HANDLEIDING VOOR DE DOCENT

Varen net als toen | 1 VOORWOORD

Lang geleden, nog vér voor de trein of de auto, was er al een succesvol netwerk van vaarwegen aangelegd. Via de trekvaarten kon de zogenoemde trekschuit, toen nog voortgetrokken door een paard of door vrouw en kinderen van de schipper, alle delen van Nederland met gemak over water bereiken.

Voor u ligt de leukste “les op het water” die kinderen zich maar kunnen wensen! Varen in een boot en via de gids ondertussen veel te weten komen over de geschiedenis van je eigen woonomgeving. Trekvaart, trekschuit, jaagpad, jaagbruggetjes en rollepalen… deze intrigerende bezienswaardigheden zie je het beste als je zelf gaat ‘varen, net als toen’.

Rondvaartondernemers staan klaar om uw klas op hun boot te ontvangen en onderweg die objecten aan te wijzen die alles te maken hebben met onze beroemde Gouden Eeuw. Deze vorm van openbaar vervoer stond aan het begin van de vervoersmogelijkheden die uw leerlingen vandaag de dag kennen. Aan boord gaan zij enkele leerzame opdrachten uitvoeren.

Extra mogelijkheid voor de bovenbouw van het basisonderwijs zijn de vele toegevoegde tips voor een uitstapje onderweg. Bezoek bijvoorbeeld Houtzaagmolen De Salamander in Leidschendam, Kasteel Keukenhof of een historische scheepstimmerwerf. Meer aan bij het Huygensmuseum Hofwijck of kies voor pannenkoeken eten in Herberg Vlietzicht aan het jaagpad in Rijswijk. Zo kan deze boottocht ook een compleet “dag-arrangement” vormen voor uw leerlingen.

De Erfgoedtafel Trekvaarten, een initiatief van de provincie Zuid-Holland, stimuleert de kennis over en de beleving van het watergebonden erfgoed, in het bijzonder de Haarlemmertrekvaart, de Schie, de Vliet en recent ook de Delflandse vaarten. De verschillende vaarroutes die in dit erfgoedproject worden aangeboden, laten u en uw leerlingen genieten van het Hollandse landschap en zijn veelgelaagde geschiedenis!

Wij wensen u en uw leerlingen veel plezier met Varen, net als toen!

Han Weber Gedeputeerde Groen, Water, Cultureel Erfgoed en Media

Heleen Mijdam Voorzitter Erfgoedtafel Trekvaarten

Varen net als toen | 2 HOOFDSTUK 1 ACHTERGRONDINFORMATIE VOOR DE DOCENT 4

HOOFDSTUK 2 Lessen opzet en verantwoording 10

HOOFDSTUK 3 WERKBLADEN voor leerlingen 16

HOOFDSTUK 4 DIGITALE PRESENTATIE 20

COLOFON 23

Varen net als toen | 3 TERUG NAAR DE INHOUD HOOFDSTUK Achtergrondinformatie voor de docent 1

De trekschuit, start van het openbaar vervoer Tussen 1632 en 1657 werden in Nederland trekvaarten gegraven, bedoeld voor het vervoer per schuit van personen van de ene naar de andere stad. Er waren wel vaarten waarover ook goederenvervoer plaatsvond, maar de meeste zijn speciaal aangelegd of geschikt gemaakt voor personenvervoer. Stoomaandrijving en elektriciteit bestonden in deze tijd nog niet. De schuiten werden dan ook getrokken door een paard, vandaar de benamingen trek-vaart en trek-schuit.

De steden betaalden de kosten van aanleg en onderhoud. Zij hadden er belang bij dat het personenvervoer tussen de steden sneller ging verlopen. Mensen waren tot die tijd aangewezen op vervoer per postkoets als zij niet beschikten over een eigen paard met koets. Ook werd veel gebruik gemaakt van beurtveren, dat waren schepen die op vaste trajecten zowel goederen als personen vervoerden. Die voeren echter niet elke dag en er was ook geen vaste dienstregeling. Voor vervoer tussen Leiden en Amsterdam was er tot 1657 geen andere mogelijkheid dan met een zeilschip het Haarlemmermeer over te steken! Maar daar kon het flink waaien en stormen, waardoor de reis gevaarlijk was en er geen enkele zekerheid bestond over de aankomsttijd.

Roef trekschuit aquarel Heyting

Met de trekschuit veranderde dit allemaal. De reis ging twee keer zo snel en er was een vaste dienstregeling met regelmatige afvaarten. Het reizen was ook veel comfortabeler. In de postkoets (zonder vering!) werd je door elkaar geschud op onverharde wegen met onregelmatige keien, terwijl de trekschuit rustig door het water gleed. Er ontstond dan ook veel belangstelling voor deze vorm van vervoer. Het werd echt een succes!

Geleidelijk aan werden in heel Nederland trekvaarten aangelegd. Er ontstonden netwerken rond de steden Amsterdam, Den Haag, Leeuwarden en Groningen. Na 1655 werden al die netwerken met elkaar verbonden en zo werd het voor reizigers mogelijk om via de Zuiderzee van Dordrecht tot Delfzijl te reizen. De trekschuit werd een voorloper van onze huidige intercity!

Varen net als toen | 4 TERUG NAAR DE INHOUD HOOFDSTUK Achtergrondinformatie voor de docent

