HANDLEIDING VOOR DE DOCENT Varen net als toen | 1 VOORWOORD Lang geleden, nog vér voor de trein of de auto, was er al een succesvol netwerk van vaarwegen aangelegd. Via de trekvaarten kon de zogenoemde trekschuit, toen nog voortgetrokken door een paard of door vrouw en kinderen van de schipper, alle delen van Nederland met gemak over water bereiken. Voor u ligt de leukste “les op het water” die kinderen zich maar kunnen wensen! Varen in een boot en via de gids ondertussen veel te weten komen over de geschiedenis van je eigen woonomgeving. Trekvaart, trekschuit, jaagpad, jaagbruggetjes en rollepalen… deze intrigerende bezienswaardigheden zie je het beste als je zelf gaat ‘varen, net als toen’. Rondvaartondernemers staan klaar om uw klas op hun boot te ontvangen en onderweg die objecten aan te wijzen die alles te maken hebben met onze beroemde Gouden Eeuw. Deze vorm van openbaar vervoer stond aan het begin van de vervoersmogelijkheden die uw leerlingen vandaag de dag kennen. Aan boord gaan zij enkele leerzame opdrachten uitvoeren. Extra mogelijkheid voor de bovenbouw van het basisonderwijs zijn de vele toegevoegde tips voor een uitstapje onderweg. Bezoek bijvoorbeeld Houtzaagmolen De Salamander in Leidschendam, Kasteel Keukenhof of een historische scheepstimmerwerf. Meer aan bij het Huygensmuseum Hofwijck of kies voor pannenkoeken eten in Herberg Vlietzicht aan het jaagpad in Rijswijk. Zo kan deze boottocht ook een compleet “dag-arrangement” vormen voor uw leerlingen. De Erfgoedtafel Trekvaarten, een initiatief van de provincie Zuid-Holland, stimuleert de kennis over en de beleving van het watergebonden erfgoed, in het bijzonder de Haarlemmertrekvaart, de Schie, de Vliet en recent ook de Delflandse vaarten. De verschillende vaarroutes die in dit erfgoedproject worden aangeboden, laten u en uw leerlingen genieten van het Hollandse landschap en zijn veelgelaagde geschiedenis! Wij wensen u en uw leerlingen veel plezier met Varen, net als toen! Han Weber Gedeputeerde Groen, Water, Cultureel Erfgoed en Media Heleen Mijdam Voorzitter Erfgoedtafel Trekvaarten Varen net als toen | 2 HOOFDSTUK 1 ACHTERGRONDINFORMATIE VOOR DE DOCENT 4 HOOFDSTUK 2 LESSEN OPZET EN VERANTWOORDING 10 HOOFDSTUK 3 WERKBLADEN VOOR LEERLINGEN 16 HOOFDSTUK 4 DIGITALE PRESENTATIE 20 COLOFON 23 Varen net als toen | 3 TERUG NAAR DE INHOUD HOOFDSTUK Achtergrondinformatie voor de docent 1 De trekschuit, start van het openbaar vervoer Tussen 1632 en 1657 werden in Nederland trekvaarten gegraven, bedoeld voor het vervoer per schuit van personen van de ene naar de andere stad. Er waren wel vaarten waarover ook goederenvervoer plaatsvond, maar de meeste zijn speciaal aangelegd of geschikt gemaakt voor personenvervoer. Stoomaandrijving en elektriciteit bestonden in deze tijd nog niet. De schuiten werden dan ook getrokken door een paard, vandaar de benamingen trek-vaart en trek-schuit. De steden betaalden de kosten van aanleg en onderhoud. Zij hadden er belang bij dat het personenvervoer tussen de steden sneller ging verlopen. Mensen waren tot die tijd aangewezen op vervoer per postkoets als zij niet beschikten over een eigen paard met koets. Ook werd veel gebruik gemaakt van beurtveren, dat