Kwartalnik Bellona 4/2012 Spis Treści 3

1918–1950 BELLONA 1950–2007 MYŚL WOJSKOWA

KWARTALNIK BELLONA

Pismo naukowe wydawane przez Ministerstwo Obrony Narodowej

Rocznik XCIV (VI)

Nr 4/2012 (671) 2 Spis treści

BEZPIECZEŃSTWO płk dr hab. inż. Marek Wrzosek Zagrożenia militarne a bezpieczeństwo Europy ...... 7 dr Robert Czulda Brytyjska doktryna odstraszania nuklearnego 1945–1955 ...... 20 dr Jan Borkowski Proces globalizacji w świetle zagrożeń ...... 32 dr Aneta Nowakowska-Krystman, płk dr Sławomir Olearczyk W poszukiwaniu źródeł sukcesu systemu obronnego państwa. Wstęp do badań ...... 45 płk mgr Robert Jędrychowski, ppłk dr Marek Brylonek Misje zarządzania kryzysowego Unii Europejskiej ...... 56 dr Marcin Marcinko Prawo do użycia siły w doktrynie wojennej Federacji Rosyjskiej z 2010 roku ...... 61

SZTUKA WOJENNA prof. dr hab. Mirosław Nagielski Wojna o Smoleńsk. Kampania smoleńska 1609–1611. Cz. II ...... 75 dr Milan Vego Nauka czy sztuka wojenna? ...... 94

DOŚWIADCZENIA gen. dyw. dr hab. Bogusław Pacek, ppłk mgr Artur Rochnowski Działanie Żandarmerii Wojskowej w Polskim Kontyngencie Wojskowym w Afganistanie ...... 107 wiceadmirał Ryszard Szczepan Demczuk Przyszłość Marynarki Wojennej w świetle wyzwań XXI wieku ...... 120 ppłk Maciej Gałązka Targeting w operacji libijskiej ...... 129 ppłk rez. dr Dariusz Brążkiewicz Wojna domowa w Libii w 2011 roku ...... 139 płk dr inż. Jacek Narloch, ppłk dr inż. Norbert Świętochowski, kpt. mgr inż. Andrzej Szalla Artyleryjskie rozpoznanie dźwiękowe ...... 161

EDUKACJA ppłk dr Andrzej Tomczak, dr Paweł Różański Związki edukacji fizycznej z edukacją dla bezpieczeństwa ...... 169 dr inż. Remigiusz Wiśniewski Progresywizm wychowania obronnego a świadomość obywatelska ...... 178

TECHNIKA I LOGISTYKA mgr Katarzyna Rawska Polska umowa offsetowa w uwarunkowaniu sojuszniczym ...... 187 ppłk rez. dr Ryszard Radziejewski Ochrona obiektów wojskowych w świetle uregulowań prawnych ...... 202

Kwartalnik Bellona 4/2012 Spis treści 3

CZYTELNICY PISZĄ kmdr por. rez. dr hab. Krzysztof Kubiak Japoński ślad na Malcie ...... 213 mgr Jakub Żak XI Ogólnopolskie Forum Historyków Wojskowości nt. Mity i legendy w polskiej historii wojskowości ...... 217

RECENZJE I OMÓWIENIA płk rez. dr Czesław Marcinkowski Bitwa o Cchinwali. Recenzja książki Olega Szeina Razgrom gruzinskich zachwatczykow pod Cchinwali. Izdatielstwo Jauza „Eskimo”, Moskwa 2009 ...... 221 prof. dr hab. Janusz Karwat Bezpieczeństwo polityczne Polski okresu międzywojennego. Recenzja książki Jerzego Zalewskiego Bezpieczeństwo polityczne Drugiej Rzeczypospolitej. Wybrane problemy. Instytut Józefa Piłsudskiego, Warszawa–Bełchatów 2012 ...... 224

* * * Streszczenia w języku angielskim ...... 227 Skorowidz artykułów opublikowanych w „Kwartalniku Bellona” w 2012 roku ...... 234 Warunki zamieszczania artykułów ...... 240

Redaktor naczelny: Projekt okładki: ISSN 1897-7065 Wojciech Kiss-Orski Monika Siemaszko Projekt graficzny: tel.: +48 22 684 02 22 i Marcin Dmowski Łukasz Kaugan/caStudio Redaktor prowadzący: Skład i łamanie: Skład komputerowy: płk rez. dr Józef Zieliński Stanisław Ekert Filia WIW, ul. Kościuszki 92/98, tel. +48 61 857 27 74 Tłumaczenie na jęz. ang.: 61-716 Poznań. e-mail: [email protected] Anita Kwaterowska Oddano do druku adres: Wojskowy [email protected] Egzemplarze czasopisma w listopadzie 2012 r. Instytut Wydawniczy Opracowanie językowe: są dostępne w wewnętrznym Nakład 1200 egz. Al. Jerozolimskie 97, Teresa Wieszczeczyńska kolportażu wojskowym Kolportaż i reklamacje: 00-909 Warszawa 60, tel.: +48 725 880 231 oraz w prenumeracie. TOPLOGISTIC www.polska-zbrojna.pl Elektroniczna wersja tel.:+48 22 389 65 87 tel.: +48 22 684 53 65 czasopisma na stronie: fax:+48 22 301 86 61 fax: +48 22 684 55 03 www.polska-zbrojna.pl e-mail: [email protected] e-mail: sekretariat@ Artykuły zamieszczone Druk: Drukarnia ArtDruk, zbrojni.pl w „Kwartalniku Bellona” ul. Napoleona 4, 05-230 Kobyłka, są recenzowane. www.artdruk.com

Kwartalnik Bellona 4/2012 4 Table of contents

SECURITY Col Marek Wrzosek, PhD in Eng. Military Threats vs. European Security ...... 7 Robert Czulda, PhD British Doctrine of Nuclear Deterrence 1945–1955 ...... 20 Jan Borkowski, PhD Globalization Process in the Light of Threats ...... 32 Aneta Nowakowska-Krystman, PhD; Col Sławomir Olearczyk, PhD In Search for Sources of Success of State Defense System. Introduction to Research ...... 45 Col Robert Jędrychowski, MA; LtCol Marek Brylonek, PhD Crisis Management Missions of the European Union ...... 56 Marcin Marcinko, PhD Right to Use Force in 2010 Military Doctrine of the Russian Federation ...... 61

ART OF WAR Mirosław Nagielski, Prof. Smolensk War. Smolensk Campaign of 1609–1611. Part II...... 75 Milan Vego, Dr. Science or Art of War? ...... 94

EXPERIENCE MajGen Bogusław Pacek, PhD; LtCol Artur Rochnowski, MA Military Police in Polish Military Contingent in Afghanistan ...... 107 ViceAdm Ryszard Szczepan Demczuk Future of the Polish Navy vs. 21st Century Challenges ...... 120 LtCol Maciej Gałązka Targeting in Libyan Operation ...... 129 LtCol (Ret) Dariusz Brążkiewicz, PhD Civil War in Libya in 2011 ...... 139 Col Jacek Narloch, PhD in Eng.; LtCol Norbert Świętochowski, PhD in Eng.; Capt Andrzej Szalla, MS in Eng. Artillery Sound Surveillance ...... 161

EDUCATION LtCol Andrzej Tomczak, PhD; Paweł Różański, PhD Physical Education and Safety Education ...... 169 Remigiusz Wiśniewski, PhD in Eng. Education Progressivism vs. Citizenship Awareness ...... 178

TECHNOLOGY AND LOGISTICS Katarzyna Rawska, MA Polish Offset Contracts ...... 187 LtCol (Ret) Ryszard Radziejewski, PhD Protection of Military Objects vs. Legal Regulations ...... 202

Kwartalnik Bellona 4/2012 Table of contents 5

READERS WRITE Cdr (Ret) Krzysztof Kubiak, PhD Japanese Sign on Malta ...... 213 Jakub Żak, MA 11th Polish Forum of Military Historians on Myths and Legends in Polish Military History ...... 217

REVIEWS AND OPINIONS Col (Ret) Czesław Marcinkowski, PhD Battle of Tskhinvali. Book Review of Razgrom Gruzinskikh Zakhvatchikov Pod TSkhinvali by Oleg Shein. Moscow 2009 ...... 221 Janusz Karwat, Prof. Political Security in Interwar Period in Poland. Book Review Bezpieczeństwo polityczne Drugiej Rzeczypospolitej by Jerzy Zalewski. Instytut Józefa Piłsudskiego, Warszawa–Bełchatów 2012 ...... 224

* * * Summary in English ...... 227 “Kwartalnik Bellona” January–December 2012. Index (alphabetical order) ...... 234 Terms of Publishing ...... 240

Szanowni Czytelnicy!

„Kwartalnik BELLONA” już w prenumeracie. Jej koszt w 2012 roku to tylko 100 zł (cztery numery w cenie 25 zł każdy).

Prenumeratę można zamówić: — e-mailem: [email protected] — listownie: Wojskowy Instytut Wydawniczy, 00-909 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 97 — faksem: +48 22 684 55 03. Warunkiem wysyłki kwartalnika jest wpłata 100 zł na konto: 23 1130 1017 0020 1217 3820 0002.

Kwartalnik Bellona 4/2012 6Od redakcji Miło nam poinformować, że 17 października 2012 roku w Instytucie Technicz- nym Wojsk Lotniczych w Warszawie odbyło się posiedzenie Rady Naukowej „Kwar- talnika Bellona”. Podczas posiedzenia oceniono pracę zespołu redakcyjnego, wy- tyczono kierunki działalności naukowej na 2013 rok oraz powołano nowy skład Rady Naukowej. Pozytywna ocena dotychczasowej pracy zespołu motywuje nas do jeszcze większej aktywności oraz pozyskiwania jeszcze bardziej wartościowych artykułów. W tym numerze kwartalnika silnie akcentujemy zwłaszcza problemy bezpieczeń- stwa i doświadczeń zdobytych zarówno przez polskie siły zbrojne, jak i siły państw natowskich. W dziale „Bezpieczeństwo” rekomendujemy artykuł płk. dr. hab. inż. Marka Wrzoska poświęcony za- grożeniom militarnym rozpatrywanym w kontekście bezpieczeństwa Europy oraz publikację dr. Roberta Czuldy dotyczącą brytyjskiej doktryny odstraszania nuklearnego w pierwszym dziesięcioleciu po drugiej wojnie światowej. W dziale tym prezentujemy również wnikliwą analizę zagadnienia prawa do użycia siły w doktrynie wojennej Federacji Rosyjskiej z 2010 roku, którą przeprowadził dr Marcin Marcinko. Ponadto zwracamy uwagę na innowacyjne ujęcie analizy determinantów wewnętrznych i zewnętrznych systemu obronnego państwa zaprezentowane przez dr Anetę Nowakowską-Krystman i płk. dr. Sławomira Olearczyka. Dział „Doświadczenia” otwiera publikacja komendanta-rektora Akademii Obrony Narodowej gen. dyw. dr. hab. Bogusława Packa i ppłk. mgr. Artura Rochnowskiego poświęcona udziałowi Żandarmerii Wojsko- wej w operacjach w Afganistanie. Z lektury następnego artykułu tego działu czytelnicy dowiedzą się o perspektywach rozwoju Marynarki Wojennej wynikających z transformacji Sił Zbrojnych RP. Pisze o nich zastępca dowódcy Marynarki Wojennej wiceadmirał Ryszard Szczepan Demczuk. Równie interesujące są pozostałe artykuły tego działu: ppłk. Macieja Gałązki o targetingu w operacji libijskiej, ppłk. dr. Dariusza Brążkiewicza o wojnie domowej w Libii w 2011 roku oraz zespołu autorskiego z Instytutu Dowodzenia Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Lądowych we Wrocławiu, płk. dr. inż. Jacka Narlocha, ppłk. dr. inż. Nor- berta Świętochowskiego i kpt. mgr. inż. Andrzeja Szalli, o artyleryjskim rozpoznaniu dźwiękowym. W dziale „Sztuka wojenna” prezentujemy drugą część rozważań prof. zw. dr. hab. Mirosława Nagielskie- go o kampanii smoleńskiej lat 1609-1611 oraz poglądy dr. Milana Vego, profesora Katedry Operacji Połą- czonych Akademii Marynarki Wojennej w Newport, na działania zbrojne i prowadzenie wojny. Zachęcamy do lektury całego numeru kwartalnika, a także do dzielenia się swoimi przemyśleniami na łamach naszego czasopisma. płk rez. dr Józef Zieliński

RADA NAUKOWA „KWARTALNIKA BELLONA”

gen. dyw. dr Anatol Wojtan (przewodniczący), prof. dr hab. inż. Radosław Trębiński (zastępca przewodniczącego), płk rez. dr Józef Zieliński (sekretarz), prof. dr hab. Andrzej Makowski, prof. dr hab. Józef Półturzycki, prof. dr hab. Bogdan Szulc, płk prof. dr hab. Mariusz Wiatr, prof. dr hab. Kazimierz Doktór, prof. dr hab. Jan Maciejewski, prof. nadzw. dr hab. Marian Kozub, płk nawig. prof. nadzw. dr hab. Marek Grzegorzewski, płk prof. dr hab. Jarosław Wołejszo, płk prof. nadzw. dr hab. Marek Wrzosek, gen. dyw. prof. nadzw. dr hab. Bogusław Pacek, kmdr por. rez. prof. nadzw. dr hab. Krzysztof Kubiak, płk rez. prof. nadzw. dr hab. Ryszard Szczepanik, gen. dyw. Krzysztof Załęski

Kwartalnik Bellona 4/2012 Bezpieczeństwo 7 Zagrożenia militarne a bezpieczeństwo Europy

Autor omawia problematykę zagrożeń militarnych, które wpływają na system bezpieczeństwa w Europie. Prezentuje wyniki badań w odniesieniu do problemu zdefiniowanego w formie pytania: Jakie zagrożenia militarne generują zmiany w systemie bezpieczeństwa europejskiego? Zidentyfikowane zagrożenia militarne stanowiły podstawę do analizy teoretycznych aspektów badanego zjawiska oraz wskazania jego przykładów w praktyce. W artykule wskazano źródła zagrożeń militarnych oraz podano ich przyczyny.

owszechna jest opinia, że za- sującym standardowej taktyki (np. płk dr hab. inż. kończenie zimnej wojny nie walki w Wietnamie, Algierii, Ju- MAREK WRZOSEK Poznaczało wyeliminowania gosławii, Somalii, Afganistanie, Absolwent wewnętrznych lub regionalnych Iraku) przekształcają, a niekiedy Wyższej Szkoły źródeł konfliktu i nie zapoczątko- nawet wypaczają sposób myślenia Oficerskiej Wojsk wało długo oczekiwanego poko- o prowadzeniu regularnych dzia- Zmechanizowanych ju na świecie. Jak oceniają eksper- łań zbrojnych1. W celu uzyskania (1986 r.) i Akademii Obrony Narodowej ci, społeczność międzynarodowa uogólnionych wyników badań nad (1995 r.). Od 2008 r. stoi w obliczu nie tyle bezpośred- konfliktami zbrojnymi w wielu jest prodziekanem niego konfliktu zbrojnego, ile jed- armiach świata przeprowadza się Wydziału Zarządzania nej z odmian działań militarnych. na poziomie strategicznym anali- i Dowodzenia Akademii Powstania zbrojne, działania par- zy i studia doświadczeń zdobytych Obrony Narodowej. zarówno w małych, lokalnych Autor wielu publikacji tyzanckie, wojny wewnętrzne dotyczących i inne odmiany konfliktów o ma- konfliktach zaistniałych w prze- rozpoznania łej skali (small-scale), choć jesz- szłości, jak i w wielonarodowych wojskowego, w tym cze nie są dominujące, to wkrótce operacjach początku XXI wieku2. oceny przeciwnika staną się powszechnymi odmiana- Przedstawione argumenty uza- i prognozowania mi konfliktu w nowym porządku sadniają podjęcie badań nad za- zagrożenia. świata. Dlatego można założyć, że grożeniami militarnymi wpływa- wcześniej lub później różne pań- jącymi na bezpieczeństwo w Eu- stwa zostaną uwikłane, bezpośred- ropie. Wyniki analiz odniesiono nio lub pośrednio, w nowe odmia- do problemu zdefiniowanego ny konfliktów zbrojnych. Pewne w formie pytań o przyczyny za- wydaje się również, że zróżnico- grożeń militarnych, ich źródła wane doświadczenia wyniesione i kierunki ewolucji. By uzyskać z walk z przeciwnikiem nieokre- odpowiedzi, wykorzystano podej- ślonym, pozbawionym jasnych ście systemowe. W tym celu zde- struktur organizacyjnych i niesto- komponowano system „zagroże-

1 Jest to złożony problem. Podczas procesu dydaktycznego w Akademii Obrony Narodowej oficerowie często próbują zastosować rozwiązania typowe dla misji na potrzeby regularnych operacji wojennych. Jest to sprzeczne z zapisami regulaminów i zasadami prowadzenia walki zbrojnej. 2 Vide: B. Balcerowicz: Pokój i nie-pokój na progu XXI wieku. Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2002.

Kwartalnik Bellona 4/2012 8 Bezpieczeństwo nia militarne” na jego składowe, a następnie ligijnymi i narodowościowymi swoich spo- wyodrębniono do procesu badawczego pod- łeczeństw, dotychczas stanowiącymi problem systemy szczegółowe. W ten sposób określo- wewnętrzny. Obecnie każdy kryzys lokalny no różne kategorie zagrożeń militarnych. Zi- wzbudza zainteresowanie opinii publicznej dentyfikowane zagrożenia militarne stanowiły i organizacji międzynarodowych. Bezpośred- podstawę do analizy teoretycznych i praktycz- ni dostęp do środków masowego przekazu, nych aspektów badanego zjawiska. w tym Internetu, sprawia, że wiadomości o wydarzeniach na świecie rozchodzą się poza Przyczyny polityczne kontrolą rządową. Każda próba oderwania się zagrożeń militarnych od hegemonistycznego systemu i ustanowie- nia odrębnej państwowości skupia zatem W założeniach doktrynalnych sojuszu przy- uwagę polityków i wojskowych6. jęto, że państwa NATO, zgodnie z obowią- Jeśli oprócz kryzysu na tle narodowościo- zującą strategią, muszą być przygotowane do wym występują różnice w rozwoju gospodar- prowadzenia wielu często równoległych ope- czym, społecznym, nauki, techniki i techno- racji wojskowych o zróżnicowanej intensyw- logii oraz w warunkach bytowych, to powstaje ności w różnych miejscach świata. W tym celu podłoże konfliktogenne, sprzyjające powsta- utworzono siły zadaniowe (CJTF) oraz powaniu zagrożeń militarnych. Do takich zda- szczególne dowództwa. Ponadto założono, że rzeń doszło w państwach byłego ZSRR i Ju- wojska NATO powinny być zdolne do wy- gosławii oraz podczas powstań zbrojnych konywania zadań we wszystkich warunkach, w Azji, Afryce i krajach Dalekiego Wscho- także w wypadku stosowania przez przeciw- du. Niezadowolenie społeczne jest demon- nika asymetrycznych sposobów walki, mię- strowane także w wielu krajach Europy. dzy innymi broni masowego rażenia3 oraz Analitycy problemów europejskich wska- terroryzmu4. Uznano, że w warunkach zde- zują, że w Europie Wschodniej ani po pierw- cydowanej przewagi wojskowej państw szej, ani po drugiej wojnie światowej nie wy- NATO, potencjalni przeciwnicy (strony kon- tyczono granic z uwzględnieniem zasad przy- fliktu) w celu uzyskania pożądanych rezulta- należności etnicznej ludności zamieszkującej tów polityczno-militarnych będą stosowali na tych terenach. Z tych powodów region Eu- niekonwencjonalne, nieregularne, asyme- ropy jest narażony na wybuch kolejnych po tryczne sposoby walki, obejmujące nietypową Jugosławii konfliktów na tle narodowościo- strategię (np. długotrwałe walki partyzanckie) wym (etnicznym). Teoretycznie można wyróż- i taktykę oraz – niewykluczone – nowoczesną nić dwa rodzaje konfliktów na tle etnicznym. technikę i informatykę. Pierwszy – to dążenie mniejszości narodowej Przyszłe zagrożenia militarne zapewne do wymuszenia przestrzegania jej praw poli- będą uwarunkowane sytuacją geopolityczną tycznych i kulturowych przez rządzące w da- poszczególnych krajów oraz celami politycznym kraju władze7, natomiast drugi to dążenie nymi państw położonych w regionie5. W ostat- jednej lub kilku narodowości zamieszkujących nich latach w wyniku zmian geopolitycznych państwo wielonarodowe do odłączenia się rządy wielu krajów, zwłaszcza w otoczeniu i utworzenia odrębnej państwowości8. Europy, utraciły pełną kontrolę nad tłumio- Z tworzeniem własnej tożsamości nieroze- nymi dążeniami i aspiracjami etnicznymi, re- rwalnie wiąże się niebezpieczeństwo rozwo-

3 Zagrożenie w początkowym okresie konfliktu w Zatoce Perskiej. 4 Na przykład NATO Response Force. 5 S. Jenick: Obraz aberracji. „Forum” z 28 czerwca–4 lipca 2010 r., s. 14–15. 6 Pod naporem młodzieży i przedstawicieli mniejszości w Turcji chwieje się pozycja armii i upadają historyczne tabu. Pęka system rządów ustanowiony w 1923 roku na gruzach imperium osmańskiego. L. Marchand: Druga śmierć Atatürka. „Forum” z 20–26 września 2010 r., s. 14–16. 7 Węgrzy w Rumunii – około 2 mln, Turcy w Bułgarii – 1mln, Węgrzy na Słowacji – 0,6 mln oraz Albańczycy w Kosowie – 1,7 mln. 8 Na przykład Baskowie, Kurdowie, Flamandowie, a ostatnio Walijczycy i Szkoci.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Bezpieczeństwo 9 ju tendencji nacjonalistycznych, skierowa- Norwegia, Rosja i Stany Zjednoczone Ame- nych przeciwko żyjącym w tych państwach ryki Północnej, czyli tzw. Arktyczna Piątka mniejszościom narodowym (mniejszości ro- (A5), dokładają wszelkich starań, aby prze- syjskie w państwach nadbałtyckich, Kosowo, konać adwersarzy do swoich racji. Zadanie Kurdowie). Próby ochrony lub wsparcia nie jest jednak łatwe, ponieważ wcześniej mniejszości narodowych na terytorium inne- trzeba zażegnać wiele sporów politycznych, go państwa mogą być postrzegane jako inge- uzyskać niezbędne technologie do eksploata- rencja w sprawy wewnętrzne i stanowić przy- cji złóż, a także wzmocnić obecność woj- czynę kryzysu (np. sytuacja Związku Pola- skową, konieczną do siłowego zabezpiecze- ków na Białorusi, zatrzymanie przedstawicieli nia indywidualnych interesów. polskiego parlamentu w drodze na obchody Drugą osią sporów terytorialnych na obsza- Święta Wojska Polskiego we Lwowie). rze Arktyki jest kwestia przejść na północy. Do powstawania zagrożeń i konfliktów Topniejąca pokrywa lodowa na wodach Oce- militarnych istotnie przyczyniają się dążenia anu Arktycznego sprawia, że coraz bardziej i aspiracje wyznaniowe, zwłaszcza zaś nasi- realne stają się plany wykorzystania tego lający się wpływ islamu, co znalazło odzwier- akwenu na potrzeby międzynarodowego han- ciedlenie w wydarzeniach z 11 września 2001 dlu morskiego. Rozciągające się od Murmań- roku – ataku ekstremistów islamskich na ska na Morzu Barentsa, przez Syberię, aż do World Trade Center w Nowym Jorku – oraz Zatoki Beringa Przejście Północno-Wschod- w operacji militarnej w Afganistanie i Iraku. nie (PPW) oraz okalające arktyczne wybrze- Światowe agencje prasowe zwracają uwagę ża Kanady i Alaski Przejście Północno-Za- także na atak lotniczy USA na Iran mający na chodnie (PPZ) są poważnie traktowane jako celu zneutralizowanie nuklearnych ambicji potencjalne nowe drogi handlowe między Teheranu9 i przypominają, że tego rodzaju Oceanem Atlantyckim a Pacyfikiem. działania, czyli operację prewencyjną, podjął Ocenia się, że nie będą problemem – przy- w 1981 roku Izrael, gdy zniszczył iracki re- najmniej w początkowym okresie – ataki dzia- aktor w Oziraku. łających lokalnie grup piratów, które mogą Nie można zapominać o możliwości wy- napadać na transportowce, tak jak to się dzieje stąpienia zagrożenia bezpieczeństwa określo- w Zatoce Adeńskiej czy cieśninie Malakka. nego kraju na podłożu roszczeń terytorial- Problemem stanie się natomiast status prawnych, głównie bezpośrednich sąsiadów10. ny obydwu przejść. Część państw, w tym W tym kontekście należy dostrzegać także po- przybrzeżna Kanada i Rosja, zamierzają uzy- dejmowane próby zajęcia i zaanektowania skać prawo do kontrolowania w przyszłości obszarów Arktyki, dla której źródłem zagro- ruchu morskiego. Zarówno Ottawa, jak żeń są – paradoksalnie – jej liczne bogactwa i Moskwa argumentują, że obydwie trasy znaj- naturalne. Zagrożenie bieguna północnego dują się na ich morzach terytorialnych. konfrontacją militarną dało się zauważyć W ostrej opozycji występują Stany Zjedno- zwłaszcza w ostatnich latach. Powodem tego czone, wspierane na arenie międzynarodowej są zmiany klimatyczne. Wody arktyczne stają przez państwa niezwiązane z regionem geo- się obszarem sporów terytorialnych, których graficznie, takie jak Chińska Republika Lu- podłoże stanowią potencjalnie bogate złoża dowa, Japonia i Korea Południowa. Powsta- surowców mineralnych. Skryte pod morskim ła przy boku USA opozycja międzynarodo- dnem wkrótce mogą być przedmiotem zatar- wa twierdzi, że przejścia powinny zostać gów politycznych między praktycznie wszyst- umiędzynarodowione, by uniknąć zarówno kimi państwami regionu. Dania, Kanada, niepotrzebnego i zbyt częstego kontrolowa-

9 D. Davis: Apokalipsa na Bliskim Wschodzie? „Forum” z 15–21 stycznia 2007 r., s. 6–10. 10 Vide: M. Fiszer: Armia białoruska w Warszawie. „Ozon” z 12 października 2005 r., s. 20–22; P. Czarnowski: Damaszek straszy inwazją. „Dziennik” z 23 lutego 2007 r., s. 11.

Kwartalnik Bellona 4/2012 10 Bezpieczeństwo nia płynących przez nie statków, jak i niespo- — zmiana stosunku sił w regionie lub na dziewanych opłat tranzytowych11. świecie i odzyskanie przez agresora pozycji Z praktyki wynika, że konflikt militarny mocarstwowej14; o małej intensywności (lokalny kryzys mili- — zlikwidowanie obcego sojuszu militar- tarny) może zaistnieć z udziałem określone- nego jako głównego zagrożenia bezpieczeń- go państwa bądź wystąpić w jego otoczeniu. stwa15; W pierwszym przypadku zagrożenie militar- — uzyskanie zdobyczy terytorialnych ne wiąże się z możliwością wystąpienia incy- w wyniku zaanektowania nowo powstałych dentów zbrojnych na granicach morskich, lą- państw lub ich podporządkowania (politycz- dowych i powietrznych12, natomiast w dru- nego lub gospodarczego)16; gim – z możliwością narażenia na skutki — uzyskanie wpływów w krajach sąsiadu- incydentów zbrojnych wywołanych działania- jących wskutek wprowadzenia przyjaznych mi prowadzonymi w obszarze przygranicz- sobie przedstawicieli politycznych do składu nym13. Przyjęto więc, że istotne dla życia spo- rządów17; łecznego będą zwłaszcza skutki migracji oraz — wojna prewencyjna w celu udaremnie- powietrzne działania militarne. Te dwa ele- nia przygotowań do agresji lub ataku na pań- menty można uznać za znaczące czynniki stwo18. w nowych konfliktach zbrojnych. Wymienione prawdopodobne powody Ewentualna agresja militarna na inny kraj agresji nie wyczerpują wachlarza możliwych niewątpliwie będzie związana z celami poli- zagrożeń, które – choć obecnie są identyfi- tycznymi potencjalnego agresora. W obecnej kowane w innych obszarach (politycznym, sytuacji polityczno-militarnej Europy trudno społecznym, gospodarczym) – w przyszłości jednak sobie wyobrazić, by potencjalny agre- mogą się stać istotnym czynnikiem inspirują- sor nie uwzględnił uczestnictwa atakowane- cym rządy krajów do rozwiązań siłowych. go kraju w kolegialnych strukturach bezpie- czeństwa regionalnego lub światowego, Źródła zagrożeń militarnych a w związku z tym rozprzestrzenienia się konfliktu na cały kontynent czy nawet na cały Zagrożenia militarne w wymiarze lokalnym świat. Dlatego ewentualna agresja na państwo wiążą się głównie z koncentracją wojsk – potencjalny obiekt ataku – będzie raczej w obszarach przygranicznych państwa. działaniem pośrednim w osiąganiu celów W przypadku Polski, uwzględniając ilość o szerszym światowym znaczeniu. Na tej pod- skoncentrowanych wojsk, będzie to przede stawie można wnioskować, że celami poli- wszystkim obwód kaliningradzki, który od tycznymi współczesnych konfliktów zbroj- dawna stanowi bazę morską, lądową i po- nych w Europie i jej otoczeniu mogą być: wietrzną sił zbrojnych Federacji Rosyjskiej.

11 M. Jarocki: Coraz cieplej na dalekiej północy. „Raport WTO” 2012 nr 3, s. 48–54. 12 Irańsko-brytyjski kryzys dyplomatyczny spowodowany zatrzymaniem 15 brytyjskich wojskowych, którzy według Teheranu naru- szyli wody terytorialne. Vide: Rząd Wielkiej Brytanii grozi Teheranowi . „Dziennik” z 28 marca 2007 r., s. 9. 13 M. Pielach: Narodziny potęgi. „Polska Zbrojna” z 14 lutego 2010 r., s. 51. 14 Np. reorganizacja i modernizacja wyposażenia białoruskich i rosyjskich sił zbrojnych. 15 Np. wspólne ćwiczenia rosyjsko-chińskie, a także zmiana priorytetów w systemach bezpieczeństwa zbiorowego. Szerzej: A. Juszczak: Wojskowy wymiar Unii Afrykańskiej. „Kwartalnik Bellona” 2010 nr 3, s. 7–20. 16 Biorąc pod uwagę duży budżet wojskowy Azerbejdżanu i modernizację armii tego kraju, należy przewidywać jego szybkie zwycięstwo nad Armenią w razie podjęcia działań zbrojnych. Vide: J. Potocki: Kaukaska kwadratura. „Polska Zbrojna” z 15 stycznia 2012 r., s. 48–50. 17 Np. jawne poparcie Moskwy podczas ostatnich wyborów prezydenckich na Ukrainie. Rosjanie sprzeciwiali się interwencji NATO na Bałkanach. Interwencja rosyjska w Afganistanie rozpoczęła się od podjętej przez Związek Radziecki próby ratowania satelitarne- go, proradzieckiego reżimu. Decyzja o interwencji była podyktowana także względami własnego bezpieczeństwa. Rosjanie prze- analizowali wydarzenia w Iranie i obawiali się rozbudzenia fanatyzmu religijnego wśród muzułmańskich obywateli swojego pań- stwa. 18 M. Grabiec: Wojna wcale nie o pietruszkę. Maroko chce odebrać Hiszpanii enklawy w Afryce Północnej. „Polityka” z 3 sierpnia 2002 r., s. 36–38.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Bezpieczeństwo 11

Mimo dużej koncentracji wojska należy pa- — obywateli krajów uczestniczących miętać, że istnienie porozumień (w postaci w rozwiązywaniu konfliktu, a przebywają- traktatu o konwencjonalnych siłach zbroj- cych poza granicami państwa oraz w regio- nych) dotyczących kontroli liczby wojsk oraz nach konfliktów i kryzysów21; ich rozmieszczenia jest jedynie polityczną — obiekty cywilne (np. ambasady22, kon- gwarancją bezpieczeństwa. Nadal jednak ist- sulaty, placówki kulturalne) i wojskowe, na nieje potencjalne zagrożenie nieprzewidywa- żołnierzy oraz sprzęt w regionach konfliktów nym rozwojem sytuacji militarnej w regionie, i kryzysów, a także poza nimi; w którym skoncentrowano wojska — sojusznicze obiekty wojskowe, żołnie- Przykładem bezpośredniego zagrożenia rzy i sprzęt w misjach z udziałem żołnierzy23 jest konflikt syryjsko-turecki. W obliczu zło- bądź pod dowództwem krajów zaangażowa- żonej sytuacji w Syrii (rozruchy wewnętrz- nych w rozwiązanie konfliktu. ne, destabilizacja sytuacji) armia turecka Biorąc pod uwagę wymiar regionalny za- skoncentrowała wydzielone jednostki woj- grożeń militarnych bezpieczeństwa państwa skowe w rejonie granicy. NATO od dawna (otoczenie państwa), jako region zagrożeń dla z niepokojem analizuje tę sytuację. Z jednej krajów Europy należy wskazać przede strony można zrozumieć zapobiegliwość Tur- wszystkim Bałkany po rozpadzie Jugosła- cji, która próbuje wzmocnić ochronę granicy wii. Możliwość destabilizacji tego regionu, przed napływem uchodźców lub rebeliantów, a w konsekwencji Europy Południowo- z drugiej strony istnieją obawy, że jej stanow- Wschodniej sprawiała, że zagrożone były cza postawa może jednak doprowadzić do i w pewnym stopniu nadal są (np. kwestia otwartego konfliktu zbrojnego. Syryjska od- Macedonii „greckiej i postjugosowiańskiej”) powiedź zbrojna na działania Turcji byłaby – warunki do niezakłóconego bytu i rozwoju zgodnie z artykułem 5 traktatu waszyngtoń- państw europejskich, zwłaszcza sąsiadują- skiego – uderzeniem na sojusz19. cych z obszarami niepokojów. Ponadto udział Kryzys militarny w dalszym otoczeniu Eu- sił zbrojnych wielu krajów świata w licznych ropy, a więc oddalony od granic państw eu- lokalnych wojnach i konfliktach powoduje, ropejskich, mógłby zagrozić jedynie funkcjo- że występuje ryzyko skutków zaangażowa- nowaniu wybranych krajów na kontynencie. nia militarnego wielu podmiotów. Udział w potencjalnym konflikcie zbrojnym Zagrożenia militarne wiążą się w sposób w formie pośredniej może bowiem wiązać się pośredni lub bezpośredni z przystąpieniem z zaangażowaniem sił zbrojnych państw eu- określonego kraju do sojuszu militarnego lub ropejskich w jego rozwiązanie w warunkach politycznego. Nie są to, jak dawniej, zagro- operacji międzynarodowej (sojuszniczej). żenia suwerenności i integralności terytorial- W tym aspekcie zagrożenie militarne bezpie- nej państwa, lecz jedynie zagrożenia jego nie- czeństwa Europy jest postrzegane jako sku- zakłóconego bytu i rozwoju. tek jej zaangażowania w działania militarne, Rozpatrując zagrożenia militarne w wymia- np. zamachy terrorystyczne na metro w Lon- rze bezpieczeństwa europejskiego, należy dynie i pociągi pod Madrytem były odwetem podkreślić, że wszelkie zagrożenia związane za udział wojsk brytyjskich i hiszpańskich z możliwością destabilizacji poszczególnych w operacji w Iraku. W takim odniesieniu za- rejonów naszego kontynentu czy też ich czę- grożeń militarnych można upatrywać w ata- ści mogą się przyczynić do naruszenia dotych- kach stron konfliktu na20: czasowego porządku. W otoczeniu Europy

19 R. Czulda: Turecki szpagat. „Polska Zbrojna” z 1 stycznia 2012, s. 103. 20 B. Balcerowicz: Obrona narodowa a zobowiązania sojusznicze. Cz. II. Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej, Warszawa 1997. 21 10 sierpnia 2005 r. w Moskwie dokonano napadu na polskiego dyplomatę. 22 Zamach na polskiego ambasadora w Iraku, gen. E. Pietrzyka, 3 października 2007 r. Pięć dni później przed ambasadą eksplodował samochód pułapka. 23 Ataki na polskie konwoje w Iraku i Afganistanie.

Kwartalnik Bellona 4/2012 12 Bezpieczeństwo regionami niestabilnymi są obszary Bliskie- litycznym (zerwanie porozumień START go i Środkowego Wschodu, Azji Centralnej i skierowanie rakiet z głowicami atomowymi oraz Afryki. W tym kontekście za region za- w wybrany obszar w przypadku rozmieszcze- grożenia militarnego Europy ze względu na nia elementów amerykańskiego systemu obro- jego bliskość można postrzegać basen Mo- ny antyrakietowej29). rza Śródziemnego. Nierozwiązany w sposób Dla Polski najbardziej znamienne w skut- pokojowy konflikt izraelsko-palestyński jest kach może być oddziaływanie Rosji na Ukra- jednym z najistotniejszych determinantów inę, Białoruś, Słowację oraz Litwę, Łotwę takiego stanu rzeczy24. i Estonię. Rosja już połączyła się z Białoru- W opinii ekspertów wojskowych i politolo- sią pod względem militarnym, co przybliży- gów współczesne bezpieczeństwo militarne, ło Rosjan do naszych granic i zdecydowanie zważywszy proces globalizacji, nie jest wyłącz- polepszyło ich położenie strategiczno-opera- nie sprawą jednego państwa i w związku z tym cyjne. Wcześniej efektów takiego oddziały- wymaga wspólnego, ponadnarodowego dzia- wania doświadczyły Gruzja i Armenia. łania. W celu utrzymania zdolności do prze- Sytuacja w każdym z obszarów funkcjo- ciwdziałania zagrożeniom militarnym nale- nowania państwa w gospodarce i polityce ży zastosować systemowe rozwiązania może rozwinąć się w taki sposób, że w skraj- zapewniające bezpieczeństwo. Będą to nym wypadku doprowadzi do wybuchu kon- w pierwszej kolejności rozwiązania prawne fliktu zbrojnego. Dla przykładu, zróżnicowa- regulujące sferę bezpieczeństwa militarnego ny rozwój gospodarczy krajów sąsiednich państwa w czasie pokoju, kryzysu i wojny, może spowodować, że stosunki międzynaro- następnie zaplecze logistyczne i mobilizacyj- dowe we wszystkich płaszczyznach będą cha- ne25, a w dalszej kolejności wyspecjalizowa- rakteryzowały się złożonym systemem zależ- ne w sztuce wojennej siły zbrojne26 i infra- ności, a środki oddziaływania ekonomiczne- struktura oraz zadania sił zbrojnych w opera- go mogą stanowić skuteczne narzędzie cjach sojuszniczych27. wymuszeń, presji lub faworyzowania. Poziom Choć przyczyny zagrożenia militarnego rozwoju gospodarczego i sytuacja ekono- mogą być różne, to – podobnie jak przyczy- miczna państwa są ściśle związane z nastro- ny zagrożenia bezpieczeństwa określonego jami społecznymi i poczuciem jego bezpie- kraju – będą występowały w obszarach sto- czeństwa, co również może prowokować kon- sunków społeczno-politycznych, finansowo- flikty, najpierw wewnątrz danego kraju, -gospodarczych, narodowościowo-etnicznych, a następnie poza jego granicami w wyniku religijno-kulturowych, ekologicznych i woj- świadomego przeniesienia napięć (np. kon- skowych. Potwierdza to przykład Federacji flikt wewnętrzny w Argentynie i zajęcie Fal- Rosyjskiej, która wykorzystuje różne formy klandów czy konflikt hiszpańsko-marokański oddziaływania zarówno na państwa byłego o wyspę Perejil). ZSRR, jak i na byłe europejskie państwa so- Oceniając zagrożenia militarne, należy cjalistyczne. W praktyce jest to oddziaływa- uwzględnić również doświadczenia określo- nie ekonomiczne (przykręcenie „kurka z ga- nej armii w prowadzeniu działań zbrojnych. zem”28) oraz posługiwanie się szantażem po- Liczne konflikty i operacje międzynarodowe

24 B. Balcerowicz: Pokój i nie-pokój…, op.cit. 25 Zagadnienie to obejmuje podtrzymywanie i zmodyfikowanie systemu militaryzacji organów administracji publicznej i gospodarki oraz tworzenie warunków do przyjęcia sił sojuszniczych w razie kryzysu lub konfliktu zbrojnego. 26 Chodzi o dostosowywanie kształtu sił zbrojnych do warunków współczesnych operacji, w tym o zakupy sprzętu wojskowego, edukację społeczną w dziedzinie obronności oraz o kształcenie kadry sił zbrojnych w krajowych i zagranicznych ośrodkach akademickich i szkoleniowych (np. NATO School, Centrum Marshalla). 27 J. Wojnarowski, J. Babula: Bezpieczeństwo militarne RP. Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej, Warszawa 2003, s. 101. 28 A. Grzeszak: Iwan i gazrurka. „Polityka” z 11 grudnia 2004 r., s. 4–11. 29 Izrael buduje własny system. Rozpoczęto próby antyirańskiego systemu obrony rakietowej. P. Czarnowski: Tarcza przyniesie pokój. „Dziennik” z 23 marca 2007 r., s. 9.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Bezpieczeństwo 13 powodują, że siły zbrojne, poszczególne ich podejmować działania dyplomatyczne, komponenty, mają możliwość szkolenia a w stosunku do państw niegodzących się na wojsk w warunkach bojowych. Udział w kon- rozwiązania siłowe – różnego rodzaju naci- fliktach pozwala dowódcom i żołnierzom ski i zastraszenia. Dla operacji informacyj- zdobyć określone doświadczenia, a oficerom nych istotne będzie pozyskanie sojuszników, sztabów – doskonalić umiejętności plani- zapewni to bowiem bezpieczeństwo i popar- styczne i organizacyjne. Zdobyte doświadcze- cie w regionie. Ważnym zadaniem będzie nia są weryfikowane, co sprawia, że w po- również wzbudzenie nastrojów patriotycz- szczególnych konfliktach zbrojnych można nych we własnym społeczeństwie. zaobserwować istotne zmiany w sposobie Operacje informacyjne, zwłaszcza zaś walki. przedsięwzięcia polityczne, zostaną ukierun- Decydującym czynnikiem oceny zagroże- kowane na uzasadnienie przygotowań mili- nia militarnego bywa niekiedy budżet dane- tarnych. Ze względu na dobrze działający go państwa i nakłady na armię. Promowanie system kontroli zbrojeń trudno jest obecnie koncepcji wojny lokalnej, ograniczonej co do w pełni rozwinąć siły zbrojne. Nie sposób skali i rozmiarów, spowodowało, że w ar- zatem mówić o możliwości pełnego zasko- miach państw europejskich znaczną cześć czenia w skali strategicznej. uzbrojenia we wszystkich rodzajach sił zbroj- Zaskoczeniem może być natomiast szyb- nych stanowi sprzęt przestarzały, w opinii eks- kość, z jaką potencjalny agresor zmobilizuje pertów wojskowych niespełniający wymo- swoje wojska, strategicznie je rozwinie i prze- gów współczesnych operacji. Ogólnie przyj- grupuje na poszczególne kierunki operacyj- muje się, że 1/3 sprzętu wymaga kapitalnego ne. Jak oceniają specjaliści, w przewidywa- remontu. nym hipotetycznym konflikcie zbrojnym duże Niedobory finansowe w wielu krajach eu- znaczenie będą miały sprawdzone zasady ropejskich przekładają się na niższy poziom sztuki walki, w tym gotowość mobilizacyj- zdolności mobilizacyjnych i szkoleniowych. na31. Natomiast w przypadku powietrznych W ostatnich latach z powodu redukcji pozio- operacji zaczepnych, zważywszy na zasięg mu zagrożenia wojną ograniczono ćwiczenia nowoczesnych samolotów, potencjalny agre- z mobilizacyjnym rozwinięciem formacji sor może uzyskać pełne zaskoczenie32. i oddziałów i skoncentrowano się tylko na Eksperci wojskowi przewidują, że w ko- ćwiczeniach dowódczo-sztabowych oraz lejnych dekadach nastąpi wzrost proliferacji ćwiczeniach z wojskami. broni masowego rażenia (BMR). Wiele kra- Na podstawie przeprowadzanych ćwiczeń jów chcących dysponować bronią masowe- można założyć, że podczas przygotowania do go rażenia będzie realizowało programy roz- ewentualnej agresji potencjalny przeciwnik woju broni jądrowej, chemicznej i biologicz- będzie organizował operacje informacyjne nej oraz środków ich przenoszenia, ukierunkowane na wyizolowanie obiektu ata- szczególnie zaś balistycznych pocisków ra- ku i pozyskanie przychylności międzynaro- kietowych. Państwa rozwijające programy dowej opinii publicznej30. Przeciwnik praw- badawcze dotyczące BMR przygotowują się dopodobnie będzie poszukiwał sojuszników do użycia otrzymanych środków rażenia i próbował zapewnić sobie neutralność jak w potencjalnych przyszłych lokalnych lub re- największej liczby państw. W tym celu może gionalnych konfliktach zbrojnych33. Z infor-

30 Publikacja zdjęć przedstawiających amerykańskich strażników, którzy znęcają się nad więźniami w Iraku, spowodowała, że zmniejszyło się poparcie społeczeństwa amerykańskiego dla wojny, a także obniżył się prestiż USA na forum międzynarodowym. D. Salus: Zdjęcia, które przegrały wojnę. „Angora” z 16 maja 2004 r., s. 68. 31 M. Kozub: Reguły użycia lotnictwa sił powietrznych w konfliktach zbrojnych początku XXI wieku. „Zeszyty Naukowe Akademii Obrony Narodowej” 2004 nr 3, s. 134–151. 32 J. Gotowała: Techniczny boom a bojowa skuteczność lotnictwa wojskowego . „Zeszyty Naukowe Akademii Obrony Narodowej” 2006 nr 3, s. 227–239. 33 Służą temu między innymi programy modernizacji rakiet balistycznych oraz budowa samolotów bezzałogowych.

Kwartalnik Bellona 4/2012 14 Bezpieczeństwo macji zgromadzonych przez służby specjal- niebezpieczeństwo wykorzystania przez Iran ne krajów europejskich wynika, że w dalszym technologii pocisku o przewidywanym zasię- otoczeniu Europy są prowadzone liczne progu 4500–6000 km, zdolnego do rażenia tery- gramy rozwoju broni chemicznej i biologicz- torium NATO. Pociski mają być przystosowa- nej ze względu na stosunkowo niskie koszty ne do przenoszenia głowic z ładunkiem kon- badań oraz łatwość ich zainicjowania. wencjonalnym, chemicznym, biologicznym Mimo realizacji wielu układów rozbroje- lub jądrowym. Nie można także wykluczyć, niowych niektóre kraje, np. Federacja Rosyj- że w sytuacji uzyskania pomocy specjalistycz- ska, dysponują arsenałem strategicznej i tak- nej i materiałowej z zagranicy Iran, mimo na- tycznej broni jądrowej oraz środkami jej prze- cisku opinii publicznej, samodzielnie wypro- noszenia. Rosyjski potencjał nuklearny ma dukuje broń jądrową. służyć nie tylko do reakcji na poczynania Z prowadzonych przez państwa Bliskiego państw dysponujących bronią jądrową, lecz Wschodu prac badawczo-rozwojowych nad także zapobiegać użyciu na większą skalę bronią masowego rażenia i środkami jej prze- przeciw Rosji lub jej sojusznikom konwen- noszenia wynika, że w przyszłości kraje są- cjonalnych sił zbrojnych. Aby uwiarygodnić siednie, w tym Izrael i Irak, znajdą się w za- zamiar zastosowania BMR, w dyskusjach nad sięgu BMR. Istniejące i obecnie negocjowa- bezpieczeństwem kraju jako argument jest ne strategiczne układy rozbrojeniowe oraz wysuwana groźba rozmieszczenia taktycz- porozumienia międzynarodowe mające na nych rakiet jądrowych na terytorium Biało- celu zapobieżenie proliferacji technologii bro- rusi, obwodu kaliningradzkiego oraz na okrę- ni masowego rażenia oczywiście mogą do- tach Floty Bałtyckiej. prowadzić do zmniejszenia ryzyka zagroże- Nie można wykluczyć, że mimo zrealizo- nia lub uczynić je bardziej przewidywalnym, wania, co prawda z opóźnieniem, postano- ale nie mogą zapobiec samemu zagrożeniu. wień konwencji o zakazie broni chemicznej W okresie aktywnego udziału wielu państw (Chemical Weapons Convention – CWC), w misjach pokojowych i stabilizacyjnych oraz Federacja Rosyjska i inne kraje nadal będą budowy i reorganizacji armii w państwach posiadały tego typu broń i doskonaliły meto- powstałych po rozpadzie byłego ZSRR nale- dy jej produkcji. Substancje, nad którymi są ży się spodziewać proliferacji broni konwen- prowadzone badania, mają być skuteczniej- cjonalnych. W najbliższym okresie zapewne sze w działaniu i zarazem trudniejsze do wy- dynamicznie będzie rozwijane uzbrojenie kon- krycia oraz zneutralizowania. wencjonalne i zwiększy się zapotrzebowanie Specjaliści wojskowi twierdzą, że w otocze- na zaawansowaną technicznie broń precyzyjną niu Europy kraje wysokiego ryzyka prowadzą oraz wojskowe systemy informatyczne prace rozwojowe nad balistycznymi pociska- i łączności. Odnosi się to prawie wyłącznie do mi rakietowymi. Oceniają, że w drugiej deka- wysoko rozwiniętych państw świata. Część dzie XXI wieku terytorium Europy może się państw rozwijających się będzie nabywała znaleźć w zasięgu rażenia rakiet wystrzeliwa- uzbrojenie starszych generacji lub odkupywa- nych z Iranu. Współpraca Koreańskiej Repu- ła po preferencyjnych cenach sprzęt wycofy- bliki Ludowo-Demokratycznej z Iranem wany z wyposażenia sił zbrojnych innych kra- w dziedzinie programów budowy rakiet niesie jów34. Na podstawie obserwacji zmian w prze-

34 Dla przykładu, 5 października 2007 r. minister obrony Federacji Rosyjskiej Anatolij Sierdiukow odwiedził jeden z garnizonów stacjonującej w Tadżykistanie 201 Rosyjskiej Bazy Wojskowej (dawnej 201 Dywizji Zmechanizowanej). Minister zapowiedział całkowitą wymianę uzbrojenia dywizji w 2008 r. i przekazanie starego uzbrojenia, wartego 1 mld dolarów, armii tadżyckiej. Zapo- wiedź wydatnego wzmocnienia armii tadżyckiej wzbudziła niepokój w Uzbekistanie, którego stosunki z Tadżykistanem od wielu lat są napięte i pełne nieufności. Zgodnie z zapowiedzią Rosjanie mają przekazać Tadżykom m.in. 160 czołgów, 140 transporterów opancerzonych, 160 bojowych wozów piechoty, a także śmigłowce i systemy obrony przeciwlotniczej. Choć dotychczasowe uzbrojenie 201 Dywizji stanowi głównie sprzęt radziecki wycofany w 1989 r. z Afganistanu, to wciąż jest on sprawny. Do tej pory jednorazowo Moskwa nie udzieliła bowiem tak wydatnej pomocy militarnej żadnemu państwu (niewykluczone, że w zamian za to Rosjanie uzyskali określone ustępstwa w sferze ekonomicznej). Analitycy oceniają, że w ten sposób Moskwa chce również zade-

Kwartalnik Bellona 4/2012 Bezpieczeństwo 15 myśle zbrojeniowym można przypuszczać, że zajmowały pierwszą pozycję i zdecydowanie utrzyma się tendencja do restrukturyzowania wyprzedzały pozostałych kupców uzbrojenia oraz konsolidowania zakładów zbrojeniowych. na świecie. Poszczególne firmy zbrojeniowe będą dążyły Eksperci wskazują kilka przyczyn tak du- do łączenia się w ponadnarodowe koncerny35. żego importu broni przez Indie. Najczęściej Może to doprowadzić do polaryzacji produ- wymieniana jest rywalizacja z sąsiednimi centów uzbrojenia na rynku oraz zmniejsze- Chinami i Pakistanem oraz problemy bezpie- nia konkurencji. Może również zmniejszyć się czeństwa wewnętrznego. Nie bez znaczenia zdolność do monitorowania procesów zacho- jest także rola, jaką Indie odgrywają w regio- dzących wewnątrz koncernów zbrojeniowych nie, a także ich ambicje mocarstwowe. ze względu na ich uniezależnienie się od wła- W dalszej kolejności wskazuję się fakt coraz dzy politycznej, która tym samym utraci wpływ większej destabilizacji sytuacji międzynaro- na strategiczne decyzje co do handlu uzbroje- dowej w rejonie Oceanu Indyjskiego. niem. Na podstawie danych SIPRI można stwier- Tendencje te mogą być powiązane ze wzro- dzić, że nadal głównym odbiorcą uzbrojenia stem konkurencji na rynku eksporterów pozostaje region Azji i Oceanii (43 proc. ca- uzbrojenia. Chęć sprzedania własnych pro- łego importu), następna jest Europa (21 proc.), duktów może być też czynnikiem skłaniają- dalej Bliski Wschód (17 proc), obie Ameryki cym do omijania lub jawnego nieprzestrze- (12 proc.) i Afryka (7 proc.) – rys. 1. gania międzynarodowych zakazów oraz ograniczeń. W konsekwencji może to spowo- dować zmniejszenia znaczenia oraz efektyw- ności reżimów eksportowych. Przyczyni się do tego także postęp w dziedzinie przepływu informacji oraz technologii. Zapotrzebowa- nie takich państw, jak Chiny, Indie czy Iran na nowoczesne uzbrojenie prawdopodobnie nadal będzie się zwiększało36. Kraje te dążą bowiem do zmodernizowania swoich sił konwencjonalnych i jeszcze przez dość długi czas będą stanowiły rynki zbytu dla producentów uzbrojenia. Z danych Międzynarodowego Instytutu Badań nad Pokojem (SIPRI) wynika, że w 2012 roku największym importerem uzbro- Rys. 1. Odbiorcy uzbrojenia w 2011 roku jenia były Indie. Wyprzedziły one nawet Chi- ÓZródło: Opracowanie własne autora na podstawie danych ny. Wielkość sprowadzonej do Indii broni sta- SIPRI nowiła 9 proc. ogólnej sprzedaży broni na Czterej najwięksi importerzy uzbrojenia całym świecie. Średnia wartość zamówień na pochodzą z Azji: Indie (9 proc. całości), Chi- broń w Indiach w latach 2006–2010 zwięk- ny (6 proc.), Korea Południowa (6 proc.) szyła się o 24 proc. w stosunku do lat 2001– i Pakistan (5 proc.). Największym dostawcą 2005. Według danych SIPRI aż 82 proc. eks- uzbrojenia na świecie są Stany Zjednoczone, portowanego przez Indie sprzętu pochodzi które realizują blisko jedną trzecią zamówień z Rosji. Dotychczas to Chiny przez wiele lat na rynku (30 proc.). monstrować USA i Chinom, że Azja Centralna należy do wyłącznej strefy wpływów rosyjskich. Rosja dozbraja Tadżykistan. „Ty- dzień na Wschodzie. Biuletyn Analityczny Ośrodka Studiów Wschodnich” 2007 nr 27. http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2007-10-17/rosja-dozbraja-tadzykistan [dostęp: 12.01.2010]. 35 Vide: Cz. Marcinkowski: Europejski rynek broni: jednolity czy konkurencyjny. „Kwartalik Bellona” 2007 nr 2, s. 39–44. 36 Budżet chińskiej armii rośnie w tempie przekraczającym 10 proc. rocznie. Wielki skok smoka. „Newsweek” z 15 maja 2005 r., s. 46.

Kwartalnik Bellona 4/2012 16 Bezpieczeństwo

Tabela. Najwięksi eksporterzy uzbrojenia w 2010 roku

Ogólna wartoæ Kraj Firma Rodzaj uzbrojenia (w mln dolarów) producenta Leockheed Martin s3amoloty, elektronika, uzbrojenie rakietow 4A5 80 US B,AE System samoloty, elektronika, uzbrojenie rakietowe 3a4 609 Wielk pojazdy bojowe, broñ strzelecka, okrêty Brytania Beoeing s6amoloty, elektronika, uzbrojenie rakietow 6A4 30 US Northrop samoloty, elektronika, uzbrojenie rakietowe, 3A4 757 US Grumman okrêty G,eneral Dynamics samoloty, elektronika, uzbrojenie rakietowe 3A2 466 US pojazdy bojowe, broñ strzelecka, okrêty

ÓZródło: Opracowanie własne autora na podstawie danych SIPRI. http://www.altair.com.pl/news/view?news_id=7402

Najwięcej amerykańskiego sprzętu, bo aż kiej Brytanii, Francji, Włoch i Szwecji zy- 44 proc., trafia do Azji i Oceanii, 28 proc. – skały duże poparcie rządów swoich krajów. na Bliski Wschód, a 19 proc. – do Europy. Na liście importerów uzbrojenia Polska zaj- Po Stanach Zjednoczonych najważniejszymi muje 33 miejsce, a w kategorii eksporterów graczami na rynku eksportu są Rosja, Niem- uzbrojenia – 44. cy, Francja i Wielka Brytania. Z tych czte- Interesujące, że producentów broni ominął rech państw największy wzrost zanotowały kryzys. Mimo kłopotów finansowych na ryn- Niemcy: ich udział całościowy w rynku kach świata producenci broni zarabiają co- wzrósł z 7 do 11 proc, a wartość zamówień w raz więcej. Dla przykładu, w USA dochód latach 2006–2010 zwiększyła się dwukrotnie z handlu bronią wyniósł 247 mld dolarów, w stosunku do lat 2001–2005. w Europie – 100 mld dolarów, a w Azji – Intrygujące może wydać się to, że handel 24 mld dolarów37. bronią promują rządy wielu państw europej- Zjawiska te mogą doprowadzić do stopnio- skich. Zwłaszcza europejscy producenci wego zacierania się różnic w potencjałach uzbrojenia upatrują w eksporcie szansy na konwencjonalnych między państwami rozwi- rozwój i korzystają z pomocy rządów, które niętymi a niektórymi krajami rozwijającymi propagują ich działalność. Jako przykład się. Nowe kraje mocarstwowe staną się bar- można wskazać wielomiliardowy kontrakt na dziej radykalne w działaniach, a więc skłon- dostawę samolotów bojowych i okrętów dla ne do przyjmowania agresywnej postawy Brazylii, w którym firmy zbrojeniowe z Wiel- w stosunkach międzynarodowych (rys. 2).

Rys. 2. Stan sił zbrojnych państw arabskich (w tysiącach) ÓZródło: „Polska Zbrojna” z 4 kwietnia 2010 r., s. 45

37 S. Gebert: Indie największym importerem broni na świecie. Chiny zdeklasowane. http://www.polskieradio.pl/5/3/Artykul/327490, Indie-najwiekszym-importerem-broni-na-swiecie-Chiny-zdeklasowane [dostęp: 1.06.2012].

Kwartalnik Bellona 4/2012 Bezpieczeństwo 17

Będą także unikały rozstrzygania sporów Obecnie są prowadzone badania nad spe- i łagodzenia napięć w drodze negocjacji cjalną, antypojazdową siecią, która – podnie- oraz ustępstw. Interwencje w celu zapobie- siona z ziemi – może zatrzymać trzyipółtonową żenia eskalacji potencjalnych napięć staną się ciężarówkę poruszającą się z prędkością bardziej ryzykowne i w związku z tym obcią- 70 km/godz. Inne rozwiązanie to wystrzeliwa- żone większymi stratami osobowymi. nie na jadący pojazd specjalnych sieci nasączo- nych środkami chemicznymi, które ograniczają Kierunki zmian widoczność i wchodząc w reakcję z oponami zagrożeń militarnych pojazdu, uniemożliwiają dalszą jazdę. Zdaniem ekspertów wojskowych w dobie Nową kategorię zagrożeń militarnych sta- rozwoju biotechnologii i inżynierii genetycz- nowią systemy broni niezabijającej. Z anali- nej szczególnego znaczenia nabierają środki zy wynika, że wiele z wprowadzanych do chemiczne. Różnego rodzaju substancje che- wyposażenia sił zbrojnych środków broni miczne posiadają właściwości, które bez obezwładniającej już od dawna jest stosowa- szkody dla zdrowia i życia ludzi można wy- nych przez policję i formacje porządkowe. korzystać w operacjach militarnych. Związki Znane są przypadki użycia niektórych tych chemiczne o działaniu łzawiącym, drażnią- środków przez wojsko w operacjach pokojo- cym, uspakajającym i obezwładniającym oraz wych i stabilizacyjnych, między innymi na psychotropowym coraz częściej znajdują się Bałkanach, w Somalii i Iraku. Przykładem w magazynach wojskowych jako amunicja wdrożonych rozwiązań broni obezwładniają- specjalna. Popularnym i obecnie nawet do- cej może być amunicja specjalna, która nie stępnym w sklepach jest środek o działaniu zabija, lecz jedynie obezwładnia agresywne- łzawiąco-drażniącym, oznaczony symbolem go napastnika. Zastosowane rozwiązania CS. Jest on stosowany w ręcznych miotaczach umożliwiają jej wystrzeliwanie zarówno gazu, których do samoobrony używają nawet z typowej broni kulowej (strzelby gładkolu- indywidualni użytkownicy. Z wojskowego fowe, granatnik podczepiany pod broń oso- punktu widzenia chemiczne środki obezwład- bistą żołnierza), jak i ze specjalnie zaprojek- niające mogą być rozprzestrzeniane za po- towanych wyrzutni lub z miotaczy. Zebrane mocą specjalnej amunicji, np. granatów ręcz- informacje upoważniają do stwierdzenia, że nych, amunicji specjalnej wystrzeliwanej nowe środki walki mogą stanowić innego ro- z granatników lub instalacji rozlewczych dzaju zagrożenie niż dotychczas znane38. Po- montowanych na pojazdach kołowych. Che- dejmowanych prób dostosowania amunicji micy podkreślają jednak, że środki chemicz- obezwładniającej do już istniejących typów ne użyte w pomieszczeniach zamkniętych lub broni nie sposób nie docenić. Na korzyść przeciwko osobom o niskiej odporności mogą przyjętych rozwiązań przemawia choćby to, spowodować niepożądane straty, a w skraj- że żołnierze używają różnej amunicji, mogą nych przypadkach nawet śmierć39. Dlatego ich wykorzystać ją więc w zależności od rozwo- zastosowanie, zwłaszcza w budynkach i kon- ju sytuacji i poziomu zagrożenia. Istotny jest strukcjach podziemnych (np. w metrze, ko- humanitarny aspekt działań militarnych pro- lei, kompleksach handlowo-rozrywkowych), wadzonych z zastosowaniem amunicji obez- musi być rozważne i często z właściwym za- władniającej – minimalizowanie strat osobo- bezpieczeniem medycznym. Wykorzystanie wych oraz niewielka urazowość pocisków broni obezwładniającej z grupy środków che- przy stosunkowo dużej skuteczności oddzia- micznych nie kończy się na wskazanych ma- ływania. teriałach.

38 Szerzej: M. Wrzosek: Kierunki rozwoju systemów broni obezwładniającej oraz zmiany w sposobach jej wykorzystania. Wydaw- nictwo Akademii Obrony Narodowej, Warszawa 2005. 39 Przekonali się o tym rosyjscy antyterroryści podczas przeprowadzonej 26 października 2002 r. akcji odbicia zakładników, których czeczeńscy terroryści przetrzymywali w moskiewskim teatrze.

Kwartalnik Bellona 4/2012 18 Bezpieczeństwo

Szczególnego rodzaju bronią obezwładnia- akustycznym oraz syntetyzery głosu. Zarów- jącą pochodzenia chemicznego jest tzw. su- no infra- jak i ultradźwięki nie są słyszalne chy lód, czyli dwutlenek węgla w stanie sta- przez człowieka, ale mogą powodować zmia- łym. Dwutlenek ten, rozmarzając, powoduje ny w organizmie i psychice osoby poddanej spadek stężenia tlenu w powietrzu, co może ich działaniu, a przy dużym natężeniu, zda- znacznie utrudnić oddychanie osobom nara- niem lekarzy, mogą doprowadzić nawet do żonym na jego oddziaływanie. Zdaniem po- śmierci. Rozchodzenia się fali ultradźwięko- licyjnych antyterrorystów z powodzeniem wej nie są zdolne powstrzymać żadne prze- może być więc użyty przeciwko napastnikom szkody naturalne ani sztuczne Można więc okupującym pomieszczenia. Z wojskowego za pomocą fal dźwiękowych oddziaływać na punktu widzenia istnieje możliwość wykorzy- ludzi ukrytych w budynkach, schronach, stania tego rozwiązania podczas walk w tere- a nawet w pojazdach opancerzonych. Ze zgro- nie zurbanizowanym do odbijania budynków madzonego materiału faktograficznego wy- lub dzielnic opanowanych przez rebeliantów. nika, że generatorami infradźwięków dyspo- Nie należy także wykluczać jego zastosowa- nują obecnie armie Stanów Zjednoczonych, nia do ochrony baz sprzętu bojowego lub skła- Federacji Rosyjskiej i Wielkiej Brytanii. dów amunicji pozostałych po zażegnaniu Przedstawione urządzenia i środki to oczy- konfliktu. Wypełnienie suchym lodem amu- wiście tylko część systemu broni obezwład- nicji artyleryjskiej lub moździerzowej pozwa- niającej40. la na jej użycie bez bezpośredniego kontaktu z napastnikami. Do realizacji takiego projek- Zakończenie tu konieczne jest jedynie elektroniczne do- zorowanie obszaru i przekazanie do centrum Do podstawowych przyczyn zagrożeń mi- kierowania działaniami sygnału o naruszeniu litarnych można zaliczyć: charakter doktryn strefy bezpieczeństwa. Wówczas dyżurna wojennych, struktury organizacyjne sił zbroj- bateria wykona zaplanowany ogień, a eksplo- nych, dyslokację jednostek wojskowych, re- dujące pociski wypełnione środkiem obez- zerwy zasobów osobowych, poziom i możli- władniającym zatrzymają napastników na wości przemysłu zbrojeniowego, wielkość miejscu zdarzenia i uniemożliwią im dalsze potencjału obronnego państwa, wielkość bu- działanie. dżetu wojskowego, charakter szkolenia wojsk Wiele uwagi w laboratoriach badawczych oraz wyposażenie techniczne sił zbrojnych, poświęca się opracowaniu systemu broni aku- armii poszczególnych państw sąsiednich lub stycznej, optycznej i mikrofalowej. Prace nad koalicji, w których występują. tego typu bronią już od dawna były prowa- Za podstawowe źródła zagrożeń militarnych dzone przez różne państwa, między innymi powszechnie uznaje się ogniska konfliktów przez Francję, Japonię, Rosję, Niemcy i USA, zbrojnych, roszczenia terytorialne wysuwane jednak jej użytkowe rozwiązania zaczęły po- wobec krajów sąsiednich oraz nacjonalizm jawiać się w uzbrojeniu niektórych sił zbroj- i nietolerancję religijną. Do bezpośrednich zanych dopiero w ostatnich latach. Mimo poko- grożeń zalicza się takie działania, jak wpro- nania wielu barier organizacyjnych i mental- wadzenie obcych wojsk na terytoria państw nych nie udało się skonstruować urządzenia, ościennych lub rozszerzenie bloków politycz- które zadowoliłoby siły zbrojne jako użytkow- nych i sojuszy militarnych. nika. Wśród czynników przyczyniających się do Ważnym kierunkiem rozwoju broni obez- zwiększenia zagrożenia należy wymienić tak- władniającej z rodzaju środków akustycznych że powstawanie mobilnych, ofensywnych for- są generatory infra- i ultradźwięków, urządze- macji wojskowych – sił szybkiego reagowania emitujące dźwięki o wysokim ciśnieniu nia, przeznaczonych do prowadzenia samo-

40 Szerzej: Cz. Dęga: Pole walki jutra. „Polska Zbrojna” z 28 stycznia 2001 r.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Bezpieczeństwo 19 dzielnych operacji wojskowych o dużej stawie przeanalizowanego materiału można skali41. Przyjmując wyszczególnione założe- przyjąć, że ważnym czynnikiem zmian pozio- nia do szerszej analizy zagrożeń militarnych mu zagrożenia militarnego pozostanie stopień w Europie, można sformułować wniosek, że rozwoju technicznego armii i jej możliwości mało prawdopodobne są wewnętrzne konflik- operacyjne. Nie bez znaczenia dla generowa- ty zbrojne na kontynencie. Zwiększa się nania skali konfliktu będzie także stan politycz- tomiast zagrożenie w otoczeniu Europy. Dla- no-prawny (np. zapisy o sposobie użycia sił tego konieczne jest ograniczanie i elimino- zbrojnych i celach strategicznych) w poszcze- wanie punktów zapalnych powstających gólnych krajach i otoczeniu Europy. Nie nale- w sąsiedztwie kontynentu. ży także zapominać o roli zbiorowych syste- W dyskusji o stanie bezpieczeństwa Europy mów bezpieczeństwa, które wbrew opinii scep- należy uwzględnić czynniki, które przyczyniają tyków nadal pozostają ważnym argumentem się do ewolucji zagrożeń militarnych. Na pod- w europejskiej polityce bezpieczeństwa.

41 R. Szustek: Działania aeromobilne. „Kwartalnik Bellona” 2007 nr 2, s. 77–88.

Kwartalnik Bellona 4/2012 20 Bezpieczeństwo Brytyjska doktryna odstraszania nuklearnego 1945–1955

Autor analizuje doktrynę odstraszania nuklearnego przyjętą przez Brytyjczyków w pierwszej dekadzie po drugiej wojnie światowej. Przedstawia genezę tej koncepcji obronnej oraz ewolucję jej założeń – od doktryny atakowania celów cywilnych i zmasowanej odpowiedzi po elastyczne reagowanie. Omawia nie tylko wpływ Wielkiej Brytanii na przyjęcie doktryny odstraszania nuklearnego przez Stany Zjed- noczone i NATO, lecz także militarne, gospodarcze, strategiczne i polityczne cele brytyjskiej polityki nuklearnej.

powodu niewystarczającej konwencjonalnego odstraszania dr efektywności metod defen- (air-power deterrence). Jasno ROBERT CZULDA sywnych, które po części scharakteryzował ją premier Stan- Z 1 Wykładowca uznano za zwykłą stratę czasu , ley Baldwin w 1932 roku w stwier- w Katedrze Teorii dzeniu, że bombowce zawsze się Polityki Zagranicznej oraz słabości sił konwencjonal- i Bezpieczeństwa nych po drugiej wojnie światowej przedrą i jedyną możliwą odpo- Uniwersytetu brytyjscy decydenci uznali za ko- wiedzią jest zabijać więcej kobiet Łódzkiego. nieczne przyjęcie rozwiązania bar- i dzieci niż czyni to przeciwnik3. Redaktor naczelny dziej ofensywnego, mianowicie Podobnie wypowiedział się miesięcznika „Armia”, odstraszania jądrowego (nuclear w 1945 roku premier Clement At- zastępca redaktora naczelnego deterrence). Nie wzbudziło to ani tlee: odpowiedzią na uderzenie miesięcznika kontrowersji, ani nie spowodowa- atomowe na Londyn jest uderze- „Stosunki ło ścierania się różnych koncep- nie nuklearne na inne duże mia- Międzynarodowe”, cji2, tego rodzaju rozwiązanie har- sto4. Nie jest więc zaskoczeniem współpracownik monizowało bowiem z brytyjską to, że po wojnie szybko połączo- tygodnika „Polska Zbrojna”. tradycją sprzed drugiej wojny no kwestię broni atomowej z tra- światowej, wyrażoną w koncepcji dycyjnym odstraszaniem, opartym

1 W taki sposób skomentowano (just futile waste) projekt rozrzucenia lotnisk i przemysłu, budowy schronów przeciwlotniczych oraz systemu ostrzegania ludności cywilnej. CAB 130/3, GEN 75/1, The Atomic Bomb. Memorandum by the Prime Minister, 28 August 1945; Memorandum by Mr. Attlee on the Atomic Bomb. W: Document on British Policy Overseas. Series I, Volume II, London 1985, s. 529–531. 2 Vide: wypowiedź E. Shinwella: R. Gott: The Evolution of the Independent British Deterrent. „In- ternational Affairs” Vol. 39, No. 2 (April 1964), s. 238–239. Na temat teorii odstraszania napisał także: R. Kuźniar: Polityka i siła. Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2006, s. 146–174. 3 C. Sinnott: The RAF and Aircraft Design, 1923–1939, Air Staff Operational Requirements. Frank Cass, London 2001, s. 10. Podobny pogląd wyraził m.in. w piśmie z 25 marca 1946 r. dyrektor operacji połączonych (Director of Combined Operations – Air): państwa posiadającego dobrze zorganizowane siły nie można powstrzymać przed zrzuceniem bomby atomowej. DEFE 2/1251. Natio- nal Archives, London. 4 R. Jackson: V-Force. Britain’s Airborne Nuclear Deterrent. Ian Allan Publishing, Shepperton 2000, s. 14.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Bezpieczeństwo 21 na budowaniu własnych sił do zadania nie- oficjalnie wspomniana w Defence White Pa- przyjacielowi zdecydowanego uderzenia (co- per z 1946 roku. unter-offensive forces). Brytyjscy eksperci od początku zwracali Co ważne, broń jądrowa nie była postrze- uwagę, że efektywne odstraszanie to nie tyl- gana jako cudowny instrument, dający gwa- ko zdolność do przeprowadzenia natychmia- rancję absolutnego bezpieczeństwa. Świadczą stowej i zdecydowanej akcji ofensywnej, lecz o tym dwie wypowiedzi szefów sztabu. także przekonanie nieprzyjaciela o gotowo- W pierwszej podkreślono fundamentalne zna- ści do takiego działania8. Nawet najsilniejsza czenie broni atomowej dla bezpieczeństwa flota uderzeniowa nie będzie zdolna skutecz- Wielkiej Brytanii: strategiczna ofensywa ponie odstraszyć nieprzyjaciela i odeprzeć jego wietrzna to jedyny praktyczny środek wojsko- agresywnych zamiarów, jeśli zabraknie wy- wy penetracji sowieckiego terytorium, dają- raźnego sygnału, że decydenci mają policy pewną nadzieję na pomyślne zakończenie tyczną wolę przeprowadzenia zdecydowanej wojny w rozsądnym przedziale czasowym5. odpowiedzi z użyciem wszystkich dostępnych W drugiej zaś przestrzegano przed pokłada- środków9. Podobną opinię wyraził marszałek niem w tej broni wszystkich nadziei i przed Harold Alexander: ostrzegł, żeby nie powtó- pójściem na skróty używając broni jądrowej rzyć błędu z okresu międzywojennego, kie- do zapewnienia sobie zwycięstwa6. Była to dy to brytyjska armia nie budziła na świecie zawoalowana próba potwierdzenia znaczenia szacunku. Pogląd ten nie budził kontrowersji wojsk konwencjonalnych i zarazem przyję- – podobnie jak przekonanie, że Wielka Bry- cia koncepcji, że wojna – nawet totalna – bę- tania powinna posiadać własną bombę ato- dzie miała kilka faz (nie zakończy się po wy- mową – choć różniono się w ocenie arsenału: mianie ciosów nuklearnych)7. w pierwszych szacunkach mówiono o ko- nieczności posiadania nawet tysiąca bomb. Ewolucja założeń Należy jednak pamiętać, że w pierwszym okresie Londyn miał co najwyżej bogatą wie- W pierwszym okresie przyjęto doktrynę dzę na ten temat, ale nie miał żadnego pro- atakowania celów cywilnych (countervalue jektu, jak np. amerykański „Manhattan”, strategic bombing lub deterrence through a nawet jeszcze nie prowadził intensywnych punishment) – miast i ludności (notabene na prac, które mogłyby w krótkim okresie do- gruncie prawa międzynarodowego zostało to prowadzić do stworzenia brytyjskiej bomby zakazane na mocy konwencji genewskiej atomowej i efektywnych sił odstraszania. Tym z 1949 roku). W założeniu tym wyraźnie wi- samym wszelkie dyskusje i koncepcje z tego dać spuściznę drugiej wojny światowej, gdy okresu miały charakter teoretyczny. celem ataków wyniszczających również były Dopiero 8 stycznia 1947 roku, gdy wojsko- głównie miasta nieprzyjaciela. Co istotne, wi skonkretyzowali swoje potrzeby, w obli- w konsekwencji takiego myślenia oraz poja- czu porażki koncepcji kontroli międzynaro- wienia się broni jądrowej przyjęto, że pod- dowej i niemożności przekonania Ameryka- stawowym zadaniem sił zbrojnych, a więc nów do współpracy, premier Attlee w wąskim także lotnictwa bombowego, będzie zapobie- gronie współpracowników podjął ściśle tajną ganie wojnie, a nie jej prowadzenie i wygry- decyzję o rozpoczęciu własnego programu wanie. Była to istotna zmiana, pierwszy raz budowy bomby atomowej. Było to przedsię-

5 CAB 131/9, Report by the Chiefs of Staff, 7 June 1950. 6 Ibidem. 7 Ibidem. Przekonanie o fazowości wojny dominowało również w późniejszym okresie, także po wynalezieniu bomby wodorowej (choćby w 1954 Defence White Paper). 8 A. Brookes: V Force. The History of Britain’s Airborne Deterrent. Jane’s, London 1982, s. 13. 9 J. Lewis: Changing Direction. British Military Planning for Post-war Strategic Defence 1942–1947. Frank Cass, London, s. lxxxviii.

Kwartalnik Bellona 4/2012 22 Bezpieczeństwo wzięcie kosztowne i ambitne, ale również sprawnego, przygniatającego i zdecydowa- przełomowe. Do tej pory wpływa bowiem na nego13 uderzenia nuklearnego. brytyjskie bezpieczeństwo i pozycję tego pań- Londyn postrzegał problem inaczej niż stwa w świecie10. Obyło się przy tym bez Waszyngton. Brytyjczycy obawiali się, że większych sporów natury strategicznej i po- przyjęta przez Amerykanów doktryna zma- ważniejszego starcia różnych koncepcji. Ro- sowanego odwetu (massive retaliation) może bert H. Paterson nadmienia, że był to logicz- doprowadzić do wojny jądrowej w imię obrony krok naprzód, który nie wymagał ani wy- ny drugorzędnych interesów. Ciągle pamię- jaśnienia, ani łączenia go z konkretnym tano o generale MacArthurze, który podczas zagrożeniem11. Ta naturalność i niemal auto- wojny w Korei chciał wykorzystać broń ato- matyczność w sposobie podejmowania decy- mową. Ten niepokój wzmagała nuklearna zji okazała się charakterystyczna nie tylko dla filozofia Dwighta Eisenhowera, zakładająca dyskusji na temat konieczności zbudowania możliwość uderzenia wyprzedzającego14, któ- bomby atomowej, lecz także dla późniejszych ra w połączeniu z obowiązującą polityką „wy- działań. 16 czerwca 1954 roku rząd Churchil- pychania” komunizmu (rollback) mogła sta- la bez kontrowersji zainicjował prace nad nowić mieszankę wybuchową. Doktrynę tę bombą wodorową. Sekretarz Gwylin Lloyd otwarcie skrytykowali Basil Liddell Hart (bo- George stwierdził wówczas, że nie było in- daj najwybitniejszy brytyjski strateg w histo- nego rozwiązania jak tylko odstraszać i po- rii), profesor Patrick Blackett (brytyjski fizyk) siadać bomby najlepsze z możliwych12. oraz premier Winston Churchill, który podał Niekorzystne wydarzenia na arenie między- w wątpliwość sens ryzykowania wojną totalną narodowej jedynie utwierdzały brytyjskich za sprawą Indochin. Przypomniał przy tym, że decydentów w słuszności podjętych działań. to Wyspy Brytyjskie były środkiem tarczy15 dla Rząd Churchilla (1951–1955) kontynuował Sowietów (bull’s eye of a Soviet attack). wyznaczoną przez premiera Attlee (1945– W interesie Londynu leżało więc posiadanie 1951) linię, która z kolei była przedłużeniem elastyczniejszej doktryny użycia broni jądro- decyzji podjętych przez poprzedni gabinet – wej, nie zaś automatycznego zmasowanego od- wojenny, z Churchillem na czele (1940– wetu niezależnie od skali konfliktu. To tłuma- 1945). Filozofię nieformalnie zaadaptowaną czy dlaczego Brytyjczycy od połowy lat 50. za czasów premiera Attlee oficjalnie przyję- XX wieku postulowali przyjęcie rozwijanej to w 1952 roku. Wówczas to Wielka Bryta- przez Liddella Harta doktryny stopniowego od- nia formalnie zaakcentowała w swojej strate- straszania (graduated deterrence), opartej na gii odstraszanie jądrowe nieprzyjaciela i po- wyraźniejszym podziale między nuklearną bro- rzuciła koncepcję obrony głównie siłami nią taktyczną a nuklearną bronią strategiczną konwencjonalnymi. Zgodnie z zimnowojen- (co krytykował choćby zwolennik zdecydowa- nym duchem i powojennymi doświadczenia- nego uderzenia dowódca RAF marszałek John mi uznano, że najlepszą metodą odstraszenia Slessor) i na elastyczniejszym wyborze środ- Moskwy jest gotowość do przeprowadzenia ków odpowiedzi w razie wojny.

10 Aby wybudować bombę, potrzeba jednego z dwóch pierwiastków, a ściślej – ich izotopów: albo U-235 stanowiący 0,7 proc. uranu naturalnego, albo Pu-239, który choć jest odpowiedniejszy do produkcji bomb atomowych, nie występuje w stanie naturalnym. Brytyjczycy nie mieli doświadczenia w pracach nad plutonem, a z powodu McMahon Act znikł dostęp do U-235. Koniecznością stało się zaprojektowanie i zbudowanie własnych instalacji jądrowych. 11 R.H. Paterson: Britain’s Strategic Nuclear Deterrent. From Before the V-Bomber to Beyond Trident . Frank Cass, London–Port- land 1997, s. 7. 12 CAB 129/67, C. (54) 149, Civil Defence. Memorandum by the Home Secretary, 13 April 1954, s. 2. 13 CAB 131/12, D.O. (52) 26, Report by the Chiefs of Staff for the Defence Committee of the Cabinet on Defence Policy and Global Strategy, 17 June 1952. 14 M. Trachtenberg: A Constructed Peace. The Making of the European Settlement, 1945-1963. Princeton University Press, Prince- ton–Chichester 1999, s. 160. 15 The Churchill – Eisenhower Correspondence 1953–1955. P.G. Boyle (red.). Chapel Hill, University of North Carolina Press 1990, s. 58.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Bezpieczeństwo 23

Niemniej jednak brytyjska strategia odstra- w polityce obronnej NATO. Latem 1952 roku szania jądrowego miała w tym okresie ciągle Slessor przekazał brytyjski dokument strate- charakter deklaratywny. W chwili formalne- giczny amerykańskiemu generałowi Omaro- go jej ogłaszania Wielka Brytania ciągle nie wi Bradleyowi, ówczesnemu przewodniczą- miała ani strategicznych bombowców odrzu- cemu Kolegium Połączonych Szefów Szta- towych, ani bomby atomowej w stanie ope- bów. W Waszyngtonie sugerowano, żeby racyjnym. Brak bombowców wynikał z nie- słabość sił konwencjonalnych NATO zrekom- spójności polityki zbrojeniowej z przyjętą pensować taktyczną bronią atomową. Nie doktryną. Z jednej strony uważano bowiem, zgodzili się na to Amerykanie, i to z dwóch że nie ma obrony przed bronią jądrową, powodów. Po pierwsze, wykorzystanie tak- a z drugiej główny nacisk kładziono na roz- tycznej broni atomowej nie było możliwe ze wój dowództwa myśliwskiego kosztem do- względu na brak w dostatecznej liczbie ta- wództwa bombowego. Nie rekomendowano kich pocisków, ich arsenału zaś nie można redukcji we flocie myśliwskiej, mimo twier- było zwiększyć w wystarczającym stopniu w dzenia, że sugestie RAF dotyczące posiada- ciągu co najmniej czterech–pięciu lat18. Po nia 882 bombowców, w tym 730 typu Can- drugie, oparcie się na broni jądrowej mogło berra, wymagają zrewidowania i przyjęcia stanowić dla państw europejskich pretekst do jako górnego pułapu liczby 420 samolotów16. niekontynuowania zbrojeń konwencjonal- O niespójności świadczą też sprzeczne zapi- nych i ukrycia się pod parasolem zbrojnym sy dokumentu z 1952 roku. Stwierdzono Stanów Zjednoczonych. Ten drugi argument w nim, że liczba bomb nuklearnych ma zna- był niezwykle trafny, ponieważ Europejczy- czenie drugorzędne, ponieważ liczy się zdol- kom, a więc także Brytyjczykom, właśnie ność do zaatakowania nieprzyjaciela, akcen- o to chodziło. towano jednak to, by alianci mieli większe Sekretarz (minister) spraw zagranicznych arsenały niż Związek Sowiecki. Anthony Eden nakłaniał do tej koncepcji Rządząca wówczas nad Tamizą Partia Kon- Francję i Stany Zjednoczone w grudniu 1953 serwatywna pesymistycznie oceniała możli- roku podczas spotkania na Bermudach. Uda- wości przeciwstawienia się siłami konwen- ło mu się przekonać oba państwa, co wystar- cjonalnymi agresji Sowietów. Zapobieżenie czyło do zapoczątkowania zmian. Przełom zajęciu całej Europy byłoby możliwe jedy- nastąpił w 1954 roku, gdy w Stanach Zjed- nie w wyniku użycia taktycznej lub strategicz- noczonych zaczęła zyskiwać popularność nej broni jądrowej. Przodującą rolę w sferze koncepcja oparcia obrony państwa w więk- koncepcyjnej odegrała Wielka Brytania. O ile szej mierze na siłach nuklearnych, czego kraje państwo to oparło swoją doktrynę bezpieczeń- europejskie przez długi czas się obawiały. Od stwa na broni jądrowej w 1952 roku (Global sił konwencjonalnych jako fundamentu bez- Strategy Paper), to Amerykanie taką doktry- pieczeństwa NATO ostatecznie odstąpiono 18 nę (New Look) przyjęli dopiero rok później – grudnia 1954 roku po przyjęciu amerykań- 30 października 1953 roku. Miał rację więc skiej koncepcji New Look, zgodnie Samuel Huntington, gdy skonstatował, że z którą w razie konfliktu miała być użyta broń zmiany w amerykańskiej polityce często na- jądrowa i to w sposób przygniatający (mas- stępują dopiero dwa lub trzy lata po zmia- sive/overwhelming retaliaton). Nie widząc nach w brytyjskiej17. Co ważne, to Wielka sensownej alternatywy, mimo obaw i wątpli- Brytania pierwsza zwróciła uwagę na poten- wości, Londyn zaaprobował tę doktrynę. Cię- cjalnie podstawową rolę broni jądrowej żar realizacji koncepcji wzięły na siebie głów-

16 C. Peden: Arms, Economics and British Strategy. From Dreadnoughts to Hydrogen Bombs. Cambridge University Press, New York 2007, s. 266; CAB 131/12, D. (52) 26, Defence Policy and Global Strategy. Report by the Chiefs of Staff, 17 June 1952, s. 21. 17 Cyt. za: A. Brookes: V Force…, op. cit., s. 38. 18 Niewielkie wzmocnienie obrony stanowiły rozmieszczone w Niemczech Zachodnich w październiku 1953 r. armaty M65 kalibru 280 mm (6 szt.), strzelające amunicją atomową.