Heemstede Vijfhuizen AMSTERDAM Oud-Diemen IJmeer Almere Diemen Badhoevedorp Cruquius Heemstede Vijfhuizen Oud-Diemen Muiden AMSTERDAM IJmeer Almere Bennebroek Amstel Diemen Duivendrecht Muiderberg Vogelenzang Badhoevedorp Gooimeer Zwaanshoek Cruquius Muiden Oosteinde Bennebroek AmstelveeAmsteln Duivendrecht Muiderberg WeeresteinVogelenzang Amsterdam- Weesp Gooimeer De Zilk Zwaanshoek Zuidoost N 442 Oosteinde Hoofddorp Naarder- Amstelveen Weerestein Ouderkerk Amsterdam- Ruigenhoek a/d Amstel Zuidoost Weesp De Horn Naarden Huizen De Zilk Meer N 442 Hoofddorp Naarder- Beinsdorp Ouderkerk HillegomRuigenhoek a/d Amstel De Horn Naarden Huizen Ooster- Meer Uitermeer duinse Oude Meer Hole Bikbergen Meer Beinsdorp nd Halfweg Arnoud Oosteinde recht n Hillegom Rozenburg ei Nigte- Ooster- G Uitermeer duinse Nieuw-Vennep vecht Bussum N 206 Oude Meer Hol Bikbergen Meer end Halfweg Arnoud Oosteinde recht n Rozenburg ei AbcoudeNigte- Nieuw-Vennep G Bussum N 206 vecht Ankeveensche Blaricum Abcoude Spiegel- Ankeveensche Hilversumse Noordwijkerhout inkel polder Hollandsch Blaricum 1 naal W Meent Spiegel- Hilversumse Ankeveen Noordwijkerhout inkel polder Hollandsch Aalsmeer W nka Ankeveen Meent Lisse Aalsmeer Nes a/d Amstel Plassen Lisse Plassen Rijsenhout Nes a/d Amstel Ankeveen Rijsenhout Ankeveen Lisser- terdam-Rij Lisser- ver broek broek aver Wa Eemnes Eemnes W Amsterdam-Rijnkanaal Ams Overmeer Overmeer Horstermeer Horstermeer Laren Baambrugge Baambrugge Laren N 208 N 208 N 443 NoordwijN 443 k aan Zee De Engel A De Engel Rooversbroek n Eem Noordwijk aan Zee l A g Eem Rooversbroek Westeinderplassen a s n Uithoorn a l te 's- Graveland Abbenes Westeinderplassen n l g a a s Burgerveen Uithoornk a t te 's- Graveland N 444 N 450 Abbenes t n h l Kwakel ch c In Zuid-Holland werden de volgende trekvaarten aangelegd ofKudelstaart werden rivierena en kanalene e k Vinkeveensche t N 444 Burgerveen r t V N 450 Teijlingen - D h h Noordwijk-Binnen Kwakel tel c c Kudelstaart ms e Vinkeveensche Vreeland e A r Loenersloot V Teijlingen - D Kortenhoef Noordwijk-Binnen N 451 Wetering- tel ms Vreeland Voorhout brug A Loenersloot Plassen Wijde Blik Kortenhoef N 451 Sassenheim Wetering- Leimuiden Vriezekoop Hilversum Voorhout De Klei brug Plassen Wijde Blik Sassenheim LeimuidenOude De Banken Hilversum voor de trekschuit geschiktDe Klei gemaakt: Kaag Wetering NV 207riezekoop Oosteinde Blokland Vinkeveen Katwijk aan Zee Roelofarendsveen Bilderdam Loenen Baarn Nieuwe Wetering De Banken Oude Mijdrecht Oud-Loosdrecht N 206 Klinkenberg Kager Plassen Nieuwveen N 449 Kaag Wetering N 207 N 231 Oukoop Oosteinde Rijnsaterwoude Blokland Vinkeveen A44 Roelofarendsveen Bilderdam Loenen Baarn Katwijk aan Zee K Nieuwe Wetering ro Wilnis Langeraar m Mijdrecht Nieuw-Loosdrecht N 206 Klinkenberg m Oud-Loosdrecht Katwijk a/d Rijn Kager Plassen Warmond Oud-Ade Nieuwveen Noordeinde e N 449 Braassemer- Langer- N 231 M Oukoop meerRijnsaterwoude aarsche ijd Nieuwer-ter-Aa Loosdrechtsche re c Oegstgeest h A44 Rijpwetering Woudse t Rijnsburg Plassen K A4 Dijk ro Wilnis Valkenburg Langeraar N 462 m Nieuw-Loosdrecht N 445 Papenveer Zeven- m N 206Warmond Oud-Ade e Katwijk a/d Rijn Langer- hovenNoordeinde Oud Aa Braassemer- M Plassen Soest meer aarsche ijd Nieuwer-ter-Aa Loosdrechtsche Lage-Vuursche N 461 re Breukelen Korteraar Noordse Dorpc OegsNt gee441 st Rijpwetering Hoogmade Woubrugge h Hollandsche Rading Rijnsburg Woudse Plassen t N 446 A4 Dijk N 446 Noordsebuurt N 462 Valkenburg N 445 Leiderdorp Papenveer Noorden V Valken- N 446 Zeven- Geer e N 206 burgse Ofwegen Ter Aar c hoven h Meer Oud t Aa Leiden N 463 Oud- MaarsseveenPlassen Soest Rijksdorp Lage-Vuursche N 461N 460 Slikkendam Rijndijk Korteraar Nieuwkoop Breukelen N 441 Maaldrift Hoogmade Noordse Dorp Hollandsche Rading Woubrugge Vrijhoeven Westbroek Maartensdijk N 446 N 446Ridderbuurt Nieuwkoopsche Plassen NoordsebuurtWoerdense Wassenaar Verlaat Hoge Rijndijk Maarssen Molenaarsbuurt N 231 Leiderdorp Noorden V Valken- N 446 Achttienhoven Kockengen Geer e Den Dolder burgse Ofwegen Ter AarAarlander- c Maarsse- Deijl N 447 Achthoven Gnephoek veen h Koudekerk a/d Rijn t veensche Meer Plassen Bilthoven Leiden Alphen a/d Rijn Zeger- N 463 Oud- Maarsseveen Rijksdorp N 448 Nieuwe-Wetering Hoorn plas Zuideinde Slikkendam Groenen- De N Vliet460 werd geschikt gemaakt voor een Rijndijk Voorschoten N 207 NieuwkooZuidhoekp Maaldrift dijk Maarssen- Vrijhoeven broek Maartensdijk Hazerswoude-Rijndijk Groenekan Westbroek Zoeterwoude- Ridderbuurt Nieuwije koopscheLagebroek Plassen Woerdense N11 e Oud-Zuilen Wassenaar Dorp M Verlaat Hoge Rijndijk Maarssen Molenaarsbuurt O Bosch en Duin ude N 231 Haarzuilens De Bilt Rijn Meije Achttienhoven Kockengen Soester- Den Dolder N44 N 440 De Westeinde Aarlander- Maarsse- AchthovenZuidbuurt berg Deijl N 447 Vliet- Koudekerk a/d Rijn GnephoekN 209 veen Zwammer- Zegveld veensche N 447 landen Weipoort trekschuitdienst tussen Leiden en Delft, dam Kamerik Plassen Bilthoven Alphen a/d Rijn Zeger- N 448 Bent Vleuten Huis terNieuwe-Wetering Hoorn plas Heide N 206 N11 Zuideinde Voorschoten Groenen- Hazerswoude-Dorp N 207 Zuidhoek dijk Maarssen- A4 Gelderswoude broek Hazerswoude-Rijndijk O Utrecht Zeist Groenekan ZoeterwoudeStompwij-k Westeinde je Lagebroek u ei d N11 Loete e Leidschendam Dorp M R Oud-Zuilen Woerden ijn metSpoelwijk een aftakkingWeijland tussen Leidschendam Zoeter- Voorweg Ou Bosch en Duin de Noordzijde N 458 Haarzuilens De Bilt meerse Ri Meije Harmelen Plas Benthuizen jn Soester- N44 De Westeinde Wilsveen Oud- N 440 Zuidzijde berg Vliet- Zuidbuurt N 209 N 455 Bodegraven Weijpoort Hogeveen Zwammer- Zegveld Voorburlandeng Weipoort Nieuwerbrug De Meern Den Haag N 447 dam Bodegraven Kamerik Bent Boskoop Huis ter N 207 Vleuten Tempel Heide N 206 N 459 Bunnik Zoetermeer N 209 en DenN11 Haag.A12 De Vliet werd sindsdien de 1637 Haagoord Hazerswoude-Dorp Reeuwijk- Waarder Linschoten A4 Gelderswoude Dorp Oud- O Achthoven Utrecht Zeist Stompwijk Westeinde Reeuwijk u Gooland d Driebergen- Waddinxveen Reeuwijksche e H Leidschendam Loete ol Moerkapelle R la Odijk Rijsenburg ijn n Woerden d Spoelwijk Weijland s Kruisweg Voorweg c Rijswijk Zoeter- Reeuwijk h Nootdorp Trekvliet genoemd.N 458 Montfoort e meerse Noordzijde IJ Driebruggen Harmeless n K el ro NoukoopPlas Benthuizen m Wilsveen N 470 Sluipwijk m Katwijker- Oud- e Zuidzijde Blokland N 211 laan Bodegraven Oukoop Weijpoort R N 455 i Monster Strijp Hogeveen De Meern jn Voorburg N 209 A12 N 452 Bodegraven Nieuwerbrug Vlieland N 454 Houten Den Haag Poeldijk N 211 N 453 Plassen Hogebrug N 464 Boskoop Gouda Oudewater N 211 Wateringen e t t N 207 Pijnacker o Tempel N 465 N 209 R N 459 IJsselstein Bunnik Rolpaal e A12 nds el Haagoord Zoetermeer D olla che IJss H Nieuwegein Werkhoven Mariendijk Kwintsheul N 211 N 473 Noordeinde Zevenhuizen Delft Reeuwijk- Linschoten N 213 Waarder Bleiswijk Dorp N 228 Hekendorp N 439 Honselersdijk Delfgauw Achthoven N 456 N 456 Oud- Den Hoorn Reeuwijk A4 Stein N 466 Gooland Rotte- Reeuwijksche 't Goy Driebergen- N 211 's-Gravenzande N 470 Waddinxveen Benschop H Amsterdam-Rijnkanaal meren N 207 ol Tull en 't Waal N 222 't Woudt Moerkapelle N 219 la Odijk Rijsenburg Berkel en n d Naaldwijk N 472 Haastrecht s N 467 Kruisweg c Rijswijk Oude Leede Reeuwijk h Dijckerwaal N 467 A13 e Schalkwijk N 466 Lierhand Nootdorp N 470 Montfoort I Rodenrijs N 209 Moordrecht DriebruggenV Js K N 468 li s Lek r st e o N 213 l m Heenweg Blaker Hodenpijl Noukoop Bergschenhoek A20 N 470 Gouderak Sluipwijk Vianen m Hoek van Holland N 220 Katwijker- Zeven- e De Lier Oostbuurt Blokland R N 211 laan N 471 Oud Verlaat huizer Het Beijersche N 207 Oukoop Vlist Stolwijk i Plas De Heul jn Monster Strijp N 223 Abts- N 209 De N 452 N 223 woude A12 Rotte Polsbroek Lopik Westerlee Vlieland N 454 Hagestein Houten Poeldijk N 211 Schipluiden N 453 Plassen BovenkerkHogebrug N 464 IJssel- Gouda Oudewater Kortenhoeven N 211 Wateringen e t Achter- N t laan Everdingen i Pijnacker o Nieuwerkerk broek Schoonouwen eu Lage Weg Bonrepas Achthoven w R N 465 e N 468 Negen- Zweth a/d IJssel Benedenkerk IJsselstein Rolpaal W Maasdijk e l a huizen nds e C D a ch s a ter Kande- N 471 Terbregge N 219 oll e IJs Lexmond la w laar H Nieuwegein Werkhoven Mariendijk n eg N 211 N 473 Noordeinde Zevenhuizen Benedenheul Bovenberg Kwintsheul dk N 209 Tienhoven Sluis a Gaag l n e aa Delft Kerkbuurt s N 213 l s Schoonhoven Culemborg J Ameide Beusichem Bleiswijk I N 228 Hekendorp N 439 Honselersdijk Delfgauw e N 210 h Hoogewaard

c

Capelle N 456 s N 456 Den Hoorn d Berkenwoude Kadijk a/d IJssel n Stein De Hem a Zijderveld A4 A20 ll N 466 Maasland Rotte- l o Groot Hitland a Hei- en Boeicop Amsterdam-Rijnkanaal't Goy N 211 's-Gravenzande H Bergambacht a N 470 merenKralingsche N 207 Benschop n Tull en 't Waal N 222 't Woudt N 219 Schenkel ka Plas Ouderkerk Gelkenes e Berkel en Langerak d a/d IJssel Benedenberg e w NaaldwijOostvoornse k Nieuwpoort r Kruininger- N15 N 472 Haastrecht e N 484

