten er, in Christendom, Oranje en geestelijke vrijheid’ de voorgenomen executie van onder meer steun van zo’n kleine meerderheid in voor het belang van de productie en distributie (Telders 1972, 96). Telders geen doorgang vond. Met de nade- het liberalisme moeilijke tijden te mager was. soms van buitenaf, desnoods van bovenaf, rende Russische legers werd hij opnieuw op Hij gaf zijn positie op ten gunste van Telders, remmen worden aangelegd, daar waar blijkt Op 18 december 1940 werd Telders gevan- transport gesteld, ditmaal naar Bergen-Bel- die nu – gesteund door zijn voorganger – dat zonder remmen uitwassen ontstaan. gengezet in het Oranjehotel in Scheveningen, sen. Daar overleed Telders negen dagen voor met volledig mandaat aan de slag kon. Daarnaast mag, indien men aanvaardt dat vanwaar hij via Vught naar diverse concen- de bevrijding van het kamp aan vlektyphus. het economische leven wordt geremd ten tratiekampen werd vervoerd. Zijn openlijke Een jong en veelbelovend leven werd zo in de De liberale zakenman Heldring noteerde na bate van hogere belangen, de eis stellen dat verzet zal ongetwijfeld hebben meegespeeld kiem gesmoord, een offer wat Telders willens de verkiezing van Telders tevreden in zijn dit voor alle groepen in gelijke mate gebeurt. bij de arrestatie, maar een duidelijke aan- en wetens in het belang van de goede zaak dagboek: ‘Het ziet ernaar uit, dat de Libe- De Nederlandse politiek heeft daarin te lang leiding was er in feite niet. Navraag bij de bracht. rale Partij een nieuw kleed gaat aantrekken, een eenzijdige weg bewandeld, aldus Telders. Sicherheitsdienst leerde vader Telders slechts of liever, het oude kleed terdege heeft laten Tot slot bracht sociale politiek met zich mee dat zijn zoon ‘politisch unerwunscht’ was. "...Er zijn plichten die gelden, onge- herstellen. De nieuwe voorzitter Telders is dat aan de economisch sterkeren remmingen Zelfs schreef Telders in een brief aan zijn acht de omstandigheden waarin de zuiver liberaal, zeer bekwaam, en indien hij worden opgelegd ten gunste van de zwakke- ouders op 28 juni 1941, vanuit de trein mensch zich bevindt..." het gekonkel de baas wordt, kan hij aan het ren. Dat is in beginsel juist, maar waakzaam- naar Düsseldorf: ‘Eén note gaie: ik heb den liberalisme grote diensten bewijzen. Ik zie heid is wel geboden. De economisch sterkere indruk, dat tot mijne verhuizing heeft bijge- hem voor vast van karakter aan’ (Van Schie, moet in staat blijken tot het brengen van de dragen mijne vermeende symphatie voor de Tot slot 373). gevraagde offers. Een te zware of verkeerde russen. Arme liberale staatspartij!’ (Telders Graag wil ik afsluiten met enkele woorden wijze van belasting zou immers de bron van 1972, 56). die Telders uitgesproken zou hebben tijdens Van Telders werd nieuw elan voor het libera- waaruit de sociale offers moeten voortkomen een openbare bijeenkomst van de Liberale lisme verwacht. De kern van het liberalisme ondermijnen. Opmerkelijk genoeg keerde Telders na een Staatspartij te Amsterdam op 14 septem- had voor Telders niets te maken met een langdurig verblijf in Buchenwald in 1944 ber 1940, ware het niet dat de Duitsers dit simpel laissez faire. De kern was gelegen in In de korte tijd die hem gegund was heeft nog eens terug naar kamp Vught. Begrijpe- verboden. De redevoeringen van Telders, het feit dat de menselijke persoonlijkheid Telders zich met hart en ziel ingezet voor lijkerwijze tot grote vreugde van zijn familie. Wiardi Beckman en de christelijk-historische altijd de motor vormt van alles wat in het het liberalisme. Bij de statenverkiezingen Kennelijk leefde ook de Politische Abteilung hoogleraar Paul Scholten zijn uiteindelijk

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 68 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 69 gebundeld in het boekje ‘Den vaderlant ghe- ‘Leven en wezen van Telders moet worden trouwe’. Telders had daar willen zeggen: ‘Er geboekstaafd’, Dagblad van West-Friesland, 10 zijn plichten die gelden, ongeacht de omstan- november 1964. digheden waarin de mensch zich bevindt, plichten, waaraan wij hebben te gehoorza- Rost, N., Goethe in Dachau. Literatuur en werke- lijkheid, Amsterdam, 1946. men, ook al wordt daarmede van ons het hoogste offer gevergd’ (Telders 1940). Schie, P.G.C. van, Vrijheidsstreven in verdrukking. Liberale partijpolitiek in Nederland 1901-1940, Drs. F.D. de Beaufort is wetenschappelijk me- Amsterdam, 2005. dewerker bij de TeldersStichting Telders, B.M., ‘De nieuwe tijd’, in: Scholten, P., Telders, B.M. en Wiardi Beckman, H.B., Den Literatuurlijst vaderlant ghetrouwe, Haarlem, 1940. Cleveringa, R.P. en Nijhoff, W., In memoriam B.M. Telders 6 april 1945. Herdenkingsredevoe- Telders, B.M., Verzamelde geschriften IV, ’s-Gra- ringen uitgesproken op 6 april 1950 in het Groot vengage, 1947. Stuuf Wiardi Beckman (1904-1945) Auditorium van de Leidsche Universiteit, Utrecht, Sociaaldemocraat en verzetsman 1950. Telders, C.S. e.a., Levensbeschrijving van prof.mr. B.M. Telders, ’s-Gravenhage, 1972. onder auspiciën van de Engelse geheime Jong, dr. L. de, Het koninkrijk der Nederlanden in door Frans Becker dienst opgezette verbindingslijn per boot de Tweede Wereldoorlog. Deel 4; mei ’40-maart Foto onder: In de ijskoude nacht van 17 op 18 januari tussen Engeland en Nederland. ’41, ’s-Gravenhage, 1972. Karin Telders neemt verzetskruis in ontvangst. 1942 – het vroor zo’n twintig graden – be- vond zich een klein gezelschap op het strand van Scheveningen. Vier van hen zouden Op het strand van Scheveningen had Peter met een razendsnelle Britse Motor Torpedo Tazelaar de leiding, een jonge verzetsman en Boat worden opgehaald door Erik Hazelhoff Engelandvaarder, die in november 1941 door Roelfzema om naar Engeland over te steken. Hazelhoff Roelfzema vanuit Engeland aan de Een vijfde was meegekomen om een zender Nederlandse kust was afgezet, onder meer die uit Engeland zou worden aangeleverd, in met de opdracht van Koningin Wilhelmina ontvangst te nemen. Talloze Nederlanders en minister-president Pieter Gerbrandy om kennen deze scène uit de memoires van Wiardi Beckman mee terug te nemen naar Hazelhoff Roelfzema of uit de film of musical Londen. Makkelijk ging het niet: er waren al Soldaat van Oranje. Minder bekend is dat de zes oversteekpogingen mislukt, door slechte sociaaldemocratische politicus en verzets- weersomstandigheden, ongelukkige navi- man Wiardi Beckman een van de hoofdper- gatie of miscommunicatie. Tazelaar bevond sonen van deze geplande oversteek was. Hij zich op het uiterste puntje van een pier. Zijn vormde onderdeel van de operatie Contact vriend en verzetsman Gerard Dogger, die Holland – een door Hazelhoff Roelfzema eveneens de tocht naar Engeland zou