Kwartalnik Bellona 4/2012 24 Bezpieczeństwo nie Stany Zjednoczone, które rozmieściły na Cele brytyjskiej obszarze Europy Zachodniej większość bro- polityki nuklearnej ni jądrowej19. Przyjęcie przez NATO doktryny obronnej Analiza wykuwania się brytyjskiej koncep- z wykorzystaniem broni jądrowej okazało się cji byłaby niepełna bez przedstawienia mo- korzystne dla Wielkiej Brytanii, chociaż nie tywów podjęcia decyzji o posiadaniu tego ro- w krótkim okresie. Ponieważ Brytyjczycy nie dzaju broni. Należy podkreślić, że rozpoczę- dysponowali własnymi arsenałami, w konse- cie prac nad bronią jądrową ma znaczenie kwencji „nuklearyzacji” NATO zwiększyła strategiczne i oznacza długofalowe konse- się ich zależność od Stanów Zjednoczonych. kwencje geopolityczne, wojskowe, gospodar- By odzyskać wpływy w sojuszu, z determi- cze oraz społeczne. W przypadku Wielkiej nacją dążyli do posiadania własnych zasobów Brytanii waga decyzji była jeszcze większa, jądrowych. Nie spełniły się obawy brytyjskich ponieważ podjęto ją w wyjątkowo trudnym decydentów, że włączenie NATO w dyskusję 1947 roku, który kanclerz skarbu Hugh Dalton nad bronią nuklearną utrudni relacje brytyj- określił jako annus horrendus21 Projekt nu- sko-amerykańskie oraz sprawi, że Wielka klearny wymagał dużych nakładów finanso- Brytania utraci swój specjalny status w Wa- wych, jeśli miał szybko spowodować przełom szyngtonie i stanie się jednym z wielu człon- i wykroczyć poza teoretyczne rozważania. ków paktu. Nie doszło do nuklearnego Jeśliby zastosować znaną na gruncie meto- wzmocnienia Francji, co w świetle rywaliza- dologii nauk brzytwę Ockhama i pozostać cji brytyjsko-francuskiej było uznawane za wiernym realistycznej szkole stosunków mię- zagrożenie. Wręcz przeciwnie20. O dużych dzynarodowych, to wystarczyłoby ograniczyć obawach Brytyjczyków może świadczyć to, przyczyny do najbardziej fundamentalnej – że w 1956 roku wymusili na Amerykanach, zapewnienia bezpieczeństwa państwa i jego by rakiety pośredniego zasięgu PGM-17 Thor trwania. To wyjaśnienie jest jednak niewystar- rozmieszczone na Wyspach Brytyjskich i na czające i nie w pełni tłumaczy brytyjskie terytorium innych państw NATO nie zostały motywacje. Istniała bowiem jeszcze przyczy- przekazane pod dowództwo sił sojuszu. na psychologiczna – brytyjskie poczucie W dłuższej perspektywie Brytyjczycy zacho- mocarstwowości. Trzeba odwołać się do ura- wali szczególną pozycję w nuklearnym du- żonej dumy Brytyjczyków. 1 sierpnia 1946 ro- umwiracie, aczkolwiek w konsekwencji zo- ku amerykański prezydent podpisał Atomic stała osłabiona „tarcza”, czyli siły konwen- Energy Act (McMahon Act), w którym zaka- cjonalne NATO, kosztem „miecza”, to jest zywano rozpowszechniania technologii i wie- broni jądrowej. Potwierdza to fakt odstąpie- dzy jądrowej do innych państw, nawet sojusz- nia od założeń lizbońskich z 1952 roku (roz- niczych. Brytyjczyk Andrew Brookes stwier- budowa sił konwencjonalnych NATO), co dził, że jego rodacy uznali to za zdradę, którą prawda spowodowany również przyczynami szczególnie dotknięty był premier Attlee […]. ekonomicznymi. Trudno nie uznać tego za po- Niedawny przyjaciel odciął Wielką Brytanię rażkę brytyjskich wojsk lądowych, które od potencjalnie najważniejszego środka w wyniku takiej doktryny utraciły swoje zna- obronnego w momencie potrzeby […] Lon- czenie. dyn czuł się moralnie uprawniony oczekiwać od Stanów Zjednoczonych pomocy22. Zaini-

19 Do maja 1962 r. rozmieściły ok. 5 tys. rakiet. Do końca dekady liczba ta zwiększyła do ponad 7 tys. rakiet. Brytyjskim wkładem było rozmieszczenie na terytorium Niemiec Zachodnich taktycznej broni nuklearnej. 20 Premier Harold Macmillan i prezydent Dwight Eisenhower podczas spotkania na Bermudach w marcu 1957 r. podpisali tajne porozumienie o unikaniu współpracy nuklearnej z Francją. Później oficjalnie wypowiadali się przeciwko dalszej proliferacji. 21 N. Mills: Winning the Peace: The Marshall Plan and America’s Coming of Age as a Superpower. John Wiley & Sons Inc: Hoboken, New Jersey 2008, s. 69. 22 A. Brookes: V Force…, op. cit., s. 4.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Bezpieczeństwo 25 cjowana w okresie drugiej wojny światowej by opierać się na innych w kwestii broni współpraca jądrowa przeszła do historii, o kluczowym znaczeniu nie koresponduje a Wielka Brytania musiała powrócić do sa- z naszym statusem pierwszoplanowej potęgi26. modzielnego programu. Przez pryzmat prestiżu i siły na kwestię tę Przytoczone fakty pozornie uwiarygodniają patrzył również Churchill. Według niego zgo- tezę Connie Mansueto, która motywy o roz- da na amerykański monopol oznaczała przy- poczęciu prac nad bombą atomową połączy- zwolenie na degradację do pozycji narodu ła z koniecznością rywalizacji, a nie z oba- drugiej kategorii, mogącego wystawić co wami o bezpieczeństwo Wielkiej Brytanii23. najwyżej pomocnicze siły najemników, uzbro- Ta nieskrywająca swej niechęci do zbrojeń jonych w broń lekką, ale już nie artylerię27. feministyczna autorka wyraziła tym samym Kwestia prestiżu, mimo że widoczna mię- popularne w późniejszym okresie opinie le- dzy innymi w działaniach propagandowych, wicy (głównie pozaparlamentarnej) i pacyfi- wcale nie była wartością autoteliczną, a bom- stów, że posiadanie przez Brytyjczyków bro- ba miała ułatwić osiągnięcie celów wyzna- ni jądrowej nie ma racji wojskowych, lecz czonych przez politycznych decydentów. jedynie prestiżowe, i jest przejawem anachro- Znamienne, że Brytyjczycy wśród motywów nicznego imperializmu. Niewątpliwie kwestia rozpoczęcia prac nad bronią atomową nie psychologiczna, rozumiana jako postrzega- wskazywali na Związek Sowiecki. Jeśli już nie własnego państwa za mocarstwo global- w tym kontekście wymieniano jakieś państwo, ne, oraz urażona przez Amerykanów duma, to były nim Stany Zjednoczone. Dotyczyło to były czynnikami motywującymi do takich, głównie polityków, którzy traktowali broń a nie innych działań. Świadczą o tym liczne atomową jako polityczną kartę przetargową wypowiedzi, jak choćby pełne emocji i żalu w relacjach z Waszyngtonem, bardziej jako wystąpienie premiera Attlee, który McMahon swoisty polityczny instrument wpływania na Act nazwał głupim i dodał: Amerykanie mają Amerykanów niż narzędzie realizacji doktry- się za dużych chłopców, a nas postrzegają ny obronnej. Bevin uważał, że Londyn nie jako młodszych. Musimy im pokazać, że wcale może pozwolić sobie na amerykański mono- nie wiedzą wszystkiego24. Ku takiej interpre- pol28 w tej kwestii, a Attlee, że Wielka Bryta- tacji mogą skłaniać również słowa Ernesta nia musi utrzymać swoją pozycję naprzeciw Bevina, mające przekonać wątpiących człon- Amerykanów. Nie możemy sobie pozwolić, by ków rządu do broni jądrowej: musimy ją mieć mieli nas w garści29. Jeżeli już odnoszono się niezależnie od kosztów […]. Ma na niej być do bezpieczeństwa, czyniono to również nasza cholerna flaga25. W 1949 roku odrzu- w nawiązaniu do polityki Stanów Zjednoczo- cono propozycję Waszyngtonu składowania nych. Attlee uznał broń atomową w rękach na terytorium Stanów Zjednoczonych broni Brytyjczyków za konieczność, ponieważ nie jądrowej dostępnej dla Brytyjczyków, ponie- było pewności, że Amerykanie w pewnym waż – jak tłumaczono w Londynie – pomysł, momencie nie powrócą do izolacjonizmu30.

23 C. Mansueto: Take the Toys from the Boys. Competition and the Nuclear Arms . W: Over Our Dead Bodies. Women Against the Bomb. D. Thompson (red.). Virago Press, London 1983, s. 108–109. 24 M. Phythian: The Labour Party, War and International Relations, 1945-2006. Routledge, New York 2007, s. 30; P. Jones: America and the British Labour Party. The Special Relationship at Work. Tauris Academic Studies, London–New York 1997, s. 59. 25 We’ve got to have the bloody Union Jack flying in top of it. M. Phythian: The Labour Party…, op. cit., s. 29. 26 M. Gowing: Independence and Deterrence. Britain and Atomic Energy 1945–52. St. Martin’s Press, London 1974, s. 220. Był to tylko jeden z argumentów. Z punktu widzenia bezpieczeństwa Wielka Brytania godząc się na składowanie własnych bomb w Kana- dzie lub w Stanach Zjednoczonych, de facto nie miałaby do nich dostępu w odpowiednim czasie (w razie nagłego wybuchu wojny). Konieczne byłoby czekanie na ich dostarczenie. 27 J. Baylis: Ambiguity and Deterrence: British Nuclear Strategy 1945–1964. Oxford University Press, New York 1995, s. 128. 28 S. Croft, P. Williams: British Nuclear Policy. W: Security With Nuclear Weapons? Different Perspectives on National Security R.C. Karp (red.). Oxford University Press, Oxford–New York–Toronto 1991, s. 152–153. 29 Ibidem. 30 A. Goldstein: Deterrence and Security in the 21st Century. China, Britain, France, and the Enduring Legacy of the Nuclear Revolution. Stanford University Press, Stanford 2000, s. 158.

Kwartalnik Bellona 4/2012 26 Bezpieczeństwo

Ujmowanie broni jądrowej w kategoriach niu Waszyngtonu prowadzeniem aktywnej instrumentu politycznego, głównie w odniesie- polityki międzynarodowej (doktryna Truma- niu do Waszyngtonu, było charakterystyczne na, plan Marshalla, reakcja podczas kryzysu również dla rządu Partii Konserwatywnej berlińskiego i koreańskiego). Sowiecka próba i praktycznie dla każdej kolejnej ekipy rządzą- termojądrowa z 12 sierpnia 1953 roku oraz cej31. Tezy tej dowodzi chociażby przyjęcie wystrzelenie sztucznego satelity 4 październi- w czerwcu 1954 roku koncepcji premiera doty- ka 1957 roku sprawiły, że Stany Zjednoczone czącej rozpoczęcia prac nad bombą wodorową. po raz pierwszy poczuły się zagrożone bronią Zgodzono się wówczas z opinią, że bez broni jądrową Związku Sowieckiego. Bufor w po- jądrowej Brytyjczycy utracą swoje wpływy staci dwóch oceanów, wcześniej zapewniają- i pozycję w międzynarodowej polityce32. Rząd cy Amerykanom niemal absolutne bezpieczeń- podzielił więc pogląd Churchilla, że bez bom- stwo, w dobie międzykontynentalnych rakiet by wodorowej Wielka Brytania nie może my- balistycznych tracił znaczenie. W razie kon- śleć o utrzymaniu wpływów globalnej potęgi. fliktu w Europie Zachodniej Waszyngton mógł Nie bez znaczenia był ciągle czynnik amery- więc mniej chętnie angażować się zbrojnie ze kański – broń tę uznawano za instrument wpły- względu na groźbę sowieckiej odpowiedzi ją- wania na Biały Dom. Stwierdzono wówczas, drowej. Ułatwiała to przyjęta przez administra- że byłoby to bardziej możliwe, gdybyśmy na- cję Johna F. Kennedy’ego doktryna elastycz- dal odgrywali znaczącą rolę w utrzymywaniu nej odpowiedzi (flexible response). W takiej efektywnych sił odstraszania33. sytuacji Wielka Brytania pozostałaby sama. Szefowie sztabu wyrazili się w sposób bardziej wojskowy. Nieuczestniczenie w realiza- Brytyjskie siły jądrowe cji alianckiej doktryny odstraszania było dla a Stany Zjednoczone nich równoznaczne z niemożnością wpływa- – od „samodzielności” nia w czasie wojny na podejmowanie decyzji, po operacyjną zależność także w aspekcie planowania ofensywy i doboru celów34. W podobnym tonie co wojsko- W odczuciu brytyjskich decydentów broń wi i Attlee wypowiedział się Churchill: prze- jądrowa miała również wymiar polityczny. konywał Izbę Gmin o konieczności posiada- Była postrzegana nie tylko jako sposób na nia efektywnych sił odstraszania, ponieważ nie powrót do mocarstwowości, lecz także jako było pewności, że środki innych państw zo- instrument w relacjach brytyjsko-amerykań- staną wykorzystane w taki sposób, w jaki ocze- skich. Kwestię tę należy przeanalizować od- kiwałby tego Londyn. Nie było wiadomo, czy dzielnie, ponieważ pozwoli to na pełniejsze zasadnicze z brytyjskiego punktu widzenia cele zrozumienie celów polityki jądrowej Wielkiej uznano by za priorytetowe35. A od tego mogło Brytanii, a także brytyjskich działań i dyle- zależeć przetrwanie Wielkiej Brytanii. Jedną matów związanych z wyborem odpowiedniej kwestią był dobór celów, a drugą – niepew- drogi – samodzielności, współzależności lub ność, czy w razie wojny Amerykanie wyko- zależności. Analiza taka pozwoli również na rzystaliby broń nuklearną na prośbę Brytyjczy- wskazanie, w jakim stopniu brytyjska percep- ków. Obaw tych nie zmniejszały płynące zza cja i cele rozmijały się z posiadanym poten- Atlantyku sygnały świadczące o zainteresowa- cjałem.

31 Wskazuje na to m.in. wypowiedź kanclerza skarbu Dericka Heathcoata-Amory’ego. Stwierdził on, że zbyt małe siły atomowe nie będą wystarczające, by zapewnić sobie współpracę ze Stanami Zjednoczonymi – jeśli to w rzeczy samej prawdziwy cel samodzielnego odstraszania. CAB 130/20, D. (58) 69, Note by the Chancellor of the Exchequer, 22 November 1958. 32 CAB 128/27, C.C. (54), Conclusions of a Meeting of the Cabinet, 8 July 1954, s. 6. Pojawiły się pewne wątpliwości i pytania, w tym natury moralnej. Vide: P. Hennessy: The Secret State. Whitehall and the Cold War. Penguin Books, London 2003, s. 56–60. 33 CAB 128/27, C.C. (54), Conclusions…, s. 6. 34 T. Laming: V-Bombers. Vulcan, Victor and Valiant. Britain’s Airborne Nuclear Deterrent. Haynes North America, Newbury Park 1997, s. 16. 35 W. Churchill: Defence. 1 March 1955. HANSARD, Vol. 537, k. 1897.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Bezpieczeństwo 27

Analizę rozpocznę od przypomnienia, że White Paper Sandysa z 1957 roku, w której w wyniku wprowadzenia McMahon Act mówiono o samodzielności odstraszania ją- współpraca jądrowa została zamrożona. Bry- drowego). Innymi słowy, doszło do faktycz- tyjczycy dążyli do przełamania tego stanu. nej erozji brytyjskiej strategii jądrowej, co 3 października 1952 roku przeprowadzili wymusiło porzucenie koncepcji samodziel- pierwszą detonację ładunku plutonowego nych sił39. umieszczonego w konstrukcji podobnej do Wobec własnej słabości i chęci wpływania amerykańskiej bomby Fat Man, która została na amerykańską doktrynę obronną brytyjscy zrzucona na Nagasaki. Pierwszą bombę ato- decydenci polityczni i wojskowi od samego mową (Blue Danube) dostarczono do bazy początku dążyli (a właściwie byli zmuszeni) RAF już w listopadzie 1953 roku, ale wtedy do kontynuowania współpracy ze Stanami nie dysponowano samolotem, który byłby Zjednoczonymi w dziedzinie nuklearnej, któ- zdolny ją przenieść (odrzucono pomysł zmo- ra na tej płaszczyźnie sprowadzała się do ta- dyfikowania leciwych bombowców podsta- kich kwestii, jak badania i rozwój (także środ- wowych Lincoln). Po raz pierwszy Brytyjczy- ków przenoszenia) oraz koordynowanie pla- cy zrzucili bombę atomową z bombowca do- nów na wypadek wojny (w tym dobór celów piero 11 października 1956 roku (operacja ataku). Mimo deklarowanej polityki osiąga- „Buffalo”), a wodorową – 15 maja 1957 roku nia samodzielności jądrowej, Brytyjczycy byli (operacja „Grapple”)36. W przypadku bom- gotowi na daleko idące podporządkowanie by atomowej było to aż pięć lat po podobnej amerykańskiej machinie wojennej. Gdyby nie operacji przeprowadzonej przez Sowietów. było McMahon Act, Wielka Brytania zapew- Bomb Blue Danube było wówczas raptem ne kontynuowałaby współpracę i dzieliła się kilkadziesiąt sztuk. zadaniami. Już w 1948 roku marszałek Ar- Prorocze okazały się więc słowa zawarte thur Tedder wyraził gotowość do włączenia w Defence White Paper z 1954 roku, zapisa- w razie wojny brytyjskiego lotnictwa bom- no w niej bowiem, że minie jeszcze wiele lat bowego w struktury amerykańskiego dowódz- zanim będziemy mieć na tyle dużo nowocze- twa strategicznego (Strategic Air Command snej broni, by dokonać radykalnej zmiany – SAC). Rok później zgodzono się na zlikwi- w poziomie bezpieczeństwa Wielkiej Bryta- dowanie reaktora i znaczne uzależnienie. nii37. Ten oczekiwany przełom nastąpił do- W 1950 roku powtórzono przekonanie o ko- piero w 1961 roku, gdy pojawiły się w stanie nieczności kooperacji ze Stanami Zjednoczo- operacyjnym pierwsze brytyjskie bomby ter- nymi. Stwierdzono, że nie ma sensu myśleć mojądrowe Yellow Sun38. Dopiero wtedy dys- o brytyjskiej czy zachodnioeuropejskiej stra- ponowano minimalną do zrealizowania dok- tegii jako czymś indywidualnym i samodziel- tryny liczbą samolotów bombowych Victor nym40. Wtedy to oficjalnie podkreślono i Vulcan. W analizowanym okresie dała się (w Global Strategy Paper z 1950 roku) zna- zauważyć nie tylko dywergencja między za- czenie współzależności (interdependence) sobami a celami strategicznymi państwa (chęć w planowaniu obronnym. Co prawda nie uży- posiadania samodzielnych sił odstraszania to terminu „zależność”, mimo że w praktyce jądrowego), lecz także między zasobami ona istniała. Czyniono tak zarówno z powo- a deklarowaną polityką (choćby w Defence dów ambicjonalnych, jak i racjonalnych przy-

36 Bomba została zrzucona w Maralinga (południowa Australia) z bombowca Valiant ze składu 49 dywizjonu RAF. Rok później z bombowca tego samego typu pochodzącego z tego samego dywizjonu zrzucono bombę wodorową Yellow Sun na Pacyfiku (operacja „Grapple”). W praktyce test ten był porażką, ponieważ siła eksplozji była mniejsza niż przewidywano. 37 M. Carver: Tightrope Walking. British Defence Policy since 1945 . Hutchinson, London 1992, s. 39. 38 W praktyce nazwa Yellow Sun odnosiła się do rakiety nośnej, wykorzystywanej do dwóch podstawowych głowic: Red Snow i Green Grass. Bomba trafiła do jednostek na przełomie 1959 i 1960 r., jednak dopiero w 1961 r. jednostki liniowe otrzymały głowice Red Snow (Yellow Sun Mk 2). 39 Ostatnią samodzielną inicjatywą był projekt rakiet balistycznych Blue Streak, zakończony w 1960 r. Rok ten można uznać za symboliczny koniec brytyjskiej polityki nuklearnej samodzielności technologicznej. 40 CAB 131/9, D. (50) 45, Defence Policy and Global Strategy, 7 June 1950, s. 7.

Kwartalnik Bellona 4/2012 28 Bezpieczeństwo czyn strategicznych. Brytyjczycy ciągle po- o planach Waszyngtonu. Opierała się na nie- strzegali bowiem swoje państwo jako potęgę sprawdzonych przesłankach i zgadywała ame- (choć w tymczasowym kryzysie). Mocarstwo rykańskie zamiary. Brytyjczycy nie wiedzieli, nie może być od nikogo zależne. Jeśli chodzi czy w razie wojny będą mogli liczyć na po- o przesłanki strategiczne, to znaczna zależ- moc, a jeśli tak, to kiedy, na jaką i gdzie. Nie ność (pozostawanie pod amerykańskim pa- mieli niezbędnych informacji o skali, miejscu rasolem nuklearnym) uniemożliwiała wpły- i czasie amerykańskiego uderzenia atomowe- wanie na amerykańskie decyzje. To zaś było go, co z kolei uniemożliwiało określenia skut- konieczne w razie wojny. Po pierwsze dlate- ków uderzenia. Współpraca była konieczna, go, że nie było pewności, czy Stany Zjedno- ponieważ w przyjętych planach wojennych czone byłyby gotowe zaangażować się w kon- założono, że w razie konfliktu zostanie użyta flikt jądrowy w tym samym momencie i miej- broń amerykańska. Brytyjska doktryna odstra- scu oraz w takiej samej skali jak Wielka szania jądrowego była całkowitą fikcją. Nic Brytania. Prawdopodobieństwo amerykań- więc dziwnego, że osobisty sekretarz Edena, skiego udziału zmalało, gdy Związek Sowiec- Evelyn Shuckburgh, posępnie skonstatował w ki zbudował efektywne siły nuklearne. Po swym dzienniku: trudno nie zauważyć, że gra- drugie, zależność oznaczała brak możliwo- my drugie skrzypce42. ści wpływania na cele ataku, a te mogły być Do przełomu w stosunkach ze Stanami inne dla Brytyjczyków niż dla Amerykanów. Zjednoczonymi w wymiarze termonuklear- Po trzecie, jak stwierdził w 1947 roku lord nym próbował doprowadzić Churchill po Tedder, uzależnienie od Stanów Zjednoczo- dojściu do władzy w 1951 roku. Liczył, że nych spowodowałoby, że Wielka Brytania złamie wewnętrzny amerykański opór swym byłaby całkowicie niezdolna prowadzić ne- dyplomatycznym zmysłem i determinacją. gocjacje z Rosją lub jakimkolwiek innym pań- Niemałe znaczenie przypisywał też pamięci stwem41. Postrzegano by ją bowiem jako wy- o bliskiej współpracy obu państw podczas suniętą bazę amerykańską, jako satelitę Wa- ostatniej wojny światowej. Motorem napędo- szyngtonu. wym „staruszka”, jak powiedział o Churchil- W miarę upływu czasu Wielka Brytania co- lu brytyjski ambasador sir Roger Makins, raz bardziej zasługiwała jednak na taką opi- miało być jego wewnętrzne przekonanie, że nię. W 1950 roku Amerykanie zaczęli wyko- Roosevelt w Quebecu złożył mu przyrzecze- nywać z brytyjskich baz misje szpiegowskie nie, od którego potem odstąpił43. W 1952 roku nad terytorium Związku Sowieckiego. Do koń- Brytyjczykom złożono mało znaczącą obiet- ca 1952 roku Stany Zjednoczone mogły ko- nicę, że w razie sytuacji kryzysowej użycie rzystać już z 43 brytyjskich lotnisk (45 tys. bombowców stacjonujących w brytyjskich członków personelu wojskowego), ale ciągle bazach będzie wymagało decyzji obu pozostawały głuche na brytyjskie zapytania państw44. Był to niewielki sukces, ponieważ o konsultacje w sprawie ewentualnego użycia Stany Zjednoczone nie przywiązywały dużej broni jądrowej. Drastyczna asymetria współ- wagi do tej deklaracji i nie czuły się zobligo- pracy nie miała znaczenia wyłącznie prestiżo- wane do pytania Londynu o pozwolenie, lecz wego, lecz przekładała się negatywnie na bez- jedynie – w miarę możliwości45– do informo- pieczeństwo – Wielka Brytania musiała dzia- wania o swych decyzjach. W polityce mię- łać, nie mając podstawowych informacji dzynarodowej takie nieprecyzyjne określenie

41 M. Gowing: Independence and Deterrence…, s. 185. 42 E. Shuckburgh: Descent to Suez. Diaries 1951–1956. Weidenfeld and Nicolson, London 1986, s. 32. 43 Memorandum of Conversation, by the Counselor of the Department of State (MacArthur), 2 December 1953, FRUS, (1952– 1954), s. 1725–1726. Chodziło o przyrzeczenie Roosevelta, że cywilny i wojskowy program powinien być kontynuowany po wojnie. Było to tak zwane porozumienie z Hyde Parku z września 1944 r. 44 Truman-Churchill Talks, Meeting on Agenda. W: The Strategic Air Plans and the Use of Nuclear Weapons (TCT D-2/7) and B. Technical Cooperation in Atomic Energy (TCT D-2/8), 7 January 1952, RG 59, Conference Files, box 15, CF 100 Truman- Churchill Talks Wash, Jan 1952, Mins, Memcons & Communique.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Bezpieczeństwo 29 nie ma żadnego znaczenia. Zwłaszcza w przy- su sowieckiej detonacji z sierpnia 1949 roku padku Stanów Zjednoczonych, które kierują – duopolu. Wymieniano informacje i koor- się niewzruszoną zasadą unikania wszelkich dynowano działania w stopniu znikomym ograniczeń swojej potęgi i swobody działań, i nawet dojście w 1953 roku do władzy Dwi- w związku z czym wystrzegają się przyjmo- ghta Eisenhowera, który uchodził za zwolen- wania wiążących zobowiązań. nika ograniczonego przepływu technologii Przedstawione zdarzenia można interpreto- i wiedzy jądrowej do sojuszników z NATO, wać zarówno w kategoriach sukcesu, jak szybko nie zmieniło tej sytuacji. Ten element i porażki. Z punktu widzenia budowania nie- polityki Winstona Churchilla nie został zre- zależności i pozycji „trzeciej siły” była to dla alizowany, ponieważ premier ignorował rolę Wielkiej Brytanii niewątpliwie klęska, ponie- Kongresu w tej sprawie, a jego osobiste kon- waż coraz bardziej uzależniała się ona od Sta- takty z prezydentem nie miały większego zna- nów Zjednoczonych. Za sprawą niekontrolo- czenia. Do zmian doszło dopiero 30 sierpnia wanej obecności amerykańskich bombowców 1954 roku, kiedy to Kongres uchwalił nowe stała się niezatapialnym lotniskowcem, co nie prawo jądrowe, pozwalające przekazywać jest domeną mocarstwa globalnego, lecz pań- podstawowe informacje sojusznikom stwa podległego, zależnego od silniejszego z NATO. Zapewniło to Brytyjczykom prefe- uczestnika stosunków międzynarodowych. rencyjne traktowanie, ale nie skutkowało od- Natomiast w kategoriach zwiększenia swoje- budowaniem prestiżowego partnerstwa stra- go bezpieczeństwa Brytyjczycy dzięki zwią- tegicznego, o co Londyn zabiegał. zaniu się z Amerykanami – jak się wydaje – Konieczne wydaje się wyjaśnienie, dlacze- odnieśli długofalowy sukces. Decyzja premiera go brytyjsko-amerykańska współpraca została Attlee z 1948 roku o zgodzie na obecność wznowiona. Niewątpliwie po części wynika- amerykańskich sił powietrznych z bombow- ło to ze zmian, jakie zachodziły w samych cami B-29 zwiększała brytyjskie bezpieczeń- Stanach Zjednoczonych, ale nie można lek- stwo. Co prawda istniało ryzyko sowieckiego ceważyć również efektywności brytyjskiej ataku na amerykańskie bazy na Wyspach Bry- polityki. By zmniejszyć asymetrię na linii tyjskich (Sowieci nie mieli zdolności zaatako- Londyn–Waszyngton, potrzebna była siła. wania Stanów Zjednoczonych, a więc był to W innym przypadku Amerykanie nie byliby cel naturalny). Uderzenie takie mogłoby być zainteresowani dalszą współpracą strate- choćby efektem zastosowania przez Amery- giczną niezależnie od tradycji. Wielka Bryta- kanów krytykowanej przez Londyn doktryny nia mogła być w kręgu zainteresowania Sta- zmasowanego odwetu. Niemniej jednak praw- nów Zjednoczonych nie jako partner, lecz dopodobieństwo wojny amerykańsko-sowiec- jako obiekt mający z amerykańskiego punk- kiej z pominięciem Wielkiej Brytanii było tu widzenia korzystne cechy (dobre położe- mniejsze niż brytyjsko-sowieckiej bez udzia- nie geograficzne, złoża uranu itp.). Tylko dzię- łu Stanów Zjednoczonych. Godząc się na roz- ki własnej sile Brytyjczycy mogli starać się mieszczenie amerykańskich bombowców na zmodyfikować amerykańską politykę zagra- swoim terytorium, Brytyjczycy zmniejszyli niczną i bezpieczeństwa. Boleśnie doświad- ryzyko konfliktu. Gdyby Sowieci zaatakowali czono tego po drugiej wojny światowej, kie- brytyjskie bazy, to byłby to również atak na dy to brytyjska słabość przyczyniła się do Amerykanów. Tym samym Amerykanie nie- zerwania współpracy nad bronią jądrową. mal automatycznie włączyliby się do wojny. Tezę tę oraz słuszność brytyjskich działań Brytyjskim decydentom nadal nie udawa- potwierdziły wydarzenia w kolejnych latach. ło się zredukować asymetrii i osiągnąć współ- Waszyngton złagodził ograniczenia tuż po zależności z Amerykanami, którzy dążyli do tym, jak w październiku 1952 roku Londyn zachowania jądrowego monopolu, a od cza- przeprowadził testową eksplozję nuklearną.

45 Ibidem.

Kwartalnik Bellona 4/2012 30 Bezpieczeństwo

Z Waszyngtonu do Londynu przybyła dele- własnego potencjału termojądrowego Brytyj- gacja ekspertów amerykańskich sił powietrz- czycy nie doprowadziliby do takiego stanu48. nych, by przedyskutować zasady koordynowania planów na wypadek wojny atomowej. Wnioski Wyrażono zgodnie opinię, że wojna rozpo- częłaby się od zmasowanej wymiany uderzeń Podjęte w analizowanym okresie decyzje atomowych46. Techniczne dyskusje z czasem przyczyniły się do utraty samodzielności tech- umożliwiły zainicjowanie rozmów politycz- nologicznej, ale nie politycznej i decyzyjnej. nych i to na poziomie szefów rządów. Ich Dzięki wsparciu Amerykanów Wielka Bryta- owocem był Projekt E, dzięki któremu Bry- nia uzyskała zdolność do autonomicznego re- tyjczycy otrzymali bomby atomowe, w które alizowania własnej strategii odstraszania jądro- uzbroili bombowce V i Canberra (choć z du- wego. Pod względami operacyjnymi (w tym żymi ograniczeniami dotyczącymi użycia). wykorzystania) działała i nadal działa całko- Gdy w maju 1957 roku Brytyjczycy prze- wicie niezależnie od Stanów Zjednoczonych. prowadzili detonację termonuklearną (opera- Uzyskała w pełni własną broń jądrową (tak- cja „Grapple”), Amerykanie odpowiedzieli tyczną i strategiczną) zarówno na terytorium podpisaniem dwustronnej umowy – Mutual Wysp Brytyjskich, jak i sił na odcinku euro- Defence Agreement. Oznaczała ona ożywie- pejskim (British Army of Rhine). Poza bom- nie relacji i przyczyniła się do rozwoju bry- bowcami V były to również odrzutowce Jagu- tyjskiego programu nuklearnego, choćby gło- ar stacjonujące w Europie oraz samoloty ude- wic termojądrowych Red Snow do rakiet Blue rzeniowe Buccaneer operujące z Wysp Steel przenoszonych przez bombowce V Brytyjskich. W tym sensie brytyjskie siły nu- (1961), okrętu podwodnego HMS „Dreadno- klearne nie były mniej samodzielne niż te na- ught” (1963)47, a nawet rakiet balistycznych leżące do Francji, która wybrała drogę nieza- Trident na okrętach podwodnych typu Van- leżności decyzyjnej i technologicznej. Co waż- guard (1993). Brytyjczycy uzyskali dostęp do ne, brytyjskie rozwiązanie było tańsze49. amerykańskich koncepcji, technologii i zaso- Słuszność wybranych w analizowanym okre- bów. W pierwszym okresie brytyjska detona- sie kierunków politycznych potwierdzają de- cja termojądrowa ułatwiła zawarcie porozu- cyzje kolejnych rządów, które razem składają mienia na Bermudach (marzec 1957 roku) się na szeroki, strategiczny plan w wymiarze dotyczącego rozmieszczenia na Wyspach polityki jądrowej Wielkiej Brytanii. Decyzje Brytyjskich 60 rakiet balistycznych pośred- laburzystowskiego rządu premiera Attlee i kon- niego zasięgu PGM-17 Thor. Choć po części serwatywnego Churchilla znalazły kontynuację wynikało to z sukcesu Sowietów z wyniesie- w decyzjach rządu Harolda Macmillana niem w kosmos Sputnika (dowód, że Stany (1957–1963), który uzyskał zgodę na sprowa- Zjednoczone mogą być zagrożone atakiem), dzenie rakiet Thor (22 lutego 1958 roku). to ignorowanie wpływu działań brytyjskich Zwieńczeniem działań było spotkanie z Joh- na osiągnięcie przełomu byłoby błędne. Bez nem F. Kennedym w Nassau na Bahamach

46 T. Laming: V-Bombers…, op.cit., s. 131. 47 Do pierwszych rozmów doszło w 1955 r. O współpracy rozmawiali wówczas pierwszy lord morski lord Louis Mountbatten i amerykański admirał Arleigh Burke. Rok wcześniej US Navy otrzymała bowiem okręt podwodny z napędem nuklearnym USS „Nautilus”. Odpowiednie porozumienie o współpracy i przekazaniu informacji o budowie napędu zawarto w czerwcu 1956 r. 48 Nie należy przeceniać pozytywnego znaczenia tych działań dla zwiększenia samodzielności i zmniejszenia asymetrii. W przypadku rakiet PGM-17 Thor obowiązywał „podwójny klucz” ich użycia, co uzależniało brytyjską obronę od woli Amerykanów. Wątpli- wa wartość bojowa rakiet i faktyczny brak zdolności do odpowiedzi (niewielkie prawdopodobieństwo przetrwania ataku) sprawiał, że trudno je nazwać istotnym wkładem w efektywność brytyjskiego odstraszania atomowego, raczej jedynie efektem decyzji politycznych i kolejnym przejawem asymetrii tego transatlantyckiego sojuszu. Zob. CAB 129/91, C. (58) 49, Intermediate Range Ballistic Missiles. Note by the Minister of Defence, 24 February 1958; P. Malone: The British Nuclear Deterrent. Croom Helm/ St. Martin’s Press, London–Sydney–New York 1984, s. 59–60. 49 Współcześnie brytyjskie koszty utrzymania sił odstraszania nuklearnego wynoszą ok. 3,5–5 proc. budżetu wojskowego. Francu- ska samodzielność to ok. 10–20 proc. Za: R. Young, G, Berman: The Future of the British Nuclear Deterrent, House of Commons Library – Research Paper 06/53, 3 November 2006, s. 18.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Bezpieczeństwo 31

(grudzień 1962 roku), podczas którego osią- cyzyjny NATO (a więc głównie Amerykanów) gnięto zakładany przez kolejne rządy cel poli- oraz jako na dowód na narastającą słabość go- tyczno-wojskowy. Stany Zjednoczone zgodziły spodarczo-technologiczną brytyjskiego pań- się dostarczyć Brytyjczykom nowy system ra- stwa. W innej perspektywie – militarnej i poli- kietowy UGM-27 Polaris w miejsce wstrzy- tycznej – można to odbierać jako sukces. Nie manego nieco wcześniej projektu GAM-87 sprawdziły się obawy całkowitego wchłonię- Skybolt, który w latach 60. minionego wieku cia brytyjskich sił jądrowych przez NATO lub miał stanowić podstawę brytyjskich sił nukle- Stany Zjednoczone. Mimo postępującej atro- arnych50. Na umowę można spojrzeć jako na fii własnego potencjału Brytyjczycy uratowali dalsze uzależnienie się Wielkiej Brytanii od samodzielność operacyjną i uzyskali dostęp do technologii amerykańskiej, jako na mniej lub nowoczesnej broni, która zwiększała efektyw- bardziej świadome działanie Waszyngtonu ność ich doktryny odstraszania, obecnie sta- w celu zlikwidowania brytyjskich samodziel- nowiącej jeden z niezmiennych filarów bez- nych sił w wyniku włączenia ich w proces de- pieczeństwa państwa.

Kalendarium polityki nuklearnej Wielkiej Brytanii 6 sierpnia 1945 Zrzucenie bomby atomowej Little Boy na Hiroszimę przez Stany Zjed- noczone 9 sierpnia 1945 Zrzucenie bomby atomowej Fat Man na Nagasaki przez Stany Zjed- noczone 1 stycznia 1946 Utworzenie Zakładu Badań nad Energią Atomową (Atomic Energy Research Establishment) 8 stycznia 1947 Decyzja o budowie bomby atomowej 15 sierpnia 1947 Uruchomienie eksperymentalnego reaktora nuklearnego GLEEP 13 maja 1949 Pierwszy lot bombowca Canberra 29 sierpnia 1949 Pierwsza sowiecka detonacja bomby atomowej (RDS-1) 22 marca 1950 Przylot bombowców B-29 dla RAF do bazy Marham 18 maja 1951 Pierwszy lot bombowca Valiant 25 maja 1951 Gotowość operacyjna bombowców Canberra 24 wrześna 1951 Sowiecka próba atomowa (RDS-2) 18 października 1951 Sowiecka próba atomowa (RDS-3) 3 października 1952 Brytyjska próba atomowa na wyspach Monte Bello („Hurricane”) 24 grudnia 1952 Pierwszy lot bombowca Victor 12 sierpnia 1953 Pierwsza sowiecka detonacja bomby wodorowej (RDS-6) 23 sierpnia 1953 Sowiecka próba atomowa (RDS-4) 14 października 1953 Brytyjska próba atomowa w Australii („Totem”) 26 października 1953 Brytyjska próba atomowa w Australii („Totem”) 30 października 1953 Przyjęcie przez Stany Zjednoczone doktryny New Look 7 listopada 1953 Dostarczenie bomby Blue Danube do bazy RAF Wittering 16 czerwca 1954 Zainicjowanie prac nad bombą wodorową 18 grudnia 1954 Przyjęcie przez NATO doktryny nuklearnej MC 48 4 lutego 1955 Gotowość operacyjna bombowców Valiant 21 września 1955 Sowiecka próba atomowa (RDS-9) 22 listopada 1955 Sowiecka próba wodorowa (RDS-37)

50 CAB 129/101, C. (60) 97, Skybolt. Note by the Minister of Defence, 20 June 1960.

Kwartalnik Bellona 4/2012 32 Bezpieczeństwo Proces globalizacji w świetle zagrożeń

Autor omawia problem globalizacji przez pryzmat łączących się z nią różnorod- nych oddziaływań – pozytywnych i negatywnych – o różnym zasięgu. Wyjaśnia sens interakcji globalnych oraz analizuje ich formy i płaszczyzny. Wskazuje, że spośród wielu procesów społecznych przemiany globalizacyjne jawią się jako najbardziej wielowymiarowe, złożone, rozległe przestrzennie oraz kontrowersyjne. Choć przy- noszą rozmaite korzyści i szanse, to także niemałe i nierówne niebezpieczeństwa. Autor pomija pozytywne aspekty zmian globalizacyjnych i koncentruje się na możli- wych zagrożeniach, takich jak: związane z globalizacją polityczno-militarną, doty- czące globalizacji ekonomicznej, obecne w sferze globalizacji prawnej, związane z globalizacją ekologiczną oraz towarzyszące globalizacji kulturowej i religijnej. dr JAN BORKOWSKI Adiunkt Instytutu d zarania tworzenia pod- tywie skazywały i skazują więk- Pedagogiki staw egzystencji biolo- sze całości społeczne na porażkę Uniwersytetu gicznej i społecznej ak- cywilizacyjno-kulturową. Przyrodniczo- O -Humanistycznego tywność życiową homo sapiens w Siedlcach. określały dwie istotne tendencje – Istota i wymiary Autor 6 książek skłonność do przekraczania do- globalizacji oraz ponad 120 tychczasowych ograniczeń, barier artykułów naukowych i niemożności oraz tendencja do Działania transgresyjne jedno- i popularnonaukowych. chronienia status quo i zapewnia- stek i podmiotów zbiorowych nia bezpieczeństwa na niezbęd- były, są i będą jednymi z zasadni- nym poziomie. W rozważaniach czych napędów stymulujących humanistycznych owe komple- procesy globalizacyjne. Procesy te mentarne strategie i taktyki dzia- oraz inne im towarzyszące spra- łania indywidualnego i zbiorowe- wiają, że świat homo sapiens sta- go uzyskały miano działalności je się coraz bardziej skompliko- transgresyjnej i obronnej (ochron- waną i trudną do opisania siecią nej)1. pożądanych, a zarazem szkodli- Niski potencjał transgresyjny, wych powiązań oraz zależności lękliwo-oporny stosunek do dzia- o zasięgu ponadlokalnym, ponadre- łań typu „wykraczanie poza...” gionalnym, ponadkontynentalnym, oraz sztywne podejmowanie dzia- ponadnarodowym i ponadpań- łań zabezpieczających obecny stwowym2. Procesy globalizacyj- stan – to czynniki, które umożli- ne nie są problemem nowym, nie wiały funkcjonowanie przez jakiś stanowią szczególnego novum czas, jednak w dłuższej perspek- z pogranicza XX i XXI wieku. Za-

1 J. Kozielecki: Koncepcja transgresyjna człowieka. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warsza- wa 1987, s. 43–56. 2 Vide: Z. Bauman: Globalizacja. I co z tego dla ludzi wynika. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2000; T.L. Friedman: Lexus i drzewo oliwne. Zrozumieć globalizację. Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2001.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Bezpieczeństwo 33 chodzą od tysięcy lat, zyskują swoistą histo- Globalizacja ma dobre i złe strony. Jedną rycznie dynamikę i charakterystykę oraz wy- z patologicznych jej odsłon było rozpoczę- wołują zmienne w czasie pozytywne i nega- cie w XV wieku naszej ery, głównie przez tywne następstwa. Pionierami globalizacji Europejczyków, bezwzględnej, brutalnej, byli wielcy i znani dyktatorzy transgresji: wręcz barbarzyńskiej otwartej i globalnej — terytorialno-geograficznej (np. żegla- walki oraz wojen o opanowanie kolonii za- rze, wędrowcy, odkrywcy); morskich i utrzymanie nad nimi władzy. Ów- — polityczno-militarnej (np. przywódcy, czesny desant kultury chrześcijańskiej w zna- dowódcy, emisariusze); czący pozytywny, ale i ekstremalnie destruk- — poznawczo-ideowej (np. myśliciele, tywny sposób wpłynął na dynamikę procesów badacze, poligloci); dziejowych w różnych regionach tzw. Nowe- — kulturowo-religijnej (twórcy i krzewi- go Świata. Jednym z dramatycznych na- ciele nowych kultur i religii); stępstw ówczesnego etapu globalizmu i im- — eksploracyjno-gospodarczej (np. pier- perializmu europejskiego było biologiczne wotni technicy, inżynierowie, handlowcy). i kulturowe unicestwienie wielu oryginalnych Byli nimi także zwykli i zarazem niezwy- społeczeństw indiańskich w Ameryce Północ- kli, przypadkowi i nieznani podróżnicy, a tak- nej. Szczególnie krwawo i bezlitośnie prze- że odkrywcy sąsiednich i odległych krain, biegała konkwista w Ameryce Południowej, wysp, kultur oraz ludów. w której trakcie w ciągu niewielu lat całko- Procesy globalizacji ekspansywnej (zabor- wicie wytrzebiono społeczności i dorobek czej), która zwykle bardziej niszczyła warto- kulturowy Inków, Azteków oraz Majów4. ści (narzucała własne i eliminowała zastane), Niepohamowana żądza zysku, traktowanie niż podtrzymywała i szanowała dobra obecne podbitych narodów i grup etnicznych jak na nowych obszarach kulturowych i przyrod- zwierząt łownych, powszechna dyskrymina- niczych, oraz globalizacji kreatywnej, czyli pie- cja rasowa, prymitywizm eksploatacyjny, na- lęgnującej i współtworzącej wartości, na- rzucanie siłą angielskiej, francuskiej, hiszpań- siliły się zwłaszcza w drugiej połowie minio- skiej i portugalskiej kultury oraz religii chrze- nego tysiąclecia. W tym okresie na uwagę ścijańskich, a także niewolnictwo – to tylko zasługują trzy wielkie impulsy – zaczyny dłu- niektóre odcienie procesów globalizacyjnych gotrwale pobudzające strukturalne i funkcjo- tamtego okresu. Przy czym wszystko to czy- nalne dynamizmy globalizacyjne. Były to: niono w głębokim rasistowskim i antyludz- – wynalezienie ruchomej czcionki drukar- kim przekonaniu o własnej wyższości, pod skiej, co przyczyniło się do względnie po- znakiem krzyża świętego, w klimacie anima- wszechnego utrwalania na papierze wiedzy, cji oraz duchowego i ekonomicznego mece- poglądów i popularyzowania osiągnięć umy- natu rozbudowanych i silnych struktur orga- słowych, oraz wielkie odkrycia geograficzne nizacyjnych kościołów chrześcijańskich. i związane z nimi podboje kolonialne (druga Współcześnie mechanizmy globalnego uza- połowa XV wieku); leżnienia, podporządkowania i eksploatacji — wielkie rewolucje: angielska rewolucja nadal działają, tyle że bardziej subtelnie, skry- przemysłowa, rewolucja amerykańska i po- cie, zawile, w ramach najnowszego etapu wstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki Pół- postkolonializmu sieciowego. Choć w global- nocnej w 1772 roku oraz rewolucja francuska nej sieci powiązań i uzależnień są widoczne w 1789 roku (druga połowa XVIII wieku); postępy emancypacyjne, to młyny segrega- — rewolucja informacyjno-sieciowa oraz cji, nierówności, wyzysku, wykluczenia i nie- kształtowanie się społeczeństwa informacyj- prawości w dalszym ciągu skutecznie, ale ina- nego (druga połowa XX wieku)3. czej, kreują dobro, interesy i cele dominują-

3 J. Borkowski: Socjologia i psychologia społeczna. Zarys wykładu. Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Pułtusk 2003, s. 113–114. 4 J.H. Parry: Morskie imperium Hiszpanii. Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1983.

Kwartalnik Bellona 4/2012 34 Bezpieczeństwo cej mniejszości, a marginalizują potrzeby odległymi mikro-, mezo-, makro- i megastruk- i perspektywy rozwojowe większości. Uwa- turami społecznymi, zwłaszcza znacznie róż- ga ta odnosi się nie tylko do miliardów ludzi niącymi się od siebie. Interakcje globalne w Afryce, Azji i Ameryce Łacińskiej, lecz tak- przejawiają się w wielu formach, odbywają że obejmuje miliony mieszkańców Europy się na wszystkich ważnych płaszczyznach i Ameryki Północnej. aktywności indywidualnej i zbiorowej uczest- Spośród wielu procesów społecznych prze- niczących w tym procesie podmiotów8. We- miany globalizacyjne jawią się jako najbar- dług małżeństwa Tofflerów, wpływowych dziej wielowymiarowe, złożone, rozległe analityków i prognostyków procesów global- przestrzennie oraz kontrowersyjne. Bywają nych, system stosunków globalnych konstru- różnorodnie rozumiane i opisywane5. Można ują i stale modyfikują następujące podmioty je pojmować jako zbiór sprzężeń międzyna- społeczne: regiony, wielkie korporacje po- rodowych, wiążących porządek ekonomicz- nadnarodowe, ponadnarodowe i pozarządo- ny, prawny, technologiczny, polityczny, na- we stowarzyszenia i ruchy polityczne, mię- ukowy, artystyczny i moralny występujący dzynarodowe grupy lobbystyczne oraz reli- w różnych państwach, którego celem jest dą- gie globalne9. Wyszczególnienie to należy żenie do choćby względnego ujednolicenia uzupełnić o takie znaczące duże podmioty podstaw stosunków społecznych w skali świa- uczestniczące w sieci interakcji globalnych, towej6. Zdaniem J. Wiatra proces globaliza- jak: narody i narodowości; rządy i państwa, cji polega na odejściu od sytuacji typowej dla zwłaszcza zajmujące lub zabiegające o uzy- czasów dawniejszych, gdy stosunki między skanie dominującej pozycji; konfederacje państwami rozwijały się we względnej izola- i stowarzyszenia państw, np. Unia Europej- cji od reszty świata7. Obecnie, niezależnie od ska, Organizacja Traktatu Północnoatlantyc- położenia geograficznego i pozycji społecz- kiego, Organizacja Państw Amerykańskich; no-ekonomicznej, znaczące, a zwłaszcza eks- najbogatsze i kluczowe globalne instytucje tremalne zjawiska i zdarzenia zachodzące na finansowe, np. Bank Światowy i Międzyna- odległych peryferiach globu, istotnie wpły- rodowy Fundusz Walutowy, a także wielkie wają na sytuację i bieg wydarzeń w jego cen- globalne przedsiębiorstwa gospodarcze, trach. Natomiast dynamika szeroko pojętych główne centra giełdowe obracające papiera- wydarzeń społecznych zachodzących w kra- mi wartościowymi, towarami i usługami oraz jach Pierwszego Świata dość szybko wpły- różne federacje i międzynarodówki partyjne, wa, pozytywnie i negatywnie, na sytuację związkowozawodowe i sportowe. Nie moż- w regionach Drugiego i Trzeciego Świata, na także pominąć mniej czy mało znaczących a także pozostałych światów. uczestników tego procesu, w tym: społecz- Podejście holistyczne skłania do definio- ności lokalnych, różnych małych struktur typu wania globalizacji w sposób kompleksowy konkretne szkoły, kluby sportowe, grupy twór- i komplementarny. W najogólniejszym uję- cze czy pracownicze, a także rodzin i jedno- ciu proces globalizacji to długotrwała (wie- stek aktywnie zainteresowanych życiem lowiekowa) seria następujących po sobie zja- i wędrówką w przestrzeni globalnej oraz ko- wisk i przemian, umożliwiająca nawiązywa- rzystaniem z dóbr obecnych w świecie. nie, utrzymywanie i rozwijanie stosunków Istota relacji globalnych polega na wzajem- międzyludzkich w skali planetarnej, między nym, często nierównym oddziaływaniu na

5 Vide: U. Beck: What Is Globalization? Polity Press, Cambridge 2000; Oblicza procesów globalizacji. M. Pietras (red.). Wydawnic- two UMCS, Lublin 2002; Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania. Liberska B. (red.). Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warsza- wa 2002; L.W. Zacher: Spór o globalizację. Eseje o przyszłości świata. Wyd. Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus” przy Prezydium PAN, Warszawa 2003. 6 Leksykon politologii. A. Antoszewski, R. Herbut (red.). Wydawnictwo Naukowe Atla 2, Wrocław 2002, s. 113. 7 J. Wiatr: Socjologia polityki. Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1999, s. 315–316. 8 J. Borkowski: Socjologia i psychologia…, op.cit., s. 115. 9 A. i H Toffler: Wojna i antywojna. Wydawnictwo Muza SA, Warszawa 1997, s. 356–361.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Bezpieczeństwo 35 siebie odmiennych lub zbliżonych sfer poli- Globalizacja a zagrożenia tyki, gospodarki i kultury. Podstawą tak okre- polityczno-militarne ślonej globalizacji jest żywiołowa i kierowa- na powszechna komunikacja społeczna, któ- Globalizacja polityczna, pomijając jej spe- ra dzięki coraz nowszym osiągnięciom nauki cyfikę temporalną, obejmuje wiele różnorod- i techniki pokonuje dawniejsze bariery oraz nych wydarzeń, zjawisk i działań w sferze funk- stwarza coraz szerszym rzeszom ludzi niemal cjonowania władczego, które powodują kształ- nieograniczone możliwości poznawania sie- towanie się coraz silniejszych związków bie, współdziałania, konkurowania, pomaga- i zależności między podmiotami zbiorowymi nia sobie, a także rozwiązywania wspólnych w skali międzynarodowej, zwłaszcza między problemów i zażegnywania konfliktów w skali państwami a strukturami ponadpaństwowymi. kuli ziemskiej. Szeroko rozumiana globali- Szczególnym i dojrzałym wyrazem procesów zacja ma na celu coraz bardziej swobodny globalizacyjnopolitycznych jest powstanie przepływ, niekiedy wymuszony bądź wywal- i funkcjonowanie określonych struktur orga- czony, idei, programów, ludzi, kapitałów, to- nizacyjnych zrzeszających wiele państw, w tym warów, usług oraz innych wartości, który powstanie Organizacji Narodów Zjednoczo- może odbywać się zarówno pośrednio (na nych, Organizacji Państw Amerykańskich, Unii odległość), jak i bezpośrednio. Fundamental- Europejskiej oraz Organizacji Państw Afrykań- nym warunkiem wszelkich relacji globaliza- skich. Próbują one, z trudem i nie zawsze zacyjnych powinna być choćby względna wol- dowalającym skutkiem, monitorować, diagno- ność i równość podmiotów – uczestników zować oraz rozwiązywać ważne problemy tego procesu. Jak wiadomo, konstrukcja świa- i konflikty polityczne mające wymowę po- ta społecznego w skali mikro i mega była, jest nadnarodową. Globalizacja polityczna, podob- i będzie oparta na powszechnych nierówno- nie jak inne aspekty globalizacyjne, ma eks- ściach, niekiedy nader jaskrawych, oraz róż- presję pozytywną i destruktywną. Do najważ- nych formach zniwelowania, braku wolności, niejszych podmiotów uczestniczących niby-wolności, nieodpowiedzialnej wolności w globalizacji politycznej należą: itp. Dlatego też procesy globalizacyjne przy- — rządy i parlamenty zainteresowanych noszą nie tylko rozmaite, często niesprawie- państw, w tym głowy państw, ministrowie dliwe korzyści i szanse, lecz także niemałe, spraw zagranicznych, przewodniczący izb nieuniknione i nierówne niebezpieczeństwa. ustawodawczych oraz odpowiednie komisje Wspomnę tylko o niektórych możliwych za- parlamentarne; grożeniach, takich jak: — kontynentalne i globalne konfederacje — związane z globalizacją polityczno-mi- państw, np. ONZ, OPA; litarną; — ponadpaństwowe i niepaństwowe sfor- — dotyczące globalizacji ekonomicznej; malizowane duże organizacje mające cele po- — obecne w sferze globalizacji prawnej; lityczne w skali kontynentalnej i globalnej; — związane z globalizacją ekologiczną; — ponadnarodowe ruchy obywatelskie — towarzyszące globalizacji kulturowej walczące o podstawowe prawa i swobody po- i religijnej10. lityczne oraz broniące ich; Pomijam pozytywne następstwa procesów — wyspecjalizowane międzynarodowe in- globalizacyjnych. stytucje analityczno-badawcze, eksperckie, doradcze itp. o charakterze niezależnym, zaj- mujące się funkcjonowaniem politycznym świata;

10 Vide: U podłoża globalnych zagrożeń. Dylematy rozwoju. J. Danecki, M. Danecka, (red.). Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2003; W. Szymański: Globalizacja: wyzwania i zagrożenia. Centrum Doradztwa i Inforamcji Difin Sp. z o.o., Warszawa 2001; Globalopolis – kosmiczna wioska. Szanse i zagrożenia. R. Borkowski (red.). Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 2003.

Kwartalnik Bellona 4/2012 36 Bezpieczeństwo

— niewielkie elitarne, luźne, ale wpływo- w kierunku modelu jednobiegunowego. Na we stowarzyszenia, skupiające wybitnych przełomie pierwszej i drugiej dekady XXI wie- i najbardziej prominentnych, przedstawicieli ku Stany Zjednoczone, w innym kontekście świata polityki, gospodarki i kultury, opiniu- niż ZSRR, również stopniowo tracą niekwe- jące podstawowe problemy współczesnego stionowany autorytet globalny oraz nie mają świata. potencjału gwarantującego im dominujący Z istotą i dynamiką globalizacji politycz- wpływ na bieg spraw nie tylko w skali świa- nej bezpośrednio wiąże się globalizacja milita, lecz także w skali regionalnej. Obecnie tarna, która – zwięźle ujmując – polega na świat trwa w początkowej fazie dość żywio- tworzeniu się coraz bardziej złożonej sieci łowego kształtowania się podwalin ładu wie- powiązań państw i narodów w sferze bezpie- lobiegunowego, który bardziej zasługuje na czeństwa i zagrożenia polityczno-wojskowe- miano chaosu polityczno-militarnego. Wy- go. Pozytywnie pojmowana globalizacja podaje się, że żaden podmiot międzynarodo- lityczno-militarna powinna konsekwentnie wy w krótkiej i długiej perspektywie nie jest i powszechnie preferować zasadę wyrzeczenia i nie będzie zdolny do samodzielnego przy- się przemocy i wojny oraz zasadę pokojowe- wództwa globalnego. Choć pretendentów do go rozwiązywania sporów i konfliktów mię- potencjalnego przywództwa w systemie mul- dzy sąsiednimi a odległymi narodami, a tak- tibiegunowym jest wielu, upłynie dużo czasu, że innymi podmiotami globalnymi. Niestety zanim zarysuje się jakaś platforma instytu- historia globalizujących się relacji politycz- cjonalnego, względnie zgodnego współdzia- nych stanowi ciąg wielu barbarzyńskich i nisz- łania. Trudne będzie wypracowanie minimal- czycielskich bitew, wojen, długotrwałych nego i płynnego konsensusu, który połączy kampanii militarnych rozgrywanych na roz- USA, Chiny, Indie, Unię Europejską, Japo- ległych terytoriach, które generowały wielo- nię, Kanadę, Rosję i Brazylię współodpo- rakie zagrożenia dla szerokich mas ludzkich. wiedzialnością za bezpieczeństwo świata W procesie globalizacji polityczno-militar- w ramach jakiegoś trwałego wspólnego mia- nej ujawniają się różnorodne wyzwania, któ- nownika. Zanim jednak pretendenci będą re mogą stwarzać określone zagrożenia. Na w stanie powściągnąć rywalizację między początku tego wieku warto zwrócić uwagę na sobą, świat doświadczy wielu wstrząsów po- kilka z nich. litycznych, które – mimo że będą miały ra- 1. Zagrożenie wiąże się z rozpadem czej zasięg lokalno-regionalny – to wpłyną względnie stabilnego ładu światowego negatywnie na globalny klimat społeczno- o strukturze dwubiegunowej, ukształtowane- -ekonomiczny. go w drugiej połowie XX wieku. Po drugiej 2. Globalizacja polityczna, choć daje wojnie światowej niekwestionowanymi fila- możliwości wywierania wpływu na bieg rami polityczno-militarnego status quo były spraw międzynarodowych większej liczbie Stany Zjednoczone Ameryki Północnej państw i struktur ponadnarodowych, to jed- i Związek Radziecki. Przez pół wieku wpływ nak, mimo retoryki demokratyzacyjnej, obu wrogich sobie państw na stan świata oraz w praktyce nie tworzy mechanizmów eman- relacje między nimi pozwalały bardziej prze- cypacyjnych realnie wyrównujących te moż- widywalnie kontrolować bieg wydarzeń mię- liwości. Dla przykładu, lista stałych członków dzynarodowych. Spadkobierca ZSRR, czyli Rady Bezpieczeństwa, najważniejszego gre- Federacja Rosyjska, choć nadal ma aspiracje mium decyzyjnego ONZ, od pół wieku jest globalne, trwale straciła dawne zdolności niezmienna i ograniczona do zaledwie kilku przywódcze. Niezdolność Rosji do utrzymy- najsilniejszych państw, które nie tyle dbają wania dawnej pozycji międzynarodowej, o wspólne dobro globalne, ile preferują wła- wbrew niektórym przewidywaniom, nie przy- sne interesy. A każdą wątpliwość pojedynczy czyniła się do rozwoju porządku globalnego członkowie Rady rozstrzygają przez prawo

Kwartalnik Bellona 4/2012 Bezpieczeństwo 37 zgłoszenia weta, które często paraliżuje sku- redukcji swojej tradycyjnie rozumianej suwe- teczność decyzyjną tej organizacji. renności państwowej. Tym bardziej zrozumia- Procesy globalizacyjne w sferze stosunków łe wydaje się wyrażanie określonych obaw politycznych paradoksalnie pogłębiają pro- związanych z uczestniczeniem w procesie blem nierówności statusu i pozycji poszcze- integracji regionalnej i globalnej przez naro- gólnych państw. Nader wymowna staje się dy i państwa młode stażem niepodległościo- klasyfikacja hierarchiczna, która na podsta- wym, w tym także przez państwa Europy wie określonych i rzeczywistych kryteriów Środkowej i Południowej, które odzyskały wyróżnia państwa Pierwszego, Drugiego suwerenność po upadku bloku sowieckiego i Trzeciego Świata oraz kolejnych światów. w ostatniej dekadzie XX wieku. Współ- Decyzje o działalności i kierunkach rozwoju uczestniczenie w procesach integracyjno- nawet tak demokratycznej organizacji jak -globalizacyjnych nie jest możliwe bez zgo- Unia Europejska są podejmowane nie przez dy, najlepiej dobrowolnej i rozważnej, na większość krajów, lecz przez głowy kilku podporządkowanie części dóbr i interesów najważniejszych państw, przede wszystkim partykularno-narodowych sprawom wspól- zaś przez kanclerz Niemiec i prezydenta Fran- notowym. Nie oznacza to, że w procesie in- cji. Postępująca nierównowaga wpływu glo- tegracyjno-globalizacyjnym nie pojawią się balnego realnie zagraża zatem bezpieczeń- potencjalne i rzeczywiste zagrożenia. Stają stwu świata, ponieważ wzbudza i utrzymuje się one tym większe, im bardziej wymuszo- wśród marginalizowanych państw i narodów na jest geneza i motoryka globalizacji poli- zrozumiałe i trwałe poczucie wykluczenia, tycznej, zwłaszcza zaś gdy jest ona dykto- niesprawiedliwości, nieufności, frustracji, wana metodami przemocy ekonomicznej, a niekiedy potencjalną skłonność do otwar- militarnej i kulturowej. tych lub skrytych asymetrycznych działań 4. Kolejne zagrożenie dotyczy obaw agresywno-militarnych. przed jawnymi i zawoalowanymi próbami na- 3. Obiektywna dynamika globalizacji rzucenia przez globalnych dyktatorów zbyt z jednej strony wymusza konieczność otwar- jednorodnego, zunifikowanego modelu funk- cia się na szeroki świat i stwarza na to szanse, cjonowania ustrojowo-politycznego pań- z drugiej strony w wielu państwach wywołu- stwom, często odmiennym historycznie, kul- je niebezzasadne obawy o zachowanie nie- turowo i demograficznie. W historii politycz- zależności państwowej i suwerenności naro- nej świata można wskazać wiele przykładów dowej. Zagrożenie to najbardziej odczuwają apriorycznego, bezwzględnego, często mili- kraje peryferyczne, słabe ekonomicznie tarnego wprowadzania obcego porządku spo- i militarnie, a także narody niezbyt liczne lud- łeczno-politycznego. Niektóre, mimo że mia- nościowo oraz od niedawna cieszące się ły mechanikę absolutnego dyktatu siłowego, z uzyskanej niepodległości. Ujmując rzecz li- są powszechnie oceniane jako pozytywne, czebnie, wspomniane zagrożenie nie dotyczy np. denazyfikacja, demilitaryzacja i demokra- tylko kilkunastu podmiotów państwowych, tyzacja Niemiec oraz podobne procesy w Ja- które osiągnęły pozycję mocarstwa globalne- ponii po zakończeniu drugiej wojny świato- go lub regionalnego. Prawdopodobnie mniej wej. Na przełomie ostatnich wieków mniej lub bardziej jest ono obecne w świadomości lub bardziej wprost się preferuje i otwarcie narodowej większości krajów Afryki, Azji, zaleca jeden model ustroju państwowego – Ameryki Południowej i Środkowej oraz wie- liberalno-demokratyczny. Z perspektywy lu państw Europy. Nawet niektóre „stare” kra- ogólnospołecznej wydaje się on najbardziej je członkowskie Unii Europejskiej, czyli bar- wartościowy i atrakcyjny, ale czy odpowiada dziej doświadczone, demokratyczne, liczące swoistym uwarunkowaniom występującym się i zainteresowane otwarciem na świat, w krajach o długotrwałej, złożonej tradycji z oporem wyrażają zgodę na formalizowanie muzułmańskiej czy konfucjańskiej? Czy na-

Kwartalnik Bellona 4/2012 38 Bezpieczeństwo der kontrowersyjne, nieporadne, woluntary- wszelkich innych dynamizmów globalizacyj- styczne i siłowe budowanie nowej państwo- nych. Jej istotą było, jest i będzie współtwo- wości w Iraku i Afganistanie w pierwszej de- rzenie i wspólne rozwijanie warunków kadzie XXI wieku nie musi rodzić poważnych sprzyjających względnie swobodnemu prze- lęków przed podobnymi antykonsultacyjny- pływowi myśli ekonomicznej, kapitałów, mi próbami w innych częściach świata? Tym pracowników, towarów i usług, a także bu- bardziej że obie kampanie militarno-ustrojo- dowanie w miarę elastycznych, praktycznych we raczej zwiększyły poczucie zagrożenia więzi gospodarczych, łączących przedsiębior- bezpieczeństwa regionalnego i globalnego, stwa, instytucje oraz organizacje lokalne, regio- niż je ograniczyły, oraz jeszcze bardziej skom- nalne, narodowe i ponadpaństwowe w skali plikowały sytuację polityczno-militarną świata. Dynamika przemieszczania się róż- w Azji Południowej. Próby homogenizacji nych aktywów globalnego gospodarowania ustrojowo-politycznej świata, zwłaszcza po- (wytwarzania, produkowania, sprzedawania dejmowane z perspektywy egocentrycznej, i konsumowania) jest pobudzana przez wiele monopolistycznej i sposobami typowymi dla czynników, głównie zaś przez poszukiwanie poprzednich wieków, mogą zatem indukować korzystniejszych warunków działalności na poważne zagrożenia. innych rynkach niż lokalne i sąsiedzkie. Zna- 5. Można wymienić jeszcze kilka innych czącą zachętą do zamknięcia działalności zagrożeń polityczno-militarnych towarzyszą- w jednej części świata i przeniesienia jej do cych procesowi globalizacji. Wśród nich są innego zakątka globu zwykle są: tańsza, bar- między innymi: międzypaństwowe konflikty dziej wykwalifikowana i mobilna siła robo- graniczno-terytorialne o charakterze zimno- cza, jej większa podaż, niższe podatki, zwol- wojennym, lokalne konflikty polityczno-mi- nienia podatkowe, dotacje państwowe, łagod- litarne, istnienie państw słabych instytucjo- niejsze, czyli tańsze wymogi ekologiczne oraz nalnie i tzw. upadłych, funkcjonowanie wie- bardziej chłonne i perspektywicznie rozwija- lu prywatnych armii najemnych gotowych na jące się rynki konsumpcyjne. Przedsiębior- zasadach komercyjnych do uczestniczenia czość globalna wymaga większej mobilności, w konfliktach w każdym zakątku świata oraz innowacyjności, odwagi oraz multikulturowe- terroryzm międzynarodowy. Bez wątpienia go potencjału społecznego. Stwarza szanse determinują one stan bezpieczeństwa poli- na zmniejszenie kosztów gospodarowania tyczno-militarnego nie tylko bliskiego regio- i zwiększenie zysków, ale niesie z sobą nie- nu, ale i całego globu ziemskiego. określone i realne ryzyko. Pierwszoplanowymi podmiotami gospo- Globalizacja darki globalnej są: wielkie ponadpaństwowe a zagrożenia ekonomiczne i prywatne spółki biznesowe, ponadnarodowe korporacje, instytucje finansowe, federa- W historii funkcjonowania wielkich pod- cje i zrzeszenia producenckie i konsumenc- miotów gospodarczych, w tym dużych osad, kie, agencje konsultacyjne i wywiadowcze, miast, grup etnicznych, narodów i państw, a także duże firmy państwowe prowadzące można dostrzec trzy zasadnicze etapy i filo- interesy ekonomiczne na szerokich i różno- zofie: etap izolacjonizmu i autarkii (dążenia rodnych rynkach światowych. W przygoto- do samodzielności ekonomicznej), etap waniu i prowadzeniu wielkich przedsięwzięć otwierania się i internacjonalizmu gospodar- gospodarczych, wymagających ogromnych czego oraz etap włączania się w globalne sto- kapitałów, na ogół uczestniczą liczne podmio- sunki ekonomiczne i szerszego uczestnictwa ty globalne. W innych przypadkach interesy w nich. Od wielu wieków, a zwłaszcza obec- globalne podejmują pojedyncze, niekiedy nienie, globalizacja ekonomiczna stanowi osno- wielkie czy wręcz małe, ale bardzo kreatyw- wę, platformę i najważniejszy napęd dla ne firmy.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Bezpieczeństwo 39

Jedną z cech współczesnej globalizacji eko- racji spekulacyjnych. Powodują one duże stra- nomicznej jest postępująca instytucjonaliza- ty lokalne i dają wielkie, nieuprawnione cja wzajemnych stosunków. Jako przykłady i szybkie zyski spekulacyjne. Ponadto global- nader zaawansowanej formalizacji takich inna wolność i elastyczność gospodarcza po- terakcji można wskazać: ratyfikowanie i prze- budzają także patologiczną skłonność migru- strzeganie specjalnych umów liberalizujących jących przedsiębiorców, w pogoni za maksy- przepływ aktywów gospodarczych na rynkach malizacją zysków, do omijania i łamania norm globalnych, istnienie specjalnych stref eko- prawa miejscowego. Wiele przypadków prze- nomicznych czy wielkich instytucji global- stępczości globalnej w sferze stosunków go- nych, takich jak Bank Światowy, Międzyna- spodarczych nigdy nie zostaje stwierdzonych, rodowy Fundusz Walutowy i Światowa Or- dowiedzionych i osądzonych. Choć zjawisko ganizacja Handlu, bez których gospodarka globalnej przestępczości gospodarczej nie ma światowa nie mogłaby rozwiązywać podsta- zakresu marginalnego, zwłaszcza na teryto- wowych problemów. riach państw niedemokratycznych, niestabil- Tego rodzaju globalizacja generuje zarów- nych ustrojowo, niewydolnych instytucjonal- no zjawiska pozytywne, jak i zagrożenia mo- nie i niezdolnych do rozwoju bez dominują- gące szkodzić interesom niektórych podmio- cego kapitału zagranicznego, to rzadko udaje tów gospodarki światowej oraz dobru szero- się wskazać i skarcić jego pomysłodawców kich rzesz ludzkich. i wykonawców. Globalni inwestorzy, produ- Po pierwsze, zglobalizowana sieć powią- cenci, handlowcy itp. będący kreatorami tej zań ekonomicznych sprawia, że perturbacje i przestępczości wykorzystują bowiem bogatą kryzysy występujące w gospodarkach lokal- tradycję i doświadczenie w tym zakresie: zanych oraz w określonych dziedzinach gospo- trudniają międzynarodowych specjalistów, darki światowej nierzadko toksycznie oddzia- którzy opracowują szczegółowe algorytmy łują na szersze obszary ekonomiczne. Niebez- obchodzenia lub łamania ograniczeń praw- pieczne są zwłaszcza zjawiska kryzysowe nych. Do swoich celów pozyskują rodzimych pojawiające się w najbogatszych państwach, zdemoralizowanych polityków, decydentów, ponieważ zwykle szybko się rozprzestrzeniają menedżerów, samorządowców, urzędników i najbardziej destruują gospodarki w regio- (m.in. prokuratorów, policjantów, sędziów, nach uboższych. Wielki kryzys bankowo- koncesjonodawców, wszelkich kontrolerów) -finansowy zapoczątkowany w 2008 roku oraz wyrafinowanych prawników i znaczą- w USA w niedługim czasie poraził gospodarki cych dysponentów mediów masowych. Glo- europejskie i na innych kontynentach. We balni i lokalni, legalni i nielegalni współpra- wrześniu 2010 roku podczas Forum Ekono- cownicy tej części globalnego biznesu potra- micznego w Krynicy szef Komisji Europej- fią w zamian za odpowiednio wysokie skiej José Manuel Barroso stwierdził, że do- wynagrodzenie stworzyć dla tego rodzaju piero kryzys pokazał, jak bardzo w Europie przestępczości bezpieczne mechanizmy i sfe- i świecie jesteśmy z sobą związani. Zapewne ry buforowe, które zagrażają dobru zwykłych miał na myśli zarówno więzi pozytywne, na ludzi. dobre czasy, jak i więzi negatywne (zagraża- Globalna przestępczość ekonomiczna obej- jące), które jednak można wspólnie kontro- muje między innymi: nielegalny handel bro- lować i modyfikować i tym samym tworzyć nią i innymi materiałami niebezpiecznymi, lepsze perspektywy gospodarcze. przemyt narkotyków, alkoholu, papierosów, Po drugie, w rezultacie powszechnej glo- nielegalny obrót odpadami poprodukcyjny- balizacji powstały dogodne warunki dla glo- mi i szkodliwymi śmieciami, handel żywym balnych graczy – do wykorzystywania przez towarem dla celów prostytucyjnych, adapta- nich otwartości i słabości podmiotów lokal- cyjno-rodzinnych, transplantacyjno-medycz- nych do prowadzenia wyrafinowanych ope- nych oraz innych eksploatacyjnych, unikanie

Kwartalnik Bellona 4/2012 40 Bezpieczeństwo płacenia podatków, wynagrodzeń pracowni- istnienie coraz bardziej oddalających się od czych oraz niespełnianie innych zobowiązań, siebie i odpychających biegunów: bieguna łamanie praw pracowniczych i norm ochro- masowego ubóstwa, głodu, bezrobocia, brany środowiska, praktyki korupcyjne, nielegal- ku dostępu do wody pitnej i sanitarnej, pod- ny handel dziełami sztuki, fałszowanie walut stawowej opieki zdrowotnej i elementarnej i obrót nimi, a także przestępczość urzędni- oświaty oraz bieguna dynamicznie elitaryzu- ków zatrudnionych przez różne globalne in- jącego się bogactwa, przesytu, nadkonsump- stytucje polityczne, kulturalne, finansowe, cji, supergwarancji i perspektyw życiowych. religijne oraz sportowe. Szacuje się, że niele- Powstałe wielkie nierówności ekonomiczne galne przepływy i operacje aktywami gospo- i socjalno-bytowe są i nadal będą źródłem darczymi, noszące miano globalnej szarej różnorodnych żywiołowych i niebezpiecz- strefy, stanowią od jednej piątej do jednej trze- nych niepokojów społecznych, patologicz- ciej części gospodarki światowej. nych interakcji świata globalnej biedy i świa- Po trzecie, istotne ryzyko stwarza i powo- ta globalnego kapitału. Drastyczny rozziew dy do niepokojów daje ekspansywna strate- między tymi biegunami nie powstaje tylko gia kapitału globalnego, który w dogodnych w wyniku kreatywności i pracowitości jed- dla siebie warunkach ekonomicznych (np. nych oraz ociężałości życiowej i lenistwa dru- w sytuacji żywiołowej prywatyzacji, sztucz- gich. Być może ma jakiś związek z rozległą nego zaniżania wartości przedsiębiorstw i in- niesprawiedliwością, nieprawością, niepoha- nych dóbr narodowych) przejmuje własność mowaną chciwością oraz zalegalizowanym i władzę nad zasadniczymi sektorami gospo- powszechnym wyzyskiem. darki, zwłaszcza w państwach ubogich, nie- Po piąte, poważnym niebezpieczeństwem obywatelskich oraz skrajnie skorumpowa- jest makiaweliczna polityzacja globalnych nych. Głównym motywem agresywnej aktyw- stosunków gospodarczych. W XXI wieku ności kapitału globalnego jest nie tyle między globalnymi podmiotami polityczny- wspieranie niewydolnej gospodarki lokalnej, mi a podmiotami ekonomicznymi dość czę- ile obiektywnie zrozumiałe dbanie o maksy- sto występują złożone, silne i nieczytelne za- malizację własnych zysków, które nierzadko leżności. Obie strony próbują siebie nawza- polega na ekstremalnym eksploatowaniu ta- jem wykorzystywać do swoich interesów. nio nabytych dóbr, unikaniu realizacji obiet- W dobie neoliberalizmu strona biznesowa nic inwestycyjnych oraz ukrywaniu zysków zdecydowanie niechętnie odbiera wszelkie in- i skrytym ich wyprowadzaniu. Kraje przeży- gerencje polityków w swoją działalność. Pro- wające trudności gospodarcze, zadłużone, testuje w imię obrony świętego prawa do wol- zdekapitalizowane, które stają przed dylema- ności rynkowej, ale przede wszystkim wtedy, tem: utrzymać wpływ na podstawowe sekto- gdy decyzje i działania władz politycznych ry gospodarki narodowej czy podjąć próbę szkodzą jej interesom w różnych regionach ich ożywienia drogą sprzedaży inwestorom świata. Dysponenci globalnego kapitału pań- zagranicznym, zwykle wybierają drugie roz- stwowego i prywatnego posługując się naci- wiązanie. Nie zawsze taki wybór, mimo skiem, zwłaszcza głęboko ukrytym lobbin- okresowych nadziei i korzyści, jest zgodny giem, nierzadko wszelkimi metodami dość z długotrwałym interesem narodowym. Bywa, skutecznie wpływają na zachowanie global- że zbilansowane koszty, w tym wyrzeczenia nych i lokalnych decydentów politycznych. społeczne, znacznie przeważają trwałe ko- Ci drudzy są znacznie bardziej podatni rzyści. i otwarci na wpływ manipulacyjny. Prezyden- Po czwarte, globalne zagrożenia ekono- tem, premierem, ministrem, parlamentarzystą, miczne są wynikiem postępującego procesu znaczącym politykiem, zwykle marnie opła- ekstremalnego rozwarstwienia majątkowo- canym, bywa się bowiem kilkanaście miesię- -socjalnego. Charakterystyczne jest dla nich cy bądź kilka lat. Przyszłość polityka jest ulot-

Kwartalnik Bellona 4/2012 Bezpieczeństwo 41 na, niepewna, niewiadoma, natomiast per- Globalizacja spektywy byłego polityka zasłużonego dla a zagrożenia prawne włodarza biznesowego są dużo bardziej po- ciągające, zasobne, stabilne i bezpieczne Związki i zależności istniejące we wszyst- życiowo. Kwestie tę wymownie ilustrują ka- kich ważnych dziedzinach stosunków mię- riery ekonomiczne wielu mniej lub bardziej dzyludzkich w skali globalnej sprawiają, że znanych byłych polityków, np. byłego kanc- w skomplikowanej sieci powiązań świato- lerza Niemiec Gerharda Schrödera. wych występują stare i kształtują się nowe Dobru wspólnot, społeczeństw narodowych coraz trudniejsze problemy i kontrowersje, i etnicznych, najbardziej zagrażają liczne, które wymuszają poszukiwanie i wprowadza- choć trudne do jednoznacznego zdiagnozowa- nie jakichś rozwiązań natury prawnej. Proce- nia i dowiedzenia, przypadki zgodnej konwer- dury usprawniające dostrzeganie, analizowa- gencji – intencjonalnego i zawoalowanego nie, opisywanie i rozwiązywanie oraz anty- sojuszu globalnych podmiotów politycznych cypowanie i prognozowanie problemów i ekonomicznych. Tego rodzaju splecione, globalnoprawnych mogą mieć charakter heu- przenikające się megapodmioty globalne nie rystyczny lub algorytmiczny. Działania heu- podlegając żadnej kontroli i władzy nadrzęd- rystyczne, choć często bywają zawodne, sty- nej, są zdolne do przygotowania każdej ko- mulują powiązane strony, doświadczające rzystnej dla siebie operacji czy dłuższej kam- określonych komplikacji prawnych, do dobro- panii, która może powodować fundamental- wolnego, swobodnego, ale wspólnego kre- ne szkody w sferze dóbr publicznych. Mogą owania warunków sprzyjających rozwiązy- makiawelicznie wpływać na funkcjonowanie waniu problemów. Natomiast wcześniej niektórych państw, ich rządów i gospodarki, uzgodnione i przyjęte procedury algorytmicz- mogą modyfikować lub całkowicie zmieniać ne obligują strony znajdujące się w sytuacji kształt ustroju politycznego. Globalni włoda- prawnie problemowej do ściśle sprecyzowa- rze ekonomiczni i polityczni potrafią wspól- nego postępowania, co zapewnia bardziej nienie skutecznie zwalczać, w tym obalać, reżi- zawodne przezwyciężenie powstałej trudno- my polityczne dowolnie uznane za wrogie, ści, np. metodą arbitrażu międzynarodowe- szkodliwe i niebezpieczne lub wynosić do go lub werdyktu odpowiedniego trybunału. władzy i wspierać gospodarczo oraz militar- W ogólnym sensie głównym celem pozy- nie te reżimy, które prowadzą politykę tywnej globalizacji prawnej powinno być wewnętrzną i międzynarodową zgodną z ich współtworzenie, przyjęcie (ratyfikowanie) szeroko pojętymi interesami. Jednym ze sku- i przestrzeganie określonych konwencji (re- tecznych instrumentów polityzacji międzyna- gulacji) prawa międzynarodowego (w róż- rodowych stosunków gospodarczych jest nych dziedzinach) przez jak najliczniejszą przygotowanie i wdrażanie transgranicznych grupę państw. Elementami globalizacji praw- inwestycji, na przykład w sektorze energe- nej są: wzajemne poznawanie teorii i prakty- tycznym, w tym wielkich gazociągów i ropo- ki prawniczej w poszczególnych państwach, ciągów. Pozwalają one przez wiele lat kre- dzielenie się doświadczeniem w tworzeniu ować rozległe interesy ekonomiczne i poli- i przestrzeganiu prawa własnego, dostosowy- tyczne oraz dowolnie kształtować dynamikę wanie norm prawa narodowego do sprawdzo- sytuacji międzynarodowej. Innym przykła- nych regulacji obowiązujących w wielu in- dem takich działań jest polityczne i ekono- nych krajach, przyjmowanie i stosowanie już miczne blokowanie możliwości podjęcia in- istniejących systemów prawa międzynarodo- westycji konkurencyjnych, alternatywnych, wego oraz inicjowanie jego nowelizacji, godzących w status quo, w dotychczasowy współfinansowanie budżetów instytucji za- układ interesów gospodarczych i politycz- pewniających funkcjonowanie tego prawa nych. oraz delegowanie do nich kompetentnych

Kwartalnik Bellona 4/2012 42 Bezpieczeństwo sędziów, prokuratorów i policjantów. Proce- tet Olimpijski). Szczególnym przykładem sy globalizacyjnoprawne powinny komple- działań globalizacyjnych w sferze prawnej są mentarnie obejmować trzy fundamentalne różnorodne projekty podejmowane wspólnie filary (wymiary) teorii i praktyki: legislatywę przez organizacje pozarządowe z wielu kra- (ustawodawstwo), egzekutywę (prokuraturę jów protestujące przeciwko niektórym legal- i policję) oraz jurydykatywę (sądownictwo). nym i nielegalnym poczynaniom rządów. Zaniechania, poważne niedostatki występu- W wielu państwach organizowane są obcho- jące w jednej z tych płaszczyzn globalizacji dy Światowego Dnia Protestu Przeciw Inwi- prawnej, negatywnie wpływają na sprawność gilacji. Problem ten stał się wyjątkowo kontro- pozostałych. wersyjny w państwach zachodnich, zwłaszcza Podstawą aksjologiczną tej sfery globali- w USA i Wielkiej Brytanii, od czasu przyjęcia zacji powinno być uzyskanie szerokiego kon- prawa ograniczającego swobody obywatelskie sensusu w sprawie takich wartości (zasad), w związku z prowadzeniem wojny z terrory- jak: powszechność obowiązywania prawa zmem. uniwersalnego, równość wszystkich wobec Globalizacja prawna może wzbudzać róż- reguł tego prawa, sprawiedliwość, nieuchron- norodne wątpliwości i zagrożenia. Po pierw- ność ścigania i osądzenia oraz powszechność sze, rządy wielu państw mają wątpliwości co korzystania z prawa do obrony. do znacznego ograniczenia niezależności Do najważniejszych podmiotów globaliza- ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej cji prawnej należą: i opierają się takim działaniom. Ratyfikowa- — odpowiednie instytucje państwowe, nie określonej konwencji prawa międzyna- w tym: rządy, ministrowie sprawiedliwości rodowego przez dany kraj obliguje jego par- i spraw wewnętrznych, parlamenty, właściwe lament oraz inne naczelne instancje władzy komisje parlamentarne, sądy naczelne oraz do dostosowania ustaw i procedur wykonaw- naczelne organy ścigania (prokuratury i poli- czych do regulacji nadrzędnej. Większość cji); państw przyjęła wiele uregulowań prawa po- — właściwe międzynarodowe struktury nadnarodowego jako obowiązujące na swo- organizacyjne (wykonawcze i sądownicze), im terytorium i uznała je za korzystne dla sie- np. odpowiednie trybunały powołane przez bie. Nieuniknioną konsekwencją tego jest jed- zainteresowane państwa; nak dobrowolne, częściowe ograniczenie — różne ponadnarodowe stowarzyszenia suwerenności w sensie prawnym. Jednocze- skupiające krajowe korporacje zawodowe śnie wiele z tych państw przez wiele lat sku- oraz indywidualnych badaczy prawa, sę- tecznie blokuje i bojkotuje wartościowe dziów, prokuratorów, policjantów, adwoka- z perspektywy globalnej projekty prawne re- tów, notariuszy i detektywów prywatnych itp.; gulujące stosunki międzynarodowe. Wów- — globalne zrzeszenia ruchów obywatel- czas wysuwany jest argument wskazujący na skich promujące i lobbujące na rzecz prawa zagrożenie niezależności prawotwórczej uniwersalnego; i egzekucyjnej, choć na ogół głównym po- — luźne, żywiołowe, niesformalizowane wodem oporu są dość konkretne kalkulacje struktury inicjujące i prowadzące międzyna- natury politycznej, ekonomicznej czy kultu- rodowe akcje poparcia lub sprzeciwu w kon- rowej. Wśród państw selektywnie posługują- kretnych personalnie lub problemowo spra- cych się argumentem zagrożenia suwerenno- wach, np. przeciw karze śmierci lub za nią, ści prawnej są zarówno kraje w pełni demo- przeciw aborcji lub za prawem do niej; kratyczne, między innymi USA, Wielka — globalne organizacje federacyjne two- Brytania i Polska, jak i autokratyczne, np. rzące i stosujące regulacje prawne w konkret- Chiny, Korea Północna i Iran. Po drugie, te- nej wąskiej sferze działalności, np. w spor- rytoria wielu państw, które nie uznały i nie tach olimpijskich (Międzynarodowy Komi- przyjęły określonej konwencji prawa między-

Kwartalnik Bellona 4/2012 Bezpieczeństwo 43 narodowego stają się obszernymi enklawa- ły statutu – podejmować decyzje dotyczące mi, swoistymi rajami, w których mogą się regionalnych i lokalnych ogniw organizacyj- chronić indywidualni i zbiorowi przestępcy nych oraz struktur stowarzyszonych bez moż- pochodzenia rodzimego lub zewnętrznego. liwości odwoływania się. Motywem takiego Ponadto istnienie dużych i licznych obszarów, postępowania może być nie tyle dbałość na których nie obowiązują regulacje ponad- o praworządność wewnętrzną czy dyscypli- państwowe, uniemożliwia lub utrudnia roz- nę organizacyjną, ile dążenie do utrzymania wiązywanie problemów i konfliktów natury bezwzględnej pozycji władczej. Do takiego prawnej, jakie występują między krajami uzna- działania mogą skłonić także wielkie, nietran- jącymi i odrzucającymi określone konwencje sparentne interesy partykularno-globalne. Dla prawa międzynarodowego. Sytuacja taka przykładu, różne wątpliwości budzi działal- utrudnia lub wręcz całkowicie blokuje uzyska- ność Międzynarodowej Federacji Piłki Noż- nie przez to prawo takich fundamentalnych nej (FIFA), która znacznie ogranicza nieza- własności, jak powszechność, sprawiedliwość leżność kontrolno-nadzorczą władz państwo- czy równość prawna. Po trzecie, zagrożenie wych wobec narodowych związków piłki wiąże się także z możliwością dowolnego, se- nożnej. W Polsce w latach 2008–2009 odpo- lektywno-instrumentalnego wykorzystywania wiednie władze (minister sportu) próbowały regulacji prawa międzynarodowego w zależ- wprowadzić zarząd komisaryczny w Polskim ności od swoistego kontekstu politycznego Związku Piłki Nożnej, który jest członkiem albo ich pomijania, jeśli leży to w interesie na- FIFA. Mimo że polskie środowisko piłkar- rodowym jednego czy kilku państw. W histo- skie od kilku lat jest krytycznie oceniane przez rii najnowszej znajdziemy liczne przykłady opinię publiczną za kryzys organizacyjno- zarówno wykorzystywania tego prawa do in- -koncepcyjny oraz liczne afery korupcyjne, terwencji w obronie powszechnie naruszanych kierownictwo FIFA uznało decyzję polskie- praw człowieka, jak i bierności wobec państw, go ministra o wyznaczeniu w PZPN zarządu w których codziennie i rozlegle są łamane ele- komisarycznego za niezgodną z prawem, na- mentarne prawa oraz ograniczane swobody ruszającą autonomię tego Związku i zagrozi- człowieka i obywatela, np. w Chinach, Korei ło określonymi sankcjami. Interwencja FIFA Północnej czy Federacji Rosyjskiej. W 1999 ro- spowodowała, że z PZPN wycofano ministe- ku NATO dokonało kontrowersyjnego bom- rialnego komisarza. Po piąte, w perspektywie bardowania w Jugosławii bez zgody Rady postępowania globalizacji prawnej można Bezpieczeństwa ONZ, a w 2003 roku siły dostrzec również zagrożenie przeregulowa- zbrojne USA, Wielkiej Brytanii, Polski i in- nia, nadmiernej formalizacji podstawowych nych koalicjantów dokonały agresji militar- sfer stosunków międzynarodowych. Coraz nej na Irak również bez takiego upoważnie- liczniejsze konwencje prawa międzynarodo- nia (podane motywy okazały się fałszywe). wego mogą przytłoczyć oraz istotnie skrępo- Po czwarte, obawy może wzbudzać działal- wać niezbędne minimum swobody relacyjnej ność niektórych monopolistycznych global- i kreatywności w stosunkach globalnych. nych organizacji (stowarzyszeń), które nie Mogą ukształtować ociężałą, omnipotentną, podlegają żadnej procedurze rejestracyjno- niepełnosprawną biurokrację sądowniczą -weryfikacyjnej (w fazie wstępnej) oraz nie i egzekucyjną. Z czasem owe przebiurokra- uznają żadnej władzy zewnętrznej (nadrzęd- tyzowane struktury władzy globalnej mogą nej). Funkcjonują one zgodnie z prawem wyalienować się i abstrahować w działaniu przez siebie stworzonym, zapisanym w sta- od realnej, skomplikowanej rzeczywistości. tucie lub innych dokumentach wewnętrznych. Nadmiernie zunifikowane prawo globalne nie W sytuacjach problemowych czy konfliktów będzie uwzględniało swoistej, wielowieko- interesów mogą w sposób nadmiernie auto- wej, sprawdzonej tradycji i kultury prawnej rytarny i zdeformowany interpretować regu- poszczególnych państw, narodów i stron. Na

Kwartalnik Bellona 4/2012 44 Bezpieczeństwo początku XXI wieku nader wymowną ilu- i sądowniczych. Bezwzględnie wymusza ich stracją tego problemu w wymiarze tylko re- dostosowanie. Totalnie wnika we wszystkie gionalno-kontynentalnym jest nadregulacja ważne sfery stosunków wewnątrzunijnych, co prawna i megabiurokracja w krajach człon- znacznie ogranicza autonomię państw człon- kowskich Unii Europejskiej. Prawo unijne ma kowskich i usztywnia funkcjonowanie małych charakter nadrzędny wobec narodowych sys- i dużych podmiotów, zwłaszcza na unijnym temów ustawodawczych, egzekucyjnych „wolnym” rynku gospodarczym.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Bezpieczeństwo 45 W poszukiwaniu źródeł sukcesu systemu obronnego państwa. Wstęp do badań

Autorzy w sposób skrótowy przedstawiają dorobek zarządzania strategicznego, którego elementy będą wykorzystywali do przeprowadzenia badań – usystematy- zowania wiedzy zgodnie z wybraną metodologią – nad systemem obronnym Rze- czypospolitej Polskiej. Elementy te stanowią zarazem punkt odniesienia i porów- nań badań działalności biznesowej z profilem systemu świadczącego usługi po- żytku publicznego. Wymaga to założenia, że metody, które były wykorzystywane na potrzeby analizy organizacji, można wykorzystać do badania systemu. Metodologia zarządzania strategicznego nie była nadmiernie wykorzystywana w polskiej literaturze przedmiotu do omówienia systemu obronnego państwa. Ni- niejszy artykuł stanowi więc zapowiedź innowacyjnego podejścia do analizy deter- dr ANETA minantów wewnętrznych i zewnętrznych tego systemu. NOWAKOWSKA- -KRYSTMAN kontekście bezpieczeń- (beneficjentom bezpieczeństwa)? Prorektor do spraw stwa narodowego czę- Czy zapewnienie bezpieczeństwa studenckich Akademii sto używa się określenia zależy od zbiegu sprzyjających Obrony Narodowej. W Doktorat z nauk „turbulentne otoczenie”. Jest ono okoliczności (zagrożeń i szans) ekonomicznych dobitne, więc może ma zmobili- płynących z otoczenia zewnętrz- uzyskała na Wydziale zować bądź nawet przestraszyć nego czy też od potencjału pań- Ekonomicznym tych, którzy rządzą krajem. Czy stwa w tej dziedzinie? Uniwersytetu państwo w turbulentnym otocze- Sukces systemu obronnego pań- Warszawskiego. niu ma szansę na zapewnienie per- stwa zależy od czynników1 (deter- manentnego bezpieczeństwa swo- minantów) wewnętrznych i ze- im obywatelom i organizacjom wnętrznych, które umożliwiają

1 Badanie literatury przedmiotu pod kątem wskazania czynników systemu obronnego pozwala skon- statować, że w praktyce nie używa się tego określania. Natomiast w obszernym zakresie używa się pojęć „obszary” lub „przedsięwzięcia”. (Zadania obronne samorządu terytorialnego. W. Kitler (red.). Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej, Warszawa 2008; W. Molek, M. Wojciszko: Rola i miejsce administracji publicznej w województwie w przygotowaniach obronnych. Towarzystwo Wiedzy Obronnej 2006; S. Koziej: Strategia bezpieczeństwa i obronności Rzeczypospolitej Polskiej po wstąpieniu do NATO. Warszawa 2008; Strategia bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej płk dr Polskiej z 2007 r., Strategia obronności Rzeczypospolitej Polskiej z 2009 r.). Jeśli jednak pojęcia te SŁAWOMIR odniesiemy do samej istoty rozumienia terminu „czynnik”, to możemy warunkowo przyjąć, że wy- szczególnione obszary lub przedsięwzięcia de facto dzięki przypisanym im treściom mieszczą się OLEARCZYK w określeniu „czynniki”. Ponadto jest to terminologia typowa dla zarządzania, zwłaszcza dla zarzą- Szef Oddziału dzania strategicznego, a na podstawie metodologii z tej dziedziny przeprowadzono poszukiwania wewnętrznych i zewnętrznych źródeł sukcesu. Departamentu Strategii Czynnik – jedna z przyczyn działających, wywołujących skutek; jeden ze składników warunkujących i Planowania coś, rozstrzygających o czymś. Ale też – czynniki oddziaływają, składają się, wpływają na coś. Obronnego MON. Słownik języka polskiego. T. 1. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 327.