N 467 Meer M gors Oude Leede A20 Broek N 467 A13 N 210 Schalkwijk Dijckerwaal N 466 Lierhand Maassluis N 478 Ammerstol Kortgerecht N 470 Rodenrijs N 209 Moordrecht Groot-Ammers Overheicop N 475 V Graafland Middelkoop N 468 Rotterdam lis Lek t Meerkerk N 213 Blaker A20 Heenweg Hodenpijl Schiedam Bergschenhoek Krimpen a/d IJssel Gouderak Oostvoorne Kralingse Lek N 216 Schoonrewoerd Vianen Hoek van Holland N 220 Zeven- N 218 Oostbuurt Veer N 476 Hoek De Lier N 474 Het Beijersche Vlist Hoogeind N 471 Oud Verlaat huizer N 207 Leerbroek Diefdijk Brielle De Schie werdStolwijk N 479 geschikt gemaaktDen Dool voor een De Heul Heveringen Abts- Plas N 223 Rozenburg Vlaardingen De N 477 NDe 223 Waranda woude Rotte Lopik Westerlee PolsbroekGoudriaan Hagestein Helhoek Nieuwe M Krimpen Schipluiden aas Opperduit Bovenkerk a/d Lek Noordeloos Nieuwland Loosdorp Streefkerk IJssel- Lekkerkerk N 214 Kortenhoeven Strype Pernis laan Achter- N 480 Everdingen N Heijplaat broek Schoonouwen ie Tinte Nieuwerkerk De Donk Ottoland Leerdam uw Zwarte- Lage Weg Bonrepas Achthoven e N 468 Negen- A15 Zweth A16 Nieuw- Benedenkerk Achterdijk W Maasdijk waal a/d IJssel Minkeloos a Stuifakker huizen trekschuitdienstLekkerland Brandwijkvan Delft via Delfshaven C t Vierpolders Terbregge a er Kande- N 471 N 219 Slikkerveer Kinderdijk Lexmond Geldermalsen la w laar A4 A 2277 Beesd n eg N 480 Benedenheul VuilendamBovenberg Rhenoy dk N 209 Overslingeland Tienhoven Sluis a Gaag N 218 l n e Asperen Rumpt Deil aa Kerkbuurt s l s Gijbeland Schoonhoven Hoornaar Hoogblok- Oosterwijk Culemborg J Ameide Beusichem I N 481 Molenaarsgraaf Rockanje N 496 Bleskensgraaf land e N 210 Acquoy Gellicum h Hoogewaard c Alblasserdam Heenvliet Capelle s Heukelum d Berkenwoude HofwegenKadijk a/d IJssel n De Hem A15 Zwet a naar Rotterdam en Schiedam. Ook Zijderveld A20 Rhoon ll Arkel Maasland N 494 Geervliet Ridderkerk Pinkeveer l 1655 N 218 o Hei- en Boeicop Hoogvliet Groot Hitland Bergambacht Kedichem a N 492 KralingscheSmitshoek H Rietveld na Meteren Nieuwen- Schenkel ka Plas Ouderkerk Gelkenes N 216 Linge e hoorn N 493 Poortugaal Langerak d Carnisse Barendrecht Noord Benedenberg e a/d IJssel Oud-Alblas Wevers- w Oostvoornse A15 Nieuwpoort r Middeldijk e Kruininger- N15 hoek Oostendam N 484 Meer M Abbenbroek N 214 Giessen- Giessenburg gors A20 Spijkenisse Oudekerk Schelluinen Broek IJzeren- Rijsoord Hendrik-Ido- N 210 Wijngaarden Maassluis brug Koedood Vlaardingen N 478hadAmmerstol een trekschuithaven. Kortgerecht A16 Ambacht Groot-Ammers Overheicop Biert Rotterdam N 475 Graafland Middelkoop Havenhoofd N 57 Barendrechtsche N 482 Kaloeve Oostdijk Beerenplaat Heerjansdam Gorinchem Meerkerk N 497 Schiedam Veer A15 Hellevoetsluis O Krimpen a/d IJssel Waardenburg Oostvoorne ude Maas Kralingse Lek N 216 Laag- Schoonrewoerd Hekelingen Heinenoord Kleine- Papendrecht Oosteind Dalem N 218 Veer Lindt N 476 Hoek Goidschalx- N 474 Boven- Hoogeind Goedereede Oudenhoorn Kijfhoek Zwijndrecht Baan- Neder-Hardinxveld N 830 Vuren Leerbroek Hellouw Diefdijk oord hoek N 479 Hardinxveld Den Dool Waal Herwijnen Opijnen Heveringen Brielle Molen- Giessendam Dalem Ouddorp Rozenburg Vlaardingen Simons- N 477 De Waranda Zuidland eind Oud-Beijerland Sliedrecht haven Reedijk Beneden Merwede Goudriaan Helhoek N 217 Tuil Nieuwe Maa KrimpeAchten r-Lindt Sleeuwijk s Opperduit Nieuwland Loosdorp Stellendam Nieuw-Beijerland a/d Lek Noordeloos Haaften Lekkerkerk Streefkerk N 214 Strype Blaaksedijk Woudrichem Brakel Pernis Groote Lindt N3 N 480 Werkendam Heijplaat Zinkweg LeerdaZuilichemm Tinte Oosthoek De Donk Ottoland Zaltbommel Zwarte- A29 Puttershoek A15 N 489 MijnsheerenlandA16 Achterdijk Piershil Nieuw- e waal wed Minkeloos Gameren Stuifakker N 490 Lekkerland BrandwijkMer Rijswijk Vierpolders Goudswaard St. Anthonie- Slikkerveer Geldermalsen N 215 Kinderdijk A4 polder Maasdam A 2277 Giessen Beesd N 480 Vuilendam Rhenoy Overslingeland Vuurbaken Greup Dordrecht Bruchem N 218 Westmaas Zwanegat Rumpt Deil Zuidzijde Wieldrecht Asperen N 217 Gijbeland Hoornaar Hoogblok- OosterwijkAalst N 481 Molenaarsgraaf N 496 N 488 land Rockanje H Zwartsluisje Bleskensgraaf Neer-Andel a Acquoy Gellicum r Klaaswaal 's-Gravendeel in Melissant g v Alblasserdam Heenvliet lie Oudendijk Heukelum t Oudendijk Veen Hofwegen Delwijnen A15 Zwet Geervliet Rhoon N 491 Almkerk Arkel N 494 N 218 Ridderkerk Nieuwendijk Pinkeveer Hoogvliet Kedichem Nederhemert- Hernesseroord N 492 Bommels- N 488 Smitshoek kous Oud-Diemen Rietveld Noord Meteren Nieuwen- Sommelsdijk Heemstede Vijfhuizen IJmeer Nieuwendijk N 216 Linge hoorn N 493 Poortugaal Oudesluis AMSTERDAM Carnisse Barendrecht Noord Kralingen AHedelmerl e Middelharnis Wevers- Oud-Alblas Dirksland N 487 Middeldijk hoek A15 Wijk en Aalburg MookhoekOostendam A16 Ammerzoden Abbenbroek Zuid-Beijerland N 214 Giessen- GiessenburgDiemen Spijkenisse Oudekerk Schelluinen IJzeren- Stad aan 't Haringvliet Rijsoord Strijen Badhoevedorp Wijngaarden Scharendijke brug Tiengemeten Koedood Hendrik-Ido- Renesse Middelsluis A16 Schenkel- Biert Cruquius Ambacht dijk Havenhoofd N 57 N 482 Kaloeve Hank Muiden Genderen Brouwershaven Beerenplaat Barendrechtsche De Klem Oostdijk Veer Heerjansdam Gorinchem Heusden N 497 Numansdorp A15 Noordwelle Hellevoetsluis O Bennebroek Dussen Meeuwen Waardenburg N 215 ude Maas Schuring Amstel Laag- Hekelingen Heinenoord Kleine- Papendrecht Oosteind Duivendrecht EethenDalem Muiderberg Vogelenzang Lindt Nieuwe-Tonge Den Bommel Goidschalx- Boven- Oud- Goedereede Oudenhoorn Kijfhoek Zwijndrecht Baan- Neder-Hardinxveld N 830 Vuren Heusden Gooimeer Hellouw oord Zwaanshoek hoek Hardinxveld Waal Herwijnen Opijnen Herkingen Molen- Giessendam Dalem Ouddorp Simons- Zuidland eind Oud-Beijerland Oosteinde Strijensas Sliedrecht haven Reedijk Lage Zwaluwe Battenoord Beneden Merwede Tuil N 217 Amstelveen Zuidzijde Weerestein Achter-Lindt Amsterdam- Sleeuwijk N 498 Nieuw-Beijerland H Stellendam olla Moerdijk Zuidoost Weesp Haaften Gre nd Geertruidenberg velingen De Zilk sch Blaaksedijk Die Brakel N 442 p Woudrichem Noordgouwe N 59 Groote Lindt N3 Werkendam Oude-Tonge Hoofddorp Naarder- Kerkwerve Zinkweg Ouderkerk Vlijmen Zuilichem OosthoekN 498 Naarden Zaltbommel A29 Ruigenhoek Willemstad Puttershoek Raamsdonak/sveed Armstel De Horn Huizen Achthuizen N 489 Mijnsheerenland De HaarlemmerHooge Zwaluwe Trekvaart en Leidsevaart Meer Piershil ede Drunen `s-Hertogenbosch Gameren Kranen- N 490 Merw dijk Ooltgensplaat Beinsdorp Rijswijk Goudswaard HillegoSt.m Anthonie- N 215 Ooster- polder Maasdam WaalwijUitermeerk Giessen De Langstraat duinse Waspik Oude Meer Hol Bikbergen Meer Helwijk Made end Vuurbaken Halfweg Arnoud Dordrecht Oosteinde recht n 0 2,5 5 7,5 10 Bruchem Greup Zwanegat Rozenburg ei Nigte- Westmaas Nieuw-Vennep Wieldrecht Zevenbergschen G schaal kilometer Zuidzijde N 206 vecht Bussum Bruinisse Kr Hoek am N 217 Aalst m werdenWagenberg gegraven en de trekschuitdienstAbcoude er 1657 N 488 Klundert Ankeveensche H Zwartsluisje Neer-Andel Blaricum a r Klaaswaal 's-Gravendeel Melissant in rak Spiegel- Zierikzee Nieuwerkerk g Noordwijkoerhoulke t kel Hollandsch 1 : 100.000Hilversumse Oosterland v V Win Kaatsheuvel polder lie Oudendijk 's Gravenmoer Ankeveen Meent t Oudendijk Veen Aalsmeer Delwijnen Lisse Nes a/d Amstel Plassen N 491 Langeweg Almkerk Rijsenhout Nieuwendijk Bron: Provincie Zuid-HollandAnkeveen © Provincie Zuid-Holland Kartografie 201Vugh3 t Noordhoek Haarlem-Leiden ging van start. Bommels- Lisser- Zevenbergen Oosterhout Nederhemert- Hernesseroord N 488 Fijnaart ver kous broek Wa Noord Eemnes Amsterdam-Rijnkanaal Overmeer Sommelsdijk Nieuwendijk Dinteloord Terheijden Horstermeer Laren Oudesluis Baambrugge N 208 Kralingen N 443 Hedel Noordwijk aan Zee De Engel A Middelharnis Eem Rooversbroek n Dirksland l g N 487 Westeinderplassen a s Wijk en Aalburg A16 Uithoorn a te 's- Graveland Abbenes Mookhoek n l Ammerzoden Zuid-Beijerland a Burgerveen k t N 444 N 450 t h Stad aan 't Haringvliet Kudelstaart Kwakel ch c Strijen re Vinkeveensche e Scharendijke Tiengemeten Teijlingen D V Noordwijk-Binnen tel - Renesse Middelsluis Schenkel- ms Vreeland A Loenersloot dijk Kortenhoef N 451 Wetering- Hank Genderen Brouwershaven Voorhout De Klem brug Plassen Wijde Blik Heusden NumansdorpSassenheim Leimuiden Hilversum De Klei Vriezekoop Noordwelle Dussen Meeuwen N 215 Schuring Oude De Banken Eethen Kaag Wetering N 207 Oud- Nieuwe-Tonge Den Bommel Oosteinde Blokland Vinkeveen Katwijk aan Zee Roelofarendsveen Bilderdam Loenen Heusden Baarn Nieuwe Wetering Herkingen Mijdrecht Oud-Loosdrecht N 206 Klinkenberg Kager Plassen Nieuwveen Oukoop N 449 Strijensas Rijnsaterwoude N 231 Lage Zwaluwe Battenoord A44 K ro Wilnis Zuidzijde m Nieuw-Loosdrecht Langeraar m H e N 498 Katwijk a/d Rijn Warmond ol Oud-Ade Moerdijk Noordeinde lan Braassemer- Langer- M Geertruidenberg Greve ds i lingen ch meer aarsche jd Nieuwer-ter-Aa Loosdrechtsche Di re ep c Oegstgeest Rijpwetering h Noordgouwe N 59 Rijnsburg Woudse Plassen t Oude-Tonge A4 Dijk Vlijmen Kerkwerve Valkenburg N 462 N 498 N 445 Papenveer Zeven- N 206 Willemstad Raamsdonksveer Hoogehoven Zwaluwe Oud Aa Achthuizen Plassen Soest Drunen Lage -Vuursche `s-Hertogenbosch Kranen- N 461 Breukelen Ooltgensplaat Korteraar Noordse Dorp dijk N 441 Hoogmade Woubrugge Hollandsche Rading N 446 N 446 Noordsebuurt Waalwijk De Langstraat Waspik