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 70 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 71 maken, lag iets achter hem. De drie anderen den afgetast. We hadden geen wapen. […] langs gevangenissen en kampen, van Scheve- een blijvende inspiratiebron voor Wiardi Be- – Wiardi Beckman, Parool-oprichter Frans Daarna werden wij op een afstand van drie ningen naar Amersfoort, Vught en Haaren, ckman zijn. Dat gold ook voor zijn vorming Goedhart, die zich ook als Engelandvaarder meter met de handen omhoog en in triomf en vervolgens als Nacht und Nebel-gevange- op het Stedelijk Gymnasium in Nijmegen, had gemeld zo niet opgedrongen, en Willem door de Duitsers naar de Kommandantur op ne naar Natzweiler en Dachau. Daar stierf hij waar schrijvers als Louis Couperus lezingen Pasdeloup van de Orde Dienst (OD), die de de boulevard gebracht’ (enquêtecommissie op 15 maart 1945 aan vlektyfus.2 hielden. Voor de jonge Beckman ging een zendapparatuur in ontvangst zou nemen, regeringsbeleid 1950, 671). literaire wereld open: de poëzie van Hen- verschuilden zich in een bunkertje op het Wie was Wiardi Beckman en wat maakte riette Roland Holst, de romans van Nico van strand.1 Het was, zoals journalist en publicist Paul hem, als politicus en verzetsman, zo bijzon- Suchtelen. De kennismaking met de schrij- van ’t Veer veel later schreef, een van de der – in een aantal opzichten vergelijkbaar vers uit de klassieke oudheid was het begin Bij zijn verhoor voor de Parlementaire En- boeiendste bezettings- en verzetsavonturen – met Ben Telders? Herman Bernhard Wiardi van een liefde voor het leven. Al op school quête Commissie naar het regeringsbeleid maar ook, kunnen we eraan toevoegen, een Beckman, door hen die hem beter kenden schreef Beckman hoe Homerus hem was 1940-1945 beschreef Goedhart wat er vervol- buitengewoon beklemmende en treurige ge- Stuuf genoemd, werd in 1904 geboren in ‘geopenbaard’ en hoezeer hij de ‘Homerus- gens gebeurde: ‘Na vijf of zes minuten kwam beurtenis, die twee deelnemers met de dood een welgestelde, intellectueel en kunstzinnig geest’ was gaan aanvoelen. In kamp Dachau de nieuwe [Duitse] patrouille de boulevard moesten bekopen (Bank & Romijn 1991, georiënteerde familie. Zijn moeder, dochter lag zijn Homerus onder zijn matras (Wiardi afgestapt, die de binnenkomers moest aflos- 163). Veel aspecten uit de oorlogstijd kwa- van de Leidse hoogleraar theologie Abraham Beckman 2007, 9-13). sen. Nu had men ons van te voren precies men hier samen: de strijd tegen de bezetter, Kuenen, had een akte Duits gehaald en als verteld, hoe deze zaak liep, en het verontrust- de ongemakkelijke verhoudingen binnen het verpleegster gewerkt. Zijn vader was psychi- “...Een jongen uit de derde klas hield, te ons dus niet de naderende soldatenlaarzen verzet, de spanningen in Londense kringen, ater en mede-oprichter van het psychiatrisch staande in een venster, een redevoe- te horen. De stappen gingen het trapje af, de moeizame relatie tussen Londen en het sanatorium Berkenoord, bij Nijmegen. Beide ring. Een fantastisch verhaal voor kwamen tot vlak voor ons en opeens hoor- vaderland, de aanloop naar het Englandspiel, ouders waren onder de indruk geraakt van een jongen van vijftien. Die jongen den wij een ontzettend geschreeuw: Heraus! extreme dapperheid en verraad. Want ook de Engelse Fabian Society, een gezelschap Heraus! Sofort! Es wird geschossen! En een van dat laatste was sprake. Achteraf is komen cultureel bevlogen socialistische intellectue- was Stuuf Wiardi Beckman; hij was halve divisie moffen sprong rond om en op vast te staan dat een V-man – een infiltrant – len, dat een naar mijn overtuiging nog steeds me voordien nooit opgevallen...” onze bunker, voorzien van handgranaten, ge- van de Duitsers in OD-kringen had opgevan- onderschatte invloed heeft gehad op het weren en electrische lantaarns. Er zat er zelfs gen dat een overtocht vanuit Scheveningen vroege Nederlandse socialisme. In zijn schooltijd werd hij ook gegrepen door één op het dak van de bunker met handgra- werd gepland. De Duitse bewaking was dus de socialistische beweging en gedachte. Het naten, omdat ze blijkbaar bang waren, dat wij extra alert geweest en had de groep al eerder Stuuf Wiardi Beckman onderging vooral de was november 1918. In Rusland was een jaar zouden schieten. Die lieden wisten dus pre- die nacht gezien en geobserveerd. Tazelaar invloed van zijn moeder. Ze was sterk be- eerder de revolutie uitgebroken; in Duitsland cies, dat wij in die bunker zaten! Wij kwamen en Dogger ontkwamen – meer dood dan trokken bij de maatschappelijke en politieke kwam met het einde van de Eerste Wereld- er uit. Wiardi Beckman had een grote wollen levend – na enige tijd in het vrieskoude water ontwikkelingen van die tijd, had een brede oorlog een einde aan het Keizerrijk en werd muts op, die tot zijn schouders reikte, waarbij te hebben geschuild. Zij bereikten Londen culturele belangstelling, hield van muziek de republiek uitgeroepen. Het woelde en alleen zijn mond, neus en ogen door kleine uiteindelijk via Zwitserland en Portugal. en was goed op de hoogte van de Europese gistte in Europa. De emotionele Pieter Jelles spleetjes waren te zien. Eén van de Duitsers Goedhart wist later uit gevangenschap te literatuur. Ze vertaalde en schreef. Ze was Troelstra, leider van de Sociaaldemocratische maakte de opmerking: Du bist der Weih- ontsnappen. Pasdeloup werd onder druk en bovendien een gelovig christen, aangesloten Arbeiderspartij, meende dat de ontwikke- nachtsmann, was? Wij werden met geweren dreiging van de Duitsers als informant in- bij de Remonstrantse Broederschap. Ze over- lingen niet bij Zevenaar zouden halthouden gestompt en alle Duitsers begonnen tegen gezet en door het verzet gedood. Wiardi Be- leed toen haar zoon zestien jaar oud was. De en dat ook in Nederland een omwenteling ons te brullen: Haben Sie Waffen? Wij wer- ckman werd tot een lange tocht gedwongen idealistische, geestelijke sfeer van thuis zou op komst was. Zijn socialistische collega’s in

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 72 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 73 de Tweede Kamer, Jan Schaper en Willem achtergrond ging hem niet makkelijk af. Vele Leo Smit schreef de muziek, die onder zijn Voor Wiardi Beckman betekende een en- Vliegen, dachten er wat anders over. Marinus jaren later meende Beckmans kampgenoot in leiding werd uitgevoerd door de Koninklijke gagement met het socialisme tegelijkertijd: van der Goes van Naters beschrijft in zijn Dachau, Nico Rost, nog waar te nemen dat Militaire Kapel.3 een nieuwe koers uitzetten voor de socia- memoires de scène die zich in die dagen af- deze een zekere stroefheid, een zeker onge- listische beweging. In 1924 schreef hij aan speelde op het Nijmeegse Gymnasium: ‘Een mak in zijn omgang met arbeiders ten toon In zijn studententijd bleef Wiardi Beckman zijn vriend Van der Goes van Naters: ‘Ben jongen uit de derde klas hield, staande in een spreidde (Rost 2015, 96). twee sporen volgen: dat van de wetenschap je al bezig de S.D.A.P. te hervormen? Ik heb venster, een redevoering. Dat was nog nooit en dat van de politiek. Huizinga werd, zoals wel verbazende zin je, met mijn bescheiden vertoond. Hij sprak over Schaper-socialisten, In Leiden, waar Beckman geschiedenis ging uit Beckmans latere geschriften wel blijkt, krachten, een handje te komen helpen’ (ibid., die bezadigd en wijs waren, maar die de toe- studeren, kruiste zijn pad dat van Telders. zijn wetenschappelijke leermeester. Maar 47). Dat handje werd al spoedig heel wat komst niet hadden, en Troelstra-socialisten, Beiden waren betrokken bij de feesten die Beckman werd ook lid van de Sociaal-De- meer. De omstandigheden waarin de soci- die de geest van de tijd begrepen. Een fan- het Leidsch Studenten Corps in 1925 bij de mocratische Studenten Club en schreef – wat aaldemocratie in het Interbellum kwam te tastisch verhaal voor een jongen van vijftien. viering van het zeventigste lustrum van de als tamelijk opruiend werd beschouwd – in verkeren, vroegen dringend om een herzie- Er werd gelachen, gehoond en men wilde Leidsche Hogeschool organiseerde. Telders Virtus, het blad van het LSC, over de maat- ning van opvattingen en electorale strategie. hem daar weghalen, toen ik mezelf hoorde maakte deel uit van de lustrumcommissie, schappelijke positie en verantwoordelijkheid De klassiek Marxistische verwachting van zeggen: “Laat hem, die jongen heeft gelijk.” die een nieuwe weg wilde inslaan. Van zijn van de student. Hij promoveerde bij Huizin- een breuk met de bestaande, kapitalistische Ik was toen voorzitter van de Gym-club, dus hand is het gedenkboek dat ter gelegenheid ga op het Franse syndicalisme – hij had er verhoudingen bleek niet in vervulling te ik had een zeker gezag in die groep. Men liet van de feestelijkheden werd gepubliceerd. Hij enige tijd voor in Parijs doorgebracht samen gaan. Groei van de kiezersaanhang bleef uit. hem zijn gang gaan, en even later klonk de schreef daarin: ‘Groote, diep-ingrijpende ver- met Riet Wackie Eysten, zijn jeugdliefde met In de steden kon de sociaaldemocratie zich bel. Die jongen was Stuuf Wiardi Beckman; anderingen hebben een definitieven invloed wie hij na zijn studie was getrouwd – maar door deelname aan het bestuur ontplooien, hij was me voordien nooit opgevallen’ (Van geoefend op de studentenwereld. Ongaarne koos tot teleurstelling van zijn promotor maar op nationaal niveau bleef de partij in der Goos van Naters 1980, 26). De twee erkend door sommigen, misverstaan en in uiteindelijk voor de politiek. Een belangrijke een machtspolitiek isolement. Dringende werden hartsvrienden en zouden beiden een hun beteekenis misduid door enkelen, kon inspirator, wiens werk hij in deze jaren leerde vraagstukken dienden zich aan waarop de politieke loopbaan in de sociaaldemocrati- het toch niet anders, of de lustrumvierin- kennen en waarderen, werd de Franse socia- partij nog geen antwoord had: de diepe eco- sche beweging volgen. gen moesten er den neerslag van doen zien’ list – politicus én historicus – Jean Jaurès, die nomische crisis vroeg om nieuwe economi- (Telders 1925, 7). En dat deden ze. Pièce de in 1914 was vermoord. Jaurès beschouwde sche denkbeelden. En hoe moest zij reageren Een arbeider hadden de jongens nog niet résistance van de nieuwe aanpak werd het de ontwikkeling van de Franse arbeiders- op de dreigingen van het totalitarisme? ontmoet. Hun socialistische vorming zou- A-Z spel – over Alva en Willem de Zwij- beweging als een integraal en constituerend den zij in de jaren die volgden allereerst ger, de Geuzen en Spanjaarden; een uiterst onderdeel van de nationale Franse geschiede- Als secretaris van Troelstra hielp Wiardi beleven in de PIA, de Praktische Idealisten modern vormgegeven spel van licht, muziek nis – een thema dat Beckman later voor het Beckman diens gedenkschriften te voltooien Associatie – een jeugdbeweging van jonge- en beweging dat in een magistraal decor Nederlandse socialisme zou uitwerken. Ook – een taak die hij met plezier en succes af- lui uit gegoede kring die eerder idealistisch gesitueerd in de Zoeterwoudsche Singel, in Jaurès’ nadruk op de rol van idealen en de in- rondde. Een betere leerschool in de geschie- dan praktisch was ingesteld. De jaarlijkse de avonduren werd opgevoerd. Stuuf Wiar- breng van de individuele mens in de ontwik- denis en beginselen van de socialistische kampeervakanties waren hoogtepunten voor di Beckman en zijn zus Wil, die in Leiden keling van de geschiedenis sprak Beckman arbeidersbeweging was nauwelijks denkbaar. Wiardi Beckman. Voor de vorming van zijn theologie was gaan studeren, deden mee. Zij – en zijn vriend Van der Goes – aan (Wiardi Vervolgens bood , Troelstra’s persoonlijkheid en levenshouding waren zij bij de doopscène, hij als matroos. Herman Beckman 2007, 18). opvolger als partijleider, hem de gelegenheid van grote betekenis. Maar de omgang met Teirlinck en Johan de Meester Jr. tekenden zijn politieke talenten te ontplooien. Hij werd arbeiders en mensen met een geheel andere voor het spel en de regie, de jonge componist hoofdredacteur van de partijkrant Het Volk