Kwartalnik Bellona 4/2012 46 Bezpieczeństwo zapewnienie na odpowiednim poziomie bez- — metodę kluczowych czynników sukcesu; pieczeństwa beneficjentów i, w wyniku wła- — klasyfikację czynników według cyklu ściwych procesów, przynoszą korzyści spo- Deminga. łeczne dzięki wydzielonym przez państwo W celu wyodrębnienia determinantów ze- odpowiednim zasobom (w tym finansowym) wnętrznych wpływających na system obronna rzecz obronności. Przez pojęcie „sukces” ny państwa wykorzystano metodę PEST należy rozumieć osiągnięcie zakładanych i dorobek szkoły pozycjonowania, w tym me- przez system obronny państwa celów strate- todę pięciu sił Portera oraz mapę grup strate- gicznych2. Miarą ich osiągnięcia mogą być gicznych. wskaźniki ustalone za pomocą metody Ba- Ze względu na przyjętą metodologię czyn- lanced Scorecard3. niki warunkujące system obronny państwa Współcześnie obronność stanowi sumę ujęto jako determinanty wewnętrzne i ze- wszystkich przedsięwzięć – cywilnych i woj- wnętrzne systemu, z podziałem na systemy skowych – mających na celu zapobieganie je tworzące (jedną z możliwości ujęcia oto- i przeciwstawianie się wszelkim zagrożeniom czenia zobrazowano na rysunku 1). Na pod- zarówno w czasie t, jak i t+1, militarnym stawie doboru metod przeprowadzono ciąg i niemilitarnym, mogących doprowadzić do badań w celu wyłonienia grup czynników kryzysu polityczno-militarnego. Dlatego wpływających na system, w tym tych najistot- w celu odpowiedniego4 przygotowania pań- niejszych. stwa do reagowania na potencjalne zagroże- W literaturze przedmiotu trudno znaleźć nia militarne jest tworzony system obronny wskazanie dotyczące prawidłowej kolejności państwa, na który składają się podsystem kie- prowadzenia badań7. Rozpoczniemy zatem od rowania obronnością oraz podsystemy wyko- rozpoznania potencjału systemu, by następ- nawcze: militarny i pozamilitarny. nie przeprowadzić analizę uwarunkowań ze- Ponieważ problematyka kształtowania bez- wnętrznych. pieczeństwa i obronności państwa jest roz- patrywana z wykorzystaniem wielu kryteriów System obronny RP weryfikowania wiedzy i poznania naukowe- go5, to w celu rozstrzygnięcia kwestii proble- Z analizy literatury8 poświęconej systemo- mowej – wskazania determinantów bezpie- wi obronnemu państwa wynika, że zasadni- czeństwa systemu obronnego – posłużyliśmy czym przedmiotem badań były aspekty: praw- się metodologią zarządzania strategicznego. ne, organizacyjne, planistyczne i realizacyj- Wymagało to przyjęcia założenia, że metody ne. W szerokim zakresie badano także system analizy odnoszące się do organizacji mogą jako element bezpieczeństwa narodowego być wykorzystane również do analizy syste- oraz wyjaśniano charakter zagrożeń, na któ- mu6. Na potrzeby analizy potencjału systemu re powinien on być zdolny reagować. Ze obronnego przyjęto między innymi: względu na wielość poruszanych uwarunko- — podejście szkoły zasobowej, która oma- wań nie jest możliwe ani dokonanie jedno- wia problem zasobów i możliwości ich wy- znacznej interpretacji naukowej, ani podanie korzystania; praktycznej wykładni pojęcia i istoty syste-

2 J. Kay: Podstawy sukcesu firmy. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1996, s. 37. 3 A. Nowakowska-Krystman: Strategiczna karta wyników jako narzędzie strategii bezpieczeństwa narodowego. W: Strategia bez- pieczeństwa narodowego. J. Gryz (red.). Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej, Warszawa 2011, s. 116–138. 4 To znaczy adekwatnego do potrzeb, we właściwym miejscu i we właściwym czasie oraz we właściwy sposób. 5 W proponowanym cyklu przewiduje się wykorzystanie metod teoretycznych, takich jak: analiza, synteza, analogia, porównania, uogólnienie, abstrahowanie, oraz metod empirycznych – badania opinii ekspertów i obserwacji naukowej. 6 Vide: O. Frańczak, M. Strzoda: Analiza strategiczna Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. „Kwartalnik Bellona” 2011 nr 3. 7 Developing Strategy Through Internal Analysis. http://www.webbooks.com/eLibrary/NC/B0/B58/033MB58.html [dostęp: 13.06.2012]. 8 Najszerzej problematyka ta została omówiona w pracach następujących autorów: B. Balcerowicz, S. Koziej, J. Pawłowski, T. Jemioło, M. Wiatr, W. Kitler, P. Sienkiewicz, R. Wróblewski, W. Pokruszyński, C. Rutkowski oraz M. Cieślarczyk.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Bezpieczeństwo 47

Rys. 1. Środowisko systemu obronnego państwa ÓZródło: Opracowane własne autorów mu obronnego państwa. Co więcej, w wielu — możliwość skutecznego przeciwstawia- pracach naukowych i publikacjach w sposób nia się zewnętrznym zagrożeniom godzącym wypaczony i błędny znaczeniowo są przed- w bezpieczeństwo narodowe (między inny- stawione takie pojęcia, jak: system bezpie- mi w wyniku realizacji przedsięwzięć zwią- czeństwa państwa, system bezpieczeństwa zanych z przygotowaniami obronnymi); narodowego, system obronny państwa oraz — efektywne zintegrowanie potencjału obrona narodowa9. militarnego z odpowiednio przygotowaną Niezależnie od wspomnianych mankamen- administracją i działalnością gospodarczą tów na podstawie analizy literatury można oraz ze społeczeństwem zorganizowa- przyjąć na potrzeby artykułu kilka stwier- nym i przygotowanym do obrony swojego dzeń. kraju. Po pierwsze, określenie istoty funkcjono- Po trzecie, uznanie konieczności odejścia wania systemu obronnego państwa jako wy- od militarnego (wąskiego10) postrzegania sys- konywania przez wszystkich, na których taki temu obronnego na rzecz podejścia holistycz- obowiązek nałożono, różnorodnych zadań nego, które wymusza dostrzeganie zjawisk i realizowania przedsięwzięć obronnych, ma- właściwych państwu, np. złożoności układu jących na celu przygotowanie państwa do organów władzy państwowej i relacji między działania w okresie zewnętrznego zagroże- nimi, istnienia w państwie różnych podmio- nia jego bezpieczeństwa i w czasie wojny. tów, których funkcjonowanie reguluje złożo- Po drugie, przyjęcie następujących podsta- ne prawo państwowe, oraz specyficznego wowych założeń funkcjonowania systemu systemu społecznego. Postulat ten wzmacnia obronnego: propozycje budowania zintegrowanego sys- — kompleksowość i spójność rozwiązy- temu bezpieczeństwa narodowego, a tym sa- wania zagadnień ogólnopolitycznych, spo- mym innego spojrzenia na miejsce i rolę sys- łeczno-gospodarczych i militarnych; temu obronnego państwa11. Warto zwrócić

9 Vide: Metodyka przygotowania i prowadzenia ćwiczeń organów i jednostek administracyjnych podsystemu militarnego w ramach szkolenia obronnego „METPLAN”– III.1.4.1.0. W. Kitler (red.). Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej, Warszawa 2006. 10 M. Cieślarczyk: Teoretyczne i metodologiczne podstawy badania problemów bezpieczeństwa i obronności państwa . Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny, Siedlce 2011, s. 168. 11 Według M. Cieślarczyka myślenie o bezpieczeństwie i obronności można ująć w sformalizowany zapis: [(B=f(O)], gdzie: B – szeroko rozumiane bezpieczeństwo; O – najogólniej rozumiana obronność. M. Cieślarczyk: Teoretyczne i metodologiczne podstawy…, s. 172.

Kwartalnik Bellona 4/2012 48 Bezpieczeństwo uwagę na wyniki badań M. Cieślarczyka, któ- Eksploracja literatury przedmiotu oraz ak- ry obronność – w szerokim znaczeniu – trak- tów prawnych dotyczących systemu obron- tuje jako całokształt właściwości danego pod- nego państwa pod kątem poszukiwania czyn- miotu oraz stan jego relacji z otoczeniem, ników warunkujących sukces tego systemu przejawiających się w podejmowanych przez stanowi nie lada wyzwanie. Wynika to z uni- ten podmiot działaniach w sferach: obiektyw- kalności naukowego podejścia, dotychczas nej (kultury materialnej), subiektywnej (świa- nieczęsto stosowanego w badaniach nad sys- domościowej, kultury mentalnej, duchowej) temem obronnym państwa15. Niemniej jed- oraz obiektywno-subiektywnej (kultury orga- nak można przyjąć, że strategie biznesowe nizacyjnej)12. mają wiele przydatnych cech, ponieważ ich Poszukiwanie czynników wewnętrznych pochodzenie oraz źródła wywodzą się z woj- systemu obronnego Rzeczypospolitej Polskiej skowości16. Zdaniem Roberta M. Granta umożliwiających odniesienie sukcesu wyma- przedsiębiorstwa potrzebują strategii bizne- ga z jednej strony uwzględnienia dotychczasowej z tych samych powodów, dla których sowego dorobku naukowego, z drugiej zaś armie potrzebują strategii wojskowych17 – poszukiwania i dostrzeżenia głębi zjawiska aby nadać działaniom kierunek i cel, rozdzie- podczas ich wyszczególnienia oraz kwalifi- lić zasoby w najbardziej efektywny sposób kowania. Dlatego konieczne jest precyzyjne oraz koordynować decyzje podejmowane spojrzenie na system obronny państwa – odej- przez różne jednostki. Co więcej, strategia ście od postrzegania go przez pryzmat misji, wojskowa i strategia biznesowa mają wiele celów, zadań i funkcji na rzecz szczegółowej wspólnych pojęć i zasad, z których podsta- analizy poszczególnych podsystemów. Waż- wową jest rozróżnianie pomiędzy strategią ne, że na badania literaturowe spojrzano a taktyką. Strategia jest szerokim programem w kontekście wiedzy o kierowaniu bezpie- rozdziału zasobów w sposób umożliwiający czeństwem narodowym (w tym obronnością zdobycie korzystnej pozycji; taktyka jest pla- państwa), o pozamilitarnych przygotowaniach nem działania w konkretnej sytuacji. Dlate- obronnych oraz zdolnościach operacyjnych13 go też decyzje strategiczne, czy to w sferze sił zbrojnych, ponieważ takie podejście po- militarnej, czy biznesowej, mają trzy wspól- zwala na wyszczególnienie czynników, które ne właściwości: można kwalifikować według kryterium na — są ważne; przykład szkoły zasobowej czy cyklu Demin- — wymagają dużego zaangażowania za- ga. W tym przypadku niezbędne jest syste- sobów; matyzowanie danych, tak by można było — nie można ich łatwo odwrócić18. wykorzystywać metodę algorytmu rekuren- Rozważania o poszukiwaniu nowego po- cyjnego14. Doświadczenie praktyczne jest dejścia w badaniach naukowych nad syste- pomocne również do przeprowadzenia ana- mem obronnym państwa można podsumować lizy otoczenia systemu, która pozwala w po- w następujący sposób: całokształt działań, prawny sposób wyłonić determinanty syste- składających się na szeroko rozumianą mu obronnego państwa. obronność, podejmowanych jest zazwyczaj

12 Ibidem, s. 187. 13 Vide: Wizja Sił Zbrojnych RP – 2030. Departament Transformacji MON, Warszawa 2008; Strategiczny Przegląd Obronny. Profe- sjonalne Siły Zbrojne RP w nowoczesnym państwie. Raport. MON, Warszawa 2011; M. Ojrzanowski: Zdolności operacyjne – warunkiem skutecznych sił zbrojnych. „Kwartalnik Bellona” 2008 nr 2. 14 E. Mazur-Cieślik: Propozycja zastosowania narzędzi analizy strategicznej PEST/SWOT w Strategicznym Przeglądzie Bezpie- czeństwa Narodowego. „Bezpieczeństwo Narodowe” 2010 nr 14/16. 15 W większości literatury prezentowane są wyniki badań naukowych opartych na analizie systemowej wywodzącej się z cybernetyki jako właściwej dla systemu obronnego państwa. 16 Za pierwszy traktat o strategii uważa się klasyczne dzieło Sun Tzu Sztuka wojny, napisane około 500 r. p.n.e. 17 Na potrzeby artykułu przyjęto, że pojęcie strategii wojskowej dotyczy także strategii obronności, która jest strategią nadrzędną w stosunku do strategii wojskowej. 18 R.M. Grant: Współczesna analiza strategii. Oficyna Wolters Kluwer Business, Warszawa 2011, s. 26–27.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Bezpieczeństwo 49 metodą prób i błędów, wyprzedzając rozwój do sprawnego podejmowania decyzji oraz teorii i badań empirycznych19. ciągłego i trwałego koordynowania działań Niezależnie od przytoczonego stwierdze- przez organy władzy i administracji publicz- nia za punkt wyjścia do poszukiwania deter- nej wszystkich szczebli, a także organy do- minantów sukcesu systemu obronnego pań- wodzenia Sił Zbrojnych RP zarówno w cza- stwa należy przyjąć samą definicję tego sys- sie pokoju, kryzysu, a przede wszystkim woj- temu. Na potrzeby artykułu założono, że ny.23 system obronny państwa stanowi skoordyno- Podsystem militarny tworzą Siły Zbrojne wany zbiór elementów kierowania i elemen- RP, które wykonują zadania wynikające tów wykonawczych20, którego zadaniem jest z Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Stra- osiągnięcie celów strategicznych W skład tegii bezpieczeństwa narodowego Rzeczypo- systemu wchodzą wszystkie zasoby21 przezna- spolitej Polskiej i Strategii obronności Rze- czone do wykonywania zadań obronnych, czypospolitej Polskiej, uszczegółowione odpowiednio do tych zadań zorganizowane, w Polityczno-strategicznej dyrektywie obron- utrzymywane i przygotowywane. Jego orga- nej Rzeczypospolitej Polskiej oraz stosow- nizacja i funkcjonowanie są oparte na prze- nych, narodowych i sojuszniczych planach pisach prawa powszechnie obowiązującego, operacyjnych24. Podsystem ten realizuje a także na postanowieniach wynikających przedsięwzięcia mające na celu zwiększenie z umów i traktatów międzynarodowych, któ- potencjału Sił Zbrojnych RP w ramach moż- rych Polska jest stroną22. Definicję tę warto liwości budżetowych państwa, z uwzględnie- poszerzyć o strukturę systemu, na którą skła- niem zwłaszcza aspektów jakościowych dają się podsystem kierowania obronnością wojsk. Główny wysiłek jest skoncentrowany oraz podsystemy wykonawcze: militarny na uzyskanie wysokiej gotowości do użycia i niemilitarny. wojsk oraz przygotowanie nowoczesnej in- Pierwszy z wymienionych podsystemów frastruktury obronnej do zadań wynikających jest zasadniczym elementem podsystemu kie- z obowiązków państwa gospodarza (HNS) rowania bezpieczeństwem narodowym. i współpracy cywilno-wojskowej (CIMIC). Tworzą go powiązane organizacyjnie i infor- Służy temu między innymi profesjonalizacja macyjnie organy władzy i administracji pu- i modernizacja Sił Zbrojnych RP. Przygoto- blicznej (wraz z obsługującymi urzędami wanie podsystemu militarnego uwzględnia i niezbędną infrastrukturą) oraz kierownicy potrzebę rozwijania zdolności do wykonywa- jednostek organizacyjnych, które wykonują nia zadań ratowniczych, humanitarnych i po- zadania związane z obronnością, a także or- rządkowych oraz związanych z likwidacją gany dowodzenia Sił Zbrojnych RP adekwat- skażeń chemicznych, biologicznych, radiolo- nie do ich hierarchicznego podporządkowa- gicznych i nuklearnych, a także z ochroną nia i prawnie określonych kompetencji. Ma i obroną obiektów szczególnie ważnych dla na celu zapewnienie optymalnych warunków bezpieczeństwa i obronności państwa.

19 M. Cieślarczyk: Teoretyczne i metodologiczne…, op.cit., s. 153. 20 W. Kitler umownie wyróżnia trzy sposoby podejścia do organizacji obrony narodowej: klasyczny, przejściowy oraz rozwojowy. Podejście przejściowe polega na dostrzeżeniu nowego, wielowariantowego kształtu zagrożeń, a w konsekwencji na rozszerzeniu zakresu obrony narodowej i zmianie metodyki analizy tej dziedziny działalności państwa. Obrona narodowa w takim podejściu wynika ściśle z dorobku NATO w tej dziedzinie, a także z rozwiązań poszczególnych państw. Według Kitlera w podejściu przejścio- wym można dokonać dwojakiego podziału. Pierwszy polega na wyróżnieniu elementów kierowania obroną narodową, obrony militarnej oraz obrony cywilnej lub zamiennie – niemilitarnej. W drugim wyróżnia elementy kierowania obroną narodową, obrony militarnej, obrony cywilnej oraz obrony gospodarczej. W. Kitler: Bezpieczeństwo narodowe. Podstawowe kategorie, dylematy poję- ciowe i próba systematyzacji. Towarzystwo Wiedzy Obronnej „Zeszyt Problemowy” 2010 nr 1 (61). 21 W środowisku wojskowym używa się terminu „siły i środki” (Strategia obronności Rzeczypospolitej Polskiej z 2009 r., pkt 57). W pracy przyjęto, że termin ten jest tożsamy z ujęciem zasobów w organizacji. 22 Vide: Strategia obronności…, op.cit., pkt 57. 23 Ibidem, pkt 60. 24 Ibidem, pkt 65.

Kwartalnik Bellona 4/2012 50 Bezpieczeństwo

Podsystem niemilitarny – pozamilitarne walną część systemu obronnego. W żadnym struktury obronne – tworzą: administracja rzą- państwie armia nie jest jednak zdolna funk- dowa, samorząd terytorialny oraz inne pod- cjonować przez dłuższy czas bez odpowied- mioty i instytucje państwowe, a także przedniego wsparcia administracji publicznej, przed- siębiorcy, na których nałożono obowiązek siębiorców czy poszczególnych obywateli. wykonania zadań na rzecz obronności pań- Dlatego w strukturach tego systemu występu- stwa. Podsystem ten wykonuje zadania pole- je także podsystem niemilitarny, który wyko- gające na zapewnieniu sprawnego i bezpiecz- nuje swoje zadania w ramach pozamilitarnych nego funkcjonowania państwa, zasilaniu za- przygotowań obronnych państwa. Cechą cha- sobami ludzkimi i materiałowymi Sił rakterystyczną przygotowań obronnych pań- Zbrojnych RP oraz jednostek organizacyjnych stwa jest realizacja przedsięwzięć obronnych odpowiedzialnych za bezpieczeństwo we- polegających na ich określaniu oraz nakłada- wnętrzne państwa, a także zadania wynikają- niu w czasie pokoju na poszczególne elemen- ce z obowiązków państwa gospodarza, za- ty podsystemów systemu obronnego państwa. pewnienia ochrony i zabezpieczenia podstawowych potrzeb bytowych ludności oraz Determinanty tworzenia warunków do jej przetrwania. rozwoju organizacji Wymienione przedsięwzięcia mają na celu a szkoły zarządzania ochronę struktur państwa i ludności w warun- strategicznego kach kryzysu i wojny, zapewnienie materialnych i duchowych podstaw egzystencji lud- Zarządzanie strategiczne stanowi przedmiot ności w warunkach zewnętrznego zagrożenia zainteresowania wielu nauk. Jako wyodręb- bezpieczeństwa państwa i wojny, zasilanie niona dyscyplina powstało w latach 50. ubie- zasobami ludzkimi i materiałowymi Sił Zbroj- głego wieku26. Jest oparte na ekonomii, teorii nych RP oraz pozamilitarne wsparcie wojsk organizacji i zarządzania oraz cybernetyce27. własnych i sojuszniczych prowadzących ope- Inna klasyfikacja przebiega wskroś tych nauk racje na terytorium Polski25. i dzieli je na sformalizowane oraz niesforma- Sukces zostanie osiągnięty więc wtedy, gdy lizowane. Koncepcje formalne wywodzą się funkcjonujący system obronny państwa speł- głównie z dyscyplin ekonomicznych i cyber- ni swój podstawowy cel: zapewni bezpieczeń- netyki, nieformalne zaś bazują na teorii orga- stwo beneficjentów w razie wystąpienia zagro- nizacji i zarządzania oraz na teorii systemów. żenia polityczno-militarnego. System ten ko- Zarządzanie strategiczne jest dyscypliną sto- rzysta ze wszystkich dostępnych zasobów sowaną, ukierunkowaną na problemy, stano- przeznaczonych do wykonywania zadań wiącą wiedzę syntetyzującą i kojarzącą czyn- obronnych. Podsystem militarny, czyli Siły niki, procesy oraz mechanizmy związane Zbrojne RP, stanowią najbardziej rozpozna- ze sterowaniem rozwojem organizacji28.

25 Ibidem, pkt 66. 26 Historia nowoczesnego zarządzania strategicznego zaczęła się jednak od systemu nakazowo-kontrolnego. Zawdzięczmy go pań- stwu pruskiemu, które zorganizowało najlepszą armię w Europie w czasach, gdy Polska była pogrążona w waśniach i sporach. Do rozwoju myśli o zarządzaniu strategicznym przyczyniła się także rewolucja przemysłowa. Później pojawiła się koncepcja określana mianem POLC (nadal jest wykładana na części kursów zarządzania), co oznacza: planowanie, organizowanie, kierowanie (leading) i kontrolowanie (controlling). Po drugiej wojnie światowej metody zarządzania, które pozwoliły wygrać wojnę, zostały zaadaptowa- ne na potrzeby cywilne, lecz nie spowodowało to rozwoju myśli o zarządzaniu. Sądzono, że organizacja jest „więźniem” branży, w której działa. Należy to tłumaczyć, że nie ma wpływu na otoczenie, może jedynie reagować na zmiany. A.J. Fazlagić: Rzecz o zarządzaniu strategicznym w oświacie. http://headmaster.pl/?p=95 [dostęp: 14.11.2011]; idem: Zarządzanie wiedzą. „Poradnik Gazety Prawnej” 2001 nr 34 (216), s. 11–42; idem: Zarządzanie wiedzą w praktyce. „Controling i Rachunkowość Zarządcza” 2001 nr 2, s. 23–28; K. Obłój: Strategia organizacji. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007.] 27 Z dziedziny ekonomii zarządzanie strategiczne czerpie m.in. z: teorii firmy, teorii rynków, teorii konkurencji oraz teorii projektów inwestycyjnych. Z teorii organizacji i zarządzania posiłkuje się teorią behawioralną, ilościową teorią zarządzania oraz podejściem sytuacyjnym. Z cybernetyki czerpie z teorii systemów i teorii gier. Z. Pierścionek: Strategie rozwoju firmy. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 24–28. 28 Ibidem, s. 18–20.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Bezpieczeństwo 51

W ujęciu historycznym zarządzanie strate- borach strategicznych przez pryzmat słabych giczne można rozpatrywać przez pryzmat i silnych stron organizacji, które identyfikuje koncepcji planowania strategicznego, która się w wyniku konfrontacji profilu umiejętno- pojawiła się pod koniec lat 50. i w latach 60. ści organizacji oraz profilu konkurencji. Pro- ubiegłego wieku. Rozważania można rozpo- fil umiejętności określa się, oceniając sprzęt, cząć od myśli Alfreda DuPonta Chandlera, kwalifikacje, organizację i poziom zarządza- którego dorobek zawiera najbardziej rozbu- nia w poszczególnych sferach funkcjonalnych dowaną analizę mechanizmu zmian otocze- organizacji. Profile konkurencji stanowią nia w długim okresie oraz mechanizmu do- wzorce umiejętności najlepszych firm w da- stosowania się organizacji do tych zmian. nej branży. Badania prowadziły także firmy Wyodrębnione przez niego, a także Harry’ego badawczo-konsultingowe, takie jak: Boston Igora Ansoffa, Edwarda J. McDonnella i Bru- Consulting Grup, McKinsey oraz A.D. Lit- ce’a R. Scotta, determinanty rozwoju organi- tre. Wypracowano wówczas modele portfo- zacji obejmują: charakter otoczenia, orienta- lio31. cję i mentalność zarządu, strategię rozwoju Reasumując, lata 60. XX wieku to okres oraz strukturę systemu zarządzania. Z anali- studiów przypadków oraz opisu praktyk. zy Chandlera wynika, że zmiany otoczenia W tym podejściu, obecnie nazywanym kla- wymusiły zasadnicze zmiany organizacji, sycznym, dominuje normatywne ujęcie pro- tj. zmiany struktury administracyjnej29. Jego blemu strategii. Zbudowane wówczas plano- metoda stanowi syntetyczną metodę analizy wanie stworzyło nowy, zdyscyplinowany spo- strategicznej organizacji lokalizującą ją w jej sób zarządzania, ponieważ wypracowano otoczeniu. Chandlera zaś można uznać za między innymi klarowny podział zadań i wła- przedstawiciela nurtu empirycznego, który dzy w ramach hierarchii. ujmował strategię jako długookresowy plan Szkoła planistyczna miała jednak pewne działania. Inny przedstawiciel szkoły klasycz- ograniczenia, na co zwrócił uwagę Henry nej Kenneth R. Andrews na przełomie lat 60. Mintzberg. Między innymi takie, które za- i 70. w pracy The Concept of Corporate Stra- kłada, że jutro będzie podobne do dzisiaj. tegy zawrócił uwagę na znaczenie dla orga- W latach 70. zaś (kryzys) przekonano się, nizacji jej silnych i słabych stron oraz szans że nic nie jest wieczne. Wówczas narodziło i zagrożeń. Według niego określenie i wybór się podejście ewolucyjne, zgodnie z którym strategii jest zdeterminowany przez elemen- strategia organizacji jest procesem cząstko- ty wewnętrzne, takie jak cele, umiejętności wych zmian i to w ich trakcie formuje się i zasoby, oraz zewnętrzne, tj. cele społeczne, wzorzec działania powielany w czasie. Po- rynek i konkurencję, które wpływają wielo- nadto nie jest to proces w pełni racjonalny aspektowo (technologicznie, ekonomicznie, i analityczny. społecznie, politycznie). Andrews postrzegał W końcu lat 70. i w latach 80. XX wieku organizację nie tylko jako zbiór procesów preferowano perspektywę badawczą. Pojawi- i określoną strukturę, lecz także jako specy- ła się między innymi koncepcja sił konkuren- ficzny zbiór zasobów i umiejętności30. W tym cyjnych Michaela Portera, która ma swoje samym czasie także Ansoff zauważył, że przy- korzenie w doktrynie militarnej. Dlatego cel wódca powinien skoncentrować się na wy- strategii jest prosty: niszczyć przeciwnika, by

29 Struktura jest pochodną strategii: należy ją kształtować w taki sposób, by ułatwić realizację strategii. 30 W podręczniku Edmunda Philipa Learneda, Kennetha R. Andrewsa, Josepha L. Bowera wykorzystano koncepcję Chandlera i uzupełniono ją o idee kluczowych kompetencji (Philip Selznick) oraz adaptacji w niepewnym otoczeniu. SWOT jest sposobem myślenia o strategii rozumianej jako swoista tożsamość firmy: wzorzec celów, polityk i planów ich realizacji, sformułowany tak iż definiował, czym firma jest lub zamierza być. K. Obłój: Teorie strategii. http://pl.scribd.com/doc/51377388/teorie-strategii-20101 [dostęp: 4.06.2012]. 31 A.J. Fazlagić: Rzecz o zarządzaniu strategicznym…, op.cit.; idem: Zarządzanie wiedzą, op.cit., s. 11–42; idem: Zarządzanie wiedzą w praktyce…, op.cit., s. 23–28; K. Obłój: Strategia organizacji…, op.cit.; Z. Pierścionek: Strategie rozwoju…, op.cit., s. 21–24, 44, 50.

Kwartalnik Bellona 4/2012 52 Bezpieczeństwo zapewnić sobie większe terytorium i zdobyć zwłaszcza zaś wzbogacił teorię konkurencji przewagę. Wymaga to silnych przywódców, o modele klasycznej konkurencji, metody chętnych do podejmowania wyborów i do- źródeł przewagi konkurencyjnej oraz meto- konywania wymiany. dy otoczenia konkurencyjnego32. W swej teorii Porter założył, że podstawą W latach 90. przedstawiono założenia szko- wyboru strategii są: ły zasobowej, która jest skierowana do we- — cechy branży jako całości, w której fir- wnątrz. Je twórcami są Gary Hamel i Coim- ma działa, wygenerowane przez pryzmat pię- batore Krishnarao Prahalad – autorzy kon- ciu sił, tj. rywalizacji między istniejącymi fir- cepcji rdzenia umiejętności firmy, oraz Georg mami w sektorze, zagrożenia wejściem Stalk, który opracował koncepcję konkuren- nowych firm, zagrożenia substytutami, siły cyjności na podstawie przewagi czasowej przetargowej dostawców oraz siły przetargo- oraz zdolności firmy. Według tego podejścia wej odbiorców; organizacja stanowi zbiór kluczowych kom- — cechy wewnętrznej struktury sektora petencji, zasobów i umiejętności. Szkoła ta (grup strategicznych), tj. składniki i bariery zyskała miano szkoły zasobowej. Zasób moż- wejścia do określonej grupy, siła przetargo- na zdefiniować jako pewną ilość czegoś, co wa grup w stosunku do dostawców i odbior- zostało zebrane, nagromadzone w celu wy- ców, zagrożenie grup substytutami oraz kon- korzystania w przyszłości. Jest to swego ro- kurencja między grupami; dzaju rezerwa, zapas33. Można go też inter- — reakcje konkurentów, które są uwarun- pretować jako wszystko, co jest silną lub słabą kowane celami konkurentów, ich strategiami stroną danej organizacji34. W modelu Hofe- i założeniami oraz możliwościami. ra-Schandela wyróżniono pięć obszarów, Spojrzenie to nie zawiera analizy wewnętrz- w którym tworzone są zasoby: finansowy, nej, czyli zasobów organizacji, można je za- fizyczny, ludzki, organizacyjny i technolo- tem scharakteryzować jako skierowane na giczny. W literaturze mówi się także o po- zewnątrz. Takie ujęcie jest zawarte jednak dziale szkoły zasobowej na cztery kategorie: tylko w pierwszej publikacji – Competive kapitał finansowy, kapitał fizyczny, kapitał Strategy, druga publikacja, Competive Advan- ludzki oraz kapitał organizacyjny. Można je tage, już dotyczy problemów wewnętrznych także podzielić na: pracę (ludzie), kapitał, zie- organizacji, które są rozważane przez pryzmat mię (i surowce), informacje i wiedzę. Zasoby łańcucha wartości. Wśród determinantów suk- mogą więc przybrać postać: cesu firmy Porter wymienił wszystkie działa- — zasobów materialnych (uznaliśmy je za nia wyodrębnione przez organizację tworzą- tożsame z określeniem „środki” używanym ce wartość oraz ich interakcje. Założył więc, w terminologii wojskowej) – środków finan- że źródła przewagi nie mogą być zrozumia- sowych i środków technicznych (fizycznych), łe, jeśli firmę postrzega się jako całość. Ogól- takich jak: budynki, urządzenia, maszyny, na konkluzja z analizy dorobku Portera za- surowce, materiały; myka się w stwierdzeniu, że efektywność — zasobów niematerialnych, do których i konkurencyjność można osiągnąć przez zaliczamy: wiedzę, kwalifikacje, zdolności, zmniejszanie kosztów i ciągłą restrukturyza- motywacje, koncepcje, informacje znaki han- cję lub stały postęp techniczny i technologicz- dlowe, markę, reputację firmy i jej produk- ny w sferze jakości, obsługi itd. tów i/lub usług, kulturę organizacji, lojalność Porter w swoich pracach rozwinął teorię klientów i wiele innych35 (utożsamia się je i praktykę konkurencji organizacji (i krajów), z siłą systemu).

32 A.J. Fazlagić: Rzecz o zarządzaniu strategicznym…, op.cit.; idem: Zarządzanie wiedzą, op.cit., s. 11–42; idem: Zarządzanie wiedzą w praktyce…, op.cit., s. 23–28; K. Obłój: Strategia organizacji…, op.cit.; Z. Pierścionek: Strategie rozwoju…, op.cit., s. 64–71. 33 B. Stefanowicz: Informacja. Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2004, s. 78. 34 A.J. Fazlagić: Zarządzanie wiedzą, op.cit., s. 37. 35 J. Penc: Leksykon biznesu. Placet, Warszawa 1997.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Bezpieczeństwo 53

Niezależnie od postaci zasoby służą do za- jąc np. technikę delficką czy QUEST. Posia- spokojenia potrzeb w wyniku tworzenia róż- danie wartościowych, rzadkich i trudno imi- nego rodzaju produktów i usług (i dla organi- towanych zasobów oraz możliwości ich wy- zacji oznaczają koszty) oraz określają zdol- korzystania może być podstawą do uzyska- ności strategiczne organizacji36. Powiązania nia względnie trwałej przewagi41. zasobów materialnych i niematerialnych za- Do powstania zarządzania strategicznego chodzą podczas procesu. Proces zaś to kom- jako odrębnej dyscypliny przyczyniły się pletny ciąg czynności następujących po so- złożoność, zmienność i niepewność otocze- bie w określonej kolejności i czasie oraz nia oraz zmiany zachodzące w ramach or- o odpowiedniej długości trwania, który two- ganizacji. Dziedzina ta podlegała ewolucji, rzy wartość dla beneficjenta37. Część zaso- od szkoły tradycyjnej opartej na planowa- bów systemu może być traktowana jako zaniu, przez szkołę ewolucyjno-procesową soby strategiczne. I to one mają dawać prze- bazującą na wzorcu, szkołę pozycyjną, po wagę nad systemami innych krajów38. szkołę zasobową42. W literaturze przedmio- Wyłania się je, wykorzystując metodę VIRO tu można znaleźć też inne ujęcie problemu (tab. 1), VRIN, RBV39. Jest to już jednak na- – podział szkół myślenia strategicznego na stępny krok, tj. następny etap po wyłonieniu paradygmat racjonalności strategicznej i za- czynników wewnętrznych, które na użytek chowań strategicznych43. W zarządzaniu pracy można nazwać bilansem strategicznych strategicznym można wyodrębnić również kompetencji systemu40. Sporządzony bilans nurt syntetyzujący różne podejścia (ujęcie poddajemy wagowaniu i ocenie, wykorzystu- eklektyczne), na przykład formalne z niefor-

Tabela 1. Ocena kompetencji systemu obronnego państwa

Kategorie V R I O oceny Kompetencje waga ocena waga ocena waga ocena waga ocena zasoby materialne X.1 m ...... Y.n m ...... zasoby niematerialne X.1 nm ...... V.n nm ...... procesy X.1 p ...... Y.n p ......

Legenda: V (Valuable) – kompetencje cenne; R (Rare) – kompetencje rzadkie; I (Inimitable) – kompetencje trudne do imitacji; O (Organizing) – kompetencje optymalnie wykorzystane. ÓZródło: Opracowanie własne autorów

36 R. Koch: Słownik zarządzania i finansów. Narzędzia, terminy, techniki od A do Z. Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków 1997. 37 P. Gajewski: Koncepcja struktury organizacji procesowej. Dom Organizatora, Toruń 2006, s. 103. 38 J. Penc: Leksykon…, op.cit. 39 Developing Strategy Through…, op.cit.; Resource-based view. http://en.wikipedia.org/wiki/Resource-based_view [dostęp: 4.06.2012]. 40 Vide: metoda bilansu strategicznego organizacji. G. Gierszewska, M. Romanowska: Analiza strategiczna przedsiębiorstwa. Pol- skie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2001. 41 Vide: A.J. Fazlagić: Rzecz o zarządzaniu strategicznym … op.cit.; idem: Zarządzanie wiedzą, op.cit., s. 11–42; idem: Zarządzanie wiedzą w praktyce…, op.cit., s. 23–28; K. Obłój: Strategia organizacji…, op.cit.; Z. Pierścionek: Strategie rozwoju…, op.cit., s. 21–24. 42 Rozwój szkoły zasobowej zaowocował nowym spojrzeniem na zarządzanie wiedzą. Vide: K. Obłój: Strategia organizacji…, op.cit. 43 G. Gierszewska, M. Romanowska: Analiza strategiczna…, op.cit., s. 20.

Kwartalnik Bellona 4/2012 54 Bezpieczeństwo malnym, normatywne z empirycznymi, opi- można zaliczyć: rynek zbytu, rynek dostaw- sowe z ilościowymi. ców, rynek pracy, konkurentów, agendy rzą- Wśród determinantów wpływających na dowe, lokale, stowarzyszenia, fundacje, uni- funkcjonowanie organizacji można wyróżnić wersytety w aspekcie technologicznym, eko- czynniki wewnętrzne i zewnętrzne. Główny- nomicznym, społecznym i politycznym45, mi czynnikami wewnętrznymi są zasoby a także determinanty handlowe, gospodarcze, w aspekcie: polityczne, techniczne, etyczne i społeczne46, — organizacyjnym (m.in. struktura orga- trendy rozwoju, dynamikę popytu, zyskow- nizacyjna, system informacji, hierarchia ce- ność branży, koszty wejścia do branży, masę lów, procedury i zasady podejmowania de- krytyczną wejścia oraz efekt synergii47. cyzji); Nietrudno zauważyć, że proponowane są — marketingowym (przez ocenę sytuacji różne ujęcia oraz zakresy otoczenia organi- w aspekcie 7P (Product, Price, Place, Promo- zacji. Jedni, jak Ansoff i Porter, kładą nacisk tion, People, Publicity, Physical distrbution); na analizę sektora, inni – na analizę otocze- — personalnym (m.in. system oceny pra- nia ogólnego. Obecnie w literaturze dominu- cowników, system bodźcowy, system szko- je podział na otoczenie wewnętrzne, opera- leń, rotacja zatrudnienia, absencje), cyjne i ogólne (rys. 2) — finansowym (m.in. płynność, możliwo- Analizując dorobek szkół zarządzania ści inwestycyjne), strategicznego pod kątem koncepcji formu- — produkcyjnym lub usługowym (ocena łowania strategii, można wyodrębnić: stra- działalności badawczo-rozwojowej, techno- tegię dopasowania, stra-tegię zorientowaną logii, zaopatrzenia, zapasów, relacje z koope- na otoczenie i strategię zorientowaną na za- rantami, organizacja produkcji lub świadcze- soby. Świadczy to o zmienności we wska- nia usługi)44. zywaniu źródeł sukcesu organizacji. Można je też ująć przez pryzmat zasobów Strategia dopasowania polega na zidenty- materialnych i niematerialnych. Zakres ana- fikowaniu zasobów organizacji (w naszym lizy zasobów jest szeroki, dlatego ich analizę przypadku dotyczyłoby to zasobów systemu musi przeprowadzać zespół interdyscyplinar- obronnego), które wyróżniają organizację, a ny. Do czynników zewnętrznych natomiast także określają możliwości jej rozwoju. Na- stępnie opracowuje się kombinacje zasobów oraz możliwości i wybiera wariant najlepsze- go dopasowania. Wyboru dokonuje się na podstawie analizy problemów krytycznych oraz analizy SWOT. Koncepcja ta zakłada optymalną równowagę zasobów oraz możli- wości, jakie daje otoczenie. W strategii zorientowanej na otoczenie przyjęto, że organizacja, tj. jej zasoby i moż- liwości, muszą się dopasować do otoczenia. Na otoczenie zaś składają się konkurenci, nowi gracze, klienci, dostawcy i substytuty. Otoczenie można przeanalizować, oprócz Rys. 2. Otoczenie organizacji wspomnianej metody pięciu sił Portera, me- ÓZródło: Z. Pierścionek: Strategie rozwoju…, op.cit., s. 107. todami zaczerpniętymi z innych szkół, np. za

44 Z. Pierścionek: Strategie rozwoju…, op.cit., s. 119–120. 45 K. Andrews: The Concept of Corporate Strategy. Dow Jones – Irvin Inc., Homewood 1971, s. 70, 71. 46 G. Johnson, K. Scholes: Exploring Corporate Strategy. Prentice Hall, New York 1989, s. 20. 47 H.I. Ansoff: Corporate Strategy. An Analitic Approach to Business Policy for Growth and Expansion. McGraw-Hill Book Camp., New York 1965, s. 145–146.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Bezpieczeństwo 55 pomocą SWOT w aspekcie szans i zagrożeń, i wpływów tworzących otoczenie zewnętrz- ETOP (Environmental Threats Opportunities ne i wewnętrzne trudno przeprowadzić pełną Profile), koncepcji bezscenariuszowych, kon- analizę. Z reguły obejmuje ona tylko okre- cepcji scenariuszowych, PEST (Political, śloną część obszarów i czynników, głównie Economic, Social, Technological) lub jej od- kluczowych, wpływających na funkcjonowa- miany ( SLEPT, PESTER czy STEEPLE). nie organizacji (systemu). W strategii zasobowej podstawą wyboru strategii są zasoby i możliwości ich wykorzy- Zakończenie stania. Punktem wyjścia jest zatem ich okre- ślenie dla organizacji (systemu) oraz zbadanie Badania nad źródłami sukcesu systemu pod względem jakich zasobów organizacja jest obronnego państw stanowią próbę wygene- bardziej konkurencyjna od innych. Następnie rowania sukcesogennych determinantów we- poszukuje się możliwości maksymalnego wy- wnętrznych i zewnętrznych tego systemu. korzystania tychże zasobów. Można mówić Autorzy założyli, że cele badawcze osiągną o wielu wariantach podejścia zasobowego, np. na podstawie analizy takich zagadnień, jak: rdzenia kwalifikacji firmy, rdzenia umiejętno- — określenie źródeł sukcesu systemu ści czy zasobów oraz rdzenia zdolności. obronnego państwa; W koncepcji tej zakłada się poszukiwanie moż- — wewnętrzne źródła sukcesu systemu liwości w otoczeniu dopasowanych do zaso- obronnego państwa w świetle badań literatu- bów organizacji. W celu rozpoznania poten- ry; cjału organizacji (systemu) można wykorzy- — wewnętrzne źródła sukcesu systemu stać metody: SWOT w aspekcie silnych obronnego państwa na podstawie badań an- i słabych stron, metody portfelowe (macierz kietowych; BCG, macierz GE, macierz ADL i inne), bi- — zewnętrzne źródła sukcesu systemu lans strategiczny organizacji (podsystemów), obronnego państwa w świetle badań literatu- kluczowe czynniki sukcesu, analiza łańcucha rowych. wartości, cykl życia organizacji, cykl życia — zewnętrzne źródła sukcesu systemu usługi oraz cykl życia technologii. obronnego państwa na podstawie badań an- Dobór i zakres wykorzystania przytoczo- kietowych. nych metod jest uzależniony od różnych czyn- Analiza wyszczególnionych zagadnień sta- ników: wizji strategii rozwoju organizacji, jej nowi wprowadzenie do analizy strategicznej sytuacji, cech, modelu otoczenia zarządu oraz systemu obronnego Rzeczypospolitej Pol- zakresu zmian otoczenia48. skiej49. Podjęte rozważania można zakwali- Wymienione determinanty działania orga- fikować do ujęcia eklektycznego. nizacji stanowią punkt odniesienia do poszu- Spojrzenie na system obronny państwa przez kiwania determinantów systemu obronnego pryzmat metodologii zarządzania strategiczne- państwa. Kolejne prace pozwolą na wygene- go nie jest w polskiej literaturze przedmiotu rowanie i nazwanie tych determinantów ję- typowym rozwiązaniem poruszonego proble- zykiem typowym dla opisu systemu, jednak mu. Autorzy liczą zatem na krytyczne podej- w ramach metodologii zarządzania strategicz- ście do zaproponowanych rozstrzygnięć ba- nego. W efekcie będzie można użyć ich do dawczych. Mają nadzieję, że zgłoszone uwagi porównań i wskazania ewentualnych różnic. przyczynią się do zmodyfikowania przedsta- Do kwalifikacji wyszukanych czynników wionego ujęcia problemu i dalszych poszuki- posłuży nam dorobek wymienionych szkół. wań, a w konsekwencji do usystematyzowa- Ze względu na wielką liczbę czynników nia wiedzy z tej dziedziny.

48 Z. Pierścionek: Strategie rozwoju…, op.cit., s. 108–110. 49 W procesie zarządzania strategicznego można wyodrębnić pięć etapów: analizę strategiczną, 2) generowanie wyjściowych warian- tów strategii, 3) ocenę i wybór strategii, 4) wdrożenie strategii, 5) kontrolę i weryfikację strategii. Z. Pierścionek: Strategie rozwoju…, op.cit., s. 14.

Kwartalnik Bellona 4/2012 56 Bezpieczeństwo Misje zarządzania kryzysowego Unii Europejskiej

Zarządzanie kryzysowe stanowi istotny element wykonawczy polityki Unii Euro- pejskiej i polega między innymi na prowadzeniu misji oraz operacji. W tym celu powołano organy i instytucje, które umożliwiają szybkie, precyzyjne i jednomyślne podejmowanie decyzji co do planowania oraz prowadzenia działań w dziedzinie bezpieczeństwa i obrony. Operacje zarządzania kryzysowego dotyczą działań wojskowych, podczas gdy misje – sfery cywilnej, głównie działań policyjnych, straży granicznej, praworząd- ności, misji obserwacyjnych oraz reformy sektora bezpieczeństwa. Autorzy opisują ewolucję polityki bezpieczeństwa i obrony Unii Europejskiej oraz przedstawiają wykaz zakończonych, trwających i planowanych misji zarządzania płk mgr kryzysowego Wspólnej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony. Zwracają uwagę na róż- ROBERT ne aspekty i problemy planowania oraz prowadzenia misji, między innymi na po- JĘDRYCHOWSKI zyskiwanie zasobów osobowych i struktury dowodzenia, ze szczególną rolą Grupy Zastępca komendanta Planowania i Prowadzenia Misji Cywilnych (CPCC). głównego Żandarmerii Wojskowej. Absolwent Wydziału Prawa ostatnich latach proble- światowych spowodowała, że na- Uniwersytetu my Europy najczęściej siliły się dążenia do zapewnienia Jagiellońskiego są rozpatrywane w uję- bardziej trwałego bezpieczeństwa i studiów W 2 ciu ekonomiczno-politycznym, w Europie . podyplomowych w Akademii zwłaszcza w kontekście dyskusji Po 1945 roku Europa Zachod- Ekonomicznej nad integracją europejską czy eu- nia najbardziej obawiała się eks- w Krakowie. ropejskiego systemu bezpieczeń- pansji komunizmu. Jej państwa, stwa1. znacznie osłabione w wyniku Zalążki wspólnej europejskiej działań wojennych, zwróciły się obrony sięgają XIII wieku, a za do Stanów Zjednoczonych jeden z pierwszych pomysłów jed- o ewentualne udzielenie Europie ności obronnej w Europie uważa wsparcia zbrojnego. Znalazło to się francuskie postulaty utworze- odzwierciedlenie w utworzeniu nia Europejskiej Republiki Chrze- w 1949 roku Organizacji Trakta- ścijańskiej. Suwerenne państwa tu Północnoatlantyckiego (North do niej należące miały wspólnie Atlantic Treaty Organization – reagować na agresję z zewnątrz. NATO). ppłk dr Przez całe wieki zamiary te pozo- Drugim istotnym powodem po- MAREK BRYLONEK stawały jednak w sferze planów. wstania zachodnich sojuszy były Absolwent Wojskowej Dopiero tragedia dwóch wojen obawy przed remilitaryzacją Nie- Akademii Technicznej i Uniwersytetu 1 Bezpieczeństwo państw i narodów w procesie integracji europejskiej. W. Śmiałek (red.). Wydaw- Warszawskiego. nictwo Adam Marszałek, Toruń 2003. 2 Polska polityka bezpieczeństwa 1989–2000. R. Kuźniar (red.). Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2001.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Bezpieczeństwo 57 miec. Powstanie NATO nie powstrzymało dą- i przywracania pokoju w rejonach konfliktów. żeń do utworzenia wspólnej europejskiej obro- Deklaracja stanowiła pierwszą fazę prze- ny. Aby umożliwić kontrolowanie niemieckie- kształcania Unii Zachodnioeuropejskiej go przemysłu zbrojeniowego, w 1952 roku w zbrojne ramię Unii Europejskiej. utworzono Europejską Wspólnotę Węgla Europejska Polityka Bezpieczeństwa i Stali, w której skład weszły Belgia, Francja, i Obrony (ESDP) została ustanowiona w 1999 ro- Holandia, Luksemburg, Niemcy i Wielka Bry- ku w ramach drugiego filaru Unii Europej- tania. skiej – Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bez- pieczeństwa (CFSP). Szczególny charakter Ewolucja ESDP spowodował konieczność powołania zarządzania kryzysowego organów i instytucji, które zajmowałyby się Unii Europejskiej planowaniem i prowadzeniem tej polityki. Celem ich utworzenia było stworzenie narzę- Zarządzanie kryzysowe, oprócz działań sta- dzi umożliwiających podejmowanie szybkich bilizacyjnych i obronnych (wojennych), sta- i jednomyślnych decyzji dotyczących proble- nowi trzeci rodzaj aktywności strategicznej mów bezpieczeństwa i obrony. w dziedzinie bezpieczeństwa. Jego istotą jest Na posiedzeniu Rady Europejskiej w Hel- skuteczne radzenie sobie z kryzysem w celu sinkach w 1999 roku powołano odpowiednie jego opanowania (wygaszenia), przy jedno- struktury polityczne, cywilne i wojskowe, czesnym wyeliminowaniu (zredukowaniu) ukierunkowane na planowanie i prowadzenie potencjalnych źródeł ewentualnego odnowie- działań zarządzania kryzysowego. Były to: nia się kryzysu w przyszłości3. Komitet Polityczny i Bezpieczeństwa (PSC), Unia Europejska jako jedna z głównych or- Komitet Wojskowy Unii Europejskiej (EUMC) ganizacji międzynarodowych o zasięgu global- oraz Komitet Cywilnych Aspektów Zarządza- nym angażuje się w politykę oraz walkę nia Kryzysowego (CIVCOM). o ład, bezpieczeństwo i poszanowanie zasad W ramach rozwijania swojego drugiego fila- demokracji i praw człowieka. Została ustano- ru, czyli podejmowania działań na rzecz wspól- wiona na mocy traktatu o Unii Europejskiej, nej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, który podpisano w Maastricht 7 lutego 1992 ro- 2 lipca 2001 roku na mocy rozdziału 5 art. J.7 ku. Jego sygnatariusze w art. 17 ust. 1 przyjęli, ust. 1 traktatu amsterdamskiego Unia Europej- że państwa członkowskie będą prowadziły ska przejęła od Unii Zachodnioeuropejskiej za- wspólną politykę zewnętrzną z poszanowa- danie prowadzenia misji petersberskich. niem konstytucyjnych wymogów poszczegól- Zgodnie z rozdziałem II Europejskiej Stra- nych państw. Od tamtego czasu Unia Europej- tegii Bezpieczeństwa4 Unia Europejska po- ska znacznie ewoluowała, między innymi dejmuje działania wyprzedzające, jeśli cho- w dziedzinie zarządzania kryzysowego. dzi o możliwe konflikty i klęski humanitarne. W czerwcu 1992 roku państwa członkow- Ponadto wspiera Organizację Narodów Zjed- skie Unii Zachodnioeuropejskiej powstałej noczonych w jej działaniach mających na celu w 1954 roku podpisały deklarację peters- utrzymanie pokoju na świecie. berską. Zgodnie z zapisami jej rozdziału II Na mocy art. 28A traktatu z Lizbony z 2009 ro- art. 4 sygnatariusze Unii mogli uczestniczyć ku Europejska Polityka Bezpieczeństwa w wykonywaniu zadań humanitarnych i ra- i Obrony ewoluowała we Wspólną Politykę tunkowych, w operacjach pokojowych oraz Bezpieczeństwa i Obrony (CSDP). Z punktu w operacjach zarządzania kryzysowego widzenia problematyki zarządzania kryzyso-

3 S. Koziej: Wstęp do teorii i historii bezpieczeństwa. Warszawa 2010. 4 Europejska Strategia Bezpieczeństwa (ESS) – dokument określający zasady przeciwdziałania podstawowym zagrożeniom dla Europy i zwalczania ich. Mowa o terroryzmie, proliferacji broni masowego rażenia, konfliktach regionalnych i przestępczości zorganizowanej.

Kwartalnik Bellona 4/2012 58 Bezpieczeństwo wego ważnym postanowieniem traktatu — zespół planistyczny Unii Europejskiej (art. 28B) jest rozszerzenie katalogu działań, w Kosowie (kwiecień 2006–grudzień 2008); w jakie Unia Europejska może się angażo- — misja reformy sektora bezpieczeństwa wać, o działania rozbrojeniowe, misje doradz- EU SSR Gwinea Bissau (czerwiec 2008– twa wojskowego i wsparcia, misje zapobie- wrzesień 2010). gania konfliktom oraz misje zbrojne służące Misje kontynuowane: stabilizacji sytuacji po konfliktach. — misja policyjna w Demokratycznej Re- Od powstania Wspólnej Polityki Bezpie- publice Konga EUPOL DRK (od lipca 2007); czeństwa i Obrony do początku 2012 roku — misja praworządności w Republice Ira- Unia Europejska przeprowadziła 23 misje ku EUJUST LEX (od lipca 2005); i operacje. Po przestoju w latach 2010–2011, — misja straży granicznej i służby celnej spowodowanym kryzysem strefy euro i zwró- EUBAM (od grudnia 2005); ceniem uwagi przez przywódców europej- — misja policyjna na terenie Autonomii skich na problemy gospodarcze, przewiduje Palestyńskiej EUPOL COPPS (od listopada się, że w 2012 roku zostaną zainicjowane trzy 2005); nowe misje Wspólnej Polityki Bezpieczeń- — misja straży granicznej i służby celnej stwa i Obrony. EUBAM Rafah (od listopada 2005); — misja policyjna EUPOL Afganistan (od Aspekty czerwca 2007); misji zarządzania kryzysowego — misja praworządności EULEX Koso- Unii Europejskiej wo (od grudnia 2008); — misja obserwacyjna w Gruzji EUMM Dla struktur planistycznych Unii Europej- (od września 2008). skiej istotne było rozróżnienie terminologicz- Misje planowane, będące w ostatnich fa- ne działań wojskowych i cywilnych. Posta- zach przygotowania: nowiono używać różnej nomenklatury: dzia- — EUCAP (EU Capability Building – łania wojskowe są nazywane operacją, EUCAP) „Nestor”. Ma to być misja budo- natomiast cywilne – misją. wania zdolności na terenach państw Rogu Unia Europejska ma większe doświadcze- Afryki, mająca na celu zwalczanie piractwa. nie w prowadzeniu działań cywilnych niż Przyjęto jej ambitne założenia. By w sposób wojskowych. Wśród wspomnianych 23 mi- kompleksowy i zintegrowany spróbować roz- sji i operacji aż 15 stanowiły misje. Siedem wiązać problem, misja obejmie swoim dzia- z nich zakończyło się lub ewoluowało w inne łaniem aż osiem państw regionu: Dżibuti, misje. Trwają ostatnie fazy planowania trzech Kenię, Jemen, Mauritius, Mozambik, Sesze- nowych misji (rys.) le, Somalię oraz Tanzanię. Misje zakończone: W Rogu Afryki trwa już wojskowa ope- — misje policyjne w Republice Macedo- racja morska Unii Europejskiej „Atalanta”, nii EUPOL (grudzień 2003–grudzień 2005) której strategia wyjścia polega na trwałym i EUPAT (grudzień 2005–czerwiec 2006); zredukowaniu, a potencjalnie – na całkowi- — misja praworządności w Gruzji EU- tym wyeliminowaniu piractwa na wodach JUST „Themis” (lipiec 2004–lipiec 2005); Rogu Afryki. Oczywiste jest, że takiego sta- — misja policyjna w Demokratycznej Re- nu nie uda się osiągnąć jedynie w wyniku publice Konga EUPOL Kinszasa (kwiecień aktywności na wodach basenu, dlatego Unia 2005–czerwiec 2007); Europejska zdecydowała się na powołanie — misja obserwacyjna w indonezyjskiej misji wspierającej EUCAP „Nestor”. Jej man- prowincji Aceh AMM (wrzesień 2005–gru- dat wstępny wynosi 24 miesiące, a przewidy- dzień 2006); wana liczebność personelu – około 180 osób5.

5 Misja Unii Europejskiej budowania regionalnych zdolności morskich w Rogu Afryki. Koncepcja reagowania kryzysowego. Bruksela 2011.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Bezpieczeństwo 59

— EUCAP Sahel Niger. Misja ta rozpocz- Unia Europejska prowadzi misje w obsza- nie się na terenie Nigru, choć w wymiarze re- rach działania policji, straży granicznej, gionalnym obejmie Sahel – Afrykę subsaha- służb celnych, w dziedzinie praworządno- ryjską, czyli także Mauretanię i Mali. Misja ści (wymiar sprawiedliwości i prokuratura), ma stanowić część europejskiej strategii walki administracji i ochrony cywilnej, reform z terroryzmem na terenach Sahelu. Będzie sektora bezpieczeństwa (SSR) oraz wspar- misją budowania zdolności służb bezpieczeń- cia procesów rozbrojenia, demobilizacji stwa: policji, żandarmerii i Straży Narodowej. i reintegracji (DDR), a także misje obser- Mandat wstępny misja będzie sprawowała wacyjne. przez 24 miesiące, a przewidywana liczebność Zdolności i możliwości angażowania się personelu wyniesie około 50 osób6. Unii Europejskiej w misje cywilne są okre- — EUAVSEC Sudan Południowy. Będzie ślane na podstawie tzw. cywilnych celów to misja bezpieczeństwa lotniska międzyna- głównych (CHG). Podczas okresowo orga- rodowego w Dżubie – stolicy Republiki Su- nizowanych spotkań ministrowie spraw za- danu Południowego, najmłodszego państwa granicznych przyjmują założenia nowych świata (jego niepodległość ogłoszono 9 lipca zdolności. W cyklicznym procesie rozwoju 2011 roku). Misja będzie częścią europejskiej cywilnych zdolności zarządzania kryzysowe- strategii bezpieczeństwa i rozwoju Sudanu go stałymi elementami są między innymi: oraz Sudanu Południowego. W tym przypad- przeglądy scenariuszy planistycznych, szaco- ku Rada Unii Europejskiej postanowiła zbu- wanie zasobów, raportowanie o gotowości dować zdolności niszowe na rzecz nowo po- Unii do realizacji cywilnych aspektów CSDP wstałego państwa, które wymaga wsparcia oraz określanie celów dotyczących dalszego w zasadzie w każdej dziedzinie7. rozwoju zdolności.

Rys. 1. Misje zarządzania kryzysowego Unii Europejskiej ÓZródło: Opracowanie własne autorów

6 Misja Unii Europejskiej w państwach Sahelu. Koncepcja reagowania kryzysowego. Bruksela 2011. 7 Misja Unii Europejskiej w Sudanie Południowym. Koncepcja reagowania kryzysowego. Bruksela 2011.

Kwartalnik Bellona 4/2012 60 Bezpieczeństwo

Unia Europejska zdecydowała również dowodziła ośmioma cywilnymi misjami po- o utworzeniu cywilnych zespołów reagowa- licyjnymi, straży granicznej, obserwacyjny- nia kryzysowego (CRTs,) które znajdują się mi i reformy systemów prawnych oraz zapla- w wysokiej, pięciodniowej gotowości do uży- nowała następne trzy misje. cia. Przeszkolono blisko stu ekspertów róż- CPCC liczy około 70 osób. W jej struktu- nych specjalności. CRTs wsparły między in- rze są trzy oddziały: planowania, prowadze- nymi działania misji policyjnej EUPM nia i wsparcia misji cywilnych. Jest autono- w Bośni i Hercegowinie oraz rozmieszcze- miczna i samowystarczalna, w pełni zdolna nie misji policyjnej EUPOL w Afganistanie do prowadzenia misji. Jeśli w swoich struk- i misji obserwacyjnej EUMM w Gruzji. turach nie ma określonych ekspertów, wystę- Obecnie eksperci z tych zespołów pracują nad puje do państw członkowskich z wnioskiem sposobem odpowiedzi Unii Europejskiej na o kontrybucję. kryzys w Libii oraz nad przygotowaniem mi- Istnienie struktury dowództwa misji o cha- sji cywilnej UE w Sudanie Południowym. rakterze stałym ma liczne zalety, między in- Zasoby cywilne, jakimi dysponują państwa nymi oznacza obecność stałego dowódcy członkowskie Unii Europejskiej, okazują się misji cywilnych oraz doświadczonego perso- niewystarczające w stosunku do coraz więk- nelu wybieranego w drodze konkursów. Nie- szych potrzeb zarządzania kryzysowego. małe znaczenie ma fakt, że CPCC jest zloka- Świadczą o tym trudności z naborem kadry lizowana w Brukseli w bezpośredniej blisko- na poszczególne misje. Dzieje się tak dlate- ści organów i instytucji zaangażowanych go, że państwa członkowskie utrzymują li- w realizację procesu zarządzania kryzysowe- czebność poszczególnych służb cywilnych na go, co w dużej mierze ułatwia współpracę poziomie zapewniającym przede wszystkim i koordynację. ich właściwe funkcjonowanie w kraju. Zdol- ności cywilne UE, unikalne w porównaniu Zakończenie z możliwościami innych międzynarodowych Unia Europejska ciągle dyskutuje o przy- organizacji bezpieczeństwa, należy systema- szłości Wspólnej Polityki Bezpieczeństwa tycznie zwiększać. Usprawnienia wymagają: i Obrony. Przywódcy państw europejskich system pozyskiwania specjalistów do służby w zasadzie zgadzają się, że Unia powinna być w misjach, organizowanie jednolitych szko- zdolna do samodzielnego zapewnienia sobie leń przedwyjazdowych, a także określenie bezpieczeństwa. Oznacza to podejmowanie zasad współpracy z partnerami strategiczny- działań zarządzania kryzysowego nie tylko mi podczas misji (głównie z ONZ i NATO) w Europie, lecz także poza nią, a zwłaszcza oraz z państwami trzecimi biorącymi udział w jej bezpośrednim sąsiedztwie. Liczba i ska- w misjach CSDP. la sytuacji kryzysowych oraz rzeczywistych Misjami cywilnymi dowodzi Grupa Plano- konfliktów w bezpośredniej bliskości konty- wania i Prowadzenia Misji Cywilnych (Civi- nentu europejskiego nie napawają optymi- lian Planning and Conduct Capability – zmem. CPCC). Ma ona za zadanie planować misje Z przebiegu dotychczasowych misji Unii na poziomie operacyjnym i prowadzić je. Na Europejskiej, ich liczby, odniesionych sukce- jej czele stoi cywilny dowódca operacji. sów oraz pozytywnego podejścia państw CPCC stanowi strukturę o charakterze stałym, członkowskich wynika, że Wspólna Polityka tzn. jest stale aktywna, ma stałego dowódcę Bezpieczeństwa i Obrony może opierać się i stały personel. Na początku 2012 roku CPCC na tego typu zarządzaniu kryzysowym.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Bezpieczeństwo 61 Prawo do użycia siły w doktrynie wojennej Federacji Rosyjskiej z 2010 roku

Przyjęta w lutym 2010 roku doktryna wojenna Federacji Rosyjskiej wzbudziła zainteresowanie polityków i osób zajmujących się problematyką bezpieczeństwa międzynarodowego, głównie ze względu na przedstawione w niej podejście do użycia siły. Kwestiami, które mają szczególne znaczenie w omawianym zakresie, są: sytuacje, w których – zgodnie z postanowieniami doktryny – dopuszczalne jest użycie siły zbrojnej (w tym przypadki samoobrony indywidualnej i zbiorowej, a także samoobrony wyprzedzającej i prewencyjnej), udział Rosji w międzynaro- dowych operacjach militarnych oraz możliwość użycia broni jądrowej zarówno w celach defensywnych, jak i ofensywnych. W artykule przeanalizowano rosyjską doktrynę z perspektywy prawa międzyna- dr rodowego pod kątem legalności zawartych w niej postanowień dotyczących uży- MARCIN cia siły. Rozważania te mają służyć ocenie, czy rozwiązania przyjęte w doktrynie MARCINKO dotyczące użycia siły są zgodne z prawem międzynarodowym, czy też ich urze- Adiunkt Zakładu Prawa czywistnienie może stanowić naruszenie tego prawa. Międzynarodowego Publicznego Wydziału Prawa i Administracji październiku 2009 ro- -strategicznej w świecie i perspek- Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz ku w wywiadzie dla tyw jej rozwoju do 2020 roku koordynator Ośrodka Wdziennika „Izwiestija” można stwierdzić, że został prze- Międzynarodowego sekretarz Rady Bezpieczeństwa sunięty akcent z pełnowymiaro- Prawa Humanitarnego Federacji Rosyjskiej Nikołaj Pa- wych wojen na lokalne konflikty i Praw Człowieka truszew poinformował, że Rada zbrojne. Zdaniem Patruszewa nie na Uniwersytecie Jagiellońskim. opracowuje nową doktrynę wo- zmieniły się dotychczasowe za- jenną Federacji Rosyjskiej, przy grożenia Rosji, z zagrożeniem czym podkreślił, że powstały wynikającym z rozszerzenia obiektywne warunki do doprecy- NATO i nasilającej się działalno- zowania tej doktryny. Celem ści wojskowej sojuszu włącznie. zmian jest transformacja rosyj- Największym jednak zaskocze- skiej armii w bardziej skuteczne niem była wypowiedź Patruszewa i mobilne siły zbrojne oraz zopty- o „korektcie” warunków użycia malizowanie jej struktury1. Na broni nuklearnej przy odpieraniu podstawie ujawnionych przez Pa- agresji z użyciem konwencjonal- truszewa informacji oraz po prze- nych środków rażenia nie tylko analizowaniu sytuacji militarno- w wojnie na wielką skalę, lecz tak-

1 Russia may revise use of nuclear weapons in new military doctrine. http://en.rian.ru/mlitary_news/20091008/156393316.html [dostęp: 12.11.2009].

Kwartalnik Bellona 4/2012 62 Bezpieczeństwo

że regionalnej, a nawet lokalnej. Sekretarz ściśle łączy się bowiem z koncepcją bezpie- Rady dodał, że w krytycznych dla bezpieczeń- czeństwa narodowego i międzynarodowego, stwa narodowego sytuacjach nie wyklucza się co znajduje swój wyraz w oficjalnych i nie- możliwości uderzenia jądrowego, w tym wy- oficjalnych doktrynach, i to nie tylko państw, przedzającego (prewencyjnego)2, na podsta- lecz także organizacji międzynarodowych6. wie oceny sytuacji i zamiarów potencjalnego Nowa doktryna wojenna Federacji Rosyj- przeciwnika. Zgodnie z dotychczasowym skiej w zasadzie nie różni się od poprzednich, założeniem broń nuklearna miałaby być uży- dopiero jej konkretne postanowienia mogą ta tylko na terytorium Rosji w celu odparcia ujawnić pewne zmiany. W kontekście wypo- agresji z zewnątrz zagrażającej istnieniu pań- wiedzi sekretarza Rady Bezpieczeństwa FR stwa, sama doktryna zaś miała charakter stric- warto przeanalizować te fragmenty nowej te defensywny. Tymczasem Patruszew dał do doktryny, które odnoszą się do sytuacji, prze- zrozumienia, że Federacja Rosyjska (FR) bie- słanek i warunków dopuszczających użycie rze pod uwagę prewencyjne użycie taktycz- siły zbrojnej, w tym użycie broni jądrowej. nej broni nuklearnej3. Skoro doktryna ma kształtować politykę bez- Informacje ujawnione przez Nikołaja Pa- pieczeństwa zewnętrznego FR, to podczas truszewa wywołały gorącą dyskusję zarów- analizy odnośnych postanowień należy no wśród polityków, jak i ekspertów zajmu- uwzględnić zasady prawnomiędzynarodowe jących się zagadnieniami bezpieczeństwa dotyczące użycia siły oraz wykorzystania woj- i dziedzinami pokrewnymi. Z niecierpliwo- skowego potencjału nuklearnego w sytu- ścią oczekiwano dnia, w którym nowa dok- acjach konfliktowych. Dlatego zanim prze- tryna wojenna zostanie opublikowana. Osta- analizuję postanowienia doktryny, skoncen- tecznie 5 lutego 2010 roku prezydent Rosji truję uwagę na prawie do użycia siły we Dmitrij Miedwiediew podpisał doktrynę wo- współczesnych stosunkach międzynarodo- jenną4, która ma wyznaczać kierunek rosyj- wych oraz na możliwościach legalnego odwo- skiej polityki obronnej na najbliższą dekadę. łania się do posiadanego arsenału jądrowego Dokument ten, opracowywany przez cztery zarówno w celach defensywnych, jak i ofen- lata, zastąpił doktrynę obowiązującą od sywnych. Rozważania te pozwolą ocenić, czy 2000 roku5. W sumie jest to już trzecia dok- rozwiązania przyjęte w nowej doktrynie doty- tryna wojenna w historii Federacji Rosyjskiej czące użycia siły są zgodne z prawem między- – pierwszą zatwierdził w 1993 roku prezy- narodowym, czy też wprowadzenie ich w życie dent Borys Jelcyn, a drugą w 2000 roku Wła- może stanowić naruszenie tego prawa. dimir Putin. Każdy z tych dokumentów stanowi odpowiedź na realne i potencjalne za- Prawo do użycia siły grożenia Federacji Rosyjskiej, odzwierciedla w świetle współczesnego zmianę tych zagrożeń, wskazuje na potrzebę prawa międzynarodowego reformy sił zbrojnych oraz taktyki i strategii wojskowej, a także określa sytuacje i warun- Współczesne prawo międzynarodowe wy- ki, w których jest dopuszczalne odwołanie się raźnie zakazuje jednostronnego odwołania się do rozwiązań siłowych. Kwestia użycia siły do użycia siły zbrojnej w stosunkach między-

2 Cyt.za: Prewencyjne uderzenia jądrowe. http://www.rp.pl/artykul/29,377563.html [dostęp: 21.10.2009]. 3 Vide: Prewencyjne uderzenia…, op.cit.; Projekt nowej doktryny wojennej Rosji dopuszcza prewencyjne uderzenie jądrowe. http://osw.waw.pl/news/10/091015.htm [dostęp: 12.11.2009]; Nowa doktryna obronna Rosji: użyjemy broni atomowej. http://konflikty.wp.pl/kat,1356,title,Nowa-doktryna-obronna-Rosji-uzyjemy-broni-atomowej,wid,11594741,wiadomosc.html?ticaid=18f68 [dostęp: 21.10.2009]; Russia Officially Declares Right to Nuke Potential Aggressor. http://english.pravda.ru/russia/kremlin/14-10-2009/109884-russia_nuclear-0 [dostęp: 12.11.2009]. 4 Vojennaâ doktrina Rossijskoj Federacii, 5 fevralâ 2010 goda. http://news.kremlin.ru/ref_notes/461 [dostęp: 7.02.2010]. 5 Vojennaâ doktrina Rossijskoj Federacii, 21 aprelâ 2000 goda. http://www.nationalsecurity.ru/library/00003/index.htm [dostęp: 7.02.2010]. 6 Między wojną a pokojem: świat współczesny wobec użycia siły zbrojnej. W: Świat współczesny wobec użycia siły zbrojnej. Dyle- maty prawa i polityki. J. Kranz (red.). Instytut Wydawniczy EuroPrawo, Warszawa 2009, s. 222.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Bezpieczeństwo 63 narodowych. Zakaz ten ma charakter po- niami rozdziału VII Karty, RB ONZ, rozsze- wszechny i stanowi w prawie międzynarodo- rzyła jednak pojęcie zagrożenia na nowe ob- wym normę o charakterze zwyczajowym. szary: sytuację wewnętrzną (wojna domowa, Potwierdza go także Karta Narodów Zjed- upadek władzy państwowej, katastrofa huma- noczonych. Zgodnie z jej art. 2 ust. 4 wszyscy nitarna), akty terroryzmu9, utrzymywanie re- członkowie [ONZ – przyp. M.M.] powstrzy- żimu segregacji rasowej, nierespektowanie mają się w swych stosunkach międzynarodo- wyniku wolnych wyborów, niewydanie lub wych od groźby użycia siły lub użycia jej prze- nieukaranie terrorystów, wsparcie rządowe ciwko integralności terytorialnej lub nieza- dla rebeliantów w innym państwie oraz roz- wisłości politycznej któregokolwiek państwa przestrzenianie broni masowego rażenia lub w jakikolwiek inny sposób niezgodny i środków ich przenoszenia10. Jest to istotny z celami Narodów Zjednoczonych. Od tego problem, ponieważ stwierdzenie przez RB zakazu w Karcie, w rozdziale VII Akcja ONZ zagrożenia międzynarodowego pokoju w razie zagrożenia pokoju, naruszenia poko- i bezpieczeństwa stanowi przesłankę do dal- ju i aktu agresji, są wyraźnie wskazane tylko szych działań państw członkowskich lub dwa wyjątki: użycie siły bez zgody Rady Bez- Rady, nie stanowi jednak podstawy prawnej pieczeństwa ONZ (RB ONZ) w wykonaniu upoważniającej do użycia siły zbrojnej11. prawa do samoobrony (art. 51) oraz użycie Ponadto nie wszystkie mechanizmy i insty- siły za zgodą RB ONZ (art. art. 39–50). tucje przewidziane w rozdziale VII Karty Ponadto w Karcie przewidziano, że zakaz in- zostały powołane i utworzone. Do tej pory terwencji przez ONZ w wewnętrzne sprawy nie powstał, i zapewne nie powstanie, system państw członkowskich nie dotyczy działań zbiorowego bezpieczeństwa, który opierałby podjętych lub akceptowanych przez RB ONZ się na dowództwie wojskowym ONZ oraz w ramach rozdziału VII (art. 2 ust. 7 in fine)7. zobowiązaniu państw członkowskich do do- Postanowienia Karty dotyczące problema- starczania kontyngentów wojskowych (art. tyki użycia siły są jednak bardzo ogólne art. 43–47 Karty)12. Choć nie zrealizowano i pozostawiają szerokie pole do interpretacji. wspomnianych zobowiązań, w wyniku ela- Przykładowo, takie pojęcia, jak „siła”, „agre- stycznego interpretowania postanowień Karty sja”, „samoobrona” czy „napaść zbrojna” nie z czasem ukształtował się specyficzny sys- są zdefiniowane w Karcie, a ich treść pozo- tem operacji zbrojnych ad hoc, oparty na re- staje przedmiotem stałych sporów w prakty- zolucjach Rady Bezpieczeństwa lub Zgroma- ce państw i w nauce prawa międzynarodo- dzenia Ogólnego ONZ. Generalnie można wego8. Problemem staje się już samo pojęcie wyróżnić operacje utrzymywania pokoju (pe- „zagrożenie międzynarodowego pokoju i bez- acekeeping) i operacje wymuszenia pokoju pieczeństwa” (art. 39), na które wskazuje RB (peace-enforcement). W ramach operacji ONZ, ale z powodu braku definicji postrzega utrzymywania pokoju ONZ kieruje wielona- je z dużą swobodą. Bez wątpienia zagroże- rodowymi oddziałami, utworzonymi z po- niem takim będzie agresja oraz napaść zbroj- mocą państw niezaangażowanych w konflikt, na. Kierując się praktyką oraz postanowie- w celu ustabilizowania sytuacji po zażegna-

7 Między wojną a pokojem…, op.cit., s. 91–92. Vide: W. Czapliński: Odpowiedzialność za naruszenia prawa międzynarodowego w związku z konfliktem zbrojnym. Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2009, s. 20–21. 8 Między wojną a pokojem…, op.cit., s. 94. Przyjmuje się, że użycie siły jest pojęciem najszerszym, agresja – węższym, a napaść zbrojna – najwęższym. 9 W rezolucjach nr 1368 (2001) i nr 1373 (2001) RB ONZ, uznając akty terrorystyczne za zagrożenie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, przypomniała o prawie każdego państwa do samoobrony. Rezolucje te wykorzystała Rosja – w 2002 r. zagroziła Gruzji podjęciem akcji zbrojnej w wykonaniu prawa do samoobrony, jeśli Gruzja nadal będzie tolerowała przeprowadzane z jej terytorium działania oddziałów nieregularnych w Czeczenii. Szerzej na temat obu rezolucji: M. Marcinko: ONZ wobec terroryzmu międzynarodowego. Wydawnictwo Instytutu Studiów Strategicznych, Kraków 2008, s. 146–154. 10 Vide: Między wojną a pokojem…, op.cit., s. 120. 11 Ibidem, s. 119. 12 Ibidem, s. 96.

Kwartalnik Bellona 4/2012 64 Bezpieczeństwo niu konfliktu zbrojnego. W tego typu opera- jącego się ataku, z założeniem, że bierne ocze- cjach użycie siły z reguły ogranicza się do kiwanie na atak i szkodę byłoby nierozsądne. samoobrony oddziałów zaangażowanych Państwo może zatem podjąć działania zbroj- w działania. Natomiast w operacjach wymu- ne, jeśli istnieje groźba przeprowadzenia ata- szenia pokoju ONZ upoważnia grupę państw ku na jego terytorium bądź też na jego pla- lub regionalną organizację międzynarodową cówki dyplomatyczne i konsularne albo na do użycia siły (nie tylko w samoobronie)13, obywateli przebywających za granicą. Waż- a Rada Bezpieczeństwa sprawuje kontrolę po- ne jest jednak, by samoobrona była koniecz- lityczną i określa czas działania oraz ich for- na, a więc natychmiastowa, przemożna i nie- my. Podstawą prawną takich operacji jest pozostawiająca wyboru co do środków dzia- zwykle art. 39 Karty, często jednak RB ONZ łania oraz czasu na zastanowienie. Działania powołuje się po prostu na rozdział VII Karty, w ramach samoobrony nie powinny być nienie wymieniając konkretnego artykułu14. rozsądne i przesadne17. Jeśli chodzi o prawo do samoobrony, to Wyprzedzające użycie siły jest zatem od- zgodnie z Kartą może ono być zastosowane powiedzią państwa na wyraźne dążenie prze- wyłącznie jako odpowiedź na bezpośredni atak ciwnika do wykonania na nie zaskakującego fizyczny przeprowadzony przez jedno państwo ataku lub na tolerowanie przez przeciwnika na terytorium innego państwa. W art. 51 Karty na swoim terytorium zbrojnego przygotowa- zapisano, że każde państwo ma przyrodzone nia oddziałów nieregularnych do przeprowa- prawo do indywidualnej lub zbiorowej samo- dzenia takiego ataku18. Co istotne, samoobro- obrony15 w przypadku, gdy stało się ono ofiarą na obejmuje nie tylko samo odparcie napaści zbrojnej napaści. Zasadniczo akceptowany jest zbrojnej, lecz także doprowadzenie do sytu- również pogląd, że oprócz przypadków rze- acji, w której niemożliwe będzie ponowienie czywistej napaści zbrojnej, państwo może sko- ataku. Prawo do samoobrony nie powinno rzystać z prawa do samoobrony wówczas, gdy polegać na ukaraniu przeciwnika, jeśli już nie napaść ta jest co najmniej nieuchronna, czyli stwarza on zagrożenia. Użycie siły ma na celu w sytuacji wysokiego i rzeczywistego praw- zachowanie bądź przywrócenie terytorialnej dopodobieństwa jej dokonania16. integralności i politycznej niezależności za- Wspomniany przypadek obrony przed na- atakowanego państwa, czyli ma więc charak- paścią nieuchronną najczęściej określa się ter defensywny19. mianem samoobrony wyprzedzającej. W kon- Koncepcja prewencyjnego użycia siły, cepcji takiej samoobrony, nazywanej także związana między innymi z prowadzeniem wyprzedzającym użyciem siły, przyjęto, że globalnej wojny z terroryzmem, dotyczy sy- potencjalna ofiara napaści zbrojnej nie musi tuacji poważnego zagrożenia, które jednak nie czekać na jej ziszczenie się, wystarczy bo- ma bliskiego i nieuchronnego charakteru. Ale wiem wysokie prawdopodobieństwo zbliża- urzeczywistnienie się tego zagrożenia miało-

13 W wielu takich przypadkach RB ONZ, upoważniając państwa członkowskie do użycia siły, zezwalała na podjęcie wszelkich niezbędnych środków. UN SC Res. 678 (1990), punkt 2; UN SC Res. 733 (1992), punkt 8; UN SC Res. 770 (1992), punkt 2; UN SC Res. 1244 (1999), punkt 7. 14 Między wojną a pokojem…, op.cit., s. 96–97. 15 Samoobrona zbiorowa jest realizowana na podstawie umowy międzynarodowej, według której napaść zbrojną na jedno lub kilka państw stron tej umowy uznaje się za napaść przeciwko wszystkim państwom stronom. Umowa taka upoważnia więc wszystkie strony – a nie tylko państwo napadnięte – do podjęcia działań samoobrony. 16 Pojęcie nieuchronnej napaści jest dość niejasne. Zasadniczo obejmuje ono jednak zarówno przypadki, gdy na przykład wojskowe statki powietrzne już wystartowały bądź pociski rakietowe już zostały wystrzelone, ale nie osiągnęły jeszcze wyznaczonego celu, jak i przypadki, gdy przeprowadzona mobilizacja wiąże się z wyraźnie agresywnymi zamiarami. A. Buchanan, R.O. Keohane: The Preventive Use of Force: A Cosmopolitan Institutional Proposal. „Ethics & International Affairs” 2004, vol. 18, s. 1. 17 J. Kranz: Wojna, pokój czy uspokajanie? Współczesne dylematy użycia siły zbrojnej. Centrum Stosunków Międzynarodowych, Warszawa 2006, s. 51. 18 Ibidem, s. 52. 19 Vide: A. Drabarz: Między postępowym rozwojem prawa międzynarodowego a jego nadużyciem. Instytucja samoobrony w artykule 51 Karty Narodów Zjednoczonych jako środek zwalczania terroryzmu. W: Walka z terroryzmem w świetle prawa międzynarodo- wego. K. Lankosz, M. Chorośnicki, P. Czubik (red.). Wydawnictwo STO, Bielsko-Biała 2004, s. 93.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Bezpieczeństwo 65 by istotne konsekwencje dla skutecznej sa- ukarania agresora, gdy zagrożenie już minę- moobrony. Samo zagrożenie jest więc do- ło, ani też na jej użycie w celu powstrzyma- strzegalne wcześniej, natomiast spodziewa- nia zagrożenia, które nie jest nieuchronne23. ny atak już nie. Operacja prewencyjna ma Z kolei powszechne akceptowanie prawa zatem na celu nie tyle powstrzymanie ataku, do działań prewencyjnych może uczynić wy- ile uniemożliwienie jego przeprowadzenia łom w normatywnej konstrukcji ONZ doty- w dłuższym okresie (np. pozbawienie zdol- czącej zakazu użycia siły. Nie tylko Stany ności ataku, uniemożliwienie prowadzenia Zjednoczone są zagrożone atakiem terrory- działalności terrorystycznej, unicestwienie stycznym czy groźbą użycia przeciw nim bro- potencjału zbrojnego)20. ni masowego rażenia. Na doktrynę prewen- Różnica między wyprzedzającym a pre- cyjnego użycia siły mogą się powoływać tak- wencyjnym użyciem siły tkwi w podejściu do że Indie, Pakistan, Izrael, Chiny i oczywiście pojęcia bezpośredniego zagrożenia. W przy- Rosja. Co gorsza, koncepcja operacji prewen- padku samoobrony wyprzedzającej chodzi cyjnych służy tylko państwom najsilniejszym, o reakcję zbrojną na zbliżający się nieuchron- które często stosując podwójne standardy nie atak. Prawo do samoobrony wyprzedza- i kierując się głównie swoim interesem, pró- jącej jest więc w pewnym sensie rozszerze- bują „przywracać porządek i bezpieczeństwo” niem zakresu klasycznego prawa do samo- metodami militarnymi, na które nie uzyskały obrony, ale usprawiedliwione może być zgody Rady Bezpieczeństwa ONZ24. Sytu- jedynie wówczas, gdy nie ma wątpliwości co acja, w której dochodzi do jednostronnego do bezpośredniej groźby nieuzasadnionej użycia siły militarnej bez zgody Rady Bez- agresji na państwo powołujące się na samo- pieczeństwa ONZ, jest w świetle Karty Na- obronę. Z kolei prewencyjne użycie siły obej- rodów Zjednoczonych bezprawna. Uznanie muje działania będące odpowiedzią na pew- wspomnianej koncepcji może więc w istocie nego rodzaju zagrożenia, przypuszczalnie oznaczać demontaż nie tylko obecnego sys- mogące zaistnieć w przyszłości, ale z pew- temu bezpieczeństwa, lecz i obecnego ładu nością niemające charakteru bezpośrednich, międzynarodowego25. bliskich czy nieuchronnych21. Zwolennicy umiarkowanego poglądu na Użycie broni jądrowej problem samoobrony wyprzedzającej podkre- a prawo międzynarodowe ślają, że co do zasady jest ona nielegalna, z wyjątkiem przypadków, gdy ze względu na Zgodnie z prawem międzynarodowym po- okoliczności, w tym wagę zagrożenia i za- siadanie broni jądrowej nie jest nielegalne, kres, w jakim konieczne jest jej podjęcie, sta- z uwzględnieniem prawnomiędzynarodowych nowi ona jedyny sposób na uniknięcie tego zobowiązań państw zawartych w umowach zagrożenia22. Jeśliby jednak przyjąć, że pew- międzynarodowych, między innymi w ukła- ne przypadki samoobrony wyprzedzającej są dzie o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej dopuszczalne w sytuacji nieuchronnie zbli- z 1968 roku (Nuclear Non-Proliferation Tre- żającego się ewidentnego ataku przeciwnika, aty – NPT). Układ ten zabrania państwom to prawo do samoobrony w rozumieniu posiadającym broń atomową przekazywania art. 51 nie zezwala ani na użycie siły w celu jej innym krajom, zakazuje także eksporto-

20 J. Kranz: Wojna, pokój czy uspokajanie…, op.cit., s. 53. 21 Ch. Brown: Self-Defense in an Imperfect World. „Ethics & International Affairs” 2003, vol. 17, s. 2–3. 22 W. Czapliński, A. Wyrozumska: Prawo międzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemowe. Wydawnictwo C.H. Beck, Warsza- wa 2004, s. 693–694. 23 Vide: G.M. Travalio: Terrorism, International Law, and the Use of Military Force. „Wisconsin Journal of International Law” 2000, vol. 18, No. 1, s. 162. 24 Vide: J. Symonides: Kilka uwag o prawnomiędzynarodowych podstawach bezpieczeństwa i ładu międzynarodowego. W: Bezpie- czeństwo międzynarodowe czasu przemian. Zagrożenia – koncepcje – instytucje. R. Kuźniar, Z. Lachowski (red.). Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2003, s. 284. 25 Ibidem, s. 282.

Kwartalnik Bellona 4/2012 66 Bezpieczeństwo wania technologii potrzebnej do produkcji (MTS) o legalności groźby użycia broni ją- takiej broni. Państwa dysponujące bronią ją- drowej lub użycia tego rodzaju broni30, wy- drową zadeklarowały stopniową redukcję dana na wniosek Zgromadzenia Ogólnego swoich arsenałów nuklearnych. Natomiast ONZ. 8 lipca 1996 roku Trybunał orzekł, że państwa niemające broni atomowej są objęte choć groźba użycia lub użycie broni jądro- zakazem rozwijania technologii jądrowej do wej jest co do zasady niezgodne z regułami celów wojskowych. Zadeklarowały one, że prawa międzynarodowego stosowanymi nie będą dążyły do posiadani broni atomo- w konfliktach zbrojnych, zwłaszcza zaś z za- wej. Układ zezwala na wykorzystywanie ener- sadami międzynarodowego prawa humanitar- gii atomowej do celów pokojowych26, jednak nego, to jednak nie jest on w stanie jedno- pod kontrolą Międzynarodowej Agencji Ener- znacznie stwierdzić na podstawie obecnego gii Atomowej27. stanu prawa międzynarodowego i przedsta- Kwestia użycia broni jądrowej nie jest ure- wionych faktów, czy użycie tej broni w sytu- gulowana żadną konwencją międzynarodową acji skorzystania przez określone państwo – nie ma dokumentu, który w wyraźny spo- z prawa do samoobrony w obliczu poważne- sób zakazywałby stosowania tej broni. O pro- go zagrożenia jego bytu jest w świetle prawa blemie wielokrotnie dyskutowano na forum międzynarodowego legalne, czy też stanowi organizacji międzynarodowych, zwłaszcza jego naruszenie. zaś na forum ONZ. Zgromadzenie Ogólne Co istotne, Trybunał jednogłośnie orzekł, ONZ w rezolucji nr 1653/16 z 1961 roku że groźba lub użycie broni jądrowej powin- stwierdziło, że użycie broni jądrowej i ter- na być zgodna z wymogami prawa między- mojądrowej jest sprzeczne z duchem, literą narodowego mającego zastosowanie i celami ONZ, a w związku z tym stanowi po- w konfliktach zbrojnych, w szczególności gwałcenie Karty NZ. Zaznaczono również, że zaś z normami i zasadami międzynarodo- wykracza ono poza cele wojny i powoduje wego prawa humanitarnego31. Opinia ta niepotrzebne cierpienia i zniszczenia dla ludz- oznacza, że zasady dotyczące metod pro- kości i cywilizacji, a wobec tego jest sprzecz- wadzenia wojny oraz ogólne zasady doty- ne z przepisami prawa międzynarodowego czące użycia broni mogą być odnoszone do i prawami ludzkości. W podobnym duchu wy- broni jądrowej32. Chodzi między innymi powiedział się w 1984 roku Komitet Praw o zakaz używania broni, która powoduje Człowieka, który kontroluje, czy jest przestrze- nadmierne cierpienia i niekontrolowane gany Międzynarodowy Pakt Praw Obywatel- skutki, fundamentalną dla prawa humani- skich i Politycznych z 1966 roku. Komitet tarnego zasadę rozróżniania oraz zakaz czy- stwierdził, że przygotowywanie prototypów, nienia ludności cywilnej celem ataków. testowanie, produkcja, posiadanie i rozwój Wiele przepisów międzynarodowego pra- broni jądrowej stanowią jedne z największych wa humanitarnego zapewnia ochronę lud- zagrożeń prawa do życia28. Zauważył również, ności cywilnej, obiektów o charakterze cy- że podejmowane działania oraz użycie broni wilnym, szczególnie szpitali, dóbr kultury jądrowej powinny zostać zakazane i uznane i pomników historycznych, podczas gdy za zbrodnie przeciwko ludzkości29. z powodu braku konkretnych regulacji do- Ważna jest również opinia doradcza Mię- tyczących użycia broni jądrowej nie moż- dzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości na zastosować się do tych nakazów33.