Helwijk Leiderdorp Noorden V Valken- N 446 Made Geer e burgse Ofwegen Ter Aar c 0 2,5 5 7,5 10 h Rond 1670 wasMeer het vervoer per trekschuit op zijn hoogtepunt:Zevenbergschen in totaal 39 steden warent schaal kilometer Leiden N 463 Oud- Maarsseveen Bruinisse Kr Hoek am Rijksdorp m N 460 Wagenberg Slikkendam er Rijndijk Nieuwkoop Maaldrift Klundert Vrijhoeven Westbroek Maartensdijk Ridderbuurt Nieuwkoopsche Plassen Woerdense ak Zierikzee Nieuwerkerk lker Wassenaar Verlaat 1 : 100.000 o Oosterland V Hoge Rijndijk Maarssen Kaatsheuvel Molenaarsbuurt N 231 's Gravenmoer toen bereikbaar per trekschuit en 68% van het personenvervoerAchttienhoven liep via hetKockengen water. Den Dolder Aarlander- Maarsse- 1670 Deijl N 447 Achthoven Gnephoek veen veensche Koudekerk a/d Rijn Langeweg Bilthoven Alphen a/d Rijn PlassenBron: Provincie Zuid-Holland © Provincie Zuid-Holland Kartografie 2013 N 448 Zeger- Nieuwe-Wetering Vught Noordhoek Hoorn Zevplasenbergen Oosterhout Fijnaart Zuideinde Voorschoten Groenen- N 207 Zuidhoek Dinteloord dijk Terheijden Maarssen- Hazerswoude-Rijndijk broek Reizen tussen de HollandseZoeterwoude- steden werd dus veel gemakkelijker.Lagebroek Zakenreizigers kozen Groenekan ije N11 e Dorp M Oud-Zuilen O Bosch en Duin ude Haarzuilens De Bilt Rijn Meije Soester- N44 N 440 De Westeinde Zuidbuurt berg Vliet- N 209 Zwammer- Zegveld landen Weipoort voor de trekschuit,N 447 waardoor het handelsverkeerdam tussen de steden Kamerikgroeide. Het aantal Bent Huis ter Vleuten Heide N 206 N11 Hazerswoude-Dorp

A4 Gelderswoude O Utrecht Zeist Stompwijk Westeinde u d e Leidschendam Loete R buitenlandse reizigers in Holland nam toe. Ook in andere landen werd het systeemij Woerden n Spoelwijk Weijland Zoeter- Voorweg meerse Noordzijde N 458 Harmelen Plas Benthuizen Wilsveen Oud- Zuidzijde N 455 Bodegraven Weijpoort Hogeveen De Meern Den Haag nagevolgdVoorburg en werden trekvaarten aangelegd met doorBodegraven NederlandersNieuwerbrug bedachte technieken Boskoop N 207 Tempel N 209 N 459 Bunnik Haagoord Zoetermeer A12

Reeuwijk- Waarder Linschoten Dorp Oud- Achthoven en voorzieningen. Reeuwijk Gooland Driebergen- Waddinxveen Reeuwijksche H ol Moerkapelle la Odijk Rijsenburg n d s Kruisweg c Rijswijk Reeuwijk h Montfoort e Nootdorp IJ Driebruggen ss K el ro Noukoop m N 470 Sluipwijk m Katwijker- e Blokland N 211 laan Oukoop R i Monster Strijp jn N 209 A12 N 452 Vlieland N 454 Houten Poeldijk N 211 N 453 Plassen Hogebrug N 464 Gouda Oudewater N 211 Wateringen e t

t

Pijnacker o N 465 R IJsselstein Rolpaal Buitenlandse reizigers warene vol lof over dit nieuwe openbaar l vervoersysteem. Er zijn nds e D olla che IJss H Nieuwegein Werkhoven Mariendijk Kwintsheul N 211 N 473 Noordeinde Zevenhuizen Delft N 213 Bleiswijk N 228 Hekendorp N 439 Honselersdijk Delfgauw N 456 Den Hoorn N 456 Stein N 466 A4 Rotte- Amsterdam-Rijnkanaal't Goy N 211 's-Gravenzande veel reisverhalenN 470 bekend vanmeren toeristen uit de 18deN 207 en 19de eeuw die op die manierBenschop door Tull en 't Waal N 222 't Woudt Berkel en N 219 Naaldwijk N 472 Haastrecht N 467 Oude Leede Dijckerwaal N 467 A13 Schalkwijk N 466 Lierhand N 470 Rodenrijs N 209 Moordrecht V N 468 li Lek st N 213 Blaker Hodenpijl Bergschenhoek A20 Heenweg Nederland hebben gereisd en opgetogen warenGouderak over deze moderne comfortabele manier Vianen Hoek van Holland N 220 De Lier Oostbuurt Zeven- Oud Verlaat huizer Het Beijersche N 207 Vlist N 471 Stolwijk De Heul N 223 Abts- De Plas N 223 woude Rotte Lopik Westerlee Polsbroek Hagestein Schipluiden Bovenkerk IJssel- Kortenhoeven laan Achter- Everdingen N van vervoer. broek Schoonouwen ie Nieuwerkerk uw Lage Weg Bonrepas Achthoven e N 468 Negen- Zweth Benedenkerk W Maasdijk a/d IJssel C a huizen a ter Kande- N 471 Terbregge N 219 Lexmond la w laar n eg Benedenheul Bovenberg dk N 209 Tienhoven Sluis a Gaag l n e aa Kerkbuurt s l s Schoonhoven Culemborg J Ameide Beusichem I

e N 210

h Hoogewaard

c

Capelle s d Berkenwoude Kadijk a/d IJssel n De Hem a Zijderveld A20 ll Maasland l o Hei- en Boeicop Groot Hitland Bergambacht a Kralingsche H na Schenkel ka Plas Ouderkerk Gelkenes e Langerak d a/d IJssel Benedenberg e w Oostvoornse Nieuwpoort r Kruininger- N15 e N 484