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 74 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 75 en later van de gehele socialistische pers, lid was de nationale gedachte een belangrijk wilden vasthouden aan wat tegen de stroom digheid en recht.’ Die wilde hij activeren als van de Eerste Kamer, en lid van cruciale par- thema in zijn denken. De arbeidersklasse en in aan organisatie was opgebouwd. Schrij- houding tegenover de bezetter. tijcommissies. Hij werd een belangrijk spre- de sociaaldemocratische beweging, zo stelde nend is hoe gelaten de sociaaldemocraten ker – iets wat tegenwoordig weleens wordt hij, staan ‘midden in het vaderland’, maken reageerden, toen de Joodse raads- en sta- Hij begaf zich in onderscheiden verzetskrin- aangeduid als ‘partij-ideoloog’. Een nieuwe onderdeel uit van een nationale lotsgemeen- tenleden eind 1940 door de Duitse bezetter gen, ging tot de illegale leiding van de SDAP politieke generatie met Beckman en Van schap. Daarmee eiste hij niet alleen een uit hun ambt werden gezet. De SDAP liet behoren, trad toe tot de redactie van Het der Goes van Naters, Emanuel Boekman, plaats in de natie op voor zijn beweging. Zijn het zonder protest over zijn kant gaan (Sajet Parool, schreef, sprak en werd een verzet- Jan Tinbergen, Hilda Verwey-Jonker, Henk opvatting schiep tegelijkertijd de verplichting 1977, 142-143). snetwerker die trachtte de tegenstellingen Brugmans, , Bob van Gelderen, zich in de nationale gemeenschap te voegen, binnen het verzet te overbruggen. Tot hij ge- bracht met succes een inhoudelijke heroriën- inclusief de acceptatie van het koningshuis. Wiardi Beckman koos een andere route. arresteerd werd in die nacht in januari 1942. tatie en strategische herpositionering van de Dat ging in die jaren van au. Zijn erkenning Van meet af aan stonden hem denk ik twee De Duitsers wisten niet goed wat ze met hem Nederlandse sociaaldemocratie tot stand. Die van het belang van de nationale gedachte doelen voor ogen: de geestkracht en weer- aan moesten. Hij werd niet veroordeeld voor kwamen tot uitdrukking in het Plan van de stond overigens zijn internationalisme niet in baarheid van de bevolking versterken, door politieke of verzetsactiviteiten – hem werd Arbeid uit 1935 en het Beginselprogramma de weg. Integendeel. Hij citeerde Jaurès: ‘Een woord en geschrift; en eenheid en samen- alleen aangerekend dat hij naar Engeland van 1937, dat afstand nam van de Marxis- beetje internationalisme verwijdert de mens werking in het verzet tot stand brengen. De wilde oversteken. tische dogmatiek. Bij de formulering van van zijn vaderland, doch veel internationa- ideeën die voor hem daarbij leidend waren, de nieuwe beginselen speelde Beckman een lisme voert hem naar dat vaderland terug’ zette hij uiteen in twee lezingen die als titel In gevangenschap zou hij grote moed en centrale rol, door zijn richtingsgevoel, over- (Wiardi Beckman 2011, 136). hadden: ‘Onszelf blijven’ en ‘Geschiedenis als morele kracht tonen. Er ontstond, tegen alle tuigingskracht en bindend vermogen. opdracht’. De eerste werd in 1940 uitgegeven omstandigheden in, een vriendschap met Bij de mobilisatie van 1939 werd Wiardi Be- in het boekje Den Vaderlant ghetrouwe, sa- Pim Boellaard en Oscar Mohr die voor de Drie thema’s in zijn werk uit die jaren zijn ckman aangesteld als reserveofficier. In mei men met bijdragen van Telders en de Am- oorlog door de diepe scheidslijnen vrijwel van bijzonder belang (Becker & Hurenkamp 1940 ging hij deel uitmaken van de Generale sterdamse hoogleraar en jurist Paul Scholten. ondenkbaar zou zijn geweest, en die door de 2011, 23-36). Hij pleitte allereerst voor een Staf. Hij droeg bij aan het schrijven van de De tweede verscheen in 1941 in druk in sociologe Jolande Withuis getypeerd werd verbreding van de sociaaldemocratie tot een capitulatieverklaring van generaal Winkel- een bundeltje getiteld Dat, wat blijft. Wiardi als ‘een van de grote verhalen van het kam- antikapitalistische volkspartij, die niet alleen man en voerde namens hem het woord bij de Beckman koos in beide gevallen voor een pleven’. Deze drie mannen slaagden er in om de arbeidersklasse maar ook de middengroe- herdenking van de gevallen soldaten bij de historische beschouwing om zijn houding te in weerwil van een systeem dat ten doel had pen moest bereiken, en daarmee het politie- Grebbeberg. Terug naar zijn krant, Het Volk, bepalen en om vast te stellen ‘wat het we- de onderlinge vijandigheid te bevorderen, ke isolement van de sociaaldemocraten door- ging hij niet meer. Hij meende dat deze geen zen van ons nationaal bezit vormt’ dat moet saamhorigheid onder de kampbewoners te breken. Zo werd de grondslag gelegd voor de bestaansrecht meer had onder Duitse bezet- worden verdedigd. Hij onderscheidde twee scheppen. In Natzweiler stelden Beckman doorbraakgedachte die bij de oprichting van ting. Hij ging in verzet. Toen Henk Brug- grote lijnen die het Nederlandse geestelijk en Mohr uit het gezamenlijk geheugen van de Partij van de Arbeid centraal zou staan. mans in de winter van 1940-1941 vroeg: ‘Wat leven hebben bepaald: de calvinistische en de de gevangen een dichtbundel samen waaruit In de tweede plaats gaf hij de democratie een doe jij nu?’, antwoordde hij: ‘Oorlog voeren’ humanistische. Zonder zijn ogen te sluiten dan ’s zondags kon worden voorgelezen. Het centrale plaats in het sociaaldemocratisch (Wiardi Beckman 2014, 34). Vanzelfspre- voor de schaduwzijden van de Nederlandse vijzelde, zoals Boellaard het formuleerde, ‘de program. Beckman beschouwde socialisme kend was dat geenszins. De SDAP en haar geschiedenis meende hij dat deze enkele stemming in de modderpoel van Natzweiler en democratie als onafscheidelijk, zonder nevenorganisaties hadden moeite om een blijvende waarden hebben voortgebracht: de op zoals een oase in de woestijn’ (Withuis daarbij uit het oog te verliezen dat de de- duidelijke lijn te bepalen ten opzichte van de vrijheidszin, de verdraagzaamheid, en ‘een 2010, 3). mocratie nog niet af was. In de derde plaats bezetter. Er waren aarzelingen. Sommigen opmerkelijk zuiver gevoel voor rechtvaar-

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 76 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 77 Beckman en anderen creëerden een parallelle jaren uiterst moeilijk te vervangen zijn’. Voor Literatuurlijst • Rost, N., Goethe in Dachau. Literatuur en wer- culturele wereld om de barbarij op afstand te Hoornik ging het niet om die politieke toe- • Bank, J.Th. M., Romijn, P., Het Koninkrijk der kelijkheid. Dagboek 1944-1945, De Bilt, 2015. houden en te overleven. Zo hielp Wiardi Be- komst: ‘Niet om de ideologie, die hij aanhing, Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog 1939- • Sajet, B., Een leven lang Ben Sajet. Verteld aan ckman tijdens hun gevangenschap in Haaren noch om de overtuiging die hij beleed, was 1945, Deel 14, Reacties, eerste helft, Den Haag, Hans Fels, Baarn 1977. Boellaard bij het onder de knie krijgen van hij ons aller vriend, maar om zijn zielskracht, 1991. • Steensma, F., Vrolijk Pasen 1942. Het verhaal het Latijn. ‘Boellaard ging bij het luchten die ons sterkte, zijn karaktervastheid en op- • Becker, F., Hurenkamp, M., ‘H.B. Wiardi Beck- van verzetsman Carel Steensma als meivlieger, achter hem lopen en zegde zijn lesje op. Ver- rechte handelwijze, die eerbied afdwongen, man – Baanbreker van de moderne sociaaldemo- Engelandvaarder en gevangene in Nederland en volgens ruilden ze van plaats en kon “Stuuf” en om zijn talent en kennis, die ons verrijk- cratie’, in: Becker, F., Hurenkamp, M. en Scheffer, in de Duitse concentratiekampen Natzweiler en zijn fouten verbeteren’ (Withuis 2008, 138). ten’ (Hoornik 1945). P. (red.), Onszelf blijven. H.B. Wiardi Beckman, Dachau, Haren, 2013. Dichter en schrijver Ed. Hoornik beschreef baanbreker van de moderne sociaaldemocratie, zijn ontmoeting met Beckman die zojuist uit In de zomer van 1945 richtte de SDAP op- Amsterdam 2011, 23-36. • Telders, B.M., Gedenkboek 22 tot 27 juni 1925. Natzweiler in Dachau was aangekomen: ‘Hij nieuw haar wetenschappelijk bureau op, dat De feesten van het Leidsche studentencorps ter stond in de lange rij gevangenen, het eten- de naam kreeg van Dr. H.B. Wiardi Beck- • Dogger, G., De vierkante maan. Een persoonlijk viering van het 70ste lustrum van de Leidsche oorlogsrelaas, Amsterdam, 1979. Hoogeschool, Leiden, 1925. spannetje onder de arm […] Ik kwam juist man. Dat werd ook de naam van het weten- • Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945. van de bibliotheek, waar ik een roman van schappelijk bureau van de PvdA, in februari Verslag houdende de uitkomsten van het onder- • Van der Goes van Naters, M., Met en tegen de Mauriac had gehaald. Een minuut na onze 1946. Wiardi Beckman Stichting dus. Een zoek, Deel 4C-I, De Nederlandse geheime diensten tijd. Een tocht door de twintigste eeuw, Amster- vreugdevolle kennismaking voerden we, ter- eerbetoon aan de naamgever, wiens politieke te Londen; De verbindingen met het bezette gebied, dam, 1980. wijl we in de overvolle slaapzaal, staande tus- en geestelijke erfenis opnieuw de aandacht Den Haag, 1950. sen de bedden, onze soep aten, een gesprek kreeg die zij verdiende, mede dankzij de • Verwey-Jonker, H., ‘In memoriam dr. H.B. over den Fransen schrijver. Dat typeerde inspanningen van zijn dochter Marijke Hal- • Hazelhoff Roelfzema, E., Soldaat van Oranje, Wiardi Beckmann’, in: Het Parool, 2 juni 1945. hem. Niet de verschrikkingen van het kamp bertsma. Een eerbetoon, maar tegelijkertijd Utrecht, 2005. Natzweiler […] vormden het onderwerp van een opdracht voor ons – zo voelden wij die • Wiardi Beckman, H.B., ‘Sociaal Democratie en Nationale Gedachte’, in: Becker, F., Hurenkamp, M. ons eerste gesprek, maar de Franse literatuur, aan de stichting verbonden waren dat althans • Hoornik, E., ‘De laatste uren van Dr. Wiardi Beckman’, in: Het Vrije Volk, 31 mei 1945. en Scheffer, P. (red.), Onszelf blijven. H.B. Wiardi die hij lief had en waarvan hij een uitstekend in de afgelopen decennia: een opdracht om Beckman, baanbreker van de moderne sociaalde- kenner was’ (Hoornik 1945). aan de hoge maatstaven te voldoen die Beck- • Laurentius, V., De grote Tazelaar. Ridder & mocratie, Amsterdam 2011 136. man zelf bij zijn werk voor de sociaaldemo- rebel, Den Haag, 2009. Sommigen zagen voor Beckman een bij- cratie aanlegde. • Wiardi Beckman, H.B., En die twee jongens zondere rol weggelegd in de Nederlandse • Mulder G., Koedijk, P., H.M. van Randwijk. zijn wij. Brieven aan M. van der Goes van Naters, politiek van na de oorlog, zoals zijn mede- Een biografie, Amsterdam, 1988. Amsterdam, 2007. gevangene Carel Steensma, die in hem de Drs. F. Becker werkte van 1994 tot 2014 als ideale minister-president zag (Steensma adjunct-directeur bij de Wiardi Beckman • Nationaal Archief, 2.13.71 Ministerie van • Withuis, J., Het koffertje van Oscar Mohr. Rede bij de overdracht van de archivalia van Oscar 2013, 89). Anderen, zoals Verwey-Jonker, Stichting. Defensie te Londen, inventarisnummer 2158, Stukken betreffende een onderzoek naar het gedrag Mohr aan het NIOD, 9 september 2010. beschreven na zijn dood de verwachtingen van mr S.E. Hazelhoff Roelfsema ten aanzien van die zij van hem hadden gehad. Hij was, zo de uit Nederland overgekomen sergeanten-adelbor- • Withuis, J., Weest manlijk, zijt sterk. Pim Boel- schreef zij in Het Parool in 1945, ‘een van de sten G.A. Dogger en Tazelaar, 1942. laard (1903-2001). Het leven van een verzetsheld, allerbeste politici, die de SDAP in Nederland Amsterdam 2008. ooit opgeleverd heeft’ en zou ‘in de komende