26 Chodzi przede wszystkim o budowę i eksploatację elektrowni jądrowych. 27 J. Kranz: Między wojną a pokojem…, op.cit., s. 86. 28 Vide: CCPR/C/21/Add.4, 14 November 1984. 29 Ibidem. 30 Vide: Legality of the Threat or Use of Nuclear Weapons (Advisory Opinion of July 8, 1996). ICJ Reports 1996. 31 Ibidem, punkt 105, lit. D. 32 J.-M. Henckaerts: Studium poświęcone zwyczajowemu międzynarodowemu prawu humanitarnemu: wkład w zrozumienie i poszanowanie zasad prawa dotyczących konfliktu zbrojnego. Tłum. M. Sajkowski. Ośrodek Upowszechniania Międzynarodowego Pra- wa Humanitarnego przy Zarządzie Głównym PCK, Warszawa 2006, s. 26. 33 R. Bierzanek: Wojna a prawo międzynarodowe. Ministerstwo Obrony Narodowej, Warszawa 1982, s. 220.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Bezpieczeństwo 67

Aspekty użycia siły w nowej nego. Z kolei zagrożenie militarne oznacza doktrynie wojennej Federacji sytuację międzynarodową, która może spo- wodować wybuch wojny bądź doprowadzić Rosyjskiej do użycia siły zbrojnej (np. przez państwo, Doktryna wojenna Federacji Rosyjskiej – grupę państw lub organizację separatystyczną/ jeden z najważniejszych oficjalnych doku- terrorystyczną). W doktrynie zawarto także mentów rządowych w dziedzinie planowania katalog wspomnianych niebezpieczeństw strategicznego – ma służyć przygotowaniu i zagrożeń. Interesujące wydają się niebez- państwa do zbrojnej obrony i ochrony teryto- pieczeństwa zewnętrzne. Ich listę otwiera rium Federacji. Podstawę prawną tego doku- NATO i jego działalność, tj. dążenie sojuszu mentu stanowią: konstytucja Federacji, po- północnoatlantyckiego do przyjęcia funkcji wszechnie uznane zasady i normy prawa mię- globalnych, wzmocnienie potencjału militar- dzynarodowego oraz wiążące Rosję traktaty nego NATO oraz możliwość jego rozszerze- dotyczące kwestii obronnych, kontroli zbro- nia. Działania sojuszu mogą zatem doprowa- jeń i rozbrojenia. dzić do zaistnienia „zagrożenia militarnego” Na ocenę, czy przewidziane w dokumen- Federacji, a sama organizacja może być po- cie sytuacje uprawniające do użycia siły są strzegana jako główny przeciwnik Rosji. Po- również akceptowalne w świetle prawa mię- zostałe niebezpieczeństwa zewnętrzne to: rosz- dzynarodowego i czy przyjęte warunki uży- czenia terytorialne wobec Federacji Rosyjskiej cia broni jądrowej nie wykraczają poza to i jej sojuszników oraz próby ingerowania prawo, pozwala zarówno analiza celów tej w ich sprawy wewnętrzne, próby ignorowania doktryny, jak i powołanie się wprost na pra- interesów Rosji na arenie międzynarodowej, powo międzynarodowe, tencjalne konflikty w pobliżu granic Rosji i jej sojuszników, destabilizacja sytuacji politycz- Sytuacje dopuszczające nej w krajach sąsiadujących z Rosją oraz roz- użycie siły zbrojnej mieszczanie na ich terytoriach obcych wojsk. Negatywnie są oceniane również amerykań- W rozważaniach na temat legalności uży- skie plany budowy systemu obrony przeciw- cia siły zbrojnej w świetle Karty Narodów rakietowej ze względu na możliwość zachwia- Zjednoczonych wskazano, że istnienie zagro- nia istniejącej strategicznej równowagi sił. Do żenia międzynarodowego pokoju i bezpie- niebezpieczeństw zewnętrznych zaliczono tak- czeństwa może, choć nie musi, być przesłanką że: proliferację broni masowego rażenia do użycia tej siły. W doktrynie wojennej Fe- i zwiększenie liczby państw posiadających deracji Rosyjskiej jest mowa również o za- broń jądrową, naruszenie lub niewypełnienie grożeniach bezpieczeństwa Federacji, przy postanowień zawartych w porozumieniach do- czym autorzy tego dokumentu wyraźnie roz- tyczących redukcji zbrojeń, terroryzm między- różniają „niebezpieczeństwo militarne” (vo- narodowy, działalność międzynarodowych ra- jennaâ opasnost’) i „zagrożenie militarne” dykalnych ugrupowań zbrojnych na obszarach (vojenna ugroza). przygranicznych Rosji oraz wzrost separaty- Uogólniając, przez niebezpieczeństwo mi- zmu i ekstremizmu religijnego w poszczegól- litarne należy rozumieć sytuację międzyna- nych częściach świata34. rodową, która może – pod pewnymi warun- Niebezpieczeństwa militarne mogą prowa- kami – doprowadzić do zagrożenia militar- dzić do zagrożeń militarnych, takich jak

34 Vide: M. Kaczmarski, P. Żochowski: Rosja przyjmuje nową doktrynę wojenną. „Tydzień na Wschodzie. Biuletyn Ośrodka Stu- diów Wschodnich” 2010 nr 6. http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2010-02-10/rosja-przyjmuje-nowa-doktry- ne-wojenna [dostęp: 12.03.2010]. Vide: M. Tsypkin: What’s New In Russia’s New Military Doctrine? http://www.rferl.org/content/ Whats_New_In_Russias_New_Military_Doctrine/1970150.html [dostęp: 12.03.2010]; A. Dynkin: Medvedev approves new military doctrine. http://www.bu.edu/phpbin/news-cms/news/?dept=732&id=55492 [dostęp: 12.03.2010]; R. McDermott: New Russian Military Doctrine Opposes NATO Enlargement. http://www.jamestown.org/programs/edm [dostęp: 12.03.2010].

Kwartalnik Bellona 4/2012 68 Bezpieczeństwo tworzenie i szkolenie nielegalnych formacji deracji Rosyjskiej ma na celu zapobieganie zbrojnych i ich działania na terytorium Fede- wyścigowi zbrojeń, zapobieganie wybucho- racji lub jej sojuszników, demonstrowanie siły wi konfliktów militarnych, w tym konflik- zbrojnej w celach prowokacyjnych, ale pod tów z użyciem broni jądrowej37, a także obro- pretekstem ćwiczeń wojskowych oraz pod- nę i zapewnienie bezpieczeństwa Federacji wyższenie gotowości bojowej sił zbrojnych oraz interesów jej sojuszników. Wyraźnie za- danego państwa, obejmujące pełną lub czę- strzeżono, że działania te mają być podej- ściową mobilizację. Od zagrożeń jest już bli- mowane w poszanowaniu norm prawa mię- sko do użycia siły, a gdy zostanie ona użyta, dzynarodowego oraz traktatów międzynaro- to w świetle doktryny może wiązać się z jedną dowych zawartych przez Federację. z form działań wojennych, wspólnie określa- W kolejnych artykułach doktryny dotyczą- nych jako „konflikt militarny” (vojennyj kon- cych użycia siły również pojawiają się klau- flikt)35. Mowa o: zule o respektowaniu prawa międzynarodo- — konflikcie zbrojnym, rozumianym jako wego. W sferze korzystania z prawa do sa- starcie zbrojne na małą skalę dwóch państw moobrony Rosja uznaje za uzasadnione lub na obszarze jednego państwa (np. wojna użycie swoich wojsk do odparcia agresji w Czeczenii); skierowanej przeciwko niej i/lub jej sojusz- — wojnie lokalnej, oznaczającej wojnę nikom zgodnie z powszechnie uznanymi z wykorzystaniem ograniczonych środków zasadami i normami prawa międzynarodo- i o ściśle sprecyzowanym celu, która wpływa wego oraz umowami międzynarodowymi, jedynie na interesy bezpośrednio zaangażo- którymi jest związana. Przewidziano rów- wanych w nią stron (np. wojna gruzińsko-ro- nież możliwość powołania się na samoobro- syjska z 2008 roku); nę zbiorową w ramach organizacji regional- — wojnie regionalnej, postrzeganej jako nej – napaść zbrojną na państwo członkow- wojna, w którą są zaangażowane znaczne siły skie Organizacji Układu o Bezpieczeństwie zbrojne, w tym siły powietrzne i marynarka Zbiorowym (ODKB)38 Federacja Rosyjska wojenna, i która obejmuje cały region, jej potraktuje jako napaść na wszystkie państwa uczestnikami zaś mogą być nawet koalicje tej organizacji i zastosuje odpowiednie środ- państw; ki określone w tym układzie. Rosja wyraża — wojnie na wielką skalę, rozumianej jako także gotowość do wykonywania zadań na- wojna, której cele są długofalowe i która an- łożonych decyzją RB ONZ lub innych struk- gażuje wszystkie wielkie mocarstwa lub ich tur bezpieczeństwa zbiorowego, gdy zacho- większość (np. wojna światowa)36. dzi potrzeba utrzymania bądź przywrócenia Spora liczba niebezpieczeństw i zagrożeń pokoju. militarnych oraz szeroka definicja konfliktu Pewne kontrowersje mogą budzić jednak militarnego, zwłaszcza jego poszczególnych postanowienia doktryny traktujące o prawie form, mogą prowadzić do wniosku, że Ro- Rosji do użycia siły zbrojnej poza granica- sji stosunkowo łatwo będzie uzasadnić uży- mi kraju w celu ochrony interesów FR i jej cie siły zbrojnej. Jak postrzegać w takim ra- obywateli. Co prawda i w tym przypadku po- zie kwestię przestrzegania prawa międzyna- jawia się klauzula o poszanowaniu zasad rodowego i warunków, od których zależy i norm prawa międzynarodowego oraz trak- legalność użycia siły? Określona w doktry- tatów zawartych przez Federację, ale wydanie przede wszystkim polityka wojskowa Fe- je się, że prawo to ma zbyt ogólny charakter

35 Konflikt militarny – to forma rozstrzygania sporów międzynarodowych lub wewnętrznych przy użyciu siły zbrojnej. Termin ten obejmuje wszystkie typy zbrojnej konfrontacji, w tym wojnę na wielką skalę, wojnę regionalną, wojnę lokalną oraz konflikt zbrojny. 36 N. Sokov: The New, 2010 Russian Military Doctrine: The Nuclear Angle. http://cns.miis.edu/stories/100205_russian_nuclear_do- ctrine.htm [dostęp: 12.03.2010]. 37 Zapobieganie konfliktom militarnym, w których może dojść do użycia broni jądrowej, a także innym konfliktom zostało nawet potraktowane jako główne zadanie Federacji Rosyjskiej. 38 W skład tej organizacji, oprócz Rosji, wchodzą: Białoruś, Armenia, Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan i Uzbekistan.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Bezpieczeństwo 69 i może być zbyt szeroko interpretowane. nego FR gen. Jurij Bałujewski potwierdził, Nasuwa się przykład działań militarnych że w obronie suwerenności i integralności Rosji w wojnie pięciodniowej z Gruzją terytorialnej Rosji oraz jej sojuszników użyte w 2008 roku – swoją akcję zbrojną Rosja zostaną siły zbrojne, również prewencyjnie, uzasadniała koniecznością i obowiązkiem w tym z wykorzystaniem broni nuklearnej43. ochrony obywateli rosyjskich za granicą39. Podobnie jak w związku z planami budowy Prawo to może też świadczyć, że rosyjskie systemu obrony przeciwrakietowej w Polsce władze nadal uznają możliwość użycia siły i w Czechach, pojawiły się głosy, że Rosja militarnej za istotne narzędzie osiągania ce- może być zmuszona do działań prewencyj- lów polityki zagranicznej, zwłaszcza na ob- nych w celu ochrony swoich interesów. Sta- szarze byłego Związku Radzieckiego. nowisko Rosji w tej kwestii dobitnie wyraził W październiku 2009 roku, jeszcze przed minister spraw zagranicznych Siergiej Ław- podpisaniem obowiązującej doktryny wo- row w październiku 2007 roku podczas kon- jennej, znowelizowano ustawę o obronie. ferencji prasowej z udziałem rosyjskiego mi- W na nowo zredagowanym dokumencie roz- nistra obrony Anatolija Sierdiukowa, amery- szerzono kompetencje głowy państwa kańskiej sekretarz stanu Condoleezzy Rice w dziedzinie użycia sił zbrojnych poza gra- i amerykańskiego ministra obrony Roberta nicami Rosji oraz zakres ich użycia, między Gatesa. Wówczas Ławrow stwierdził, że innymi w celu obrony obywateli rosyjskich w planach budowy tarczy antyrakietowej Rosja poza granicami. W wymiarze zewnętrznym dostrzega potencjalne zagrożenie, dlatego prawo do operacyjnego wykorzystania sił może ona być zmuszona do podjęcia odpo- zbrojnych40 w celu ochrony obywateli Fede- wiednich środków w celu zneutralizowania racji za granicą może zatem stanowić narzę- tego zagrożenia44. Co ciekawe, nawet na dzień dzie nacisku na byłe republiki radzieckie, przed opublikowaniem nowej doktryny Ni- uznawane przez Kreml za strefę uprzywile- kołaj Patruszew utrzymywał, że postanowie- jowanych interesów Rosji41. nia o uderzeniach prewencyjnych znajdą się W nowej doktrynie wojennej Federacji w tym dokumencie. Stwierdził: nie mamy Rosyjskiej nie znalazły się natomiast posta- zamiaru nikogo atakować, ale nie mamy też nowienia dotyczące prewencyjnego użycia zamiaru czekać, aż ktoś uderzy w nas. W isto- siły, choć z wypowiedzi niektórych polityków cie, biorąc pod uwagę, jakim arsenałem dys- rosyjskich można było wnioskować, że za- ponują dziś państwa, nie bylibyśmy w stanie gadnienie to zostanie w tym dokumencie uję- odpowiedzieć na atak […]. Jeśli zachodzi te. Jeszcze w 2006 roku minister obrony Ro- pytanie, czy nasze państwo przetrwa, czy nie, sji Siergiej Iwanow stwierdził, że jego kraj oczywiście, nie mamy żadnego innego wybo- dopuszcza możliwość wykonania prewencyj- ru45. Ostatecznie jednak w przyjętej doktry- nych ataków przeciwko potencjalnym źró- nie nie pojawił się żaden rozdział czy nawet dłom terroryzmu w dowolnym miejscu na artykuł poświęcony kontrowersyjnej instytu- świecie42, a w 2008 roku szef sztabu general- cji prewencyjnego użycia siły – zawarte

39 J. Kranz: Między wojną a pokojem…, op.cit., s. 179. 40 Vide: Vojennaâ doktrina Rossijskoj Federacii, 5 fevralâ 2010 goda, op.cit., część III, passim. 41 Duma zwiększyła uprawnienia prezydenta do użycia wojska za granicą. „Tydzień na Wschodzie. Biuletyn Ośrodka Studiów Wschodnich” 2009 nr 37. http://osw.waw.pl/pub/BiuletynOSW/2009/0910/091028/TnW03.htm [dostęp: 28.10.2009]. Vide: Me- dvedev’s amendments to the law on defence: the consequences for Europe. UPI, 27 November 2009. http://www.upi-fiia.fi/en/ publication/94 [dostęp: 15.03.2010]. 42 Cyt za: R. Kupiecki: Doktryny bezpieczeństwa państw i organizacji międzynarodowych. Między planowaniem obronnym a dyplo- macją publiczną. W: Świat współczesny wobec użycia siły zbrojnej. Dylematy prawa i polityki. J. Kranz (red.). Instytut Wydawniczy EuroPrawo, Warszawa 2009, s. 224. 43 Ibidem. 44 Vide: K. Giles: The Military Doctrine of the Russian Federation 2010. „Research Review. NATO Defense College”, February 2010, s. 8–9. 45 Ibidem, s. 6.

Kwartalnik Bellona 4/2012 70 Bezpieczeństwo w dokumencie postanowienia dotyczące dzia- w dowodzeniu tymi operacjami, jak i w ich łań militarnych sugerują raczej wprost odpar- planowaniu i przeprowadzaniu, a także w pro- cie ataku i odpowiedź ciosem na cios, nie zaś cesie formułowania, koordynowania i imple- uderzeniem prewencyjnym. mentowania międzynarodowych porozumień dotyczących kontroli zbrojeń oraz wzmacnia- Udział w międzynarodowych nia bezpieczeństwa militarnego. Udział operacjach zbrojnych w operacjach w celu utrzymania lub przywró- cenia międzynarodowego pokoju i bezpie- Będąc stałym członkiem Rady Bezpieczeń- czeństwa stał się jednym z głównych zadań stwa ONZ, Federacja Rosyjska jest współ- sił zbrojnych Federacji Rosyjskiej w okresie odpowiedzialna za utrzymanie i przywraca- pokoju, podobnie jak przyjmowanie środków nie międzynarodowego pokoju oraz bezpie- służących zapobieganiu zagrożeniom poko- czeństwa, Co więcej, od jej weta w Radzie ju oraz zwalczanie aktów agresji na podsta- może zależeć, czy w określonej sytuacji bę- wie decyzji RB ONZ lub innych organów dzie przeprowadzona międzynarodowa akcja upoważnionych do wydawania takich decy- zbrojna lub operacja pokojowa. Rosja nie zji zgodnie z prawem międzynarodowym. tylko podejmuje w ramach RB ONZ decyzje Przekazywanie przez Rosję kontyngentów o zastosowaniu sankcji wojskowych bądź wojskowych na potrzeby operacji pokojo- wysłaniu „niebieskich hełmów” w rejon kon- wych pod auspicjami ONZ ma się odbywać fliktu, lecz także bierze udział w operacjach zgodnie z procedurą ustanowioną w ustawo- zbrojnych przeprowadzanych z ramienia dawstwie federalnym i w traktatach między- ONZ lub upoważnionych do tego organiza- narodowych zawartych przez Federację. cji regionalnych. Jako przykład można podać Dla Rosji szczególne znaczenie ma jednak uczestnictwo kontyngentu rosyjskiego w ope- rozwój Organizacji Układu o Bezpieczeństwie racji ONZ na terenie byłej Jugosławii Zbiorowym w kierunku możliwości przepro- (UNPROFOR w latach 1992–1995) czy wadzania operacji pokojowych przez tę orga- w operacji sił międzynarodowych pod auspi- nizację zgodnie z decyzjami Wspólnej Rady cjami NATO w Kosowie (KFOR w latach Bezpieczeństwa ODKB. Rosja chce przezna- 1999–2003)46. Oczywiste jest zatem, że czyć na potrzeby tych operacji wydzielone w nowej doktrynie wojennej Federacji Ro- kontyngenty swoich wojsk. Organizacja nato- syjskiej znalazły się stosowne postanowienia miast stara się o podpisanie memorandum dotyczące jej udziału Rosji w operacjach o współpracy z ONZ na wzór tego, które ma zbrojnych w celu utrzymania międzynarodo- sojusz północnoatlantycki. Dzięki niemu siły wego pokoju i bezpieczeństwa bądź jego ODKB mogłyby uczestniczyć w misjach po- przywrócenia. W doktrynie przewidziano kojowych i operacjach z mandatu ONZ47. Po- współpracę Federacji w tej dziedzinie nie tyl- nadto Rosja zamierza wyznaczyć oddziały ko z ONZ, lecz także z NATO, mimo że ak- wojskowe do składu niedawno utworzonych tywność sojuszu Rosja uznaje za niebezpie- Wspólnych Sił Szybkiego Reagowania. Jest to czeństwo militarne. jednostka ODKB powołana w celu przepro- Współpraca z ONZ i innymi organizacja- wadzenia natychmiastowych działań w ramach mi międzynarodowymi (w tym regionalnymi) odpowiedzi na zagrożenia militarne wymierzo- w dziedzinie operacji pokojowych obejmuje ne w państwa członkowskie Organizacji, a tak- – w świetle doktryny – zarówno udział przed- że wykonywania zadań postawionych przez stawicieli i jednostek sił zbrojnych Rosji Wspólną Radę Bezpieczeństwa.

46 Vide: M. Yermolaev: Russia’s International Peacekeeping and Conflict Management in the Post-soviet Environment. W: Bounda- ries of Peace Support Operations: The African Dimension. M. Malan (red.). Monograph No. 44, February 2000. http://www.iss.co.za/ pubs/Monographs/No44/Russia’sPeacekeeping.html [dostęp: 15.03.2010]. 47 Atomowe uderzenie Rosji. http://www.rp.pl/artykul/29,377746.html [dostęp: 21.10.2009]. Vide: UN, CSTO can cooperate in peacekeeping – Russian envoy. http://en.rian.ru/russia/20100213/157868433.html [dostęp: 15.03.2010].

Kwartalnik Bellona 4/2012 Bezpieczeństwo 71

Postanowienia dotyczące wyznaczenia ro- Użycie broni jądrowej syjskich kontyngentów wojskowych do za- dań wykonywanych przez wspólne siły zbroj- Informacje przekazane przez Patruszewa ne ODKB mogą sugerować, że Rosja zamie- dotyczące nowej rosyjskiej doktryny wojen- rza uznawać decyzje Organizacji za mandat nej w dużej mierze odnosiły się do proble- upoważniający do prowadzenia operacji po- matyki użycia broni jądrowej i zapowiadały kojowych i innych działań zbrojnych poza istotne zmiany w tym zakresie. Z różnych granicami Federacji. Byłoby to zresztą zgod- źródeł można się było dowiedzieć, że w no- ne z celem, jaki stawia sobie Rosja, dotyczą- wej doktrynie dopuszczono możliwość uży- cym promowania ODKB jako odpowiedni- cia broni jądrowej nie tylko w przypadku ka NATO lub jako przeciwwagi dla niego, wojny na wielką skalę, lecz także w sytuacji a także podkreślałoby, że ODKB jest zdecy- konfliktu regionalnego, a nawet podczas dzia- dowanie bardziej podobna do sojuszu północ- łań prewencyjnych. Dotychczas zakładano, że noatlantyckiego niż do byłego Układu War- arsenał atomowy może być wykorzystany tyl- szawskiego i że istnieje możliwość podziału ko w przypadku ataku jądrowego bądź kon- stref odpowiedzialności między NATO wencjonalnego na wielką skalę, wymierzo- a ODKB. Trudno się dziwić, że postanowie- nego w Rosję (lub jej sojuszników), w celu nia doktryny z zadowoleniem przyjął sekre- odparcia agresji z zewnątrz50. Generał Jurij tarz generalny ODKB gen. Nikołaj Bordju- Bałujewski, zastępca sekretarza Rady Bez- ża, który uznał je za odzwierciedlające nową pieczeństwa Federacji Rosyjskiej, tłumaczył, rzeczywistość w zakresie zagwarantowania że wprowadzenie nowych zapisów było spo- bezpieczeństwa militarnego48. wodowane koniecznością dostosowania dok- W doktrynie jest również mowa o wzmac- tryny do współczesnych wyzwań i zagrożeń nianiu i gwarantowaniu bezpieczeństwa między- oraz istotnymi zmianami w sytuacji geopoli- narodowego i regionalnego we współpracy tycznej i militarno-politycznej świata, w tym z państwami Wspólnoty Niepodległych Państw zwiększeniem roli czynnika wojskowego (WNP) oraz o przeprowadzaniu pod jej auspi- w obecnej polityce. Według Bałujewskiego cjami operacji pokojowych zgodnie z procedu- doktryna z 2000 roku była przede wszystkim rami przewidzianymi przez ustawodawstwo fe- dokumentem politycznym, natomiast w no- deralne i postanowienia traktatów międzynaro- wej doktrynie nacisk zamierzano położyć na dowych zawartych przez Federację. Brakuje operacyjno-strategiczne użycie broni nukle- natomiast odniesień do tych operacji w posta- arnej, przy czym planowano określenie szcze- nowieniach dotyczących współdziałania w ra- gółowych warunków jej użycia. Zdaniem ge- mach Szanghajskiej Organizacji Współpracy – nerała uderzenie prewencyjne należało rozu- w doktrynie wspomniano tylko o koordynowa- mieć jako wyprzedzające użycie siły niu wysiłków w celu przeciwstawiania się no- w sytuacji nieuchronnego ataku na Rosję51. wym niebezpieczeństwom i zagrożeniom mili- Były też głosy uspokajające opinię pu- tarnym w regionie. Ów brak może wynikać bliczną. Przykładowo, Mahmud Garejew, z faktu, że mimo projektów przekształcenia członek Rady Naukowej w Radzie Bezpie- SOW w sojusz wojskowy, organizacja ta nadal czeństwa i przewodniczący Akademii Nauk pozostaje paktem politycznym państw Azji Cen- Wojskowych, wyjaśnił, że nie należy się spo- tralnej49, ukierunkowanym na umacnianie bez- dziewać radykalnych zmian zasad użycia bro- pieczeństwa regionalnego. ni jądrowej. Zapewnił, że podczas dyskusji

48 Cyt za: K. Giles: The Military Doctrine…, op.cit., s. 7. 49 Obecnie państwami członkowskimi tej organizacji są: Rosja, Chiny, Kazachstan, Tadżykistan, Kirgistan i Uzbekistan. 50 Rosja: Nowa doktryna dopuszcza broń jądrową. http://www.rmf.fm/fakty,163343,Rosja,Nowa,doktryna,dopuszcza,bron,jadrowa.html [dostęp: 21.10.2009]. Vide: Atomowe uderzenie Rosji. http://www.rp.pl/artykul/29,377746.html [dostęp: 21.10.2009]. 51 A. Kuzminov: New Russian Military Doctrine. „Novaya Politika”, 15 October 2009. http://www.ocnus.net/artman2/publish/De- fence_Arms_13/New-Russian-Military-Doctrine.shtml [dostęp: 12.11.2009].

Kwartalnik Bellona 4/2012 72 Bezpieczeństwo nad nową doktryną postanowiono pozostawić stwa. W doktrynie wojennej z 2000 roku kwestię użycia tej broni w formie zbliżonej Rosja zastrzegła sobie prawo do użycia bro- do ówczesnej i w ten sam sposób ją interpre- ni jądrowej w odpowiedzi na użycie broni tować. Rosja mogłaby zatem użyć broni ato- jądrowej lub innej broni masowego rażenia mowej, gdyby znalazła się – jak to określił – przeciwko Rosji i/lub jej sojusznikom, jak w beznadziejnym położeniu, spowodowanym również w odpowiedzi na agresję konwen- zagrożeniem nuklearnym lub konwencjonal- cjonalną o dużej skali w sytuacjach krytycznym. Garejew stanowczo stwierdził, że nie nych dla bezpieczeństwa FR56. W obecnej chodzi o uderzenie prewencyjne52. doktrynie przewidziano prawo do użycia bro- Ostatecznie w nowej doktrynie podkreślo- ni jądrowej przez Rosję jako odpowiedź na no znaczenie broni jądrowej jako ważnego atak nuklearny na jej terytorium lub terytorium czynnika zapobiegania wybuchowi nuklear- jej sojuszników oraz w przypadku wykorzy- nych konfliktów militarnych53 oraz konflik- stania broni konwencjonalnej w sposób zagra- tów militarnych z użyciem konwencjonalnych żający istnieniu państwa, co niewątpliwie jest środków walki. W tym drugim przypadku pojęciem węższym niż sytuacje krytyczne dla ograniczono jednak możliwość wykorzysta- bezpieczeństwa57. Jeśli chodzi zaś o tzw. pierw- nia broni jądrowej do sytuacji wojny regio- sze uderzenie jądrowe58, to z postanowień po- nalnej i wojny na wielką skalę. Cel, jakim jest przedniej doktryny wyraźnie wynikało, że zapobieganie wspomnianym konfliktom, ma Rosja może pierwsza użyć broni jądrowej59. służyć utrzymaniu równowagi strategicznej Biorąc pod uwagę przewidziane w nowej dok- oraz zdolności nuklearnego odstraszania trynie prawo do użycia broni jądrowej nie tyl- o określonym stopniu wystarczalności, przy ko jako odpowiedź na atak z wykorzystaniem czym pojęcie „wystarczalność” jest rozumia- broni masowego rażenia, lecz także na atak ne jako zdolność do zadania agresorowi ta- konwencjonalny, należy uznać, że autorzy tej kich strat, które z góry i w każdych okolicz- doktryny zdecydowali się utrzymać prawo do nościach może on uznać za poważne54. pierwszego uderzenia jądrowego60. Broń jądrowa nadal więc odgrywa rolę W nowej doktrynie nie powtórzono zobo- środka odstraszania na wypadek nuklearnych wiązania z poprzedniej doktryny, zgodnie i konwencjonalnych ataków wymierzonych z którym Rosja miała nie użyć broni jądro- w Rosję i jej sojuszników55. Porównując dok- wej w stosunku do państw nienuklearnych. tryny z 2000 i 2010 roku, nietrudno jednak Nie ma też postanowień, które odnosiłyby się zauważyć, że w nowej doktrynie – wbrew do nuklearnego uderzenia prewencyjnego. zapowiedziom i oczekiwaniom – w pewnym Nie oznacza to jednak, że zagadnienia te sensie ograniczono rolę arsenału atomowego mogły zostać całkowicie pominięte. Tego sa- w rosyjskiej narodowej polityce bezpieczeń- mego dnia, w którym prezydent Miedwiediew

52 Ibidem. 53 W doktrynie wyjaśniono, że w przypadku wojny regionalnej bądź wojny na wielką skalę, prowadzonych z użyciem konwencjonalnych środków walki, ale zagrażających istnieniu państwa, posiadanie broni jądrowej może doprowadzić do przekształcenia tego konfliktu w nuklearny konflikt militarny. 54 N. Sokov: The New, 2010 Russian Military Doctrine…, op.cit. 55 Vide: J.W. Kipp, Medvedev Approves New Russian Military Doctrine, http://www.gees.org/files/documentation/ 07032010062902_Documen-07785.pdf, [dostęp: 15.03.2010]. 56 Vide: Vojennaâ doktrina Rossijskoj Federacii, 21 aprelâ 2000 goda, op.cit., część I, punkt 8. 57 N. Sokov: The New, 2010 Russian Military Doctrine…, op.cit. 58 Zasada pierwszego uderzenia jądrowego oznacza doktrynalną i deklaratywną zasadę użycia broni jądrowej w czasie wojny. Zasada ta może ograniczać się tylko do odwetu w przypadku użycia takiej broni przez przeciwnika, może też oznaczać gotowość do użycia broni jądrowej („jako pierwszy”) w każdej krytycznej sytuacji strategicznej. (S. Koziej, Co oznacza dla Rosji prewencyjne użycie broni jądrowej, http://konflikty.wp.pl/kat,1342,title,Co-oznacza-dla-Rosji-prewencyjne-uzycie-broni-jadro- wej,wid,11610860,wiadomosc.html [dostęp: 21.10.2009]. 59 E. Wyciszkiewicz: Strategia nuklearna Federacji Rosyjskiej. „Polski Przegląd Dyplomatyczny” 2004, nr 4, s. 75, 87–88; A. Eberhardt: Polityka obronna Federacji Rosyjskiej. „Biuletyn PISM” 2003, nr 4, s. 724. 60 N. Sokov: The New, 2010 Russian Military Doctrine…, op.cit.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Bezpieczeństwo 73 podpisał nową doktrynę wojenną, przyjął też ki (brakuje na przykład wzmianki o rozbudo- dokument Podstawy polityki państwowej wie potencjału Chin), a dużą część wyzwań w sferze odstraszania nuklearnego do 2020 ro- (np. proliferację broni masowego rażenia) ku, będący uzupełnieniem doktryny. Sprecy- skomentowano w sposób ogólny. Może to zowano w nim rosyjskie stanowisko w kwe- świadczyć o instrumentalnym potraktowaniu stii użycia broni jądrowej, ale jest to doku- omawianego dokumentu, który stanowi nie ment niejawny. Nie wiadomo więc, jakie tyle wykładnię przyszłego kształtu rosyjskiej omówiono w nim zagadnienia, czy określo- polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, ile no na przykład zasadę pierwszego uderzenia instrument osiągania celów bieżącej polityki jądrowego61. Można jedynie przypuszczać, że Moskwy, w pierwszej kolejności na obszarze w Podstawach polityki wyznaczono konkret- Europy i w kwestiach bezpieczeństwa euro- ne cele i zadania rosyjskich sił nuklearnych. pejskiego63. Nową doktrynę należy uznać za Należy dodać, że doktryna wyraźnie precy- dokument umiarkowany politycznie – doty- zuje, kto może podejmować wszelkie decy- czy to między innymi listy podstawowych zje co do użycia broni jądrowej – kompeten- zagrożeń Federacji Rosyjskiej oraz stanowi- cje w tej dziedzinie są zastrzeżone dla prezy- ska w sprawie polityki nuklearnej. Jeśli cho- denta Federacji Rosyjskiej. dzi o problem użycia siły, to każdy taki przy- Ostatecznie przyjęte postanowienia doty- padek wskazany w tekście doktryny jest ob- czące zastosowania broni jądrowej wydają się warowany obowiązkiem poszanowania norm rozsądnym standardem, który mogłoby zaak- prawa międzynarodowego oraz traktatów ceptować każde państwo nuklearne. Z rady- międzynarodowych zawartych przez Rosję. kalnych zmian zrezygnowano prawdopodob- Dotyczy to zarówno działań zbrojnych ponie dlatego, żeby uniknąć napięcia w stosun- dejmowanych w ramach operacji ONZ lub kach między Rosją a innymi państwami. Być innych organizacji, w tym regionalnych (ta- może wycofanie się w ostatniej chwili z ofi- kich jak Organizacja Układu o Bezpieczeń- cjalnych zapewnień dotyczących wykorzysta- stwie Zbiorowym), jak i korzystania z prawa nia broni jądrowej w uderzeniu prewencyj- do samoobrony, indywidualnej i zbiorowej. nym należy łączyć z postępem negocjacji ze Wbrew wcześniejszym zapowiedziom Stanami Zjednoczonymi nad nowym trakta- nowa rosyjska doktryna wojenna nie zawiera tem o redukcji i ograniczeniu strategicznych koncepcji uderzeń prewencyjnych, które są zbrojeń nuklearnych. Można też mieć nadzie- uznawane za niezgodne z obowiązującym ję, że postanowienia dotyczące użycia broni prawem międzynarodowym. Niechęć Krem- jądrowej we wspomnianym dokumencie nie- la do kodyfikowania takich uderzeń w doku- jawnym zostały odpowiednio stonowane62. mencie jawnym Robert Kupiecki tłumaczy kilkoma powodami. Po pierwsze, wolą utrzy- Wnioski mania zapisów doktrynalnych w duchu i ję- zyku prawa międzynarodowego. Po drugie, W postanowieniach nowej doktryny wojen- niechęcią do ściślejszego wskazywania sytu- nej Federacji Rosyjskiej podkreślono zmie- acji, w których takie działania mogłyby na- niający się charakter niebezpieczeństw i za- stąpić. Po trzecie wreszcie, skłonnością do grożeń militarnych. Zawarto bogatą ich listę utrzymania elastyczności własnej reakcji oraz podano rozbudowaną definicję konflik- i poddania jej bieżącej ocenie sytuacji64. Ku- tu militarnego, nie wskazano w nich jednak piecki zakłada jednak, że opcja działań pre- żadnych innych kierunków niż transatlantyc- wencyjno-wyprzedzających pozostanie

61 K. Giles: The Military Doctrine…, op.cit., s. 6. 62 Ibidem. 63 M. Kaczmarski, P. Żochowski, op.cit. 64 R. Kupiecki: Doktryny bezpieczeństwa…, op.cit., s. 400–401. W samej zresztą doktrynie wyraźnie zastrzeżono, że jej postanowienia mogą ulec doprecyzowaniu w świetle zmieniającego się charakteru niebezpieczeństw i zagrożeń militarnych oraz zadań w ramach zapewnienia bezpieczeństwa militarnego i obrony.

Kwartalnik Bellona 4/2012 74 Bezpieczeństwo w polityce wojskowej Rosji i może być od- dokonania przez Rosję prewencyjnego ude- niesiona do różnych przypadków – od zadań rzenia jądrowego. Można to interpretować dotyczących obrony ludności rosyjskiej na jako zabieg o charakterze wizerunkowym, terytoriach państw trzecich, przez zwalcza- mający na celu odparcie ewentualnych oskar- nie terroryzmu, po zagrożenia konwencjonal- żeń o agresywność67. Zresztą nowa doktryna ne i związane z bronią masowego rażenia65. jest interesująca nie tyle ze względu na to, co Wspomniane odniesienia do ochrony lud- w niej jest, ile ze względu na to na to, czego ności rosyjskiej poza granicami Federacji sta- w niej nie ma. Zamiast w jasny i dokładny nowią najbardziej kontrowersyjne okoliczno- sposób przedstawić rosyjskie stanowisko ści mające uzasadniać użycie siły. Są niedo- w kwestii użycia broni jądrowej zdecydowa- określone i dają możliwość szerokiej no się bowiem zawrzeć w doktrynie jedynie interpretacji, choć i w ich przypadku pojawia ogólne, łagodne sformułowania, a wszelkie się klauzula o poszanowaniu prawa między- szczegóły określić w dokumencie o charak- narodowego. Podobnie rzecz się ma z ochroną terze niejawnym68. Ograniczenie użycia bro- interesów Rosji poza jej granicami. W obu ni jądrowej jedynie do sytuacji istnienia za- przypadkach postanowienia te mogą sprzy- grożenie państwa można jednak potraktować jać osiąganiu celów polityki zagranicznej jako nawiązanie do opinii doradczej MTS, Federacji Rosyjskiej, zwłaszcza na obszarze z której nie wynika, by użycie tej broni w ob- byłego ZSRR. Wystarczy przypomnieć akcję liczu poważnego zagrożenia bytu państwo- zbrojną Rosji podczas wojny z Gruzją. Co wego było przez prawo międzynarodowe za- ciekawe, wówczas Rosja się odniosła do roz- bronione. wiązań przyjętych w prawie międzynarodo- Dyrektor moskiewskiego Centrum Anali- wym i powołała między innymi na uznaną zy Strategii i Technologii Rusłan Pukow uwa- przez ONZ koncepcję odpowiedzialności za ża, że nowa rosyjska doktryna wojenna jest ochronę (responsibility to protect). Niewyklu- realistyczna i nieprowokacyjna: nigdy nie czone, że koncepcja ta w przyszłości stanie wiemy, jak będzie wyglądał świat za dziesięć się podstawą do uzasadniania tego typu „ope- lat. Są państwa, które utrzymują, że część te- racji ochronnych”. Zdaniem R. Kupieckiego rytorium Rosji stanowi ich terytorium pań- pośród deklaracji poszanowania prawa mię- stwowe – na przykład Japonia. Poza tym, dzynarodowego [w doktrynie – przyp. M.M.] Rosja nie ustaliła jeszcze przebiegu granicy kryje się formuła ochrony obywateli rosyj- z niektórymi z jej sąsiadów, nie możemy za- skich jako naczelna zasada polityki zagra- tem wykluczyć sytuacji, w której jakiś sojusz nicznej, legitymizująca zastosowane w tym międzynarodowy będzie chciał użyć przeciw celu instrumentarium polityczne i wojskowe66. Rosji siły zbrojnej69. Konkluzja wydaje się W nowej doktrynie nie rozszerzono też po- zatem jednoznaczna. Sposoby obrony rosyj- stanowień o prawie Rosji do użycia broni ją- skich interesów powinny być przez anality- drowej. Tym samym nie potwierdziły się za- ków i polityków państw trzecich traktowane powiedzi Nikołaja Patruszewa o włączeniu poważnie, zwłaszcza gdy możliwe jest uży- do doktryny wojennej zapisów o możliwości cie siły70.

65 Ibidem, s. 401. 66 Ibidem, s. 403. 67 M. Kaczmarski, P. Żochowski: Rosja przyjmuje nową doktrynę…, op.cit. 68 K. Giles: The Military Doctrine…, op.cit., s. 12. 69 Cyt. za: McDermott: New Russian Military Doctrine…, op.cit. 70 R. Kupiecki: Doktryny bezpieczeństwa…, op.cit., s. 402.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Sztuka wojenna 75 Wojna o Smoleńsk. Kampania smoleńska 1609–1611. Cz. II

Zwycięstwo pod Kłuszynem przyczyniło się do zrzucenia z tronu carskiego Wasyla IV Szujskiego, a hetman S. Żółkiewski ze swymi oddziałami nie tylko do- tarł pod mury Moskwy, lecz także w wyniku układu z bojarami doprowadził do wyboru królewicza Władysława na cara. Wkrótce wprowadził też polsko-litewską załogę w mury Kremla. Brak zgody Zygmunta III na przekazanie stronie rosyjskiej królewicza Władysława oraz dalsze obleganie Smoleńska przez polskiego monar- chę doprowadziło do wybuchu powstania w Moskwie. Zdobycie szturmem Smo- leńska (13 czerwca 1611 roku) ograniczyło możliwości objęcia tronu carskiego przez Władysława, a nieudana wyprawa Jana Karola Chodkiewicza z pomocą polsko-litewskiemu garnizonowi przyczyniła się do jego kapitulacji (listopad 1612 prof. dr hab. roku). MIROSŁAW Moskwa nigdy nie pogodziła się z utratą fortalicji smoleńskiej i już w trakcie NAGIELSKI bezkrólewia po śmierci Zygmunta III rozpoczęła działania wojenne w celu jego Prodziekan Wydziału odzyskania (wojna smoleńska 1632–1634). Dopiero jednak w 1654 roku Smo- Historycznego leńsk został zajęty przez wojska rosyjskie. Walka o dominację w Europie Środko- Uniwersytetu wo-Wschodniej zakończyła się przegraną Rzeczypospolitej. Ukazał to traktat an- Warszawskiego. druszowski, na mocy którego zarówno Smoleńsk, jak i Kijów pozostały po stronie Wybitny znawca historii rosyjskiej. nowożytnej Polski i powszechnej oraz historii wojskowości a mocy układu z 27 sierp- legał Smoleńsk. Warto wspo- epoki nowożytnej. nia 1610 roku hetman Ste- mnieć, że podpisanie traktatu Autor wielu książek fan Żółkiewski zobowią- z bojarami przyniosło wolność Po- i współautor m.in. N „Pocztu hetmanów zał się do zniszczenia ugrupowa- lakom będącym w niewoli u cara Rzeczypospolitej. nia Dymitra II Samozwańca, co Szujskiego, rozproszonym po róż- Hetmani koronni” nie odpowiadało Zygmuntowi III, nych miastach w głębi państwa i „Pocztu hetmanów który traktował zgrupowanie tu- moskiewskiego. Uczty, które obie Rzeczypospolitej. Hetmani litewscy”. szyńskie jako formę nacisku na strony wydały po podpisaniu trak- Moskwę1. Mając w pobliżu stoli- tatu, miały zjednać nacje w związ- cy kilkunastotysięczne zgrupowa- ku z zawarciem wiecznego soju- nie Dymitra II Samozwańca, bo- szu między Moskwą a Rzecząpo- jarzy musieli bowiem łagodzić spolitą. Rosjanie nie zjednali sobie swoje postulaty pod adresem zwy- jednak bankietem polskich gości. cięskiego hetmana i wykazać Ci z uczty nie byli zadowoleni. większą ustępliwość wobec pol- Samuel Maskiewicz w swym pa- skiego monarchy, który nadal ob- miętniku zapisał: Potrawy mo-

1 O poglądach Żółkiewskiego na traktat z Moskwą: J. Urwanowicz: Stanisław Żółkiewski wobec Moskwy – koncepcje i działania. W: Polska wobec wielkich konfliktów w Europie nowożytnej. Z dziejów dyplomacji i stosunków międzynarodowych w XV–XVIII wieku. R. Skowron (red.). Wy- dawnictwo Societas Vistulana, Kraków 2009, s. 49–64.

Kwartalnik Bellona 4/2012 76 Sztuka wojenna skiewskim sposobem robione, między który- mi nic mi się nie podobało, jeno ciasta, które [są] na kształt francuskich. Mają i inaksze. Miody zaś rozmaite dawano, coraz naleją inszego, dając znać, że tego mnogo w car- stwie. Nasi zaś prosili pilno, aby któregokol- wiek chcą, jeno aby nie mieszając jednego dawano, bo chcieli sobie popić. Nie mogli tego na nich wymóc2. Hetman, naciskany przez bojarów, musiał podjąć pewne działania wobec obozu Dymi- tra II Samozwańca, w którym znajdowały się oddziały polskie pod komendą Jana Piotra Sapiehy, starosty uświackiego. Chcąc osłabić to blokujące Moskwę zgrupowanie, rozpoczął pertraktacje z jego podkomendnymi, co spo- wodowało ferment w towarzystwie chorą- giewnym. Tymczasem żołnierze Sapiehy wysłali do Zygmunta III poselstwo w osobach Jana Kazimierskiego i Macieja Janikowskie- go. 14 sierpnia 1610 roku przybyli oni pod Rys. 1. Portret Zygmunta III Wazy. Kopia z XIX wie- Smoleńsk i po tygodniu uzyskali audiencję ku, olej na płótnie ze zbiorów Muzeum Pałacu w Wi- u monarchy. Dymitr II Samozwaniec w za- lanowie mian za poparcie jego praw do tronu carskie- Fot. Zbigniew Reszka go obiecywał wypłatę 300 tys. złotych rocznie Rzeczypospolitej i 100 tys. złotych króle- względu na podejście sił hetmana z oddziała- wiczowi Władysławowi przez 10 lat oraz mi moskiewskimi pod obóz starosty uświac- pomoc w odzyskaniu przez Zygmunta III Inf- kiego. Omal nie doszło do rozlewu krwi – sytu- lant. Posłowie wyjechali z obozu smoleńskie- ację uratowało osobiste spotkanie Sapiehy go nieukontentowani, ponieważ zarzucono im z hetmanem. Tenże miał zaproponować Dy- służbę u szalbierza i nakazano powrót do sze- mitrowi, że jeśli car jego mość skłoni się ku regów armii królewskiej pod komendą Żół- Jego Królewskiej Mości i spraw jego trudnić kiewskiego3. Zaledwie dzień po podpisaniu nie będzie, tedy mu król jego mość da Sam- traktatu z bojarami hetman wysłał poselstwo bor, albo Grodno4. Ambitna Maryna na tę do wojsk Dymitra II Samozwańca z infor- propozycję miała rzec: Niech Król Jego Mość macją o wyborze królewicza Władysława na ustąpi Carowi Krakowa, to Car Jego Mość da tron carski. Wprawdzie pierwsza odpowiedź Królowi Warszawę5. Jednak 6 września na Sapieżyńców była dla hetmana negatywna, kole generalnym żołnierze Sapiehy zezwolili oświadczyli oni bowiem, że nie zamierzają swym dowódcom na dalsze rozmowy z het- odstępować Dymitra i Maryny Mniszech, ale manem, co skłoniło Dymitra i Marynę oraz ostateczną decyzję mieli podjąć na kolejnym cały dwór do ucieczki z obozu w obawie kole 5 września. Nie zwołano go jednak ze o życie. Tym samym siły hetmana powięk-

2 Dyjariusz Samuela Maskiewicza. Początek swój bierze od roku 1594 w lata po sobie idące. W: Moskwa w rękach Polaków. Pamiętniki dowódców i oficerów garnizonu polskiego w Moskwie 1610–1612. Oprac. M. Kubala, T. Ściężor. Wydawnictwo Platan, Kraków 2005, s. 174. 3 W. Polak: O Kreml i Smoleńszczyznę. Polityka Rzeczypospolitej wobec Moskwy w latach 1607–1612. „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu” 1995 R.87/1, s. 169. 4 J.P. Sapieha: Dzieje Marsa krwawego i sprawy odważne… W: Moskwa w rękach Polaków. Pamiętniki dowódców i oficerów garnizonu polskiego w Moskwie 1610–1612. Kraków 2005, s. 339. 5 Za: W. Polak: O Kreml i Smoleńszczyznę…, op.cit., s. 171.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Sztuka wojenna 77 szyły się o pułki sapieżyńskie, które 25 wrze- że po zwycięstwie kłuszyńskim Szein wpu- śnia wysłały do Zygmunta III pod Smoleńsk ści załogę królewską w mury Smoleńska. Ten- poselstwo z żądaniem spełnienia ich postula- że wyrażał na to zgodę, jednak dopiero po tów finansowych. Obaj posłowie sapieżyń- wyborze królewicza Władysława na cara scy, Sobieszczański i Iwanowski, nadal pró- Wszechrusi. Dlatego nie rezygnowano ze bowali przekonać Zygmunta III, że lepszym szturmowania twierdzy ze względu na słab- rozwiązaniem będzie objęcie tronu przez nięcie ducha bojowego wśród jej załogi. Dymitra, który chętnie zwróci Rzeczypospo- Pod koniec lipca w wyniku ostrzału artyle- litej Siewierszczyznę z Czernihowszczyzną ryjskiego udało się zbić część kurtyny i wy- i że oddanie władzy w Moskwie królewiczo- bić dziurę, przez którą można było rzucić do wi Władysławowi uniemożliwi rekuperowa- szturmu piechotę. W diariuszu oblężenia nie ziem odpadłych od Wielkiego Księstwa Smoleńska czytamy, że wojewoda bracław- Litewskiego. Argumentacja posłów nie prze- ski Jan Potocki 31 lipca kazał wojsku wszyst- konała monarchy, a posłowie dopiero 21 paź- kiemu być w pogotowiu, które gdy już w spra- dziernika dotarli z powrotem do swych to- wie stało, nade dniem wśród Niemców dwu- warzyszy z deklaracją, że król jego mość chęć stu, Węgrów 200 do baszty przypuszczono, swą wojsku temu ofiaruje. Tudzież też w tej aby oni wprzód blanki opanowali. Za nimi deklaracji komputu wojskowego potrzebuje, Kozakom następować kazano, potym rotom także też deklaracji, na jakim by żołdzie woj- husarskim, woluntariuszom i inszym. Gdy sko przestać mogło6. tedy Niemcy z Węgrami w basztę weszli, Moskwa strzelbą potężną to z dział, [z] po- Działania pod Smoleńskiem bocznych baszt, to z bab i to z samopałów puściła, tak że naszy wytrzymać nie mogli8. Pod Smoleńskiem Zygmunt III wraz z oto- Szturm się załamał. 4 sierpnia J. Potocki na- czeniem deliberował natomiast nad kwestią kazał oddziałom przygotować się do ponow- polityki wobec Moskwy po układzie zawar- nego szturmu, ale rzęsisty deszcz uniemożli- tym przez hetmana z bojarami. Wprawdzie wił przeprowadzenie ataku na umocnienia Zygmunt III nie sprzeciwiał się oddaniu kró- twierdzy. Atak na mury z 21 sierpnia ponow- lewicza Władysława na tron carski, ale zanie został odparty przez żołnierzy Szeina, nad mierzał osobiście objąć rządy w Moskwie czym ubolewał Lew Sapieha, który dążył do w celu uspokojenia sytuacji w państwie mo- szybkiego zakończenia działań wojennych. skiewskim do czasu przybycia syna. Słusz- Od uciekinierów z oblężonej twierdzy do- nie podkreśla Wojciech Polak, że monarcha wództwo polsko-litewskie dowiadywało się, był w swych poglądach na kwestię mo- że zdania o niej są podzielone. W czasie kon- skiewską bardziej pragmatyczny niż hetman, fessat9 dzieci bojarskie zeznały, że wielka jest którego Zygmunt III posądzał o zbytnią ule- duma tak w bojarach jako i w pospólstwie, iż głość wobec bojarów i zbytnią ufność do ich się chcą KJMci przedać, jedno kupcy prze- polityki7. W porozumieniu hetmana z bojara- ciwni temu, zabiegają temu, aby się nie roz- mi nie przewidziano jednak osobistych rzą- dwajali i tak jawnie się z tym ozwać nie dów polskiego monarchy w Moskwie, co śmieją10. Straty od ognia tak ruśniczego, jak stwarzało dwuznaczną sytuację pod murami i armatniego były jednak duże i podczas sztur- twierdzy smoleńskiej. Nie zaprzestano bo- mów towarzystwo niechętnie posiłkowało wiem działań wojennych, ponieważ liczono, piechotę, która w oddziałach królewskich pod 6 J.P. Sapieha: Dzieje Marsa krwawego…, op.cit., s. 348. 7 W. Polak: O Kreml i Smoleńszczyznę…, op.cit., s. 172–177. 8 Diariusz drogi Króla JMci Zygmunta III od szczęśliwego wyjazdu z Wilna pod Smoleńsk w roku 1609 a die 18 Augusta i fortunne- go powodzenia przez lat dwie do wzięcia zamku Smoleńska w roku 1611. Oprac. J. Byliński. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocław- skiego, Wrocław 1999, s. 168–169. 9 Konfessaty – przesłuchania jeńców w celu uzyskania cennych informacji o nieprzyjacielu. 10 Diariusz drogi Króla JMci Zygmunta III…, op.cit., s. 170–171 (pod datą 8 sierpnia 1610 r.).

Kwartalnik Bellona 4/2012 78 Sztuka wojenna

Smoleńskiem nie była zbyt liczna. Świadczyło litewskiego Lwa Sapiehy: 23 zabitych i 2 po- o tym zachowanie towarzystwa chorągiew- strzelonych. W sumie naliczono kilkuset pole- nego 19 sierpnia, kiedy to J. Potocki nakazał głych i postrzelonych, zarówno z jednostek pie- rotom jezdnym przygotować się do szturmu. szych, jak i jezdnych. Gdy już czas przyszedł [ataku – przyp. M.N.], Tymczasem trwały rozmowy z załogą Smo- towarzystwo z wielu rot zbuntowawszy się, leńska i jego wojewodą Szeinem. Poselstwa z koni zsiąść nie chcieli, stąd mając dyskon- z zamku podkreślały, że nie mają tego poru- tentacyję, że ich przedtym nie proszono11. Nie czenia, aby się do inszego pana od nich odłą- pomogły prośby wojewody bracławskiego czyli [od bojarów moskiewskich – przyp. i marszałka Wielkiego Księstwa Litewskie- M.N.]. 17 września doszło nawet do spotka- go [Krzysztofa Dorohostajskiego – przyp. nia w polu kanclerza litewskiego Lwa Sapie- M.N.] oraz innych dygnitarzy, dlatego J. Po- hy z wojewodą smoleńskim i towarzyszący- tocki z senatorami od roty do roty jeżdżąc mi mu bojarami, który żadną miarą nie chciał prosił, upominał per omnia sacra12, aby wżdy się do tego przywieść, aby bez wiadomości wolej JKM i urgenti13 wygodzili necessitati14. wszech stanów moskiewskich miał się odłą- I choć rycerstwo zsiadło z koni, by wzmoc- czyć od głowy stołecznej, odkładając koniec nić piechotę, szturm odłożono ze względu na traktatów do przyjachania tych wielkich po- późną porę i gotowość nieprzyjaciela do jego słów, którzy jadą od stolice do KJM16. Szein odparcia. zgodził się jedynie na wypuszczenie jeńców, W działaniach pod Smoleńskiem wydatnie ale wielu z nich wymarło w niewoli moskiew- dopomagali Kozacy zaporoscy, z hetmanem skiej. Zamęt i niepewną sytuację w związku Kalenikiem, którzy stanowili wzmocnienie rot z rozproszeniem zgrupowania Dymitra II pieszych złożonych z Niemców i Węgrów. Samozwańca skwapliwie wykorzystywały 21 sierpnia zaatakowali umocnienia smoleń- watahy swawolnego żołnierza oraz Kozacy skie wsparci rotami husarskimi, petyhorskimi zaporoscy. Ci ostatni 26 września wrócili oraz pozostałą piechotą. Poniesiono duże stra- z czaty po splądrowaniu Kozielska i Mesz- ty: poległo kilkudziesięciu towarzyszy jazdy, czerska i żadnemu nie folgując, wszystkich nie licząc czeladzi, pobitych i ranionych koni wysiekli a z plonem i zdobyczą wielką wrócili oraz piechoty. Dla przykładu, z samej tylko roty się do obozu KJM17. Zygmunt III chcąc wy- wojewody bracławskiego J. Potockiego po- korzystać układ Żółkiewskiego z bojarami strzelono 5 towarzyszy, a z pacholików 12, nie i ich zgodę na wysłanie Szujskich z wielkim licząc 4 kozaków. Z pułku pana Wawrzyńca poselstwem do Smoleńska, 30 września wy- Rudnickiego zaś postrzelono 106 Kozaków słał ponowny ordynans do obrońców twier- zaporoskich, a zabito 34. Duże straty ponieśli dzy, by nie zwlekali z poddaniem się, ponie- także Kozacy zaporoscy Kalenika: rany od- waż w przeciwnym wypadku wszystkie po- niosło 303 żołnierzy, a zabitych zostało 9215. siadane przezeń dobra zostaną wydane tym, Szczególnie dotkliwe były straty wśród jed- którzy zdadzą się na łaskę polskiego monar- nostek pieszych, ponieważ pod murami Smo- chy. Nie odniósł on jednak skutku, a do roz- leńska Zygmunt III nie miał ich wiele. Z pie- mów przystąpiono dopiero po przybyciu pod szych J. Potockiego postrzelono 12 żołnierzy Smoleńsk wielkiego poselstwa wysłanego za wraz z rotmistrzem, a 2 zabito. Znaczne straty zgodą Żółkiewskiego spod stolicy moskiew- poniosła także piechota kanclerza wielkiego skiej.

11 Diariusz drogi Króla JMci Zygmunta III…, op.cit. s. 173 (pod datą 20 sierpnia). 12 per omnia sacra (łac.) – na wszystkie świętości. 13 urgenti wygodzili necessitati (łac.) – szybko sprostali potrzebie (konieczności). 14 Diariusz drogi Króla JMci Zygmunta III…, op.cit. (pod datą 20 sierpnia). 15 Vide: spis postrzelanych i zabitych w poszczególnych rotach jazdy i piechoty w wyniku szturmu z 21 sierpnia. Diariusz drogi Króla JMci Zygmunta III…, op.cit., s. 174–180. 16 Ibidem, s. 184–185. 17 Ibidem, s. 186.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Sztuka wojenna 79

Żółkiewski w Moskwie skiej załogi w mury Moskwy w celu uspokojenia ewentualnych rozruchów pospólstwa, Hetman nie tylko doprowadził do oderwa- których bali się bojarzy sprzyjający królewi- nia od Dymitra II Samozwańca wielu boja- czowi Władysławowi. Hetman w swoim pa- rów, którzy złożyli przed nim przysięgę na miętniku napisał, że szukał sposobów na wierność królewiczowi Władysławawi, ale wprowadzenie załogi do stolicy, po to żeby swą pojednawczą polityką zjednał sobie wiele pospólstwo moskiewskie, które jest do tumul- miast dotychczas wiernych Szujskim bądź tów bardzo skłonne, rozruchu nie uczyniło, Dymitrowi II Samozwańcowi. Przysięgę zło- impostora [Dymitra II Samozwańca – przyp. żyły takie zamki moskiewskie, jak: Nowogród M.N.] nie przyzwało i wszystkiego nie zamie- Wielki, Ustjug Wielki, Perejasław Riazański, szało20. Żółkiewski był przekonany, że taką Jarosław, Wołogda, Białe Jezioro, Niżny opinię wyrażali bojarzy, którzy życzyli sobie Nowogród, zamki nad Oką i Wołgą a także w tego, żeby praesidio wojska króla jegomości Ziemi Riazańskiej. Wkrótce dołączyły mogli być a furore plebis tuti21. Kołomna, Tuła, Sierpuchów, Wielkie Łuki Wojska wkroczyły do Moskwy w sposób i Toropiec. Dla strony polskiej miało to zna- niemal niezauważalny dla jej mieszkańców. czenie tym większe, że wiązało się z wypusz- Samuel Maskiewicz w swym diariuszu za- czeniem wielu jeńców Rzeczypospolitej, notował: dnia 9 octobris potem weszliśmy którzy dostali się do niewoli moskiewskiej cicho do stolicy zwinąwszy chorągiew niepo 1605 roku18. znacznie, żeby nie wiedziała Moskwa o licz- Hetmana w stolicy nurtowały kwestie zwią- bie małej wojska naszego22 Sytuację w sto- zane z rozłożeniem wojska królewskiego na licy z początków października najlepiej leże oraz swary z oddziałami sapieżyńskimi, opisał Józef Budziło, komentując wprowa- które niedawno opuściły Dymitra II Samo- dzenie załogi w mury Kremla przez Żółkiew- zwańca. O tym, jak trudna była sytuacja, skiego w taki sposób: Pan hetman koronny świadczy incydent z 18 września, kiedy na osadził swymi ludźmi stolicę moskiewską, wieść, że oddziały J.P. Sapiehy idą na leża wprowadziwszy do niej pułk pana [Aleksan- zamiast w Siewierszczyznę do Ziemi Riazań- dra – przyp. M.N.] Zborowskiego, pana Wa- skiej, zamknięto bramy Moskwy od strony ierów23, pana [Marcina – przyp. M.N.] Ka- obozu starosty uświackiego. Widząc to, żoł- zanowskiego, zostawiwszy nad nimi starsze- nierze zaczęli rabować kupców, którzy w ich go pana Gosiewskiego, który też miał pułk obozie sprzedawali towary. W wyniku zajść i przybył do pana hetmana z Białej, którą kilkaset osób poraniono. W celu załagodze- on wziął był pierwej, a pułk swój i panów nia sytuacji Sapieha obiecał ukarać sprawców Strusiów rozstawił na Możajsku i w Werei, zajść, a hetman na znak zgody ugościł dele- a sam do króla jego mości z Szujskimi pod gację bojarów domagających się sprawiedli- Smoleńsk jechał, widząc to, iż król jego mość wości19. Jednocześnie hetman negocjował niewdzięcznie od niego przyjmował, że na z kniaziem Fiodorem Mścisławskim i boja- królewica Moskwa chrzest całowała, a on rami w sprawie wprowadzenia polsko-litew- im obiecał dać od króla jego mości, czego

18 W. Polak: O Kreml i Smoleńszczyznę…, op.cit., s. 199. Pisał o tym także hetman w swym pamiętniku: Więźnie wszystkie, które były po różnych zamkach w ciężkim więzieniu, wolnymi uczynili, a było wszystkich i z tymi, co ich wypuszczono w stolicy, do półtrzecia tysiąca, siła między nimi szlacheckiego urodzenia. Jednych odsyłali do stolicy, inszych też, komu bliżej było, pod Smoleńsk; z Nowogrodu Wielkiego, z Czarandy i z inszych. S. Żółkiewski: Początek i progres wojny moskiewskiej. Oprac. A. Borowski. Wydawnictwo Universitas, Kraków 1998, s. 93. 19 W. Polak: O Kreml i Smoleńszczyznę…, op.cit., s. 201. 20 S. Żółkiewski: Początek i progres wojny…, op.cit., s. 95. 21 A furore plebs tuti (łac.) – bezpieczni od wściekłości pospólstwa. S. Żółkiewski: Początek i progres wojny…, op.cit., s. 95. 22 Dyjariusz Samuela Maskiewicza. Początek swój bierze od roku 1594 w lata po sobie idące. W: Moskwa w rękach Polaków…, op.cit., s. 175. 23 Ludwika Weihera starostę kościerzyńskiego, od 1613 r. podkomorzego chełmińskiego. Vide: Urzędnicy Prus Królewskich XV– XVIII wieku. Spisy. Oprac. K. Mikulski. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków 1990, s. 236.

Kwartalnik Bellona 4/2012 80 Sztuka wojenna król jego mość lepiej sobie życzył, niż syno- — Zygmunt III odstąpi od oblegania Smo- wi24. leńska (!)25. Tymczasem pod Smoleńsk 17 październi- Rozmowy nie rokowały powodzenia, po- ka przybyło wielkie poselstwo od bojarów nieważ bojarzy musieli stosować się do in- w sprawie traktatu hetmana wynegocjowane- strukcji, ta zaś nie pozwalała na ustępstwa go 27 sierpnia. W składzie poselstwa było aż ani w sprawie chrztu królewicza Władysła- 80 posłów i kilkaset osób towarzyszących. wa, ani w kwestii zwrotu zamków zajętych Sam Żółkiewski oceniał jego wielkość na przez siły Zygmunta III po 1609 roku. Za- 4 tys. osób, ale w rzeczywistości liczba tego nim rozmowy definitywnie zerwano, do pol- orszaku wyniosła 776 osób, z metropolitą skiego monarchy dotarły wieści, że w związ- Filaretem, kniaziem Wasylem Golicynem ku z załamaniem się państwa moskiewskie- oraz kniaziem Danielem Mezeckim. Posel- go Karol IX nakazał, żeby Jakub de la Gardie stwo zostało zaopatrzone w obszerną instruk- wyegzekwował rachunek za przysługę ry- cję do negocjacji z Zygmuntem III, w której cerską w postaci posiłków, jakie Szwecja domagano się przekazania królewicza Włady- przekazała Wasylowi Szujskiemu do walki sława na tron carski oraz ochrzczenia go z siłami Rzeczypospolitej. 15 sierpnia 1610 ro- w wierze prawosławnej. W instrukcji zamiesz- ku Szwedzi zajęli zamek w Ładodze, w mar- czono wiele punktów, których strona polsko- cu 1611 roku Keksholm a w lipcu 1611 roku -litewska nie mogła przyjąć. Między innymi Nowogród Wielki i czekali na bieg wypad- oczekiwano że: ków26. — królewicz po objęciu tronu nie będzie 25 października senatorowie z ramienia utrzymywał żadnych kontaktów z papieżem; Zygmunta III zażądali poddania się twierdzy — wszystkie osoby niższego stanu będą smoleńskiej. Nie zgodzili się na to bojarzy, karane śmiercią i konfiskatą majątku za przej- stwierdzili bowiem, że zgodnie z układem ście z prawosławia na inną wiarę; twierdza może złożyć przysięgę na wierność — królewicz jako własną asystencję zabie- królewiczowi Władysławowi, co powinno rze do Moskwy tylko nieliczny orszak Pola- zakończyć działania wojenne. W kolejnej tu- ków (dla własnej ochrony); rze rokowań z poselstwem moskiewskim — tytulatura przyszłego cara Wszechrusi uczestniczyli zaufani dygnitarze monarchy: będzie taka sama jak poprzedników, co wią- kanclerz wielki litewski Lew Sapieha, kasz- zało się z przynależnością ziem zajętych przez telan kamieniecki Jakub Potocki, podkancle- Polaków, począwszy od 1609 roku; rzy koronny Feliks Kryski oraz pisarz wielki — Władysław ożeni się z prawosławną litewski Janusz Skupin Tyszkiewicz. Bojarzy mieszkanką państwa moskiewskiego; przywieźli pisma do Szeina, komendanta — zamki i miasta zajęte przez siły Zyg- twierdzy smoleńskiej. Z innych punktów trak- munta III wrócą do Moskwy, a zajęte jeszcze tatu z 27 sierpnia 1610 roku Szein nie wzbra- przez siły Dymitra II Samozwańca odbierze niał się złożyć przysięgi królewiczowi. Wy- Władysław przy pomocy sił polsko-litewskich słał nawet do obozu wojsk królewskich sy- i moskiewskich i przyłączy do swego władz- nów bojarskich z tym oświadczeniem. Jednak twa; po otrzymaniu responsu, że Smoleńska insza — Polacy z otoczenia nowego cara nie jest kondycja niźli inszych zamków, że tu sam otrzymają nadań na pograniczu ani nie obejmą król jegomość głową swą; zaczym potrzeba, we władanie twierdz ważnych dla bezpieczeń- żeby samemu królowi jegomości i królewi- stwa państwa moskiewskiego; czowi przysięgali i zamek żeby zaraz był po-

24 J. Budziło: Historia Dmitra fałszywego. W: Moskwa w rękach Polaków…, op.cit., s. 450. 25 Przybycie poselstwa i jego negocjacje w obozie pod Smoleńskiem szczegółowo omawia: W. Polak: O Kreml i Smoleńszczyznę…, op.cit., s. 206–209. Vide: J. Bukowski: Magnateria Rzeczypospolitej wobec dymitriad i wojen interwencyjnych z Rosją (do 1619 roku). W: Scripta minora. T. IV. B. Lapis (red.). Instytut Historii UAM, Poznań 2006, s. 219–220. 26 W. Polak: O Kreml i Smoleńszczyznę…, op.cit., s. 212.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Sztuka wojenna 81 dany27. Odpowiedź ta zatrwożyła posłów i towarzyszących im bojarów, zwłaszcza z po- wiatu smoleńskiego. Było ich pod tysiąc. Tym pan kanclerz litewski [Lew Sapieha – przyp. M.N.] imieniem króla jegomości rozkazał, żeby, chcą-li przyjść do swych majętności królowi jegomości społem i królewiczowi przysięgali. I niektórych tak do przysięgi przy- wodzili, co wielką konsternacją między nimi i odmianę ich umysłów uczyniło28. Część osób, które towarzyszyły wielkiemu poselstwu ruszyła z powrotem ku stolicy moskiewskiej, w drodze do Smoleńska napotkała hetmana. Żółkiewski w pamiętniku zanotował, że od tego momentu rozpoczęły się bunty i wystąpienia przeciwko oddziałom polsko- -litewskim zarówno w Moskwie, jak i na terenach kontrolowanych przez oddziały polsko-litewskie. Uciekinierzy spod Smoleńska jęli rozsiewać po wszystkim państwie, jaka pod Smoleńskiem wola i deklaracja króla jego mości i z tej naprzód okazji jęli się ludzie mie- Rys. 2. Królewicz Władysław Waza około 1605 roku. szać, buntować29. Portret ze zbiorów Zamku Królewskiego w Warsza- wie Smoleńsk wobec elekcji Fot. Maciej Bronarski królewicza Władysława także rozmowy Żółkiewskiego z poselstwem moskiewskim, które kategorycznie obstawa- Tymczasem 9 listopada pod Smoleńsk przy- ło za utrzymaniem warunków traktatu był wreszcie długo oczekiwany hetman wiel- z 27 sierpnia. Rezultatu nie dały również roz- ki koronny. Uroczyście powitali go senatoro- mowy prowadzone w gospodzie hetmana wie, rycerstwo i dworzanie JKMci30. Nie zdo- 15 i 16 listopada, podczas których posłowie łał on jednak przekonać do swoich racji godząc się na udział Polaków we władzach monarchy, który stał na stanowisku, że zarów- (prikazach), odmawiali wpuszczenia polskiej no Smoleńsk, jak i Ziemia Siewiersko-Czer- załogi w mury Smoleńska, mimo że zgodę na nihowska muszą wrócić do Rzeczypospoli- to już wyraziła stolica moskiewska31. Nie re- tej. Nie zgodził się także na wycofanie wojsk zygnowano z bankietów i prób przekupienia królewskich z Moskwy i pozostawienia kró- niektórych członków poselstwa, których lewicza Władysława bez ochrony, pamiętał w swych kwaterach gościli kanclerz wielki bowiem o losie innych pretendentów do litewski Lew Sapieha (22 listopada) oraz pod- korony carskiej, w tym Dymitra I Samozwań- kanclerzy koronny Feliks Kryski (24 listopa- ca. Spodziewanych efektów nie przyniosły da). Kontynuowano rozmowy z Szeinem.

27 S. Żółkiewski: Początek i progres wojny…, op.cit., s. 103–104. 28 Ibidem. Vide: W. Polak: O Kreml i Smoleńszczyznę…, op.cit., s. 215–216. 29 S. Żółkiewski: Początek i progres wojny…, op.cit., s. 104. Vide: W. Sobieski: Żółkiewski na Kremlu. Wyd. II. Wydawnictwo Antyk Marcin Dybowski, Komorów 2010, s. 168–169. 30 Diariusz drogi Króla JMci Zygmunta III …, op.cit., s. 193. Według Stanisława Kobierzyckiego Żółkiewski przybył do obozu królewskiego pod Smoleńskiem 8 listopada 1610 r. S. Kobierzycki: Historia Władysława królewicza polskiego i szwedzkiego. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005, s. 155–156; W. Polak: O Kreml i Smoleńszczyznę…, op.cit., s. 216. 31 Najszerzej rokowania Żółkiewskiego z królem i poselstwem moskiewskim przedstawia W. Polak: O Kreml i Smoleńszczyznę…, op.cit., s. 217–224.

Kwartalnik Bellona 4/2012 82 Sztuka wojenna

Ponieważ nie przyniosły one większych suk- zwańcem35. Na list ten pozytywnie odpowie- cesów, hetman zagroził kolejnymi szturma- dzieli znajdujący się w Moskwie bojarzy mi twierdzy. mimo przeciwnego zdania patriarchy Hermo- Szturm generalny przeprowadzono 1 grud- genesa. Pod naciskiem kniazia Mścisławskie- nia, lecz zakończył się on kompromitacją go podpisali się pod listem do Zygmunta III szturmujących32. Z trudnością bowiem pod- i wyrazili zgodę na poddanie Smoleńska oraz łożono prochy i choć w wyniku wybuchu na odłożenie do dalszych rozmów sprawy część kurtyny twierdzy zawaliła się na dzie- wiary królewicza Władysława. sięć sążni wzdłuż, rycerstwo, z kawalerem W obozie smoleńskim nastroje wśród dy- maltańskim Bartłomiejem Nowodworskim na gnitarzy i urzędników towarzyszących Zyg- czele, z ochotą ruszyło na mury. Ale Moskwa muntowi III były minorowe, ponieważ roz- wału, który na dwie kopije wysoki, wielką mowy ze Smoleńszczanami znalazły się ciżbą broniła, a za wałem w kielka rzędów w martwym punkcie. O braku postępów do boju pogotowiu stała, więc działa ze w negocjacjach poinformował z obozu bisku- wszech stron narychtowane przejść nie do- pa warmińskiego Szymona Rudnickiego se- puściły. Zaczym wszystkiemu wojsku przyszło kretarz królewski Krzysztof Dzierżek: My stanąć na rozkazanie wodzów swych czeka- jeszcze w traktatach stoimy z tą Moskwą, kon- jąc, którzy upatrując tak wielkie niebezpie- kluzji u niej nie masz, Król JM., raz obiecaw- czeństwa, trudności i pewnie wielką w lu- szy Królewicza teraz się cofnął, zaczym oni dziach szkodę, zatrzymali wojsko do inszej stoją mocno i deklaracyjej na piśmie chcą, okazyjej szczęśliwszej33. której KJM. pozwolić nie bardzo chce. Za- Ponownie przystąpiono zatem do rozmów. czym obawiać się , aby animusze ich nie opa- 12 grudnia pod mury wysłano bojarów, któ- dły i z nami na wytrwane nie szli. Bardzo by rzy zaczęli namawiać żołnierzy Szeina do źle było gdybyśmy czego z nimi skutecznego kapitulacji. Wywołało to w szeregach obroń- zawrzeć nie mogli, bo żołnierz woła ustawicz- ców taki zamęt, że Szein musiał wydać de- nie o pieniądze36. klarację, iż będzie bronił Smoleńska do Bo- Rozmowy nie oznaczały, że w grudniu nie żego Narodzenia, a następnie przystąpi do podjęto żadnych działań pod murami twier- rozmów. dzy smoleńskiej. Z rozkazu Szeina prowadzo- Naciski obecnych w królewskim obozie no podkopy pod stanowiska artylerii oblęż- bojarów oraz wprowadzenie polskiej załogi niczej i szańce zajmowane przez piechotę do Moskwy spowodowały, że obrońcy twier- polsko-litewską. W diariuszu oblężenia Smo- dzy rejterowali z niej34. W końcu wyprawio- leńska pod datą 19 i 20 grudnia zapisano: no spod Smoleńska gońca Belizariusza Bez- Moskwa prochy, które snadź pod armatą obrazowa do dumy bojarskiej w Moskwie i szańcami naszymi podsadzić chciała, zapa- w sprawie kapitulacji twierdzy. Przydano mu liła, które iż daleko od dział były, wyrzuciły wysłannika od JKMci Łukasza Isajkowskie- telko ziemię, szkody żadnej w ludziach nie go z listem Zygmunta III z 21 listopada, uczyniły, owszem naszy i z dział ich (bo gro- w którym obecność wojsk królewskich pod madą wielką po blankach ukazali się) poszko- murami Smoleńska tłumaczono między inny- dzili37. Gdy 2 stycznia 1611 roku posłowie mi kontaktami Szeina z Dymitrem II Samo- przybyli pod Smoleńsk38, wydawało się, że

32 W. Sobieski: Żółkiewski na Kremlu, op. cit., s. 185. 33 Diariusz drogi Króla JMci Zygmunta III…, op.cit., s. 198–199. 34 Od 14 do 17 grudnia przedało się kielka, którzy o tumulcie i o rozerwaniu w zamku powiedzieli. Diariusz drogi Króla JMci Zygmunta III…, op.cit., s. 200–201; por. W. Polak: O Kreml i Smoleńszczyznę, s. 226–227. 35 W. Polak: O Kreml i Smoleńszczyznę…, op.cit., s. 222–225. 36 K. Dzierżek do Sz. Rudnickiego spod Smoleńska 20 XI 1610 r. B.Czart., rkps 342, k. 797. Za: W. Polak: O Kreml i Smoleńszczy- znę…, op.cit., s. 226. 37 Diariusz drogi Króla JMci Zygmunta III…, op.cit., s. 201–202. 38 Wg diariusza doszło do tego dzień później, tj. 3 stycznia 1611 r., w dniu następnym wysłano posłów do Smoleńska, aby obrońcy krest całowali, tak jak to uczyniła stolica moskiewska. Diariusz drogi Króla JMci Zygmunta III…, op.cit., s. 204.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Sztuka wojenna 83

Szein wpuści załogę królewską w mury twier- [bojarów w stolicy – przyp. M.N.] że pod dzy. Obecni w polskim obozie kniaź Golicyn imieniem królewskim wszystkie listy odpra- i Filaret, nie widząc podpisu pod listem patry- wowano ludzi w Moskwie nie znawszy. Pod- jarchy Hermogenesa, stanowczo stwierdzili, łym ludziom i nieznacznym dygnitarstwa wy- że instrukcje, w które zostali zaopatrzeni po- sokie, jak tam który pod Smoleńsk dojechał, słowie, nie mają mocy prawnej. Takie stano- konferowano. Sarkała bardzo na to Mo- wisko zajął także Szein. Nie odżegnywał się skwa42. Narastanie wrogich nastrojów wobec od złożenia przysięgi królewiczowi Włady- polsko-litewskiego garnizonu i jego komen- sławowi, ale uchylał się od takowej na imię danta A. Gosiewskiego było zauważalne KJMci39. w Moskwie na każdym kroku. Także boja- Na przełomie lat 1610 i 1611 projekt osa- rzy, którzy dotychczas popierali kandydaturę dzenia królewicza Władysława na tronie car- królewicza Władysława, byli rozżaleni dzia- skim zaczął się coraz bardziej oddalać. łaniami starosty wieliskiego. Kniaź Andrzej 28 grudnia 1610 roku do obozu Zygmunta III Golicyn w rozmowie z Gosiewskim miał wy- pod Smoleńsk dotarła wiadomość o zamor- powiedzieć następujące słowa: Panowie Po- dowaniu Dymitra II Samozwańca40 przez Pio- lacy, krzywda się nam od was wielka dzieje. tra Urusowa (22 grudnia podczas polowania). Myśmy królewicza za pana przyjęli, wy go Paradoksalnie utrudniło to plany polskiego nam nie dajecie. Imieniem królewskim, [a] nie monarchy zorganizowania wprawy pod Mo- jego, listy do nas piszą. Pod tytułem królew- skwę przeciwko siłom Dymitra II Samozwań- skim daniny i urzędy dają, jako to i teraz wi- ca. Ze względu na rozproszenie jego oddzia- dzicie. Ludzi małej kondycje z nami wielkimi łów i marsz sił polskich J.P. Sapiehy w kie- werstają, jakoby równają. Albo się to nam runku Kaługi zmniejszyło się zagrożenie dla więcej niechaj nie dzieje, albo nas uczyńcie mieszkańców Moskwy, którzy obawiali się wolnymi od naszego chrzestnego całowania; działań sił Dymitra II rozlokowanych pod a my będziem o sobie przemyśleć43. Tuszynem. Dla Zygmunta III sprzyjającą oko- Długo nie trzeba było czekać na zmianę licznością był stały nacisk sił tuszyńskich, stosunku ludności Moskwy do polsko-litew- wśród których znajdowały się przecież od- skiego garnizonu. Bunty zainicjował Prokop działy polsko-litewskie na służbie Dymitra II Lapunow, wojewoda riazański, który w stycz- Samozwańca, na bojarów stawiających cią- niu 1611 roku zaprzestał przesyłania prowian- gle nowe warunki w sprawie wprowadzenia tu dla załogi Gosiewskiego w Moskwie i skie- na tron carski Władysława. rował do stanów państwa moskiewskiego Stronę moskiewską zrażało do Zygmunta III uniwersały, by broniąc wiary prawosławnej, nie tylko jego stanowisko w sprawie przysię- znosili wojska królewskie44. Sytuacja w Mo- gi, lecz także odrzucenie postulatu chrztu kró- skwie była coraz bardziej napięta, dlatego lewicza w obrządku prawosławnym oraz po- Gosiewski w listach kierowanych do senato- wierzanie urzędów ludziom mało znanym i rów pod Smoleńsk naciskał na ponowny przy- niegodnym promowania na tak wysokie sta- jazd Żółkiewskiego do stolicy moskiewskiej. nowiska41. W historii wojny moskiewskiej Potwierdza to w swej korespondencji Jakub Mikołaj Marchocki napisał: Bolalo ich i to Zadzik: Pan Gosiewski jednak bez przestan-

39 O antypolskiej polityce Hermogenesa prowadzonej w Moskwie, co doprowadzi do wybuchu powstania przeciwko garnizonowi A. Gosiewskiego w stolicy, pisze w swej pracy doktorskiej T. Bohun: Królewicza Władysława zabiegi o koronę carską. Stosunki dyplomatyczne Rzeczypospolitej z Państwem Moskiewskim w latach 1604–1619. Praca w Bibliotece Instytutu Historii i Archiwistyki UMK w Toruniu, s. 196–197. 40 Vide: Smert Lżedmitriâ II i krah jego dwiżeniâ. W: I.O. Tűmencev: Smutnoe vremâ w Rossii načala XVII stoletiâ. Dwiżenie Łżedmitriâ II. Moskwa 2008, s. 561–564. 41 O hramotach Zygmunta III dla szlachty smoleńskiej. W: Smolenskaâ šlachta. T. I. B.G. Fedorov (red.). Russkoe Ekonomičeskoe Obščestwo, Moskwa 2006, s. 54–60. 42 M. Marchocki: Historia moskiewskiej wojny prawdziwa; W: Moskwa w rękach Polaków…, op. cit., s. 85–86. 43 Ibidem, s. 86. Vide: W. Polak: O Kreml i Smoleńszczyznę…, op.cit., s. 235. 44 S. Żółkiewski: Początek i progres wojny…, op.cit., s. 110–111. Vide: W. Polak: O Kreml i Smoleńszczyznę…, op.cit., s. 235–237.

Kwartalnik Bellona 4/2012 84 Sztuka wojenna ku o JMP. hetmana pisze, aby tam beł posła- wów wrogów hetmanowi. Stanisław Kobie- ny jako najprędzej, gdyż on dalej rzeczom rzycki, dziejopis królewicza Władysława, za- radzić nie może45. Stąd i sam Zygmunt III notował: Żółkiewski mniej zatem dbał o ob- zaczął naciskać na hetmana, by powrócił do lężenie, widząc, że jest ono prowadzone stolicy moskiewskiej, tym bardziej że doma- w oparciu o rady innych, i pozostawał nieco gali się tego również żołnierze zostający tam z dala od całej kampanii. Spowodowało na załodze. Daremnie. Pomijając rzeczywi- to z kolei oskarżenie go o opieszałość. Za- ste przyczyny odmowy wyjazdu do Moskwy, rzuty te były wysuwane zwłaszcza przez ludzi Żółkiewski w swym pamiętniku zapisał: jego z wrogiego mu stronnictwa. Chcieli oni wzbu- consilia46 nie szły, widząc, iż tam nic swoim dzić nienawiść do Żółkiewskiego – miał on, przyjazdem nie miał sprawić, nie chciał się według nich, lekceważyć króla i oddalać się w to wdać. Też i zdrowie miał pracami i nieod niego, ponieważ, jak twierdzili, bardziej wczasy osłabione, zwątlone i zatym w rządy dba o chwałę swoją niż królewską. Uważam i w żadną rzecz się nie wdawał. Tak był za pewnik, że te słowa i czyny były niesłusz- w obozie [pod Smoleńskiem – przyp. M.N.] ne, a Żółkiewski pozostawał w izolacji i niejako próżnujący człowiek. Zatym tedy za zda- zbyt ochoczo spełniał swoje obowiązki jedy- niem panów senatorów król jegomość kazał nie z powodu zawiści swych przeciwników48. mu dla zabiegania niebezpieczeństwom, je- Liczono, że Szein ulegnie przybyłemu pod śliby się jakie od Batorego [Gabriela, księcia Smoleńsk poselstwu bojarów, z Iwanem Sał- siedmiogrodzkiego – przyp. M.N.] ukazały, tykowem i Iwanem Bezobrazowem na czele49. do Rusi jechać47. Ale i oni niewiele wskórali wobec stanowczej W styczniu 1611 roku ponownie podjęto odmowy Golicyna i Filareta składania przy- rozmowy z Szeinem, który pod wpływem sięgi także na imię JKMci. Stąd Zygmunt III poselstwa zgodził się złożyć przysięgę na imię pod wpływem rad kanclerza wielkiego koron- królewicza oraz przyjąć 100-osobową zało- nego Wawrzyńca Gembickiego zgodził się, by gę, jednak pod warunkiem wyrażenia zgody Smoleńsk złożył przysięgę wierności na imię na wysłanie poselstwa ze Smoleńska do boja- królewicza. Kością niezgody była liczebność rów w Moskwie, ponieważ nie wierzył polskiej załogi w twierdzy, ponieważ Polacy w wieści ze stolicy, które przekazywali mu żądali wpuszczenia 700 żołnierzy, a Szein go- Polacy. W otoczeniu Zygmunta zwolennicy dził się jedynie na 200. Przedłużające się ob- ostrego kursu wobec Filareta i Wasyla Golicy- lężenie, brak pieniędzy na opłacenie wojska na (Jan Potocki, wojewoda bracławski, radził oraz coraz trudniejsza sytuacja załogi Gosiew- ich nawet uwięzić) spierali się ze zwolenni- skiego w Moskwie skłaniały do ustępstw. Na- kami opcji pojednawczej, dążącej do dalszych piętą sytuację w stolicy moskiewskiej starali rokowań z poselstwem bojarów (S. Żółkiew- się wykorzystać negocjatorzy strony rosyjskiej, ski). Na radzie senatu 1 lutego 1611 roku obie którzy pozornie ustępując w kilku punktach, frakcje starły się, a król, podsumowując ob- faktycznie przedłużali rokowania. Sam Zyg- rady, poparł koncepcję hetmana kontynuowa- munt III, dążąc do rozstrzygnięcia kwestii elek- nia negocjacji w celu nakłonienia Smoleń- cji królewicza Władysława na tron carski, szczan do kapitulacji. Nie oznaczało to zaczął rozsyłać po dworach europejskich zmniejszenia w otoczeniu królewskim wpły- oświadczenia o jego wyborze50.

45 J. Zadzik spod Smoleńska z 15 I 1611 r. Za: W. Polak: O Kreml i Smoleńszczyznę…, op.cit., s. 238. 46 consilia (łac.) – rady. 47 Zygmunt III próbował skłonić hetmana do powrotu, gdy ten znajdował się już w drodze z Orszy do Mohylewa, do którego wysłał swe tabory. S. Żółkiewski: Początek i progres wojny…, op.cit., s. 112–113. 48 S. Kobierzycki: Historia Władysława…, op.cit., s.189. 49 A. Darowski: Szkice historyczne. Seria II. Księgarnia K. Grendyszyńskiego, Petersburg 1895, s. 140–141. 50 Zygmunt III do Jakuba I spod Smoleńska 23 II 1611. Elementa ad fontium editiones. T. VI. Res Polonica Jacobo I Angliae regnante conscriptae ex archivis Londoniarum. Carolus H. Talbot, Romae 1962, s. 97–98. Vide: W. Polak: O Kreml i Smoleńszczy- znę…, op.cit., s. 243.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Sztuka wojenna 85

Obie strony zmęczone trudami długotrwa- o pozostawienie twierdzy przy państwie mo- łej blokady Smoleńska szły na ustępstwa. skiewskim i o jak najszybsze przysłanie kró- Wydawało się, że lada dzień dojdzie do kapi- lewicza Władysława do stolicy. W polskim tulacji twierdzy. 15 marca 1611 roku strona obozie pod Smoleńskiem doskonale zdawa- polska przedstawiła ostateczne warunki podno sobie sprawę z tego, że na postawę załogi dania Smoleńska na imię królewicza Włady- smoleńskiej duży wpływ mają W. Golicyn sława. Oto najważniejsze z nich: i Filaret. Dlatego w czasie kolejnych rad se- — załoga polska miała liczyć zaledwie 250 natu z udziałem polskiego monarchy zasta- żołnierzy; nawiano się, w jaki sposób postępować z me- — miasto przekaże 30 zakładników do tropolitą i kniaziem. Większość senatorów polskiego obozu; poparła propozycję komendanta garnizonu — kluczami do bram miasta będą dyspo- polsko-litewskiego w Moskwie A. Gosiew- nowali zarówno wojewodowie smoleńscy, jak skiego, żeby obu wysłać w głąb Litwy, a stro- i dowódcy polskiego garnizonu; nę rosyjską poinformować, że zostali wysła- — do składu sądów, które będą rozstrzy- ni w poselstwie do królewicza Władysława52. gały w sprawach między garnizonem polskim Do stolicy wysłano poselstwo z instrukcją a mieszkańcami Smoleńska, wejdą przedsta- zawierającą nowe propozycje Zygmunta III wiciele obu stron; dotyczące elekcji królewicza, Smoleńska oraz — Polacy nie będą wchodzili do cerkwi pobytu wojsk królewskich w murach Mo- prawosławnych; skwy. Poselstwo, na którego czele stali: oboź- — mieszkańców Smoleńska za opór wo- ny koronny Krzysztof Przyjemski, wojski bec JKMci obejmie amnestia; parczewski Stanisław Witowski, bratanek — garnizon będzie utrzymywany przez hetmana Adam Żółkiewski oraz sekretarz Ste- Smoleńszczan; fan Pac, niewiele wskórało, ponieważ w Mo- — oddziały polskie opuszczą obóz i od- skwie wybuchło powstanie z powodu obec- blokują komunikację twierdzy ze stolicą mo- ności garnizonu A. Gosiewskiego. W tym skiewską; czasie internowano posłów, z W. Golicynem — Szein wyda zdrajców, którzy z polskie- i Filaretem na czele, i odesłano spod Smo- go obozu uciekli do miasta51. leńska do Mińska (23 kwietnia 1611 roku). Część warunków Szein zaakceptował, lecz Tymczasem po serii incydentów w stolicy żądanie od strony polskiej zagwarantowania, 28 marca 1611 roku rozpoczęły się rozruchy, że Smoleńsk i cała Smoleńszczyzna nie będą a w dniu następnym doszło do bitwy z żoł- odłączone od państwa moskiewskiego były nierzami Gosiewskiego w Kitajgrodzie53. By dla Zygmunta III nie do przyjęcia. Tym bar- umożliwić wycofanie się, zaczęto podpalać dziej, że W. Golicyn i Filaret nadal domagali drewniane domy. Silny wiatr spowodował, że się zaprzysiężenia przez polskiego monarchę pożar się rozprzestrzenił i wkrótce ogarnął porozumienia hetmana z bojarami z 27 sierp- niemal całe miasto. Jak zapisał Samuel Ma- nia 1610 roku oraz wyprowadzenia z państwa skiewicz, Moskwa przed ogniem samym ustę- moskiewskiego chorągwi J.P. Sapiehy. Nie pować musieli, a my po cichu za nimi. I jake- pomogło ostre pismo bojarów do Szeina, któ- śmy aż do samego wieczora w ten dzień pod- re w połowie marca przywiózł strukczaszy niecali ogień, aż nas wieczór przygnał do Michał Moszyński i które zawierało żądanie zamku. Tej nocy, kiedy już okrutny srogi ogień natychmiastowego przystąpienia do negocja- opanował miasto, widno tak w zamkach było, cji w sprawie kapitulacji twierdzy. I w tym jako w najświatlejszy dzień. Dymy tak okrut- przypadku bojarzy prosili Zygmunta III ne szpetne znad pokazywały się śmierdzące,

51 A. Prochaska: Wyprawa na Smoleńsk (Z listów litewskiego kanclerza r. 1609–1611). Odbitka z „Kwartalnika Litewskiego” 1911, s. 77–78; W. Polak: O Kreml i Smoleńszczyznę…, op.cit., s. 244–245. 52 W. Polak: O Kreml i Smoleńszczyznę…, op.cit., s. 247–248. 53 Walki w Moskwie na przełomie marca i kwietnia szeroko omówił T. Bohun. Idem: Moskwa 1612. Bellona, Warszawa 2005, s.114–124.