waren schepen die op vaste trajecten zowel goederen als personen vervoerden. Die voeren echter niet elke dag en er was ook geen vaste dienstregeling. Voor vervoer tussen Leiden en Amsterdam was er tot 1657 geen andere mogelijkheid dan met een zeilschip het Haarlemmermeer over te steken! Maar daar kon het flink waaien en stormen, waardoor de reis gevaarlijk was en er geen enkele zekerheid bestond over de aankomsttijd. Roef trekschuit aquarel Heyting Met de trekschuit veranderde dit allemaal. De reis ging twee keer zo snel en er was een vaste dienstregeling met regelmatige afvaarten. Het reizen was ook veel comfortabeler. In de postkoets (zonder vering!) werd je door elkaar geschud op onverharde wegen met onregelmatige keien, terwijl de trekschuit rustig door het water gleed. Er ontstond dan ook veel belangstelling voor deze vorm van vervoer. Het werd echt een succes! Geleidelijk aan werden in heel Nederland trekvaarten aangelegd. Er ontstonden netwerken rond de steden Amsterdam, Den Haag, Leeuwarden en Groningen. Na 1655 werden al die netwerken met elkaar verbonden en zo werd het voor reizigers mogelijk om via de Zuiderzee van Dordrecht tot Delfzijl te reizen. De trekschuit werd een voorloper van onze huidige intercity! Varen net als toen | 4 TERUG NAAR DE INHOUD HOOFDSTUK Achtergrondinformatie voor de docent Heemstede Vijfhuizen AMSTERDAM Oud-Diemen IJmeer Almere Diemen Badhoevedorp Cruquius Heemstede Vijfhuizen Oud-Diemen Muiden AMSTERDAM IJmeer Almere Bennebroek Amstel Diemen Duivendrecht Muiderberg Vogelenzang Badhoevedorp Gooimeer Zwaanshoek Cruquius Muiden Oosteinde Bennebroek AmstelveeAmsteln Duivendrecht Muiderberg WeeresteinVogelenzang Amsterdam- Weesp Gooimeer De Zilk Zwaanshoek Zuidoost N 442 Oosteinde Hoofddorp Naarder- Amstelveen Weerestein Ouderkerk Amsterdam- Ruigenhoek a/d Amstel Zuidoost Weesp De Horn Naarden Huizen De Zilk Meer N 442 Hoofddorp Naarder- Beinsdorp Ouderkerk HillegomRuigenhoek a/d Amstel De Horn Naarden Huizen Ooster- Meer Uitermeer duinse Oude Meer Hole Bikbergen Meer Beinsdorp nd Halfweg Arnoud Oosteinde recht n Hillegom Rozenburg ei Nigte- Ooster- G Uitermeer duinse Nieuw-Vennep vecht Bussum N 206 Oude Meer Hol Bikbergen Meer end Halfweg Arnoud Oosteinde recht n Rozenburg ei AbcoudeNigte- Nieuw-Vennep G Bussum N 206 vecht Ankeveensche Blaricum Abcoude Spiegel- Ankeveensche Hilversumse Noordwijkerhout inkel polder Hollandsch Blaricum 1 naal W Meent Spiegel- Hilversumse Ankeveen Noordwijkerhout inkel polder Hollandsch Aalsmeer W nka Ankeveen Meent Lisse Aalsmeer Nes a/d Amstel Plassen Lisse Plassen Rijsenhout Nes a/d Amstel Ankeveen Rijsenhout Ankeveen Lisser- terdam-Rij Lisser- ver broek broek aver Wa Eemnes Eemnes W Amsterdam-Rijnkanaal Ams Overmeer Overmeer Horstermeer Horstermeer Laren Baambrugge Baambrugge Laren N 208 N 208 N 443 NoordwijN 443 k aan Zee De Engel A De Engel Rooversbroek n Eem Noordwijk aan Zee l A g Eem Rooversbroek Westeinderplassen a s n Uithoorn a l te 's- Graveland Abbenes Westeinderplassen n l g a a s Burgerveen Uithoornk a t te 's- Graveland N 444 N 450 Abbenes t n h l Kwakel ch c In Zuid-Holland werden de volgende trekvaarten aangelegd ofKudelstaart werden rivierena en kanalene e k