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 78 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 79 1. De Orde Dienst was een organisatie met sterke Roelfsema ten aanzien van de uit Nederland over- militaire inbreng, opgericht in de zomer van gekomen sergeanten-adelborsten G.A. Dogger en Veiligheid 1940 om na het vertrek van de Duitse bezetter Tazelaar. 1942; Erik Hazelhoff Roelfzema, Soldaat een machtsvacuüm te voorkomen en de orde te van Oranje, Utrecht 2005, 137-139 en 163-165; handhaven. Tijdens de bezetting fungeerde zij als voor de lotgevallen van Pasdeloup: Gerard verzetsorganisatie: ze pleegde sabotage, Mulder en Paul Koedijk, H.M. van Randwijk. Een verzamelde inlichtingen en verzorgde radio- biografie, Amsterdam 1988, 246. communicatie met de Nederlandse regering in Londen. 3. Er bestaan filmbeelden van de repetities van het spel. Het is helaas niet gelukt de oorspronke- 2. De reconstructie van de beschreven gebeurte- lijke partituur te achterhalen. Wel schreef Smit nissen maakt deel uit van een onderzoek naar de een jaar later een suite voor pianosolo waarin hij achtergronden van de – mislukte – oversteek van de thema’s van het spel verwerkte. Smit werd in Wiardi Beckman naar Londen. Zie voor verdere het voorjaar van 1943 door de Duitsers opgepakt details: Victor Laurentius, De grote Tazelaar. Rid- en op transport gesteld naar Sobibor, waar hij op der & rebel, Den Haag 2009, 87 e.v.; Gerard Dog- 30 april werd vermoord. ger, De vierkante maan. Een persoonlijk oorlogsre- laas, Amsterdam 1979, 92 e.v.; Nationaal Archief, Cyber(on)veiligheid 2.13.71 Ministerie van Defensie te Londen, inventarisnummer 2158, Stukken betreffende een Foto onder: herdenkingsbank ter nagedachtenis het driekoppige monster dat de natie bedreigt onderzoek naar het gedrag van mr S.E. Hazelhoff aan Wiardi Beckman, Nijmegen.

door Silvio Erkens spionage en manipulatie, de fysieke bedrei- Cyberveiligheid is een thema dat door velen ging van de vitale infrastructuur van een gezien wordt als iets technisch. Het wordt land en aanhoudende economische spionage met name geassocieerd met Russische hacks die onze competitieve economie bedreigt. die als doel hebben Westerse verkiezingen Deze drie dreigingen zullen opeenvolgend te beïnvloeden. Echter, er zijn maar weinig besproken worden in het artikel. mensen die cyber goed lijken te begrijpen. Ik zal daarom in dit artikel eerst een definitie Cozy Bear en Fancy Bear geven van cyberveiligheid. Daarna ga ik in Vanaf 2015 waren er signalen dat de syste- op wat de taak van een liberale overheid is op men van het Democratic National Commit- dit terrein. Cyberveiligheid wordt steeds be- tee (DNC) gecompromitteerd waren. De FBI langrijker en vergt daarom meer overheids- had namelijk contact opgenomen met de ingrijpen. Een liberale overheid hoeft niet elk IT-afdeling van de DNC om aan te geven dat risico af te dekken. Ze moet enkel inspringen er tenminste één computer informatie naar waar de private sector het probleem niet Rusland aan het versturen was. Daar werd op alleen kan aanpakken. De dreiging die een dat moment echter weinig mee gedaan. liberale overheid met zwaardere middelen moet aanpakken is drievoudig: politieke

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 80 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 81 Begin 2016 poogden hackers nog dieper Rusland met de Trump regering heeft. Al met plannen. Een minister van infrastructuur hiervan zijn overheden wereldwijd aan grote toegang te verkrijgen tot de systemen van al een grote impact voor het stelen van wat hoeft zelf geen asfalt te kunnen leggen. Op investeringen in cyberveiligheid begonnen. de DNC door middel van spearphishing. nullen en enen van een computernetwerk. het gebied van cyberveiligheid geldt hetzelf- Maar om de juiste investeringsbeslissingen te In tegenstelling tot het normale phishing de (Healey 2013, 13). Net als in elk ander be- kunnen maken is het belangrijk dat beleid- – pogen computergebruikers hun persoon- Het nieuwe regeerakkoord bevat goede leidsgebied vergen individuele problemen op smakers goed begrijpen wat de dreigingen lijke of financiële informatie bloot te laten maatregelen op het gebied van cyberveilig- maat gemaakte oplossingen. Een basiskennis zijn en zich niet baseren op hysterische geven door middel van spam e-mails die van heid. Er komen extra investeringen en een is daarom vereist en deze vereist een duidelij- krantenkoppen. vertrouwde adressen lijken af te komen – is ambitieuze agenda op dit gebied. Dit is ook ke definitie en afbakening van cyber. spearphishing gericht op specifieke individu- logisch, het belang van cyberveiligheid in Een liberale overheid moet niet op en en organisaties. Spearphishing heeft vaak onze digitale samenleving neemt exponen- Wat is cyber nu echt? Cyber is meer dan het elk gebied ingrijpen de intentie toegang te verkrijgen tot vertrou- tieel toe. Een basiskennis op het gebied van internet en de computers die ermee ver- Het is, al met al, zeker een goed idee om welijke informatie en dient veel minder voor cyber is daarom vereist voor beleidsmakers bonden zijn. Cyberspace is de wereld van de cyberveiligheid te verhogen in Neder- financieel gewin. Het is de hackers gelukt in de eenentwintigste eeuw. Dit vergt ook een computernetwerken (en de gebruikers ervan) land, zoals het nieuwe kabinet voorneemt om toegang te verkrijgen tot de vertrouwe- basisdefinitie, die volgt in de volgende para- waar informatie online wordt opgeslagen, door middel van extra investeringen van lijke informatie van de DNC. Deze hackers graaf. Daarnaast is cyber een breed thema, gedeeld en gecommuniceerd (Singer & 95 miljoen Euro. Daarnaast is het kabinet – die als groep opereren onder de namen maar een liberale overheid hoeft niet zwaar Friedman 2014, 1). Het is belangrijk in acht voornemens een ambitieuze cyberagenda op Cozy Bear en Fancy Bear – zijn vrijwel zeker in te grijpen op elk cyberthema. Een liberale te nemen dat cyberspace niet enkel online te stellen. Het is echter wel van belang om gelinkt aan de Russische overheid, specifiek overheid moet zich met name focussen op ‘bestaat’: het omvat ook de eraan verbonden duidelijk te maken waarvoor de extra inves- aan de Russische veiligheidsdienst (FSB) en de drie grote bedreigingen die onvoldoende fysieke kant van internetkabels, telefoonnet- teringen gaan dienen en welke bedreigingen inlichtingendienst (GRU). Rusland gebruikt door de private sector aangepakt worden. werken en satellieten. Het gaat dus niet enkel we selectief proberen te verminderen. Neder- vaak organisaties die niet officieel aan een Politieke spionage is slechts een van deze drie om Facebookaccounts, maar ook om de land wordt internationaal gezien als een van staat zijn geaffilieerd. Zo is het immers moei- dreigingen. De andere twee zijn de fysieke telecommunicatie-infrastructuur die nood- de beste spelers op het gebied van cybervei- lijker te bewijzen dat Rusland zelf de dader bedreiging van onze vitale infrastructuur zakelijk is voor onze landbouw, financiële ligheid. Nederland komt op plaats vijftien is. Wel zijn er methodes ontwikkeld om na en aanhoudende economische spionage die sector, industriële sector en veel meer. Cyber op een lijst van 193 lidstaten opgesteld door te gaan wie er schuldig is aan cyberaanvallen onze competitieve economie bedreigt. is onmisbaar geworden voor onze manier de International Telecommunications Uni- (Healey 2011). van leven. on. Echter, er blijft substantiële ruimte voor Een definitie van cyberveiligheid verbetering. Stilstand is achteruitgang op dit De impact van de hacks van Cozy bear en Cyberveiligheid wordt vaak als iets ‘tech- Er is dan ook veel hysterie over dit onder- gebied. Bondgenoten zoals de Verenigde Sta- Fancy bear is enorm geweest. De gelekte in- nisch’ gezien en daarom overgelaten aan de werp, met name over de kwetsbaarheid van ten lopen op Nederland voor op dit terrein formatie heeft Hillary Clinton waarschijnlijk IT-experts. Academici, managers en beleid- onze vitale infrastructuur. De pers gooit en het Nationale Cybersecurity Centrum het presidentschap gekost en tweespalt gecre- smakers blijven vaak ver weg van dit gebied. nog meer olie op het vuur door dramatische (NCSC) betoogt ook dat we beginnen achter ëerd in de Democratische partij tussen het Echter, dit gebied vergt generalisten die de koppen te gebruiken zoals ‘Waarschuwing te lopen op de zich steeds verder ontwikke- Hillary kamp enerzijds en het Bernie kamp vertaling naar de politiek en naar werkbaar voor grote economische impact cyberaanval’ lende dreigingen (NSCS 2017). anderzijds. Daarnaast is het Amerikaanse beleid kunnen maken om ons land daadwer- (NRC, 27 juni 2017), ‘Is deze cyberaanval the politieke klimaat nog verder vergiftigd en is kelijk veilig te houden. Een generaal hoeft big one? (NRC, 12 mei 2017). In de Verenigde Een liberale overheid vindt het niet wense- er nog steeds een onderzoek gaande naar de immers ook niet de technische werking te Staten spreekt men regelmatig over het risico lijk om op elk onderwerp actief te reguleren betrokkenheid van Rusland en de banden die snappen van wapens om een campagne te van een digital Pearl Harbor. Mede als gevolg en het leven van het bedrijfsleven daarmee