Kwartalnik Bellona 4/2012 86 Sztuka wojenna nie inaczej, jeno jak o piekle powiadają. Te- Zbliżał się zatem czas wyjazdu monarchy dyśmy już bezpieczni byli, bo ogień wokoło spod Smoleńska, a twierdza nadal pozosta- nas strzegł54. Gdy pod murami Moskwy po- wała w rękach Moskwy. Przygotowań jawiły się oddziały powstańcze pod wodzą do szturmu nie powstrzymała nawet śmierć Prokopa Lapunowa i Iwana Zarudzkiego, Jana Potockiego, wojewody bracławskiego. załogi na Kitajgrodzie i Kremlu znalazły się Dowództwo nad wojskiem przekazał Zyg- w oblężeniu. munt III jego bratu Jakubowi, kasztelanowi kamienieckiemu. Zdobycie Smoleńska Atak wyznaczono na noc z 12 na 13 czerwca, choć przygotowania trwały od kilku tygo- Odjazd hetmana S. Żółkiewskiego spod dni: gromadzono proch do petard, drabiny Smoleńska, wybuch powstania w Moskwie i inną potrzebną do szturmu aparaturę wojenną. oraz nieustępliwe stanowisko Szeina – zda- Niemałe zasługi w zdobyciu Smoleńska miał rzenia te zmusiły Zygmunta III do podjęcia kawaler maltański Bartłomiej Nowodworski, działań pod twierdzą. Rozpoczęto przygoto- mistrz od sporządzania petard. Napełnione wania do szturmu, który miał być ostatecz- prochem ważyły one nawet 50 cetnarów. On nym ciosem dla długotrwałej obrony załogi. to upatrzył miejsce położone od północnej stro- Zygmunt III, świadomy coraz trudniejszej ny miasta – kanał ściekowy, którym odchody sytuacji oblężonej załogi w stolicy moskiew- miejskie spływały do Dniepru. Po wypiłowa- skiej, nakazał przygotować się do dania jej niu krat umieszczono tam petardę, która wy- odsieczy przez siły litewskie Jana Karola rzuciła wielki szmat muru, co umożliwiło prze- Chodkiewicza. Próbowano także skłonić od- prowadzenie ataku piechoty56. Jakub Potocki, działy J.P. Sapiehy do podejścia pod mury odpowiedzialny za rozstawienie oddziałów Moskwy w celu nawiązania łączności przeznaczonych do szturmu, już w niedzielę z A. Gosiewskim. Blokada Smoleńska, który 12 czerwca wyznaczył stanowiska poszczegól- od października 1609 roku znajdował się nym oddziałom i ich dowódcom. Gdy zaczęło w ścisłej izolacji, odniosła skutek. Szein miał się zmierzchać, piechota z drabinami i petar- bowiem coraz mniej żołnierzy z powodu cho- dami ruszyła na wyznaczone pozycje. Kaszte- rób, głodu i dezercji, także na murach coraz lan kamieniecki Jakub Potocki zajął pozycje mniej było obrońców. Zauważył to S. Żół- od duchowskiego monastyra, w którym koza- kiewski, który już jednak nie uczestniczył cy stali57, starosta feliński Stefan Potocki niżej w działaniach pod twierdzą: Że na blankach abramowskiej bramy […] przeciwko onej dziu- straży już rzadko widać, gdzie przedtym siła rze, która była wybita z dział58, od Dniepru sta- bywało, przez niedostatek ludzi, jakoż i Szein nowiska zajęli ludzie marszałka wielkiego sam potym powiedział, że dwóchset człeka litewskiego Krzysztofa Mikołaja Dorohostaj- spełna do obrony godnych nie zostało było55. skiego i Bartłomieja Nowodworskiego, nato- Drugim powodem, który skłonił króla do miast stanowiska zwrócone frontem ku obo- decydujących działań, było złożenie sejmu zowi wojsk polsko-litewskich zajęła zaciężna walnego w Warszawie na 26 września, a sej- piechota niemiecka pod dowództwem Marci- mików przedsejmowych – na 15 sierpnia. na Weihera59.

54 Dyjariusz Samuela Maskiewicza. Początek swój bierze od roku 1594 w lata po sobie idące. W: Moskwa w rękach Polaków…, op.cit., s. 189. 55 S. Żółkiewski: Początek i progres wojny…, op.cit., s. 116. 56 A. Świątkiewicz: Ostatni szturm na Smoleńsk r. 1611. „Kwartalnik Historyczny” 1892 R. VI/1, s. 81–82. Vide: S. Żółkiewski: Początek i progres wojny…, op.cit., s. 116–117. 57 Vide: Krótkie a prawdziwe opisanie wzięcia Smoleńska, przedniejszego zamku państwa siewierskiego. M. Kuran: Krótkie a prawdziwe opisanie wzięcia smoleńska – brakujące zakończenie diariusza króla Jmci Zygmunta III […] pod Smoleńsk. W: Barok. T. XVII z. 2 (34) 2010. Wydawnictwo Neriton, s. 164; S. Żółkiewski: Początek i progres wojny…, op.cit., s. 116–117. 58 Ibidem. 59 Miał on dowodzić Niemcami Jana Weihera, starosty puckiego. W innych przekazach występuje w zastępstwie starosty puckiego niejaki Neunkirch. A. Świątkiewicz: Ostatni szturm…, op.cit., s. 82.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Sztuka wojenna 87

Pierwszy na mury wdrapał się, dając przy- Wybuch był tak potężny, że w powstały kład innym żołnierzom, kasztelan kamieniec- wyłom ruszyła piechota i gwardie JKMci, ki Jakub Potocki. Jak zapisał hetman Żółkiew- prowadzone przez Dorohostajskiego i Nowo- ski: Było coś i Moskwy przy abramowskiej dworskiego. Zajęły zamek, z którego zaczęli bramie, chcieli byli bronić, ale obaczywszy, się wycofywać Rosjanie. W tym czasie Ja- że naszych siła, jęli uciekać na dół. Niemiec- kub Potocki, który zszedł z murów wraz ze ka też piechota, ta niemal tegoż czasu z swej swymi ludźmi, ruszył ku miastu. Szein pró- strony wleźli na blanki60. Taki scenariusz wy- bował kontratakować. Ku atakującym rzucił darzeń znajduje potwierdzenie w dokładnej piechotę, lecz ta, widząc, że zewsząd rozsy- relacji uczestnika szturmu Smoleńska pana pują się Polacy po murach i blankach, zaczę- Wichrowskiego, który podkreślił, że Jakub ła pierzchać w głąb miasta. Nie próżnowali Potocki ze swymi ludźmi, których miał do także inni dowódcy biorący udział w sztur- ośmiuset przy sobie, na blankowanie po dra- mie twierdzy: A w tym Jego Mość pan staro- binach z tej strony, kędy kozacy sami od Dnie- sta feliński [Stefan Potocki – przyp. M.N.], pru stoją, wpadł. Tam Pan Bóg zdarzył, że i z częścią ludzi króla Jego Mości przez głę- zaraz Moskwę nasi z baszt i z blanków wy- boki przekop przebywszy, a na przykry barzo parli, że musiała Moskwa ustępować z wielką wysoki wał wstąpiwszy, z wielką pracą i udrę- szkodą swą, a bardzo niewielką naszą, bo czeniem; już na ten czas ze wszystkich stron w tem zamieszaniu na blankach z naszych strzelano, sieczono, bito. W ten czas się bli- znacniejszych towarzyszów żaden nie zginął61. ska wieża przełonowa66 zapaliła, czy to od Z kolei w relacji wzięcia Smoleńska czyta- prochów naszych, czy nieprzyjaciel sam my, że choć nieprzyjaciel w dzwony uderzył było proch, który w tej baszcie był, zapalił. Snad- już za późno, gdyż piechota po zajęciu murów nie rozumieć, że ten ogień wielką szkodę uczy- ruszyła w głąb twierdzy: Niemcy prędko drabi- nił, bo między siedmią baszt nakrycie w mu- ny przystawiwszy szli po nich, a drudzy z szań- rze nad Dnieprem, we trzech basztach con- ców, nieprzyjaciela, aby im nie szkodził, obsko- dignationes67 wypalił i Carską Branę czyli wały. Zatym pan kawaler Nowodworski, rozburzył. Ledwo się ta baszta, która się wspo- kiedy tak nieprzyjaciela zabawiono, podsadziw- mniała, zajęła, zarzucił ktoś w jeden dom szy petardę, co mu zamieszkało62, pod mur, powyż Carskiej Brany tam ku naszemu obo- w rynsztok, którym plugastwo z zamku wycho- zowi ogień, który aby ugaszono, rozkazował dziło do Dniepru, ręką swą, z odwagą zdrowia Jego Królewska Mość, pan marszałek [Do- swego, zapalił, a sztukę muru na dziesięć sąże- rohostajski – przyp. M.N.] prosił i dawał ni63 wzdłuż, a wszerz na cztery sążeni (bo mur dobrą nagrodę, którzy by się tego byli chcieli smoleński nie ledajaki, jakiego cudzoziemcy, co podjąć, ale non deliberatur imperium68. tu służą, w tak wielkiej cyrkumstancyjej64 nie Ognia ugasić już jednak nie zdołano, po- widzieli: na dwu chłopów od ziemie, wszędy nieważ uniemożliwiał to silny wiatr, a i sami z kwadratowego kamienia, z basztami, z bra- obrońcy podpalali sklepy i domostwa, by mami swymi szeroki jest od Niepru na cztery bogactwa i rzeczy ruchome nie dostały się sążeni, a gdzie od pola, to na trzy), wyrzucił65. w ręce polskich żołnierzy. Wichrowski także

60 S. Żółkiewski: Początek i progres wojny…, op.cit., s. 117. 61 List pana Wichrowskiego do pana Staniszewskiego ze Smoleńska 18 czerwca 1611 r. A. Świątkiewicz: Ostatni szturm…, op.cit., s. 90–91. 62 Tu w znaczeniu: opóźniło się w czasie. 63 Sążeń rosyjski wynosił około 2 m, natomiast polski – około 1,7 m. 64 cirkumstantia (łac.) – wkoło, naokoło. 65 Krótkie a prawdziwe opisanie wzięcia Smoleńska…, op.cit., s. 165. Vide: Wzięcie zamku smoleńska. W: Sprawa Smoleńska. Z literatury okolicznościowej pierwszej połowy XVII wieku. Wyd. M.M. Kacprzak, Wydawnictwo Wydziału Polonistyki Uniwersy- tetu Warszawskiego, Warszawa 2006, s. 41–42. 66 Tu w znaczeniu: przejściowa. 67 condignationes (łac.) – dachy i stropy baszt. 68 non deliberatur imperium (łac.) – nie został wydany rozkaz. Krótkie a prawdziwe opisanie wzięcia Smoleńska…, op.cit., s. 166.

Kwartalnik Bellona 4/2012 88 Sztuka wojenna podkreśla, że ogień strawił znaczną część et ornamentis70, w głowę też trochę szablą łupów, na które tak liczyli atakujący. Zapisał: obrazili71. Tymczasem nasi zapalili blankowanie bez O tym, że zdobycz była niewielka i że nie potrzeby, bo ten ogień wielką szkodę uczynił, znaleziono pieniędzy, które można by było że wygo(rzało) kilkanaście baszt w zamku przeznaczyć na opłacenie żołnierzy, napisał i dach z blankowania prawie wszystek od Nie- wprost Wichrowski: Zdobycz wszytką na maj- pru wygorzał. Od tegoż ognia i miasto się dan składają panowie żołnierze i tem się zasie zajęło i monaster, który był w mieście pilnie równo będą dzielić. Byłaby była wielka zdo- murowany, w którym monasterze oni wszyst- bycz, gdyby był ogień nie popsował. Jednak kie co przedniejsze rzeczy i kosztowniejsze pod tym rumem w tych monasterach kazał król chowali, zgorzał wespół z tymi rzeczami69 JMć w sklepach szukać. Jednak jeszcze tego W dalszej części relacji podkreślał, że w wy- rumu nieodrumowano. Przy nadzieji jesteśmy, niku wybuchów poległo także wielu żołnie- że się co z lekka królowi JMci dostanie. Przy- rzy polskich żądnych łupów. Jego zdaniem najmniej żeby żołnierzowi mógł zapłacić jaką sama Moskwa przyznawała, że prochy pod- ćwierć z tego72. Były to jednak pobożne życze- palił niejaki mieszczanin Bielamin, wierny nia. Ponieważ nie dowierzano, że Szein nie sługa Szeina, ale w innych relacjach winą za ukrył kosztowności i innych bogactw, podda- powstałe zniszczenia są obwiniani atakujący. no go torturom. Daremnie. Sam monarcha Pożar doszedł do cerkwi metropolity smoleń- musiał rozwiązać problem wypłaty żołdu żoł- skiego Siergieja, który w odświętnym stroju nierzom zarówno smoleńskim, jak i oddzia- odprawiał mszę. Żołnierze dziurą wypaloną łom znajdującym się w murach Moskwy73. wpadli, zaraz w cerkwi […] pojmali [go – Komendant Smoleńska Szein nie zamierzał przyp. M.N.] i dexteritas preciosis vestibus ulec i z kilkunastoma żołnierzami zamknął

Rys 3. Wizerunek medalu wybitego w złocie przez Zygmunta III z okazji zdobycia Smoleńska w 1611 roku – awers (z lewej) i rewers. Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, Gabinet Grafiki

69 List pana Wichrowskiego do pana Staniszewskiego…, op.cit., s. 91. 70 dexteritas preciosis vestibus et ornamentis (łac.) – zabrawszy kosztowne szaty i klejnoty. 71 Krótkie a prawdziwe opisanie wzięcia Smoleńska…, op.cit., s. 166. Z kolei w relacji Wichrowskiego czytamy, że archiepiskopa żywcem pojmano, którego w lewą nogę zacięto. Vide: List pana Wichrowskiego do pana Staniszewskiego…, op.cit., s. 91. 72 Ibidem, s. 92. 73 O poddaniu Szeina torturom,by wskazał ukryte w murach Smoleńska skarby, pisał nuncjusz apostolski Franciszek Simonetta do kardynała Scypiona Borhese 8 lipca 1611 r. z Wilna. B.PAN Kr., Teki Rzymskie rkps 56, k. 172. Za: W. Polak: O Kreml i Smoleń- szczyznę…, op.cit., s. 258.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Sztuka wojenna 89 się w jednej z baszt. Widząc jednak wokół sowo umierali z chorób i głodu. Widocznie pożogę i gromady białych głów uciekające Szein nie ulitował się nad mieszkańcami przed ogniem, skapitulował. Oddał szablę i przede wszystkim dbał o żołnierzy garnizo- kasztelanowi kamienieckiemu Jakubowi Po- nu, by nie podnieśli buntu. Dlatego ich za- tockiemu. Wkrótce pojmano także żonę Sze- opatrzenie było lepsze niż pozostałych oblę- ina z dziećmi74. 13 czerwca 1611 roku Smo- żonych w twierdzy. leńsk po 97 latach ponownie wrócił do Rze- czypospolitej. Straty, jakie ponieśli atakujący, Kapitulacja załogi polskiej były niewielkie. Zginęło kilkudziesięciu żoł- na Kremlu nierzy piechoty. Ze znaczniejszych oficerów poległ rtm. Stanisław Gorecki. Straty Moskwy Wraz ze zdobyciem Smoleńska rozpoczę- natomiast były duże. W czasie samego sztur- ły się uczty i tryumfy w obozie królewskim, mu miało polec kilkuset żołnierzy, dużo wię- a najwierniejsi dygnitarze Zygmunta III otrzy- cej było zabitych i ogorzałych mieszkańców mali nadania, jak choćby Jakub Potocki, któ- Smoleńska. Na kilka tysięcy oszacowano licz- ry 26 czerwca 1611 roku otrzymał po swym bę zmarłych z chorób i głodu. I choć Szein bracie urząd wojewody bracławskiego77. miał oceniać straty w ludziach nawet na Mimo zdobycia Smoleńska, co było sukce- 70 tys. od początku blokady (październik sem Zygmunta III i jednym z głównych ce- 1609 roku), były to liczby znacznie zawyżo- lów wyprawy w głąb państwa moskiewskie- ne75. Strona polska liczyła na łupy w zdoby- go w 1609 roku, drugi cel nie został osiągnięty tym Smoleńsku choćby ze względu na i po wzięciu siłą twierdzy stał się jeszcze trud- nieopłacone oddziały, które od dawna doma- niejszy do wykonania. Mowa o osadzeniu gały się żołdu. Ogień i wybuchy prochu pod- królewicza na tronie carskim w Moskwie. łożonego w wielu miejscach w twierdzy po- Tym bardziej że sytuacja polsko-litewskiego chłonęły wiele bogactw. Częściowo dostało garnizonu w Moskwie pod komendą A. Go- się ono w ręce żołnierzy jeszcze przed roz- siewskiego stawała się coraz bardziej skom- przestrzenieniem się ognia. Zwycięzcy zdo- plikowana. Po zamieszkach z końca marca byli strzelby wielkiej i małej, do 200 dział i po podpaleniu Moskwy załoga znajdowała w tym zamku, spadanych wielkich 50, hakow- się w oblężeniu oddziałów pospolitego rusze- nic gwałt, kul do dział nieźliczona rzecz żela- nia P. Lapunowa i I. Zarudzkiego. Stolica zo- znych, żywności mogli mieć więcej niż na rok, stała doszczętne spalona i biorący w wyda- domy całe pełne wszystkiego zboża były, kury, rzeniach żołnierze Gosiewskiego nie kryli, że pawy, wieprze, krowa jeno jedna we wszyt- aktywnie uczestniczyli w tych wydarzeniach, kim zamku była i to archiepiskopowa [Sier- mając przyzwolenie bojarów optujących za gieja – M.N.]. Miał jeszcze Sejn do obrony kandydaturą Władysława na cara. Samuel ludu dobrego, krom motłochu, 2700 i mieli Maskiewicz pod datą 31 marca 1611 roku za- jeszcze dostatek miodów, gorzałek, wina, mał- pisał: We czwartek znowu palić miasto (po- mazyjej, piwa, tylko im soli nie dostawało76. częliśmy), bo go jeszcze trzecia część została, W innych źródłach jest mowa o tragicznej sy- tak prędko go ogień pożreć nie mógł. Bojaro- tuacji mieszkańców Smoleńska, którzy ma- wie nam życzliwi radzą, i koniecznie potrzebę

74 K. Niedzielski: Pod Smoleńskiem i Moskwą temu lat trzysta. Kartka z dziejów 1609–1612. Druk E. Nicz i S-ka, Warszawa 1911, s. 126–127. 75 J. Byliński, W. Kaczorowski: Smoleńsk 1609–1611. Szkic z dziejów nadgranicznej twierdzy. Wyd. Świętego Krzyża w Opolu, Opole 2012, s. 136–137. 76 Krótkie a prawdziwe opisanie wzięcia Smoleńska…, op.cit., s. 167. Z kolei w relacji Wichrowskiego czytamy, że sam Szein miał oznajmić, że kiedy król JMć przyszedł pod Smoleńsk, było ludzi wszystkich, którzy się w zamku zawarli, dwakroć i sześćdziesiąt tysięcy; ci wszyscy pomarli, ledwo ich na tym ostatku pogłowia wszystkiego kilka tysięcy zostało. List pana Wichrowskiego do pana Staniszewskiego spod Smoleńska 18 VI 1611 r., s. 92. 77 K. Niedzielski: Pod Smoleńskiem i Moskwą temu lat trzysta. Kartka z dziejów 1609-1612. Warszawa 1911, s. 127–128. Vide: J. Byliński, W. Kaczorowski: Smoleńsk 1609-1611…, op.cit., s. 136.

Kwartalnik Bellona 4/2012 90 Sztuka wojenna tego okazują, aby się paliło miasto, póki się Takie rozwiązanie było możliwe, jednak będzie mogło zasiąc dla ufortyfikowania nie- Zygmunt III wybrał inny wariant – powrotu przyjacielowi78. Nieopłacone pułki obsadza- do Rzeczypospolitej i odprawienia sejmu jące Moskwę w każdej chwili mogły się zbun- walnego. Zakończenie działań na teatrze tować, ponieważ nic nie otrzymały ani wschodnim powierzył pułkom J.P. Sapiehy w służbie Dymitra II Samozwańca, ani po i wojsku inflanckiemu pod komendą Jana Ka- przejściu pod sztandary królewskie od bitwy rola Chodkiewicza. Jak się okazało, była to kłuszyńskiej począwszy (pułk A. Zborowskie- błędna koncepcja, ponieważ nacisk pierwszego). Nadzieję stanowiły oddziały starosty go i drugiego pospolitego ruszenia moskiew- uświackiego J.P. Sapiehy, który po porozu- skiego doprowadził do całkowitego zabloko- mieniu z królem co do zrównania w zasłu- wania garnizonu polsko-litewskiego w Mo- gach żołnierzy jego oddziałów z żołnierzami skwie, a następnie do jego kapitulacji pułku Aleksandra Zborowskiego zdecydował w listopadzie 1612 roku. się ruszyć swe zgrupowanie, liczące około Zanim przedstawię sytuację garnizonu pol- 5 tys. szabel, ku Moskwie. Tymczasem Zyg- sko-litewskiego w Moskwie, wspomnę o uro- munt III zamiast kontynuować kampanię mo- czystościach, które zorganizowano w związ- skiewską, postanowił powrócić do Korony na ku ze zdobyciem Smoleńska. 16 września sejm walny, na którym mógłby odprawić try- 1611 roku uroczyście wjechał do Warszawy umf smoleński. Zygmunt III, który przybył na obrady sejmu Trzeba zgodzić się ze stwierdzeniem Julia- walnego zaplanowane na 26. dzień tego mie- na Ursyna Niemcewicza, że Zygmunt III stra- siąca. Zebrane stany przychyliły się do pro- cił niepowtarzalną szansę wkroczenia do pozycji królewskiej i uchwaliły podatki na Moskwy i, po zdobyciu Smoleńska, narzuce- dalszą wojnę na wschodzie. Tryumf smoleń- nia wahającym się bojarom własnych rozwią- ski króla ukazał się stanom Rzeczypospolitej zań. Zwycięskie oddziały królewskie wraz 29 października, gdy hetman Żółkiewski po- z pułkami M. Strusia i J.P. Sapiehy rokowały prowadził wspaniały orszak z więźniami – w tej sprawie koniec świetny i prędki. Tym to carem Wasylem Szujskim i jego braćmi oraz i Gosiewskiego wojskom nie oparliby się le- Szeinem i metropolitą Filaretem. W mowie żący pod stolicą Moskale. Raz wszedłszy do podczas prezentacji więźniów monarsze het- tej stolicy, mógł Zygmunt zwołać bojarów, man sławił czyny wojenne Zygmunta III, uspokoić, rozrządzić wszystko podług swej a sam car Wasyl oddał pokłon majestatowi woli, osadzić ją na koniec własnym żołnie- JKMci: Szłyk w ręku trzymając i przed maje- rzem i mieć spokojną do swego czyli też do statem KJM. stojąc, wszystkim uczynił żało- królewicza przyjazdu. Burzliwe nawet woj- sny na widok szczęścia odmiennego świecie80. ska o zaległy żołd wołania tym jednym spo- Szujscy ucałowawszy rękę królewską, prosili sobem uciszyć się mogły. Któż bowiem za- o opiekę, łaskę i miłosierdzie. bronił Zygmuntowi otworzyć dawne skarby W mowie skierowanej od króla do hetma- carskie i z nich rycerstwu zaległości zapła- na podkanclerzy koronny Feliks Kryski pod cić? Spóźnienie sejmu łatwo byłoby wymó- niebiosa wynosił zasługi Zygmunta III w re- wionem, gdyby król nie tylko jako zdobywca kuperowaniu Smoleńska i województw utra- Smoleńska, lecz jako zwycięzca całej Moskwy, conych przez Jagiellonów oraz życzył wypeł- okazał się w oczach zebranego narodu79. nienia do końca zamysłów królewskich. Wy-

78 Dyjariusz Samuela Maskiewicza. Początek swój bierze od roku 1594 w lata po sobie idące. W: Moskwa w rękach Polaków…, op.cit., s. 189. Vide: A. Michałek: Zejście załogi polskiej z Kremla i konfederacja Cieklińskiego 1612–1614. „Teki Historyczne” T. XV. Polskie Towarzystwo Historyczne na Obczyźnie, Londyn 1966–1968, s.133–134. 79 J.U. Niemcewicz: Dzieje panowania Zygmunta III.T. III. Kraków 1860, s. 12. Vide: W. Polak: O Kreml i Smoleńszczyznę…, op.cit., s. 268–269. 80 Relacja z uroczystości na zamku w Warszawie. J.U. Niemcewicz: Dzieje panowania Zygmunta III. T. III. Dodatki, s. 302. Za: W. Polak: O Kreml i Smoleńszczyznę…, op.cit., s. 283.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Sztuka wojenna 91 pełnić raczył JKM Pan nasz przysięgę swo- cia naczelnej komendy. A. Gosiewski ustąpił ję: wetował nieszczęścia dziada swego [Zyg- i Kreml we władanie objęli żołnierze z puł- munta I – przyp. M.N.], wrócił państwom ków M. Strusia i J.P. Sapiehy pod komendą trzeci a szczęśliwy Zygmunt, co pierwszy upu- Józefa Budziły (autora diariusza wojny mo- ścił, wrócił męstwem, wrócił dzielnością, skiewskiej)84. wrócił mocą i siłą, to co zdradą odeszło było, Sytuacja garnizonu polsko-litewskiego wrócił daleko potężniej zmocnioną fortecę, w Moskwie blokowanego przez drugie pospo- niżli ją był od nas nieprzyjaciel wziął81. Na lite ruszenie stawała się coraz trudniejsza. Zyg- sejmie zdobyte prowincje włączono do Rze- munt III na odsiecz głodującej załodze skiero- czypospolitej w konstytucji Poparcie wojny wał hetmana Chodkiewicza. Ten miał jednak moskiewskiej. Jej początek brzmiał: Iż za zaledwie 1700–1800 piechoty oraz około 7000 łaską Bożą i pomocą jego Świętą Wojewódz- żołnierzy, w których skład wchodzili Kozacy, two Smoleńskie, i insze niektóre zamki i pro- chorągwie wolontarskie i jego pułk złożony wincje, z rąk nieprzyjacielskich rekuperowa- z 11 rot jazdy85. Hetman nie zdołał się przebić liśmy, tedy one według przysięgi i powinno- przez siły moskiewskie, a w wyniku krwawych ści naszej Królewskiej, Rzeczypospolitej jako walk pod murami Moskwy (1–3 września własność dodajemy, co szerzej osobne diplo- 1612 roku) utracił tabory i musiał się wyco- ma od Nas Rzeczypospolitej dane wyraża82. fać86. Część dziejopisów epoki obwiniała Stru- Tym samym po niemal stu latach w granice sia o to, że garnizon nie udzielił pomocy het- Rzeczypospolitej wróciły jej wschodnie pro- manowi w celu połączenia jego oddziałów wincje – Smoleńszczyzna ze Smoleńskiem, z oblężonymi87. Odchodząc spod murów Siewierszczyzna i Czernihowszczyzna – utra- Moskwy, hetman kierował się ku odsieczy, cone jeszcze w początkach XVI wieku. którą prowadzili Zygmunt III z królewiczem Pętla wokół Polaków stacjonujących na Władysławem. Ale dopiero 2 października Kremlu i w Kitajgrodzie jednak powoli się Zygmunt III dotarł do Smoleńska, a 16 paź- zaciskała. Wprawdzie w październiku dziernika ruszył w kierunku Wiaźmy. Tam siły 1611 roku hetman Chodkiewicz wprowadził królewskie połączyły się z oddziałami Chod- posiłki do Moskwy, ale wojsko nadal było nie- kiewicza. I choć w obozie pod Wiaźmą zda- opłacone. W grudniu ponownie wprowadził wano sobie sprawę z tragicznej sytuacji załogi zapasy żywności w mury Moskwy, ale nie- w stolicy moskiewskiej, nie wpłynęło to na opłacone oddziały nie chciały już służyć na przyspieszenie działań. Przygotowania do borg. W styczniu 1612 roku pułki zawiązały wymarszu trwały jeszcze 7 listopada, gdy pol- konfederację pod laską Józefa Cieklińskiego sko-litewski garnizon kapitulował . i zagroziły, że służą jedynie do czerwca, a na- J. Budziło w swoim diariuszu opisał trage- stępnie ruszą ku granicom Rzeczypospolitej83. dię oblężonych, wśród których dochodziło W czerwcu 1612 roku pod mury Moskwy nawet do aktów kanibalizmu, bo gdy już traw, przybyły posiłki pod komendą starosty korzonków, myszy, psów, kotek, ścierwa nie chmielnickiego Mikołaja Strusia, który zgo- stało, więźnie [i] trupy wyjedli, wykopując [je] dził się zluzować część oddziałów w stolicy z ziemi. Piechota się sama między sobą wy- moskiewskiej, jednak pod warunkiem obję- jadła i ludzi łapając pojedli. Truszkowski,

81 Mowa w imieniu JKMci do hetmana S. Żółkiewskiego podkanclerzego F. Kryskiego. S. Żółkiewski: Pisma. Wydał A. Bielowski, Lwów 1861, s. 560–561. Vide: W. Polak: O Kreml i Smoleńszczyznę…, op.cit., s. 284–285. 82 Volumina Legum. T. III. Wydał Józef Ohryzko, Petersburg 1859, s. 1. 83 A. Michałek: Konfederacja wojska stołecznego pod regimentem jmć Cieklińskiego Józefa. „Teki Historyczne” T. XVI. Polskie Towarzystwo Historyczne na Obczyźnie, Londyn 1969–1971, s. 166–175. 84 J.Budziło: Historia Dmitra fałszywego. W: Moskwa w rękach Polaków…, op.cit., s. 481–484. 85 Vojna s Polšeű w 1609–1611 godah. Wyd. F. Wierzbowski, Warszawa 1898, s. 66–67. Vide: T. Bohun: Moskwa 1612, op.cit., s. 191–193. 86 Dokładny opis walk w tych dniach: T. Bohun: Moskwa 1612, op.cit., s. 191–214. 87 Vide: S. Kobierzycki: Historia Władysława królewicza…, op.cit., s. 201.

Kwartalnik Bellona 4/2012 92 Sztuka wojenna porucznik piechotny, dwóch synów swoich lewicza Władysława na tronie carskim? Kanc- zjadł; hajduk jeden także syna zjadł, drugi lerz litewski Lew Sapieha w liście do Krzysz- matkę88. Ci, którzy nie mogąc znieść głodu, tofa Radziwiłła, napisanym z Fiedorowska decydowali się spuszczać po linach z murów 30 listopada 1612 roku już po kapitulacji za- byli rozsiekani na sztuki przez nieprzyjacie- łogi Kremla, podzielił się refleksją: kiedy sto- la. Strona moskiewska, choć przysięgała na licę wzięto wszytka nadzieja upadła, stracili- krucyfiks, że zdrowo wypuści załogę, nie śmy marnie stolicę, a zatym i wszystko Pań- dotrzymała warunków kapitulacji i gdy 7 li- stwo moskiewskie Panie Boże się pożal92. stopada otwarto bramy Kremla, wielu żołnie- Walki o Smoleńsk prowadzono w latach na- rzy wymordowano. Towarzystwa niemało stępnych, a trudności finansowe Rzeczypo- w taborach Kozacy i sami bojarowie, mając spolitej związane z okresem konfederacji u siebie, pobili nad przysięgę, a w Trubec- wojskowych spowodowały, że twierdza omal kiego taborach mało nie wszystkich, a pienie wpadła w ręce moskiewskie93. Wreszcie chotę zgoła wszystką89. Sam komendant gar- w listopadzie 1615 roku doszło pod Smoleń- nizonu M. Struś dostał się jako jeniec do knia- skiem do rozmów z komisarzami moskiew- zia Dymitra Trubeckiego i z niewoli wyszedł skimi. Trwały one do lutego 1616 roku i za- dopiero w czerwcu 1619 roku po traktacie kończyły się fiaskiem, ponieważ Moskwa nie deulińskim, który podpisano na zakończenie tylko domagała się zwrotu Smoleńska, lecz zmagań Rzeczypospolitej z Moskwą90. także żądała od Rzeczypospolitej odszkodo- Wraz z kapitulacją Kremla rozpoczął się wania w wysokości 11 mln złotych za spale- powolny proces przezwyciężania okresu smu- nie stolicy moskiewskiej i złupienie państwa ty. 3 marca 1613 roku sobór ziemski wybrał moskiewskiego94. Dla obu stron stało się oczy- na cara moskiewskiego przedstawiciela Ro- wiste, że konflikt ten można rozwiązać tylko manowów – Michała, syna patriarchy Filare- w toku działań wojennych. ta, który pozostawał w niewoli polskiej91. Przygotowania do wyprawy królewicza Wybór nowego cara nie oznaczał zakończe- Władysława na Moskwę rozpoczęto już nia działań na teatrze wschodnim, ponieważ w 1617 roku, w rzeczywistości ruszyła ona Moskwa nigdy nie pogodziła się z utratą ku stolicy moskiewskiej dopiero w 1618 roku. Smoleńska, głównej twierdzy na pograniczu Dzięki posiłkom kozackim przyprowadzo- litewsko-moskiewskim. nym przez hetmana wojsk zaporoskich Pio- tra Konaszewicza Sahajdacznego95 zdecydo- Zmagania o Smoleńsk wano się przypuścić szturm na stolicę w nocy w XVII wieku z 10 na 11 października 1618 roku. Atak na bramy Arbacką i Twerską zakończyły się nie- Czy Rzeczpospolita i jej władca podjęli powodzeniem, a odpowiedzialny za podsa- dostateczne działania, by nie dopuścić do utra- dzanie petard pod mury Moskwy kawaler ty Kremla, którego posiadanie warunkowało Nowodworski został ciężko ranny. Szturm wszelkie plany związane z osadzeniem kró- został odparty i faktycznie zakończył on dzia-

88 J.Budziło: Historia Dmitra fałszywego. W: Moskwa w rękach Polaków…, op.cit., s. 504. 89 Ibidem, s. 506. Sam komendant garnizonu M. Struś dostał się jako jeniec do kniazia Dymitra Trubeckiego i przebywał w niewoli aż do czerwca 1619 r. 90 M. Nagielski: Struś Mikołaj. „Polski Słownik Biograficzny” T. 44/3. Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa–Kraków 2006, s. 472–476. 91 D. Czerska: Między „smutą” a kryzysem lat 40. XVII w. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1978; s. 13–25. 92 L. Sapieha do K. Radziwiłła z Fiedorowska 30 XI 1612. W: Kopiariusz listów L.Sapiehy z l. 1600–1615. Lietuvos Mokslu Akademijos Centrines Bibliotekos raukrašciu skyrius w Wilnie, fond 431, k. 174-v. 93 Vide: K. Tyszkowski: Wojna o Smoleńsk 1613–1615. Archiwum Towarzystwa Naukowego we Lwowie, dz. II, t. 8/3, Lwów 1932. 94 A. Darowski: Prawa Władysława do korony carskiej. W: Szkice historyczne. Seria druga. Księgarnia K. Grendyszyńskiego, Petersburg 1895, s. 298–317. Vide: A.A. Majewski: Moskwa 1617–1618. Bellona, Warszawa 2006, s. 53–54. 95 Vide: Relacja z wyprawy na Moskwę w 1618 P. Konaszewicza-Sahajdacznego wyd. przez K. Tyszkowskiego. „Przegląd Historycz- no-Wojskowy” R. 6, t. 8/1, Warszawa 1935, s. 118–119.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Sztuka wojenna 93

łania zbrojne w 1618 roku96. Na mocy trakta- celu zajęcie tej strategicznie położonej twier- tu w Deulinie (Dywilinie), podpisanego dzy100. Wojna smoleńska lat 1632–1634 za- 11 grudnia 1618 roku, a obowiązującego od kończyła się jednak klęską Rosjan, a armia 4 stycznia 1619 roku97, Rzeczpospolita otrzy- Michała Borysewicza Szeina skapitulowała mała Smoleńsk, Rosław, Dorohobuż, Białą, przed nowym władcą Rzeczypospolitej w lu- Sierpejsk, Trubczewsk, Nowogród Siewier- tym 1634 roku101. Mimo zwycięskiej kampa- ski, Czernihów i Muromsk. W zamian odda- nii traktat polanowski (14 czerwca 1634 roku) wała zajęte w trakcie wojny grody: Kozielsk, był korzystny dla państwa moskiewskiego. Wiaźmę, Mieszczowsk, Masalsk oraz Bory- Władysław IV zrzekł się tronu carskiego, sów. Michał Romanow godził się oddać a w wyniku korekty granicy do władztwa Mi- Poczapów, Starodub, Popową Górę, Newel, chała Romanowa przyłączono Sierpejsk Siebież i Krasne za cenę wyprowadzenia od- z 40 milami włości pogranicznych102. Powo- działów polsko-litewskich, kozackich i wo- łano pięć komisji granicznych, które miały lontarskich z granic moskiewskich98. W wy- wyznaczyć nową granicę między oboma pań- niku zajęcia Smoleńska Rzeczpospolita kon- stwami. Przewaga Rzeczypospolitej w rela- trolowała Bramę Smoleńską, mogła więc cjach z Moskwą, udokumentowana posiada- wyprowadzić bezpośrednie uderzenie na niem Bramy Smoleńskiej, trwała jeszcze kil- Moskwę, mając przed sobą jedynie umocnie- ka lat za panowania Jana Kazimierza Wazy. nia Wiaźmy i Możajska. Przyłączenie nowych W wyniku ofensywy sił moskiewskich terytoriów pozwoliło na zabezpieczenie za- w 1654 roku w ręce Rosjan wpadły Smoleńsk równo flanki północnej, jak południowej po- i inne zamki oraz miasta pogranicza103. Twier- granicza litewsko-moskiewskiego. Połock dza smoleńska po 43 latach panowania Rze- i Witebsk zostały ubezpieczone od północ- czypospolitej ponownie weszła w obręb nego wschodu linią zamków dorzecza Dźwi- państwa moskiewskiego, co zostało potwier- ny, takich jak Siebież, Newel, Uświat i Wie- dzone 30 stycznia 1667 roku traktatem andru- liż, natomiast Kijów i Czernihów na południu szowskim po przegranej wojnie z Moskwą104. – linią zamków dorzecza Świadości, od Ocze- Objęcie panowania przez cara Aleksego Mi- pu, przez Starodub, Nowogródek Siewierski, chałowicza nad Smoleńskiem i Kijowem, dwo- po Sośnicę.99 ma istotnymi ośrodkami leżącymi nad Dnie- Moskwa nigdy nie pogodziła się z utratą prem, oddawało inicjatywę operacyjną Smoleńska i prowincji zajętych przez woj- wschodniemu sąsiadowi i definitywnie roz- ska polsko-litewskie doby smuty, dlatego już strzygało wielowiekową rywalizację obu w trakcie bezkrólewia po śmierci Zygmunta państw o dominację w Europie Środkowo- III rozpoczęła działania zbrojne mające na -Wschodniej na rzecz Moskwy.

96 Vide: J. Sobieski: Diariusz ekspedycyjnej moskiewskiej dwuletniej królewicza Władysława 1617–1618. Oprac. J. Byliński, W. Kaczorowski. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2010, s.147–148. Vide: A.A. Majewski: Moskwa 1617–1618, op.cit., s. 154–158. 97 A.A. Majewski: Datacja rozejmu dywilińskiego. „Przegląd Historyczny” T. XCII, z. 4, s. 447–449. 98 A.A. Majewski: Moskwa 1617-1618, op.cit., s. 185. Vide: M. Nagielski: Przebieg granicy wschodniej W. Ks. Lit. z Moskwą w XVI –XVII wieku ze szczególnym uwzględnieniem znaczenia strategicznego Bramy Smoleńskiej. W: Od armii komputowej do narodowej. T. IV. W. Rezmer (red.). Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2012, s. 55–56. 99 M. Nagielski: Przebieg granicy wschodniej W. Ks. Lit. z Moskwą…, op.cit. s. 56–57. 100 D. Kupisz: Smoleńsk 1632–1634. Bellona, Warszawa 2001. 101 Vide: Diariusz kampanii smoleńskiej Władysława IV 1633–1634. Oprac. M. Nagielski. Wydawnictwo DIG, Warszawa 2006, s. 282–290 (podane kondycje armii Szeina 24 lutego 1634 r.). 102 W. Godziszewski: Granica polsko-moskiewska wedle pokoju Polanowskiego 1634. „Prace Komisji Atlasu Historycznego Polski” Kraków 1935, s. 62–64. 103 Zob. K. Bobiatyński: Od Smoleńska do Wilna. Wojna Rzeczypospolitej z Moskwą 1654–1655. Inforteditions, Zabrze 2004, s. 63–82; idem: Twierdze naddnieprzańskie w systemie obrony wschodniej granicy Wielkiego Księstwa Litewskiego – XVI–połowa XVII wieku. „Zamojsko-Wołyńskie Zeszyty Muzealne” T. II, s. 29–39. 104 Z. Wójcik: Traktat andruszowski 1667 roku i jego geneza . Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1959, s. 254–255.

Kwartalnik Bellona 4/2012 94 Sztuka wojenna Nauka czy sztuka wojenna?*

Wojna jest sztuką i jako taka nie podlega objaśnieniom przez stałe reguły. Generał George S. Patton

W historii wojskowości przewija się wątek postrzegania działań zbrojnych i prowadzenia wojny jako nauki lub jako sztuki. W poglądach wielu myślicieli wojskowych, od czasów starożytnych po obecne, wątek ten niekiedy przyjmował wzajemnie wykluczające się pozycje. Istotę dysputy stanowiło podejście do postrzegania wojny. Część teoretyków traktowała wojnę jako zjawisko społeczne, a więc podle- dr gające konkretnym prawom, i uważała, że na gruncie nauki jest możliwe wyzna- MILAN VEGO czenie reguł, które będą nie tylko regulowały przebieg działań, lecz także określa- ły ich wynik, nawet przed rozpoczęciem walki. Inna część badaczy, choć również Profesor sztuki uważała wojnę i walkę zbrojną za zjawisko społeczne, a więc powodowane i wa- operacyjnej w Katedrze runkowane przez człowieka, twierdziła, że może być ona tylko sztuką, ponieważ Operacji Połączonych postawa i motywy człowieka, zwłaszcza w obliczu śmiertelnej rywalizacji i niebez- Akademii Marynarki pieczeństwa, są czynnikami nieobliczalnymi, nieprzewidywalnymi i w związku Wojennej w Newport, z tym niepodlegającymi żadnym regułom. Rhode Island, USA. Spór ten nie został i raczej nie zostanie rozstrzygnięty, przy czym w znalezieniu właściwej drogi pomocna jest uniwersalna filozofia największego myśliciela wojskowego – Carla von Clausewitza.

udzie nie czują się dobrze Działania bojowe w sytuacji niepewności. jako nauka LDlatego w życiu – również w wojsku – stale poszukuje się Idea traktowania działań wojen- zasad, zestawów reguł, które czy- nych jako nauki jest prawie tak niłyby bieg wydarzeń bardziej samo stara jak sama wojna. Już przewidywalnym i dającym się w czasach starożytnych teoretycy kontrolować. Od starożytności wojskowi poszukiwali wiarygod- wojska nieustannie dążyły do uzy- nych reguł prowadzenia wojny. skania pewności dowodzenia pod- W okresie renesansu sztuka, mu- czas wojny1. Nie szczędzono wy- zyka, rządzenie oraz nauka i dzia- siłków, żeby jak najdokładniej łania zbrojne zostały gruntownie poznać kluczowe elementy sytu- przeobrażone2. W ramach tego acji, siły i zamiary przeciwnika procesu w Europie na nowo od- oraz jego możliwą reakcję. kryto rozprawy wojskowe staro-

* Artykuł stanowi tłumaczenie publikacji Milana Vego Science vs. the Art of War, opublikowanej w „Joint Force Quarterly” 2012 (3rd Quarter) Issue 66, s. 62–70. http://www.ndu.edu/press/science- vs-war.html [dostęp: 17.08.2012]. 1 A. Bousquet: The Scientific Way of Warfare: Order and Chaos on the Battlefields of Modernity. Columbia University Press, New York 2009, s. 9–10. 2 D.E. Neil: Ancestral Voices: The Influence of the Ancients on the Military Thought of the Sevente- enth and Eighteen Century. „The Journal of Military History” July 1998 No. 3, s. 488.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Sztuka wojenna 95

żytnych autorów, zwłaszcza Ksenofonta wyjaśnić działania wojenne8. Uważał, że po- (430–354 rok p.n.e.), Juliusza Cezara (100– dobnie jak w innych dziedzinach, w nauce 44 rok p.n.e.) i Wegecjusza (IV wiek p.n.e.). wojennej można zredukować doświadczenia Dorobek klasyczny uformował intelektualną do uniwersalnych i podstawowych praw. podstawę i źródła, do których aż do końca Francuski marszałek Jacques François de XVIII wieku nawiązywała myśl wojskowa3. Chastenet, markiz Puységur (1656–1743), Rewolucja naukowa w XVII i XVIII wie- wybitny żołnierz, traktował wojnę w sposób ku była rezultatem pojawienia się nowych idei systematyczny. Uważał, że istoty wojny nie i odkryć w dziedzinie fizyki, chemii, astro- można postrzegać jedynie przez pryzmat do- nomii, biologii oraz medycyny. Dzięki takim świadczenia. Zamierzał sprowadzić wojnę do myślicielom jak Isaac Newton (1643–1727) zestawu reguł i prawideł, tak jak postąpiono istotnym elementem przemodelowania spo- w odniesieniu do sztuki oblężniczej9. Podob- łeczeństwa cywilizacji Zachodu stał się dys- nie jak Montecúccoli, uznawał wojnę za naj- kurs naukowy. Wyraźnie dały się zauważyć ważniejszą ze wszystkich nauk i sztuk. Prze- związki z technologią4. Pierwszą rewolucję kazywał swoim współczesnym, że wojna nie naukowo-techniczną w działaniach bojowych podlega teoretycznym systematycznym stu- w Europie wyrażono metaforycznie – funk- diom, ponieważ bardziej opiera się na trady- cjonowaniem mechanizmu zegarka jako sym- cji i osobistych doświadczeniach. Jego zda- bolu porządku, regularności i przewidywal- niem działania wojenne powinny być prowa- ności. Na podobieństwo do działania zegar- dzone w taki sam sposób, w jaki Vauban ka próbowano zorganizować siły zbrojne, wykorzystywał sztukę oblężniczą. Nacisk czego przykładem były wojska Fryderyka powinien być położony na studiowanie geo- Wielkiego (1712–1786)5. metrii i geografii, po to by uzyskaną wiedzę Również miotanie pocisków i fortyfikacja móc zastosować w dziedzinie wojennej10. w coraz większym stopniu podlegały zasa- Prace francuskiego teoretyka wojskowego dom geometrii i postępom w balistyce. Wy- i żołnierza Jeana Charles’a de Folarda (1669– bitnym praktykiem w dziedzinie oblegania był 1752) były prekursorskie w „wojskowej my- francuski marszałek Sebastian Vauban (1633– śli oświecenia”. Folard był zafascynowany 1707). W nauce fortyfikacji wykorzystywał klasyczną Grecją i Rzymem. Analizował on znajomość geometrii, architektury i sztuki wojnę w sposób naukowy, by znaleźć uniwer- artyleryjskiej6. W ciągu 30 lat swojej kariery salne zasady jej prowadzenia. Jego prace Vauban zaprojektował wiele fortec i przepro- wywarły wpływ na wielu teoretyków i prak- wadził prawie 50 oblężeń – wszystkie zakoń- tyków wojskowych okresu oświecenia, mię- czone sukcesem7. dzy innymi na Maurycego Saskiego, Frydery- Pod koniec XVIII wieku jednym z najbar- ka Wielkiego i Napoleona Bonaparte (1769– dziej znanych praktyków i teoretyków woj- 1821)11. Saski (1696–1750) był nie tylko skowości był urodzony we Włoszech austriacki jednym z najbardziej skutecznych generałów marszałek polowy Raimondo Montecúccoli ery muszkietów, lecz także autorem słynnego (1609–1680). Pierwszy starał się „naukowo” dzieła Rozważania o sztuce wojny (1757).

3 A. Gat: A History of Military Thought from the Enlightenment to the Cold War. Oxford University Press 2001, s. 9. 4 A. Bousquet: The Scientific Way of Warfare…, op.cit., s. 15. 5 Ibidem, s. 38. 6 D.E. Neil: Ancestral Voices…, op.cit., s. 507. 7 Ibidem, s. 506. 8 T.M. Baker: The Military Intellectual and Battle. Raimondo Montecúccoli and the Thirty Years’ War. Sate University of New York Press, New York 2001, s. 9. 9 R.S. Quimby: The Background of Napoleonic Warfare: The Theory of Military Tactics in Eighteen-Century France. AMS Press, New York 1968, s. 16. 10 A. Gat: A History of Military Thought…, op.cit., s. 37–38. 11 E. Miakinkov: A Russian Way of War? Westernization of Russian Military Thought, 1757–1800. MA thesis, Waterloo, Ontario 2009, s. 19.

Kwartalnik Bellona 4/2012 96 Sztuka wojenna

W przedmowie stwierdził: wojna jest nauką rolę czynników psychologicznych w walce tak niewyraźną i niedoskonałą, że nawyk oraz zaczęto stosować zasady pseudonauko- i uprzedzenie potwierdzone przez ignorancję we do studiowania działań zbrojnych15. Naj- stanową jej wyłączną podstawę i wsparcie; ważniejszymi wojskowymi teoretykami doby wszystkie inne nauki są zbudowane na stałych oświecenia byli hrabia Turpin de Crissé zasadach… tymczasem jedynie ta jest ich (1709–1799), Paul-Gédéon Joly de Maďze- pozbawiona12. W rozważaniach nad istotą roy (1719–1780), Fryderyk Wielki, Pierre- wojny Saski podkreślał, że bez znajomości -Joseph de Bourcet (1700–1780), Jacques ludzkiego serca jest się zależnym od losu for- Antoine Hippolyte hrabia de Guilbert (1743– tuny, ta zaś bywa niekonsekwentna13. 1790) i Dietrich Heinrich Freiherr von Bülow (1757–1807). Epoka oświecenia W okresie późnego oświecenia teorię woj- 1750–1800 skową zdominowali stronnicy tzw. szkoły geometrycznej albo matematycznej. Byli oni W XVII wieku pod wpływem rewolucji przekonani, że prawdziwe rzemiosło wojen- naukowej, zwłaszcza zaś myśli Newtona, ne nie polega na prowadzeniu krwawych bi- wśród europejskich intelektualistów rozpo- tew, lecz na stosowaniu zręcznych manew- wszechniło się przekonanie, że umysł ludzki rów – skalkulowanych marszów i przemiesz- jest zdolny do opanowania wszelkich realnych czeń – w celu pokonania przeciwnika16. spraw. Silnie oddziałującym prądem oświe- Ideałem było pokonanie przeciwnika nie cenia był także francuski neoklasycyzm, we- w krwawej walce, lecz dzięki przemyślnemu dług którego każda dziedzina ludzkiej dzia- wymanewrowaniu go. Strategia została oparta łalności jest rządzona przez konkretne i nie- na abstrakcyjnych zasadach matematycznych. zmienne zasady oraz reguły14. Oficerowie, Od dowódcy wymagano, by był podobny do w większości wywodzący się z warstwy szla- gracza szachowego, który jest w stanie opa- checkiej, ulegali silnym wpływom filozoficz- nować wszelkie kombinacje, armia w polu zaś nym, intelektualnym i kulturowym końca miała przypominać figury na szachownicy. osiemnastego stulecia. Wyrażali pogląd, że Osobiste osiągnięcia na polu walki nie od- wojna, podobnie jak inne dyscypliny nauko- grywały dużej roli. W działaniach wielkich we, powinna być systematycznie badana, co wodzów szukano zgodności z prawidłami pozwoliłoby na sformułowanie jasnej i uni- rzemiosła wojennego17. wersalnej teorii wojny. Profesja wojskowa Entuzjastą naukowego podejścia w studiach musi więc być poddawana studiom teoretycz- nad wojną był walijski generał i teoretyk Hen- nym i może opierać się jedynie na doświad- ry E. Lloyd. Przyrównywał on armię do urzą- czeniach z pola walki. Nacisk na studiowa- dzenia mechanicznego, które – jak każda nie spraw wojny spowodował, że znacznie maszyna – składa się z wielu części. Jego zwiększyła się liczba publikacji dotyczących doskonałość zależy w pierwszej kolejności od teorii wojskowej. samych części, w drugiej zaś od sposobu ich W okresie oświecenia dominowały idee ułożenia. Uważał, że wojna stanowi dział uznania politycznego wymiaru wojny (szcze- mechaniki Newtona. Jego zdaniem zasadni- gólnie w Prusach za panowania Fryderyka czymi dyscyplinami, które powinien znać Wielkiego). Zaczynano uświadamiać sobie generał, powinny być zarówno dokładna zna-

12 Cyt. za: J.F.C. Fuller: The Foundations of the Science of War. Hutchinson & Co., London 1926, s. 24. 13 Ibidem, s. 294. 14 A. Gat: A History of Military Thought…, op.cit., s. 31. 15 E. Miakinkov: A Russian Way of War…, op.cit., s. 29. 16 G. Blumentritt: Die Gedanklichen Grundlagen des Alten O.K.H. W: O. v. Natzmer: Die Gedanklichen Grundlagen des OKH und deren Auswirkungen auf seine Organisation. Ein Schlusswort zur Gesamtarbeitt „OKH”, December 1949, ZA/1 1935 P-041kk, Freiburg, i.Br, Bundesarchiv-Miliaterarchiv, s. 10. 17 R. Hoehn: Scharnhorst Vermaethnis. Athaneum Verlag, Bonn 1952, s. 67.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Sztuka wojenna 97 jomość kraju, jak i nauka usytuowania, obo- wymiaru wojny dostrzegali kreatywność ge- zowania oraz marszów18. niuszu, Freiherr von Bülow utrzymywał, że W odróżnieniu od innych przedstawicieli zakres działania dla geniusza wojskowego szkoły geometrycznej Lloyd był jednym zostanie co najmniej tak zawężony, że uta- z pierwszych myślicieli, którzy dostrzegli zna- lentowany człowiek nie będzie dłużej uważał czenie morale wojska. W swoich pracach za stosowne poświęcać się dla tego nie- wskazywał na ludzkie namiętności, takie jak wdzięcznego zajęcia23. strach, honor, wstyd i pragnienie bogactwa, jako na czynniki motywujące. Podkreślał, że Powojenny najpotężniejszymi z nich są umiłowanie wol- etap oświecenia ności i religia19. Wpływowym teoretykiem oświecenia był W praktyce, po bitwach francuskich rewo- również pruski oficer Freiherr von Bülow. lucjonistów i Napoleona I, poglądy stronni- Napisał dzieło Duch nowego systemu wojny ków szkoły geometrycznej okazały się nie- (1799). Popierał naukowe podejście Lloyda prawdziwe. Zwolennicy wojskowych idei oraz geometryczną naukę strategii20. Wyra- oświecenia nie utracili jednak swoich wpły- żał pogląd, że współczesne prowadzenie woj- wów. Ich idee w większości, aczkolwiek ny opiera się na liniach operacyjnych i wyko- w zmodernizowanej formie, zaadaptowali An- rzystaniu broni palnej21. Przedstawił precy- toine-Henri Jomini (1779–1869) i austriacki zyjną teorię matematyczną. Był przekonany, arcyksiążę Karol (1771–1847). W XIX wie- że jego teorie zawierają klucz do zwycięstwa, ku duża grupa teoretyków wojskowych opie- ponieważ pozwalają na określenie z naukową rała swoje poglądy na teoriach wypracowa- precyzją wyniku walki jeszcze przed jej roz- nych w okresie oświecenia24. poczęciem. Utrzymywał, że odkrył matema- Antoine-Henri Jomini, francuski generał tyczne sekrety strategii, które postrzegał jako urodzony w Szwajcarii, uniknął tendencji do naukowe. Twierdził, że od tej pory nie będzie rozwijania coraz bardziej złożonych geome- potrzeby na proste rozważania i ryzykowne trycznych systemów prowadzenia działań rozpoczynanie walki, aby zaplanować i za- zbrojnych, ale swoje teorie oparł na podsta- decydować o losie kampanii. Jeśli atakujący wach wyłożonych w okresie oświecenia. Do- opiera się na niepewnych podstawach ope- prowadziło go to do przyjęcia stanowiska głę- racyjnych, obrońca może zmusić go do wy- boko redukcjonistycznego i przewidywalne- cofania bez wydawania walki. Zgodnie z per- go25. Jomini stwierdził, że wojna jako całość fekcyjną strategią naukową nie było koniecznie jest nauką, lecz sztuką, w szczególności ne prowadzenia walki: Wojna nie będzie zaś strategia może być regulowana stałymi dłużej nazywana sztuką, lecz nauką… sama prawami podobnymi do stosowanych w po- sztuka stanie się nauką, albo zostanie przez zytywnej nauce, nie sprawdza się to jednak, nią wchłonięta22. W przeciwieństwie do Hen- jeśli wojnę rozpatruje się całościowo26. Jego ry’ego E. Lloyda i niektórych innych teorety- zdaniem jedyną sferą wojny, która może pod- ków oświecenia, którzy oprócz naukowego legać utrwalonym regułom, jest taktyka27.

18 Cyt. za: A. Starkey: War in the Age of Enlightenment, 1700–1789. CT, Praeger, Westport 2003, s. 57. 19 Ibidem, s. 58. 20 M.T. Calhoun: Clausewitz and Jomini: Contrasting Intellectual Frameworks in Military Theory. „Army History” No. 80 (Summer 2011), s. 25. 21 A. Gat: A History of Military Thought…, op.cit., s. 81. 22 Ibidem, s. 84. 23 Ibidem. 24 Ibidem, s. 142. 25 M.T. Calhoun: Clausewitz and Jomini…, op.cit., s. 27. 26 Cyt. za: G. Singh: The Science of War. http://www.mindef.gov.sg/content/imindef/publications/pointer/journals/2007/v33n1/featu- re7.print.html?Status=1. 27 Cyt. za: A. Gat: A History of Military Thought…, op.cit., s. 115.

Kwartalnik Bellona 4/2012 98 Sztuka wojenna

Jomini dążył do sformułowania uniwersal- strategii (1814) arcyksiążę Karol prawie cał- nych zasad charakteryzujących sztukę wojny kowicie zaadaptował ogólną teorię wojny i kwestię tę rozpatrywał na podstawie kam- Freiherra von Bülowa i jego geometryczną panii Fryderyka Wielkiego. W pracy Zarys koncepcję operacji, z tym jednak, że mniejszy sztuki wojennej (1838) napisał, że istnieją nacisk położył na aspekty matematyczne32. pewne podstawowe zasady wojny, które choć Pogląd, że prowadzenie wojny jest bardziej nie są pozbawione niebezpieczeństwa, to za- nauką niż sztuką, nie był ograniczony wyłącz- stosowane w praktyce zawsze doprowadzą do nie do naśladowców i sympatyków Jominie- zwycięstwa28. Opracował wykaz czterech go. Głęboko przekonany, że prowadzenie woj- maksym stanowiących nadrzędną zasadę; na- ny stanowi w głównej mierze naukę, był także wet proste zasady składały się z zestawu pod- brytyjski generał i teoretyk wojskowy J.F.C. porządkowanych reguł. Chociaż później zre- Fuller (1878–1966). Pozostawał on pod silnym widował swój system zasad, nigdy w większym wpływem teorii Lloyda. W Podstawach nauki stopniu nie odbiegł od idei, które rozwinął na wojennej napisał, że metody naukowe stano- podstawie analiz kampanii Fryderyka Wielkie- wią zdroworozsądkowe podejście do próby go z perspektywy poglądów Henry’ego poznania prawdy o przeszłości i sposobu za- E. Lloyda i Freiherra von Bülowa29. Jomini stosowania owej prawdy w warunkach, jakie zwrócił uwagę także na znaczenie czynników istnieją obecnie i prawdopodobnie będą istniały moralnych w czasie wojny. Jak stwierdził, unie- podczas następnej wojny33. Fuller utrzymywał, możliwiały one teoretyczne uzasadnienie tak- że wojna w przeważającej mierze stanowi na- tyki. Wierzył, że niezależnie od zmian techno- ukę, bardziej niż jakakolwiek inna aktywność logicznych strategia pozostanie niezmieniona ludzka, ponieważ jest oparta na faktach. Uwa- wraz ze swoimi zasadami, które są takie same żał, że wojna musi być sprowadzona do nauki, za Scypiona i Cezara, Fryderyka i Napoleona, zanim będzie można właściwie praktykować ponieważ nie zależą one od natury uzbrojenia ją jako sztukę34. i organizacji wojsk30. Teoretycy marksizmu-leninizmu wierzyli, Za jednego z najlepszych generałów mo- że wojna w swej istocie opiera się na zasa- narchii Habsburgów i w kontynentalnej Eu- dach naukowych. Upodobanie Włodzimierza ropie uważano arcyksięcia Karola, syna ce- Lenina (1870–1924) do materialistyczno-dia- sarza Leopolda II. Arcyksiążę był również lektycznych założeń obiektywizmu, cyklicz- znanym teoretykiem wojskowym. Jego pra- ności w naturze społeczeństwa i możliwo- ca Zasady wyższej sztuki wojennej (1806) ściach wiedzy silnie wpłynęło po 1917 roku została oparta na ideach późnego oświece- na rozwój sowieckiej teorii wojskowej. Filo- nia. Utrzymywał w niej, że zasad nauki wo- zoficzne poglądy Lenina w większości były jennej jest niewiele i są one niezmienne. Na- zgodne z obiektywnymi metodami naukowy- tomiast ich zastosowanie nigdy nie jest takie mi w sprawach wojskowych i przyczyniły się samo. Każda zmiana w kondycji wojsk; ich do rozwoju wojskowego prognozowania. uzbrojeniu, sile i zajmowanej pozycji, jak Dlatego w wojsku sowieckim praktycznie i każdy nowy wynalazek, powodują różne za- każdy aspekt działalności pozostawał pod stosowanie tych zasad31. W dziele Zasady ideologicznym wpływem poglądów Lenina35.

28 G. Singh: The Science of War, op.cit. 29 M.T. Calhoun: Clausewitz and Jomini…, op.cit., s. 27. 30 Cyt. za: A. Gat: A History of Military Thought…, op.cit., s. 115–116. 31 Ibidem, s. 101. 32 Ibidem, s. 104. 33 Cyt. za: G. Singh: The Science of War, op.cit. 34 A.J. Trythall: „Boney” Fuller: Soldier, Strategist and Writer, 1878 – 1966. Rutgers University Press, Brunswick, New York 1977, s. 115. 35 J.K. Womack: Soviet Correlation of Forces and Means: Quantifying Modern Operations. School of Advanced Military Studies, US Army Command and General Staff College, Fort Leavenworth, KS 1990, s. 13–14.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Sztuka wojenna 99

Podstaw tych i podobnych poglądów należy nych [Network-Centric Warfare – (NCW)/ upatrywać w bezgranicznej wierze w prze- [Network-Centric Operations – (NCO)], ope- możną wartość i wpływ środków materialnych racji opartych na efekcie/podejściu do ope- na prowadzenie wojny. Fryderyk Engels racji opartych na efekcie [Effects-Based Ope- (1820–1895), jeden z wcześniejszych wpły- rations – (EBO)/Effects-Based Approach To wowych wojskowych teoretyków marksizmu, Operations – (EBAO)], a także systemiczne- podkreślał, że wszystkie rewolucje w działa- go wzorca operacyjnego (Systemic Operatio- niach wojennych były spowodowane nie nal Design – SOD), który przekształcił się we przez wielkich koryfeuszy wojskowych, lecz wzorzec operacyjny (operational design), przez wynalazek lepszej broni i zmiany środ- a ostatecznie we wzorzec (design). Wpływ ków materialnych. Engels uważał, że potęga zwolenników NCW/NCO, silny zwłaszcza na militarna jest oparta na broni i wyposażeniu początku XXI wieku, obecnie znacznie się wojskowym, których jakość zależała od sta- zmniejszył. Amerykańskie Dowództwo Sił nu rozwoju tego, co on i inni marksiści nazy- Połączonych (US Joint Forces Command) wali „siłami wytwórczymi”36. latem 2008 roku oficjalnie odstąpiło od więk- Sowiecka obsesja na punkcie naukowego szości mechanistycznych elementów EBAO. marksizmu-leninizmu i towarzyszące jej za- Niemniej jednak w głównych amerykańskich absorbowanie historią, prawami, zasadami, doktrynach połączonych, podobnie w NATO, normami i regułami, a także przykładanie niektóre teoretyczne aspekty EBAO nadal są wagi do „obiektywnych” algorytmów i for- wykorzystywane, aczkolwiek w zmodyfiko- muł sprowadzało dynamikę pola walki do ste- wanej postaci. Wspólną cechą NCW/EBO/ rylnego procesu bardziej zbliżonego do ana- SOD było to, że bazowały one na nowych lizy matematycznej niż do zmagań ludzkich37. i przeważnie niesprawdzonych technologiach. Zostały przyjęte bez odpowiedniego przete- Teorie współczesne stowania i nie były poparte dowodami do- świadczalnymi. Odzwierciedlały neonewto- Zachodnie podejście do prowadzenia woj- nowski pogląd na naturę wojny w odróżnie- ny tradycyjnie kształtowało się pod wpływem niu od ujęcia clausewitzowskiego. newtonowskiego dążenia do wyodrębnienia Zwolennicy działań bojowych opartych na uniwersalnych praw walki, które pozwalały- efekcie zastosowali do oceny sytuacji tzw. ana- by na rozwiązanie wszelkich problemów oraz lizę systemu systemów (Systems of Systems przewidzenie wyniku walki. W związku z tym Anaysis – SoSA), według której identyfiko- czyniono wysiłki w celu zmierzenia i wyli- wali środek ciężkości. SOD jest oparty na ogól- czenia wszystkiego, co działo się w trakcie nej teorii systemów i teorii złożoności38. Poję- wojny. Od połowy lat 90. XX wieku zaczęto cie „wzorzec” zdefiniowano jako powtarza- podchodzić do działań wojennych w sposób jącą się metodologię rozumowania, która systemowy (lub systemiczny). Takie myśle- pomaga dowódcom zrozumieć, jak zmienia się nie dominowało w wojsku amerykańskim, złożony i adaptujący się system39. Ma on za- w większości innych armii zachodnich oraz pełnić lukę między sytuacją, jaka występuje w NATO. Wyrażało się ono w zaakceptowa- w momencie rozpoczęcia operacji, czyli sys- niu założeń entuzjastów sieciocentrycznych temem obserwowanym, a sytuacją na końcu działań bojowych/operacji sieciocentrycz- operacji, czyli systemem wymaganym. Wzo-

36 H. Muenkler: Ueber den Krieg. Stationen der Kriegsgeschichte im Spiegel ihrer theoretischen Reflexion. Velbrueck Wissenschaft, Weilerswist 2002, s. 128–129. 37 W.P. Baxter: The Soviet Way of Warfare. Brassey’s Defence Publishers, London 1986, s. 242. 38 Cyt. za: W.G. Cummings: Operational Design Doctrine: Hamstrung or Footloose in the Contemporary Operating Environment. Canadian Forces College, Toronto, 30 April 2007, s. 74. 39 US Joint Forces Command, Joint Doctrine Series. Pamphlet 10, Design in Military Operations. A Primer for Joint Warfighters. Joint Warfigting Center, Norfolk, VA, September 2010, s. 3.

Kwartalnik Bellona 4/2012 100 Sztuka wojenna rzec wykorzystuje niektóre teoretyczne aspekty gie rozpatrywali pod względem dialektycznym SOD i EBO, jednak nie polega na ich koncep- i naukowym, oczywiście zgodnie z wytyczny- cjach osiągnięcia głównego celu40. Zwolenni- mi marksizmu-leninizmu. Na początku lat 60. cy wzorca przyjmują, że wojna – w odróżnie- ubiegłego wieku matematyka konfliktu zbroj- niu od systemu zamkniętego – w głównej mie- nego została uznana za gałąź sowieckich ba- rze stanowi złożony, adaptujący się system. dań operacyjnych i nauki społecznej, które pod To z kolei powoduje, że prognozowanie i oce- kątem celowości działania miały racjonalnie nianie skutków oddziaływania fizycznego na organizować ludzką aktywność44. Rosjanie zachowanie przeciwnika stanowi duże wyzwa- podkreślali zwłaszcza tzw. metodę sił jako na- nie41. rzędzie służące dowódcom szczebla taktycz- nego i operacyjnego do podjęcia prawidłowej Mierzyć niemierzalne decyzji. Metoda ta polega na bezpośrednim albo liczbowym porównaniu sił i kwantyfika- Współcześnie podejmowano wiele prób cji wybranych elementów pola walki, a następ- zastosowania niektórych elementów analizy nie nadaniu im wyrażeń lub równań matema- ilościowej do określenia źródeł zwycięstwa. tycznych pod kątem wspomagania procesu po- W taki sposób postępowali zwłaszcza ci, któ- dejmowania decyzji45. Przy korelowaniu sił rzy uważali prowadzenie wojny za naukę. i środków Rosjanie nie polegali wyłącznie na Twierdzono, że użycie różnych metod wy- metodach mierzalnych, uwzględniali także sto- miernych jest bardziej „obiektywne” niż po- sowanie przez przeciwnika mylenia oraz za- leganie na doświadczeniu i ocenie dowódcy. skoczenia46. Trudno uznać to za prawdę, ponieważ decy- Różne metody matematyczne znane były zja o tym, co ma podlegać mierzeniu, jest także na Zachodzie. Stosowano je jako bada- subiektywna. Carl von Clausewitz (1780– nia operacyjne (Operations Research – OR) 1831) ostrzegał, że tzw. czynniki matematycz- do zwiększenia efektywności niektórych rodza- ne nigdy nie znajdą trwałych podstaw w kal- jów broni oraz do rozwijania ich taktyki. Ba- kulacjach wojskowych. Twierdził, że wojna dania operacyjne genezą sięgają pierwszej najbardziej przypomina grę w karty42. wojny światowej. W 1914 roku brytyjski ma- Różnorodne rozwiązania matematyczne tematyk F.W. Lanchester sformułował prawo w prognozowaniu problemów wojskowych N-kwadratowe, za którego pomocą wylicza- stosowali od końca XIX wieku Rosjanie. no zależności między zwycięstwem a przewagą W czasach sowieckich skłonność do wykorzy- liczbową47. OR były wykorzystywane w Wiel- stywania metod matematycznych była rezul- kiej Brytanii w końcu lat 30. ubiegłego wieku tatem ponad 75-letnich studiów, samokrytyki do poszukiwania, jak się wydawało, niemożli- i usprawnień43. Rosjanie opracowali wiele mo- wego rozwiązania problemu skutecznej obro- deli walki w celu zoptymalizowania warian- ny Wysp Brytyjskich przed nieprzyjacielski- tów działania i prognozowania względnego mi atakami z powietrza. W czasie drugiej woj- tempa natarcia na polu bitwy. Obliczenia opie- ny światowej OR były stosowane głównie rali na wynikach głównych operacji i bitew przez nieliczne stacje radarowe oraz do pro- przeprowadzonych podczas Wielkiej Wojny jektowania wielkości konwojów i optymalnych Ojczyźnianej (1941–1945). Swoje metodolo- technik poszukiwawczych w działaniach prze-

40 Ibidem. 41 J. Kelly, D. Kilcullen: Chaos Versus Predictability: A Critique of Effects Based Operations. „Australian Army Journal 2”, No. 1 (Winter 2004), s. 90. 42 C. von Clausewitz: O wojnie. Knopf, New York 1993, s. 97. 43 J.K. Womack: Soviet Correlation of Forces and Means…, op.cit., s. 84. 44 Ibidem, s. 2. 45 Ibidem, s. 32. 46 Ibidem, s. 81. 47 Cyt. za: M. Kirby, R. Capey: The Air Defence of Great Britain, 1920–1940: An Operational Research Perspective. „The Journal of the Operational Research Society” 48, No. 6 June 1997, s. 558.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Sztuka wojenna 101 ciw okrętom podwodnym (Antisubmarine prowadzić Amerykanów do wygranej często Warfare – ASW). OR pozwalały zmniejszyć były błędne i kłamliwe. Również modele, na straty konwojów, gdy analitycy zorientowali których polegali menedżerowie wojny, były się, że większe konwoje są bardziej bezpiecz- niewiarygodne. Zamknięci w pułapce poglą- ne48. W Stanach Zjednoczonych OR stosowa- du, że wojna stanowi jedynie problem techno w celu zwiększenia skuteczności operacji niczny, wysocy oficjele nie potrafili dostrzec minowania, ASW oraz ataków z powietrza. zwykłej determinacji przeciwnika i rozmiaru Analiza systemowa (obecnie znana jako sukcesu jego strategii politycznej52. analiza proceduralna) to inna metoda wymier- Skupienie się Pentagonu na praktykach na przejęta z sektora publicznego i zaadapto- wykorzystywanych w biznesie spowodowa- wana przez wojsko. Wykorzystuje alokację ło, że do końca lat 90. XX wieku w procesie zasobów do zmaksymalizowania wartości oceny osiągania celów na polu walki w dużej osiąganych celów pomniejszonej o wartość mierze polegano na różnych „pomiarach”. zużytych zasobów. W biznesie metoda ta Owe metody wymierne w istocie zastąpiły ogranicza się do maksymalizowania zy- ocenę dowódcy, intuicję i swobodę wyko- sków49. Stosując metody matematyczne, ana- nawczą53. Stosowanie pomiarów jest metodą litycy kładą nacisk na wymierne aspekty dzia- subiektywną, ponieważ przedstawiciele wyż- łań wojennych, możliwe do zastosowania szej władzy arbitralnie wybierają aspekty sy- w modelach matematycznych i kalkulacjach: tuacji, które mają być zmierzone i ocenione. wkład–wynik. To, co nie jest wymierne, zo- Ale nawet gdyby pomiary były prawidłowo staje wyłączone. Elementy składowe osobo- określane, często trudno jest ocenić ukryte wości dowódcy, takie jak intuicja, odwaga elementy sytuacji. i siła woli, są pomijane50. Zwolennicy systemowego podejścia do Zwolennikiem analizy systemowej w armii działań wojennych bazują również na pew- Stanów Zjednoczonych był sekretarz obrony nych wymiernych metodach oceny potencja- Robert McNamara. Gdy sprawował urząd łu bojowego sił przeciwnika i stopnia reali- (1961–1968), stosował analizę systemową zacji założonych przez niego celów. Dla przy- w procesie podejmowania kluczowych decy- kładu, w czasie działań bojowych opartych zji co do wymagań sił zbrojnych, projekto- na efektach częściej są wykorzystywane róż- wania broni i zamówień. Być może McNa- ne pomiary niż podczas oficjalnego procesu mara jest najlepiej znany nie dlatego, że uży- podejmowania decyzji. Główną metodą wy- wał metod wymiernych do oceny postępów mierną wykorzystywaną w EBO są tzw. po- działań w Wietnamie Południowym, lecz dla- miary wartości. Te zaś dzielą się na pomiary tego, że podejmował decyzje na podstawie efektywności i pomiary wykonania. tych metod, czyli rozumiał wojnę bardziej jako naukę niż jako sztukę. Pentagon uznał Wojna jako sztuka tzw. liczenie ciał za podstawową miarę tego, co Stany Zjednoczone powinny zrobić Pogląd, że prowadzenie wojny w przewa- w Wietnamie, by wygrać wojnę i przy tym żającej mierze stanowi sztukę nie jest oczy- zapewnić najmniejsze ryzyko działań żołnie- wiście nowy. W okresie oświecenia niektó- rzy51. Takie pomiary okazały się jednak bez- rzy teoretycy wojskowi, zwłaszcza Maurycy wartościowe. Statystyczne wskaźniki mające Saski i Henry E. Lloyd, mieli świadomość

48 A. Bousquet: The Scientific Way of Warfare…, op.cit., s. 141. 49 Ibidem, s. 149–150. 50 Ibidem, s. 151. 51 R. McNamara, B. Vandermark: In Retrospect: The Tragedy and Lessons of Vietnam. Random House, New York 1995, s. 237–238. 52 A. Bousquet: The Scientific Way of Warfare…, op.cit., s. 157. 53 D. Stockfish: Im Spannungsfed zwischen technologiefortschritt und Feuhrungsverstaendniss. Aufragstaktik, Marineforum 12, Dezember 1996, s. 13.

Kwartalnik Bellona 4/2012 102 Sztuka wojenna znaczenia oddziaływania czynników psycho- richa von Berenhorsta (1733–814), Johanna logicznych podczas działań wojennych. Ni- Gerharda von Scharnhorsta (1755–813) i Car- gdy jednak nie podjęli starań, by postrzegać la von Clausewitza. Pierwszą pracą, w której działania wojenne jako zjawisko złożone, podważono powszechne idee wojskowe wy- pełne chaosu, nieprzewidywalności, a nawet wodzące się z oświecenia, były trzytomowe irracjonalności. Refleksje o sztuce wojny: rozwój, sprzeczno- Do najbardziej radykalnych zmian teorii ści i pewności (1796–1799) Berenhorsta. wojskowej, które skutkowały formułowaniem Utrzymywał on, że starożytni Grecy i Rzymia- bardziej wyrafinowanych poglądów na dzia- nie doprowadzili sztukę wojny do perfekcji. łania wojenne, doszło w Niemczech w końcu Jak nikt inny byli oni przede wszystkim „arty- XVIII i na początku XIX wieku. Głównymi stami”56. Berenhorst twierdził, że w okresie kierunkami kulturalnymi były wtedy roman- oświecenia sztuka wojny, podobnie jak pozo- tyzm, nacjonalizm i idealizm. Romantyzm stałe dziedziny nauki i sztuki, przyczyniła się niemiecki podważał podstawy zdominowa- do rozwoju wiedzy, do czego potrzebowała nego przez Francuzów światopoglądu oświe- również wrodzonego talentu. Podkreślał, że ceniowego. Był w opozycji do francuskiego sztuka wojny nie opiera się na niezmiennych imperializmu kulturalnego i politycznego. prawach, lecz jest postrzegana raczej z niewia- W dużym stopniu rozbudzał niemieckie na- domymi i niekontrolowanymi wariacjami ludz- stroje narodowe. Niemieccy myśliciele „prze- kiej duszy. Siły moralne pobudzają wojska, ciwoświecenia” utrzymywali, że koncepcje dlatego mają podstawowe znaczenie dla pro- wiedzy i opartej na niej rzeczywistości są fał- wadzeniu wojny57. Berenhorst wierzył, że woj- szywe lub co najmniej przesadzone. Dla nich na, w przeciwieństwie do matematyki czy astro- świat nie był prosty, lecz skomplikowany, zło- nomii, nie może być traktowana jako nauka. żony z niezliczonych, unikalnych elementów Wszelkie reguły i zasady wypływające z do- i zdarzeń oraz w stanie nieustannej zmiany. świadczenia uważał za sztuczne i dogmatycz- Nie popierali oni również nauki newtonow- ne. Często były one bezkrytycznie odnoszone skiej54. Niemieccy romantycy w większym do zmienionej sytuacji58. stopniu skupiali się na nieodłącznej złożono- Scharnhorst postrzegał systemy prowadze- ści natury. Twierdzili, że złożoności tej nie nia operacji jako sztuczne i jednostronne. da się wyjaśnić z zastosowaniem modelu na- Sztuka wojny stanowiła praktyczną naukę uki newtonowskiej. W zrozumieniu rzeczy- i jej sens mógł wynikać tylko z realiów. Jeśli wistości miało pomóc podejście historyczne. to sprzężenie zostało przerwane, sztuka woj- Wszelkie rozumowanie było pojmowane jako ny prowadziła do abstrakcji59. W eseju Wy- subiektywny skutek konkretnego miejsca korzystanie historii wojskowej, przyczyny jej i czasu. Te i podobne idee prowadziły inte- niedostatków (1806) Scharnhorst napisał, że lektualistów niemieckich do twierdzenia, że wielcy generałowie studiowali sztukę wojny. rzeczywistość nie potwierdza uniwersalnych Niektóre gałęzie tej sztuki podlegają nawet praw i zasad55. formułom matematycznym, podczas gdy inne Nowe kierunki kulturalne, które powstały zależą od okoliczności i nie mogą być roz- jako reakcja na oświecenie, wywarły przemoż- ważane mechanicznie. Dlatego samo studio- ny wpływ również na niemieckich teoretyków wanie bez geniuszu nigdy nie wyda wielkie- i praktyków wojskowych, zwłaszcza na Hein- go generała60.

54 A. Gat: A History of Military Thought…, op.cit., s. 144. 55 M.T. Calhoun: Clausewitz and Jomini…, op.cit., s. 27. 56 Cyt. za: A. Gat: A History of Military Thought…, op.cit., s. 154. 57 Ibidem, s. 155. 58 Ibidem, s. 156. 59 R. Hoehn: Scharnhorst Vermaechtnis. Athenaum Verlag, Bonn 1952, s. 73. 60 A. Gat: A History of Military Thought…, op.cit., s. 168.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Sztuka wojenna 103

Pierwszym teoretykiem, który w sposób ków. Natura wojny jest niezmienna niezależ- systematyczny ukazał filozofię wojny we nie od zmieniających się motywów, form wszystkich aspektach był Clausewitz. Będąc wojny oraz nowości technologicznych66. Za- pod wpływem niemieckiego romantyzmu, wi- chowanie ludzi stanowi większą część natury dział świat inaczej niż wojskowi myśliciele wojny. Największym wkładem Clausewitza oświecenia. Pozostawał również pod wpły- w nasze rozumienie wojny jest jego analiza wem pragmatycznego i relatywistycznego po- wagi czynnika ludzkiego, a szczególnie ele- dejścia Scharnhorsta. Wojnę rozpatrywał jako mentu psychologicznego w prowadzeniu zjawisko złożone i nieprzewidywalne. Clau- wojny. Napisał, że działania wojenne są sewitz wierzył wyłącznie w szerokie uogól- kształtowane przez ludzką naturę, złożono- nienie, nic nie mogło być uznane za prawdzi- ści ludzkiego zachowania oraz ograniczenia we we mgle i tarciu aktualnej walki61. Twier- ludzkich i fizycznych warunków. Materiał dził, że systemowe porażki potwierdzają i psychologiczne aspekty wojny tworzą or- występowanie nieskończonych złożoności ganiczną całość, są nierozerwalnie połączo- w wojnie, co sprzyja powstaniu teoretycznej ne67. Według Clausewitza wojna nie jest od- konstrukcji, mało przypominającej obecnie działywaniem żywej siły na pozbawioną życia działania wojenne62. Wszelkie próby sprowa- masę, lecz jest zderzeniem dwóch żywych sił, dzenia złożonego zjawiska wojny do proste- które wzajemnie na siebie oddziałują68. Zwy- go systemu uniwersalnych zasad uważał za cięstwo nie polega jedynie na opanowaniu przedsięwzięcie pozbawione sensu63. pola bitwy, lecz na fizycznym i moralnym Clausewitz wierzył, że wojna należy do sfe- zniszczeniu walczącej siły69. ry życia społecznego; nie jest ani nauką, ani Zasadniczymi psychologicznymi treściami sztuką. Nie jest nauką, ponieważ jest sprawą każdej wojny są: nienawiść, wrogość, prze- działania, i nie jest sztuką, ponieważ nie od- moc, niepewność (albo mgła wojny), tarcie działuje na nieożywiony czy pasywny mate- (mitręga), strach, niebezpieczeństwo, irracjo- riał ludzki, lecz na reagującą siłę żywą64. Na- nalność, przypadek i szczęście70. Dla Clause- pisał, że sztuka wojny musi zawsze pozosta- witza wojna stanowiła triadę złożoną z pry- wiać margines niepewności w sprawach mitywnej przemocy, nienawiści i wrogości – największych i najmniejszych. Im większa jest ślepych sił natury71. Utrzymywał on, że nie- luka pomiędzy niepewnością z jednej strony, bezpieczeństwo jest częścią tarcia (mitręgi) a odwagą i wiarą w siebie z drugiej, tym więk- wojennego i bez właściwego zrozumienia nie- szy pozostaje margines dla przypadków”65. bezpieczeństwa niemożliwe jest zrozumienie Czynnik ludzki w znacznej mierze określa wojny”72. Co więcej, wojna jest „dziedziną to, co jest nazywane „naturą” wojny – stałe, fizycznego wyczerpania i cierpienia”73. Jest uniwersalne i nieodłączne cechy, które cha- pełna szans i możliwości, wewnątrz których rakteryzują każdą wojną na przestrzeni wie- twórczy duch ma pełne pole do popisu74. Clau-

61 M.T. Calhoun: Clausewitz and Jomini…, op.cit., s. 25. 62 Ibidem, s. 28. 63 Ibidem, s. 27. 64 A.J. Trythall: „Boney” Fuller:…, op.cit., s. 116–117. 65 C. von Clausewitz: O wojnie, op.cit., s. 97. 66 M. Sheehan: The Changing Charakter of War. W: The Globalization of World Politics: An Introduction to International relations. J. Bayls, S. Smith, P. Owen (red.). Oxford University Press, Oxford 2007, s. 216. 67 C. von Clausewitz: O wojnie, op.cit., s. 216. 68 Ibidem, s. 86. 69 Cyt. za: B. Heuser: Reading Clausewitz. Random House, London 2002, s. 81. 70 M. Sheehan: The Changing Charakter of War…, op.cit., s. 216. 71 Cyt. za: I. Roxborough: Clausewitz and the Sociology of War. „The British Journal of Sociology” 45, No. 4, December 1994, s. 625. 72 C. von Clausewitz: O wojnie, op.cit., s. 133. 73 Ibidem, s. 116. 74 Cyt. za: I. Roxborough: Clausewitz and the Sociology of War…, op.cit., s. 625.