Meer M gors A20 Broek N 210 Maassluis N 478 Ammerstol Kortgerecht Groot-Ammers Overheicop Rotterdam N 475 Graafland Middelkoop Meerkerk Schiedam Krimpen a/d IJssel Oostvoorne Kralingse Lek N 216 Schoonrewoerd N 218 Veer N 476 Hoek N 474 Hoogeind Leerbroek Diefdijk Brielle N 479 Den Dool Heveringen Vlaardingen Rozenburg N 477 Varen net als toen | 5 De Waranda Goudriaan Helhoek Nieuwe M Krimpen aas Opperduit a/d Lek Noordeloos Nieuwland Loosdorp Lekkerkerk Streefkerk N 214 Strype Pernis Heijplaat N 480 Tinte De Donk Ottoland Leerdam Zwarte- A15 A16 Achterdijk waal Nieuw- Minkeloos Stuifakker Brandwijk Vierpolders Slikkerveer Lekkerland Geldermalsen A4 Kinderdijk A 2277 Beesd N 480 Vuilendam Rhenoy Overslingeland N 218 Asperen Rumpt Deil Gijbeland Hoornaar Hoogblok- Oosterwijk N 481 Molenaarsgraaf Rockanje N 496 Bleskensgraaf land Acquoy Gellicum Alblasserdam Heenvliet Heukelum Hofwegen A15 Zwet N 494 Geervliet Rhoon Ridderkerk Pinkeveer Arkel N 218 Hoogvliet Kedichem N 492 Smitshoek Rietveld Meteren Nieuwen- N 216 Linge hoorn N 493 Poortugaal Carnisse Barendrecht Noord Wevers- Oud-Alblas Middeldijk A15 hoek Oostendam Abbenbroek N 214 Giessen- Giessenburg Spijkenisse Oudekerk Schelluinen IJzeren- Rijsoord Wijngaarden brug Koedood Hendrik-Ido- A16 Biert Ambacht Havenhoofd N 57 Barendrechtsche N 482 Kaloeve Oostdijk Beerenplaat Heerjansdam Gorinchem N 497 Veer A15 Hellevoetsluis O Waardenburg ude Maas Laag- Hekelingen Heinenoord Kleine- Papendrecht Oosteind Dalem Lindt Boven- Goedereede Oudenhoorn Goidschalx- Kijfhoek Zwijndrecht Baan- Neder-Hardinxveld N 830 Vuren Hellouw oord hoek Hardinxveld Waal Herwijnen Opijnen Molen- Giessendam Dalem Ouddorp Zuidland Simons- eind Oud-Beijerland Sliedrecht haven Reedijk Beneden Merwede N 217 Tuil Achter-Lindt Sleeuwijk Stellendam Nieuw-Beijerland Haaften Blaaksedijk Woudrichem Brakel Groote Lindt N3 Werkendam Zinkweg Zuilichem Oosthoek Zaltbommel A29 Puttershoek N 489 Mijnsheerenland Piershil e wed Gameren N 490 Mer Rijswijk Goudswaard St. Anthonie- N 215 polder Maasdam Giessen

Vuurbaken Greup Dordrecht Bruchem Westmaas Zwanegat Zuidzijde Wieldrecht N 217 Aalst N 488 H Zwartsluisje Neer-Andel a r Klaaswaal 's-Gravendeel in Melissant g v lie Oudendijk t Oudendijk Veen Delwijnen N 491 Nieuwendijk Almkerk Nederhemert- Hernesseroord Bommels- N 488 kous Noord Sommelsdijk Nieuwendijk Oudesluis Hedel Kralingen Middelharnis Dirksland Wijk en Aalburg N 487 A16 Zuid-Beijerland Mookhoek Ammerzoden Stad aan 't Haringvliet Strijen Scharendijke Tiengemeten Renesse Middelsluis Schenkel- dijk Hank Genderen Brouwershaven De Klem Heusden Numansdorp Noordwelle Dussen Meeuwen N 215 Schuring Eethen Nieuwe-Tonge Den Bommel Oud- Heusden Herkingen Strijensas Battenoord Lage Zwaluwe

Zuidzijde N 498 Ho llan Moerdijk Geertruidenberg Grevelin dsc gen h D iep Noordgouwe N 59 Oude-Tonge Kerkwerve Vlijmen N 498 Willemstad Raamsdonksveer Achthuizen Hooge Zwaluwe Drunen Kranen- `s-Hertogenbosch dijk Ooltgensplaat Waalwijk De Langstraat Waspik Helwijk Made 0 2,5 5 7,5 10 Zevenbergschen schaal kilometer Bruinisse Kr Hoek am Wagenberg me r Klundert

ak Zierikzee Nieuwerkerk lker 1 : 100.000 o Oosterland V Kaatsheuvel 's Gravenmoer

Langeweg Bron: Provincie Zuid-Holland © Provincie Zuid-Holland Kartografie 201Vugh3 t Noordhoek Zevenbergen Oosterhout Fijnaart Dinteloord Terheijden TERUG NAAR DE INHOUD HOOFDSTUK Achtergrondinformatie voor de docent

1 Dankzij de kracht van het paard De trekschuit werd voortgetrokken door een paard. De knecht en het trekpaard volgden het jaagpad dat aan één kant van de vaart lag. De lijn van het paard naar de schuit was zo’n 60 meter lang. Als er in draf getrokken moest worden, werden er soms twee paarden ingezet. De schipper bediende het roer, de knecht maakte het touw los en vast en op het paard zat een derde bediende, die het paard over het jaagpad langs de vaart stuurde. Dit ‘jagertje’ was vaak een jongen van een jaar of veertien.

De meeste trekschuiten konden zo’n 24 tot 30 passagiers vervoeren. Een overkapping op de boot, denk aan een soort huifkar, zorgde ervoor dat de reizigers tegen weer en wind werden beschermd.

Vanaf midden 17e eeuw voeren er trekschuiten met een 1e en 2e klas. De 1e klas was de roef, een soort huisje op de boot, met een uitgang aan de achterzijde van de trekschuit. Onderweg kon je in de roef lezen, praten, kaarten, tabak pruimen of roken uit een Goudse pijp. Passagiers van de 2e klas namen plaats in het ruim. Hier was aan één kant een opening om in- en uit te stappen en waar daglicht en frisse lucht doorheen kwam.

In de 18e eeuw volgde nog een luxer type: met een serie vensters aan beide zijden van de tent en de roef. Het grootste type trekschuit had een lengte van 15,3 meter en een breedte van 2,6 meter en er konden zo’n 35 reizigers mee.

Het laten varen van trekschuiten in een regelmatige dienstregeling was een hele onderneming. De trekschuit tussen Haarlem en Leiden ging bijvoorbeeld acht keer per dag vanuit beide richtingen. De eerste schuit vertrok om 5.30 uur. De laatste om 23.00 uur, dat was de nachtschuit, waar je zelfs in kon slapen.

De onderneming had schepen, paarden, stallen en medewerkers nodig. Aan de rand van de stad, bij de stadspoort, stonden vaak een paardenstal en een wachtlokaal. Hier kochten passagiers hun kaartjes voor een rit naar de volgende stad. Langs de route waren verder veel ‘voorzieningen’ nodig: een verhard jaagpad, bruggetjes, hekwerken, rollepalen, toiletten en commissaris- of veerhuisjes.

De schippers moesten tol betalen bij de tolhuizen of tolhekken. Op die manier konden de steden wat extra geld verdienen voor het in bedrijf houden van de trekschuitdienst. Daarom stonden er vaak tolhuizen langs de trekvaarten. Passagiers van de trekschuit hoefden daar niet te betalen: zij hadden vóór vertrek al een kaartje voor de reis van stad tot stad gekocht.

Varen net als toen | 6 TERUG NAAR DE INHOUD HOOFDSTUK Achtergrondinformatie voor de docent

1 Buitenhuizen langs het water De trekvaarten hebben ook een rol gespeeld in de opkomst van de buitenhuizen. Vanaf de 17de eeuw lieten rijke stadsbewoners buitenhuizen (buitenplaatsen) aanleggen. Dat waren luxe woonhuizen die een eind buiten de stad lagen, meestal met een grote tuin erbij, vaak omringd door een flink stuk bos. Daar ontvluchtten zij in de zomermaanden de stad om op hun buitenplaats te genieten van de buitenlucht en van schoon drinkwater. Het was in die tijd namelijk geen pretje om ’s zomers in de stad te wonen waar de grachten stonken doordat er nog geen riolering bestond.

Veel van deze buitenplaatsen zijn aangelegd in de binnenduinrand en langs het water. Op die manier waren de buitenplaatsen goed te bereiken. Er zijn veel buitenhuizen aangelegd langs trekvaarten en bestaande landgoederen werden door de aanleg van de trekvaart beter toegankelijk, doordat ze niet alleen via de weg, maar nu ook via het water bereikbaar waren. Op de buitenplaatsen vermaakten de stadsbewoners zich de hele zomer met het ontvangen van bezoek en het drinken van thee in de theekoepels, die op de weg of over het water uitkeken. Ze maakten uitstapjes met hun rijtuigen of gingen met een bootje het water op. Er werd veel gejaagd op wild en vogels. ‘s Avonds speelden ze kaartspelletjes, maakten muziek of lazen elkaar gedichten voor.

De buitenhuizen waren alleen bedoeld als zomerverblijf. In het voorjaar gaf de eigenaar van een buitenplaats zijn personeel opdracht om het buitenhuis in orde te maken. Dan werden de open haarden gestookt om het vocht uit het huis te verdrijven en werd het koper en zilver gepoetst. Alles werd in orde gemaakt voor het zomerverblijf van de familie. In mei werden de dienstmeisjes vooruit gestuurd met het linnengoed en de kleding, daarna arriveerde de familie op het buitenhuis.

Als het in oktober buiten koud en donker werd, verhuisden de families met hun hele hebben en houwen weer terug naar de stad en werden de buitenhuizen op slot gedaan. Alleen het meubilair bleef achter. Pas later werd het gebruikelijk om er ook ’s winters te blijven wonen.