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 82 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 83 lastiger te maken. Liberalen gaan uit van het focus zou moeten liggen voor de Nederland- de overheid slechts assisteert en faciliteert In het geval van politieke spionage zijn schadebeginsel van John Stuart Mill. Vrijheid se overheid. De matrix past de twee eerder waar nodig. daders van cyberaanvallen vijandig gestem- mag alleen beperkt worden zover dat nodig genoemde vragen toe op de verschillende de mogendheden die cyberspionage als een is om schade aan anderen te voorkomen. Als dreigingen die uitgaan vanuit de cyberwe- Een zwaardere aanpak omvat daarnaast ook goedkope en effectieve manier zien om onze daarom blijkt dat de private sector prima zelf reld. Ze bevat niet alle dreigingen die in het het actief reguleren van de sector in com- samenleving te destabiliseren. In het geval schade kan voorkomen op het gebied van cy- verleden bestaan hebben, noch alle dreigin- binatie met zeer actieve veiligheidsdiensten van Westerse landen zijn Rusland of groepen berveiligheid, moet de overheid afstand hou- gen die voor ons liggen. met substantiële budgetten. Deze zwaardere die sympathiek staan tegenover de Russische den. Naast dat het principieel de juiste keuze aanpak is vereist in drie categorieën: politie- staat vaak de schuldigen. Een van de Russi- is, is het ook de meest praktische keuze. De ke spionage en manipulatie, het platleggen sche doelen is het wederom fragmenteren private sector loopt nu eenmaal meestal voor van de vitale infrastructuur die noodzakelijk van Europa en het ondermijnen van de op de overheid als het op omgaan met veran- is voor onze manier van leven en de econo- hegemonie van de Verenigde Staten. Rusland dering aankomt. mische spionage die onze economie onder- is niet de enige mogendheid die deze strate- mijnt. Deze drie dreigingen worden nu één gie toepast, maar is wel de meest prominente. Aan de hand van twee criteria zou een libe- voor één toegelicht. China en Westerse landen zijn veel voor- rale overheid moeten beslissen of ze serieus zichtiger en vaak wat minder brutaal op dit moet ingrijpen op een terrein. De eerste Politieke spionage gebied. vraag betreft een inschatting van de potenti- De dreiging die we nu ondervinden is niet ële schade. Als de schade van een cyberaan- fundamenteel verschillend van de dreiging Politieke spionage staat momenteel pro- val beperkt is, zal de private sector die zelf die we dertig jaar geleden ondervonden minent op de agenda. Er blijft echter altijd kunnen aanpakken. Er is immers een groot Hier wordt niet betoogd dat de witte vakjes op het gebied van cyberveiligheid (Healey ruimte voor verbetering bij onze verdediging verschil tussen een website offline halen geen overheidsregulering vereisen, enkel dat 2013). De DNC hack is een gemoderniseerde tegen zulke spionage. Zelfs als een politieke voor een aantal uur en het uitzetten van een de overheid slechts een light touch aanpak versie van politieke spionage, spionage zoals partij het web weinig gebruikt, moet zij toch elektriciteitscentrale. De tweede vraag is of hoeft toe te passen. Deze light touch aanpak die ook decennialang plaatsvond tussen de haar cyberveiligheid serieus nemen. Cyber- het gevaar afkomstig is vanuit criminelen of bevat het aanmoedigen van samenwerking Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. Het veiligheid lijkt nog steeds laag op de agenda vijandige mogendheden. Die vraag is van binnen industrieën, het delen van best prac- gaat hier in het bijzonder om gerichte hacks. te staan van politieke partijen. Kamerleden belang omdat staten veel meer middelen ter tices en het verhogen van transparantie waar Het betreft het eerdergenoemde spearphis- krijgen geen verplichte trainingen, beleid- beschikking hebben dan criminele organi- nodig. Een goed voorbeeld is de aanpak van hing, dat bedoeld is om compromitterende smakers zijn vaak nog erg onbekend met het satie en daarnaast andere – niet financiële – financiële fraude. De financiële sector werkt informatie te vergaren. Deze informatie thema en denken: ‘het zal mij wel niet over- doelen voor ogen hebben. Dit maakt de drei- al uitstekend samen en deelt oplossingen wordt dan gebruikt om politici te chanteren komen.’ Cyberveiligheid op dit vlak vergt ging van staten veel gevaarlijker en daarom voor de aanpak van financiële fraude met en kan ook gebruikt worden om nationa- daarom een focus op de bewustwording toepasselijker voor overheidsinterventie. De directe concurrenten (Harris 2014). Het is le verkiezingen te manipuleren door deze van beleidsmakers en politici op hoe zij hun staat is hier immers noodzakelijk om groot- uiteraard in haar eigenbelang om dit te doen, informatie strategisch te lekken. Deze vorm cyberveiligheid kunnen verhogen. Daarnaast schalige schade te voorkomen aan actoren in het vertrouwen van de klant in de bank en van cyberonveiligheid staat al goed op de moeten onze veiligheidsdiensten voldoende de private sector. de industrie mag immers niet in het geding agenda bij beleidsmakers en wordt veelvuldig middelen hebben om ons te kunnen bescher- komen. Financiële fraude is niet nieuw en de genoemd in de media. men. Het besef dat dit een probleem is, is er. Hieronder volgt een matrix die identificeert sector heeft dan ook al jarenlange ervaring Helaas wordt er nog te weinig gedaan om wat de huidige dreigingen zijn waarop de bij de aanpak hiervan. Dit zorgt ervoor dat onze kwetsbaarheid te reduceren.

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 84 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 85 Bescherming van vitale infrastructuur dat de centrifuges voor de verrijking van waarin zij opereren. De overheid kan daar- strategieën en technologie gestolen. De sabotage van vitale infrastructuur omvat uranium sneller gingen draaien en daardoor om een belangrijke rol spelen bij het stellen het platleggen van bijvoorbeeld elektrici- ontploften – terwijl de Iraanse controlesys- van duidelijke standaarden in elke industrie China voert voortdurend cyberaanvallen uit teitscentrales, waterzuiveringsinstallaties temen continu aangaven dat er niks aan de en bij het opzetten van een handhavingsin- op Westerse hightechbedrijven om ken- en telefoonnetwerken. Dat dit grote impact hand was (Healey 2013, 212-232). Terroris- stantie die deze periodiek controleert. Die nis die gepatenteerd is te stelen (Mandiant kan hebben op de moderne samenleving ten blijken vitale infrastructuur nog niet plat functie kan het NCSC bijvoorbeeld op zich 2013). Dit maakt onze eigen bedrijven steeds behoeft geen uitweiding – dit is duidelijk. te kunnen leggen, maar ze hebben het wel nemen. Het NCSC opereert namelijk reeds minder competitief op de wereldmarkt en Dit is een vorm van cyberwarfare, de voort- geprobeerd. Zij gebruiken cyberspace voor- als een spin in het web tussen overheid en de leidt tot oneerlijke concurrentie. China doet zetting van oorlogsvoering in het digitale namelijk voor rekrutering en radicalisering private sector. dit om economisch te groeien en de transitie domein. Het is echter belangrijk in acht te (Weimann 2015). De daders zijn hier dus Deze maatregelen zorgen ervoor dat bedrij- naar een ontwikkelde economie te voltooien. nemen dat het niet eenvoudig is om een meestal veiligheidsdiensten en krijgsmach- ven die cyberveiligheid wel serieus nemen Bedrijven rapporteren deze aanvallen vaak elektriciteitscentrale plat te leggen via een ten van natiestaten. Het kan een goedkope geen verslechtering van hun competitieve niet publiekelijk, uit angst om klanten te cyberaanval. Het vergt a) het vergaren van manier zijn om bepaalde politieke en mili- positie ondergaan. Het is belangrijk om te verliezen. Daarnaast blijven bedrijven ook informatie over de digitale systemen en de taire doelen te bereiken zonder een formele zorgen dat Nederlandse bedrijven het niet af- te weinig investeren in cyberveiligheid. Dat technische werking van de centrale, b) het oorlogsverklaring, bijvoorbeeld in het geval leggen tegen buitenlandse bedrijven. Daarom komt deels door onwetendheid, maar ook verkrijgen van toegang tot het systeem (vaak van Stuxnet en Estland. Daarnaast is het ook moeten deze standaarden meegenomen wor- doordat concurrenten die niet investeren een via het eerder uitgelegde spearphishing) en een vorm van oorlogsvoering die parallel den in onze aanbestedingsprocedures waarin kostenvoordeel behalen. Ook hier is sprake c) het daadwerkelijk uitvoeren van de aanval toegepast wordt aan conventionele oorlogs- niet-Nederlandse bedrijven ook meedingen. van een collectieve actie probleem. zonder opgemerkt te worden gedurende een voering, zoals in het geval van Oekraïne en maandenlange operatie. Zo’n operatie vergt Georgië. Economische spionage Deze economische spionage is schadelijker interdisciplinaire kennis en vaardigheden en Een van de minst besproken, maar grootste dan het lijkt. Aangezien het op zo’n grote kan zeker niet door een puisterige tiener op Het verdedigen van cyberspace is groten- gevaren die komt vanuit de cyberwereld is de schaal gebeurt, geeft het een serieuze klap een zolder worden uitgevoerd. deels aan de private sector zelf, aangezien voortdurende (industriële) spionage die de aan de competitieve kracht van grote Neder- zij de meeste vitale infrastructuur bezitten concurrentiekracht van onze grote bedrijven landse bedrijven op de lange termijn. Hun Het gebrek aan succesvolle langdurige sabo- en beheren (Harris 2014). Echter, er bestaan ondermijnt en het vertrouwen erodeert in strategische voordeel wordt gestolen en dat tage, zelfs door sterke staten, laat al zien dat zogeheten collectieve actie problemen die een economisch systeem dat sterk afhanke- zorgt ervoor dat ze aan concurrentiekracht het een moeilijke onderneming is. De enige in de weg staan voor het effectief kunnen lijk is van kennis (Healey 2013, 20; Singer verliezen. Twee voorbeelden kunnen dit ver- partijen die echt in staat bleken vitale infra- beschermen van onze vitale infrastructuur. & Friedman 2014, 95). Het gaat dan vooral duidelijken. Ten eerste kan ASML bijvoor- structuur plat te leggen via digitale kanalen Bedrijven focussen op de winst- en verlies- om het stelen van ons intellectuele eigen- beeld zijn bedrijfsprocessen gestolen zien zijn staten en hun legers of veiligheidsdien- rekening en cyberveiligheid vergt investe- dom tot we niet meer competitief zijn. Onze worden. Een Chinese concurrent kan de pro- sten. De bekendste voorbeelden komen van ringen en hogere kosten. Als je concurrent economie wordt min of meer uitgehold ducten kopiëren en zo marktaandeel afpak- de Russen in Oekraïne in 2017, Estland in er niet in investeert en daardoor meer winst door middel van cyberaanvallen (Singer & ken van ASML. Een andersoortig voorbeeld 2007 (Lawlor Russel 2014) en Georgië in maakt, heb je als bedrijf een probleem. Het is Friedman 2014, 94-95). De meeste grote is als Unilever zijn toekomstige bedrijfsstra- 2008 (Healey 2013, 194-205). Daarnaast daarom rationeel om zelf ook niet te inves- bedrijven in de Westerse wereld, vooral in tegie gestolen ziet worden, waardoor Chinese is er de bekende aanval door Amerika en teren in cyberveiligheid. Daardoor nemen de hightech sector, zoals ASML, hebben al concurrenten op die strategieën inspelen en Israël op het Iraanse nucleaire programma, de meeste bedrijven een groter risico dan meerdere cyberaanvallen ondergaan. Tijdens ervoor zorgen dat de voorgenomen strategie genaamd Stuxnet. De aanval zorgde ervoor wenselijk is als gevolg van de marktstructuur deze cyberaanvallen worden bedrijfsplannen, faalt.