Kwartalnik Bellona 4/2012 104 Sztuka wojenna sewitz uważał, że przypadki nigdzie nie od- tykają się one z wolą dowódców przeciwni- grywają tak wielkiej roli jak w warunkach ka81. Dla Moltkego metoda naukowa stano- wojny. Nie tylko obiektywna, ale i subiektyw- wiła przekleństwo. Utrzymywał on, że na na natura wojny czynią ją hazardem75. wojnie nie ma nic pewnego. Na wojnie, tak Clausewitz zauważył, że wielka niepew- samo jak w sztuce, nie istnieją ogólne regu- ność wszystkich faktów czyni osobliwą trud- ły; żaden talent nie zostanie zastąpiony przez ność podczas wojny, ponieważ wszelkie dzia- przepisy. Biorąc również pod uwagę prze- łania rozgrywają się w czymś przypominają- możną na wojnie niepewność, Moltke kon- cym w praktyce mrok, gdzie przy dodaniu kludował, że strategia nie może być niczym podobnej mgły lub poświaty księżycowej, więcej niż systemem środków doraźnych82. występujące przedmioty obierają przesadzo- Moltke był twórcą środowiska, które doce- ne rozmiary i groteskowy wygląd76. Stwier- niało kreatywność, improwizację, inwencję dził, że jedyną sytuacją, którą dowódca i otwartość umysłu83. w pełni zna, jest jego własna. Wiedza dowód- Gdy marszałek polowy Moltke st. pełnił cy o sytuacji przeciwnika często opiera się funkcję szefa pruskiego/niemieckiego Wiel- na niepewnych informacjach. Dlatego jego kiego Sztabu Generalnego (1857–1888), ocena może być błędna i wskazywać, że prze- w kręgu pruskich/niemieckich teoretyków ciwnik wykazuje inicjatywę, gdy w rzeczy- i praktyków były znane nauczania Clausewit- wistości on właśnie mógłby ją mieć. Taka nieza na temat wojny. Niemcy wierzyli, że żadna właściwa ocena może łatwo prowadzić do sfera ludzkiej aktywności, determinowana niekorzystnego działania albo do niekorzyst- uwarunkowaniami historycznymi i zdomino- nej bierności77. Clausewitz dowodził, że tar- wana mnogością różnorodnych działań, nie cie jest jedynym pojęciem w pełni ukazują- może być wtłoczona w formalny system reguł cym różnicę między prawdziwą wojną i zasad. Ten aksjomat kulturalny wprowadził a wojną na papierze78. Owo przemożne tar- Clausewitz84. Niemcy postrzegali działania cie, które nie może być jak w mechanice ogra- zbrojne bardziej jako sztukę aniżeli naukę. niczone do kilku punktów, występuje wszę- Utrzymywali, że podczas wojny nie można dzie wspólnie z przypadkiem i powoduje nie- kontrolować wydarzeń. Każda wojna jest wymierne skutki, ponieważ w większości są pełna niejasności, zamieszania i chaosu. Na one dziełem przypadku. Tarcie jest siłą, któ- wojnie nie można osiągnąć absolutu ani za- ra wszystko wydające się łatwym, czyni nie- panować nad niepewnością. Musi być pozo- zmiernie trudnym79. Tarcie obejmuje niepew- stawiony margines na sprawy niewiadome. ność, błędy, wypadki, trudności techniczne Moltke wyjaśniał, że na wojnie wszystko jest i nieprzewidziane zdarzenia oraz ich wpływ niepewne; nie ma nic bez niebezpieczeństwa, na podjęte decyzje, działania oraz morale80. jedynie z ogromną trudnością można osią- Helmuth von Moltke st. (1800–1891) twier- gnąć poważne sukcesy, wybierając inną dro- dził, że większość tego, co składa się na dzia- gę. Żadne kalkulacje w czasie i przestrzeni łania wojsk, zasadniczo tkwi w sferze nauki, nie gwarantują zwycięstwa w tej domenie natomiast na czoło wychodzi sztuka, gdy spo- przypadków, błędów i niespodzianek. Nie-

75 C. von Clausewitz: O wojnie, op.cit., s. 96. 76 Cyt. za: B. Heuser: Reading Clausewitz…, op.cit., s. 89. 77 C. von Clausewitz: O wojnie, op.cit., s. 95. 78 Cyt. za: B. Heuser: Reading Clausewitz…, op.cit., s. 88. 79 C. von Clausewitz: O wojnie, op.cit., s. 139–140. 80 P. Paret: Clausewitz. W: Makers of Modern strategy: From Machaivelli to Nuclear Age. P. Paret, G. Craig, F. Gilbert (red.). Princeton University Press, Princeton, NJ 1986, s. 202. 81 D. Hughes: Moltke on the Art Of War: Selected Writings. Presido Press, Novato, CA 1993, s. 172. 82 G. Serbu: The Dangers of Anti-Intellectualism in Contemporary Western Armies. Infantry, December 2010, s. 45. 83 Ibidem, s. 47. 84 A. Gat: A History of Military Thought…, op.cit., s. 332.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Sztuka wojenna 105 pewność i groźba porażki towarzyszy na każ- często stanowi odzwierciedlenie kulturowych dym kroku drogi do celu. Niemcy zaakcepto- wartości warunkujących działania i reakcje wali zamieszanie bitewne jako nieustanne przeciwnika. Dowódca strony przeciwnej jest źródło możliwości oraz wytworzyli filozofię wytworem innego społeczeństwa, tradycji dowodzenia i kierowania znaną jako dowo- i kultury. Jego decyzje, z perspektywy prze- dzenie przez cele (Auftragstaktik) [ang. mis- ciwnika ocenione jako irracjonalne, będą sion command – przyp. M.O.], według któ- w pełni zgodne z wyznawanymi przez niego rej cele można osiągnąć dzięki zdecentrali- wartościami społecznymi i kulturą wojskową. zowaniu podejmowania decyzji85. Stanu psychicznego osób czy grup oraz ich W okresie międzywojennym (1919–1939) reakcji pod wpływem stresu nie da się w peł- Niemcy postrzegali wojnę jako uwolnioną ni przewidzieć. Doświadcza się ich dopiero i kreatywną działalność, jako sztukę. Stawiała podczas kontaktu z przeciwnikiem. ona wysokie wymagania osobowości ludzkiej. W tym samym czasie działania wojenne zo- Wnioski stały oparte na podstawach naukowych. Nowa broń narzuciła nowe, zmienne formy. Ich Kwestia, czy prowadzenie wojny jest bar- wystąpienie powinno być przewidywalne, dziej nauką, czy bardziej sztuką nadal pozo- a ich wpływ oceniony. Następnie powinny być staje nierozstrzygnięta. Jest tak głównie z po- one jak najszybciej wdrożone do służby. Sy- wodu ludzkiej skłonności do poszukiwania tuacja na polu walki natomiast jest inna – czę- pewności rozwiązań we wszystkich sferach sto zmienia się nagle i rzadko można ją prze- życia społecznego, z wojną włącznie. Powo- widzieć. Elementy nieobliczalne mają wpływ du takiego stanu rzeczy należy upatrywać tak- decydujący, zwłaszcza gdy własna wola jest że we wpływie newtonowskich teorii nauko- przeciwstawiona niezależnej woli przeciwni- wych i niemal ślepej wierze w moc przodują- ka. Tarcia i błędy są na porządku dziennym86. cych technologii. Tymczasem wiele podjętych Poglądy Clausewitza na prawdziwą naturę prób prowadzenia wojny w większości albo wojny nie straciły na aktualności. Czynnik wyłącznie w sposób naukowy zakończyło się ludzki jest jedynym najbardziej krytycznym porażką. Działania wojenne są zbyt złożone, aspektem działań wojennych. Natura ludzka chaotyczne i nieprzewidywalne, by można je niewiele się zmieniła w przeciwieństwie do było prowadzić z zastosowaniem metod na- technologii wojskowej. Działania wojenne ukowych, nawet w wysokim stopniu zaawan- stanowią zbyt złożone przedsięwzięcie, by sowanych. Nie oznacza to niedoceniania czy mogły być przejęte przez maszyny lub wyja- ignorowania nauki w sprawach wojskowych. śniane za pomocą teorii pseudonaukowych Przeciwnie, nauka i technologia miały i będą i zgodnie z nimi zarządzane. Tylko umysł miały znaczenie w zawsze zmiennym charak- ludzki jest zdolny do reagowania w odpo- terze wojny. Historia obfituje w przykłady wiedni sposób i w odpowiednim czasie na zwycięstw i porażek, do których przyczyniły nagłe oraz nieprzewidywalne zmiany sytuacji, się nauka i technologia. a także do przeciwstawienia się działaniom Zjawisko wojny w jej ogólnym i pozosta- przeciwnika. Przeciwnik ma własną wolę. łych wymiarach powinno być wyjaśniane Może reagować w sposób nieprzewidywal- z wykorzystywaniem metod naukowych. Po- ny lub irracjonalny. ważne teorie wojenne opierają się na meto- Działań irracjonalnych nie sposób przewi- dach naukowych. Różne modele biznesowe dzieć czy zmierzyć. W walce irracjonalne z powodzeniem mogą być zastosowane do decyzje każdej strony mogą istotnie wpłynąć zarządzania wojskową organizacją, planowa- na przebieg i wynik wojny. Irracjonalność nia użycia sił i projektowania uzbrojenia.

85 D. Hughes: Moltke on the Art of War…, op.cit., s. 175. 86 On the German Art of War: „Truppenfuehrung” . B. Condell, D.T. Zabecki (red.). Lynne Reinner, Boulder, CO 2001, s. 17.

Kwartalnik Bellona 4/2012 106 Sztuka wojenna

Metody wymierne mogą być przydatne do mej wojny w większości jest sztuką. I nie oceny i doskonalenia indywidualnych plat- zmieni się to także w przyszłości niezależnie form i ich uzbrojenia/sensorów oraz taktyki. od osiągnięć naukowych i technologicznych. Przydatność tych metod zmniejsza się jednak, Tak jak w przeszłości, charakter wojny bę- gdy są one stosowane na operacyjnym i stra- dzie się zmieniał, nawet dramatycznie, lecz tegicznym szczeblu wojny, na których niewy- jej natura, zgodnie z myślą Clausewitza, po- mierne elementy odgrywają główną rolę zostanie taka sama. Działania wojenne mogą w przebiegu i wyniku wojny. się stać stosunkowo proste, przewidywalne Reasumując, istnieją duże różnice między i kontrolowane, oprócz ich stałej niewiado- wykorzystaniem nauki i technologii do mej – czynnika ludzkiego i jego psycholo- wzmocnienia potencjału sił a zastosowaniem gicznych uwarunkowań. metod naukowych do prowadzenia wojny. Nasza wiedza i rozumienie działań wojennych Z języka angielskiego przełożył stanowią naukę, natomiast prowadzenie sa- Marek K. Ojrzanowski

Kwartalnik Bellona 4/2012 Doświadczenia 107 Działanie Żandarmerii Wojskowej w Polskim Kontyngencie Wojskowym w Afganistanie

Autorzy przedstawiają udział Żandarmerii Wojskowej w operacji w Afganista- nie, począwszy od I do X zmiany Polskiego Kontyngentu Wojskowego. Szczegó- łowo opisują komponenty Żandarmerii Wojskowej wydzielone do poszczególnych zmian, z uwzględnieniem liczby żołnierzy i zadań, jakie wykonywali oni na teatrze działań. Kompleksowo opisują miejsce i rolę w polskim kontyngencie takich ele- mentów, jak Wydział Żandarmerii Wojskowej, zespoły doradczo-łącznikowe POMLT oraz centrum szkolenia policji afgańskiej. Przedstawiają wszystkie obszary działalności Wydziału Żandarmerii Wojskowej – prewencyjną, profilaktyczną i dochodzeniowo-śledczą. Funkcjonowanie zespołów POMLT omawiają przez pryzmat zadań oraz specyfiki ich wykonywania w warunkach operacji ISAF. Autorzy gen. dyw. dr hab. wskazują również na udział żandarmów w centrach szkolenia policji afgańskiej BOGUSŁAW PACEK w Ghazni i Rushmore – opisują zadania, strukturę oraz proces szkolenia afgań- skich sił bezpieczeństwa. Komendant-rektor Akademii Obrony Narodowej, rganizacja terrorystyczna władze zapewniały organizacji Ibn radca ministra obrony Al-Kaida przeprowadziła Ladina ochronę oraz obsługę lo- narodowej. O11 września 2001 roku za gistyczną jej baz i obozów szko- W latach 2008–2009 pomocą uprowadzonych samolo- leniowych. Okoliczności te stano- był zastępcą dowódcy operacji tów pasażerskich atak na World wiły uzasadnienie pierwszego Unii Europejskiej Trade Center i Pentagon na tery- w historii NATO przypadku po- w Czadzie i Republice torium Stanów Zjednoczonych. wołania się państwa członkow- Środkowoafrykańskiej, Zamach ten oraz odmowa wyda- skiego sojuszu na artykuł 5 trak- a latach 2002–2008 – nia przywódcy Al-Kaidy Usamy tatu waszyngtońskiego, który komendantem głównym Ibn Ladina, podejrzanego o zor- dawał podstawę do interwencji Żandarmerii Wojskowej. ganizowanie tych zamachów, były w Afganistanie1. ppłk mgr bezpośrednią przyczyną rozpo- Po atakach terrorystycznych na ARTUR częcia działań wojskowych budynki World Trade Center i Pen- ROCHNOWSKI w Afganistanie. tagon Stany Zjednoczone, wspól- Szef wydziału Atak terrorystyczny został zanie z innymi państwami utworzo- w Zarządzie planowany i był koordynowany na nej wówczas koalicji antyterrory- Dochodzeniowo- terytorium Afganistanu, którego -Śledczym Komendy stycznej, rozpoczęły operację Głównej Żandarmerii 1 Wikipedia – wolna encyklopedia. http://wikipedia.org/wiki/Inwazja_na_Afganistan_(2001-2002) Wojskowej. [dostęp: 10.08.2012].

Kwartalnik Bellona 4/2012 108 Doświadczenia

„Enduring Freedom” („Trwała wolność”), państw o najmniejszej kontrybucji. Dopiero mającą na celu obalenie reżimu talibów w późniejszym okresie udział ten został w Afganistanie oraz zlikwidowanie parasola znacznie zwiększony. Według stanu na maj ochronnego, jakim państwo to było dla mię- 2012 roku ISAF liczyły około 130 000 żoł- dzynarodowych ugrupowań terrorystycznych, nierzy z 50 krajów, między innymi ze Sta- z Al-Kaidą na czele. nów Zjednoczonych (około 90 000), Wiel- kiej Brytanii (około 9500), Niemiec (około Operacja wojskowa 4700), Francji (około 3300), Włoch (3986), w Afganistanie Polski (2420), Rumunii (około 1800), Austra- lii (około 1550), Hiszpanii (około 1600), Tur- Rozbicie reżimu talibów umożliwiło spo- cji (około 1270), Belgii (524), Nowej Zelan- łeczności międzynarodowej rozpoczęcie dzia- dii (152), Azerbejdżanu (94) i innych4. łań zmierzających do zrekonstruowania i od- W trakcie planowania operacyjnego ope- budowania państwa afgańskiego. Były one racja ISAF została podzielona na pięć faz: podejmowane głównie w ramach operacji — faza 1 – ocena i przygotowanie do roz- International Security Assistance Force mieszczenia sił; (ISAF)2. Operacja ISAF została powołana — faza 2 – rozszerzenie geograficzne; w 2001 roku na mocy rezolucji Rady Bez- — faza 3 – stabilizacja; pieczeństwa ONZ nr 1386. Miała na celu — faza 4 – przekazanie zadań; wspomożenie władz afgańskich w stabilizo- — faza 5 – wycofanie sił. waniu sytuacji politycznej, umacnianiu bez- Od 2006 roku siły NATO przeprowadzają pieczeństwa, odbudowywaniu kraju, reformo- trzecią fazę operacji – uczestniczą w stabili- waniu sektora bezpieczeństwa oraz tworze- zowaniu państwa. Istotą tych działań jest niu Afgańskich Sił Bezpieczeństwa (Aphgan utrzymywanie stabilności środowiska bezpie- National Security Forces – ANSF)3. W ra- czeństwa w Afganistanie, czyli monitorowa- mach tej operacji prowadzono przede wszyst- nie warunków bezpieczeństwa i prognozowa- kim działania stabilizacyjne, ukierunkowane nie ich rozwoju, podejmowanie działań neu- na udzielanie wsparcia władzom Afganista- tralizujących lub eliminujących źródła nu oraz zmierzające do zrekonstruowania potencjalnych zagrożeń, aktywne promowa- państwa. Początkowo operacją dowodziły nie stabilności oraz utrwalanie pozytywnych poszczególne państwa sojusznicze, w tym trendów rozwoju środowiska bezpieczeństwa, Wielka Brytania (ISAF-I) i Turcja (ISAF-II), a także utrzymywanie i udoskonalanie syste- oraz wspólnie Niemcy i Holandia (ISAF-III). mów bezpieczeństwa stosownie do nowych Decyzją Rady Północnoatlantyckiej NATO wyzwań. z 16 kwietnia 2003 roku dowodzenie operacją Polska rozpoczęła działania w Afganista- ISAF przejęła od 11 sierpnia 2003 roku Or- nie w marcu 2002 roku. Polski Kontyngent ganizacja Traktatu Północnoatlantyckiego Wojskowy (PKW), działający w ramach kie- (NATO). W połowie 2012 roku w operacji rowanej przez USA operacji „Enduring Fre- ISAF uczestniczyło około 132 000 żołnierzy. edom”, był odpowiedzialny za rozminowa- Do największych kontrybutorów sił w opera- nie i zabezpieczenie lotniska w Kabulu oraz cji należy armia Stanów Zjednoczonych. Pol- za prace inżynieryjne5. Liczył około 100 żoł- ska początkowo była zaliczana do grona nierzy.

2 ISAF (International Security Assistance Force) – Międzynarodowe Siły Wsparcia Bezpieczeństwa. Vide: oficjalna strona Minister- stwa Spraw Zagranicznych. http://www.msz.gov.pl/Miedzynarodowe,Sily,Wsparcia,Bezpieczenstwa,w,Afganistanie, ISAF (Inter- national,Security,Assistance,Force),29527.html [dostęp: 14.08.2012]. 3 Afgańskie Siły Bezpieczeństwa obejmują m.in. armię i policję. 4 Oficjalna witryna ISAF. http://www.nato.int/isaf/docu/epub/pdf/placemat.pdf [dostęp: 10.08.2012]. 5 Oficjalna strona Dowództwa Operacyjnego. http://www.do.wp.mil.pl/plik/Media/metarialy_do_pobrania/ISAF_X_-material_in- formacyjny.pdf [dostęp:10.08.2012].

Kwartalnik Bellona 4/2012 Doświadczenia 109

W 2005 roku zredukowano PKW Irak i za- lony komponent Sił Zbrojnych Rzeczypospo- powiedziano powrót żołnierzy do kraju. We litej Polskiej przeznaczony do przywrócenia wrześniu następnego roku oficjalnie ogłoszo- bezpieczeństwa i odbudowania Afganistanu no rozpoczęcie przygotowań do znacznego w latach 2010–2011 liczył prawie 2600 żoł- wzmocnienia6 i zmodyfikowania polskiego nierzy i pracowników wojska i tym samym kontyngentu w Afganistanie. Miał on być trak- był największym kontyngentem wojskowym towany priorytetowo. 30 kwietnia 2007 roku w historii misji pokojowych i stabilizacyjnych kontyngent oficjalnie rozpoczął nową zmia- Wojska Polskiego8. nę. Od niej zapoczątkowano też nową nume- Od początku zaangażowania się Polski rację. W stosunku do poprzednich zmian pol- w operację w Afganistanie w składzie PKW skiego kontyngentu w Afganistanie różnice znajdował się komponent Żandarmerii Woj- polegały na: skowej. Powiększał się on w miarę przecho- — powiększeniu kontyngentu o prawie dzenia w kolejne fazy operacji i zwiększa- tysiąc żołnierzy; nia w niej udziału Polski. Jednolitym kom- — podporządkowaniu całości PKW do- ponentem wystawionym przez Żandarmerię wództwu ISAF NATO; Wojskową, który znajdował się w struktu- — utworzeniu 750-osobowej Polskiej rze wszystkich zmian PKW, był Wydział Grupy Bojowej do działań w prowincjach Żandarmerii Wojskowej. Żandarmeria wy- Ghazni, Paktika i Paktija; dzielała siły, od I do X zmiany, do wielona- — utworzeniu kompanii inżynieryjnej na rodowych zespołów doradczo-szkolenio- bazie Polskich Sił Zadaniowych (PSZ) wych (International Police Mentoring Team w Bagram (w którym stacjonowało dowódz- – IPMT), przeznaczonych do szkolenia two PKW); i wsparcia policji afgańskiej, a począwszy — utworzeniu Zgrupowania Sił Specjal- od VII zmiany PKW, samodzielnie sformo- nych, operującego w prowincji Kandahar; wała 10 takich zespołów9 oraz zapewniła — wydzieleniu części kadry oficerskiej do pełną obsadę centrum szkolenia (Trening dowództw oraz zespołów odbudowy prowin- Center – TC) policji afgańskiej w Ghazni cji (Provincial Reconstruction Team – PRT) i Rushmore. Ponadto w ramach Europejskich w różnych rejonach kraju; Sił Żandarmerii (European Gendarmerie — uzbrojeniu kontyngentu w nowo zaku- Forces – EGF) polscy żandarmi pełnili służ- pione KTO Rosomak (początkowo 24 egz.). bę jako specjaliści w centrach szkolenia Na początku polski kontyngent był roz- w Adraskan i Mazar-e Sharif. mieszczony w południowo-wschodniej czę- Liczba żandarmów wykonujących zadania ści Afganistanu, w pobliżu granicy afgańsko- w Afganistanie zwiększała się z każdą zmianą -pakistańskiej. W 2008 roku Polska wzięła kontyngentu. W trakcie I zmiany PKW Afga- pełną odpowiedzialność za zapewnienie bez- nistan (kwiecień–październik 2007) 9 żołnie- pieczeństwa w prowincji Ghazni. Polska Gru- rzy żandarmerii pełniło służbę w Wydziale pa Zadaniowa (Task Force White Eagle) sta- Żandarmerii Wojskowej, a 12 – w IPMT. cjonowała w bazie Bagram pod Kabulem oraz Poszczególne elementy organizacyjne kon- w bazach prowincji Ghazni7. tyngentu były w tym czasie rozdzielone i sta- W następnych latach zwiększano liczeb- cjonowały w różnych prowincjach, za które ność kontyngentu (PKW ISAF). Jako wydzie- odpowiadali Amerykanie.

6 Znaczne wzmocnienie oznaczało zwiększenie liczebności kontyngentu maksymalnie do 1200 żołnierzy. Szerzej: Wikipedia – wolna encyklopedia. http://pl.wikipedia.org/wiki/Polski_Kontyngent_Wojskowy_w_Afganistanie [dostęp: 14.08.2012]. 7 Strona Stałego Przedstawicielstwa Rzeczypospolitej Polskiej przy NATO. http://www.brukselanato.pole-mb.net/?document=212 [dostęp: 9.08.2012 ] 8 Oficjalna strona PKW Afganistan. http://www.isaf.wp.mil.pl [dostęp: 10.08.2012]. 9 Samodzielnie sformowane przez Żandarmerię Wojskową zespoły doradczo-szkoleniowe funkcjonowały pod nazwą POMLT (Po- lice Operational Mentor and Liaison Team) i zastąpiły w polskiej strefie odpowiedzialności zespoły IPMT.

Kwartalnik Bellona 4/2012 110 Doświadczenia

Druga zmiana (październik 2007–kwiecień cząwszy od VII zmiany PKW, znacznie 2008) praktycznie nie różniła się od pierw- zwiększył się udział Żandarmerii Wojskowej szej. Stan etatowy Wydziału został zwiększo- w misji. Żandarmeria samodzielnie sformo- ny do 11 żołnierzy, a do zespołów IPMT wała 10 zespołów doradczo-szkoleniowych wydzielono 14 żandarmów. W trakcie III POMLT, a także element sztabowy w Polskich zmiany (kwiecień–październik 2008) limit Siłach Zadaniowych (PSZ) – zgrupowanie kontyngentu został zwiększony do 1500 sta- szkoleniowe ANSF, które zajmowało się ko- nowisk etatowych. Podczas III zmiany zapa- ordynowaniem szkolenia ANSF. Od VII zmia- dły także decyzje o utworzeniu polskiej stre- ny powiększono także Wydział Żandarmerii fy odpowiedzialności – prowadzeniu przez Wojskowej – do etatu dodano trzyosobową polski kontyngent samodzielnej działalności sekcję przewodników psów. operacyjnej w całej prowincji Ghazni. Obsa- Coraz większe ukierunkowanie misji na da etatowa Wydziału Żandarmerii Wojsko- stabilizowanie sytuacji w kraju, a tym samym wej pozostała bez zmian (11 żołnierzy), na- na szkolenie i kształtowanie afgańskiej poli- tomiast zwiększono do 20 liczbę żandarmów cji, znalazło wyraz w jeszcze większym za- w IPMT. Podczas IV zmiany PKW zwięk- angażowaniu Żandarmerii Wojskowej w proszono obsadę Wydziału do 13 żandarmów ces szkolenia policji. Od VIII zmiany PKW i zmieniono jego organizację – utworzono sek- żandarmeria zapewniała pełną obsadę cen- cje dochodzeniowo-śledcze Ghazni i Warrior. trum szkolenia policji w Ghazni i Rushmore Liczba żandarmów wydzielonych do IPMT w ramach misji szkoleniowej NTM-A. W ta- pozostała bez zmian (20 żołnierzy).Na potrze- kim wymiarze Żandarmeria Wojskowa była by V zmiany (kwiecień–październik 2009) zaangażowana w misję, z niewielkimi zmia- żandarmeria oprócz Wydziału Żandarmerii nami, aż do X zmiany kontyngentu. Wojskowej (13 żołnierzy) skierowała cztery osoby do międzynarodowej sekcji policji Działalność Wydziału wojskowej (International Military Police – Żandarmerii Wojskowej IMP10), która miała za zadanie zabezpieczenie lotniska w Kabulu w ramach tzw. grupy Z komórek organizacyjnych polskiego kon- KAIA (Kabul Afghanistan International Air- tyngentu wystawianych przez Żandarmerię port). Ponadto zwiększono liczbę żandarmów Wojskową zadania typowo policyjne w sto- skierowanych do dwóch zespołów IPMT sunku do polskich żołnierzy prowadzących (2 × 14 żołnierzy). Udział Żandarmerii Woj- działania w ramach misji wykonywał Wydział skowej w operacji nieznaczne zwiększył się Żandarmerii Wojskowej PKW. w trakcie VI zmiany (październik 2009–kwie- Wydział ten, będący narodowym elementem cień 2010). Gdy w kwietniu 2009 roku so- wsparcia policyjnego, wykonywał zadania na jusz podjął decyzję o utworzeniu w ramach podstawie ustawy o Żandarmerii Wojskowej ISAF misji szkoleniowej (NATO Training i wojskowych organach porządkowych. Funk- Mission-Afghanistan – NTM-A), mającej na cjonował na zasadzie stałego dostępu i goto- celu przyspieszenie tworzenia samodzielnych wości do działania, bez ustalonego systemu sił ANSF, tj. afgańskiej armii (ANA11) i poli- dyżurów i służb. Wydział bezpośrednio pod- cji (ANP12), oraz zapewnienie sprawnego legał dowódcy PKW i wykonywał zadania koordynowania działań szkoleniowych wy- zgodnie z zakresem kompetencyjnym okre- konywanych w Afganistanie, Żandarmeria ślonym w takich aktach prawnych, jak: plan Wojskowa utworzyła prawie w całości zespo- udziału X zmiany PKW Afganistan, rozkaz ły mentorskie IPMT (2 × 22 żołnierzy). Po- organizacyjny X zmiany PKW Afganistan

10 W składzie IMP było 14 żołnierzy, w tym czterech z Żandarmerii Wojskowej (dowódca sekcji, inspektor oraz dwóch przewodni- ków psów), pięciu – z Belgii, czterech – z Grecji oraz jeden – z Macedonii (dane Komendy Głównej Żandarmerii Wojskowej). 11 ANA (Afghan National Army) – Siły Zbrojne Afganistanu. 12 ANP (Afghan National Police) – Policja Narodowa Afganistanu.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Doświadczenia 111 oraz SOP13 Wydziału Żandarmerii Wojskowej — zapewnianie przestrzegania dyscypliny X zmiany PKW Afganistan. wojskowej; Według założeń organizacyjnych i doku- — ochranianie porządku publicznego na mentów normatywnych funkcję dowodzenia terenach i w obiektach jednostek wojskowych pozaoperacyjnego oraz kontroli merytorycz- oraz w miejscach publicznych; nej prowadzonej działalności pełni komen- — ochranianie życia i zdrowia ludzi oraz dant główny Żandarmerii Wojskowej14. mienia wojskowego przed zamachami naru- Wydział Żandarmerii Wojskowej miał na- szającymi te dobra; stępującą strukturę organizacyjną: — wykrywanie przestępstw i wykroczeń, — szef Wydziału w tym skarbowych, popełnionych przez oso- — zastępca szefa Wydziału; by, o których mowa w art. 3 ust. 2, ujawnia- — starszy inspektor dochodzeniowo-śled- nie i ściganie ich sprawców, a także ujawnia- czy z siedzibą w Bagram (BAF15); nie i zabezpieczanie dowodów tych prze- — sekcja Żandarmerii Wojskowej Ghazni stępstw oraz wykroczeń; (FOB16 Ghazni); — zapobieganie popełnianiu przestępstw — sekcja przewodników psów (od VII i wykroczeń przez osoby, o których mowa zmiany PKW); w art. 3 ust. 2, oraz innym zjawiskom patolo- — sekcja Żandarmerii Wojskowej Warrior gicznym w siłach zbrojnych, zwłaszcza alko- (FOB Warrior). holizmowi i narkomanii; Wydział Żandarmerii Wojskowej miał sie- — współdziałanie z polskimi oraz zagra- dzibę przy dowództwie PKW w Ghazni, nicznymi organami i służbami właściwymi a jego elementy były rozlokowane we wszyst- w sprawach bezpieczeństwa i porządku pu- kich bazach, w których stacjonowali polscy blicznego oraz policjami wojskowymi; żołnierze. Żandarmi z Wydziału Żandarme- — wykonywanie innych zadań określo- rii Wojskowej stacjonujący na co dzień nych w odrębnych przepisach17. w Ghazni, Warrior i Bagram byli w stałej Zgodnie z art. 5 ust. 2 ustawy Żandarmeria gotowości do działania również poza bazą. Wojskowa ma prawo do wykonywania zadań W przypadku konieczności wykonania czyn- należących do jej zakresu działania również ności procesowych bądź profilaktycznych poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej uczestniczyli w patrolach i współdziałali w stosunku do żołnierzy polskich oraz – z jednostkami operacyjnymi. w przypadkach określonych w art. 3 ust. 2 Wydział Żandarmerii Wojskowej PKW pkt 5 – w stosunku do polskich pracowników Afganistan działał na zasadach określonych zatrudnionych za granicą w polskich jednost- w głównych aktach normatywnych: ustawie kach wojskowych i w polskich przedstawi- o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych or- cielstwach wojskowych, chyba że umowa ganach porządkowych, kodeksie postępowa- międzynarodowa stanowi inaczej. nia karnego, planie udziału PKW Afganistan Zakres obowiązków Wydziału Żandarme- w operacji ISAF, rozkazach organizacyjnych rii Wojskowej PKW był opracowywany pod- dowódcy PKW Afganistan oraz tzw. standar- czas każdej zmiany kontyngentu na podsta- dowych procedurach operacyjnych Wydzia- wie ustawowych zadań, planu udziału PKW łu Żandarmerii Wojskowej. Z ustawy o Żan- Afganistan w operacji ISAF oraz sprawoz- darmerii Wojskowej i wojskowych organach dań z poprzednich zmian i dostosowywany porządkowych wynikały następujące zadania: do warunków misji. Do najważniejszych za-

13 SOP (Standard Operating Procedure) – standardowe procedury operacyjne. 14 Podstawa: Organizacja i ogólne zasady działania Żandarmerii Wojskowej Polskiego Kontyngentu Wojskowego w Islamskiej Republice Afganistanu. Załącznik do Planu udziału PKW Afganistan w misji ISAF. Komenda Główna Żandarmerii Wojskowej. 15 BAF (Bagram Airfield) – lotnisko w Bagram. 16 FOB (Forward Operating Base) – wysunięta baza operacyjna. 17 Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 roku o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych. DzU 2001.123.1353 ze zm.

Kwartalnik Bellona 4/2012 112 Doświadczenia dań Wydziału wynikających z zakresu obo- darmerii Wojskowej był bezpośrednio pod- wiązków należało: porządkowany dowódcy Polskiego Kontyn- — wszczynanie i prowadzenie dochodzeń gentu Wojskowego. Należy jednak podkre- oraz prowadzenie śledztw zleconych przez ślić, że Wydział Żandarmerii Wojskowej był prokuratora PKW; elementem wyodrębnionym z komponentu — przesłuchiwanie świadków i podejrza- Polskich Sił Zadaniowych i wykonywał swo- nych; je ustawowe zadania w stosunku do wszyst- — prowadzenie oględzin osób, miejsc kich członków polskiego kontyngentu. Na i rzeczy; podstawie art. 663 kodeksu postępowania — przeszukiwanie osób i pomieszczeń, karnego18 Żandarmeria Wojskowa pełniła pojazdów oraz bagaży; funkcje podobne do funkcji policji – wyko- — wykonywanie tzw. pomocy prawnych nywała w rejonie misji czynności procesowe oraz czynności urzędowych na potrzeby kra- pod nadzorem prokuratora PKW.19 jowych jednostek organizacyjnych Żandar- Ogólnie zadania Wydziału Żandarmerii merii Wojskowej i prokuratur wojskowych; Wojskowej obejmowały trzy sfery działania: — przekazywanie właściwym jednostkom — prewencyjne i dochodzeniowo-śledcze organizacyjnym prokuratur, za pośrednic- zabezpieczenie działań PKW; twem prokuratora PKW, materiałów prowa- — podejmowanie działań profilaktycz- dzonych spraw; nych w zakresie przeciwdziałania popełnia- — wykonywanie czynności patrolowych niu przestępstw i wykroczeń oraz przewinień na terenie baz; dyscyplinarnych, narkomanii i spożywaniu — prowadzenie czynności profilaktycz- alkoholu, a także sprawowanie nadzoru nad nych według miesięcznych planów czynno- bronią, środkami walki i wyposażeniem; ści profilaktycznych oraz doraźnie w zależ- — wsparcie dowódcy PKW w utrzymywa- ności od potrzeb; niu dyscypliny w kontyngencie. — przedstawianie dowódcy PKW bieżą- cych informacji o wszczętych postępowa- Działalność dochodzeniowo- niach przygotowawczych wobec podległych -śledcza i prewencyjna mu żołnierzy, o przedstawieniu im zarzutów, sposobie zakończenia tego rodzaju spraw, Podstawowym zadaniem Wydziału Żandar- a także o liczbie ujawnionych przestępstw merii Wojskowej było prowadzenie działal- i wykroczeń oraz kategorii naruszeń prawa; ności dochodzeniowej, czyli postępowań — wnioskowanie do dowódcy PKW przygotowawczych (śledztw, dochodzeń o wszczęcie postępowań dyscyplinarnych wo- i postępowań sprawdzających) pod nadzorem bec żołnierzy sprawców wykroczeń; prokuratora PKW oraz sporządzanie pomo- — informowanie na bieżąco dowódcy cy prawnych dla jednostek prowadzących PKW o stwierdzonych okolicznościach sprzy- postępowania przygotowawcze w kraju. jających popełnianiu przestępstw, wykroczeń W ramach prowadzonych postępowań wy- oraz naruszeń dyscypliny wojskowej; konywano liczne czynności procesowe, nie- Usytuowanie Wydziału Żandarmerii Woj- kiedy w trudnych warunkach. Do najważniej- skowej w PKW zostało określone w planie szych czynności należały oględziny miejsc udziału PKW Afganistan w operacji Między- takich zdarzeń, jak atak na patrol czy konwój narodowych Sił Wsparcia Bezpieczeństwa z ofiarami wśród polskich żołnierzy. Czyn- oraz w etacie PKW. Ze względu na specyfikę ności te wymagały sprawnego działania bez- podejmowanych działań szef Wydziału Żan- pośrednio na miejscu zdarzenia, często

18 W sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych uprawnienia i obowiązki procesowe Policji dotyczą także Żandar- merii Wojskowej. Art.663 Ustawy z dnia 6 czerwca 1997 roku „Kodeks postępowania karnego”. DzU 1997 nr 89, poz.555 ze zm. 19 Podstawa: Organizacja i ogólne zasady działania Żandarmerii Wojskowej Polskiego Kontyngentu Wojskowego…, op.cit.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Doświadczenia 113 w warunkach bezpośredniego zagrożenia. mach działalności dochodzeniowo-śledczej Wiązały się z dużą odpowiedzialnością, po- należało również wykonywanie czynności nieważ od właściwego zebrania i zabezpie- zleconych przez prokuratora PKW w sytu- czenia śladów oraz dowodów na miejscu zda- acjach, gdy w wyniku użycia broni przez pol- rzenia zależało późniejsze zidentyfikowanie skich żołnierzy zostali ranni lub ponieśli sprawcy i udowodnienie mu winy. śmierć obywatele Afganistanu. Ślady i dowody zabezpieczone w miejscach Kwestia użycia broni przez żołnierzy peł- zdarzeń, których ofiarami byli polscy żołnie- niących służbę poza granicami kraju (w tym rze, przesyłano do amerykańskiego laborato- wypadku w Afganistanie) została uregulo- rium kryminalistycznego w Bagram, działa- wana w październiku 2010 roku. Wówczas jącego w ramach sił koalicyjnych. W labora- znowelizowano dwie ustawy: z 21 listopada torium tym od VI zmiany PKW służbę pełnił 1967 roku o powszechnym obowiązku obro- technik kryminalistyki ze składu Wydziału ny Rzeczypospolitej Polskiej oraz z 17 grud- Żandarmerii Wojskowej. Zajmował się wszel- nia 1998 roku o zasadach użycia lub pobytu kimi zdarzeniami, jakie zaistniały w polskiej Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej strefie odpowiedzialności. Do niego trafiały poza granicami państwa (DzU 2010 nr 240, wszystkie zabezpieczone ślady z miejsc zda- poz. 1601). Znowelizowane te akty prawne rzeń. Za pomocą nowoczesnych metod po- weszły w życie 5 stycznia 2011 roku. dejmowane były próby ujawnienia śladów Misja afgańska wpłynęła na zmianę sta- biologicznych lub śladów linii papilarnych nowiska polityków w sprawie zasad użycia potencjalnego sprawcy. siły. Bezpośrednio przyczyniła się do tego Od VII zmiany kontyngentu dodatkowym sprawa ostrzelania przez naszych żołnierzy zadaniem techników kryminalistyki sekcji wioski Nangar Khel w 2007 roku. Mimo że dochodzeniowo-śledczych w Ghazni i War- już w czasie pierwszych zmian polskiego rior była praca w zespołach WIT (Weapons kontyngentu w Iraku wojskowi prawnicy Intelligence Team). Zajmowały się one głów- zwracali uwagę na konieczność umocowa- nie zabezpieczaniem i analizowaniem śladów nia zasad użycia siły (Rules of Engagement oraz dowodów pozostałych po wybuchach – RoE) w ustawie, to do grudnia 2010 roku min pułapek – improwizowanych urządzeń podstawą do zastosowania tychże zasad były wybuchowych (Improvised Explosive Devi- ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz ce – IED). Technicy kryminalistyki natomiast akty wydane przez organy organizacji mię- mieli za zadanie właściwie zabezpieczyć dzynarodowych, którym jednostki wojsko- ślady znalezione na miejscu zdarzenia, tak by we zostały podporządkowane na czas ope- można je było przesłać do dalszej analizy do racji20. Nowelizacja ustawy o zasadach uży- laboratorium. cia sił zbrojnych daje żołnierzom poczucie Z pozoru zwykłe czynności procesowe nie prawnego bezpieczeństwa w sytuacjach, zawsze należały do łatwych i bezpiecznych. w których muszą zastosować przemoc w celu Często trzeba było przesłuchiwać lokalną lud- innym niż samoobrona. Ustawa nie zwalnia ność, funkcjonariuszy ANSF, a nawet osoby jednak żołnierzy z dbałości o legalność uży- osadzone w więzieniu. Oznaczało to koniecz- cia siły21. ność przemieszczenia się do określonego Zmienione polskie przepisy dotyczące miejsca, np. do siedziby miejscowych władz, możliwości bezpośredniego użycia siły przez policji, wojska czy miejscowego więzienia, żołnierzy stanowią także podstawę do two- co z kolei wiązało się z zagrożeniem. Do za- rzenia Rules of Engagement na potrzeby po- dań Wydziału Żandarmerii Wojskowej w ra- szczególnych misji. Rules of Engagement –

20 M. Kowalska-Sendek, A. Goławski, B. Politowski: Co Afganistan dał polskiej armii. http://konflikty.wp.pl/kat,1020223,page,4,title,Co-Afganistan-dal-polskiej-armii,wid,14429280,wiadomosc.html [dostęp:10.08.2012]. 21 Ibidem.

Kwartalnik Bellona 4/2012 114 Doświadczenia to procedury stosowania siły, do użycia broni kiwanie utraconego mienia PKW, w tym rów- włącznie, będące jednym z podstawowych nież uzbrojenia. Z praktyki wynika, że pod- dokumentów opracowywanych dla każdej czas takich działań najważniejsze są pierw- operacji pokojowej22. RoE określają także sze 24 godziny po stwierdzeniu utraty mie- sposób dokumentowania faktu zastosowania nia. Specyfika działań poszukiwawczych broni bądź środków przymusu bezpośrednie- wymaga, żeby w tym czasie czynności były go i meldowania o nim. wykonywane intensywnie i sprawnie. Właśnie Na podstawie delegacji ustawowej zawar- w taki sposób działano w trakcie X zmiany tej w art. 7c ustawy z 17 grudnia 1998 roku PKW, gdy prowadzono poszukiwania pisto- o zasadach użycia siły lub pobytu sił zbroj- letu sygnałowego kalibru 26 mm, który zo- nych poza granicami państwa (DzU nr 162 stał skradziony polskiemu żołnierzowi pod- poz. 1117 ze zm.) w resorcie obrony narodo- czas służby ochronnej. Pierwsze czynności wej opracowano oraz wprowadzono do użyt- polegały na zawiadomieniu wszystkich służb ku zarządzenia ministra obrony narodowej mogących pomóc w ustaleniu sprawcy i oko- regulujące zasady użycia siły dla każdego liczności utraty broni. Następnie przystąpio- z polskich kontyngentów wojskowych skie- no do ustalania okoliczności zdarzenia i prze- rowanych na podstawie postanowień prezy- szukań typowanych miejsc. Wzmocniono denta Rzeczypospolitej Polskiej do udziału ochronę bazy i kontrolę na punkcie przeszu- w misjach poza granicami państwa. W odnie- kań. Szczegółowe ustalenia dały podstawę do sieniu do misji w Afganistanie jest to zarzą- przeszukania określonego miejsca z wykorzy- dzenie nr Z-5/MON ministra obrony narodo- staniem psa do wykrywania materiałów wy- wej z 29 marca 2011 roku w sprawie użycia buchowych. Po upływie 24 godzin od zgło- środków przymusu bezpośredniego, broni szenia ustalono sprawcę (pracownika afgań- i innego uzbrojenia, a także sposobu i trybu skiego) i odnaleziono skradzioną broń (była dokumentowania oraz meldowania o ich za- ukryta w zakamarku pod jednym z budynków stosowaniu przez żołnierzy Polskiego Kon- zamieszkałych przez afgańskich pracowni- tyngentu Wojskowego w Islamskiej Republi- ków). ce Afganistanu; W ramach czynności prewencyjnych Na podstawie tego zarządzenia ministra i wspierania dowódcy PKW w zakresie For- obrony narodowej w sytuacjach wątpliwych, ce Protection Żandarmeria Wojskowa: zwłaszcza gdy użycie broni skutkowało zra- — cyklicznie sprawdzała prawidłowość nieniem osoby lub pozbawieniem jej życia, pełnienia służb ochronnych na bramie i wie- Żandarmeria Wojskowa wykonywała określo- żach przez żołnierzy PKW oraz lokalnych ne czynności pod nadzorem prokuratora pracowników służb ochronnych (KBSS23); PKW w celu wyjaśnienia wszelkich okolicz- — kontrolowała przepustki i uprawnienia ności zdarzenia. Podstawową zasadą obowią- lokalnych pracowników baz; zującą w takich sytuacjach była zasada — okresowo sprawdzała miejsca zakwa- domniemania niewinności. Zważywszy na terowania lokalnych (afgańskich) pracowni- okoliczności, wszelkie czynności były wyko- ków baz oraz bazaru i sklepów wewnątrz baz nywane w taki sposób, by jak najmniej za- pod kątem posiadania zabronionych substan- kłócały działania operacyjne prowadzone cji i przedmiotów (narkotyków, broni itp.). przez żołnierzy kontyngentu. W trakcie działań kilkanaście razy znalezio- Ważnym elementem działalności Wydzia- no narkotyki, a kilka razy psy ujawniły śla- łu Żandarmerii Wojskowej w ramach czyn- dowe zapachy materiałów wybuchowych. ności dochodzeniowo-śledczych było poszu- Osoby, u których znaleziono zabronione

22 Ibidem. 23 KBSS (Kabul Balkh Safety and Security) – afgańska firma ochroniarska z siedzibą w Kabulu, wspomagająca m.in. ochronę baz wojskowych. Vide: oficjalna strona internetowa firmy. http://www.kbss.af [dostęp:16.08.2012].

Kwartalnik Bellona 4/2012 Doświadczenia 115 substancje, zostały przekazane według właści- dować w bazie zamroczony narkotykami fa- wości US MP (United States Military Police) natyk, było nader oczywiste. Że było to real- w celu wykonywania dalszych czynności. ne zagrożenie, świadczy fakt wykrycia tylko w ramach X zmiany PKW aż 12 przypadków Działania profilaktyczne posiadania substancji narkotycznych przez afgańskich pracowników baz25. W ramach działalności profilaktycznej Właściwe wykonywanie zadań w kontyn- Wydział Żandarmerii Wojskowej przeprowa- gencie w dużej mierze zależało od współdzia- dzał z żołnierzami kontyngentu spotkania, łania z elementami policji wojskowej wojsk podczas których omawiano zasady odpowie- sojuszniczych. Od VIII zmiany PKW w FOB dzialności za popełnione przestępstwa i wy- Ghazni stacjonował element (sekcja) amery- kroczenia, zasady odpowiedzialności za utratę kańskiej Military Police. Żołnierze Żandar- mienia wojskowego (broni, amunicji, środ- merii Wojskowej PKW wspólnie z żołnierza- ków walki), a w okresie rotacji – zakres pra- mi US MP prowadzili patrole, podczas któ- wa celnego i zasady odpowiedzialności za rych podejmowane były działania wobec przewożenie przedmiotów, których posiada- żołnierzy polskich, amerykańskich i obywa- nie jest w Polsce zabronione. Średnio w cza- teli Islamskiej Republiki Afganistanu przeby- sie jednej zmiany kontyngentu wykonywano wających w bazie. Wspólnie przeprowadza- kilkaset czynności profilaktycznych24. no interwencje w sytuacjach zagrożenia bez- Ważnym elementem Wydziału Żandarme- pieczeństwa w bazie26 czy poszukiwania rii Wojskowej w Afganistanie była sekcja uzbrojenia i mienia wojskowego zarówno przewodników psów. W jej składzie utrzy- polskiego, jak i amerykańskiego. Żołnierze mywano dwa psy do nawęszania zapachów Żandarmerii Wojskowej i żołnierze US MP materiałów wybuchowych oraz jednego psa w trosce o bezpieczeństwo mieszkańców baz do nawęszania zapachów narkotyków. Psy przeprowadzali kontrole prędkości jazdy po- Żandarmerii Wojskowej pełniły służbę w ra- jazdów wewnątrz bazy oraz prowadzili szko- mach polskiego kontyngentu od VII zmiany. lenia specjalistyczne. Zasadniczym zadaniem psów wyszkolonych Reasumując, Wydział Żandarmerii Wojsko- do poszukiwania materiałów wybuchowych wej w Afganistanie stanowił istotny element były działania ochronne w ramach Force Pro- Polskiego Kontyngentu Wojskowego. Wyko- tection, tj. codzienne pełnienie służby na bra- nywał zadania specjalistyczne, policyjne mie wjazdowej do bazy i sprawdzanie pojaz- i procesowe o różnym stopniu trudności i za- dów wjeżdżających do bazy pod kątem wy- wiłości. Liczba zdarzeń, do jakich dochodzi- stępowania materiałów niebezpiecznych. ło podczas jednej zmiany, niekiedy była więk- Ponieważ były to specjalne psy Żandarmerii sza niż liczba zdarzeń zaistniałych w prze- Wojskowej, a ich przewodnicy byli doświad- ciętnej jednostce żandarmerii w kraju. czonymi żołnierzami żandarmerii, często Stresująca świadomość ciągłego zagrożenia, wykonywali także zadania typowo policyjne, trudne warunki pogodowe (latem gorąco, tzn. brali udział w poszukiwaniach utracone- zimą zimno) i dyspozycyjność – to czynniki, go mienia. Z kolei pies wytrenowany w po- które istotnie wpływały na wykonywanie za- szukiwaniu narkotyków wykonywał zadania dań. Nie sposób jednak nie docenić doświad- z zakresu profilaktyki antynarkotykowej czenia zawodowego, jakie żołnierze żandar- wśród żołnierzy polskich i amerykańskich merii zdobyli w trakcie misji. Chodzi nie tyl- oraz, co najważniejsze, wśród pracowników ko o różnorodność zadań dochodzeniowych afgańskich. Zagrożenie, jakie mógłby spowo- i prewencyjnych, lecz także o ich liczbę.

24 Dane statystyczne Komendy Głównej Żandarmerii Wojskowej. 25 Ibidem. 26 Z danych statystycznych Komendy Głównej Żandarmerii Wojskowej wynika, że w ramach X zmiany PKW dwukrotnie ujawniono wewnątrz bazy ładunki wybuchowe niewiadomego pochodzenia.

Kwartalnik Bellona 4/2012 116 Doświadczenia

Działalność zespołów POMLT skich Narodowych Sił Bezpieczeństwa. Ty- powy zespół, składający się ze szkoleniow- Aby przyspieszyć tworzenie afgańskiej ar- ców i sekcji ochrony, liczy około 40 żołnie- mii i policji oraz zapewnić sprawne koordy- rzy i jest wyposażony w cztery–sześć pojaz- nowanie działań szkoleniowych w Afganista- dów typu MRAP29 lub transporter Rosomak. nie, w kwietniu 2009 roku NATO podjęło Zespoły doradczo-szkoleniowe składały się decyzję o utworzeniu w ramach ISAF misji z dwóch elementów – zespołu mentorów szkoleniowej. W szkolenie ANSF, szczegól- i grupy ochrony. Zespoły mentorów miały za nie armii i policji, zaangażowały się również zadanie wspierać i doradzać afgańskim poli- Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej. Po- cjantom (wśród mentorów oprócz żandarmów wstały Operacyjne Zespoły Doradczo- znajdowali się cywilni specjaliści – najczę- Łącznikowe (Operational Mentor and Liaison ściej żołnierze i policjanci), a grupa ochrony Teams – OMLT) do szkolenia armii afgań- zabezpieczała zespół mentorów podczas wy- skiej i Wielonarodowe Zespoły Doradcze konywania zadań. Zadania ochronne pełnili Policji (International Police Mentoring Teams głównie żandarmi z oddziałów specjalnych – IMPT), których zadaniem było wspieranie Żandarmerii Wojskowej. afgańskich sił policyjnych. Ciężar szkolenia, POMLT-y wykonywały takie zadania, jak: doradzania i wspierania afgańskiej policji — wspieranie afgańskiej policji i doradza- spoczął głównie na Żandarmerii Wojskowej. nie jej w prowadzeniu bieżących działań po- Początkowo żandarmi wykonywali zadania licyjnych na obszarze dystryktu; szkoleniowe wspólnie z żołnierzami amery- — utrzymywanie funkcji łącznikowej mię- kańskimi27, ale od VII zmiany PKW Afgani- dzy siłami ISAF a afgańskimi strukturami stan już samodzielnie odpowiadali za proces dowodzenia; tworzenia ANP. — wspieranie w koordynowaniu planowa- Był to przełomowy moment dla losów nia działań z innymi jednostkami policji afgańskiej operacji w naszej strefie. POMLT-y afgańskiej; prowadziły działania poza terenem bazy na — wspieranie w planowaniu operacji bez- całym obszarze podległej prowincji. Od ja- pieczeństwa sił ISAF na obszarze dystryktu; kości ich pracy zależał poziom wyszkolenia — doradzanie w sprawach dotyczących i samodzielności policji afgańskiej, a tym sa- planowania, udziału oraz systemu meldunko- mym stan jej przygotowania do przejęcia wego podczas wszelkiego rodzaju działań sił odpowiedzialności za swój kraj. ISAF (wspólnych z ANP); Siły policyjne obecnie funkcjonują na — wspieranie w planowaniu i prowadze- wszystkich szczeblach organizacji terytorial- niu gospodarki materiałowej oraz działań zanej Afganistanu, czyli w dystryktach, prowin- bezpieczenia logistycznego; cjach i regionach, i podlegają tylko i wyłącz- — koordynowanie wsparcia logistyczne- nie afgańskiemu ministerstwu spraw wego prowadzonego przez amerykańskie zespo- wnętrznych, a w szerszym aspekcie – ły wsparcia logistycznego; Rządowi Islamskiej Republiki Afganistanu — sporządzanie dokumentacji, raportów (GIRoA28). i meldunków w określonych przez ISAF sys- Podstawowym zadaniem POMLT-ów było temach30. zwiększenie bezpieczeństwa w podległej pro- Zespoły doradczo-szkoleniowe były roz- wincji dzięki doskonaleniu umiejętności mieszczone w jednostkach terenowych na i efektywności operacyjnej członków Afgań- różnym poziomie (w dystryktach, prowin-

27 Od I do VI zmiany w ramach IPMT. 28 GIRoA (Government of the Islamic Republic of Afghanistan) – Rząd Islamskiej Republiki Afganistanu. 29 MRAP (Mine Resistant Ambush Protected) – rodzina wojskowych pojazdów opancerzonych o zwiększonej odporności na miny i ataki z zasadzki. http://www.isaf.wp.mil.pl/plik/file/uzbrojenie_rp/... [dostęp: 14.08.2012]. 30 Podstawa: Organizacja i ogólne zasady działania Żandarmerii Wojskowej Polskiego Kontyngentu Wojskowego…, op.cit.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Doświadczenia 117 cjach i regionach)31 i wspomagały ANP. Po- pieczeństwa a siłami operacji, tym samym moc ta była rozumiana szeroko i obejmowa- zapewniały wsparcie afgańskim siłom bezpie- ła wspomaganie logistyczne, mentorowanie, czeństwa i zarazem umożliwiały im wspólne a także wspólne działania policyjne, takie jak działanie z siłami ISAF, między innymi patrolowanie (piesze lub na pojazdach) czy w zespołach wykrywania improwizowanych działania na tymczasowych posterunkach urządzeń wybuchowych, zespołach zabezpie- kontrolnych, tzw checkpointach. Głównym czenia medycznego czy wysuniętego rozpo- celem POMLT-ów było doprowadzenie do znania32. zwiększenia poziomu indywidualnego i ze- W procesie szkolenia prowadzonym przez społowego wyszkolenia policjantów. zespoły POMLT okazało, że szkolenie afgań- Ze względu na wysoki stopień zaawanso- skich policjantów będzie nastręczało wiele wania procesu szkolenia w ramach NTM-A trudności. Oprócz kłopotów typowo szkole- konieczne stało się rozmieszczenia persone- niowych problemem była bowiem wiarygod- lu zespołów POMLT w jednostkach ANP, by ność Afgańczyków. Podejrzewano, że część – w razie potrzeby – zespoły te żyły i działały szkolonych współpracuje z talibami, a może razem ze swoimi afgańskimi odpowiednika- nawet została przez nich skierowana na szko- mi. Miało to sprzyjać zyskaniu wzajemnego lenie. Istniały obawy, że szkoląc się, prowadzą zaufania, co było niezbędne do prawidłowe- oni rozpoznanie wojsk koalicyjnych. Ponad- go funkcjonowania POMLT-ów. Dzielenie się to należało liczyć się z tym, że niektórzy już doświadczeniem miało istotne znaczenie dla jako wyszkoleni policjanci przejdą w przy- efektywnego doradztwa. Bez wzajemnego szłości na stronę przeciwną. porozumienia żołnierze NATO mogli być Problemem Afganistanu była i jest korup- narażeni na duże ryzyko. POMLT-y utrzymy- cja. Dotyczy ona wszystkich sfer społecznych, wały łączność między lokalnymi siłami bez- z wojskiem i policją włącznie. Zespoły

Usytuowanie zespołu POMLT w operacji ISAF ÓZródło: P. Pacek: Operacyjne Zespoły..., op.cit., s. 28.

31 Jeden zespół POMLT działał na poziomie prowincji i był odpowiedzialny za HQ ANP Ghazni, pozostałe zespoły funkcjonowały na poziomie dystryktów i brały odpowiedzialność za jednostki policji na poziomie dystryktów. 32 P. Pacek: Operacyjne Zespoły Doradczo-Łącznikowe ds. Policji. „Biuletyn Żandarmerii Wojskowej” 2010 nr 4.

Kwartalnik Bellona 4/2012 118 Doświadczenia

POMLT musiały więc z jednej strony przy- cjonowało z wykorzystaniem własnego zaple- gotowywać afgańskich policjantów do walki cza gastronomicznego i sanitarnego. Ponad- z korupcją, z drugiej zaś eliminować to zja- to miało – w ramach jednego kompleksu – wisko w samych szeregach policyjnych33. budynki z zakwaterowaniem dla personelu Szkolenie afgańskich policjantów w małym i studentów afgańskich, a także sale wykła- stopniu przypominało typowe działania edu- dowe, strzelnicę, siłownię oraz elementy zur- kacyjne. Odbywało się za pośrednictwem tłu- banizowanego obiektu szkoleniowego. Było maczy, co utrudniało przekazywanie wiedzy. to jedyne centrum w prowincji, które istniało Potencjalni policjanci zaś byli niewyeduko- wewnątrz bazy sił koalicyjnych. Placówka wani i trzeba ich było uczyć od podstaw, od mogła jednorazowo szkolić nawet 250 stu- policyjnego zachowania się po prowadzenie dentów. spraw karnych czy działań kryminalistycz- Liczbę szkoleń w ciągu roku określała Mi- nych. sja Szkoleniowa (NTM-A) NATO-Afgani- stan w porozumieniu ze stroną afgańską, Działalność którą reprezentowało naczelne dowództwo centrum szkolenia odpowiedzialne za szkolenie (Afghan Na- policji afgańskiej tional Training General Command). Przygo- towywało ono plan szkoleń na poszczegól- W ramach misji szkoleniowej NTM-A, któ- nych kursach w zależności od potrzeb eta- ra miała przyspieszyć tempo tworzenia i szko- towych komend i posterunków policji lenia afgańskiej armii i policji oraz zapewnić w całym kraju. sprawne koordynowanie działań szkolenio- Od VIII zmiany PKW szkolenie w centrum wych w Afganistanie, siły NATO zaangażo- prowadziło 36 afgańskich instruktorów przy wały się w proces przygotowania kadr w spe- wsparciu merytorycznym 15 mentorów – cjalnie utworzonych centrach i ośrodkach doradców z Żandarmerii Wojskowej. szkoleniowych. Pozwalały one na intensyw- W centrum szkolenia policji afgańskiej były ne szkolenie afgańskich żołnierzy i policjan- prowadzone dwojakiego rodzaju kursy: pod- tów, którzy w przyszłości mieli wziąć pełną stawowy (8-tygodniowy) i podoficerski odpowiedzialność za swój kraj. (14-tygodniowy)34. W kursie podstawowym Szkoleniem, wsparciem i doradzaniem uczestniczyli kandydaci zupełnie nieprzygo- policjantom już pełniącym służbę na poste- towani i niemający żadnego doświadczenia, runkach zajmowali się żandarmi z zespołów zakwalifikowani przez lokalne władze do doradczo-szkoleniowych. Natomiast w cen- służby w policji. Byli oni szkoleni przez trach szkolenia (TC) polscy żandarmi po- afgańskich instruktorów przy wsparciu pol- magali afgańskim instruktorom właściwie skich żandarmów mentorów. Program kursu przygotować do policyjnej służby kandyda- podstawowego obejmował szkolenie ogólne tów na policjantów. Żandarmi od VIII zmia- i specjalistyczne. Szkolenie specjalistyczne ny PKW przejęli pełną odpowiedzialność za polegało na kształtowaniu typowo policyj- szkolenie Afgańczyków w TC Ghazni i Ru- nych umiejętności z zakresu teorii i praktyki shmore. prowadzenia działań policyjnych oraz ćwi- Centrum treningowe dla afgańskiej policji czeń praktycznych i strzelania. Obejmowało w Ghazni istniało pod polskim dowództwem naukę posługiwania się sprzętem policyjnym, od początku 2011 roku. Chociaż znajdowało zaznajamianie się z technikami operacyjny- się w bazie Ghazni, praktycznie stanowiło mi, zasadami patrolowania, konwojowania, autonomiczny, wyodrębniony terytorialnie przeszukiwania osób, pojazdów i zabudowań, i całkowicie samowystarczalny obiekt. Funk- walki z tłumem, organizowania tymczaso-

33 B. Pacek: Żandarmeria Wojskowa w operacji ISAF Afganistan. Materiał na prawach rękopisu. Warszawa 2012. 34 Oficjalna strona internetowa Misji Szkoleniowej NATO NTM-A. http://www.ntm-a.com [dostęp: 11.08.2012].

Kwartalnik Bellona 4/2012 Doświadczenia 119 wych posterunków (checkpointów), a także Zakończenie udzielanie pierwszej pomocy przedmedycznej w czasie działań bojowych35. W ramach Zaangażowanie polskiej żandarmerii szkolenia ogólnego kursantów uczono czyta- w operację w Afganistanie dotyczyło różnych nia, pisania, podstaw matematyki, zaznaja- dziedzin i wyraziło się w działalności specja- miano ich z regulaminami, a nawet zasadami listycznego Wydziału Żandarmerii Wojsko- higieny. Szkolenie specjalistyczne prowadzo- wej, zespołów POMLT, komórek sztabowych no w dwóch etapach – cyklu wykładów teo- oraz centrum szkolenia policji afgańskiej. retycznych oraz ćwiczeń praktycznych. Na- Taki zakres uczestnictwa wskazuje na duże cisk kładziono zwłaszcza na znajomość kon- możliwości współczesnej żandarmerii, która stytucji i praw człowieka, wskazywano nie musi być kojarzona jedynie z inspekto- również różnice między prawem karnym rem ruchu drogowego kontrolującym wojsko- a zakazami religijnymi. Każdy kurs kończył we pojazdy. Ponadto Żandarmeria Wojsko- się promocją oraz złożeniem ślubowania wier- wa wykazała się umiejętnością wykonywa- ności i ochrony bezpieczeństwa obywateli, nia zadań nowoczesnej armii i podejmowania a także państwa afgańskiego. wyzwań współczesności. Celem szkolenia, zważywszy na specyfikę Z analizy operacji w Afganistanie wynika, afgańskiego społeczeństwa – występowanie że stabilizowanie sytuacji w tym kraju w ko- silnych podziałów plemiennych, było uświa- lejnym etapie misji musi odbywać się z udzia- domienie kursantom poczucia wspólnoty na- łem policji wojskowej. Aby Afgańczycy mo- rodowej i jedności państwowości. gli przejąć władzę i wziąć odpowiedzialność Kursy podoficerskie organizowano dla kan- za swoje państwo, trzeba temu państwu stwo- dydatów na podoficerów policji. Na to szko- rzyć warunki do tego, by potrafiło ono samo- lenie kierowano funkcjonariuszy, którzy wy- dzielnie rozwiązywać problemy i było zdol- różniali się w codziennym wykonywaniu swo- ne do zagwarantowania bezpieczeństwo swoich obowiązków i zostali wyznaczeni do im mieszkańcom. Istotne znaczenie ma awansu na stopień podoficerski. Program przygotowanie lokalnej policji, która przej- szkolenia był podobny do programu szkole- mie większość zadań związanych z bezpie- nia podstawowego i obejmował głównie po- czeństwem i porządkiem publicznym. Dlate- głębianie wiedzy specjalistycznej, a także go w działalności Żandarmerii Wojskowej zaznajamianie z metodyką nauczania pod- zmieniono priorytety. Policyjno-wojskowe władnych oraz poznawanie zasad dowodze- zabezpieczenie własnych wojsk, choć istot- nia i kierowania podwładnymi. ne, ustępuje miejsca pracy szkoleniowej Po zakończeniu szkolenia słuchacze kursu z miejscową policją. Ze względu na zadania podstawowego obejmowali swoje pierwsze całej operacji działalność szkoleniowa staje stanowiska w posterunkach policji w prowin- się priorytetem nie tylko dla Żandarmerii cji Ghazni, natomiast po ukończeniu kursu Wojskowej. podoficerskiego policjanci byli mianowani na Doświadczenie, które formacja zdobyła pierwszy stopień podoficerski i kierowani na podczas misji w Afganistanie, jest nieocenio- wakujące stanowiska podoficerskie w jedne i z pewnością będzie wykorzystywane nostkach policji w całym kraju36. w czasie wykonywania zadań w kraju.

35 Opracowano na podstawie oficjalnej strony internetowej Żandarmerii Wojskowej. http://www.zw.wp.mil.pl [dostęp: 11.08.2012]. 36 Opracowano na podstawie oficjalnej strony internetowej PKW Afganistan. http://www.isaf.wp.mil.pl [dostęp: 11.08.2012].

Kwartalnik Bellona 4/2012 120 Doświadczenia Przyszłość Marynarki Wojennej w świetle wyzwań XXI wieku

Przeobrażenia globalnego środowiska bezpieczeństwa obserwowane na prze- łomie XX i XXI wieku doprowadziły do przełomowych zmian klasycznej teorii prowadzenia działań bojowych. Rewolucyjne dokonania w technologii i technice oraz osiągnięcia rewolucji informacyjnej stworzyły korzystne warunki do przedefiniowa- nia paradygmatu prowadzenia walki. Tradycyjna koncepcja zastosowania „siły bojowej” została zastąpiona koncepcją „zdolności bojowej”. Sensory, serwery i zaawansowane technologicznie środki rażenia oraz obezwładniania, z systemami łączności i dowodzenia, umieszczone w sieciocentrycznym modelu walki prze- twarzają zdolności informacyjne w zdolności bojowe wojsk. Informatyzacja, robo- tyzacja i miniaturyzacja – to dynamicznie procesy charakterystyczne dla współ- wiceadmirał czesnego teatru działań bojowych. Eskalacja nowego rodzaju zagrożeń oraz gwał- RYSZARD towne zmiany globalnego środowiska bezpieczeństwa wymusiły przemodelowa- SZCZEPAN nie katalogu zasadniczych sposobów militarnego reagowania. DEMCZUK Siły zbrojne stoją przed wyzwaniami nowych wojen XXI wieku. Jedną z form Zastępca dowódcy poszukiwania optymalnych możliwości militarnego reagowania projektowanych na Marynarki Wojennej – dalszą przyszłość jest transformacja technologiczna, strukturalna i doktrynalna. szef Sztabu Marynarki Marynarka Wojenna zyskuje szanse na dokonanie generacyjnych zmian w zdeka- Wojennej. W latach pitalizowanym potencjale bojowym. Warto przedefiniować również tradycyjne po- 2007–2008 pełnił dejście do doskonalenia platform, czyli nosicieli uzbrojenia, i ukierunkować wysiłki obowiązki dowódcy na stwarzanie nowych zdolności, wynikających z kombinacji sensorów, serwerów Centrum Operacji oraz systemów uzbrojenia, wsparcia dowodzenia i rozpoznania, czy też broni inte- Morskich, a w latach ligentnych lub środków precyzyjnego rażenia. Nie można pominąć korzyści wyni- 2009–2010 – szefa kających z synchronizacji sieciocentrycznego modelu walki. Już w niedalekiej przy- szkolenia Marynarki szłości wojskowi będą musieli podjąć nowe wyzwania, trudne nawet dla najbar- Wojennej. Od listopada dziej przewidujących liderów. Nie będzie to proces łatwy, zwłaszcza w środowisku, 2010 r. do sierpnia w którym trwa ostra rywalizacja, a opór wielu tradycjonalistów jest niewzruszony. 2011 r. był zastępcą dowódcy Grupy Zadaniowej a początku XXI wieku lotu i bezzałogowych statków po- CJIATE-SHAFAFIYAT w strategicznym możliwości bojowe obro- wietrznych. Następujące po sobie dowództwie ISAF Nny militarnej przed poten- historycznie obserwowane etapy w Kabulu. cjalnymi zagrożeniami osiągnęły były agregowane rezultatami per- przełomowy punkt w kolejnym manentnego doskonalenia techno- okresie swego gwałtownego roz- logii zbrojeniowych oraz skutkiem woju. Od wioseł i żagla do kotła zmian jakościowych w konstruk- parowego i turbiny. Z marszu na cji nosicieli lub tzw. platform. Rze- konie, a z koni do pojazdów me- czywistość stwarza zupełnie nowe chanicznych. Z balonu do samo- możliwości prognozowania ten-

Kwartalnik Bellona 4/2012 Doświadczenia 121 dencji rozwojowych w dziedzinie prowadze- rzy będą większe, a przewaga nad potencjal- nia działań bojowych. Należałoby zawczasu nym przeciwnikiem zmieni się w sposób wy- przewartościować niektóre priorytety wyzna- mierny. czające kierunki transformacji w siłach zbroj- Sensory, serwery i zaawansowane techno- nych XXI wieku. Dalsze udoskonalanie logicznie uzbrojenie z systemami łączności włóczni i pokrywanie tarczy nowym pance- i dowodzenia zastosowane w sieciocentrycz- rzem nie przyniesie w przyszłości oczekiwa- nym środowisku wymiany danych przetwa- nych korzyści. Zmodernizowanie lekkiego rzają zdolności informacyjne bezpośrednio karabinu maszynowego nie spowoduje znacz- w zdolności bojowe wojsk biorących udział nego zwiększenia zdolności bojowych żołnie- w operacji. Sieciocentryczność zapewnia peł- rzy, którzy będą zmuszeni walczyć w obcym ny dostęp do informacji, pozwala synchroni- zurbanizowanym terenie z rozproszonym zować działania wszystkich dowódców znaj- i nieumundurowanym przeciwnikiem, dosko- dujących się we wspólnym, tylko dla nich do- nale znającym swoje środowisko. Nawet naj- stępnym systemie. Gwarantuje szybkie bardziej nowoczesny czołg może okazać się i pewne zasilanie informacyjne, wspomaga- bezużyteczny w walce w mieście lub w tere- jące planowanie, organizowanie i prowadzenie, w którym liczba wartościowych obiek- nie działań bojowych. Integruje w cyberprze- tów do rażenia jest niewielka, natomiast ry- strzeni stanowiska dowodzenia i systemy zyko wystąpienia zagrożeń asymetrycznych walki, sensory i środki rażenia, zapewniając – wysokie. Potwierdzenie tego można zna- dowódcom przewagę decyzyjną w wielowy- leźć w doświadczeniach: izraelskich z wojny miarowym środowisku walki. Umożliwia w Libanie, rosyjskich z walk w Czeczenii oraz wszystkim szczeblom dowodzenia wykorzy- radzieckich, kanadyjskich i amerykańskich stanie efektu synergii podczas prowadzenia z Afganistanu. połączonych działań bojowych. Nietrudno za- Nowoczesny okręt może pójść na dno tyl- uważyć, że zmieniają się priorytety wydat- ko po jednym ataku przeprowadzonym z po- ków na cele militarne: odchodzi się od me- kładu małej, niepozornej łodzi rybackiej. Nie- chanizowania platform i udoskonalania środ- wykrywalny i doskonale uzbrojony samolot ków rażenia, po to, by rozwijać technologie może zużywać w powietrzu resurs operacyj- informacyjne, procesory, precyzyjne sensory ny, poszukując wartościowego celu do zwal- i broń inteligentną. Powszechnie jest akcep- czania, i zostać trafiony jednym pociskiem towane dążenie do miniaturyzacji i robotyza- wystrzelonym z ziemianki, w której operator cji pola walki. Zaawansowane są prace nad czekał trzy miesiące tylko na ten jeden mo- nowymi rozwiązaniami w dziedzinie pojazdów ment chwały. bądź statków bezzałogowych. Budowanie tzw. Rewolucja informacyjna wymusiła zmia- mądrości bojowej (koncepcja battle–wise) nie ny w ogólnie przyjętym kanonie klasycznego jest jedynie marzeniem wizjonerów, lecz stało ujęcia problematyki działań bojowych. Prze- się podstawowym elementem wizji przyszło- miany informacyjne są nie tylko zjawiskiem ści. Nie będzie to proces łatwy, zwłaszcza globalnym, lecz także wymuszającym proce- w środowisku, w którym trwa ostra rywaliza- sy globalizacji. Informacja stała się produkcja, a opór tradycjonalistów jest niewzruszo- tem, który na światowych rynkach ma naj- ny. Już w niedalekiej przyszłości wojskowi większą wartość. Z wojskowego punktu wi- będą musieli podjąć nowe wyzwania, trudne dzenia oznacza to, że na dzisiejszym teatrze nawet dla najbardziej przewidujących liderów. działań bojowych informacja o celu jest bar- Środki walki i zdolności bojowe wojsk rozwi- dziej wartościowa niż cel sam w sobie. Dla- jały się ewolucyjnie, z okresami gwałtownych tego jedynie dzięki ściślejszemu związaniu i dynamicznych zmian spowodowanych rewo- technologii informacyjnej z materią umysłu lucyjnymi dokonaniami w dziedzinie techno- można sprawić, że zdolności bojowe żołnie- logii i techniki, a nawet taktyki.

Kwartalnik Bellona 4/2012 122 Doświadczenia

W wyniku gwałtownego rozwoju i imple- ślane jako symetryczne, dyssymetryczne lub mentowania zdobyczy rewolucji informacyj- asymetryczne. W przypadku działań syme- nej zapewne już w niedalekiej przyszłości trycznych strony konfliktu są porównywalne plutony, a nawet kompanie będą zdolne do pod względem udziału sił, ich poziomu wy- wykonywania takich zadań, jakie dotychczas szkolenia i wyposażenia w środki walki. Star- wykonywały bataliony czy pułki. Grupa okrę- cia cechują się proporcjonalnością użytych tów będzie mogła wykonać zadania jeszcze potencjałów bojowych, a szanse na zwycię- niedawno stawiane całemu dywizjonowi lub stwo są równo prawdopodobne. W działa- flotylli. Już są zauważalne zmiany w dobo- niach dyssymetrycznych strony przeciwne są rze kadr i szkoleniu personelu. Profesjonali- zdecydowanie różne, nieproporcjonalne i nie- zacja sił zbrojnych stanowi jedną z wielu form kompatybilne. Ścierają się ze sobą na polu odpowiedzi na wyzwania rewolucji informa- walki, lecz tylko jedna strona, korzystająca cyjnej. Jest przemyślanym krokiem ku przy- z potencjału przewagi, może skutecznie osią- szłości, mającym przygotować współcze- gać założone cele walki. Natomiast w działa- snych dowódców i żołnierzy do walki według niach asymetrycznych przeciwnicy są od- koncepcji battle–wise, która precyzyjnie wpa- mienni i nieporównywalni, użyte siły – nie- sowuje się w niszę potrzeb implikowanych proporcjonalne, a stosowane środki walki, pogłębiającą się złożonością przestrzeni mi- metody oraz formy jej prowadzenia – asy- litarnej. Operacje w Afganistanie i Iraku do- metryczne. Nie mieszczą się one w katalogu starczają przykładów na to, że zadania sta- typowych działań konwencjonalnych. Cechu- wiane żołnierzom na teatrze działań wyma- je je nieprzewidywalność oraz brak propor- gają racjonalnego podejścia zarówno podczas cji w relacjach między siłami i środkami planowania działań bojowych, jak i w cza- a celami założonymi do osiągania. sie ich prowadzenia. Decyzje jeszcze do nie- Na podstawie oceny i analizy przeprowa- dawna podejmowane na szczeblu dowodze- dzonych w ostatnim czasie konfliktów zbroj- nia zarezerwowanym dla generałów i puł- nych można podjąć próbę zdefiniowania cha- kowników już w niedługim czasie będą rakteru przyszłych działań bojowych. podlegały kompetencjom majorów. Co wię- cej, mogą bezpośrednio wpływać na zmia- Wizja wojen przyszłości ny w obszarze środowiska globalnego. Ta- kie postrzeganie działań bojowych – z wciąż Wojna XXI wieku w większości przypad- uznawaną nadrzędnością czynnika ludzkie- ków będzie się rozgrywała na polu ekonomii. go i tradycyjnym sposobem wojskowego Będzie to wojna bez ściśle określonego te- myślenia, a zarazem uwzględnieniem syste- atru działań, w której celami staną się źródła mowych teorii walki – wydaje się atrakcyjne, surowców i rynki zbytu. Może to być kon- ponieważ łączy klasyczne clausewitzowskie flikt ekonomiczny, technologiczny bądź in- myślenie operacyjne z napierającymi lawino- formacyjny między zwolennikami a przeciw- wo teoriami rewolucji informacyjnej. Choć nikami globalizacji. Strony zaangażowane obecnie jeszcze nas nie stać na przyjęcie wy- niemogące zapewnić sobie równowagi sił łącznie systemowych teorii walki umocowa- i środków użytych do walki z potencjalnym nych w cyberprzestrzeni sieciocentrycznej, to przeciwnikiem będą uciekały się do działań jednocześnie nie możemy sobie pozwolić na asymetrycznych, stosowanych gwałtownie, odrzucenie koncepcji tradycyjnych, ukształ- niespodziewanie i na wielką skalę. Dlatego towanych na gruncie klasycznej sztuki ope- starcia będą miały charakter mozaikowy, cha- racyjnej. otyczny i nieprzewidywalny. Działania, Współczesne działania bojowe, w zależno- zmienne i turbulentne, będą się wyróżniały ści od sposobu ich prowadzenia, składu i cha- okresami krótkotrwałej, lecz gwałtownej rakteru zaangażowanych sił, mogą być okre- eskalacji oraz wysoką selektywnością uderzeń

Kwartalnik Bellona 4/2012 Doświadczenia 123 i ataków na określone obiekty lub pojedyn- zadań. Kryterium ekonomiczne jest bodaj jed- cze cele. W rezultacie konflikt będzie się to- nym z najważniejszych, jakie muszą być przy- czył w kontekście wielowymiarowym – dzia- jęte w procesie projektowania rozwoju sił łania konfrontacyjne przekroczą ramy obszaru Marynarki Wojennej. W przypadku budowy czasowego i przestrzennego. Zasięgiem pojedynczych okrętów i małych serii okrę- obejmą aspekty życia społeczno-polityczne- tów o niewielkiej wyporności nie można ocze- go, kulturowego oraz sferę oddziaływań psy- kiwać znacznych oszczędności. Jako przykład chologicznych. Zagrożenia będą się pojawiały można wskazać projekt budowy jednej kor- równolegle w sposób nagły i zaskakujący oraz wety, której koszt przekroczył planowane w różnych kombinacjach, co znacznie ogra- wydatki i obecnie jest zbyt wysoki, zwłasz- niczy ich neutralizowanie z wykorzystaniem cza że zdolności produkcyjne przemysłu okrę- jedynie środków militarnych. Przyszłe woj- towego są słabe, a stocznia realizująca pro- ny będą z natury hybrydowe, będą łączyły ele- jekt znalazła się na granicy upadłości. Po- menty działań klasycznych lub konwencjo- wszechnie wiadomo, że skuteczność nalnych z cechami konfliktów asymetrycz- marynarki nie wynika bezpośrednio z jej wiel- nych, a także pochodnych wprowadzania kości. Gdy zasoby finansowe są ograniczone supertechnologii do militarnego zastosowanie można projektować marynarki, która mia- nia. Mało prawdopodobne wydaje się wystą- łaby zrównoważyć silniejszego przeciwnika, pienie konfliktu ograniczonego jedynie do lecz należy podjąć wszelkie starania w celu dwóch spornych stron. Umiędzynarodowie- zbudowania marynarki, która będzie zdolna nie wojen bądź ich geograficzne rozprzestrze- odeprzeć próby naruszenia żywotnych inte- nienie się w kontekście regionalnym lub wręcz resów morskich państwa. globalnym będzie zjawiskiem powszechnym, Zanim rozważania o Marynarce Wojennej wynikającym z tendencji globalizacji czy roz- zostaną wpisane w ramy określone czynni- budowy systemów sojuszy, unii i koalicji, kami czasu, obszaru i siły, należy przeprowa- a nawet organizacji o charakterze typowo eko- dzić racjonalnie uzasadniony wywód, by dać nomicznym. odpowiedź na pytanie, do czego służy mary- Obecnie wyzwaniem wydaje się jakikol- narka i jakie są jej zadania. wiek wysiłek podjęty w celu określenia ogól- nych ram rozwoju sił zbrojnych, tak by Do czego służy mogły one sprostać wymaganiom walki Marynarka Wojenna? XXI wieku. Istotne staje się pytanie o przy- szły kształt Marynarki Wojennej, jej rolę Marynarka Wojenna jest przeznaczona nie i miejsce w systemie obronności państwa. tylko do obrony wybrzeży, we współdziała- Rozważania na ten temat można prowadzić niu z innymi rodzajami sił zbrojnych bierze w odniesieniu do trzech podstawowych czyn- udział także w obronie całego kraju. Działa- ników operacyjnych: czasu, obszaru oraz siły. nia prowadzone w obszarze wyłącznej strefy Należy jednak podkreślić, że podstawą do ekonomicznej, której powierzchnia stanowi analiz i prognoz w tej dziedzinie musi być prawie 11 proc. całkowitego obszaru Polski, określone kryterium ekonomiczne. nie są działaniami w obronie wybrzeża, lecz w obronie polskich obszarów morskich i in- Ekonomiczne uwarunkowania teresów narodowych z tego wynikających. transformacji Celem istnienia marynarki nie jest wyłącznie obrona marynarki handlowej, tak jak celem Możliwości finansowe powinny być ściśle istnienia wojsk lądowych nie jest obrona po- określone zarówno pod względem ilości wy- ciągów kolejowych. Pierwszym i najważniej- asygnowanych funduszy, jak i dyscypliny ich szym zadaniem Marynarki Wojennej jest alokacji w horyzoncie czasu oraz parametrze obrona żywotnych interesów państwa i za-

Kwartalnik Bellona 4/2012 124 Doświadczenia pewnianie jurysdykcji w granicach obszarów niebezpieczeństwo odsunąć jak najdalej od morskich żywotnych dla kraju. własnego wybrzeża i uzyskać czas koniecz- Siły morskie stanowią jedno z najważniej- ny do wzmocnienia obrony. Sprawując funk- szych narzędzi państwa nadbrzeżnego, słu- cję militarną, marynarka zapewnia osiągnię- żące do zapewnienia przestrzegania postano- cie najwyższego poziomu projekcji i użycia wień wynikających z przepisów międzyna- sił na morskim teatrze działań bojowych. rodowego prawa morza i prawa morskiego. W celu zachowania proporcji między użyty- Marynarka Wojenna jest jedynym rodzajem mi siłami i środkami a zadaniami wykony- sił zbrojnych, który w większości przypad- wanymi w poszczególnych okresach opisy- ków bez jakichkolwiek ograniczeń wykonu- wanych zmianą poziomu zagrożenia w funk- je swoje typowe działania w obszarach poło- cji czasu (pokój, kryzys, wojna, stabilizacja, żonych poza granicami kraju. Stąd wynika jej odbudowa) należy już w czasie pokoju ure- szczególna funkcja przewidziana do wypeł- alnić potencjał bojowy Marynarki Wojennej niania w czasie pokoju. Mowa o funkcji dy- planowany do użycia w konflikcie zbrojnym. plomatycznej – reprezentowaniu bandery i kraju na zewnątrz oraz wspieraniu dyplo- Czynnik czasu macji w propagowaniu polityki morskiej pań- Trafia się morski prąd, który żeglarza stwa na arenie międzynarodowej. niesie ku wielkim wodom; prąd przega- Funkcją Marynarki Wojennej, która wraz pić – to utkwić dziobem na resztę żywota z zadaniami wpisuje się w czas pokoju, a na- w mieliznach nędzy. wet w okres narastania kryzysu, jest funkcja William Szekspir, Juliusz Cezar policyjna. Wśród zadań przewidziano współ- Wydaje się, że nadeszła pora, by rozpocząć działanie z administracją morską i Strażą Gra- debatę na forum eksperckim w celu urealnie- niczną w egzekwowaniu wyłącznej władzy nia wizji transformacji sił morskich i okre- suwerennej i jurysdykcji państwowej w ob- ślenia priorytetów oraz kierunków rozwoju. rębie wód terytorialnych, zapewnienie spra- Problemy Marynarki Wojennej należy po- wowania jurysdykcji ograniczonej w grani- strzegać w kontekście programowości i cią- cach strefy ekonomicznej, a w pewnych przy- głości budowy nowych jednostek pływają- padkach (np. represja wszechświatowa) nawet cych oraz wprowadzania nowych systemów w granicach morza pełnego, a także zapew- uzbrojenia, wynikających z rozwoju myśli nianie bezpieczeństwa handlu zamorskiego technicznej i technologicznej. Programowość i utrzymywanie zdolności do obrony intere- oznacza, że okręty mają być budowane nie sów ekonomicznych wszędzie tam, gdzie pojedynczo, lecz seryjnie, po dokładnym ob- morska racja stanu tego wymaga. myśleniu i wypracowaniu ich typu. Przy se- W czasie wojny Marynarka Wojenna musi ryjności budowy okrętów zapewnia się jed- nie tylko bronić wybrzeża i szlaków komuni- nolitość wyszkolenia załóg oraz jednolitość kacyjnych, lecz także wywalczyć narodowi zdolności bojowych, zmniejsza się koszty wolność morską w stopniu zapewniającym i skraca czas budowy okrętów oraz uprasz- bezpieczeństwo obszarów, które dla życia cza obsługę okrętów w porcie. Przez ciągłość kraju i jego obrony są niezbędne. Powinna natomiast należy rozumieć głównie zapew- więc skutecznie zrównoważyć działania prze- nienie funduszy na cały czas wykonania za- ciwnika, tak by zapewnić swobodę żeglugi mierzonego programu tworzenia sił morskich w obszarach morskich, oraz wywalczyć do- państwa. Tworzenie potencjału Marynarki godny reżim operacyjny, niezbędny do pro- Wojennej nie może być wynikiem improwi- wadzenia efektywnych działań obronnych. zacji, na przykład w razie zagrożenia wojną. Powinna to uczynić nie w strefie przybrzeż- Nie można też kupować jednostek w celu nej i nie na własnych wodach, lecz – w miarę zaspokojenia tylko bieżących potrzeb ani możności – na wodach morza otwartego, by budować w ostatniej chwili, gdy zmuszają do

Kwartalnik Bellona 4/2012 Doświadczenia 125 tego okoliczności. Trzeba zawczasu myśleć politycznych i wartości, jaką dostęp do mo- o celowym tworzeniu sił morskich, i to na lata, rza ma dla kraju. Im krótsze wybrzeże, im a nawet dziesiątki lat. mniej przy nim portów, tym większe niebez- pieczeństwo odcięcia od świata. Tym samym Czynnik obszaru jeszcze większego znaczenia i wartości na- bierają porty i drogi do nich prowadzące. Gdy mówimy czy piszemy o morzu, zazwy- Jest to wartość wprost bezcenna, ponieważ czaj mamy na myśli brzeg bądź – jeszcze – obrazowo mówiąc – porty stanowią płuca, gorzej – skrawki brzegu. Gdy mówimy o por- którymi kraj oddycha. Do biernej obrony wy- cie, to myślimy o nadbrzeżach portowych brzeży Marynarka Wojenna, z wyjątkiem sta- i ładowaniu statków. Nasz stosunek do mo- wiaczy min i jednostek obrony wybrzeża, nie rza jest albo czysto uczuciowy, albo oparty jest potrzebna. Zadanie to w pełni wykonają tylko na bezpośrednim interesie rekreacyj- baterie nadbrzeżne i zgromadzone na wy- nym, rzadziej na handlowym, a jeszcze rza- brzeżu wojsko lądowe. W warunkach bier- dziej na strategii bezpieczeństwa. Na morze nej obrony można jednak tylko przyjmować wciąż jeszcze spoglądamy przez pryzmat gra- razy, nie można ich odpierać. By zabezpie- nicy wodnej i zapominamy, że nie jest ono czyć swoją wolność morską, Polska potrze- przeszkodą ani barierą, lecz – przeciwnie – buje floty wcale nie silniejszej od floty są- jest teatrem działań i źródłem egzystencji ca- siadów, lecz takiej, która w dostatecznej łego narodu . mierze gwarantowałaby nienaruszalność Od uzyskania niepodległości polska mor- naszych praw na morzu i swobodę żeglugi ska racja stanu opiera się na prawie dostępu w obszarach morskich. Bogactwo kraju nie do morza. Trzeba jednak pod wnikliwą roz- jest powodem do tworzenia floty, odwrot- wagę brać inne dostępne części świata, waż- nie – stworzenie wartościowej floty zapewne dla naszego kulturalnego i gospodarczego nia krajowi bezpieczeństwo i pomyślny roz- rozwoju. Sam dostęp do morza nie da nam wój, za którym zawsze idzie powszechny bowiem żadnych korzyści, jeśli nie będzie- dobrobyt. Musimy mieć flotę silną, ale nie my mieli wolnego dostępu na morze, tzn. je- liczbą jej okrętów, wielkością gabarytów czy śli nie będziemy zdolni zapewnić swobody wypornością platform. Powinniśmy mieć flo- żeglugi i bezpieczeństwa potrzebnych nam tę zrównoważoną (kombinacja: platformy, dróg i obszarów morskich. By dostęp na mo- sensory i uzbrojenie oraz personel) i warto- rze był otwarty dla kraju, potrzebna jest flo- ściową, z wysokim parametrem skuteczno- ta, ale nie złożona z okrętów obrony wybrze- ści względem kryterium potencjalnych za- ży, bo wartość tych będzie niewiele większa grożeń. Potrzeba nam takich sił, które będą od wartości nieruchomych fortów nadbrzeż- zdolne do obrony szeroko rozumianych innych. teresów państwa nie tylko w granicach wy- Marynarka Wojenna nie jest przedłużeniem łącznej strefy ekonomicznej, lecz w miarę frontu lądowego na odcinku morskim ani też potrzeb i możliwości także na morzu otwar- środkiem obrony biernej. Jako najwidoczniej- tym. Flota taka powinna być mieczem szy czynnik siły i niezależności państwa sta- i tarczą dla kraju, którego interesy państwo- nowi gwarancję swobodnej łączności ze świa- we i narodowe są związane z morzem. Jako tem, bez której państwo i naród istnieć nie są miecz ma ona zdobyć wolność morską w stanie. i wywalczyć dostęp do pełnego morza. Jako tarcza ma bronić dróg morskich i bezpie- Czynnik siły czeństwa brzegów, w każdym zaś razie – przeszkodzić przeciwnikowi w jego planach, Wielkość Marynarki Wojennej nie zależy uprzedzić jego zamiary możliwie jak najda- od długości wybrzeża, lecz od warunków lej od własnego wybrzeża.