De buitenplaatsbezitters maakten de reis naar buiten zelf niet met de trekschuit, maar met hun eigen jacht of met een gehuurd schip of rijtuig. Ook het vervoer van spullen voor de buitenhuizen ging niet met de trekschuit. De families hebben de trekschuit wel vaak gebruikt voor visite die op bezoek wilde komen en voor hun afspraken in de stad, want hun werk lag geen maanden stil.

Varen net als toen | 7 TERUG NAAR DE INHOUD HOOFDSTUK Achtergrondinformatie voor de docent 1

Transport over de waterweg De meeste trekvaarten zijn speciaal aangelegd of geschikt gemaakt voor personenvervoer. Het was dan ook niet de bedoeling dat in de trekschuit goederen werden vervoerd. Alleen wat handbagage was toegestaan. Je kon ook brieven meegeven, die dan vaak bij bruggen werden afgegeven aan de postbode, die ze in het dorp bezorgde. Groente, fruit, vis en allerlei andere soorten vracht moesten met vrachtschepen of pakketschuiten worden vervoerd. Soms voeren die schepen ook via dezelfde wateren als de trekschuit, soms moesten ze een andere route nemen, dat was per gebied verschillend.

De trekschuit was ruim twee eeuwen lang hét vervoermiddel voor groepen personen. Tussen 1630 en 1860 zijn miljoenen mensen varend van stad tot stad vervoerd. De trekschuitbedrijven vormden met elkaar een flinke bedrijfstak, waarin schippers, stalknechten, tolgaarders en kruiers werkten.

Vanaf de komst van de stoomtrein in 1839 kwam daar een einde aan. Toen werd de eerste spoorweg in Nederland, tussen Amsterdam en Haarlem, in gebruik genomen. In 1842 werd die doorgetrokken naar Leiden en in 1847 ging de trein naar Rotterdam rijden. Het spoorwegnet breidde zich snel uit en vanaf dat moment werd de trekschuit ‘ouderwets’ gevonden!

De vaarten gingen nu gebruikt worden voor andere vormen van scheepvaart. Groenten, fruit, bloembollen en andere tuinbouwproducten werden allemaal met schepen van het land naar de stad gebracht. Dat bleef zo tot ongeveer 1950, toen vrachtauto’s de goederenscheepvaart overnamen. De oude vaarten liggen er echter nog steeds. Die hebben nu vooral een recreatieve functie én ze dienen als aan- en afvoerkanaal voor de waterschappen.

Varen net als toen | 8 TERUG NAAR DE INHOUD HOOFDSTUK Achtergrondinformatie voor de docent 1

Erfgoed om te bewaren Van het reizen met de trekschuit zijn in onze tijd nog heel wat sporen terug te vinden. De vaarten zelf lopen nog steeds door het landschap en aan de jaagpaden, de bruggen en bepaalde gebouwen op de oevers is nog steeds te zien dat deze vaarten oorspronkelijk zijn aangelegd voor vervoer met trekschuiten.

Langs alle vaarten zijn diverse jaagbruggen te zien, met aan de kant van het water een lage leuning waarover het touw van de schuit gleed. Langs de Haarlemmertrekvaart is het gerestaureerde Tolhuis Oegstgeest nog te zien. Bij de Delftsche Schouw is het Commissarishuis nog aanwezig en in Overschie staat nog het oude Veerhuis van de trekschuit naar Delft.

Ook straatnamen, schilderijen, en andere kunstwerken houden de herinnering aan de tijd van de trekschuitdienst levend. Het beeld wordt voor een groot deel bepaald door de oude stadscentra, zoals Haarlem, Den Haag, Delft en Leiden, met daartussen pittoreske dorpen, prachtige buitenplaatsen, landgoederen met theekoepels, koetshuizen, orangerieën en een slinger van natuur- en recreatiegebieden.

Varen net als toen | 9 Lessen opzet en verantwoording

2 Kracht van erfgoededucatie

Opzet lessen Bij het erfgoedproject ‘Varen net als toen’ zijn drie lessen ontwikkeld: een introductieles in de klas, een kernles op locatie (het maken van een vaartocht) en een afsluitende reflectieles op school. Deze drie lessen vormen samen een volwaardig leerproces.

Doelgroep De lessen zijn bedoeld voor leerlingen van groep 5 t/m 8 in het basisonderwijs. U kiest zelf welke insteek u de lessen geeft: verkeer en openbaar vervoer, de buitenhuizen (Gouden Eeuw) en de trekvaarten als erfgoed. Maak met de lessuggesties en opdrachten voor de leerlingen dit project snel en eenvoudig op maat voor uw eigen klas, niveau van uw groep en onderwerp dat het beste past in uw onderwijsprogramma.

Doelen Leerlingen leren over de ontstaansgeschiedenis van de trekvaarten en hoe dit verbonden is met de ontwikkeling van het verkeer en het vervoer van personen en goederen. Leerlingen herkennen in het landschap de trekvaarten en de sporen van het reizen met de trekschuit. Leerlingen leren door lessen over de trekvaarten over de cultuurhistorische waarden van hun eigen omgeving.

De kracht van erfgoededucatie kenmerkt zich door: het aanzetten tot historisch redeneren, leren waarnemen en het verwoorden van waarnemingen.

Aanzetten tot historisch redeneren: Lessen over erfgoed lenen zich uitstekend voor het ontwikkelen van historisch denken en redeneren. Voor deze ontwikkeling is het belangrijk dat u de leerlingen zo veel mogelijk actief aan de slag laat gaan met het stellen van vragen over het verleden, het gebruik en onderzoeken van historische bronnen en het leren argumenteren. Ook vormen leerlingen een context door een voorwerp of een handeling te zien, te voelen en te ruiken, het bekijken van foto’s, het zien van voorbeelden, het beschrijven in definities, in eigen woorden te beschrijven, tekeningen te maken, overeenkomsten en verschillen aangeven, etc.

Leren waarnemen: Erfgoed is overal om ons heen, in het landschap, de gebouwde omgeving, dichtbij en veraf. Het leren kijken hiernaar maakt een wezenlijk onderdeel uit van uw erfgoedlessen. Want, heb je gezien waar het jaagpad ligt waar de paarden de schuit trekken? Zie je de buitenhuizen onderweg? Hoe ziet het landschap rondom de trekvaarten eruit? Het leren kijken staat in het teken van waarnemen: wat zie ik, waar ben ik? Dit is de eerste stap van de geografische vierslag: waarnemen, herkennen, verklaren en waarderen. Erfgoed is hierbij de primaire instructiebron. Waarnemen leidt tot herkennen: heb je dit wel eens vaker gezien? Daarna kunnen leerlingen verklaren wat ze zien: waarom ziet het er hier zo uit, hoe komt dat? Uiteindelijk leidt dat tot het waarderen van het erfgoed: wat vind ik hiervan, moet dit bewaard worden voor later? Verklaren en betekenisgeving beginnen met waarnemen. Neem de tijd om uw leerlingen bewust te leren kijken naar de sporen uit het verleden van het reizen met de trekschuit.

Varen net als toen | 10 Lessen opzet en verantwoording

Het verwoorden van de waarnemingen: Erfgoededucatie wordt effectiever door het 2 gebruik van taaldenkgesprekken en deze taalactiviteiten zorgen voor een uitbreiding van de woordenschat en stimuleren de taalontwikkeling. In taaldenkgesprekken verwoorden leerlingen hun denkstappen en leerervaringen. In het competent worden in het waarnemen, herkennen, verklaren en waarderen van het erfgoed vormen deze taaldenkgesprekken een belangrijke rol.

Tot slot gaat erfgoededucatie om: het besef dat erfgoededucatie niet iets nieuws of extra’s is. Zet erfgoedlessen in bij aardrijkskunde, geschiedenis, als taalactiviteit of binnen lessen cultuureducatie.

het werken aan de kerndoelen: 12. De leerlingen verwerven een adequate woordenschat en strategieën voor het begrijpen van voor hen onbekende woorden. Onder ‘woordenschat’ vallen ook begrippen die het leerlingen mogelijk maken over taal te denken en te spreken. 47. De leerlingen leren de ruimtelijke inrichting van de eigen omgeving te vergelijken met die in omgevingen elders, in binnen- en buitenland, vanuit de perspectieven landschap, wonen, werken, bestuur, verkeer, recreatie, welvaart, cultuur en levensbeschouwing. 50. De leerlingen leren omgaan met kaart en atlas, beheersen de basistopografie van Nederland, Europa en de rest van de wereld en ontwikkelen een eigentijds geografisch wereldbeeld.

51. De leerlingen leren gebruik te maken van eenvoudige historische bronnen, zoals aanwezig in ons cultureel erfgoed, en ze leren aanduidingen van tijd en tijdsindeling te hanteren. 52. De leerlingen leren over kenmerkende aspecten van de volgende tijdvakken: jagers en boeren; Grieken en Romeinen; monniken en ridders; steden en staten; ontdekkers en hervormers; regenten en vorsten; pruiken en revoluties; burgers en stoommachines; wereldoorlogen en holocaust; televisie en computer. 55. De leerlingen leren op eigen werk en dat van anderen te reflecteren. 56. De leerlingen verwerven enige kennis over en krijgen waardering voor aspecten van cultureel erfgoed.

het durven vervangen van lessen uit de methoden geschiedenis, aardrijkskunde, Nederlands en cultuureducatie door erfgoedlessen. Koppel het erfgoed in de eigen omgeving aan de onderwerpen: verkeer en openbaar vervoer, de buitenhuizen (Gouden Eeuw) en de trekvaarten als erfgoed.

het communiceren met ouders over de doelen van erfgoededucatie en de lessen die u geeft.