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 86 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 87 Nederland is een kenniseconomie. Een ligt deze verantwoordelijkheid bij het Natio- hier zwaardere middelen gebruiken. Deze Literatuurlijst verlies aan kennis is daarom problematisch. naal Cyber Security Centrum. De middelen drie dreigingen zijn: politieke spionage en • Harris, S. @War: the rise of the military-internet We verdienen ons brood door innovatie en en bevoegdheden van het NCSC zouden manipulatie, economische spionage en de be- complex, Boston, 2014. de exploitatie daarvan. Elke individuele hack verder uitgebreid moeten worden om onze dreiging van onze vitale infrastructuur. Deze lijkt niet heel schadelijk voor de economie aanpak op cyberveiligheid nog effectiever te beleidsgebieden vergen, naast eerdergenoem- • Healey, J., A Fierce Domain: Conflict in Cybers- in haar geheel, maar de schade stapelt zich maken. Dit centrum moet effectiever wor- de maatregelen, het actief reguleren van de pace 1986 to 2012, Washington, 2013. jaar na jaar op. Als onze bedrijven struc- den gemaakt door het verplichten van het sector in combinatie met zeer actieve veilig- • Healey, J., Beyond Attribution, Washington, tureel zware financiële tegenslagen krijgen rapporteren van cyberaanvallen op bedrijven heidsdiensten met substantiële budgetten. 2011. te verduren door digitale diefstal, verliest en vervolging bij het verhullen van aanvallen. Dit kan op een slimme manier gedaan wor- de economie ook haar kracht en wordt ze Dit zorgt ervoor dat de overheid een effectief den, specifiek door meer bewustwording van • Lawlor Rusell, A., Cyber Blockades, Washing- langzaamaan uitgehold. Een uitgeholde eco- dreigingsbeeld kan vormen en de industrie wat een individu kan doen (in een bedrijf of ton, 2014. nomie met bedrijven die geen strategische kan helpen bij de bestrijding van de diefstal de politiek) om zijn of haar cyberveiligheid voordelen meer hebben zorgt ervoor dat we van hun bedrijfsgeheimen. te verhogen, hogere minimumstandaarden • Mandiant, Exposing One of China’s Cyber moeite krijgen te concurreren op internati- op te stellen voor de private sector en het Espionage Units, URL: https://www.fireeye.com/ onale markten. Als gevolg daarvan kunnen Stilstand is achteruitgang NCSC meer bevoegdheden te geven. content/dam/fireeye-www/services/pdfs/mandi- we problemen krijgen met het betalen van Hoewel Nederland wereldwijd één van de ant-apt1-report.pdf, geraadpleegd op 11 decem- de rekeningen en het in stand houden van voorlopers op het gebied van cyberveiligheid Het nieuwe regeerakkoord lijkt cybervei- ber 2017. werkgelegenheid. Op de lange termijn zijn is, is het nog steeds erg kwetsbaar. Stilstand is ligheid serieus te nemen en stelt voor dat er de gevolgen hiervan onduidelijk. De geschie- achteruitgang in dit zich snel ontwikkelende een ambitieuze agenda op dit gebied wordt • NCSC, Cyber Security Assessment Nether- denis leert ons dat dit vaak ten koste gaat gebied. Het dreigingsbeeld is snel veranderd opgesteld. Deze agenda kan en moet Neder- lands 2017: Digital resilience is lagging behind van het vertrouwen in een open economie, op het gebied van cyberveiligheid de laatste land cyberveiliger maken. Dit betekent ook the increasing threat, URL: https://www.ncsc. nl/english/current-topics/news/cyber-securi- vrijhandel en een democratische rechtsstaat. jaren. Dit vergt daarom, naast meer cyber- dat met name economische cyberspionage ty-assessment--2017-digital-resili- Daardoor is economische cyberspionage een specialisten, meer generalisten die kunnen serieuzer genomen moet worden. Neder- ence-is-lagging-behind-the-increasing-threat. thema van nationale veiligheid en stabiliteit. samenwerken met de sterke Nederlandse land is nog relatief cyberveilig, maar zal de html, geraadpleegd op 11 december 2017. IT-sector om effectiever beleid te bewerkstel- komende jaren hard aan de slag moeten om Dit probleem moet beter aangepakt worden. ligen op dit gebied. dat ook zo te houden. • Singer, P.W., Friedman, A., Cybersecurity and Dat zou ook logisch zijn in het licht van de Cyberwar: What everyone needs to know, Oxford, bescherming van nationale kampioenen Als liberalen zijn we voor een kleine over- 2014. zoals Akzo Nobel en Unilever. Gelukkig kan heid: een overheid die enkel ingrijpt wanneer S. Erkens MSc is een strategie-consultant cyberveiligheid beter aangepakt worden door de markt en het individu dit niet alleen aan- en is momenteel woonachtig in New York. • Weimann, G. Terrorism in Cyberspace: the next – wederom – hogere minimumstandaarden kunnen. In de meeste gevallen betekent dit Hij houdt zich hier onder andere bezig met generation, New York, 2015. te stellen aan cyberbeveiliging in de private het aanmoedigen van samenwerking binnen bedrijfsvoering en cyberveiligheid aan Co- sector. Zulke minimumvoorwaarden kunnen industrieën, het delen van best practices en lumbia University. Daarnaast werkt hij bij de verschillen per industrie. Daarnaast moet de het verhogen van transparantie. In dit artikel Verenigde Naties op de afdeling strategische overheid meer investeren in integrale ken- heb ik betoogd dat er drie cyberdreigingen planning en analyse van de Executive Office of nisopbouw over industrieën heen en tussen zijn die niet enkel door de private sector the Secretary General. de private en publieke sector. Momenteel opgepakt kunnen worden. De overheid moet