Kwartalnik Bellona 4/2012 126 Doświadczenia

Kurs ku przyszłości w następnym dziesięcioleciu (dwudziestole- ciu). Dopiero wówczas można by przystąpić Nie zasługuje na nagrodę ten, kto traf- do oceny i wyboru zdolności obronnych ma- nie przewiduje deszcz, ale ten, kto wybu- rynarki, takich by mogła ona przeciwdziałać duje arkę. przewidywanym zagrożeniom. Na końcu na- G. Robertson, sekretarz generalny NATO leżałoby sięgnąć do szerokiej oferty narzędzi Debaty o przyszłości Marynarki Wojennej militarnego oddziaływania, by urealnić pro- nie należy ograniczać jedynie do rozważań jekcję sił Marynarki Wojennej. Nie chodzi o zasadności kontynuowania budowy poje- jednak o skupienie uwagi jedynie na katalo- dynczego, obecnie już bardzo drogiego okrę- gu typowych platform – nosicieli uzbrojenia. tu. Debaty tej nie można też upraszczać w wy- Warto poszukać rozwiązań bardziej przyszło- niku sprowadzenia jej do określenia zakresu ściowych, które będą wyczerpywały możli- modyfikacji wymagań dotyczących projektu wości powstałe z zastosowania nowych ro- niszczyciela min lub okrętu podwodnego no- dzajów broni oraz nowatorskich tendencji wego typu. Poziom dyskusji musi przekro- w prowadzeniu działań bojowych. czyć granice zainteresowania pojedynczymi Należy skorzystać z dostępnych rozwiązań, platformami czy egzemplarzami uzbrojenia. jakie będą wynikały z kombinacji zastosowa- Kontekst zaś powinien być szerszy i obejmo- nia sensorów, serwerów oraz systemów uzbro- wać wszelkie analizy dotyczące Marynarki jenia, wsparcia dowodzenia i rozpoznania, Wojennej postrzeganej jako integralny kom- a także broni inteligentnych lub środków pre- ponent Sił Zbrojnych RP, nie zaś jako samo- cyzyjnego rażenia. Warto zwrócić uwagę na dzielna wyspa na Bałtyku. Za zasadniczą na- skutki zmiany paradygmatu prowadzenia leży uznać kwestię osiągania celów synchro- działań bojowych, w którym koncepcja „siły nizacji i interoperacyjności podczas bojowej” jest zastępowana koncepcją „zdol- prowadzenia działań połączonych. Należy ności bojowej”. Nie można przy tym pomi- określić potrzeby wprowadzenia do użycia nąć korzyści płynących z synchronizacji sie- jednolitego, wspólnego dla wszystkich rodza- ciocentrycznego środowiska wymiany infor- jów sił zbrojnych systemu wsparcia dowodze- macji. By poziom rozważań pozwolił na nia. Czy nadal należy utrzymywać kilka nie- sformułowanie oczekiwanych wniosków, kompatybilnych i niezależnych systemów, trzeba już dzisiaj rozstrzygnąć kilka podsta- działających samodzielnie na korzyść po- wowych kwestii: wytyczyć cele pośrednie szczególnych dowództw, czy w ramach osią- i bezpośrednie oraz opisać stan końcowy, jaki gania zdolności sieciocentrycznych wprowa- zamierzamy uzyskać w stosunku do przyję- dzić wspólną, zintegrowaną platformę wspar- tego horyzontu czasu, wyzwań i zagrożeń oraz cia dowodzenia? Jeśli obecnie nie jesteśmy kryterium obszaru. Determinowanie polityki w stanie sformułować podstawowych zało- morskiej państwa w sensie opisania jej zasię- żeń doktryny morskiej państwa, a staramy się gu geograficznego, wymiaru zaangażowania podejmować decyzje co do przyszłego kształ- międzynarodowego oraz aspektów gospodar- tu sił morskich na podstawie tymczasowych czych i ekonomicznych nie leży w kompe- koncepcji zadaniowych, takich jak „do obro- tencjach wojskowych. Natomiast mogą oni, ny wybrzeża”, „tylko na Bałtyk” lub „Bałtyk jako eksperci, w sposób znaczący przyczy- plus”, to nie wyczerpujemy wszystkich moż- nić się do opracowania zbioru potencjalnych liwości metodologicznego ujęcia zagadnienia. zagrożeń, wyzwań i oceny ryzyka w tej dzie- Debata powinna ułatwić przyjęcie metodo- dzinie. Powinni przygotować i przedstawić logii, która już na wstępie rozważań pozwo- do akceptacji cywilnemu zwierzchnictwu nad liłaby na zdefiniowanie głównych morskich siłami zbrojnymi propozycje pakietów narzę- wyzwań i zagrożeń, jakie pojawią się w dziedzi militarnego oddziaływania. Zagadnienia, dzinie obronności i bezpieczeństwa państwa na których temat kompetentne opinie mogą

Kwartalnik Bellona 4/2012 Doświadczenia 127 wyrazić wojskowi, znajdują odzwierciedle- na progu wojny oraz w jej trakcie. Nie są to nie w następujących pytaniach: Czy marynar- odpowiednie środki do zastosowania podczas kę będzie stać na utrzymywanie pełnego ka- działań prewencyjnych, policyjnych ani też talogu zdolności obronnych? Które zdolno- odstraszających. Zupełnie nieprzydatne są ści należy uznać za nadrzędne i priorytetowe, także do wymuszania suwerenności czy ju- które należy zmodyfikować, a z których zre- rysdykcji państwowej na morzu. Każde ich zygnować ze względu na ich nieprzydatność użycie w etapie eskalacji kryzysu może być lub parametr ekonomiczny? Czy rozwijając przyczynkiem do konfliktu zbrojnego lub poszczególne umiejętności marynarki nale- wybuchu wojny. Może przyczynić się do na- ży pozostać przy tradycyjnej koncepcji „si- silenia działań retorsyjnych i odwetowych, łowej” (platforma + sensory + uzbrojenie + a w konsekwencji doprowadzić do niekon- personel) i zmienić jedynie proporcje między trolowanej eskalacji walki. Masowe wykorzy- składowymi, czy raczej preferować rozwią- stanie kierowanych pocisków rakietowych zania, obecnie jeszcze kontrowersyjne, opie- w obronie wybrzeża jest typowym przykła- rające system walki na kombinacji platform, dem stosowania rozwiązań siłowych, takich, sensorów i systemów uzbrojenia? Co jest na jakie wskazuje Clausewitz (zająć teren, po- bardziej potrzebne do wzmocnienia zdolno- bić przeciwnika, zdobyć stolicę). Za pomocą ści obronnych: stawianie min czy ich poszu- kierowanych pocisków rakietowych można kiwanie i niszczenie? Którą z tych zdolności zwalczać wartościowe obiekty nawodne należy uznać za nadrzędną w zapewnieniu w dużych odległościach od wybrzeża, ale nie skuteczności działań w obronie wybrzeża? można za ich pomocą kontrolować sytuacji W jaki sposób obciążyć szalę decyzji, gdy operacyjnej w obszarach morskich. Broń pre- potrzeby związane z zapewnieniem zdolno- cyzyjnego rażenia tego typu jest nieprzydat- ści operacyjnych są ogromne, a możliwości na zarówno do zwalczania okrętów podwod- ekonomiczne ograniczone? Czy przyznać nych, jak i do przeciwdziałania zagrożeniom priorytet rozwiązaniom tanim i skutecznym, asymetrycznym. Nie można zwalczać nią ce- które mogą być stosowane masowo, czy in- lów powietrznych ani prowadzić rozpozna- westować w drogie projekty, od wielu lat nia sytuacji operacyjnej w rejonie działań. By zalegające na deskach kreślarskich? Czy ob- NDR działał skutecznie, muszą być przygo- szarów morskich bronić metodą stawiania towane – i to zawczasu – systemy rozpozna- zagród minowych, łach lub linii min, czy nia, analizowania obiektów, ich klasyfikowa- w sposób bierny – metodą niszczenia min ponia oraz tworzenia bibliotek danych. Wszyst- stawionych przez przeciwnika? Należy zazna- ko po to, by w razie potrzeby można było czyć, że miny można niszczyć w pewnych dostarczyć środkom precyzyjnego rażenia ograniczonych przypadkach: po zakończeniu niezbędnych danych o celu. NDR nie zastąpi działań bojowych (wygrana, przegrana lub sił morskich, ale może być elementem uzu- rozejm) lub w trakcie ich prowadzenia, ale pełnienia w systemie obrony morskiej, szcze- tylko wówczas, gdy w rejonie wykrycia min gólnie jako wsparcie działań bojowych okrę- nie ma zagrożenia działaniami przeciwnika tów. Rozmiary pełnej salwy i całkowita siła lub gdy posiadamy panowanie, ostatecznie rażenia dywizjonu przybliżają ocenę charak- zaś chociażby przewagę. By ten warunek był teru jego przeznaczenia do działań prowadzo- spełniony, potrzebne są jednak inne siły niż nych zgodnie ze strategią masy i energii (Clau- te przygotowane do wojny minowej. Wspo- sewitz) czy rozwiązań siłowych na wielką mnianych zadań nie można wykonać za po- skalę (Ludendorf). Bitwa jutlandzka zapisała mocą kierowanych pocisków rakietowych się w historii, nie rozegrała się jednak na Bał- z baterii lądowych Nadbrzeżnego Dywizjo- tyku. Nic nie wskazuje na to, by w najbliż- nu Rakietowego (NDR). Tego rodzaju środ- szym czasie miała się powtórzyć, nie ma też ki rażenia mogą być bowiem użyte jedynie jakichkolwiek przesłanek na powtórzenia

Kwartalnik Bellona 4/2012 128 Doświadczenia podobnego wydarzenia w bardziej odległej cji i nadzoru środowiska podwodnego z do- przyszłości, zwłaszcza w pobliskim obszarze stępnym podsystemem środków precyzyjne- geograficznym. Stąd też wynika czytelne go rażenia w tym obszarze, tak jak kilka lat przesłanie dla planistów, że projekcja sił temu uczynili Duńczycy. Innym sposobem na Marynarki Wojennej nie może się ograniczyć zwiększenie zdolności bojowych w tej dzie- do jednostek obrony przeciwminowej, bo są dzinie może być pozyskanie okrętów pod- to jedynie środki obrony biernej. Nie może wodnych wyposażonych w manewrujące kie- być też oparta głównie na potencjale bojo- rowane pociski rakietowe. Po przeprowadze- wym NDR, bo ten podsystem rażenia nie niu wnikliwych analiz należy zdecydować, wyczerpuje zakresu działań militarnych, któ- jakie okręty nawodne powinny znaleźć się re mogą być stosowane w czasie pokoju, na- w wyposażeniu marynarki, by uzupełniły tę rastania kryzysu i eskalacji działań, do progu przestrzeń w zdolnościach operacyjnych, któ- konfliktu zbrojnego lub wojny włącznie. Je- rej nie wypełnią ani okręty wojny minowej, dynie jednostki nawodne, wyposażone w od- ani okręty podwodne, ani tym bardziej bate- powiednie narzędzia odstraszania, mające rie NDR. operacyjne właściwości manewrowania Przedstawione rozważania nie mają na celu w obszarach morskich i zapewnione resursy udzielenia jednoznacznej odpowiedzi na py- autonomiczności oraz dzielność morską nie- tanie o kierunki przeobrażeń w siłach zbroj- zależną od warunków hydrometeorologicz- nych. Nie jest też ich celem nakreślanie osta- nych, mogą tworzyć szkielet projektu przy- tecznego kształtu sił morskich XXI wieku. szłego kształtu sił morskich państwa. W artykule nie wyczerpano w pełni zagad- Analizy dotyczące działań bojowych nień z dziedziny ewolucji środowiska bezpie- w obszarach podwodnych można poprzedzić czeństwa i następstw w obszarach obronno- pytaniem o to, co jest priorytetem: zwalcza- ści. Zawarto w nim jedynie zbiór analiz, ponie okrętów podwodnych przeciwnika czy glądów oraz krytycznych studiów, które rozwijanie własnych zdolności w systemie reprezentują subiektywne stanowisko autora użycia okrętów podwodnych. Należy też od- w sprawie debaty nad przyszłością Marynar- powiedzieć, czy możemy równolegle rozwi- ki Wojennej w kontekście transformacji Sił jać i doskonalić dwojakiego typu zdolności Zbrojnych RP. do prowadzenia działań podwodnych, czy też racjonalniej byłoby przeznaczyć fundusze Inspiracją do napisania artykułu była publika- i wysiłek szkoleniowy skierować na określoną cja: Co to jest marynarka wojenna? A.B.C. mor- specjalizację. Czy lepiej byłoby pozyskać skie dla wszystkich. Oprac. inż. Juljan Ginsbert. nowoczesne okręty podwodne, czy raczej Główna Księgarnia Wojskowa, Warszawa 1935. nowoczesne, stacjonarne systemy obserwa- Drukarnia Narodowa w Krakowie.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Doświadczenia 129 Targeting w operacji libijskiej

W marcu 2011 roku NATO odpowiedziało na apel Organizacji Narodów Zjedno- czonych o ochronę narodu libijskiego, skierowany do społeczności międzynaro- dowej. Wraz z sojusznikami zaczęło w ramach operacji „Unified Protector” egze- kwować rezolucję Rady Bezpieczeństwa nr 1970 i nr 1973, dotyczącą embarga na broń, utrzymania strefy zakazu lotów oraz ochrony ludności cywilnej i zaludnio- nych obszarów cywilnych przed atakami lub groźbą ataków. Ze względu na niemożność osiągnięcia konsensusu między wszystkimi człon- kami sojuszu operacja była prowadzona pod dowództwem koalicji międzynarodo- wej, z przewodnictwem Francji, Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych. Działa- nia pomyślnie zakończono 31 października 2011 roku po 204 dniach zmagań. ppłk Była to jedna z krótszych misji NATO i, pozornie, najmniej kontrowersyjna. Mimo MACIEJ GAŁĄZKA zaangażowania się sił koalicji, naloty przeprowadzały samoloty wyłącznie tych Od 2005 r. specjalizuje państw, które wyraziły na to zgodę. się w problematyce Krótki czas trwania, brak strat własnych oraz osiągnięcie założonych celów – targetingu. Obecnie pozytywy te wystarczyły do uznania operacji za sukces. Wydaje się jednak, że oce- starszy oficer ds. targe- na byłaby bardziej wiarygodna, gdyby uwzględniono wciąż niepewną przyszłą sytu- tingu w Dowództwie ację w Libii oraz określono wpływ kryzysu na bezpieczeństwo regionalne. W trakcie Sił Połączonych NATO operacji uwidoczniły się braki w strukturach NATO oraz nieścisłości procedur. Okre- w Brunssum. ślono także potrzeby w zakresie targetingu oraz wskazano na konieczność polep- Uczestniczył w misji szenia wymiany informacji rozpoznawczych i wywiadowczych. w Afganistanie w 2007 i 2010 r. jako oficer do działań informacyjnych dy w listopadzie 2010 Wydarzenie w Libii w Dowództwie ISAF roku przywódcy NATO oraz szef wydziału Po wystąpieniach społecz- działań informacyjnych Gspotkali się na szczycie w Połączonym Dowódz- w Lizbonie w celu zaadaptowania nych w Tunezji (grudzień 2010 ro- twie ISAF (IJC). Autor nowej koncepcji strategicznej oraz ku) i w Egipcie (styczeń 2011 roku) artykułów z dziedziny określenia kierunków działania w połowie lutego 2011 roku doszło targetingu i działań NATO po zakończeniu misji do protestów ludności cywilnej informacyjnych. w Afganistanie, nie przypuszcza- w Libii. Społeczeństwo niezado- li, że już wkrótce sojusz będzie wolone z sytuacji ekonomicznej przewodził kolejnej operacji, tym oraz ograniczeń swobód obywatel- razem w północnej Afryce. Sze- skich wyszło na ulicę. Protesty ściomiesięczna kampania prowa- szybko przerodziły się w walki dzona przeciwko wojskom Mu- z siłami rządowymi. Te, po mobi- ammara Kaddafiego przyniosła lizacji, rozpoczęły 6 marca ofen- sojuszowi, rozczarowanemu prze- sywę skierowaną przeciwko rebe- biegiem operacji afgańskiej, ko- liantom. Ataki na ludność cywilną nieczny sukces. spowodowały ponowną reakcję Rady Bezpieczeństwa ONZ1, któ-

1 26 lutego 2011 r. Rada Bezpieczeństwa ONZ przyjęła rezolucję nr 1970, w której potępiła stosowanie siły przez Muammara Kaddafiego wobec protestujących i wprowadziła liczne sankcje, w tym embargo na handel bronią. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N11/268/39/PDF/ N1126839.pdf?OpenElement [dostęp: 10.02.2012].

Kwartalnik Bellona 4/2012 130 Doświadczenia ra 17 marca wprowadziła w życie rezolucję nia rozpoczęto od obezwładnienia stanowisk nr 1973 o ustanowieniu strefy zakazu lotów. obrony powietrznej w okolicach Trypolisu Miało to powstrzymać Kaddafiego od wyko- i Misraty oraz od ataku na wojskowe bazy lot- nywania ataków lotniczych na rebeliantów. Od nicze, w tym na bazę Mitiga ulokowaną w Try- 19 marca Stany Zjednoczone, Holandia, Hisz- polisie. Tylko pierwszego dnia operacji wy- pania, Włochy, Norwegia, Dania, Katar i Zjed- strzelono ponad 100 pocisków manewrujących noczone Emiraty Arabskie prowadziły w ra- Tomahawk w celu wyeliminowania sił lotni- mach operacji „Świt Odysei” (Operation Odys- czych Kaddafiego i utworzenia bezpiecznych sey Dawn – OOD) działania militarne w celu korytarzy lotów dla samolotów koalicji. Do wyegzekwowania postanowień Rady Bezpie- końca operacji „Świt Odysei” wystrzelono czeństwa. Operacja była dowodzona przez łącznie ponad 200 szt. pocisków. Połączone Dowództwo Sił Zadaniowych (Jo- Ocenia się, że do 21 marca w wyniku nalo- int Task Forces), wyselekcjonowane z Amery- tów i ostrzału zostały zniszczone wyrzutnie kańskiego Dowództwa Regionu Afryki (Uni- rakiet przeciwlotniczych SA-2 Guideline ted States Africa Command – US AFRICOM), (w kodzie polskim: S-75 Dźwina, Wołochow), z pokładu okrętu USS „Mount Whitney” znaj- SA-3 Goa (S-125 Newa) i SA-5 Gammon dującego się na Morzu Śródziemnym. Działa- (S-200 Wega). Wciąż jednak groźne były wy-

Rys. 1. Uderzenia podczas operacji „Świt Odysei” wykonane 19–20 marca 2011 roku ÓZródło: Opracowanie własne na podstawie informacji z odprawy przeprowadzonej przez szefa Połączonych Sztabów wiceadm. Billa Gortneya w amerykańskim Departamencie Obrony 20 marca 2011 roku. http://www.defense.gov/transcripts/transcript.aspx?trans- criptid=4787 [dostęp: 20.01.2012]

Kwartalnik Bellona 4/2012 Doświadczenia 131 rzutnie: SA-6 Gainful (system rakietowy Uderzenia lotnicze były nadzorowane i kie- 2K12 Kub), SA-7 Grail (w kodzie polskim: rowane przez sojusznicze Dowództwo Kom- 9K32 Strzała), SA-8 Gecko (samobieżny ze- ponentu Lotniczego Sił Połączonych (Joint staw K33 Osa), SA-9 Gaskin (zestawy krót- Force Air Component Command – JFACC), kiego zasięgu 9K31 Strzała) i SA-13 Gopher które – w celu zwiększenia efektywności pra- (wyrzutnie 9K39 Strzała-10). Dlatego zaka- cy i zapewnienia lepszej koordynacji – zo- zano wykonywania lotów na pułapie poniżej stało przeniesione na ten czas z Izmiru do 20 000 stóp2, co niekorzystnie wpływało na Połączonego Centrum Operacji Powietrznych naprowadzanie pocisków podczas ataków nr 5 (Combined Air Operations Centre – oraz prowadzenie rozpoznania, ponieważ CAOC 5) w Poggio Renatico we Włoszech. zmniejszało ich efektywność. Dotychczas wojska NATO nie ćwiczyły ta- 25 marca 2011 roku wojska NATO zaanga- kiego elementu jak połączenie zespołów do- żowały się w działania prowadzone w ramach wódczych, niemniej sytuacja operacyjna wy- operacji „Zjednoczony obrońca” (Operation magała współdziałania dowódców. Połączo- Unified Protector – OUP). Dwa dni później ne zespoły dowódcze w ramach procesu sojusz wziął pełną odpowiedzialność za nad- targetingu skupiały się na takich obiektach, zorowanie respektowania stref zakazu lotów, jak stanowiska obrony powietrznej, stanowi- a 31 marca – za całą interwencję wojskową. ska dowodzenia i elementy baz logistycznych

Rys. 2. Państwa biorące udział w interwencji w Libii i zestawienie wykonanych przez nie lotów bojowych ÓZródło: S. Rogers: NATO operations in Libya: data journalism breaks down which country does what . http://www.guardian.co.uk/ news/datablog/2011/may/22/nato-libya-data-journalism-operations-country# [dostęp: 10.05.2012]

2 Odpowiada to wysokości 6096 m.

Kwartalnik Bellona 4/2012 132 Doświadczenia wykorzystywanych przez armię Kaddafiego3. się rejonem północnej Afryki, co spowodowa- Selekcja i priorytetyzacja obiektów zależały ło, że wcześniej nie posiadano bazy danych od sytuacji operacyjnej. o obiektach militarnych w rejonie działań5. Dla- tego większość ataków – ponad 80 proc. – pro- Targeting wadzono w ramach targetingu dynamicznego. w operacji libijskiej Było to także skutkiem ataków wojsk reżimu na pozycje rebeliantów. W związku z tym sy- Targeting zawsze był istotnym elementem tuacja operacyjna zmieniała się dynamicznie, działań militarnych, choć nie zawsze był wła- co warunkowało bieżące zadania wojsk państw śnie w ten sposób określany. Od niepamięt- zaangażowanych. nych czasów selekcjonowano obiekty dzia- Na sukces w działaniach związanych z tar- łania i ustalano ich priorytety w celu osiągnię- getingiem wpłynęła również metoda jego re- cia zamierzonego efektu. Targeting alizacji – zaadaptowany również przez stronę ewoluował od działań opartych na domysłach polską6 proces zwany kill chain lub F2T2EA i doświadczeniach po dziedzinę interdyscy- (akronim angielskich wyrazów Find, Fix, plinarną. Track, Target, Engage, Assess – wykrycie, Operacja libijska wyróżniała się charakte- namierzenie, śledzenie, zakwalifikowanie rem. Nie wpisywała się w doświadczenia celu7, zwalczanie, ocena)8. Podczas operacji NATO zdobyte w Afganistanie. W jej trakcie libijskiej obiekty były namierzane i śledzone prowadzono zintensyfikowane uderzenia na z wykorzystaniem platform US Navy Lockhe- cele militarne, co sprawiało, że targeting – ed P-3C Orion oraz USAF Northrop Grum- podobnie jak w Kosowie w 1999 roku – od- man E-8 Joint Surveillance Target Attack grywał jedną z głównych ról w działaniach Radar Systems (JSTARs), które krążyły nad sojuszu oraz państw zaangażowanych. Morzem Śródziemnym w odległości kilkuset Proces targetingu w zasadzie nie odbiegał mil morskich od wybrzeży libijskich. Platfor- od ustaleń zawartych w sojuszniczych doku- my te za pomocą sieci Link 16 umożliwiały mentach doktrynalnych4. W jego ramach wy- przepływ informacji zarówno między samo- różniono targeting planowy (Deliberate Tar- lotami wykonującymi zadania bojowe9, jak geting) oraz targeting dynamiczny (Dynamic i innymi elementami pola walki – zapewnia- Targeting). Pierwszy dotyczy znanych obiek- ły im konieczne rozpoznanie i tym samym tów oddziaływania oraz ich lokalizacji w re- zwiększały ich świadomość operacyjną. jonie operacyjnym, natomiast drugi – obiek- Pierwsze trzy elementy F2T2EA należą do tów, które nie zostały zidentyfikowane działań środków rozpoznawczych (Intelligen- w czasie pozwalającym na ich włączenie ce, Surveillance and Reconnaissance – ISR) w regularny proces planowania działań prze- i to one determinowały proces targetingu ciwko nim. Państwa NATO nie interesowały w operacji libijskiej. Ważnym zadaniem było

3 Cele do obezwładnienia selekcjonowano i priorytetyzowano w zgodzie z założeniami przedstawionymi przez płk. Johna Wardena, współtwórcy amerykańskiej operacji powietrznej prowadzonej podczas pierwszej wojny w Zatoce Perskiej. Vide: J. A. Warden: The Enemy as a System. „Airpower Journal” Spring 1995, s. 41–55; M. Gałązka: Przeciwnik we współczesnych wyzwaniach. „Kwartal- nik Bellona” 2009 nr 2. 4 AJP 3.9. Allied Joint Doctrine for Joint Targeting . Wyd. 22.05.2008. 5 Wypowiedź gen. dyw. Margaret H. Woodward, dowódcy Dowództwa Komponentu Lotniczego Sił Połączonych operacji „Świt Odysei”. Vide: J.A. Tirpak: Lessons from Libya. „Air Forces Magazine” 2011 No. 12, s. 36. 6 Targeting w siłach połączonych. Dokument doktrynalny – 3.9. Wyd. 2010. 7 Target w języku wojskowym oznacza cel do obezwładnienia, jednak czynności wykonywane podczas tego etapu polegają na zakwalifikowaniem obiektu do obezwładnienia i tym samym przekwalifikowaniu go w cel do porażenia. Właśnie dlatego tak nazwa- no ten etap. 8 J.M. Brenot: Libya: the French carrier battle group and dynamic targeting. „Jane’s International Defence Review” 2012 No. 2 vol. 45, s. 26. 9 Do śledzenia i niszczenia celów samoloty używały zestawów: Sniper i PANTERA (Precision Attack Navigation and Targeting with Extended Range Acquisition), które zapewniały identyfikację celów, ich wybór i śledzenie oraz naprowadzanie pocisków precyzyjnego rażenia w każdych warunkach pogodowych.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Doświadczenia 133 zapewnienie szybszego i intensywniejszego targetingu na szybsze zdefiniowanie podej- dopływu informacji. Dążenie to stanowiło mowanych działań oraz na dobór odpowied- podstawę planowania zmierzającego do wy- nich metod i środków ogniowych w ramach eliminowania zagrożenia stwarzanego przez weaponeeringu11. wojska Kaddafiego. Ze względu na niezaan- Namierzenie (fix) polegało na przekierowa- gażowanie się w operację sojuszniczych niu środków rozpoznawczych na zidentyfi- wojsk lądowych10 oraz brak naziemnych sen- kowane obszary oraz wykryte obiekty w celu sorów rozpoznawczych osiągnięcie powodze- potwierdzenia ich lokalizacji i uzyskania nienia w misjach rozpoznawczych spoczywało zbędnych danych, uzasadniających podjęcie wyłącznie na siłach lotniczych, a także zale- możliwych działań. Wymagało to dynamicz- żało od danych satelitarnych i wywiadow- nego przeorganizowania zadań środków ISR czych. oraz podjęcia decyzji poza strukturami zespo- Etap wykrycia (find) polegał na uszczegó- łu targetingu. Dlatego ważnym elementem łowieniu zdefiniowanych obszarów rozpozna- było wydanie przez dowódcę szczegółowych nia oraz na wykryciu i zidentyfikowaniu wytycznych (Directive and Guidance) doty- obiektów leżących w ich kręgu, których obez- czących targetingu, umożliwiających uzyska- władnienie wpłynęłoby na osiągnięcie celów nie w odpowiednim stopniu koordynacji mię- operacji. W tym etapie wykorzystywano dzy zespołem targetingu a zespołem zbiera- wspomniane środki rozpoznania (ISR). Po- nia i analizowania danych w J2. Zdobyte dane wodzenie działań zależało od planu zadań analizowali wykwalifikowani analitycy, co rozpoznawczych (Collection Tasks List – pozwalało na prawidłowe zidentyfikowanie CTL) i stopnia skoordynowania działań po- obiektu oraz uszczegółowienie go. To zaś szczególnych elementów rozpoznawczych uzasadniało podjęcie działań oraz sklasyfiko- prowadzonych podczas codziennych odpraw wanie obiektu jako celu wysoko opłacalnego. (Daily Asset Reconnaissance Board – W tym etapie analizowano również biężące DARB). Na podstawie prawidłowo opraco- zmiany zachodzące w środowisku operacyj- wanego planu zadań rozpoznawczych moż- nym oraz możliwą przyszłą sytuację opera- liwe było zidentyfikowanie i określenie: cyjną. Miało to służyć określeniu zasadności — obiektów desygnowanych do natych- obezwładnienia wykrytych obiektów. Anali- miastowego obezwładnienia; zowano także strefę wokół obiektów w celu — obiektów pozostających w kręgu zain- uniknięcia niepożądanych skutków działania. teresowania, które mogłyby być traktowane Środki i metody oddziaływania wojsk sojusz- jako cele obezwładniane w ramach planowe- niczych były wybierane z uwzględnieniem go targetingu; kwestii minimalizowania strat i zniszczeń — obiektów zainteresowania uznanych za wśród ludności cywilnej. potencjalne cele w toku dalszych działań; Kolejnym etapem rozpoznawczym było — obiektów, które nie przynależały do śledzenie (track). Prawo konfliktów zbroj- kategorii celów militarnych bądź które mo- nych zabrania powodowania strat i zniszczeń gły być rozpatrywane jako obiekty zastrze- wśród ludności cywilnej, jeśli istnieje możli- żone. wości ich uniknięcia. Dopuszczalne są jedy- Szczegółowa i dokładna realizacja tego eta- nie działania na obiekty akceptowane przez pu przekładała się w dalszej fazie procesu samo prawo. W rezolucji Rady Bezpieczeń-

10 Podczas operacji „Świt Odysei” na terenie Libii przez trzy tygodnie operowały zespoły sił specjalnych SAS zwane „Smash teams”. Miały one za zadanie prowadzenie rozpoznania, wskazywanie celów pilotom i naprowadzanie pocisków. http://www.daily- mail.co.uk/news/article-1368247/Libya-SAS-smash-squads-ground-mark-targets-coalition-jets.html [dostęp: 2.06.2012]. 11 Weaponeering – czynność w procesie targetingu polegająca na określeniu właściwego uzbrojenia do wykonania zadania zgodnie z pożądanymi efektami, punktów celowania (Desired Mean Point of Impact – DMPI) za pomocą specjalnych systemów (Precision Point Mensuration – PPM) oraz na doborze odpowiedniego rodzaju bomby, zapalnika, a także najdogodniejszego kierunku i kąta ataku przez środek lotniczy. Ma to na celu zminimalizowanie niepożądanych strat i zniszczenia.

Kwartalnik Bellona 4/2012 134 Doświadczenia stwa o strefie zakazu lotów zapisano, że jej skich. Istotną rolę odegrały samoloty P3-C wprowadzenie jest związane z ochroną lud- Orion i E-8 JSTAR, które jako samoloty roz- ności cywilnej. Dlatego działania NATO nie poznania pola walki i dowodzenia monitoro- mogły i nie mogą wykraczać poza ustalone wały sytuację w czasie rzeczywistym. Do suk- normy prawne. Ponadto obecnie operacje cesu przyczyniły się także E-3 AWACS, U-2, militarne budzą duże zainteresowanie me- brytyjski Sentinel R1 oraz różnego rodzaju diów, co znacząco wpływa na uzyskanie mię- samoloty bezzałogowe. dzynarodowego poparcia dla przebiegu kam- Podczas całej operacji środki rozpoznaw- panii12. Ponieważ większość obiektów reżi- cze liczebnie nigdy nie zaspokajały potrzeb. mu Kaddafiego była rozlokowana wśród Ich osiągalność wyniosła 40–70 proc. zało- obiektów cywilnych, to podczas tego etapu żonych wymagań. Dużym utrudnieniem dla analizowano możliwości ich przegrupowania sojuszu było to, że podlegały one dowódz- się oraz określano najkorzystniejsze miejsca twom narodowym, te zaś prowadziły rozpo- do przeprowadzenia obezwładnienia za poznanie zgodnie z własnymi planami. Ponad- mocą dostępnych środków rażenia. Był to to informacje przeznaczane na potrzeby so- ciągły i żmudny proces. Do pracy wyłącznie juszniczego targetingu dynamicznego nad wyznaczonymi obiektami zaangażowa- wymagały dodatkowej deklasyfikacji. Ponie- no wiele osób kosztem analizowania pozo- waż był to proces dość długotrwały, często stałych obszarów działań. Postępowano w taki dane te traciły na aktualności. Także proces sposób dlatego, że utrata kontaktu ze śledzo- przesyłania danych między narodowymi, nie- nym celem mogła skutkować koniecznością zintegrowanymi technicznymi środkami powrotu do etapu namierzania lub nawet do łączności znacząco spowalniał proces nomi- etapu wykrycia. nowania i zatwierdzenia celów do ataku Operację „Zjednoczony obrońca” uznano w środowisku, w którym istotną rolę odgry- za sukces, mimo że podczas działań boryka- wał właśnie czas. no się z wieloma problemami zarówno no- W wojskach sojuszniczych brakowało per- wymi, jak i już znanymi. Brakowało sojusz- sonelu, który znałby w odpowiednim stopniu niczych środków rozpoznawczych (ISR) zasady i procedury targetingu14. W wyniku umożliwiających pozyskiwanie informacji restrukturyzacji struktur dowodzenia wojsk o przeciwniku. Obecnie sojusz nie ma własnych NATO zredukowano bowiem personel zespo- ani dedykowanych środków rozpoznawczych, łów targetingu. Ich możliwości operacyjne które można by było wykorzystać w ramach zwiększyły się dopiero po uzyskaniu wspar- jego wewnętrznego planowania. Rozpozna- cia od państw zaangażowanych, w tym wynie jest jednym z najważniejszych zadań datnego wsparcia personelem amerykańskim. wspierających działania targetingu, bezpo- Ataki w ramach targetingu planowego średnio przyczynia się więc do sukcesu lub i większość ataków w ramach targetingu dy- porażki misji. Dlatego we wnioskach po mi- namicznego były wykonane na podstawie in- sji13 za duży błąd uznano bazowanie wyłącz- formacji pochodzących z wielu źródeł15. Za- nie na narodowych środkach rozpoznawczych nim wybrano obiekty do obezwładnienia, państw zaangażowanych, głównie amerykań- przeprowadzano analizę w celu zapewnienia

12 M. Gałązka: Informacja jako broń. „Kwartalnik Bellona” 2009 nr 4, s. 50. 13 Wystąpienie amerykańskiego sekretarza obrony Roberta Gatesa podczas spotkania szefów resortów obrony państw członkow- skich NATO w Brukseli 10 czerwca 2011 r. http://www.defense.gov/speeches/speech.aspx?speechid=1581 [dostęp: 11.06.2012]; J.A. Tirpak: Lessons from Libya, op.cit., s. 36–39. 14 T. Withington: Libya Lessons: NATO Hears Calls for Better C2, More Targeting Experts. http://www.defensenews.com/article/ 20120125/C4ISR02/301250006/Libya-Lessons-NATO-Hears-Calls-Better-C2-More-Targeting-Experts [dostęp: 9.06.2012]. 15 Ze względu na brak środków rozpoznawczych oraz personelu targetingu w pierwszych dniach operacji „Świt Odysei” procedury targetingu były realizowane w sposób odmienny od procedur przyjętych w operacji „Zjednoczony obrońca”. Piloci mieli za zadanie wykonywać uderzenia tylko na cele wykryte i potwierdzone po wcześniejszym ich zidentyfikowaniu i ocenieniu możliwych strat wśród ludności cywilnej. Ich rola nie ograniczała się wyłącznie do wykonania ataku, lecz obejmowała także realizację skróconego targetingu dynamicznego. Vide: J.A. Tirpak: Lessons from Libya, op.cit, s. 36–37.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Doświadczenia 135 ich dokładnej lokalizacji oraz upewnienia się, Gdy rozpatrywano zasadność ataku, że ludność cywilna nie będzie narażona na zwłaszcza w odniesieniu do celów planowych, straty. Następnie obiekty te zostały zweryfi- starano się wybrać najdogodniejszy termin kowane przez organy prawne, które potwier- jego wykonania (atak za dnia lub w nocy, dziły zasadność zniszczenia tych celów odpowiedni dzień tygodnia). Często zbiera- i zgodność planowanych działań z nadanym no informacje o materiałach konstrukcyjnych mandatem oraz Międzynarodowym prawem obiektów zaplanowanych do obezwładnienia, humanitarnym konfliktów zbrojnych. Przepisy po to by dobrać amunicję i zapalnik umożli- te były traktowane jako lex specialis i każda wiające osiągnięcie pożądanego efektu, a za- decyzja o wyborze obiektów oddziaływania razem uniknąć strat wśród ludności cywil- uwzględniała podstawowe zasady targetigu: nej. Do takiego postępowania zobowiązywał rozróżnienia, proporcjonalności i konieczno- rozkaz operacyjny OPLAN 10310 Rev. 1, ści wojskowej. Wdrożenie tych postępowań w którym określono inną metodę oceny strat miało na celu minimalizowanie strat wśród i zniszczeń (Collateral Damage Estimation obiektów i ludności cywilnej, jednak – co – CDE)16 niż przedstawiona w dotychczas należy zaznaczyć – nie pozwoliło na ich cał- obowiązującym dokumencie IMSM-0678- kowite wyeliminowanie. Dlatego około 2007 NATO Collateral Damage Estimate dwóch trzecich obiektów początkowo okre- Methodology17. ślonych jako potencjalne cele militarne z róż- Ze względu na dynamikę sytuacji i zbyt nych powodów albo odrzucono, albo decy- wolny proces planowania Air Task Order zję co do ich obezwładnienia przełożono do (ATO) – trwał 72 godziny i nie spełniał wy- czasu dalszego uszczegółowienia wymaga- magań planistycznych targetingu dotyczących nych danych. oceny start zniszczeń niezamierzonych (CDE)

Rys. 3. Wypadki badane przez organizację ds. ochrony praw człowieka – Human Rights Watch (HRW) ÓZródło: Unacknowledged Deaths: Civilian Casualties in NATO’s Air Campaign in Libya. Raport HRW. http://www.hrw.org/sites/ default/files/reports/libya0512webwcover_0.pdf [dostęp: 10.07.2012]

16 CDE – narzędzie planistyczne wspomagające proces targetingu w minimalizowaniu niezamierzonych lub przypadkowych skut- ków uderzeń dzięki określeniu możliwości użycia danego rodzaju broni i jej amunicji. 17 26 stycznia 2011 r. SHAPE zaaprobowało metodologię stosowaną dotychczas wyłącznie przez wojska amerykańskie na potrzeby operacji sojuszniczych prowadzonych przez Siły Szybkiego Reagowania (NATO Response Forces – NRF).

Kwartalnik Bellona 4/2012 136 Doświadczenia

– niektóre państwa zaproponowały skrócenie Po raz pierwszy w kampanii NATO użyto cyklu planowania do 48 godzin. Pierwsze 24 wyłącznie amunicji precyzyjnego rażenia. godziny miały być przeznaczone na proces Podczas operacji w Libii wykonano 17 939 planowania i wypracowanie rozkazu w do- wylotów uzbrojonymi środkami latającymi, wództwie JFACC i CAOC, a przez następne co stanowiło około 70 proc. ogólnej ich licz- 24 godziny rozkaz ten miał być wykonywa- by. Przeprowadzono 7642 ataki typu powie- ny. Obawiano się jednak, że taki dotychczas trze–ziemia z użyciem 3644 bomb kierowa- nieprzećwiczony cykl planistyczny mógłby nych laserem (GBU-12, GBU-24), 2844 okazać się niewykonalny w dłuższym czasie. bomb kierowanych urządzeniami nawigacyj- Dlatego postanowiono jedynie zmodyfikować nymi (GBU-31, GBU-38) oraz 1150 szt. proces targetingu oraz połączyć proces tar- amunicji precyzyjnego rażenia (AGM-114 getingu planowego i dynamiczego (Delibe- Hellfire i przeciwpancerne pociski kierowa- rate and Dynamie Targeting). Tym samym ne HOT). Z użytych bomb 6278 szt. (82,2 usprawniono sam cykl ATO – zapewniono proc.) stanowiły bomby o ciężarze 500 Ibs18, większe możliwości reagowania na zmiany a 562 szt. (7,4 proc.) – bomby o ciężarze 500– sytuacji operacyjnej. Działania te wskazały 1000 Ibs i 802 szt. (10,5 proc.) o ciężarze jednak na konieczność posiadania elastycz- 1000–2000 Ibs19. Liczba użytych bomb nych procedur kierowania uderzeniami zależ- o małej masie, które charakteryzują się mniej- nie od panujących warunków. szym promieniem rażenia, wskazuje, że dą-

Rys. 4. Cele obezwładnione w operacji OUP ÓZródło: S. Rogers: NATO attacks in Libya: key targets, day by day. http://www.guardian.co.uk/news/datablog/interactive/2011/may/ 23/libya-nato-bombing-no-fly-zone [dostęp: 10.05.2012]

18 Ciężarowi bomby 500 lbs odpowiada 227 kg. 19 Pismo doradcy prawnego przy NATO Petera Olsona z 23 stycznia 2012 r., stanowiące odpowiedź na list wystosowany przez ONZ z 11 listopada i 15 grudnia 2011 r. w sprawie procedur targetingu obowiązujących podczas operacji „Zjednoczony obrońca”, których rezultatem były straty wśród ludności cywilnej. http://www.nato.int/nato_static/assets/pdf/pdf_2012_05/20120514_120514-NA- TO_1st_ICIL_response.pdf; http://www.nato.int/nato_static/assets/pdf/pdf_2012_05/20120514_120514-NATO_1st_ICIL_respon- se.pdf [dostęp: 10.06.2012].

Kwartalnik Bellona 4/2012 Doświadczenia 137

żono do ograniczenia nieprzewidywalnych Podczas operacji w Libii jaskrawo ujawni- skutków ich działania. W przypadkach gdy ły się między państwami członkowskimi cele były położone w bliskim sąsiedztwie NATO różnice w poglądach na wzajemną obszarów cywilnych, prowadzono obserwa- współpracę, a także odczuwalne były niedo- cję ciągłą za pomocą obrazowych środków statki w wojskowym wyposażeniu wojsk so- rozpoznawczych (Fuli Motion Video), by juszu20. Gdy NATO w coraz większej mierze potwierdzić obecność ludności lokalnej lub podejmuje się prowadzenia skomplikowa- określić najkorzystniejszy czas uderzenia. nych operacji ekspedycyjnych, partnerstwo sojuszu na całym świecie może zaoferować Podsumowanie zwiększenie tychże zdolności. Polityczne i militarne zaangażowanie się Kataru, Maro- Targeting nie może być identyfikowany ka, Jordanii i Zjednoczonych Emiratów Arab- wyłącznie z czynnościami prowadzonymi w skich stanowi zarówno potwierdzenie zasad- trakcie działań bojowych. Jest on bowiem ności współpracy NATO w ramach Dialogu nierozłącznym elementem działań militarnych Śródziemnomorskiego oraz Stambulskich rozwijanych już w czasie pokoju, pozwalają- Inicjatyw Współpracy (Istanbul Cooperation cym przełożyć strategię na działania skoncen- Initiative – ICI), jak i wskazanie, że dzięki trowane na wybranych celach w wyniku po- udziałowi nowych państw będzie można spro- łączenia ich z możliwymi formami i sposo- stać przyszłym wyzwaniom. Wydaje się, że bami oddziaływania. Tym samym jako część partnerstwa z sojusznikami spoza NATO będą procesu dowodzenia realizowanego na pozio- miały dla sojuszu coraz większe znaczenie. mie operacyjnym staje się łącznikiem mię- Dają bowiem możliwość uzupełnienia niedo- dzy strategią a taktycznym zastosowaniem borów wyposażeniowych oraz zyskania ko- elementów oddziaływania. niecznego poparcia politycznego i społecz- Podczas operacji „Zjednoczony obrońca” nego. Operacja libijska była prowadzona realizacja targetingu nastręczała wiele trud- przeciwko słabszemu przeciwnikowi niż ności. Ponieważ wcześniej nie interesowano mogłoby to być w przypadku Syrii czy Egip- się obszarem libijskim, nie posiadano bazy tu. Niemniej jednak w czasie konfliktu w Li- danych o celach. Koniecznością stało się na- bii ponownie ujawniły się już znane braki. Po wiązanie współpracy z państwami, te zaś czę- ponad dwóch dekadach zmniejszania budże- sto stosowały własne procedury, co spowol- tów obronnych europejskie zdolności wojsko- niało realizację procesu targetingu. Dlatego we są zdegradowane. Koszty operacji, które w większej części proces ten polegał na obez- poniosły państwa zaangażowane, każą zasta- władnianiu celów, i to głównie w ramach dzia- nowić się nad możliwością użycia ich wojsk łań dynamicznych. Prowadzenie działań bo- w podobnej operacji w niedługim czasie. Po- jowych w bliskości ludności cywilnej, nie- nadto okazało się, że sojusz w dalszym ciągu obecność wojsk lądowych, a co za tym idzie nie jest zdolny do samodzielnego prowadze- nieposiadanie wysuniętych obserwatorów nia działań, zwłaszcza bez wsparcia Stanów i zespołów naprowadzania lotniczego – to Zjednoczonych21. Zaangażowanie amerykań- czynniki, które zmusiły zespoły planistyczne skiego potencjału lotniczego wydatnie przy- do znacznego rozbudowania zespołów targe- czyniło się do wykonania postawionych za- tingu na wszystkich szczeblach dowodzenia. dań. Skutkiem tego był problem obsady personal- Z drugiej strony NATO udowodniło, że nej – brakowało doświadczonych operatorów. odpowiednio wyposażone jest obecnie jedyną

20 Wystąpienie amerykańskiego sekretarza obrony Roberta Gatesa podczas spotkania szefów resortów obrony państw członkow- skich NATO w Brukseli 10 czerwca 2011 r. http://www.defense.gov/speeches/speech.aspx?speechid=1581 [dostęp: 11.06.2012]. 21 Wypowiedź gen. Marka A. Welsha III, dowódcy amerykańskich sił lotniczych na Europę, oraz wypowiedź gen.dyw. Margaret H. Woodward, dowódcy Dowództwa Komponentu Lotniczego Sił Połączonych. Vide: J. A. Tirpak: Lessons from Libya, op.cit., s. 35, 38.

Kwartalnik Bellona 4/2012 138 Doświadczenia organizacją, która może szybko i efektywnie w kształtowanie bezpieczeństwa zbiorowego podjąć jakiekolwiek działania22. Mimo wy- i przejęła w tej sferze rolę przywódczą na are- siłków Paryża w celu wykluczenia udziału nie europejskiej. Zdobyła również niezbęd- NATO, wyłącznie sojusz sprostał wymagane doświadczenie w prowadzeniu operacji niom prowadzenia takiej operacji. Paradok- wojskowej. NATO udowodniło, że w dalszym salnie najbardziej z libijskiej lekcji skorzy- ciągu jest organizacją przydatną. Zastosowa- stała Francja. Spełniła ona oczekiwania stronie procedury targetingu, mimo błędów, prze- ny amerykańskiej związane z większym konuje, że jest to skuteczne narzędzie wspo- zaangażowaniem się państw europejskich magające działania dowódcy.

22 Sojusz przystąpił do planowania operacyjnego 26 lutego po zatwierdzeniu przez Radę Bezpieczeństwa rezolucji nr 1970. 16 marca dowództwo AFRICOM otrzymało wstępny zarys rezolucji nr 1973, którą wprowadzono w życie następnego dnia. Do egzekwowania jej postanowień NATO przystąpiło 19 marca.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Doświadczenia 139 Wojna domowa w Libii w 2011 roku

Na początku 2011 roku doszło do protestów społecznych w krajach arabskich Afryki Północnej – w Egipcie, Libii i Tunezji. Ludność tych państw wyszła na ulicę, by wyrazić swoje niezadowolenie z sytuacji społecznej i rządów dyktatorskich. Ale tylko w Libii protesty przemieniły się w regularne walki. Dyktator Libii Muammar Kaddafi postanowił spacyfikować wystąpienia grup zbrojnych, które zaczęły się organizować i na wyzwolonych terenach ustanawiać swoje władze oraz nowy po- rządek. Przewaga militarna sił rządowych była tak duża, że masakrze przeciwni- ków Kaddafiego mogła zapobiec tylko interwencja państw trzecich. Na mocy rezolucji ONZ Stany Zjednoczone i niektóre państwa Unii Europej- skiej przystąpiły do operacji militarnej w celu ochrony libijskich powstańców. Prze- ppłk rez. dr prowadziły ataki lotnicze na wojska Kaddafiego i siedziby sił rządzących. W ciągu DARIUSZ kilku miesięcy siły powstańcze, wsparte w uzbrojenie i sprzęt z zewnątrz, uzyskały BRĄŻKIEWICZ przewagę nad wojskami Kaddafiego. Pod koniec października 2011 roku, po śmierci Kierownik Wydziału dyktatora, Narodowa Rada Tymczasowa ogłosiła w Bengazi wyzwolenie Libii. Organizacji Studiów Akademii Obrony Narodowej. Doktor ydarzenia 2011 roku stroje antyrządowe szybko roz- nauk wojskowych o w krajach arabskich przestrzeniały się dzięki współ- specjalności bezpieczeństwo WAfryki Północnej i na czesnym środkom komunikowa- państwa. Bliskim Wschodzie przypomnia- nia społecznego. Antyrządowe Zainteresowania ły światu o sile społecznych wy- wiece były inicjowane, a siły pro- badawcze koncentruje stąpień oraz kruchych fundamen- testujących kumulowane za pona zagrożeniach tach dyktatorskich rządów. mocą Internetu i telefonów komór- bezpieczeństwa współczesnego świata, W efekcie domina objęły swoim kowych. Należy zwrócić uwagę na z uwzględnieniem zasięgiem regiony i kontynenty. postęp cywilizacyjny tych społe- zwłaszcza czynników Protesty społeczne w tych krajach czeństw oraz na ich świadomość społeczno-politycznych, przybrały różną formę i w konse- potrzeby demokratyzacji codzien- militarnych kwencji wymusiły zmiany, a na- nego życia. Tyranizowane przez i ekologicznych. wet doprowadziły do przewrotów. organy władzy społeczeństwa Spośród wszystkich krajów arab- uznały, że czas na zmiany. skich tylko w Libii wystąpienia te Wystąpienia te nazywane są zmieniły się w powstanie, a na- Arabską Wiosną, Arabską Zimą stępnie w wojnę społeczeństwa Ludów czy Arabskim Przebudze- i opozycji z władzą i siłami rzą- niem. Objęły one takie kraje, jak: dowymi. Algieria, Arabia Saudyjska, Bah- Wystąpienia społeczne w więk- rajn, Dżibuti, Egipt, Irak, Jemen, szości dotyczyły spraw socjalno- Jordania, Kuwejt, Liban, Libia, -politycznych poszczególnych Maroko, Mauretania, Oman, Pa- krajów: powszechnej biedy, bez- lestyna, Sahara Zachodnia, Soma- robocia, brutalności władz i panu- lia, Sudan, Syria i Tunezja. jących systemów oraz braku per- Rozruchy w krajach arabskich spektyw dla młodych ludzi. Na- faktycznie zostały zapoczątkowa-

Kwartalnik Bellona 4/2012 140 Doświadczenia

Rys. 1. Protesty w krajach Afryki Północnej i na Bliskim Wschodzie w latach 2010–2011 ÓZródło: http://pl.wikinews.org/wiki/Plik:2010-2011_Arab_world_protests.svg [dostęp: 25.11.2011] ne w Tunezji pod koniec 2010 roku, gdy Te dwa radykalne przewroty w bezpośred- 17 grudnia uliczny sprzedawca dokonał sa- nim sąsiedztwie Libii w znaczący sposób mospalenia w proteście przeciw ciągłym szy- przyczyniły się do wystąpień także w tym kanom przedstawicieli władzy. W kraju do- kraju. Ich siła i opór rządzących były jednak szło do podobnych incydentów oraz licznych o wiele większe niż w Tunezji i Egipcie. wystąpień społecznych. Na początku stycz- Wynikało to z faktu, że rządzący krajem nia 2011 roku, mimo brutalnych represji, pro- Muammar Kaddafi dzierżył ster władzy od testy objęły już całą Tunezję. Jej prezydent ponad 41 lat i, pewny swojej siły, podjął zde- Zin al-Abidin Ben Ali, rządzący od 1987 roku, cydowane działania policyjno-wojskowe 14 stycznia uciekł wraz z żoną samolotem do w celu zdławienia protestów. Swoją pewność Arabii Saudyjskiej. opierał na majątku i rodzinie, która zajmo- Rozpowszechnione przez arabskie media wała większość najważniejszych stanowisk wydarzenia w Tunezji wpłynęły na inne kra- w państwie. Przeciwnicy reżimu oraz byli je regionu, głównie na Egipt. Tam do pierw- współpracownicy dyktatora, którzy przeszli szych protestów doszło 21 stycznia. Po kil- do opozycji, podsycili bunt. W ciągu dzie- kutygodniowych demonstracjach i walkach więciu miesięcy rządzący spadli z piedestału ulicznych w stolicy kraju prezydent Hosni władzy, a dyktator został pozbawiony życia. Mubarak, który panował od 1981 roku, 11 lu- W artykule omawiam etapy tych walk oraz tego 2011 roku ustąpił ze stanowiska1. sytuację społeczną w Libii, która przez lata uchodziła za najstabilniejszy kraj regionu.

1 Arabskie rewolucje. Portal Tvn24.pl, 16 października 2011 r. http://www.tvn24.pl/28466,1728508,0,1,arabskie-rewolucje,wiadomosc.html [dostęp: 15.01.2012].

Kwartalnik Bellona 4/2012 Doświadczenia 141

Libia wej, które nie przynosiło zysku młodemu pań- – kraj plemiennych stwu. Sytuacja ta doprowadziła do zawiąza- nia sprzymierzenia przez młodych oficerów. podziałów W wyniku puczu wojskowego 1 września Za rządów Kaddafiego, podobnie jak 1969 roku odsunęli oni króla od władzy. Na w innych państwach rządzonych przez dyk- czele buntowników stał pułkownik Muammar tatorów, waśnie plemienne były mniej zauwa- Kaddafi2. żalne. Sytuacja zmieniła się po jego upadku. Tak jak historyczne regiony, tak plemiona Podczas walk rewolucyjnych wyraźne ujaw- żyjące na ich terenach wpisują się w życie niły się podziały regionalne i plemienno-kla- Libii, w której tylko 15 proc. ogólnej liczby nowe, bo także one wpływały na to, kto opo- ludności, wynoszącej ponad 6,5 mln, nie ma wiadał się za Kaddafim, a kto za rewolucjo- przynależności plemiennej. Zasadniczą część nistami. społeczeństwa stanowią Arabowie i Berbe- Granice obecnej Libii nie ukształtowały się rowie (97 proc. obywateli), będący wyznaw- w sposób naturalno-historyczny. Zostały wy- cami islamu sunnickiego. Spośród 140 ple- tyczone, podobnie jak większość granic kra- mion i klanów żyjących na terenie Libii więk- jów afrykańskich, przez kolonizatorów, szość tworzą plemiona arabskie, a w znikomej w przypadku Libii przez Włochów. To oni części plemiona Berberów. po zwycięskiej wojnie włosko-tureckiej z lat W poszczególnych regionach można wy- 1911–1912 wzięli w posiadanie dzisiejsze różnić plemiona, które zajmują znaczącą po- tereny Libii, by zaspokoić swoje imperialne zycję, wynikającą z ich umiejscowienia ambicje. Teren ten obejmował trzy regiony w hierarchii społeczno-politycznej regionu geograficzno-historyczne: Trypolitanię, Cy- lub kraju. W nadmorskim regionie – Trypo- renajkę i Fazzan. W 1934 roku Włosi połą- litanii – wyróżniają się plemiona: Bani Wa- czyli te regiony w jeden obszar i utworzyli lid, Kaddafa, Tarhuna, Warfalla i Zintan. włoską kolonię pod nazwą Libia. W okresie W okresie rządów Muammara Kaddafiego drugiej wojny światowej w Libii trwały in- dużymi wpływami i znaczeniem szczyciło tensywne walki, które zakończyły się zaję- się plemię Kaddafa z Syrty. Przez pierwsze ciem kolonii przez aliantów w 1943 roku. dwadzieścia lat swoich rządów Kaddafi sta- Po wojnie Włochy zrzekły się prawa do Li- rał się pomniejszać wpływy polityczne ple- bii. W 1946 roku pod nadzorem ONZ została mion oraz ich przywódców. Skutkowało to ona podzielona na trzy obszary administra- w późniejszym okresie zniechęceniem wie- cyjne: Trypolitanię i Cyrenajkę, które zosta- lu znaczących plemion do polityki wewnętrz- ły przejęte przez Wielką Brytanię, oraz Faz- nej Kaddafiego i powstaniem obozu prze- zan, oddany pod nadzór Francji. 24 grudnia ciwników politycznych. Dwa duże plemio- 1951 roku na mocy decyzji ONZ ogłoszono na, Tarhuna i Warfalla, liczące blisko milion niepodległość Libii. Władzę w kraju objął członków każde, wystąpiły przeciwko Kad- król Idris I (w okresie okupacji włoskiej jako dafiemu, choć nie w całości, i stanęły po stro- emir Cyrenajki stał na czele ruchu oporu). nie rebeliantów. Podobnie zareagowały W 1963 roku król proklamował zjednocze- mniejsze plemiona Bani Walid i Zintan. nie państwa. Mimo tych deklaracji król i rząd Wynikało to również z faktu, że przedstawi- nie potrafili rozwiązać wewnętrznych proble- ciele plemion Warfalla i Zintan byli człon- mów kraju, w dużej mierze wynikających kami wojskowego spisku z października z zależności międzynarodowej. Dotyczyło to 1993 roku. Po czterech latach i powtarza- obecności militarnej Stanów Zjednoczonych nym procesie 2 stycznia 1997 roku libijska i Wielkiej Brytanii, a także coraz większego telewizja pokazała nagranie z egzekucji wydobycia odkrytej w 1959 roku ropy nafto- wojskowych i cywilnych przywódców nie-

2 Encyklopedia historyczna świata. T. XII. Afryka. Agencja Publicystyczno-Historyczna Opres, Kraków 2002, s. 227–228.

Kwartalnik Bellona 4/2012 142 Doświadczenia udanego przewrotu3. W Trypolisie mieszkają szek przyłączyli się do powstańców. Tebo- członkowie plemion Maraariha, Maslata, wie natomiast opowiedzieli się za upadają- Masrata, Warfalla i Zuwajja. Najliczniejsza cym reżimem Muammara Kaddafiego5. grupa mieszkańców stolicy należy do plemienia Masrata, które ma swoją główną sie- Muammar Kaddafi dzibę na południu kraju w Sabha. Na połu- – od rewolucjonisty dniowy wschód od Trypolisu, w krainie Al- do dyktatora -Dżabal al-Gharbi, zamieszkuje plemię Mu- dżaraba, które opowiedziało się po stronie Historia człowieka, który rządził Libią rządzącego plemienia Kaddafa. przez 42 lata, budzi kontrowersje. Dyskusje W Cyrenajce, regionie obejmującym wywoływała zwłaszcza jego filozofia budo- wschodnią część Libii, najważniejszymi ple- wy państwa arabskiego – z domieszką rewo- mionami są: Al-Awakir, Awadżila, Fardżan, lucyjnych trendów socjalistycznych i antyży- Kargala, Masamir, Obejdat (Abdijat), Ram- dowskich, a zarazem odmienna od komuni- la, Tawdżir i Zawija. Plemię Al-Awakir, któ- zmu i kapitalizmu. Okres rządów Kaddafiego re zamieszkuje rejon środkowej Cyrenajki to pasmo nie do końca jasnych jego powią- (historyczna nazwa: Barqah), w okresie rządów zań z organizacjami popierającymi terroryzm. Kaddafiego miało swoich przedstawicieli Finansował je, co przysparzało mu przeciw- w najwyższych władzach. Plemię Obejdat, ników, szczególnie wśród polityków Stanów stanowiące grupę 15 subplemion w okolicy Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Wybiór- Tobruku, również należy do bardziej wpły- cze traktowanie partnerów w Europie wowych, o czym świadczyła liczba jego w związku z możliwością importu ropy naf- przedstawicieli w centralnych władzach pań- towej tylko powiększało grono jego antago- stwa4. Plemię Misrata, zamieszkujące głów- nistów. Jeśli wspomnieć o konfliktach z włas- nie w miejscowościach Bengazi i Darna, jest nym narodem (plemionami/klanami), który także wpływową grupą tego regionu, a swoje nie akceptował jego dyktatorskiej władzy, to miano wywodzi od nazwy dystryktu i miasta nie sposób nie skonstatować, że rządy Kad- w północno-zachodniej części Libii – Misra- dafiego upływały na rywalizacji oraz walce ty. Trzeci region – Fezzan, który obejmuje z krajami zachodnimi i wewnętrznym sprze- południowo-zachodnią część Libii, zamiesz- ciwem w kraju. kują plemiona arabskie i berberyjskie. Naj- Muammar Kaddafi był najmłodszym większym plemieniem arabskim tego regio- dzieckiem wędrownego hodowcy wielbłą- nu jest Magariha, które ściśle współpracuje dów. Urodził się 13 września 1942 roku z plemieniem Kaddafa. Magariha miało swo- w Syrcie. W tym mieście też dorastał. Otrzy- ich przedstawicieli w kręgach rządowych. Do mał tradycyjne religijne wykształcenie pod- najbardziej wpływowych należał Abdessalam stawowe i w latach 1956–1961 uczęszczał Dżallouh, premier rządu w okresie panowa- do szkoły średniej w Sabha. W 1961 roku nia Muammara Kaddafiego. Tuaregowie został wydalony ze szkoły za działalność i Tebowie są przedstawicielami dwóch kon- polityczną. Z niewielką grupą przyjaciół, federacji plemion zamieszkujących połu- których poznał w tej szkole, udało mu się dniową część Libii. Tuaregowie, znani jako stworzyć rdzeń przyszłej bojowej grupy re- „niebiescy ludzie pustyni”, mają wpływy wolucyjnej. Inspiracją dla Kaddafiego był w państwach sąsiednich i po wybuchu zamie- Gamal Abdel Naser, prezydent sąsiedniego

3 Another Day in The Libyan Calendar. Portal Libia: News and Views. http://www.libya-watanona.com/letters/dec01/v03jan2a.htm [dostęp: 7.01.2012]. 4 Można. wymienić m.in ministra spraw zagranicznych w rządzie Kaddafiego – gen. Sulejmana Mahmuda al-Obejdiego, który po wybuchu rewolucji został jednym z głównych przedstawicieli opozycji. 5 B. Cichocki, A. Dzisiów-Szuszczykiewicz: Libijska opozycja. Analiza BBN, Warszawa, 25 marca 2011 r., http://www.bbn.gov.pl/ portal/pl/2/2912/quotLibijska_opozycjaquot.html [dostęp: 28.09. 2011].

Kwartalnik Bellona 4/2012 Doświadczenia 143

Egiptu, który odwoływał się do jedności dach stawał się coraz większym despotą na arabskiej. Kaddafi podjął studia prawnicze międzynarodowej arenie politycznej. W lana uniwersytecie i ukończył je z wysokimi tach 80. XX wieku uznano go za wroga nu- ocenami. W 1963 roku wstąpił do akademii mer jeden Stanów Zjednoczonych, a po za- wojskowej w Bengazi. Wraz z kilkoma ko- machach terrorystycznych na dyskotekę legami bojownikami zorganizował sekretną w Berlinie Zachodnim w 1986 roku oraz na grupę, która miała na celu obalenie proza- samolot pasażerski Pan Am w 1989 roku zo- chodniej monarchii libijskiej. Po ukończe- stał zepchnięty wraz ze swoim krajem na mar- niu akademii w 1965 roku został wysłany gines światowej polityki. Społeczność mię- do Wielkiej Brytanii na roczne szkolenie dzynarodowa ogłosiła go dyktatorem i zarzu- w British Army Staff College (obecnie Joint ciła mu lekceważenie opinii wielu krajów Services Command and Staff College)6. i organizacji oraz interesów swojego narodu. Awansował do stopnia pułkownika. Izolacja ta spowodowała, że w latach 90. mi- W wieku 27 lat stanął na czele puczu, nionego wieku Kaddafi zmienił politykę. w wyniku którego został zdetronizowany król Przystąpił do współpracy gospodarczej z Za- Idris I. Kaddafi ogłosił powstanie republiki chodem – zgodził się na wydobywanie nafty i został naczelnym dowódcą sił zbrojnych i gazu na libijskich polach przez największe oraz przewodniczącym Rady Rewolucji – światowe koncerny, takie jak BP, Statoil oraz nowo utworzonego rządu Libii. Zafascyno- polskie PGNiG. Otwarcie się na zagraniczne wany teorią socjalistyczną o nowoczesnym inwestycje skutkowało nie tylko zwiększe- rozwoju swojego kraju przystąpił do reform niem dochodów z wydobycia surowców ener- politycznych, gospodarczych i kulturowych. getycznych. Pokazało też dyktatora w innym W 1970 roku zlikwidował brytyjskie i ame- świetle – jako człowieka ekscentrycznego rykańskie bazy wojskowe, wydalił z kraju w sposobie bycia. Na cały świecie znane były żydowskie i włoskie organizacje narodowe, wystąpienia Kaddafiego w otoczeniu kobiet a w 1973 roku przeprowadził nacjonalizację żołnierzy ubranych w mundury, do których przemysłu naftowego należącego do zagra- nosiły buty lub torebki słynnych projektan- nicznych inwestorów. W latach 70. ubiegłe- tów. Przełomem był również 11 września go wieku pod wpływem idei Gamala Nasera 2001 roku, gdy Stany Zjednoczone wypowie- wprowadził własny system polityczny – Trze- działy wojnę światowemu terroryzmowi. cią Uniwersalną Teorię. Zasady nowego ustro- Kaddafi odciął się od fundamentalistów is- ju wyłożył w Zielonej książce, wydanej lamskich i wypłacił odszkodowania za zama- w 1975 roku w imponującym nakładzie mi- chy terrorystyczne z lat 80. XX wieku. To liona sztuk. Zdefiniował w niej pojęcie „dża- spowodowało, że USA w 2004 roku zniosły mahirijja” (republika ludowa) jako alternaty- sankcje gospodarcze wobec Libii. W tym cza- wę dla komunizmu i kapitalizmu. Trzecią teo- sie relacje z Libią odbudowywały także Fran- rię wprowadzono do konstytucji w 1977 roku, cja i Włochy. W większym stopniu udało się tym samym zmieniono nazwę państwa na to Włochom, które jako była metropolia kolo- Wielka Arabska Libijska Dżamahirijja Ludo- nialna zdołały przywrócić dawne powiązania. wo-Socjalistyczna. Kaddafi oficjalnie zrzekł Świadectwem tego była budowa rurociągu się wszelkich funkcji państwowych, jednak Greenstream, łączącego Libię z Sycylią, mogą- do końca życia pozostał przywódcą Rewolu- cego rocznie przetransportować 11 mld m3 cji 1 Września. gazu, oraz przejęcie remontów i budów libij- Wspierając Organizację Wyzwolenia Pa- skich autostrad przez włoskie firmy budow- lestyny, występował przeciwko Stanom Zjed- lane. W 2009 roku Kaddafi po raz pierwszy noczonym i Izraelowi. Stanowczy w poglą- odwiedził Włochy i jako przywódca Unii

6 Muammar Gaddafi (1942–2011). Jewish Virtual Library. http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/biography/Qaddafi.html [do- stęp: 20.01.2012].

Kwartalnik Bellona 4/2012 144 Doświadczenia

25 tys. słabo wyszkolonych żołnierzy z poboru, siły powietrzne – 18 tys., a marynarka wojenna – 8 tys. Do sił specjalnych należy zaliczyć Korpus Strażników Rewolucji (około 3 tys. żołnierzy) oraz Legion Islamski (2,5 tys. żołnierzy). Ludowe Siły Bezpieczeń- stwa (10 tys. żołnierzy) stanowiły trzon restryk- cyjnego aparatu władzy. Jednostki oddziałów paramilitarnych składały się głównie z Milicji Ludowej i liczyły 4 tys. funkcjonariuszy. Mimo że wojsko Kaddafiego miało lepsze wyposażenie niż walczący powstańcy, pono- siło większe straty. Uzbrojenie armii rządo- wej było przestarzałe i w większości pocho- dziło z lat 70. i 80. XX wieku. Broń i sprzęt w dużej mierze były niesprawne lub wyeks- ploatowane. Pochodziły z Rosji, Chin, Bia- łorusi, Korei Północnej, Włoch oraz wielu innych państw, które sprzedały broń izolo- Fot. 1. Muammar Kaddafi we Włoszech w 2009 roku wanej przez wiele lat Libii. Armia dyspono- ÓZródło: http://i.wp.pl/a/f/jpeg/26470/kadafi_muammar_afp_512. wała hiszpańskimi bombami kasetowymi jpeg [dostęp: 23.01.2012] MAT-120, rosyjskimi pociskami przeciwlot- niczymi, południowoafrykańskimi karabina- Afrykańskiej wziął udział w szczycie G8 mi snajperskimi oraz belgijskimi karabinami w L’Aquili7. szturmowymi. Ocieplając stosunki międzynarodowe Trzon armii stanowiły wojska lądowe i tyl- i sprowadzając do Libii inwestorów z wykwa- ko one mogły podjąć walkę z zewnętrzną lub lifikowaną kadrą, Muammar Kaddafi nie zdo- wewnętrzna siłą. W swoim wyposażeniu mia- łał jednak poprawić swojej pozycji w kraju. ły: 315 czołgów T-72 (około 200 egzempla- Jego aparat represji oraz styl rządzenia był rzy gotowych do działań), 170 czołgów T-62 tak znienawidzony, że iskra, którą na przeło- (około 100 egzemplarzy gotowych do dzia- mie 2010 i 2011 roku wykrzesano w krajach łań) i 1040 czołgów T-54/T-55 (około 500 arabskich, najgwałtowniejszy wybuch spowo- egzemplarzy gotowych do działań), 50 wo- dowała właśnie w Libii. Ostrze społecznej zów pancernych BDRM-2, około 70 pojaz- nienawiści było skierowane na Kaddafiego dów rozpoznawczych EE-9 Cascavel, blisko i jego rodzinę. 1000 wozów pancernych BWP-1, ponad 750 transporterów opancerzonych BTR-50 Siły zbrojne i BTR-60, około 30 transporterów opance- Kaddafiego rzonych M113, 100 transporterów opancerzonych EE-11 Urutu oraz 67 transporterów Na początku 2011 roku siły zbrojne Libii opancerzonych OT-62 i OT-64. W skład składały się z jednostek wojsk lądowych, sił wojsk lądowych wchodziły również setki powietrznych i marynarki wojennej oraz dział samobieżnych, w przeważającej części z wielu jednostek specjalnych, sił bezpieczeń- 2S1 Goździk kalibru 122 mm i M-77 Dana stwa i oddziałów paramilitarnych. Wojska kalibru 152 mm, a także włoskie haubice sa- lądowe liczyły 50 tys. żołnierzy, w tym mobieżne Palmaria kalibru 155 mm. Armia

7 Muammar Kaddafi. Jak żył, jak umarł. Portal Newsweek.pl. http://swiat.newsweek.pl/muammar-kadafi-jak-zyl-jak-umarl,83645,1,1. html [dostęp: 15.12.2011].

Kwartalnik Bellona 4/2012 Doświadczenia 145 dysponowała również groźnymi wyrzutnia- bijczycy, ośmieleni sukcesami Tunezyjczy- mi rakiet BM-21 Grad kalibru 122 mm oraz ków i Egipcjan, którzy odsunęli rządzących rakietami balistycznymi Scud. Z wyróżniają- dyktatorów, zaczęli organizować wiece nie- cych się jednostek wojsk lądowych należy zadowolenia. Do pierwszych masowych wy- wymienić elitarną Brygadę Chamisa, która stąpień antyrządowych doszło 15 lutego 2011 liczyła 4–5 tys. dobrze wyszkolonych żołnie- roku w Bengazi, drugim co do wielkości mierzy. W chwili wybuchu wojny libijskie siły ście w Libii, liczącym 750 tys. mieszkańców, powietrzne miały: 15 samolotów Dassault leżącym we wschodniej części kraju, na ob- Mirage F1, 45 samolotów MiG-21, 75 samo- szarze Cyrenajki. Część demonstrantów lotów MiG-23, 94 samoloty MiG-25, 6 bom- o planowanych wystąpieniach dowiedziała się bowców Su-24 i 6 bombowców Tu-22 oraz z Internetu, między innymi z portalu Facebo- 35 śmigłowców Mi-35 (eksportowa wersja ok. Doszło do potyczek z policją. Również Mi-24). Uzbrojenie marynarki wojennej sta- następnego dnia demonstranci starli się z po- nowiły: 2 łodzie podwodne, 2 fregaty, kor- licją – gdy obrzucili ją kamieniami, ta użyła weta, 4 stawiacze min, 7 okrętów desanto- armatek wodnych, gazu łzawiącego i gumo- wych, 12 okrętów wspierająco-logistycznych wych kul. Wśród demonstrantów i policjan- oraz 15 okrętów patrolowych. Łącznie flota tów było około 38 rannych10. morska miała w swoim składzie 43 jednostki Zamieszki ujawniły słabość sił porządko- pływające8. wych. Nie potrafiły one stłumić wystąpień Oprócz narodowej armii libijskiej w szere- o takiej skali (w protestach uczestniczyły ty- gach sił Muammara Kaddafiego walczyły siące demonstrantów). Zaciekłość protestu- uzbrojone milicje plemion, które wspierały jących skupiła się na przedstawicielach wła- dyktatora, oraz oddziały najemników zacią- dzy, siłach bezpieczeństwa i policji. gniętych przez Kaddafiego za wysokie wy- 17 lutego 2011 roku zorganizowano Dzień nagrodzenia. Organizacje praw człowieka Gniewu – społeczne antyrządowe wystąpie- szacowały, że w szeregach wojsk Kaddafie- nia w wielu miastach kraju. W Bengazi po- go mogło służyć nawet 25 tys. najemników. nownie doszło do dużych demonstracji anty- Byli to obywatele Czadu, Demokratycznej rządowych, które wymknęły się spod kontro- Republiki Konga, Nigru, Mali, Kenii, Suda- li sił bezpieczeństwa i policji. Przeciwko nu, Zimbabwe, Ghany, Białorusi i Ukrainy. demonstrantom użyto broni palnej. Według Jak podała rosyjska gazeta „Komsomolskaja Human Rights Watch w wyniku ostrzału Prawda”, wiele osób rekrutowano na Biało- w Bengazi oraz innych miastach wschodniej rusi. Wszystkim najemnikom wypłacano śred- Libii zabito 24 osoby11. 18 lutego przez mia- nio około 3100 dolarów miesięcznie. Źródłem sto przeszedł kondukt pogrzebowy, który za- informacji o białoruskich najemnikach w Try- trzymał się przed główną siedzibą sił bezpie- polisie był brytyjski „The Telegraph”9. czeństwa Hawari. Gdy wznoszono okrzyki w proteście przeciwko przemocy władz, w stro- Bengazi nę tłumu posypał się grad pocisków. Doszło – początek rewolucji do regularnych walk mieszkańców z policją. Rozsierdzony tłum zaczął demolować i palić Fala prodemokratycznych wystąpień dotar- budynki instytucji reżimowych – administra- ła do Libii w połowie lutego 2011 roku. Li- cji rządowej, sądów i siedzib służb bezpie-

8 V. Vira, A.H. Cordesman, A.A. Burke: The Libyan uprising: an uncertain trajectory. Center for Strategis & International Studies, Washington, USA. http://csis.org/files/publication/110620_libya.pdf [dostęp: 20.09.2011]. 9 A. Osborn: Libya: Belarus mercenary «paid Ł1,900 a month to help Gaddafi forces. „The Telegraph”, 6.04.2011. http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/africaandindianocean/libya/8432996/Libya-Belarus-mercenary-paid-1900-a-month-to-help-Gaddafi- forces.html [dostęp: 18.01.2012]. 10 Libia jak Egipt? „Dzień gniewu” wobec Muammara Kaddafiego. Portal Gazeta.pl, 16 lutego 2011 r. http://wiadomosci.gazeta.pl/ wiadomosci/1,114881,9114339,Libia_jak_Egipt__Starcia_protestujacych_z_policja.html [dostęp: 21.01.2012]. 11 M. Gawęda: Rewolta w Benghazi. „Komandos” 2012 nr 2, s. 11.

Kwartalnik Bellona 4/2012 146 Doświadczenia czeństwa oraz komitetów rewolucyjnych. Szyłka, BWP-1, przeciwlotnicze ZPU-4 kali- 19 lutego nadal trwały walki, a w rękach rzą- bru 14,5 mm, cekaemy DSzK kalibru 12,7 mm dowych pozostały jedynie obiekty sił bezpie- i chińskie wyrzutnie rakiet kalibru 107 mm. Ben- czeństwa – Hawari i koszary Katiba, dotych- gazi, oczyszczone z sił lojalnych Kaddafie- czas nieatakowane. Przełomowym dniem był mu, stało się wolną stolicą powstańców. Po- 20 lutego 2011 roku, gdy rebelianci ruszyli wstały rady zarządzające, spontanicznie zor- na Hawari i koszary. Broniący się użyli cięż- ganizowane przez inteligencję – prawników, kiego sprzętu oraz działek. W szeregach ata- nauczycieli i lekarzy, którzy przejęli zarzą- kujących byli zabici i ranni. Do szpitali zwie- dzanie miastem. Rady przystąpiły do organi- ziono 50 zabitych i ponad 100 osób ciężko zacji oczyszczania miasta i zarządzania ru- rannych. chem ulicznym, uporządkowały także arse- Wydarzenia pierwszych dni wstrząsnęły nał broni znajdujący się w rękach ludności społeczeństwem, także żołnierzami i policjan- cywilnej. Przywrócono pracę podstawowych tami. Wybuch powstania na taką skalę spo- instytucji miasta i banków oraz zorganizowa- wodował masową dezercję. Służący w woj- no wolną prasę i media. Pojawiła się powstań- sku i policji nie chcieli bowiem strzelać do cza gazeta „Libia” i zaczęło nadawać Radio rodaków, a ponadto duża część mundurowych Wolna Libia. Przygotowano też siły bezpie- była przekonana o słuszności protestów i po- czeństwa na wypadek powrotu ludzi Kadda- trzebie zmian w kraju. Wielu żołnierzy prze- fiego. 5 marca 2011 roku ogłoszono utwo- płaciło to życiem – zostali rozstrzelani przez rzenie Narodowej Rady Tymczasowej12 z sie- pododdziały wierne dyktatorowi lub dowo- dzibą w Bengazi. Na czele Rady stanął dzone przez synów Kaddafiego. Społeczeń- minister sprawiedliwości w rządzie Kadda- stwo dowiedziało się o tym po zakończeniu fiego, który 21 lutego zrezygnował z tego sta- walk. Na terenach zdobytych koszar znajdo- nowiska w proteście przeciwko nadmierne- wano zwłoki żołnierzy z miejscowych jed- mu używaniu przemocy wobec antyrządo- nostek wojskowych, między innymi z Bryga- wych demonstrantów 13. Rada składała się dy Fadil, która stacjonowała w Bengazi. z 31 przedstawicieli miast i obszarów wyzwo- Wieczorem 20 lutego na stronę rebelian- lonych spod władzy Kaddafiego. W oświad- tów przeszedł generał Abd al-Fatah Junis, minister spraw wewnętrznych, człowiek numer dwa w rządzie Kaddafiego. Dla rządzą- cej elity był to cios, dla protestujących – świa- dectwo braku spójności w kierownictwie kraju. Wraz z generałem do opozycji przeszła jednostka sił specjalnych ministerstwa spraw wewnętrznych w Bengazi – As-Saika, liczą- ca około tysiąca osób. Odegrała ona w walkach znaczącą rolę, organizowała bowiem dowodzenie i ataki grup powstańczych. Około godziny 21.30 koszary Katiba zostały zdobyte, a lojalni żołnierze i najemnicy, którzy nie zginęli, wycofali się pojazdami terenowy- mi. Na terenie Katiby rebelianci znaleźli dużo Rys. 2. Logo Narodowej Rady Tymczasowej sprzętu, broni i amunicji. Były to między in- ÓZródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Herb_Libii [dostęp: nymi czołgi T-55 i T-62, zestawy ZSU-34-4 11.12.2011]

12 W prasie i publikacjach pojawiają się też nazwy: Narodowa Rada Libii, Przejściowa Rada Narodowa, Tymczasowa Rada Narodo- wa i Libijska Rada Narodowa. 13 Ostre słowa Kaddafiego: to są wrogie szczury. Portal Onet.pl, 25 sierpnia 2011 r. http://m.onet.pl/biznes,4kh6m [dostęp: 24.11.2011].

Kwartalnik Bellona 4/2012 Doświadczenia 147 czeniu poinformowała, że reprezentuje całą cy przystąpili do kontrofensywy. W wojsku Libię, a jej nadrzędnym celem jest oswobo- zarządzono mobilizację i na początku marca dzenia kraju spod władzy Muammara Kad- ruszyła rządowa ofensywa. Została skierowa- dafiego. 10 marca 2011 roku Narodowa Rada na w trzech kierunkach: na zachód od Trypo- Tymczasowa została uznana przez Francję, lisu – na Az-Zawiję i leżącą na wschód od jako pierwsze państwo, za legalne władze Trypolisu Misratę oraz na wschód kraju, do Libii. miast leżących w Cyrenajce. Ważnym elementem spajającym powstań- Na Az-Zawiję Kaddafi skierował duże siły ców było pojawienie się trójkolorowej flagi pancerne i artyleryjskie, między innymi Bry- z czasów monarchii. Kolory na fladze od- gady Chamisa. Szturm czołgów na miasto zwierciedlają trzy regiony geograficzno-histo- poprzedzały nawały ogniowe artylerii. Głów- ryczne. Kolor czerwony przedstawia Fazzan ne walki trwały od 4 do 10 marca i zakończy- leżący w południowo-wschodniej części kra- ły się zwycięstwem sił rządowych. Po zakoń- ju, kolor czarny z półksiężycem – Cyrenajkę, czeniu walk sprowadzono dziennikarzy za- a kolor zielony – Trypolitanię leżącą w pół- granicznych, by mogli obserwować wiec nocno-wschodniej części kraju. Choć okres poparcia dla Kaddafiego oraz zobaczyć znisz- monarchii nie był najlepszym okresem w dzie- czenia spowodowane walkami. jach młodej Libii, to stał się symbolem pań- 6 marca wojska Kaddafiego zaczęły sztur- stwa obalonego przez Kaddafiego. mować kontrolowaną przez powstańców Do dużych demonstracji i walk ulicznych Misratę z trzech kierunków – od wschodu, doszło również w stolicy kraju. Siedziba południa i zachodu. 12 marca Brygada Cha- publicznego radia i telewizji w Trypolisie misa, która dwa dni wcześniej zdobyła Az- została splądrowana przez antyrządowych -Zawiję, przystąpiła do szturmu na Misratę. manifestantów. Ponadto manifestanci podpa- W czasie walk 32 żołnierzy zdezerterowało lili posterunki policji i budynki prorządowych i przeszło na stronę powstańców. Z powodu komitetów rewolucyjnych. Walki rozpoczę- tej dezercji natarcie zostało tymczasowo ły się wieczorem 20 lutego i trwały przez na- wstrzymane. 16 marca lotnictwo bombardo- stępne dni. Bilans walk był tragiczny i objął wało Misratę. Tego dnia również odcięto mia- setki zabitych i rannych. sto od dostaw wody. W następnych dniach Pod koniec lutego w rękach powstańców siły rządowe nadal przeprowadzały ataki na znajdowały się wszystkie ważniejsze ośrod- pozycje powstańców, ale bez rezultatu. ki miejskie wschodniej Libii. Oprócz Benga- Dla sił rządowych duże znaczenie miał atak zi był to Tobruk, Al-Bajda, Adżdabija, Mar- na wschodnie miasta Libii. Wojska rządowe sa al-Burajka (Breda), Ras al-Unuf i Bin najpierw zaatakowały Bin Dżawwad – mia- Dżawwad. Natomiast w zachodniej części sto położone przy trasie Ras al-Unuf–Syrta. kraju powstańcy kontrolowali Misratę i Az- Trasą tą przemieszczali się powstańcy idący -Zawiję. Na południowy zachód od Trypoli- na Syrtę, rodzinne miasto Kaddafiego. Zdo- su w rękach powstańców znalazły się trzy mia- byty 5 marca Bin Dżawwad już 6 marca zosta: Jafran, Az-Zintan i Dżadu, zamieszkane stał odbity przez wojska Kaddafiego. W mie- głównie przez Berberów. ście tym najemnicy Kaddafiego dokonywali publicznych gwałtów i morderstw14. Po zaję- Kontrofensywa ciu Bin Dżawwadu wojska Kaddafiego sił Kaddafiego 10 marca złamały opór powstańców w mie- ście Ras al-Unuf, a 15 marca – w Marsie al- Po pierwszych niepowodzeniach Muam- -Burajce. 17 marca wojska rządowe zajęły mar Kaddafi i jego synowie oraz popleczni- Adżdabiję, ale zacięte walki toczyły się na

14 A. Chew: Massacre of rebels in Bin Jawad. Portal Thestar.com.my, 13.03.2011. http://thestar.com.my/news/story.asp?file=/2011/ 3/13/nation/8257595&sec=nation [dostęp: 17.01.2012].

Kwartalnik Bellona 4/2012 148 Doświadczenia drogach biegnących z tego miasta do Benga- Zachodu rozpoczęły dyplomatyczne naciski zi i Tobruku. Reżimowe oddziały skierowały na Kaddafiego w celu skłonienia go do prze- się na Bengazi – ostatni bastion powstańców. rwania rozlewu krwi własnego narodu. Szef Porażki militarne oddziałów powstańczych brytyjskiego ministerstwa spraw zagranicz- spowodowały, że na stronę Kaddafiego zanych William Hague potępił masakry jako częły przechodzić dotychczas neutralne lo- przerażające i nie do przyjęcia15. Wiele kalne garnizony. Ku Kaddafiemu coraz moc- państw, w tym członków Unii Europejskiej, niej skłaniały się także starszyzny plemion, wezwało Libię do respektowania społecz- które do tej pory wspierały rebelię. W walki nych, pokojowych wystąpień. Już 26 lutego na wschodzie kraju zaangażowani byli syno- 2011 roku Rada Bezpieczeństwa ONZ przywie dyktatora: Chamis, Al-Saadi i Saif al-Is- jęła rezolucję nr 1970, w której potępiła akty lam. Wojska Kaddafiego triumfowały do przemocy wobec ludności cywilnej, nałoży- 19 marca. Po pierwszych nalotach sił mię- ła embargo na dostawy broni, wprowadziła dzynarodowych na drodze do Bengazi prze- zakaz podróży i postanowiła o zamrożeniu konały się jednak, że nie mają już szans na aktywów wybranych osób. Na podstawie tej dalsze natarcie i wykonały odwrót do Adżda- rezolucji Rada Unii Europejskiej wydała roz- bii. Był to pierwszy decydujący moment porządzenie nr 204/2011 o wprowadzeniu w tej wojnie. podobnych sankcji, przy czym zakaz podró- ży odniesiono do 10 osób, a postanowienie Międzynarodowa reakcja o zamrożeniu aktywów – do 2016. na sytuację w Libii Zwycięskie kontrofensywy Kaddafiego oraz zwalczanie powstańców z samolotów Po pierwszych doniesieniach o ofiarach i śmigłowców spowodowały, że głos zabrała śmiertelnych wśród protestujących państwa międzynarodowa społeczność arabska.

Fot. 2. Skutki pierwszych nalotów NATO pod Al-Wayfiyah 20 marca 2011 roku ÓZródło: http://www.990px.pl/index.php/2011/03/21/atak-na-libie [dostęp: 12.12.2011]

15 Masakra w Libii. Portal Gazeta.pl, 20 lutego 2011 r. http://wyborcza.pl/1,76842,9138451,Masakra_w_Libii.html [dostęp: 25.08.2011]. 16 M. Menkes: Polityczne znaczenie sankcji gospodarczych wobec Libii. „Biuletyn PISM” nr 24 z 9 marca 2011 r.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Doświadczenia 149

12 marca 2011 roku Liga Arabska zaapelowa- nie operacją sojusznikom. 20 marca 2011 ro- ła do Rady Bezpieczeństwa ONZ o ustanowie- ku pierwsze loty wykonali Włosi, a 21 marca nie strefy zakazu lotów nad Libią w celu obro- – kolejne państwa, między innymi Hiszpania, ny cywilów przed atakami sił Muammara Kad- Kanada, Dania i Norwegia18. 31 marca po dafiego, którego rząd utracił mandat – tak dwóch tygodniach działań w Libii NATO ogłoszono w komunikacie wydanym po spo- przejęło dowodzenie nad operacją. Jej nazwę tkaniu ministrów spraw zagranicznych Ligi „Odyssey Dawn” („Świt Odysei”) zmienio- w Kairze. Ministrowie Ligi Arabskiej uznali no na „Unified Protector” („Zjednoczony za niezbędne nawiązanie kontaktów i współ- obrońca”). pracy z Narodową Radą Tymczasową z Ben- Znamienna jest postawa Federacji Rosyj- gazi, grupującą przeciwników Kaddafiego17. skiej, która na posiedzeniach Rady Bezpie- 17 marca 2011 roku Rada Bezpieczeństwa czeństwa ONZ zawsze wzywała do nieinge- ONZ przyjęła następną rezolucję (nr 1973), rowania w wewnętrzne sprawy państw. Tym znaczne surowszą dla dyktatora Libii, upo- razem nie zawetowała rezolucji, a jedynie ważniającą państwa członkowskie do użycia wstrzymała się od głosu, co umożliwiło in- wszelkich niezbędnych środków do ochrony terwencję państw ONZ w Libii. Powodów osób cywilnych, z wyłączeniem jakiejkolwiek takiej postawy Rosji może być kilka. Zapew- okupacji libijskiego terytorium, oraz ustana- ne wynikało to z małego zainteresowania wiającą strefę zakazu lotów. polityką zagraniczną Afryki Północnej oraz Mając mandat ONZ, siły międzynarodowe z chęci utrzymania dobrego wizerunku Rosji przystąpiły do realizacji rezolucji. Amerykań- w krajach arabskich, które potępiły działania skie i brytyjskie pociski manewrujące trafiły Kaddafiego. Przyjmując taką postawę, Ro- w lotniska i bazy armii na obszarze Trypolisu sja przerzuciła na Zachód ciężar wspierania i Misraty 19 marca 2011 roku około godziny powstańców libijskich19. 21.00. Już w ciągu dnia francuskie lotnictwo zniszczyło wiele czołgów i wozów pancer- Ewakuacja cudzoziemców nych oraz artylerii w okolicach Bengazi. Naj- i exodus ludności Libii intensywniejsze bombardowania przeprowadzono w nocy z 19 na 20 marca. Wówczas na Po zniesieniu międzynarodowych restryk- siły i obiekty Kaddafiego spadły 124 pociski cji dotyczących współpracy gospodarczej manewrujące Tomahawk i dziesiątki bomb. w Libii pracowało wielu zagranicznych pra- Naloty wykonywały samoloty amerykańskie, cowników i robotników zatrudnionych przez brytyjskie i francuskie. W tej fazie operacji firmy międzynarodowe lub libijskie. Część atakowano głównie obronę przeciwlotniczą, tych osób przebywała na terenie Libii od kil- lotnictwo wojskowe i lotniska. Siły sprzymie- ku lat wraz z rodzinami. Najliczniejszą grupę rzonych operowały głównie w okolicach Try- – około 1,5 mln – stanowili obywatele sąsied- polisu, Misraty, Bengazi i w wielu mniejszych niego Egiptu. Praca w sąsiednim kraju tak miastach. 20 marca okazało się, że w wyniku dużej liczby osób stanowiła ewenement nocnych bombardowań została całkowicie w regionie i świadczyła o dobrych stosunkach zburzona rezydencja Muammara Kaddafie- między Libią a Egiptem. go w Trypolisie. Siły sprzymierzonych w cią- Wykwalifikowanej kadrze cudzoziemskiej gu kilku dni działań usankcjonowały wpro- Libia oferowała dobre zarobki, co spowodo- wadzenie strefy zakazu lotów oraz powstrzy- wało, że napływali do niej lekarze, inżynie- mały natarcie na Bengazi. W związku z tym rowie i pracownicy budowlani. Kadra ta po- USA zaproponowały, że przekażą dowodze- chodziła głównie z Azji i Europy. Azjatyccy

17 Zakaz lotów nad Libią. Liga Arabska na „Tak” . Portal Money.pl, 13 marca 2011 r. http://prawo.money.pl/aktualnosci/wiadomosci/artykul/zakaz;lotow;nad;libia;liga;arabska;na;tak,122,0,792954.html [dostęp: 21.01.2012]. 18 Świat interweniuje w Libii. Portal Tvn24, http://www.tvn24.pl/-1,11177,0,1,raport.html [dostęp: 17.02.2012]. 19 M. Kaczmarski: Rosja wobec interwencji wojskowej w Libii. „Tydzień na Wschodzie” z 23 marca 2011 r.