Varen net als toen | 11 Lessen opzet en verantwoording 2

Benodigdheden digitale presentatie digibord met internetverbinding print van de opdrachten

Tijdsduur 60 minuten

Wat vertelt het verhaal van de trekvaarten ons over de geschiedenis van het verkeer en vervoer tussen de Zuid-Hollandse steden? Het activeren van voorkennis in een introductieles voorafgaand aan een vaartocht met de trekschuit zorgt ervoor dat leerlingen dat wat ze gaan zien kunnen verbinden aan wat ze al weten. Het maakt dat leerlingen tijdens het beleven zinvol bezig zijn met het begrijpen, integreren en toepassen van nieuwe kennis, vaardigheden en attituden. Dit vraagt om voorbereidende leeractiviteiten in de klas en is een onmisbaar onderdeel van goede lessen. !

• Bekijk de korte film (2:35 min) over de Trekvaarten. U vindt deze via youtube met de zoekwoorden Erfgoedhuis Zuid-Holland en Trekvaarten. (Directe link: https://www.youtube.com/watch?v=V2W3htGffvg )

• Start de digitale presentatie en lees de tekst van hoofdstuk 4 voor. Op deze manier vertelt u het verhaal van de trekvaart aan de hand van een aantal historische bronnen. Tevens leren leerlingen op deze manier dat veel informatie over het verleden is terug te vinden in bronnen als schilderijen en tekeningen. Deze bronnen worden vaak bewaard in een archief of in een museum. Stel vragen tijdens de presentatie als: Waarom zie je hier alleen schilderijen en tekeningen als historische bron? Welke verschillen en overeenkomsten zie je op schilderijen en tekeningen met de tijd waarin we nu leven? (Denk aan kleding van de mensen, het straatbeeld, etc.) Waarom bewaren we deze bronnen? Waar worden deze bronnen bewaard?

• Welke insteek wilt u kiezen bij de lessen over de Trekvaarten? We geven u een aantal tips voor het stellen van historische vragen vanuit verschillende invalshoeken: verkeer en openbaar vervoer, buitenhuizen, trekvaart als erfgoed.

Varen net als toen | 12 Lessen opzet en verantwoording 2

Verkeer en openbaar vervoer - Wat betekenden de trekvaarten voor het vervoer van personen in de Gouden Eeuw? - Hoe heeft de komst van de stoomtrein het gebruik van de trekschuit beïnvloed?

Besteed hierbij ook aandacht aan de specifieke kenmerken van het tijdvak burgers en stoommachines door uit te leggen dat de komst van de stoommachine (stoomtrein) heeft geleid tot het einde van de trekvaart.

Buitenhuizen (Gouden Eeuw) - Waarom zijn de buitenhuizen dicht bij een trekvaart gebouwd? - Welke rol speelden de theehuizen aan het water in de Gouden Eeuw?

Tip: bekijk hier ook de korte film (3:11 min) over de Buitenhuizen. U vindt deze via youtube met de zoekwoorden Erfgoedhuis Zuid-Holland en Een luxe zomerhuis. (Directe link: https://www.youtube.com/watch?v=tG22jjZppyQ&feature=youtu.be )

Besteed hierbij ook aandacht aan de specifieke kenmerken van het tijdvak regenten en vorsten door uit te leggen dat de bouw van de buitenhuizen een gevolg was van de rijkdom in de Gouden Eeuw.

Trekvaarten als erfgoed - Welke sporen van het reizen met de trekschuit herken je nu nog? - Waarom bewaren we de herinneringen aan het reizen met de trekschuit voor later?

Laat leerlingen ook zelf twee vragen opschrijven. Wat willen zij nog weten over het reizen met de trekschuit? Zorg dat de leerlingen hun vragen meenemen tijdens de vaartocht. Stimuleer de vaardigheid van het leren stellen van historische vragen. Besteed ook taalkundig aandacht aan het construeren van goede vragen.

Bespreek opdracht 1 van het werkblad voor de leerlingen.

Varen net als toen | 13 Lessen opzet en verantwoording 2

Benodigdheden Opdracht 2 van werkblad voor leerlingen en schrijfgerei Brochure vaartocht

Tijdsduur Afhankelijk van de tocht die u kiest.

Het beleven van het erfgoed is een centraal begrip in de didactiek voor erfgoededucatie. Confrontatie met erfgoed maakt uw leerlingen een leerervaring rijker: het zien van de paarden, het varen op het water met de trekschuit en het horen van de verhalen die erbij horen. Dit is de kernles.

Zorg voor voldoende begeleiding.

Lees de brochure door, laat ook begeleidende ouders de brochure lezen.

Vertel de leerlingen vooraf wat ze kunnen verwachten en welke afspraken u maakt over het gedrag op de boot, ook met het oog op de veiligheid.

Neem alvast de vragen door die bij de opdracht op de boot horen.

Wijs de leerlingen op de sporen uit de verschillende tijdsperioden. Dit kun je tijdens de vaartocht goed zien. Vraag aan de gids/rondleider op de boot naar deze specifieke sporen uit de verschillende eeuwen.

Varen net als toen | 14 Lessen opzet en verantwoording 2

Benodigdheden Kaarten/atlas Opdracht 3

Tijdsduur 60 minuten

Een volwaardig leerproces is pas compleet als er ook gereflecteerd wordt. Met deze derde stap, het reflecteren op wat is geleerd over de trekvaarten en beleefd tijdens de vaartocht, wordt het eigenlijke leereffect bij leerlingen bereikt. Leerlingen moeten zo hun leerervaring onder woorden brengen.

Bespreek opdracht 2 die op de trekschuit is gemaakt. Wat viel op? Geef eventueel ruimte om nog aan deze vragen te werken.

Maak opdracht 3 van het werkblad en reflecteer samen met de leerlingen op wat ze geleerd en beleefd hebben. Laat de leerlingen hun vragen die ze gesteld hebben in opdracht 1 nu beantwoorden. Zoek samen op via www.ns.nl hoelang de treinreis van Haarlem naar Leiden duurt tegenwoordig.

Presenteren: laat een paar leerlingen hun tekeningen presenteren aan de klas. Laat ze zelf uitleg geven. Bespreek de verschillen en de overeenkomsten. Laat een aantal andere leerlingen hun twee vragen(opdracht 1) met antwoorden (opdracht 3) presenteren aan de klas.

Beantwoord samen de vraag: Waarom bewaren we de trekvaarten voor later?

Varen net als toen | 15 Voor leerlingen

A Leg in je eigen woorden uit wat een trekvaart, een trekschuit en een jaagpad is.

B Noem zo veel mogelijk vervoermiddelen die wij nu gebruiken.

C Waarom was de trekschuit in de 19e eeuw ineens niet meer zo populair?

D Wat zou jij nog willen weten over het varen met de trekschuit? Schrijf twee vragen op en neem deze twee vragen mee naar de vaartocht met de trekschuit:

1.

2.

Varen net als toen | 16 Voor leerlingen

Kijk tijdens de vaartocht goed om je heen. Als de boot onderweg stopt, beantwoord je de volgende vragen:

A Hoe heet de trekvaart waar je nu vaart?

B Bij welke plaats zijn jullie aan boord gegaan en waar worden jullie naartoe gebracht?

C Noem drie dingen die je hier ook in de Gouden Eeuw zou hebben gezien als je op de trekschuit zat. Tip: vraag het aan de gids op de boot.

D Hoeveel meter zit er tussen het jaagpad en de trekschuit?

E Hoe heet het paard dat de boot trekt?

F Hoeveel buitenhuizen heb je onderweg gezien? Welke namen hebben deze buitenhuizen?

G Onder hoeveel bruggen is de boot gevaren?

H Teken hier hoe het paard aan de boot vastzit.

I Zoek antwoord op de twee vragen die jij in opdracht 1 hebt gesteld.

Varen net als toen | 17 Voor leerlingen

A Kijk op de kaart (in de atlas) en zoek op waar je precies hebt gevaren.

B Heb je een buitenhuis gezien of bezocht? Waar staat dit buitenhuis op de kaart?

C Zie je nog meer trekvaarten in Zuid-Holland?

D Hoe lang heb je over de reis gedaan met de boot?

E Zoek uit op www.ns.nl: Als je van Haarlem naar Leiden wilt reizen, hoe lang doe je daar nu over met de trein? Hoe lang deed je er in de Gouden Eeuw over met de trekschuit van Haarlem naar Leiden?

F Beantwoord de twee vragen die je in opdracht 1 hebt gesteld.

G Noem drie dingen die je hebt geleerd over het reizen met de trekschuit.

H Maak één tekening waarin je duidelijk twee tijden ziet van het varen met de trekschuit: in de Gouden Eeuw en zoals je nu hebt gevaren.

Varen net als toen | 18 VOUWBLAD Voor leerlingen

1 2 3 4

5 6 7 8

9 10 11 12

13 14 15 16

Varen net als toen | 19 Digitale presentatie

4 Varen, net als toen

Plaatje 1 (titelblad) Zo! Dát ziet er gezellig uit! Lekker varen in een bootje. Zullen wij dat ook gaan doen? Maar dan maken we er iets bijzonders van, dan gaan we “Varen, net als toen”. De naam van het project dat wij gaan doen, zie je bovenaan staan. Wat zou er bedoeld worden met deze titel?