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 88 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 89 biedt een breed beeld van de odyssee die de viduele bewegingsruimte zo groot mogelijk Boekrecensie I menselijke vrijheid heeft afgelegd tot dusver. te maken. Daarnaast komt de opdracht om Daarmee dient het als hét liberale naslagwerk het recht op vrije meningsuiting te vrijwaren De geschiedenis van het bij uitstek, vanwege de verweving van por- en te beschermen. Die vrijheid is niet alleen tretten van belangrijke denkers en de uitleg essentieel voor de ontwikkeling van het indi- liberalisme van Dirk over de wereldwijde politieke ontwikkelingen vidu, maar ook die van de democratie. Ver- Verhofstadt van het liberalisme. Het werk is meer nog de hofstadt stelt dat liberalen gebruik moeten moeite waard door de onderliggende drang maken van de nieuwe media om ‘vrij opinies van de auteur om het liberalisme te bescher- en kritiek te verspreiden over de hele wereld, men tegen reactionaire en revolutionaire ook in landen waar men al die meningen en door Daan de Neef krachten die de menselijke vrijheid (kunnen) kritiek tracht te onderdrukken’. Bespreking van Dirk Verhofstadt, De geschie- beperken. denis van het liberalisme, Uitgeverij Houte- Op de derde plek maakt Verhofstadt dui- kiet, Antwerpen, 2017, ISBN 978 90 8924 602 Verhofstadts zorg voor een krachtig en delijk dat het liberalisme alleen een toe- 8, € 29,99. vitaal liberalisme uit zich in de hoofstukken komst heeft als het zich constant weet aan waarin hij zijn geliefde politieke stroming te passen aan de schuivende panelen van de ‘Vrijheid is een geschenk uit de hemel en aan verschillende kritieken onderwerpt. Hij globalisering. Onze economische, sociale en ieder individu van dezelfde soort heeft het beschrijft hoe vanuit linkse, rechtse, ecologi- maatschappelijke instellingen moeten zich, recht om ervan te genieten.’ Dit citaat van sche, en nationalistische hoek wordt gedacht volgens de schrijver, aanpassen aan verdere de Franse Verlichtingsdenker Denis Diderot over het liberalisme en biedt meteen een aan- internationalisering én digitalisering. Over (1713-1784) zou als parool kunnen dienen tal argumenten om die kritiek te weerleggen. dit laatste zegt hij: ‘Zo moeten we de digitale voor De geschiedenis van het liberalisme; het Hierin is Verhofstadts activisme onmisken- revolutie niet hinderen maar omarmen als lijvige nieuwe boek van Dirk Verhofstadt. bestrijden. Een terechte zorg die gaandeweg baar. De auteur is de hoeder van de liberale een middel voor toekomstige welvaart om Het boek laat zich lezen als lofzang op het zijn boek uitmondt in een plan van aanpak traditie waarin verlichte waarden centraal nieuwe jobs en een beter leven.’ Verhofstadt’s liberalisme en als een alternatieve geschie- om de toekomst van het liberalisme zeker staan. Met dit boek waarschuwt hij voor de vierde speerpunt moet het hoofd bieden aan denis waarin de ontwikkeling van de men- te stellen. Maar Verhofstadt begint bij het gevaren die voortdurend op de loer liggen. de ecologische veranderingen door middel selijke vrijheid centraal staat. Het boek biedt begin: het vrijheidsconcept. Van de eerste Daar waar het boek begint als inleiding op van verdere technologische ontwikkelingen. daarmee een waardevolle aanvulling op de vrijheidsbegrippen in de Griekse stadsstaten liberale bronnen en denkers, ontwikkelt het Dit uitgesproken groene punt wordt bezield liberale canon en de boekenkast thuis. Maar tot de moderne invulling ervan. zich gaandeweg tot een speerpuntenmani- door Verhofstadts optimisme en vertrouwen Verhofstadt wil méér. fest. Deze speerpunten, door Verhofstadt zelf in het menselijk vernuft. Hij ziet dit ook als In een toegankelijke, ingevoerde en begees- bedacht, moeten blijvend ruimte maken voor enige strategie om toekomstige generaties Het boek is niet alleen een uiteenzetting van terde stijl voert Verhofstadt de lezer mee de toekomst van het liberalisme. dezelfde vrijheden en ontplooiingskansen te liberale denkers en tijdgewrichten waarin langs Pericles en Epicurus naar Erasmus en bieden. het liberalisme floreerde of juist onder druk de latere Verlichting. De tussenstops zijn Allereerst stelt Verhofstadt dat ieders indivi- stond. Verhofstadt wil het liberale vuur gaan- allemaal even aangenaam gezien de aandacht duele vrijheid moet worden gegarandeerd en In het vijfde speerpunt stelt Verhofstadt ech- de houden door het eerst op te laaien. Het die de auteur inruimt voor zowel vertrouwde dat iedereen gelijke kansen en ontplooiings- ter dat aan al die technologische vooruitgang liberalisme mag bij hem nooit als voltooid denkers (Locke, Kant en Mill) als moder- mogelijkheden moet hebben. Deze drie-een- ook nadelen kleven. Onze privacy – op straat worden beschouwd, maar moet in iedere tijd ne wijsgeren (Appiah, Teule, Gescinska). heid (individuele vrijheid, gelijke kansen en en online – wordt volgens hem ‘schoksgewijs zijn uiterste best doen om relevant te blij- Maar de lezer treft hier meer dan inleidende ontplooiing) moet de gerichte, permanente ontmanteld’. Het is aan liberalen om op te ven én gesloten denk- en wereldbeelden te biografieën en beschrijvingen. Het boek focus van liberalen kenmerken om de indi-

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 90 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 91 treden tegen ‘almachtig controlerende over- liberale democratie van buiten ondermijnd Dirk Verhofstadt heeft met De geschiede- heden of private groepen’. door bepaalde religieuze groepen, waar- nis van het liberalisme een grote prestatie schuwt Verhofstadt ons in zijn tiende speer- geleverd. Het boek is niet alleen een gron- Verhofstadt ziet ook het belang van goed punt voor krachten die onze democratische dige inleiding. Het is vooral een hele mooie onderwijs. Zijn zesde speerpunt moet onder- rechtsorde van binnenuit kunnen ondermij- liefdesbrief van Verhofstadt aan zijn meest wijs bewerkstelligen waarin ‘de best mogelij- nen. Hij sluit hier aan bij het concept van de begeerde onderwerp: de vrijheid. De mense- ke wetenschappelijke kennis’ wordt doorge- weerbare democratie van de Leidse rechtsfi- lijke vrijheid en de ongekende mogelijkhe- geven en waarin kinderen zich van hun eigen losoof Bastiaan Rijpkema. Verhofstadt: ‘Een den van de moderne tijd kunnen voortreffe- kritische denkvermogen leren te bedienen. weerbare democratie heeft het recht en zelfs lijke of afschuwelijke consequenties hebben. ‘Goed onderwijs bevordert kritisch denken, de plicht om zichzelf te beschermen tegen Vrijheid is, bij uitstek, broos en moet met tolerantie, burgerschap en op die manier de krachten die – zelfs via democratische weg – zorg, gravitas en kracht verdedigd worden. liberale democratie.’ haar ondergang willen bewerkstelligen.’ De geschiedenis van het liberalisme laat dat bij uitstek zien. Verhofstadt fulmineert ook tegen alle vor- Op elf en twaalf gebiedt Verhofstadt de lezer men van bureaucratische regelzucht die pri- zich op een moreel hoog, of hoger, niveau vate initiatieven voor de voeten lopen. Zijn te tillen. De steeds verdere vervlechting van D. de Neef is strategisch adviseur, auteur zevende programmapunt stelt dat bureau- mensen dankzij technologische en toegeno- van de Canon van de Filosofie en kandidaat cratie dient te worden beperkt. De schrijver men economische mogelijkheden verschaft raadslid voor de VVD in Breda. pleit daarnaast voor een permanent scherp ons een steeds duidelijker begrip van onze oog voor goed bedoeld overheidsingrijpen. eigen plek in het grote gebeuren. We moe- ten ons meer als mens tot elkaar verhouden Als achtste speerpunt noemt Verhofstadt het dan als toevallige inwoner van een land. Dit maximaliseren van de wereldwijde vrij- betekent dat we ons, meer dan ooit, het lot Boekrecensie II handel. ‘Dat betekent dat men alle vormen van anderen moeten aantrekken. Van mens van protectionisme moet afbouwen zoals én dier. importheffingen, subsidies en belastingen van zijn hand De nieuwe politiek van Euro- die de eigen markt beschermen.’ Verhofstadt Verhofstadts rotsvaste overtuiging dat we dit De nieuwe politiek pa verschenen. Hoewel dit laatste boek op pleit voor een correcte werking van de vrije allemaal kunnen bereiken, is aanstekelijk. van Europa van Luuk zichzelf kan worden gelezen, duiden de stijl, markt waarbij de overheid als scheidsrechter Het liberalisme is het beschermen meer dan de opmaak en het moment waar Van Midde- optreedt zodra er sprake is van monopolie- waard omdat het niet alleen het individu van Middelaar laar de draad weer oppakt er in alles op dat of kartelvorming. centraal stelt, maar ook de democratische De nieuwe politiek van Europa moet worden rechtstaat. Er staat dus altijd meer op het spel gezien als het vervolg op De passage naar door Niek Kok Europa. Eén aspect is wel anders: Van Mid- Op negen stelt de schrijver dat een overheid dan alleen een gekoesterde politieke filosofie. Bespreking van Luuk van Middelaar, De nieu- delaar heeft na het verschijnen van zijn eerste per definitie neutraal moet zijn. Een strikte Het vergt volgens de schrijver zelfvertrouwen we politiek van Europa, Historische Uitgeve- boek toegang gekregen tot de binnenkamers scheiding van kerk en staat alsook het verrui- om deze twaalf punten dichterbij te brengen. rij, Groningen, 2017, ISBN 978 90 6554 246 5, van de Europese politiek. Van 2010 tot 2015 len van godsdienst voor het vak Levensbe- ‘Dat zelfvertrouwen moet ons aanzetten om € 25,-. maakte hij als speechschrijver onderdeel uit schouwing, Ethiek en Filosofie (LEF), zoals de liberale democratie met meer kracht dan van het kabinet van Herman van Rompuy, de voorgesteld door filosoof Patrick Loobuyck, voorheen te blijven verdedigen als het beste In 2009 schreef Luuk van Middelaar De eerste voorzitter van de Europese Raad. versterken een liberale democratie. Terwijl samenlevingsmodel in de wereld.’ passage naar Europa. Nu, acht jaar later, is zulke maatregelen moeten voorkomen dat de