Vinkeveensche t N 444 Burgerveen r t V N 450 Teijlingen - D h h Noordwijk-Binnen Kwakel tel c c Kudelstaart ms e Vinkeveensche Vreeland e A r Loenersloot V Teijlingen - D Kortenhoef Noordwijk-Binnen N 451 Wetering- tel ms Vreeland Voorhout brug A Loenersloot Plassen Wijde Blik Kortenhoef N 451 Sassenheim Wetering- Leimuiden Vriezekoop Hilversum Voorhout De Klei brug Plassen Wijde Blik Sassenheim LeimuidenOude De Banken Hilversum voor de trekschuit geschiktDe Klei gemaakt: Kaag Wetering NV 207riezekoop Oosteinde Blokland Vinkeveen Katwijk aan Zee Roelofarendsveen Bilderdam Loenen Baarn Nieuwe Wetering De Banken Oude Mijdrecht Oud-Loosdrecht N 206 Klinkenberg Kager Plassen Nieuwveen N 449 Kaag Wetering N 207 N 231 Oukoop Oosteinde Rijnsaterwoude Blokland Vinkeveen A44 Roelofarendsveen Bilderdam Loenen Baarn Katwijk aan Zee K Nieuwe Wetering ro Wilnis Langeraar m Mijdrecht Nieuw-Loosdrecht N 206 Klinkenberg m Oud-Loosdrecht Katwijk a/d Rijn Kager Plassen Warmond Oud-Ade Nieuwveen Noordeinde e N 449 Braassemer- Langer- N 231 M Oukoop meerRijnsaterwoude aarsche ijd Nieuwer-ter-Aa Loosdrechtsche re c Oegstgeest h A44 Rijpwetering Woudse t Rijnsburg Plassen K A4 Dijk ro Wilnis Valkenburg Langeraar N 462 m Nieuw-Loosdrecht N 445 Papenveer Zeven- m N 206Warmond Oud-Ade e Katwijk a/d Rijn Langer- hovenNoordeinde Oud Aa Braassemer- M Plassen Soest meer aarsche ijd Nieuwer-ter-Aa Loosdrechtsche Lage-Vuursche N 461 re Breukelen Korteraar Noordse Dorpc OegsNt gee441 st Rijpwetering Hoogmade Woubrugge h Hollandsche Rading Rijnsburg Woudse Plassen t N 446 A4 Dijk N 446 Noordsebuurt N 462 Valkenburg N 445 Leiderdorp Papenveer Noorden V Valken- N 446 Zeven- Geer e N 206 burgse Ofwegen Ter Aar c hoven h Meer Oud t Aa Leiden N 463 Oud- MaarsseveenPlassen Soest Rijksdorp Lage-Vuursche N 461N 460 Slikkendam Rijndijk Korteraar Nieuwkoop Breukelen N 441 Maaldrift Hoogmade Noordse Dorp Hollandsche Rading Woubrugge Vrijhoeven Westbroek Maartensdijk N 446 N 446Ridderbuurt Nieuwkoopsche Plassen NoordsebuurtWoerdense Wassenaar Verlaat Hoge Rijndijk Maarssen Molenaarsbuurt N 231 Leiderdorp Noorden V Valken- N 446 Achttienhoven Kockengen Geer e Den Dolder burgse Ofwegen Ter AarAarlander- c Maarsse- Deijl N 447 Achthoven Gnephoek veen h Koudekerk a/d Rijn t veensche Meer Plassen Bilthoven Leiden Alphen a/d Rijn Zeger- N 463 Oud- Maarsseveen Rijksdorp N 448 Nieuwe-Wetering Hoorn plas Zuideinde Slikkendam Groenen- De N Vliet460 werd geschikt gemaakt voor een Rijndijk Voorschoten N 207 NieuwkooZuidhoekp Maaldrift dijk Maarssen- Vrijhoeven broek Maartensdijk Hazerswoude-Rijndijk Groenekan Westbroek Zoeterwoude- Ridderbuurt Nieuwije koopscheLagebroek Plassen Woerdense N11 e Oud-Zuilen Wassenaar Dorp M Verlaat Hoge Rijndijk Maarssen Molenaarsbuurt O Bosch en Duin ude N 231 Haarzuilens De Bilt Rijn Meije Achttienhoven Kockengen Soester- Den Dolder N44 N 440 De Westeinde Aarlander- Maarsse- AchthovenZuidbuurt berg Deijl N 447 Vliet- Koudekerk a/d Rijn GnephoekN 209 veen Zwammer- Zegveld veensche N 447 landen Weipoort trekschuitdienst tussen Leiden en Delft, dam Kamerik Plassen Bilthoven Alphen a/d Rijn Zeger- N 448 Bent Vleuten Huis terNieuwe-Wetering Hoorn plas Heide N 206 N11 Zuideinde