2 Lang geleden, in de tijd van regenten en vorsten, waren er nog niet zoveel wegen als nu. En veel van die wegen waren gewoon van zand. Geen probleem, want auto’s of treinen waren nog niet uitgevonden. De mensen reisden met de postkoets en soms mocht er iemand meeliften met een goederenschuit. De passagiers vonden het varen met zo’n boot eigenlijk veel prettiger dan die hobbelige postkoets. Ze wilden een schuit speciaal voor het vervoer van mensen.

3-4-5 De steden, bijvoorbeeld Haarlem, ’s-Gravenhage, Delft of Leiden, vonden het belangrijk dat er meer mensen hun stad kwamen bezoeken. Dus wilden de stadsbestuurders dat er iedere dag gevaren kon worden tussen deze steden. Daar hadden zij best wel wat geld voor over. En dat geld, dat was nodig, want er moest veel werk verzet gaan worden: er waren vaarten nodig.

6 Op veel plaatsen in Nederland werden toen diepe gangen gegraven waar water in kon stromen. Bij dat graven van zo’n nieuwe waterweg waren veel mensen betrokken. Kun jij bedenken welke mensen, met welke beroepen? Als er al een riviertje in de buurt lag, was dat mooi meegenomen, dat scheelde weer een stukje graven. Als de vaart klaar was, werd de schuit erin gelegd. Klaar voor vertrek!

7 Boten kenden de mensen al heel lang, maar eigenlijk moet je hier meer denken aan een schuit. Met zo’n schuit zeilen over een smalle vaart, dat gaat niet, en bovendien ben je dan afhankelijk van de wind. Toen werd bedacht om een paard de boot te laten trekken, je begrijpt nu waar de namen trekschuit en trekvaart vandaan komen.

8-9 Het paard liep op een pad langs de oever. De schuit zat met een lange lijn vast aan het paard. Dit trekken van het paard heet: jagen. En het pad werd daarom het jaagpad genoemd. Hier en daar kun je die oude jaagpaden nog vinden. Als het paard een dagje ziek zou zijn, hoeveel mensen zou je dan nodig hebben om die paardenkracht te vervangen, denk je?

10 Er konden wel 30 mensen tegelijk mee met de trekschuit. De schippers maakten hun boten steeds mooier. Eerst hadden de passagiers alleen maar een soort tent waar ze onder konden schuilen als het regende, maar later maakten de schippers een echt huisje. Een roef, zo werd het huisje op de boot genoemd. Er was zelfs een 1e en een 2e klas.

Varen net als toen | 20 Digitale presentatie

11-12 4 In de roef zaten allemaal raampjes. Tijdens zo’n vaartocht kon je dus lekker naar buiten kijken. Wat zouden de reizigers hebben gezien, denk je? Maar ook binnen was er veel te doen: gezellig kletsen, pijpje roken, breien… Veel mensen schreven brieven of gedichten over hun reis met de trekschuit, zo weten we nu hoe ze er toen over dachten.

13 De passagiers vonden het vooral fijn dat de trekschuit precies op tijd vertrok en aankwam. Bij de opstapplaats kocht je een kaartje en dan kon je instappen. De trekschuit voer de hele dag, van ’s morgens vroeg tot ’s avonds laat. De schippers hadden heel wat te regelen. Ze moesten boten hebben, paarden, paardenstallen, een wachtlokaal voor de passagiers en geld om de tol te kunnen betalen.

14 Onderweg kwam het paard hier en daar obstakels tegen, bijvoorbeeld een brug of een hek. Dat was even puzzelen met het touw! Maar daar was de knecht voor: die knoopte snel het touw los en voorbij het obstakel weer vast. Zo kon het paard rustig doorlopen en liep de vaartocht geen vertraging op. Bij een bocht in de vaart was het wéér even opletten. De schuit mocht niet tegen de kant op botsen. Daarom was de rolpaal wel een handige uitvinding. Daar rolde het touw langs, niets aan de hand…!

15-16 De trekschuit was twee eeuwen lang hét vervoermiddel waar de passagiers erg tevreden over waren. En de schippers verdienden geld, want er gingen enorm veel mensen mee. Pas in de 19e eeuw was het afgelopen… toen werd de trein uitgevonden. En die ging heel wat sneller! Reizigers kozen toen voor die moderne manier van reizen. De trekschuit vonden ze maar ouderwets….

17-18 De mooiste tijd van de trekschuit was de 17e eeuw. Die eeuw werd later de Gouden Eeuw genoemd, omdat er veel geld verdiend werd in ons land, vooral door de handel. De kooplieden, beter gezegd: verkoop- lieden, werden rijk van hun handel en veel van deze mensen hadden twee huizen: een huis in de stad en een huis buiten de stad, een “buitenhuis” dus.

19-20 Sommige kooplui waren bijna ontdekkingsreizigers, ze reisden over de hele wereld en brachten bijzondere zaken mee uit verre landen, zoals tulpen, papegaaien of olifanten! Dit wilden ze maar al te graag showen aan hun visite. En zelf wilden ze eigenlijk ook wel gezien worden, dus gingen ze dicht langs het water uitgebreid thee drinken in hun theehuis.

21-22 De dienstmeisjes, de kok en de tuinmannen gingen aan het begin van de zomer met alle spullen naar het buitenhuis. Zij reisden dan met de trekschuit. Als alles klaar was, kwam de familie naar het huis, die reisde met hun eigen koets. De familie bleef de hele zomer in het buitenhuis. En omdat het huis aan de trekvaart lag, kon de visite er gemakkelijk komen met de trekschuit.

Varen net als toen | 21 Digitale presentatie

23-24 4 Bij zo’n groot huis hoorde ook een heel grote, mooie tuin. De frisse buitenlucht en het schone water in de vijver vonden de mensen superfijn, dat was wel even beter dan in de stad. In de Gouden Eeuw was er, gek genoeg, nog geen riolering. Alle viezigheid belandde gewoon in het water. Lekker stinken daar… Dan is het buiten de stad wel beter!

25 De vaarwegen werden ook voor het vervoer van goederen gebruikt, die gingen mee op vrachtschepen of pakketschuiten. Langzaamaan kwamen er steeds meer vaarwegen. En al die vaarwegen werden op elkaar aangesloten. Zo ging er een netwerk ontstaan. Daardoor kon je bijvoorbeeld reizen van Zuid-Holland naar Groningen, via verschillende vaarten. Hoe minder de reizigers moesten overstappen, hoe fijner ze dat vonden. De dienstregeling moest dus aansluiten.

26 Hier zie je de Haarlemmertrekvaart, de Vliet en de Schie.

27 Veel mensen, die in deze tijd leven, vinden geschiedenis belangrijk. Ze vinden het leuk om te weten hoe je vroeger kon reizen. De trekschuit is eigenlijk het begin van het openbaar vervoer. Die sporen uit het verleden noemen we: erfgoed. De trekvaarten en de trekschuiten zijn dus erfgoed. Hier is nu veel aandacht voor. Oude bruggen worden weer mooi opgeknapt en monumenten, zoals het Tolhuis, worden gerestaureerd.

28 Vaar gerust eens mee op deze “ouderwetse” manier! En misschien heb je geluk: en wordt de trekschuit getrokken door een paard! Dat is “Varen, net als toen!”

Varen net als toen | 22 COLOFON

Achtergrondinformatie voor de leerkracht “De trekschuit, start van het openbaar vervoer” Excursieprogramma naar buitenhuizen, erfgoedinstellingen en/of relevante bedrijven Routebeschrijvingen van de diverse vaartochten Hofcultuur, drs W.F.Hofstra, Den Haag, www.hofcultuur.nl Marca Bultink Communicatie|Cultuurhistorie, drs M.C.J. Bultink, Hillegom, www.marcabultink.nl

Lessen (opzet en verantwoording) en opdrachten leerlingen Zeeman & de Regt Onderwijskundigen, Hengelo/Oss, www.zeemanderegt.nl

Vormgeving lesmateriaal, promotie-items en begeleiding drukwerk Mooijontwerp, visuele identiteit en vormgeving, www.mooijontwerp.nl

Projectleiding Erfgoedhuis ZH, Thea de Langen, www.erfgoedhuis-zh.nl

Met zeer veel dank aan:

Rondvaartonderneming “Rondvaart Rondvaartonderneming “De Ooievaart” Stichting Herstel Trekvaart Leiden-Delft Leiden” / “Rondvaart Bollenstreek” Den Haag Bart Carpentier Alting Jack Geerlings en de gidsen tijdens de Peter Duivesteijn, Wimmie Hofstra en vaartochten de gidsen tijdens de vaartochten www.rondvaartleiden.nl / www.ooievaart.nl / www.varenbollenstreek.nl www.vlietvaart.nl

“Varen, net als toen” is een product van de Erfgoedtafel Trekvaarten, die hiermee de kennis en beleving van de Haarlemmertrekvaart, Vliet en Schie wil bevorderen en stimuleren. Een leuke, maar vooral ook leerzame “les op het water” is het doel van dit project voor erfgoededucatie.

Het landschap en de monumenten in Zuid-Holland weerspiegelen ons koopmanschap en de strijd tegen water en vijanden. Dit erfgoed creëert een omgeving met een eigen identiteit waarin het prettig wonen, werken en recreëren is. De provincie maakt het – samen met anderen in zogenaamde erfgoedtafels – mogelijk om het erfgoed te bezoeken, ervan te genieten en te leren over onze geschiedenis. Zo blijft ons erfgoed voor de toekomst behouden.

“Varen, net als toen” kon gerealiseerd worden dankzij een financiële bijdrage van de provincie Zuid-Holland.

Kijk voor meer informatie over de Zuid-Hollandse Erfgoedlijnen op: www.geschiedenisvanzuidholland.nl

Erfgoedhuis Zuid-Holland, Delft april 2015

Varen net als toen | 23