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 92 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 93 De nieuwe politiek van Europa leest daarom samen, wanneer niet en waarom? zijn uiteenzetting blijft helder, scherp en legitieme uitvoerende macht is. In het derde soms alsof Van Middelaar zelf aan de onder- In het derde deel van het boek neemt Van bovenal toegankelijk. deel van het boek spreekt Van Middelaar handelingstafel zat. Middelaar de rol van de uitvoerende macht daarom van een ‘emancipatie van de uitvoe- in de Unie onder de loep. Hier gaat hij in op Wie het nieuws omtrent de Europese Unie rende macht’: de vier crises maken eindelijk De opzet van het boek is helder en logisch. de vraag welke bewindspersonen of instan- de afgelopen jaren heeft bijgehouden, zal veel duidelijk wie er daadwerkelijk regeert in Eu- In de inleiding schrijft Van Middelaar dat ties het meest geschikt zijn om de crises te beelden in Van Middelaars boek herkennen: ropa en wie er louter voor het lintjes knippen zijn boek ‘toont hoe de politiek – onder druk ontwarren. Wie heeft het politieke primaat? Van Rompuy en Barroso die een mislukte is. De Europese Raad is de regent, aldus Van van de gebeurtenissen en tegen de Brussel- De Europese Raad of de Commissie? Hier persconferentie over de eurocrisis houden in Middelaar. Keer op keer treedt de verzame- se doctrinaire logica in – haar plaats weer beantwoordt Van Middelaar één van de be- een besneeuwd Leopoldpark, de chaos op het ling van regeringsleiders en staatshoofden, opeist’ (Van Middelaar 2017, 6). Dit is gelijk langrijkste kwesties van zijn boek, namelijk, Maidan-plein in Kiev, Merkel en Hollande aangevoerd door Frankrijk of Duitsland, op de kern van zijn betoog. De auteur wil laten welke spelers in de Europese Unie zijn het met Poetin en Loekasjenko in Minsk, het als politiek gezaghebbende instantie. zien hoe de nieuwe politiek van Europa meest geschikt om gebeurtenissenpolitiek te aangespoelde Syrische jongetje op het Turkse wordt gedreven door gebeurtenissen – crises bedrijven? strand en Merkels wir schaffen das, Trump De grote verliezer van Van Middelaars –, terwijl het oude Europa vooral een Unie die flirterig de hand van May grijpt tijdens analyse is Jean-Claude Juncker’s ‘politieke van opgelegde regels was. De oude Europese Tot slot schenkt Van Middelaar aandacht aan het eerste fysieke diplomatieke contact en Commissie’. Van Middelaar toont dat de politiek was een regelpolitiek, de nieuwe Eu- de rol van de oppositie in de Unie. Welke rol de ‘bankschroefhanddruk’ van Trump en Commissie telkens weer haar eigen rol blijkt ropese politiek is een gebeurtenissenpolitiek, heeft de oppositie in de EU en waar moet Macron bij de G7-top. te overschatten. De Commissie heeft wel twee begrippen die Van Middelaar regelma- deze worden gevoerd? Hoewel dit laatste deel rechtsgezag, maar geen politiek gezag. Daar- tig bezigt in zijn analyse. doet vermoeden dat de focus vooral op het Van Middelaar benadert zijn hoofdrolspelers mee voelt ze zich wellicht thuis in de regel- Europees Parlement ligt, gaat Van Midde- machiavellistisch: in feite beslaat het eerste politiek – maar verdwijnt naar de kantlijn in De inleiding wordt gevolgd door vier delen. laar hier juist uitgebreid in op verscheidene deel van het boek een serie vorstenspiegels de gebeurtenissenpolitiek. Crises zijn niet te In het eerste, veruit grootste deel van het nationale referenda, zoals die in Denemar- zoals Machiavelli die schreef in Il Principe. bedwingen met vooraf bedachte regels. Van boek brengt Van Middelaar vier crises onder ken (1992), Nederland en Frankrijk (2005), Het is niet toevallig dat de auteur zo nu en Middelaar oordeelt met name hard over het de aandacht van de lezer: de Eurocrisis, de Ierland (2008), Griekenland (2015), Honga- dan verwijst naar de crises als manifestaties optreden van de Commissie in de vluchtelin- Oekraïne-crisis, de vluchtelingencrisis en de rije (2016) en Groot-Brittannië (2016). Juist van Machiavelli’s fortuna: willekeurige poli- gencrisis. Daarin sloeg Juncker de plank fa- Atlantische crisis. Het hele boek draait om die referenda zijn in de nieuwe politiek van tieke gebeurtenissen die politieke leiders tot liekant mis door asielzoekers over lidstaten te deze vier ‘gebeurtenissen’. Van Middelaar Europa één van de belangrijkste instrumen- handelen dwingen. Van Middelaar schroomt verdelen alsof hij te maken had met visquota laat zien hoe de Unie de vier crises niet door ten van de oppositie. niet een oordeel te vellen over de handelings- of CO2-uitstootrechten. Nooit zal de Com- middel van bestaande regels en richtlijnen bekwaamheid van Europese leiders – zelfs missie dan ook de Europese regering worden, kon beteugelen. Ze dwongen de Europese Van Middelaars casuïstiek leest haast als een niet als het zijn eigen chef, Van Rompuy, betoogt Van Middelaar (ibid., 232-233). De leiders daarmee tot improvisatie; het politie- roman. De vier crises die de revue passeren, betreft. Commissie depolitiseert en technocratiseert ke handelen ging daarom met schokken en worden uiteengezet alsof Van Middelaar zijn alleen maar allerlei kwesties. Daarmee maakt stoten. memoires schrijft. Dat geldt met name voor Uit de chronologische opbouw van Van ze niet alleen oppositie onmogelijk, maar de de eurocrisis, waarbij hij als speechschrijver Middelaars casussen blijkt al gauw dat de hele politiek als zodanig. ‘We cannot take po- In het tweede deel van het boek laat de au- voor raadsvoorzitter Van Rompuy waar- Europese Unie steeds meer gewend raakt aan litics out of politics’, citeert Van Middelaar de teur zien waar zich in de Unie de breuklijnen schijnlijk het dichtst betrokken was. In zijn de gebeurtenissenpolitiek. De Unie wordt, politicoloog Giovanni Sartori boven één van bevinden tussen de spelers in deze crises. optekening van de vluchtelingencrisis en de zo lijkt het, steeds bekwamer in het omgaan zijn kritieken op de Commissie (ibid., 285). Wie staan er tegenover wie in de eurocrisis? Atlantische crisis – waarmee hij de Brexit en met crises. Van Middelaars casussen brengen Regeren is politiek bedrijven. Wie depoliti- Welke landen, welke politieke instituties? de verkiezing van Donald Trump aanduidt – bovendien boven water welke spelers op het seert, kan en mag niet regeren. Wanneer werken Frankrijk en Duitsland verliest Van Middelaar ietwat diepgang, maar Europese toneel mogen handelen – wie de

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 94 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 95 Enkele zaken blijven sterk onderbelicht in Misschien kan Van Middelaar over acht jaar Van Middelaars analyse van de nieuwe Eu- weer de pen voeren – daartoe zou ik hem in ropese politiek. Zo rept hij slechts eenmaal ieder geval willen uitnodigen. over de MH17-ramp. Maar ook is er nauwe- lijks aandacht voor het beroep dat François Hollande deed op de solidariteitsclausule (art. 42.7) in het Europees verdrag, volgens H.N. Kok MSc is wetenschappelijk medewer- welke Europese landen elkaar moeten steu- ker bij de Prof. mr. B.M. TeldersStichting en nen als een lidstaat gewapenderhand wordt eindredacteur van Liberale Reflecties. aangevallen. Dat Frankrijk, tijdens een eigen binnenlandse crisis, een beroep deed op dit artikel had nauwelijks noemenswaardige praktische gevolgen. Een analyse van Van Foto onder: Luuk van Middelaar Middelaar over waarom een van te voren on- derhandelde verdragsclausule zonder beteke- nis bleef, was misschien op z’n plaats geweest in dit boek. Het inroepen van de clausule past immers goed in Van Middelaars betoog dat regelpolitiek moet wijken voor gebeur- €34,99 tenissenpolitiek: dat het ‘regulatieve kader [bezwijkt] onder uiteenlopende strategische belangen’ (ibid. 101-102).

Afsluitend: interessant is Van Middelaars be- schrijving van het zelfbeeld van de EU sinds Brexit. In de Atlantische crisis ontwaakt het besef van de eindigheid van de Unie. Het inroepen van artikel 50 door de regering van Theresa May vormt überhaupt een ‘existenti- ële breuk met het Brusselse eeuwigheidsden- ken’ (ibid., 127). Van Middelaar constateert desondanks dat de Unie levenswil toont na Brexit. Het boek eindigt niet met expliciete conclusie, maar wellicht is dat ook passend: Europese integratie schrijdt voort of zet een Verkrijgbaar via AUP.NL pas naar achter, maar er is voorlopig nog €29,99 geen eindstation.

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 96 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 97 Redactieadres Een abonnement op TeldersCommunity.nl Colofon Mauritskade 21 kost € 35,- per jaar en geeft digitaal toegang 2514 HD Den Haag tot alle publicaties, waaronder Liberale telefoon: 070-3631948 Reflecties. email: [email protected] TeldersStichting.nl Advertentietarieven TeldersCommunity.nl Advertentietarieven zijn op aanvraag TeldersShop.nl beschikbaar bij de redactie.

Auteursrechten Vormgeving: Eye & Image, Leusden. De auteursrechten liggen bij de uitgever en Drukwerk: Woudenbergse Drukkerij de auteur(s). ISSN: 2588-8862

Verantwoordelijkheid Bijdragen in dit blad reflecteren niet noodza- kelijk de opinies van leden van de kernredac- tie, redactieraadsleden of de Prof. mr. B.M. Liberale Reflecties is een uitgave van de dr. E.R. Van de Haar TeldersStichting. De redactie draagt geen Prof.mr. B.M. TeldersStichting. prof. dr. M.V.B.P.M. Van Hees verantwoordelijkheid voor de inhoud van mr. dr. R.M.H. Kubben bijdragen. Die verantwoordelijkheid berust Redactie dr. mr. F.W. Lantink uitsluitend bij de auteurs. prof.dr. M.L.J. Wissenburg (hoofdredacteur) dr. A.R. Leen mw. drs. F.D. de Beaufort prof. mr. M. Otte Abonnementenadministratie prof.dr. R.M. Salomons mr. M. Pars Mauritskade 21 dr. B. Steunenberg Q. Rajkowski MSc 2514 HD Den Haag H.N. Kok MSc (eindredacteur) ir. U.G. Schilthuis telefoon: 070-3631948 prof. dr. M.L.L. Segers email: [email protected] Redactieraad mr. dr. J.J.J. Sillen Voor een professioneel oordeel over kopij prof. dr. P. Stouthuysen Abonnementen doet Liberale Reflecties een beroep op een drs. R. Timmer Een papieren abonnement op Liberale redactieraad bestaande uit thematische ex- drs. M. Van de Velde Reflecties (4 edities) kost € 34,- per jaar perts. De redactieraad bestaat uit: R. Willems MSc MA (buitenland: € 44,-). Losse nummers zijn drs. R. Benedictus D. Yesilgöz-Zegerius verkrijgbaar in de TeldersShop voor € 9,50. drs. M. Bolkestein Losse artikelen kosten € 0,98 en kunnen mr. S.J.A. Ter Borg eveneens in de TeldersShop worden gekocht. drs. F.J.M. De Lange prof. dr. A. Ellian drs. R. Fransman

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 98 LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 99 TeldersCommunity.nl

De TeldersStichting stimuleert liberaal debat. Van onderzoeken en publicaties van de Het online podium dat hiervoor is opgericht TeldersStichting tot filmpjes over het liberaal heet TeldersCommunity.nl. In dit liberale gedachtengoed en opnames van debatforum van Nederland komen ruim zes- Teldersevenementen. tig jaren wetenschappelijke kennis, eeuwen liberaal gedachtengoed en actuele opinies Bovenal is er ruimte voor debat en daar blijkt vanuit de ‘eigen’ achterban en medewerkers grote behoefte aan te zijn. Het aantal van de TeldersStichting samen. Ze worden bezoekers en abonnees groeit snel. Neem met elkaar verbonden. eens vrijblijvend een kijkje of word abonnee.

Op TeldersCommunity.nl komen liberalen met elkaar in contact, ze delen hun erva- Aanmelden als abonnee ringen en opinies en geven een waardevol TeldersStichting liberaal geluid. Mauritskade 21 2514 HD Den Haag In de community wordt een schat aan kennis telefoon: 070-3631948 over het liberalisme ontsloten voor een breed email: [email protected] publiek. Er is een kennisbank met heel veel actuele informatie over maatschappelijke Online aanmelden? thema’s. Ga naar www.telderscommunity.nl

LIBERALE REFLECTIES | Eindejaarsspecial 2017 100