Kwartalnik Bellona 4/2012 150 Doświadczenia pracownicy napływali przeważnie z Bangla- uchodźców. Odmienny sposób ewakuacji deszu, Chin, Indii, Filipin, Wietnamu i Taj- przyjął rząd Wielkiej Brytanii w przypadku landii. Z każdego z tych krajów pracowało robotników firm naftowych, którzy pracowali od kilkunastu do kilkudziesięciu tysięcy oby- na pustyni. 26 lutego 2011 roku dwa samolo- wateli. Wszystkie wymienione państwa, ty wojskowe Hercules wystartowały z Malty z wyjątkiem Bangladeszu – jednego z naj- i w nocy, wdarłszy się na niskim pułapie biedniejszych krajów świata, podjęły działa- w głąb Libii, lądowały na pustyni w przygo- nia w celu ewakuowania swoich obywateli. towanych miejscach. Zabrały 150 robotników Najbardziej zaangażowały się Chiny i Indie, i odleciały na Maltę, na której terytorium które większość swoich obywateli ewakuowa- wylądowały nad ranem21. ły drogą powietrzną i morską. W przypadku Zgody na loty nie otrzymały Stany Zjed- tych dwóch państw ewenementem było za- noczone. Zostały więc zmuszone do ewaku- angażowanie okrętów wojennych, które wpły- owania swoich obywateli drogą morską wy- nęły na Morze Śródziemne. W opinii świato- czarterowanym promem „Maria Dolores”, wych obserwatorów była to daleko idąca ry- który przewiózł uchodźców na Maltę. Nato- walizacja mocarstw azjatyckich na arenie miast Francja, Niemcy, Rosja i Hiszpania, międzynarodowej i pokaz możliwości inter- mając zgodę władz libijskich, ewakuowały wencji w dowolnym punkcie globu. swoich obywateli samolotami wojskowymi. Również kraje europejskie szybko przystą- Polska ewakuowała część swoich obywateli piły do ewakuowania swoich obywateli. Do samolotem rządowym. Pozostali Polacy sko- wsparcia tych działań zaangażowały siły rzystali z maszyn innych państw. zbrojne. Turcja, której obywateli na terenie Z Libii uciekali nie tylko cudzoziemcy, tak- Libii było ponad 20 tys., rozpoczęła ewaku- że mieszkańcy tego kraju, którzy w bezpo- ację już 19 lutego 2011 roku, głównie drogą średni sposób odczuwali brzemię walki poli- powietrzną. Uzyskała na to zgodę rządu Kad- tyczno-militarnej rządzących z powstańcami. dafiego. Drogą lotniczą przewożono obywa- Według międzynarodowej organizacji teli Turcji w pierwszej fazie ewakuacji, przede UNICEF już w niecały miesiąc od wybuchu wszystkim z terenów zajmowanych przez siły pierwszych walk w Bengazi z kraju uciekło rządowe. Natomiast drogą morską ewaku- 227 tys. osób (dane z 9 marca 2011 roku)22. owano obywateli tureckich z Misraty i Ben- Uciekinierzy – setki tysięcy osób – kierowali gazi, które znajdowały się w rękach powstań- się głównie do Tunezji i Egiptu. Po kolejnych ców. Obydwie formy ewakuacji obejmowały dwóch miesiącach liczba uciekinierów zwięk- użycie głównie środków cywilnych, wspie- szyła się do prawie 600 tys. Poinformowało ranych wojskowymi. Ewakuację ludności za- o tym Biuro Narodów Zjednoczonych ds. kończono 4 marca 2011 roku i była to naj- Koordynacji Pomocy Humanitarnej (United większa akcja w historii tego kraju. Drogą Nations Office for the Coordination of Hu- powietrzną ewakuowano 14 776 osób, manitarian Affairs – UN OCHA) w raporcie a drogą morską – 835120. nr 36 z 13 maja 2011 roku. Potwierdzeniem Wielka Brytania ewakuowała z Libii swo- tego raportu była spektakularna ucieczka ich obywateli na podobnej zasadzie jak Tur- z kraju 1240 Libijczyków – 13 maja przepły- cja – za zgodą władz rządu Kaddafiego na nęli oni morze na łodziach i dotarli na włoską loty samolotów cywilnych. Z Trypolisu ewa- wyspę Lampedusa. Była to jedna z najwięk- kuowano kilkuset obywateli. Z Bengazi HMS szych ucieczek jednego dnia. Dla Włochów „York” zabrał na pokład kilkudziesięciu uciekinierzy stali się problemem humanitar-

20 K. Kubiak: Libijskie ewakuacje. „Komandos” 2011 nr 11, s. 21–22. 21 Libya: evacuation effort continues. Portal Euronews, 27.02.2011. http://www.euronews.com/2011/02/27/libya-evacuation-effort- continues [dostęp: 21.11.2011]. 22 Sytuacja na libijskiej granicy wciąż dramatyczna. UNICEF, 14 marca 2011 r. http://www.unicef.pl/projekty/aktualnosci/sytuacja- na-libijskiej-granicy-wciaz-dramatyczna_277 [dostęp: 23.11.2011].

Kwartalnik Bellona 4/2012 Doświadczenia 151

Rys. 3. Uchodźcy z Libii w pierwszej fazie konfliktu – do 12 maja 2011 roku (dane w tysiącach) ÓZródło: Opracownie własne autora na podstawie: http://reliefweb.int/sites/reliefweb.int/files/resources/OCHA_Libya_Sitrep_36_.pdf [dostęp: 25.03.2012] nym, ponieważ na tak małej wyspie nie było kilku dniach przygotowań przystąpili 26 mar- miejsca dla kolejnej, tak dużej grupy uchodź- ca do kontrofensywy we wschodniej części ców23. Z raportu Rady Europy wynika, że wie- kraju. Ponownie wyruszyli na zachód. W go- lu uchodźców zginęło podczas rejsów na Lam- dzinach wieczornych zdobyli Marsę al-Bu- pedusę, np. 9 czerwca z powodu braku paliwa rajkę, a siły Kaddafiego wycofały się z mia- zatonęła jedna z łodzi płynących na wyspę. sta w stronę miejscowości Ras al-Unuf. Re- Spośród znajdujących się w niej 72 osób zgi- belianci dotarli do niej 27 marca. Wojska nęły 63. Było to tym bardziej dramatyczne, że rządowe próbowały się bronić, ale szybko zo- uciekinierzy wysyłali sygnały ratunkowe. stały odepchnięte na zachód od miasta. Po- Żaden ze statków rybackich ani okrętów NATO wstańcy odbili także Bin Dżawwad. Kontr- nie pospieszył im na ratunek24. ofensywa powstańców została powstrzyma- na 28 marca 140 km na wschód od Syrty. Pierwsze walki Podczas potyczki z 28 na 29 marca powstań- ze wsparciem NATO cy zostali zmuszeni do wycofania się do Bin oraz obrona Misraty Dżawwadu. Nie mając wsparcia sił lotnictwa NATO, także w tym mieście ponieśli klęskę. Po uzyskaniu lotniczo-rakietowego wspar- 29 marca musieli wycofali się do miejscowo- cia krajów zachodnich libijscy powstańcy po ści Ras al-Unuf, którą opuścili następnego dnia.

23 Coraz więcej imigrantów na włoskiej Lampedusie. PAP, 13 maja 2011 r. http://www.rmf24.pl/raport-rewolucja-w-libii/fakty/ news-coraz-wiecej-imigrantow-na-wloskiej-lampedusie,nId,339893 [dostęp: 29.11.2011]. 24 Libijscy uchodźcy zginęli na morzu, bo nikt ich nie ratował. Portal Wp.pl, 30 marca 2012 r. http://konflikty.wp.pl/kat,126314,title,Libijscy-uchodzcy-zgineli-na-morzu-bo-nikt-ich-nie-ratowal,wid,14374006,wiadomosc.html?ticaid=1e99b&_ticrsn=3 [dostęp: 21.04.2012].

Kwartalnik Bellona 4/2012 152 Doświadczenia

Na początku kwietnia sytuacja na froncie w kontrolowanym przez powstańców Benga- cyrenajskim się ustabilizowała. Natarcie sił zi: Albo NATO zacznie wykonywać swoją rządowych zostało powstrzymane w Marsie pracę właściwie, albo poprosimy Radę Bez- al-Burajce. Miasto to wojska rządowe zdo- pieczeństwa ONZ, by zawiesiła operację. były 6 kwietnia. Jednostki wojsk Kaddafiego Dodał, że bezczynność NATO umożliwia si- dalej nacierały na Adżdabiję. 10 kwietnia łom Muammara Kaddafiego zabijanie miesz- przed południem natowskie samoloty znisz- kańców Misraty każdego dnia. Ponadto czyły 25 rządowych czołgów w Adżdabii oświadczył: Jeśli sojusz poczeka jeszcze ty- i wsparły powstańców usiłujących wyprzeć dzień, nie będzie już Misraty i dodał, że siły armię Kaddafiego z miasta na zachód. Udało NATO jedynie bombardują to tu, to tam. Kil- się to 11 kwietnia. Po intensywnych walkach ka godzin wcześniej NATO, które przejęło sytuacja na froncie wschodnim ustabilizowa- od USA dowództwo nad operacją w Libii, ła się, do pojedynczych potyczek dochodziło ogłosiło, że obrona Misraty jest priorytetem tylko na pustyni między Marsą al-Burajką numer jeden sojuszu25. Miasto było ostrzeli- a Adżdabiją. wane ogniem rakietowo-artyleryjskim, który Gdy na froncie wschodnim trwały ostatnie powodował duże straty. 14 kwietnia nad ra- starcia, w oblężonej Misracie doszło do ko- nem, gdy libijskie wojsko przeprowadziło lejnej eskalacji walk wojsk rządowych z bro- atak co najmniej 80 pociskami rakietowymi niącymi się powstańcami. W jak trudnej sy- z wyrzutni BM-21 Grad, zginęły 23 osoby, tuacji byli obrońcy Misraty świadczy wypo- a raniono 40. Mieszkańcy miasta bali się wy- wiedź wojskowego przywódcy libijskich chodzić na ulice. Również z tego powodu powstańców, byłego ministra spraw we- samoloty NATO intensywniej atakowały woj- wnętrznych Libii, podczas konferencji pra- ska Kaddafiego w Misracie. Niszczyły czoł- sowej zorganizowanej 5 kwietnia 2011 roku gi, wyrzutnie i samochody wojsk rządowych,

Rys. 4. Walki powstańców w obronie Misraty, marzec–maj 2011 roku ÓZródło: Opracowanie własne autora na podstawie: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4c/Battle_of_Misrata.svg [do- stęp: 22.11.2011]

25 Libia. Przywódca powstańców popędza NATO. „Jeśli nie...”. Portal Interia.pl, 5 kwietnia 2011 r. http://fakty.interia.pl/raport/ rewolucja-w-krajach-islamskich/news/libia-przywodca-powstancow-popedza-nato-jesli-nie,1620525,7475 [dostęp: 20.12.2011].

Kwartalnik Bellona 4/2012 Doświadczenia 153 ale to tylko częściowo wstrzymywało natar- nie ogniska walk, ogłosili, że po trwającym cie na powstańców. Ponieważ od 16 marca ponad dwa i pół miesiąca oblężeniu kontro- półmilionowe miasto było odcięte od dostaw lują miasto. Według szacunków Światowej wody, zaczęto obawiać się wybuchu epide- Organizacji Zdrowia podczas 77 dni walk mii. Pomoc humanitarną dostarczano drogą zginęło 925 osób26. Obrona Misraty stała się morską. 18 kwietnia strona rządowa zezwo- symbolem walki z reżimem Kaddafiego na liła na otwarcie korytarza humanitarnego do zachodzie kraju. oblężonego miasta. 20 kwietnia jeszcze trwały W kwietniu walki na zachodzie były mniej zażarte walki w centrum Misraty, powstańcy intensywne, ale z incydentem międzynarodo- zdobyli ją 22 kwietnia, a 23 kwietnia wojska wym. 28 kwietnia siły rządowe odbiły Waz- rządowe dostały rozkaz wycofania się z mia- zin–Az-Zahibat – przejście graniczne z Tu- sta. Nie zakończyło to walk, które trwały do nezją zdobyte przez powstańców 21 kwiet- początku maja. Były to walki głównie na zania. Podczas walk siły rządowe wtargnęły na chodzie miasta, zwłaszcza w rejonie lotniska. teren sąsiedniej Tunezji i ostrzelały posterunki Walki artyleryjskie trwały także w rejonie na przejściu granicznym. Władze Tunezji portu. 11 maja powstańcy zdobyli lotnisko potępiły to zajście. Następnego dnia doszło i wzięli do niewoli wielu żołnierzy i lojali- do poważnych starć między siłami Kaddafie- stów Kaddafiego. Przejęli też w dużej liczbie go a wojskami tunezyjskimi w granicznym uzbrojenie i sprzęt. Następnego dnia ode- mieście Az-Zahibat. Po kilku godzinach walk pchnęli siły rządowe o 20 km od miasta, powstańcy ponownie kontrolowali przejście a 13 maja, gdy zostały zlikwidowane ostat- graniczne.

Fot. 3. Piloci na francuskim lotniskowcu „Charles de Gaulle” podczas operacji „Unified Protector” ÓZródło: http://www.flickr.com/photos/n-a-t-o/5633590945/in/photostream [dostęp: 16.01.2012]

26J. Logan:Russia joins Western chorus for Gaddafi to go. Reuters, 27.05. 2011. http://www.reuters.com/article/2011/05/27/us- libya-idUSTRE7270JP20110527 [dostęp: 21.12.2011].

Kwartalnik Bellona 4/2012 154 Doświadczenia

Walki na froncie zachodnim ca ciężkie walki toczyły się pod Az-Zawiją. Żołnierze libijscy częściowo zamknęli pro- Po odblokowaniu Misraty i przesunięciu wadzącą wzdłuż wybrzeża drogę, łączącą walk na zachód od miasta obydwie strony. Trypolis z Az-Zawiją i granicą tunezyjską, prowadziły walki zaczepno-obronne. Toczo- i ustawili przy niej punkty kontrolne, czym no je w kilkudziesięciu miejscach, głównie uniemożliwili ruchy sił powstańczych. w górach Dżabal Nafusa i na zachodnim wy- 26 czerwca powstańcy z Az-Zintanu dotarli brzeżu oraz w stolicy i rejonie Misraty. Po- do miasta Bir al-Ghanam, położonego 80 km wstańcy mogli liczyć na intensywne wspar- na południowy zachód od stolicy kraju. Pod cie sił lotniczych zaangażowanych państw koniec czerwca rebelianci kontrolowali nie- NATO. Trypolis, zwłaszcza obiekty sił Kad- mal cały region gór Dżabal Nafusa. Wojsko dafiego, były przez cały czas walk bombar- i zwolennicy Kaddafiego natomiast kontro- dowane przez siły NATO. 18 maja wojska lowali jedynie miasto Gharjan i okoliczne Kaddafiego przystąpiły do szturmu na przed- wioski oraz wioski na przedpolu Nalutu. Po- mieścia Misraty, ale powstańcy obronili swoje wstańcy odnieśli zwycięstwa między innymi pozycje. Podczas działań pod Bani Walid koło dzięki pomocy Francji, która zorganizowała Misraty siły powstańcze przejęły 75 pojaz- dostawy broni. 6 lipca rebelianci po kilkugo- dów opancerzonych. Ostrzał artyleryjski dzinnej walce zajęli miejscowość Al-Kawa- sięgnął również miasta Nalut. Po raz pierw- risza, położoną 50 km od Gharjanu, główne- szy NATO przystąpiło do bombardowania go miasta w górach Dżabal Nafusa. Siły po- marynarki wojennej. W nocy z 19 na 20 maja wstańcze zablokowały również drogę łącząca zatopiono osiem okrętów libijskich. W trze- góry Dżabal Nafusa ze stolicą. Tymczasem ciej dekadzie maja walki trwały na przedmie- 13 lipca 2011 roku Human Rights Watch po- ściach Misraty oraz w Nalucie. informowała, że rebelianci dokonywali pod- Tymczasem w zachodniej Libii dochodzi- paleń i rabunków oraz źle traktowali cywi- ło do dezercji oficerów i żołnierzy z armii lów w czasie ofensywy na zachodzie kraju. Kaddafiego. W większości żołnierze ci prze- Powstańcy w wioskach w obszarze gór Dża- dostawali się łodziami do Tunezji i deklaro- bal Nafusa mieli dopuścić się plądrowania wali chęć walki po stronie powstańców. mienia cywilów, szpitali, sklepów oraz bicia Świadczyło to o niskim morale wojsk rządo- sympatyków rządu w Trypolisie. Informacje wych. 30 maja w Rzymie odbyła się konfe- te zdementował Mahmud Dżebril, szef tym- rencja prasowa, podczas której oficerowie czasowego rządu powstańców w Bengazi. Po- dezerterzy, w tym pięciu generałów, zaapelo- twierdził jednak, że w pierwszych dwóch ty- wali do oficerów libijskich o wypowiadanie godniach wojny doszło do kilku incydentów28. posłuszeństwa Kaddafiemu27. 28 lipca powstańcy w Dżabal Nafusa prze- 2 czerwca walczący w zachodniej Libii szli do ofensywy, której celem było ostatecz- powstańcy zdobyli oblegane miasta Jafran ne pokonanie wojsk i lojalistów Kaddafiego i Szakszuk. Trzy dni później armia rządowa oraz przejęcie całkowitej kontroli nad regio- nadal koncentrowała się wokół Nalutu. Siły nem. O świcie powstańcy wyruszyli z miast Kaddafiego z powstańcami starły się pod Dżadu i Nalut. Do południa zdobyli kontrolę miejscowościami Al-Chums i Zalitan, nad miejscowością Al-Dżausz, położoną na a 8 czerwca ponownie zaatakowały Misratę północ od wymienionych miast. 30 lipca bo- i ostrzeliwały obrońców intensywnym ogniem jownicy zajęli miasto Takut, leżące między artylerii. Wojsko rządowe atakowało miasto Nalutem a Wazzinem. Otoczyli także miej- z zachodu, południa i wschodu. 12 i 13 czerw- scowość Tidżi, której broniło 500 żołnierzy.

27 120 oficerów uciekło od Kaddafiego. Portal Tvn24, 30 maja 2011 r. http://www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/120-oficerow- ucieklo-od-kaddafiego,172895.html [dostęp: 12.12.2011]. 28 Libijscy powstańcy nie tacy „święci”– podpalali i kradli? Portal Wp.pl, 13 lipca 2011 r. http://konflikty.wp.pl/kat,126314,title,Li- bijscy-powstancy-nie-tacy-swieci-podpalali-i-kradli,wid,13593011,wiadomosc.html?ticaid=1e99c&_ticrsn=5 [dostęp: 11.12.2011].

Kwartalnik Bellona 4/2012 Doświadczenia 155

Walki o Badr i Tidżi toczono w warunkach wstańcy zdobyli po ciężkich walkach także burzy piaskowej. 6 sierpnia oddziały powstań- główną rafinerię w Az-Zawii, a 20 sierpnia cze zdobyły miasto Bir al-Ghanam, leżące na Az-Zawiję oczyszczono z resztek rządowych szlaku z gór Dżabal Nafusa do Trypolisu. najemników i sił wojskowych. Tymczasem Powstańcy ogłosili, że pójdą na Az-Zawiję, 17–19 sierpnia powstańcy zdobyli miejsco- by okrążyć Trypolis od zachodu. Następne- wości Sabrata, Zuwara i Al-Azizijja. go dnia wojska rządowe przeprowadziły 20 sierpnia późnym wieczorem powstańcy kontratak na Bir al-Ghanam, ale po kilkugo- dotarli do stolicy. Rozpoczęła się bitwa o Try- dzinnych walkach się wycofały. Umożliwiło polis. Do zasadniczych walk doszło 21 sierp- to powstańcom pochód na północ. W następ- nia. Rano powstańcy zajęli lotnisko między- nych dniach rebeliantów powstrzymywał jed- narodowe, magazyny broni i dzielnice Tadżu- nak ogień lojalistów. 11 sierpnia zdobyli miej- ra, Souk al-Dżumaa, Arada oraz Al-Saba na scowość Bir Shuaib, oddaloną około 25 km wschodzie miasta, a po zaciętych walkach – od Az-Zawii. Po dwóch dniach pierwszy pod- bazę lotniczą Mitiga. Po południu walki to- oddział powstańców dotarł do Az-Zawii. Jed- czyły się w dzielnicach Ben Aszur, Fashlom nocześnie rozpoczęły się walki o Gharjan. i Zawijat al-Dahmani. Powstańcy zdobyli też W początkowej fazie bitwy przewagę mieli opuszczone koszary Brygady Chamisa, po- powstańcy, ale utracili ją, gdy zwolennicy łożone 27 km na zachód od Trypolisu, oraz Kaddafiego wzmocnili swoje oddziały. Wal- przejęli znaczną część uzbrojenia i amunicji ka była zacięta. Po dwóch dniach starć prze- pozostawionej przez wojska Kaddafiego. wagę w mieście uzyskali powstańcy. Następ- Podczas walk pojmano syna dyktatora Al- nego dnia pokonali przeciwników i obsadzili -Saadiego. Mohammed Kaddafi poddał się tam swój garnizon. 17 sierpnia siły rządowe libijskim siłom powstańczym, ale następne- opuściły Badr i Tidżi, co pozwoliło powstań- go dnia uciekł z niewoli. 22 sierpnia walki com na przejęcie pełnej kontroli nad miasta- trwały wokół kompleksów rządowych Bab al- mi. 18 sierpnia powstańcy całkowicie oczy- -Azizia i hotelu Rixos. W walkach na połu- ścili miasto Gharjan i zajęli rynek. Tym sa- dniu stolicy siły rządowe używały czołgów. mym przestał istnieć ostatni punkt oporu Partyzanci kontrolowali około 90 proc. ob- w górach Dżabal Nafusa. szaru miasta. Tego dnia w godzinach poran- 13 sierpnia powstańcy, którzy dotarli do nych rebelianci skierowali się na Plac Zielo- rogatek Az-Zawii, po półgodzinnej walce ny i zdobyli go. W trakcie walk premier Al- z najemnikami zajęli cześć miasta. Większość -Baghdadi Ali al-Mahmudi uciekł do Tune- sił Kaddafiego wycofała się do Trypolisu, zji. 23 sierpnia powstańcy pokonali linię obro- a pozostała część stanęła na przedmieściach. ny wojska i wdarli się do budynków rządo- Tymczasem mieszkańcy świętowali wyzwo- wych Bab al-Azizia, w tym do domu Kadda- lenie miasta. Powstańcy przejęli kontrolę tak- fiego. Nie zastali jednak w nim dyktatora. Po że nad autostradą do Tunezji, którą do stoli- zakończeniu działań wojennych wyszło na cy Libii docierało paliwo i żywność. Była to jaw, że Kaddafi uciekł z Trypolisu do Syrty ostatnia z istniejących dróg zaopatrywania 18 sierpnia29. Podczas walk 24 sierpnia powstań- Trypolisu, oprócz portu zablokowanego cy zniszczyli ambasadę Wenezueli, ponieważ w kwietniu przez NATO. 14 sierpnia powstań- państwo to otwarcie popierało Muammara cy kontynuowali walki w mieście Az-Zawija, Kaddafiego. Stolicę zdobyli 28 sierpnia. Cał- w którym snajperzy i pojedynczy żołnierze kowicie wyparli wojska i siły lojalistów Kaddafiego prowadzili ogień. Tego samego z miasta. Na ulicach Trypolisu było wiele ciał, dnia podczas ofensywy na wybrzeżu rebelian- zwłaszcza w dzielnicach Abu Slim, Hadaba ci zdobyli Surman. 18 sierpnia rankiem po- i Salahdin, w których toczyły się najostrzej-

29 Nalot, ostrzał, znów nalot i ostatni bastion Kaddafiego. Portal Tvn24.pl, 7 listopada 2011 r. http://www.tvn24.pl/wiadomosci-ze- swiata,2/nalot-ostrzal-znow-nalot-i-ostatni-bastion-kaddafiego,189873.html [dostęp: 9.12.2011].

Kwartalnik Bellona 4/2012 156 Doświadczenia

towej. Z dzielnicy mieszkalnej powstańcy postanowili przedostać się do dzielnicy prze- mysłowej. W ciągu trzech dni (13–15 sierpnia) saperzy zneutralizowali 3 tys. min. 14 sierpnia siły rządowe podpaliły zbiorniki ropy naftowej na terenie dzielnicy przemy- słowej. Powstańcy zdobyli miasto 20 sierpnia. Działania sił powstańczych wspierali brytyjscy i francuscy agenci, którzy stacjonowali na terenach nieczynnej rafinerii w mieście Az-Zuwajtina pod Marsą al-Burajką31. Po tym Fot. 4. Radość powstańców w zdobytej stolicy Try- polisie zwycięstwie rebelianci skierowali się na za- ÓZródło: http://dzialzagraniczny.wordpress.com/tag/rebelianci/ chód, w stronę Syrty. Przystąpili do walk nad Czerwoną Doliną, które w konsekwencji za- sze walki między powstańcami a zwolenni- kończyły się szturmem na ostatni bastion Mu- kami Kaddafiego30. Tego samego dnia po- ammara Kaddafiego. wstańcy zdobyli kolejne miasto – Bin Dżaw- wad, położone w odległości 30 km od Syrty. Zdobycie ostatnich bastionów 29 sierpnia w walkach toczonych 60 km na sił Kaddafiego południe od Trypolisu zginął Chamis Kadda- fi. Dowódca elitarnej Brygady Chamisa zo- Zdobycie stolicy było kolejnym przełomo- stał trafiony pociskiem wystrzelonym przez wym wydarzeniem w libijskiej wojnie domo- brytyjski śmigłowiec Hughes AH-64 Apache. wej. Wiele państw doceniło wysiłek i zdobycze sił powstańczych, wyrażając swoje po- Walki na wschodzie parcie. Pod koniec sierpnia rząd włoski odmroził 500 mln euro dla władz rebelianc- Po trzymiesięcznym pacie na froncie kich, a 1 września Federacja Rosyjska uzna- wschodnim powstańcy zaczęli szturmować ła Narodową Radę Tymczasową32. O wyda- największy port naftowy Libii – Marsę al- rzeniach zaistniałych w Libii dyskutowali Burajkę. Zacięte walki trwały od 15 do w Paryżu 1 września prezydenci i premierzy 21 lipca. Miasto, instalacje naftowe i okolice ponad 60 krajów. zostały silnie zaminowane przez siły Kadda- Powstańcy starali się wykorzystać swój fiego. Powstańcy utrzymywali blokadę miast sukces do szybkiego zakończenia wojny. i próbowali je rozminowywać. W tym czasie 30 sierpnia postawili siłom reżimowym ulti- większość wojsk rządowych wycofała się matum: do 3 września armia libijska miała w kierunku zachodnim, pod Ras al-Unuf. poddać kontrolowane miasta. Tymczasem na- 9 sierpnia powstańcy po raz drugi przypuścili rastał problem pochwycenia dyktatora. Z po- szturm na Marsę al-Burajkę. Następnego dnia wielanych informacji wynikało, że znajduje walki przeniosły się w obszar dzielnicy miesz- się on razem z synami Saadim i Saifem al- kalnej. Powstańcy zdobyli nad nią kontrolę -Islamem w mieście Bani Walid. Powstańcy już 11 sierpnia. Z powodu silnego zamino- skierowali się tam sądząc, że Kaddafi znalazł wania zaniechali ataku na dzielnicę przemy- schronienie wśród członków plemienia War- słową, która obejmowała terminal ropy naf- falla. To jedno z największych libijskich ple-

30 R. Marrouch: Polowanie na Kaddafiego. „Przegląd” nr 36/2011. http://www.przeglad-tygodnik.pl/pl/artykul/polowanie-na-kaddafiego [dostęp: 14.12.2011]. 31 Europa wysłała agentów do Libii – pomagają rebeliantom. Portal Wp.pl, 25 sierpnia 2011 r. http://konflikty.wp.pl/kat,126314,title,Europa-wyslala-agentow-do-Libii-pomagaja-rebeliantom,wid,13718683,wiadomosc.html [dostęp: 14.12.2011]. 32 Rosja uznała nowe władze Libii. Francja odblokuje 1,5 mld euro. Portal Tvn24.pl, 1 września 2011 r. http://www.tvn24.pl/ wiadomosci-ze-swiata,2/rosja-uznala-nowe-wladze-libii-francja-odblokuje-1-5-mld-euro,182907.html [dostęp: 14.12.2011].

Kwartalnik Bellona 4/2012 Doświadczenia 157 mion było w tym etapie wojny wewnętrznie nisko Bani Walid oraz pobliskie wioski, do- podzielone, co spowodowało, że część sta- tychczas kontrolowane przez wojska wierne nęła po stronie Kaddafiego. Walki o Bani Kaddafiemu. 15 października powstańcy Walid rozpoczęły się 9 września, po kolej- przystąpili do szturmu na miasto – zajęli miej- nym odrzuconym przez starszyznę plemienną scowy szpital oraz dzielnicę przemysłową ultimatum poddania miasta. Część mieszkań- i zbliżyli się do bronionego przez snajperów ców uciekła dobrowolnie, a część zmuszono centralnego rynku. Następnego dnia wojsko do opuszczenia terenu walk. 16 września po powstańcze szturmowało miasto od północy wielokrotnych szturmach powstańcy wycofy- i południa. Natrafiło na silny opór zwolenni- wali się z miasta, mimo zajęcia znacznej jego ków Kaddafiego. 17 października powstań- części. Ponowny szturm rozpoczęto 18 wrze- cy obwieścili, że kontrolują Bani Walid, strze- śnia, ale bez powodzenia. 27 września siły lali w powietrze i wznosili okrzyki: Allah Kaddafiego przejęły inicjatywę i wyparły Akbar!33. powstańców z kolejnych pozycji. Następne- Równolegle z walkami o Bani Walid roz- go dnia w walkach w mieście zginął dowód- poczęto negocjacje, a następnie walki o Syr- ca wojsk powstańczych Daou al-Salhine al- tę, rodzinne miasto Muammara Kaddafiego -Jadak. 30 września lojaliści zaatakowali i jego ostatni bastion. Rozmowy z obrońca- południowe dzielnice miasta. Według domi Syrty trwały od końca sierpnia do połowy wództwa powstańczego był to najpoważniej- września, ale bez rezultatów. 8 września po- szy kontratak od początku bitwy o miasto. wstańcy przejęli kontrolę nad Czerwoną Do- Walki o Bani Walid wznowiono dopiero liną, na wschód od Syrty, a dzień później siły 9 października, a siły powstańcze zdobyły lot- Kaddafiego podjęły nieudany kontratak na

Fot. 5. Powstaniec w zniszczonym podczas walk centrum Syrty, 14 października 2011 roku ÓZródło: http://www.990px.pl/index.php/2011/10/24/ostatnie-walki-w-syrcie [dostęp: 25.11.2011]

33 Allah jest wielki! – padła twierdza Kaddafiego. Portal Wp.pl, 17 października 2011 r. http://konflikty.wp.pl/kat,126314,title,Allah- jest-wielki-padla-twierdza-Kadafiego,wid,13903069,wiadomosc.html?ticaid=1e9b0&_ticrsn=3 [dostęp: 15.12.2011].

Kwartalnik Bellona 4/2012 158 Doświadczenia utraconą dolinę. 11 września trwały już wal- nię około 1 km2. Obalony dyktator, wobec ki na przedmieściach Syrty. Miasto zaczęto beznadziejnej sytuacji, 20 października rano szturmować z trzech stron 15 września. Na- podjął ucieczkę z miasta. Zakończyła się ona stępnego dnia powstańcy przejęli kontrolę nad jego śmiercią. lotniskiem w Syrcie. 17 i 18 września trwały 23 października 2011 roku przywódcy zażarte walki, a powstańcy wycofali się na Narodowej Rady Tymczasowej ogłosili pozycje wyjściowe. Walkę toczyli tylko w Bengazi wyzwolenie Libii. 21 września, nie kontynuowali jej z powodu braku amunicji. 24 września powstańcy zajęli Śmierć dyktatora zachodnie dzielnice, a następnie zaatakowali i rozbicie rodzinnego klanu centrum miasta i zajęli strategiczny Plac Za- fran oraz siedzibę miejscowej telewizji. Użyli Syrta, oblegana przez kilka tygodni, stała czołgów. Ataki naziemne powstańców były się symbolem upadku dyktatury. 20 paździer- wielokrotnie wspierane przez samoloty nika 2011 roku Muammar Kaddafi, ranny po NATO. 27 września rebelianci przejęli kon- ataku lotniczym NATO na konwój kilkudzie- trolę nad portem w północno-wschodniej czę- sięciu pojazdów opuszczających miasto, ści miasta. Setki cywilów opuszczały miasto. schronił się w przepuście pod autostradą. Coraz bardziej się pogorszała sytuacja w szpi- Pochwycony przez powstańców zginął tego talach, do których zwożono rannych. 3 paź- samego dnia od strzału w głowę w niewyja- dziernika powstańcy ponowili atak poprze- śnionych okolicznościach34. Wraz z dyktato- dzony atakiem rakietowym oraz ogniem rem zginął jego syn Mutasim-Billah Kadda- z czołgów. Przejęli kontrolę nad wioską Kasr fi. Pojmany w Syrcie przez powstańców rów- Abu Hadi, leżącą na południe od Syrty. Było nież został zamordowany w niewyjaśnionych to symboliczne zwycięstwo, ponieważ w wio- okolicznościach. W obronie Syrty zginął były sce tej urodził się Muammar Kaddafi. 5 paź- minister obrony i jednocześnie dowódca ar- dziernika powstańcy ponownie zaatakowali mii Abu Bakra Junisa Dżabra. centrum miasta. Dowództwo sił powstań- Ciała Kaddafiego przetransportowano do czych przekazało informację, że kontroluje Misraty i w chłodni wystawiono na widok połowę miasta. Podczas walk wysadził się publiczny. Sekcja zwłok Muammara Kadda- w powietrze zamachowiec samobójca walczą- fiego, którą przeprowadzono 23 październi- cy po stronie rządowej. Od 7 do 10 paździer- ka 2011 roku, ujawniła, że dyktator zginął od nika trwały zażarte walki wokół uniwersyte- ran postrzałowych. ONZ i Amnesty Interna- tu, a także głównego szpitala Ibn Sina. Siły tional domagały się śledztwa w sprawie oko- Kaddafiego, które kontrolowały centrum liczności jego śmierci35. Libijskiego przywód- i zachodnią część miasta, kontratakowały cę pochowano 25 października 2011 roku na wschodnie dzielnice. W wyniku ingresyw- pustyni w utajnionym miejscu. Osoby uczest- nych walk trwających niemal miesiąc miasto niczące w pochówku zostały zaprzysiężone było w dużym stopniu zrujnowane. Obszar na Koran, że nie upublicznią miejsca spoczyn- zajmowany przez siły Kaddafiego zmniejszył ku dyktatora. Pochowano również Mutasima się 15 października do dwóch enklaw – dziel- Kaddafiego oraz byłego ministra obrony nicy Al-Dollar oraz Dystryktu 2. Walki o te i dowódcę armii Abu Bakrę Junisa Dżabrę. dwie enklawy trwały do 19 października. Uroczystość odbyła się niedaleko Misraty, Enklawa Dystrykt 2, w której – jak się póź- a osobisty duchowny Kaddafiego, Chalid Tan- niej okazało – przebywał Muammar Kaddafi tusz, odmówił nad ciałami muzułmańskie wraz ze swoim wojskiem, miała powierzch- modlitwy. Do ceremonii zostali włączeni tak-

34 Brytyjscy ochroniarze mieli wywieźć Kaddafiego z Libii? „Daily Telegraph”, 4.11.2011. http://www.tvn24.pl/12691,1723135,0,1,brytyjscy-ochroniarze-mieli-wywiezc-kaddafiego-z-libii,wiadomosc.html [dostęp: 15.02.2012]. 35 Sekcja zwłok Kaddafiego jednak się odbyła. Zmarł od rany postrzałowej. Portal Gazeta.pl, 23 października 2011 r. http://wyborcza.pl/1,75477,10519743,Sekcja_zwlok_Kaddafiego_jednak_sie_odbyla__Zmarl_od.html [dostęp: 20.02.2012].

Kwartalnik Bellona 4/2012 Doświadczenia 159

że dwaj kuzyni Kaddafiego: dawny szef wydał go nomad Jusef Saleh al-Hotmani. Miał Gwardii Ludowej Mansur Dhao Ibrahim oraz on przetransportować Saifa do Nigru za kwotę Ahmed Ibrahim. Obaj zostali pojmani wraz z miliona euro. Gdy Al-Hotmani zorientował pułkownikiem. Gdy duchowny zakończył się, że Saif jest niewypłacalny i może zostać odmawianie modlitwy, trumny z ciałami prze- zabity, zaalarmował nowe władze, z którymi kazano dwóm zaufanym ludziom Narodowej sympatyzował podczas wojny domowej. Sa- Rady Tymczasowej, którzy zabrali je na pu- ifa pojmano i samolotem przetransportowa- stynię36. no do miasta Az-Zintan. Po wylądowaniu sa- Losy siedmiu synów i jedynej córki w tra- molot został zaatakowany przez tłum wście- giczny sposób odzwierciedlają walkę rządzą- kłych ludzi. Sytuację opanowały jednak siły cej elity ze społeczeństwem. Oprócz Mutasi- bezpieczeństwa. Mimo że syn Kaddafiego był ma w czasie działań wojennych zginęli dwaj ścigany listem gończym Międzynarodowego najmłodsi synowie dyktatora – Saif Al-Arab Trybunału Karnego (MTK), libijski minister Kaddafi (zginął w czerwcowym w nalocie na sprawiedliwości Muhammad al-Alagi zapo- kwaterę Kaddafich w Trypolisie) oraz Chamis wiedział, że schwytany Saif al-Islam będzie Kaddafi. Potwierdziły to 4 września 2011 ro- sądzony w kraju. Są to najcięższe przestęp- ku władze powstańcze, przy czym poinfor- stwa, w tym oskarżenie o współudział mowały, że Chamis zginął kilka dni wcześniej, w zbrodniach przeciwko ludzkości, za co 29 sierpnia, w walkach niedaleko Trypolisu37. w Libii grozi kara śmierci. Premier Libii Abd Natomiast druga żona dyktatora, Safija Far- ar-Rahim al-Kib zapewnił międzynarodową kasz, 29 sierpnia 2011 roku z jedyną córką opinię, że syn Kaddafiego będzie miał spra- Ajszą Kaddafi i jej dziećmi oraz synami dyk- wiedliwy proces. 23 listopada 2011 roku do tatora Mohammedem i Hannibalem uciekła Trypolisu przybył prokurator główny MTK do Algierii. Szczególnie dramatycznie los Luis Moreno-Ocampo, który zgodził się na obszedł się z córką dyktatora. W czerwcu sądzenie syna zabitego dyktatora w Libii. podczas nalotu na kwaterę Kaddafich w Try- Oczekuje od władz libijskich sprawiedliwe- polisie zginęła jej córeczka, a miesiąc przed go procesu i zaprezentowania jego wyników ucieczką do Algierii zginął jej mąż. Trzeci syn sędziom MTK39. dyktatora, Al-Saadi Kaddafi, uciekł we wrze- śniu 2011 roku do Nigru. Mimo listu gończe- Podsumowanie go Interpolu przebywa tam do dzisiaj38. Je- dynym synem, który przeżył okres walk na Skala walk oraz zniszczeń podczas wojny terenie Libii, był Saif al-Islam Kaddafi, drugi domowej w Libii świadczy o determinacji syn dyktatora. 22 października 2011 roku Saif społeczeństwa w dążeniu do obalenia dykta- al-Islam wystąpił w syryjskiej telewizji i za- tora. Wola walki i entuzjazm wszystkich powiedział zemstę na mordercach ojca oraz warstw społecznych oraz większości plemion przejęcie po nim przywództwa nad ludźmi i klanów doprowadziły do unicestwienia ty- wiernymi dyktaturze. W nocy z 19 na 20 li- rana. Straty w ludziach były duże i – jak stopada 2011 roku około 50 km od miasta stwierdził wysłannik ONZ Ibrahima Dabba- Aubari na południu Libii Saif al-Islam został shi – wyniosły około 40 tys. zabitych40. Ko- schwytany, gdy w konwoju usiłował przedo- lejnych 50 tys. było rannych, a liczba uchodź- stać się do Nigru. Siłom bezpieczeństwa ców przekroczyła milion. W czasie wojny

36 Sfilmowano pogrzeb Kadafiego - ostatnia droga dyktatora. Portal Wp.pl, 26 października 2011 r. http://konflikty.wp.pl/kat,126314,title,Sfilmowano-pogrzeb-Kadafiego-ostatnia-droga-dyktatora,wid,13932926,wiadomosc.html?ticaid=1e61c&_ticrsn=5 [dostęp: 21.02.2012]. 37 R. Stefanicki: Żywa i martwa rodzina Kaddafich. „Gazeta Wyborcza” z 15 września 2011 r. 38 Idem: Co zrobi Niger z synem Kaddafiego? „Gazeta Wyborcza” z 13 września 2011 r., s. 11. 39 Możecie sami osądzić syna Kadafiego. Portal Wp.pl, 23 listopada 2011 r. http://konflikty.wp.pl/kat,126314,title,Mozecie-sami- osadzic-syna-Kadafiego,wid,14012721,wiadomosc.html [dostęp: 28.01.2012]. 40 Russia urges UN probe of Libya deaths. Portal PressTV, 20.12.2011. http://edition.presstv.ir/detail/216699.html [dostęp: 16.01.2012].

Kwartalnik Bellona 4/2012 160 Doświadczenia wydobycie ropy spadło z normalnego pozio- rodowego, przeszła pod dowództwo Dżalala mu 1,6 mln baryłek dziennie do jedynie al-Dghelego, ministra obrony z Narodowej 50 tys., ale infrastruktura wydobywcza w za- Rady Tymczasowej. Przyjęcie jednolitych sadzie nie została zniszczona podczas dzia- struktur położyło kres sporom między do- łań wojennych. wództwem w Bengazi a powstańcami wal- Na początku powstania narodowego siły czącymi na linii frontów. lądowe wojsk Muammara Kaddafiego, mimo Zapewne w najbliższych latach dowiemy się, dużych strat, odnosiły sukcesy. Do momentu czy społeczeństwo Libii po obaleniu dyktato- panowania w powietrzu wszystkie kontrataki ra zbudowało demokratyczne państwo. Zagro- kończyły się sukcesem. Dzięki lotnictwu ar- żeniem są podziały plemienne oraz dyspropor- mia libijska była bliska zdławienia powsta- cja regionów kraju pod względem bogactwa nia, gdy 19 marca podeszła pod Bengazi. Tego złóż ropy naftowej, podstawowego źródła do- samego dnia siły międzynarodowe zaczęły chodu Libii. Podział plemienny i nienawiść do wprowadzać w życie rezolucję ONZ Kaddafiego były również motorem napędo- z 17 marca 2011 roku, co zmieniło bieg wojny. wym powstania, co podkreślali obserwatorzy NATO odniosło w Libii sukces. Były to wojny domowej. W opinii światowej było to przede wszystkim operacje lotnicze, które powstanie narodowe, ale faktycznie w poszcze- w ramach mandatu ONZ zezwalały na ochro- gólnych regionach kraju po obu stronach sta- nę ludności cywilnej wszelkimi środkami. wały naprzeciwko siebie siły plemienne oraz Z 29 państw sojuszu w działaniach uczestni- rządowe, wspierane przez plemiona wierne czyło 19. Nie brały w niej udziału najwięk- Kaddafiemu. Mimo ujednolicenia dowodze- sze armie europejskie: niemiecka i turecka. nia powstałe podczas walk milicje plemienne Również Polska nie zaangażowała się w dzia- nie zostały rozwiązane po zakończeniu kon- łania zbrojne. Prezydent USA Barack Oba- fliktu i w dalszym ciągu utrudniają osiągnię- ma ograniczył działania wojsk amerykańskich cie spójności i stabilności Libii. i przekazał inicjatywę Europejczykom. Za- Aby utrzymać zdobycze rewolucyjne podania wykonywały głównie siły powietrzne wstańców i wesprzeć państwa NATO w dzia- Francji, Wielkiej Brytanii i Włoch. 31 paź- łaniach, kraje Zachodu pospieszyły z pomocą dziernika 2011 roku operacja NATO dobie- finansową dla zrujnowanego wojną kraju. gła końca. W jej trakcie sojusz wykonał po- Znaczne kwoty dla administracji nowego rzą- nad 26,1 tys. lotów. Okręty państw NATO du oraz powstałych libijskich sił bezpieczeń- skontrolowały u wybrzeży Libii ponad 3 tys. stwa przeznaczyły Stany Zjednoczone. Dą- statków. Działania te przyczyniły się do za- żyły one bowiem do podtrzymania procesu trzymania 11 statków podejrzanych o łama- demokratyzacji w Libii i utworzenia stabil- nie embarga na dostawy broni41. nego państwa w północnej Afryce. W pomo- Powstańcza armia dość długo budowała cy tej przewidziano środki finansowe na roz- swoje struktury. Dopiero 13 lipca 2011 roku brajanie milicji plemiennych oraz pomoc hu- powstańcy przyznali się, że ujednolicili struk- manitarną dla miast i regionów najbardziej tury dowodzenia i po raz pierwszy od czasu zniszczonych podczas działań wojennych42. rozpoczęcia wojny domowej kierują nią Przedstawiciele zagranicznych koncernów w sposób zorganizowany. Tym samym armia ponownie zaczęli wydobywać ropę i szacują, opozycji, składająca się z ochotniczych sił że poziom przedwojennego wydobycia zo- rewolucyjnych i byłych żołnierzy wojska na- stanie osiągnięty mnie więcej po roku.

41 NATO kończy misję w Libii. Portal Tvn24, 31 października 2011 r. http://www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/nato-konczy- misje-w-libii,189136.html [dostęp: 17.02.2012]. 42 C.M. Blanchard: Libya: Transition and US Policy . Raport dla Kongresu USA, 28 March 2012. http://www.fas.org/sgp/crs/row/ RL33142.pdf [dostęp: 25.04.2012].

Kwartalnik Bellona 4/2012 Doświadczenia 161 Artyleryjskie rozpoznanie dźwiękowe

Artyleryjskie rozpoznanie dźwiękowe – to jeden z podstawowych podsystemów rozpoznania artyleryjskiego, polegający na określaniu współrzędnych środków artyleryjskich aktywnych ogniowo oraz wybuchów pocisków na podstawie analizy wytwarzanej przez nie fali dźwiękowej rozchodzącej się w ośrodku sprężystym, jakim jest powietrze atmosferyczne. Ze względu na skrytość i dokładność rozpoznania stacje dźwiękowe są nadal użytkowane w wielu państwach i wciąż udoskonalane. W polskich siłach zbrojnych zadania rozpoznania głębokiego na rzecz artylerii są wykonywane za po- mocą stacji radiolokacyjnych RZRA Liwiec. Wcześniej wykorzystywane stacje AZK5-M zostały wycofane z wojsk rakietowych i artylerii, gdy rozwiązano dywizyj- płk dr inż. ne pułki artylerii. JACEK NARLOCH W jakim stopniu rozpoznanie dźwiękowe jest przydatne na współczesnym polu walki? Czy celowe byłoby ponownie wdrożenie go do polskiej artylerii? W artykule podjęto próbę określenia roli rozpoznania dźwiękowego w rozpoznaniu na rzecz wsparcia ogniowego.

dy rozwiązano dywizyjne mobilne. Czy w związku z tym na- pułki artylerii, wycofano leży spodziewać się rezygnacji Gz użytkowania artyleryj- z prowadzenia rozpoznania dźwię- skie stacje dźwiękowe AZK5-M kowego? Czy w innych armiach jako przestarzałe i już niespełnia- wykorzystuje się rozpoznanie ppłk dr inż. jące wymogów współczesnego dźwiękowe? Czy rozpoznanie NORBERT pola walki. Zasięgi rozpoznania dźwiękowe jest przydatne podczas ŚWIĘTOCHOWSKI tych zestawów nie dorównywały działań taktycznych? zasięgowi nowoczesnych artyleryj- W artykule określamy rolę skich stacji radiolokacyjnych, tak- i możliwości wykonywania zadań że dokładność wcięcia, w dużej przez pododdziały artyleryjskiego mierze uzależniona od warunków rozpoznania dźwiękowego w uwa- atmosferycznych i terenowych, wy- runkowaniach współczesnego nosząca około 1 proc. w donośno- pola walki. ści i do 5 tysięcznych w kierunku, w przypadku obserwowania obiek- Geneza i zadania tów w odległości większej niż artyleryjskiego kpt. mgr inż. 10 km nie spełniała koniecznych rozpoznania 1 ANDRZEJ SZALLA wymogów . Ponadto stacje te, skła- dźwiękowego dające się z wielu elementów roz- mieszczanych na rozległym obsza- Rozpoznanie dźwiękowe stano- Pracownicy naukowi rze, wymagały długiego przygoto- wi specyficznego rodzaju rozpo- Zakładu Wsparcia wania do działań, były więc mało znanie artyleryjskie, polegające na Działań Instytutu 1 Dowodzenia Wyższej W korzystnych warunkach pracy, w średnio pociętym terenie, strzelające działa wcina się w odle- Szkoły Oficerskiej głościach 12–16 km, moździerze – 5–8 km, a naziemne wybuchy pocisków własnej artylerii kalibru 122 mm i większego – 8–12 km (rozpryski: 12–16 km). W przypadku prowadzenia rozpoznania Wojsk Lądowych w odległościach powyżej 10 km błąd wcięcia w donośności zazwyczaj wynosił więcej niż 100 m, we Wrocławiu. co nie spełniało wymogów w stosunku do ognia artylerii.

Kwartalnik Bellona 4/2012 162 Doświadczenia określaniu współrzędnych środków artyleryj- czynnikiem rażenia ogniowego, a jej skutecz- skich aktywnych ogniowo oraz wybuchów ne zwalczanie stanowiło jeden z warunków pocisków na podstawie analizy wytwarzanej osiągnięcia zwycięstwa w operacji. Dzięki przez nie fali dźwiękowej rozchodzącej się zwiększającej się donośności ognia artyleria w ośrodku sprężystym, jakim jest powietrze zajmowała ugrupowanie w coraz większym atmosferyczne. Dlatego skuteczność tego ro- oddaleniu od przedniego skraju wojsk, co dzaju rozpoznania zależy od warunków me- uniemożliwiało jej wcinanie przez obserwa- teorologicznych. torów naziemnych. Mogli ją obserwować Podstawowym celem rozpoznania dźwię- z powietrza obserwatorzy znajdujący się kowego jest wykrywanie i określanie współ- w balonach i sterowcach lub samolotach, które rzędnych strzelających dział przeciwnika, w tym czasie zaczęły pojawiać się nad polem baterii (plutonów) artylerii (lufowej, rakieto- walki, ale dokładne wcięcie baterii ogniowych wej) oraz moździerzy na podstawie dźwięku za pomocy ówczesnych przyrządów pomia- ich wystrzałów oraz obsługiwanie strzelań rowych było niemożliwe. Alternatywą stało własnej artylerii na podstawie huku wybu- się zastosowanie nowych środków technicz- chów pocisków. Pozwala ono również na nych, umożliwiających precyzyjne określanie określenie liczby dział i ich przybliżonego pozycji strzelających dział. Pierwsze urządze- kalibru oraz śledzenie działalności ogniowej nia do określania kierunku pochodzenia fal rozpoznanej artylerii2. dźwiękowych oraz odległości od ich źródła Obsługiwanie strzelania artylerii polega na pojawiły się w armii francuskiej i niemiec- określeniu uchylenia wybuchów pocisków od kiej. Zawierały odbiorniki dźwięku, które re- celu podczas wstrzeliwania, tworzeniu celów jestrowały kierunek oraz charakter rozchodze- pomocniczych do przeniesienia ognia oraz na nia się w powietrzu fali dźwiękowej powo- kontrolowaniu ognia skutecznego. dowanej przez strzelające działo. Rozpoznanie dźwiękowe prowadziły bate- Pierwsze stacje dźwiękowe przypominały rie rozpoznania dźwiękowego, składające się kształtem ogromne tuby (fot.). Wychwytywa- z plutonu pomiarów rachunkowych i plutonu ne przez nie fale dźwiękowe były rejestrowa- pomiarów dźwiękowych. Pomiary te były ne na taśmach oscylografu. Wykres przeka- wykonywane za pomocą specjalnej aparatu- zywano specjalnie wyszkolonym analitykom, ry mobilnych zestawów rozpoznania dźwię- którzy biorąc pod uwagę krzywe dźwięku kowego. Ich główną część stanowiły stacje oraz różnice w czasie tych samych dźwięków pomiaru dźwięku. Na podstawie ewidentnych i dających się obliczyć różnic w czasie na- dejścia sygnałów o wystrzale z działa (moź- dzierza) do poszczególnych posterunków pomiarów dźwięku dokładnie określano po- łożenie źródła wystrzału zgodnie z metodą namierzania hiperbolicznego. Natomiast podczas obsługiwania strzelania własnej artylerii rejestrowano huk wybuchów własnych pocisków i na tej podstawie określano ich położenie na polu walki. Historia rozwoju artyleryjskiego rozpoznania dźwiękowego sięga okresu pierwszej Francuska stacja dźwiękowa z okresu międzywojen- wojny światowej. Wówczas artyleria, oprócz nego karabinów maszynowych, była zasadniczym ÓZródło: Wikipedia [dostęp: 15.11.2011]

2 K. Czajka, R. Zieliński: Rozpoznanie na rzecz wsparcia ogniowego. Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej, Warszawa 2004, s. 35.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Doświadczenia 163 nagranych przez różne odbiorniki, określali czących lub komputerów, co znacznie skró- współrzędne prostokątne źródła dźwięku. ciło czas opracowywania współrzędnych źró- Proces określania współrzędnych obiektów dła dźwięku. Powszechnie wykorzystywano był długotrwały, ale w warunkach działań system dźwiękowy produkcji radzieckiej pozycyjnych pierwszej wojny światowej nie – zestaw AZK, którego kolejne moderniza- nastręczał trudności. cje były rozwijane i wdrażane w armiach W okresie drugiej wojny światowej do pro- państw dawnego Układu Warszawskiego. wadzenia rozpoznania na rzecz ognia artyle- W skład zestawu AZK wchodziły następu- rii tworzono dywizjony artyleryjskiego roz- jące elementy: poznania pomiarowego. Składały się one ze — aparatura dźwiękometryczna; sztabu, baterii rozpoznania dźwiękowego, — komputer „Lulek” z polowym zesta- baterii rozpoznania wzrokowego, baterii roz- wem drukującym; poznania topograficznego oraz plutonu me- — środki dowiązania geodezyjnego; teorologicznego. Baterie rozpoznania dźwię- — środki pomiaru przyziemnych warun- kowego stanowiły w zasadzie jedyny środek ków meteorologicznych; rozpoznania zdolny do wykrywania aktyw- — środki łączności radiowej i przewodo- nych ogniowo pododdziałów artylerii roz- wej; mieszczonych w głębi ugrupowania przeciw- — środki zasilania elektrycznego; nika. W odpowiednich warunkach atmosfe- — środki zabezpieczenia pracy w warun- rycznych bateria dźwiękowa mogła kach bojowych. rozpoznać silne zgrupowanie artylerii i pro- Zestaw był rozmieszczony na pięciu pojaz- wadzić wstrzeliwanie własnych baterii. Spo- dach marki ZIŁ-131, wyposażonych w specjal- śród dużej liczby rozpoznanych baterii prze- ne nadwozia: w trzech wozach umieszczono ciwnika można było ustalić kaliber i liczbę przyrządy punktów pomiarowych, a w dwóch dział oraz rodzaje stanowisk ogniowych (wóz z techniczną aparaturą dźwiękową i wóz (główne, zapasowe i wędrowne). Dokładność łączności) – wyposażenie centrali. rozpoznania dźwiękowego przewyższała W korzystnych warunkach za pomocą ze- wyniki rozpoznania lotniczego. Należy jed- stawu AZK można było określić współrzęd- nak podkreślić, że bateria rozpoznania dźwię- ne strzelających dział w odległości 12–16 km, kowego była zdolna wykrywać jedynie środ- moździerzy – w odległości 5–8 km, a naziem- ki o kalibrze większym niż 150 mm, ponie- nych wybuchów pocisków własnej artylerii waż tylko one generowały wystarczająco silne kalibru 122 mm i większego – w odległości wybuchy i wystrzały. Niemożliwe było wci- 8–12 km (rozpryski: 12–16 km). nanie stanowisk ogniowych moździerzy, po- Stacja AZK wymagała długiego czasu na nieważ znajdowały się one zbyt blisko pozy- rozwinięcie i zwinięcie systemu. Wynikało to cji własnych wojsk. z dużej liczby elementów systemu, które na- Skuteczność rozpoznania dźwiękowego leżało rozmieścić w określonych odległo- drastycznie malała w przypadku złych warun- ściach od siebie. Z kolei to powodowało, że ków atmosferycznych (wiatr, deszcz, burza) do obsługi systemu potrzeba było wielu żoł- oraz gdy działalność ogniowa była prowadzo- nierzy. W warunkach ograniczania stanów na jednocześnie przez wiele dział. Wówczas etatowych wojsk dalsze wykorzystywanie położenie baterii przeciwnika można było systemu stanęło pod znakiem zapytania. określić tylko w przybliżeniu3. W polskiej artylerii od lat wykorzystywa- Rozwój technologii po drugiej wojnie świa- no tylko stację AZK, w związku z tym jej towej pozwolił na unowocześnienie procesu wady i zalety przekładały się na jakość arty- rozpoznania dźwiękowego. Do analizowania leryjskiego rozpoznania dźwiękowego. By fali dźwiękowej zaczęto używać maszyn li- określić przydatność tego rodzaju rozpozna-

3 E. Middeldorf: Taktyka w kampanii rosyjskiej . Ministerstwo Obrony Narodowej, Warszawa 1961, s. 97–98.

Kwartalnik Bellona 4/2012 164 Doświadczenia nia, należy przeanalizować możliwości innych) oraz mobilny zestaw dla pododdziałów nych systemów, wykorzystywanych lub pro- zmechanizowanych (pancernych). jektowanych współcześnie. Możliwości zestawu RAZK: — wykrywanie artylerii przeciwnika: do Współczesne stacje 35 km; rozpoznania dźwiękowego — obsługiwanie własnej artylerii: do 15 km; RAZK (Automated Sound Ranging — szerokość pasa rozpoznania: 6–16 km Complex). Po rozpadzie Związku Radziec- w zależności od liczby odbiorników; kiego system AZK został zmodernizowany — dokładność określania współrzędnych: i wdrożony przez Ukrainę jako system RAZK. 0,5–0,8 proc. odległości wcięcia; Służy do wykrywania i określania współrzęd- — czas określania współrzędnych: nie wię- nych stanowisk ogniowych artylerii przeciw- cej niż 5 s; nika – moździerzy, armat, haubic i artylerii — liczba wciętych strzałów, wybuchów: rakietowej. do 50 w ciągu 1 min.; W skład stacji wchodzą następujące ele- — jednoczesne śledzenie: do 100 obiek- menty: tów. — środek transportu na podwoziu MTLB; W przypadku intensywnego ostrzału arty- — środki obliczeniowe; leryjskiego proces odbierania informacji — środki komunikacji; przez operatora jest uproszczony – obszar — stacja meteorologiczna; rozpoznania zostaje ograniczony, a wyświet- — system odbiorników; lane informacje dotyczą wyłącznie obszarów — generatory elektryczne i baterie. szczególnej uwagi. Urządzenia do przetwarzania danych, środ- Dzięki nowoczesnemu oprogramowaniu ki łączności oraz środki obliczeniowe, stano- komputerowemu oraz cyfrowym systemom wiące główne elementy zestawu, zamontowa- łączności RAZK ma większe możliwości no na uniwersalnym podwoziu gąsienicowym bojowe niż stacja AZK. Może jednocześnie MTLB. W pobliżu wozu jest rozmieszczana wykrywać i śledzić wiele celów oraz przeka- stacja meteorologiczna, która służy do okre- zywać o nich dane do jednostki nadrzędnej ślenia odchyłek meteorologicznych od warun- w czasie rzeczwistym. Zachował jednak ków tabelarycznych – obliczenia poprawek główną wadę swego pierwowzoru – małą dotyczących różnicy między rzeczywistą mobilność taktyczną, ponieważ składa się prędkością rozchodzenia się fali a prędkością z wielu elementów, które należy odpowiednio tabelaryczną. rozmieścić w terenie i przygotować do pracy. System odbiorników dźwięku służy do od- HALO (Hostile Artillery Locator). Sys- bierania fal akustycznych powstałych pod- tem ten, opracowany przez brytyjskie przed- czas wystrzału lub wybuchu. By zminimali- siębiorstwo BAE Systems, jest wszechstron- zować zakłócenia słyszalności powodowa- nym zestawem dźwiękowym, który może być ne przez wiatr, odbiorniki umieszcza się wykorzystany w dowolnej konfiguracji, tak- w gruncie. że na ograniczonym obszarze (rys. 1). To je- Zestaw RAZK jest produkowany w pięciu den z pierwszych systemów, w którym do wersjach, jako: przenośny zestaw urządzeń opracowania danych o obiektach wykorzy- przeznaczony dla baterii (dywizjonu) artyle- stano nowoczesne oprogramowanie kompu- rii, mobilny zestaw urządzeń preznaczony dla terowe, co pozwoliło na śledzenie i wcinanie baterii (dywizjonu) artylerii, wbudowany ze- nawet do ośmiu obiektów na sekundę. staw dowodzenia i kontroli dla jednostek ar- HALO trafił do wyposażenia armii brytyj- tyleryjskich, przenośny zestaw urządzeń dla skiej na początku lat 90. ubiegłego stulecia. pododdziałów zmechanizowanych (pancer- Był wykorzystywany podczas operacji

Kwartalnik Bellona 4/2012 Doświadczenia 165

komputerowy zestawu na podstawie danych wyjściowych – współ- rzędnych poszczegól- nych sensorów oraz kie- runków wskazujących źródło dźwięku – generuje współrzędne prosto- kątne płaskie celu i wy- świetla je na ekranie pul- pitu sterowania operatora systemu. System HALO jest przydatny zwłaszcza do Rys. 1. System rozpoznania dźwiękowego HALO prowadzenia rozpozna- ÓZródło: B. Kaushik, D. Nance: A Review of the Role of Acoustic Sensors in the Modern nia w ramach systemu Battlefield. Monterey 2005, s. 3 ochrony baz wojsko- w Bośni i Kosowie, między innymi do nad- wych przed ostrzałem artyleryjskim w czasie zorowania przestrzegania porozumienia o za- prowadzenia operacji stabilizacyjnych. Może wieszeniu broni. System rejestrował każdy być wykorzystywany na dużym obszarze. przypadek wystrzału artyleryjskiego, dzięki Wówczas wystarczy rozmieścić odpowiednio czemu można było ustalić, która strona użyła liczne podstawy w określonej odległości mię- broni. dzy sobą, by powstał spójny system rozpo- W skład zestawu HALO wchodzą cztery znania, zdolny do wykrywania środków arty- zasadnicze elementy: stacja meteorologicz- leryjskich prowadzących ostrzał bazy. Infor- na, komputer, mikrofony (czujniki) i środki macja o zlokalizowanych źródłach dźwięku łączności. jest przekazywana do cyfrowego systemu do- W porównaniu ze starszymi stacjami ele- wodzenia w czasie rzeczywistym. Wszystkie menty stacji HALO są mniejsze i lżejsze zdarzenia zarejestrowane przez system (tab.), można je łatwo przewozić lub nawet HALO są przechowywane na dysku we- przenosić, a ich rozmieszczenie w terenie nie wnętrznym i mogą być przeniesione do ar- nastręcza trudności. chiwum na płytach CD-ROM4. Podstawowym elementem systemu HALO Nowszą i lżejszą wersją systemu HALO jest zestaw czujników akustycznych roz- jest stacja dźwiękowa ASP (Advanced Sound mieszczonych w terenie, które określają kie- Ranging Project), wykorzystywana od 2003 runek lokalizacji źródła dźwięku. System roku przez armię brytyjską. Po raz pierwszy

Tabela. Elementy zestawu HALO

Wymiary (mm) Opis Waga (kg) wysokoæ szerokoæ d³ugoæ P0rocesor Cluster Mk 2 509 304 256 22, Stacja meteorologiczna O 60 4302 1, M5ikrofon 303 307 126 4, K0omputer 550 308 153 16, R0adiostacja 205 205 100 4,

ÓZródło: Opracowanie własne autorów

4 B. Kaushik, D. Nance: A Review of the Role of Acoustic Sensors in the Modern Battlefield. Monterey 2005, s. 3.

Kwartalnik Bellona 4/2012 166 Doświadczenia w działaniach bojowych stacja ta została użyta dzielnie lub być wpięty w nadrzędny system w czasie operacji „Iracka wolność”. Obecnie rozpoznania. znajduje się w wyposażeniu największych Za pomocą sieci czujników można okre- armii świata, między innymi amerykańskiej ślić, w jakim kierunku znajduje się źródło piechoty morskiej. dźwięku, a w wyniku analizy różnicy czasu ASP jest przeznaczona głównie do lokali- dotarcia fali dźwiękowej do poszczególnych zowania pozycji artylerii przeciwnika. Mi- sensorów – odległość. Do dokładnego okre- krofony tego systemu są umieszczane na ślenia kierunku rozmieszczenia źródła dźwię- froncie o szerokości od kilku do 12 km. Sta- ku i odległości od niego wystarczy sieć roz- cja może określić położenie środków ognio- poznania złożona zaledwie z dwóch czujni- wych przeciwnika znajdujących się w odle- ków. głości od 50 m do 10 km. Przewiduje się, że Zasada działania systemu jest prosta. Pierw- w wyposażeniu armii brytyjskiej pozostanie szy z czujników (pojazd A, rys. 2) rozmiesz- do 2017 roku. czonych na pojazdach konwoju, do którego Wprowadzenie systemu dźwiękowego typu dotrze fala dźwiękowa, określa kierunek oraz HALO przyczyniło się do zwiększenia moż- kąt podniesienia jej źródła i jednocześnie liwości rozpoznania dźwiękowego. Nowo- wysyła sygnał uruchamiający kolejny czuj- czesne oprogramowanie komputerowe, nie- nik (pojazd D). Czujnik z pojazdu D zaczyna zawodne czujniki mogące działać w różnych działać – mierzy czas od momentu otrzyma- warunkach atmosferycznych oraz możliwość nia sygnału z pojazdu A do momentu dotar- przekazywania danych z rozpoznania za po- cia fali. Na podstawie zmierzonego czasu mocą zautomatyzowanych systemów dowo- system oblicza odległość między obydwoma dzenia – atuty te sprawiły, że pod względem pojazdami wyposażonymi w czujniki. Zna- możliwości bojowych stacja jest porównywal- jąc tę odległość oraz dwa kierunki wskazują- na z innymi nowoczesnymi systemami roz- ce źródło dźwięku, system obliczeniowy ge- poznania, w tym ze stacjami radiolokacyjny- neruje współrzędne prostokątne płaskie oraz mi. Mniejsze wymiary elementów stacji oraz wysokość nad poziomem morza źródła uproszczenie ich obsługi pozwoliły w znaczą- dźwięku i wyświetla je na ekranie5. cy sposób skrócić czas przygotowania stacji Stacja dźwiękowa SRALS od poprzednich do pracy. różni się tym, że można ją zastosować pod- Artyleryjska stacja dźwiękowa SRALS czas działań manewrowych. Umożliwiają to (Sound Ranging Artillery Localization niewielkie czujniki wektorowe, które mogą System). Ten produkt holenderskiego przed- siębiorstwa Microflown może być wykorzystywany w sposób stacjonarny, tak jak inne stacje, a także w sposób mobilny dzięki wy- posażeniu w czujniki indywidualnych żołnie- rzy bądź pojazdów znajdujących się, na przy- kład, w składzie konwoju. Stacja ta jest przeznaczona do wykrywania strzelających dział i moździerzy oraz czołgów i bojowych wo- zów piechoty. Stanowi system modularny, składający się z niewielkich wektorowych sensorów akustycznych (mikrofonów), jed- Rys. 2. Artyleryjska stacja dźwiękowa SRALS roz- nostki obliczeniowej oraz komputera, na któ- mieszczona na pojazdach konwoju rego ekranie jest wyświetlana bieżąca sytu- ÓZródło: Opracowanie własne autorów na podstawie: http:// acja taktyczna. System może pracować samo- www.microflown.com [dostęp: 20.03.2012]

5 Sound Ranging Artillery Localisation System. http://www. microflown.com [dostęp: 20.03.2012]

Kwartalnik Bellona 4/2012 Doświadczenia 167 być rozmieszczone na pojazdach lub przeno- nie strzelań na podstawie dźwięku jest moż- szone przez żołnierzy. Stacja zapewnia spraw- liwe w nocy, w czasie mgły i zadymienia; ne funkcjonowanie czujników nawet w wa- — możliwość wykrywania w czasie zbli- runkach zakłóceń (zagłuszania) spowodo- żonym do rzeczywistego pozycji artylerii wanych przez pracę silników pojazdów (dział, moździerzy), czołgów, broni strzelec- konwoju. Tym samym wyeliminowano jeden kiej oraz wybuchu min, bomb i improwizo- z największych mankamentów stacji dźwię- wanych urządzeń wybuchowych; kowych – ich małą mobilność. W efekcie — brak demaskujących oznak prowadze- zwiększyła się zarówno elastyczność wyko- nia rozpoznania dźwiękowego, co utrudnia rzystania tego urządzenia, jak i jego efektyw- jego wykrycie na polu walki ność bojowa. — zautomatyzowany sposób pracy stacji; — wysoką dokładność określania współ- Przydatność rzędnych (do 15 km zwykle poniżej 1 proc.); stacji dźwiękowych — możliwość jednoczesnego prowadzenia w działaniach taktycznych rozpoznania i korygowania ognia własnej artylerii; Mimo wielu ograniczeń stacje dźwiękowe — krótki czas przygotowania do pracy; nadal mogą stanowić jeden z głównych ele- — zdolność do monitorowania ogromnej mentów rozpoznania artyleryjskiego. Możli- przestrzeni operacyjnej – ponad 2000 km2; wość wykorzystania stacji dźwiękowych za- — małą liczbę żołnierzy obsługi; leży od warunków meteorologicznych, — możliwość prowadzenia rozpoznania zwłaszcza od słyszalności wystrzałów i wy- okrężnego; buchów w konkretnych warunkach pogodo- — odporność na zakłócenia; wych oraz, w nieco mniejszym stopniu, od — możliwość rozbudowy – stacje mogą warunków terenowych. Słyszalność dźwię- korzystać z wielu rozproszonych czujników; ków wystrzałów i wybuchów zmienia się wraz — możliwość zlokalizowania źródeł wy- ze zmianą temperatury powietrza, kierunku buchu, nawet jeśli część czujników ulegnie i prędkości wiatru oraz rzeźby i pokrycia te- uszkodzeniu lub zniszczeniu; renu (lasy, akweny). Fale dźwiękowe mogą — możliwość współdziałania z innymi być odbijane i zniekształcane przez duże systemami rozpoznania; przedmioty terenowe, takie jak góry, wzgó- — możliwość działania w ekstremalnych rza, budowle i szata roślinna, usytuowane warunkach terenowych i klimatycznych; wzdłuż kierunku ich rozchodzenia się (od celu — zintegrowany cyfrowy system dowo- do podstaw pomiarowych). dzenia i kontroli. Przydatność stacji maleje w sytuacji, gdy O zastosowaniu stacji dźwiękowych na dochodzi do zmasowanego użycia środków polu walki przesądziła ich mobilność, czas ogniowych, na przykład podczas ogniowego opracowania danych oraz zasięg i precyzja przygotowania ataku, ponieważ fale dźwię- rozpoznania. Nowoczesne stacje dźwiękowe kowe nie mogą być jasno wyodrębnione przez osiągają lepsze wartości wymienionych pa- odbiorniki dźwięku. W czasie drugiej wojny rametrów. Dzięki zastosowaniu cyfrowych światowej jednoczesne zmasowane użycie środków łączności, skomputeryzowanych artylerii było zasadniczym sposobem masko- systemów opracowania danych oraz odbior- wania położenia stanowisk ogniowych bate- ników GPS do określania współrzędnych ele- rii przed rozpoznaniem dźwiękowym. mentów stacji dane z rozpoznania mogą być Z zalet rozpoznania dźwiękowego należy przekazywane praktycznie w czasie rzeczy- wymienić: wistym. Zminiaturyzowanie i usprawnienie — niezależność od warunków widoczno- czujników oraz panelu sterowania stacji po- ści, dzięki czemu rozpoznanie i obsługiwa- zwoliło na skrócenie czasu przygotowania

Kwartalnik Bellona 4/2012 168 Doświadczenia stacji do pracy, zwiększenie zasięgu rozpo- nych oraz gdy nie dochodzi do zmasowane- znania oraz zmniejszenie do niezbędnego go użycia środków artyleryjskich. Potwier- minimum liczby żołnierzy obsługi. Stacje, dzono ich przydatność w operacjach stabili- praktycznie niewykrywalne dla rozpoznania zacyjnych, zwłaszcza jako jeden z elemen- elektronicznego przeciwnika, mogą nieprze- tów systemu ochrony baz przed ogniem rwanie pracować przez długi czas, co daje im artyleryjskim. przewagę nad innym środkami rozpoznania. W konflikcie o charakterze wojennym, o dużej dynamice i zmienności sytuacji, ich Wnioski przydatność maleje ze względu na mniejsze możliwości manewrowe. Problem ten moż- Wbrew obiegowej opinii o zmierzchu ar- na rozwiązać, podobnie jak w przypadku sta- tyleryjskiego rozpoznania dźwiękowego cji typu SRALS, przez umieszczenie czujni- w wielu krajach są prowadzone badania i pra- ków na pojazdach, co pozwoli na manewro- ce nad nowymi systemami. Nowe urządzenia wanie elementami stacji wraz z walczącymi uzyskują parametry porównywalne z parame- wojskami. trami osiąganymi przez inne nowoczesne W wojskach rakietowych i artylerii rozpo- środki rozpoznania, a niejednokrotnie nawet znanie dźwiękowe nie jest już prowadzone. je przewyższające. Stacje dźwiękowe mają Zadania rozpoznania głębokiego w całości mniejsze wymiary, są prostsze w obsłudze, przejęły nowo wdrażane systemy radioloka- a jednocześnie skuteczniejsze i bardziej nie- cyjne Liwiec. Wnioski z konfliktów zbrojnych zawodne. wskazują jednak, że zawsze powinny istnieć Rozpoznanie dźwiękowe, ze swoimi wa- środki alternatywne, które w określonych sy- dami i zaletami, może stanowić alternatywny tuacjach (działania stabilizacyjne, ochrona środek rozpoznania głębokiego, być jednym baz) można by było wykorzystać, i to bar- z wielu elementów nowoczesnego artyleryj- dziej skutecznie. Rozpoznanie dźwiękowe, skiego systemu rozpoznania. Trudno przesą- oprócz innych systemów rozpoznania na dzać o kresie jego stosowania w rozpoznaniu rzecz wsparcia ogniowego, takich jak bezza- artyleryjskim. W wielu armiach świata jest łogowe aparaty latające oraz systemy rozpo- ono nadal wykorzystywane w rozpoznaniu znania wzrokowego, mogłoby stanowić ele- głębokim na rzecz wsparcia ogniowego jako ment wyboru umożliwiający zwiększenie ela- alternatywa dla rozpoznania radiolokacyjne- styczności i skuteczności rozpoznania. go. Przydatność rozpoznania dźwiękowego Wydaje się, że celowe byłoby rozważenie w działaniach taktycznych zależy od ich cha- możliwości ponownego wdrożenia rozpozna- rakteru. Niewątpliwie stacje te są bardzie nia dźwiękowego w wojskach rakietowych efektywne podczas działań mniej dynamicz- i artylerii.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Edukacja 169 Związki edukacji fizycznej z edukacją dla bezpieczeństwa

Szeroko pojmowana i powszechnie wprowadzana w społeczeństwie edukacja dla bezpieczeństwa przyczynia się do podniesienia poziomu bezpieczeństwa narodowego. Działalność ta powinna być ustawiczna, przebiegać na wielu płaszczy- znach oraz wzajemnie się uzupełniać. Obecnie, gdy została zawieszona służba wojskowa z poboru, należy większą uwagę zwrócić na kształcenie społeczeństwa pod kątem zapewniania powszechnego bezpieczeństwa. Jedną z takich możliwo- ści w szkolnictwie jest powiązanie edukacji dla bezpieczeństwa z edukacją fizyczną. Uatrakcyjni to zajęcia, zwłaszcza w ich aspekcie praktycznym. Z analizy programu studiów wychowania fizycznego specjalności wychowanie fizyczne w służbach mundurowych wynika, że program tej specjalności zawiera ppłk dr ANDRZEJ wiele zagadnień dotyczących problematyki zapewniania bezpieczeństwa. Wydaje TOMCZAK się, że absolwent AWF ze względu na przygotowanie sprawnościowe i praktyczne umiejętności z zakresu wielu sportów obronnych jest dobrze przygotowany do Starszy specjalista realizacji przedmiotu edukacja dla bezpieczeństwa. w Zarządzie Szkolenia – P7 Sztabu Generalnego apewnienie bezpieczeństwa bro i główny cel suwerennego pań- Wojska Polskiego. jest ważne dla każdego na- stwa, jakim jest Polska2. Według Absolwent Wyższej Szkoły Oficerskiej Zrodu. Stanowi podstawę ustawodawcy powinno ono umoż- Wojsk Chemicznych, funkcjonowania państwa, na któ- liwiać realizację najważniejszych AWF i AON. rej mogą się rozwijać inne sfery interesów państwa, ochronę warto- życia. W Konstytucji Rzeczypo- ści uznanych za najistotniejsze i pospolitej Polskiej z 2 kwietnia szanowanie tych interesów przez 1997 roku już w art. 5 zapisano, społeczność międzynarodową3. że Rzeczpospolita Polska strzeże Obecnie na sprawy bezpieczeń- niepodległości swojego teryto- stwa narodowego nie można pa- rium, zapewnia wolność i prawa trzeć wyłącznie przez pryzmat człowieka i obywatela oraz bez- militarny. Coraz większym proble- pieczeństwo obywateli, strzeże mem stają się zagrożenia niemili- dziedzictwa narodowego oraz za- tarne, z których powodu cierpi 4 dr pewnia ochronę środowiska, kie- zwłaszcza ludność cywilna . Dla- PAWEŁ RÓŻAŃSKI rując się zasadą zrównoważone- tego ważne jest przygotowanie go rozwoju1. Bezpieczeństwo ludności cywilnej do przeciwdzia- Adiunkt Akademii Wychowania Fizycznego uważa się więc za najwyższe do- łania tym zagrożeniom oraz pod- w Warszawie i Uniwersytetu Marii 1 DzU z 2001 r.: nr 78, poz. 483 i nr 28, poz. 319. 2 Curie-Skłodowskiej B. Balcerowicz: Wybrane problemy obronności państwa. Wydawnictwo Akademii Obrony Naro- dowej, Warszawa 1992, s .42. w Lublinie. Instruktor 3 J. Stańczyk: Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa. Instytut Studiów Politycznych PAN, War- WOPR i survivalu. szawa 1996, s. 15–16. 4 Obrona narodowa w tworzeniu bezpieczeństwa III RP. Podręcznik dla studentów i studentek. R. Jakubczak (red.). Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2004, s. 64–65.

Kwartalnik Bellona 4/2012 170 Edukacja niesienie poziomu świadomości społecznej. pojmowanym systemie wartości indywidual- Społeczeństwo należy przekonać, że bezpie- nych i społecznych, służących wszechstron- czeństwo jest procesem, który ma na celu nemu rozwojowi człowieka6. Podkreślanie z jednej strony dbałość o istnienie i przetrwa- znaczenia dbałości o sprawność fizyczną jest nie narodu, a z drugiej – ustawiczne rozwija- związane z tym, że jej stan w znacznym stop- nie i udoskonalanie wszelkich środków zaniu odzwierciedla stan zdrowia. Stanowi to pewniania stanu niezagrożenia5. Dbałość podstawę do wszelkich dalszych działań jed- o bezpieczeństwo nie może sprowadzać się nostki czy społeczeństwa. Państwo promuje do pojedynczych akcji czy wystąpień. Musi zdrowy styl życia, co znajduje odzwiercie- to być działalność ustawiczna i wielofazowa dlenie w różnorodnych masowych akcjach oraz angażująca całe społeczeństwo. Powin- sportowo-rekreacyjnych. na być istotnym celem kształcenia społecz- Szkoła powinna przygotowywać człowie- nego. ka do twórczego uczestnictwa w życiu co- W Strategii bezpieczeństwa narodowego dziennym. Oznacza to nie tylko przygotowa- RP z 2007 roku stwierdzono, że w życiu nanie do korzystania ze zdobyczy technicznych rodów, podobnie jak w życiu jednostek, nic i kulturowych współczesnego świata, lecz nie jest dane raz na zawsze. Porządek mię- nade wszystko kształtowanie umiejętności ich dzynarodowy nie jest zastygłą, niewzruszalną rozwijania i doskonalenia. Zadaniem współ- formą. Podstawowym zadaniem i troską każ- czesnej szkoły powinno być również przygo- dego państwa i jego obywateli jest zapewnie- towanie człowieka do życia w określonej spo- nie sobie bezpieczeństwa w warunkach zrów- łeczności oraz wyposażenie w umiejętności noważonego rozwoju. W Strategii bezpie- przydatne do życia. W Japonii uczy się dzie- czeństwa narodowego RP podkreślono rolę ci zasad postępowania w sytuacjach zagro- obywatela w kształtowaniu bezpieczeństwa żenia już w szkołach na poziomie podstawo- narodowego. Każdy powinien być aktywny wym. Ze względu na częste trzęsienia ziemi i zaangażowany w budowanie wspólnego, w tym regionie dzieci są uczone zachowań podstawowego dobra, jakim jest bezpieczeń- na wypadek właśnie takich zdarzeń. Po ostat- stwo. Od społeczeństwa oczekuje się właści- nim trzęsieniu ziemi cały świat mógł obser- wego stosunku do swojego zdrowia i spraw- wować, jak spokojnie zachowywało się ja- ności fizycznej. W art. 66 Strategii bezpie- pońskie społeczeństwo bezpośrednio po ka- czeństwa narodowego RP, zatytułowanym taklizmie i jak sprawnie podjęło działania Aktywne i sprawne społeczeństwo, kwestie naprawcze. Ciekawy przykład edukacji przy- związane z szeroko rozumianą sprawnością datnej dla bezpieczeństwa został opisany fizyczną ujęto w następujący sposób: W za- w Internecie po ataku tsunami w 2004 roku kresie zapewnienia bezpieczeństwa społecz- w Tajlandii. Brytyjski dziennik „The Sun” nego priorytetowym zadaniem jest tworzenie podał, że 10-letnia Angielka Tilly, która z ro- w państwie warunków zapewniających sze- dzicami i 7-letnią siostrą spędzała wakacje roko rozumianą bazę sportową i zapewnie- na tajlandzkiej wyspie Phuket, uratowała nie dostępu do niej jak najszerszym kręgom życie około 100 osób, ponieważ nauczyciel społeczeństwa. Stały rozwój kultury fizycznej geografii nauczył ją przewidywać tsunami. i związanej z nią wiedzy o celowości podno- Dzięki spostrzegawczości Tilly ewakuowa- szenia sprawności fizycznej, a tym samym stano wszystkie osoby z pobliskiej plaży i hote- nu zdrowia społeczeństwa, jest ważnym czyn- lu7. Zachowanie Tilly jest przykładem wła- nikiem wpływającym również na bezpieczeń- ściwej edukacji dla bezpieczeństwa oraz wy- stwo narodowe. Należy promować aktywność kształcenia tak pożądanej cechy, jak szybkie fizyczną, jako szczególny walor w szeroko i samodzielne podejmowanie decyzji. Nale-

5 Mały słownik stosunków międzynarodowych. G. Michałowska (red.). Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1996. 6 Strategia bezpieczeństwa narodowego RP. Ministerstwo Obrony Narodowej, Warszawa 2007, s. 13. 7 Tsunami w Azji. http://www.wp.pl [dostęp: 1.01.2005].

Kwartalnik Bellona 4/2012 Edukacja 171

ży zabiegać o to, by w toku edukacji szkolnej zajęć ruchowych, usprawniających i sporto- dzieci i młodzież opanowały najbardziej przy- wych w charakterze nauczyciela wychowa- datne umiejętności z zakresu ratowania życia nia fizycznego oraz instruktora wychowania i zdrowia ludzkiego. fizycznego i sportu w szkołach i służbach W niniejszej pracy podjęto próbę odpowie- mundurowych8. dzi na następujące pytania: Aspekty bezpieczeństwa narodowego zo- — Czy treści programowe przedmiotów stały wyodrębnione w programie studiów specjalistycznych ujętych w programie stu- wychowania fizycznego specjalności wycho- diów wychowania fizycznego w służbach wanie fizyczne w służbach mundurowych na mundurowych zawierają zagadnienia doty- podstawie analizy założeń reformy oświaty czące bezpieczeństwa narodowego? z 2009 roku w zakresie edukacji dla bezpie- — W jakich placówkach oświaty oraz jed- czeństwa, a także założeń przedstawionych nostkach służb mundurowych może być przy- w pracach Jerzego Kunikowskiego Edukacja datna wiedza zdobyta przez absolwenta stu- obronna czy edukacja dla bezpieczeństwa9 diów o specjalności wychowanie fizyczne oraz Jana Gołębiowskiego Edukacja dla bez- w służbach mundurowych? pieczeństwa10. — Jakie jest zainteresowanie studentów Nowy etap kształcenia obronnego w Pol- kierunkiem studiów: wychowanie fizyczne, sce zaproponowano już podczas reformy specjalność wychowanie fizyczne w służbach oświaty w 1999 roku. Wówczas podkreślo- mundurowych? no, że tematyka edukacji obronnej nie może W celu zidentyfikowania zmiennych em- być podejmowana tylko przez jednego na- pirycznych wykorzystano metodę monogra- uczyciela i tylko w toku nauczania jednego ficzną oraz metodę sondażu diagnostyczne- przedmiotu. Wprowadzono edukację obronną go. do szkół podstawowych, gimnazjów i liceów Aspekty w ramach ścieżek międzyprzedmiotowych. bezpieczeństwa narodowego Fakultatywnie są prowadzone zajęcia z przysposobienia wojskowego, obejmujące głów- w programie studiów nie strzelectwo, umiejętność przetrwania, specjalności podstawowe zasady zachowania się żołnie- wychowanie fizyczne rza oraz wiadomości o rodzajach sił zbroj- w służbach mundurowych nych. Nowe założenia programowe dotyczą również kształtowania zdolności społeczeń- Specjalność wychowanie fizyczne w służ- stwa do radzenia sobie w sytuacjach różnego bach mundurowych została powołana w Aka- rodzaju zagrożeń, które mają wpływ na bez- demii Wychowania Fizycznego Józefa Piłsud- pieczeństwo całego kraju, a także zapewnie- skiego w Warszawie w Wydziale Wychowa- nia sobie szans przetrwania w takich sytu- nia Fizycznego i Sportu w Białej Podlaskiej. acjach. Celem tej specjalności jest przygotowanie Określeniem zagadnień na potrzeby proce- studentów do pracy w szkołach, cywilnych su edukacji dla bezpieczeństwa w szkołach i wojskowych uczelniach wyższych, a także zajmowali się między innymi J. Kunikowski w jednostkach służb mundurowych (wojsko- i J. Gołębiowski. Według Gołębiowskiego, wych, policji, Straży Granicznej, Państwowej który najszerzej ujął te zagadnienia, proces Straży Pożarnej). Program studiów (specjal- ów powinien obejmować: ności) jest ukierunkowany na przygotowanie — racjonalne kształtowanie świadomości studentów do samodzielnego prowadzenia zagrożeń i wyzwań współczesnego świata;

8 Program studiów magisterskich WF II stopnia – specjalność WF w służbach mundurowych. Akademia Wychowania Fizycznego, Biała Podlaska 2010. 9 J. Kunikowski: Edukacja obronna czy edukacja dla bezpieczeństwa. „Myśl Wojskowa” 2006 nr 4, s. 117–118. 10 J. Gołębiowski: Edukacja dla bezpieczeństwa. „Edukacja dla Bezpieczeństwa” 2001 nr 1.

Kwartalnik Bellona 4/2012 172 Edukacja

— kształtowanie motywacji, zachowań, wychowania fizycznego specjalności wycho- zainteresowań, poglądów, wartości i postaw; wanie fizyczne w służbach mundurowych12 — nauczanie o skali zagrożeń i rodzajach pod kątem zawartości aspektów bezpieczeń- potrzeb w sytuacjach trudnych; stwa narodowego w programie studiów. — rozwijania poczucia odpowiedzialności Wykaz przedmiotów i aspektów kształce- za wybór postępowania; nia zawarto w tabeli. — wyrabianie nawyków racjonalnych Z analizy treści przedmiotów i zagadnień zachowań w sytuacjach szczególnych oraz ujętych w tabeli wynika, że na uzyskanie wie- przygotowanie do uczestnictwa w przedsię- dzy oraz kształtowanie cech osobowości po- wzięciach obronnych organizowanych przez żądanych do wykonywania zadań związanych organy administracji rządowej, lokalnej i sa- z szeroko rozumianym bezpieczeństwem morządowej; w największym stopniu wpływa nauczanie ta- — kształtowanie i rozwijanie cech poświę- kich przedmiotów, jak: teoria i podstawy bez- cenia, umiejętności i gotowości przyjścia pieczeństwa, medycyna katastrof, survival oraz z pomocą osobie zagrożonej lub znajdującej pływanie użytkowe i ekstremalne. Celem się w trudnym położeniu11. kształcenia przedmiotu: teoria i podstawy bez- Wymienione założenia przyjęto jako kry- pieczeństwa jest zapoznanie studentów z istotą terium oceny autorskiego programu studiów bezpieczeństwa oraz jego uwarunkowaniami

Tabela. Zestawienie zagadnień edukacji dla bezpieczeństwa ujętych w programie przedmiotów kierunko- wych specjalności wychowanie fizyczne w służbach mundurowych

Przedmiot

Aspekt Preorientacja zawodowa i Teoria podstawy bezpieczeństwa Medycyna katastrof Terenoznawstwo i biegi na orientację Survival Strzelectwo i paintball Walka wręcz Pływanie użytkowe i ekstremalne Atletyka terenowa i tory przeszkód Racjonalne kszta³towanie wiadomoci +++ ++ + zagro¿eñ i wyzwañ wspó³czesnego wiata K-szta³towanie motywacji, zachowañ, zain ++ teresowañ, pogl¹dów, wartoci i postaw Nauczanie o skali zagro¿eñ i rodzajach ++ + + potrzeb w sytuacjach trudnych Rozwijanie poczucia odpowiedzialnoci +++++++++ za wybór postêpowania Wyrabianie nawyków racjonalnych zacho- wañ w sytuacjach szczególnych oraz przy- ++ + + gotowanie do uczestnictwa w przedsiê- wziêciach obronnych Ksta³towanie i rozwijanie cech powiêce- nia, umiejêtnoci i gotowoci przyjcia ++++ z pomoc¹ osobie zagro¿onej Przygotowanie uczniów do podejmowania samodzielnych dzia³añ w sytuacjach kryzy- ++++++++ sowych

ÓZródło: Opracowanie własne autorów

11 Ibidem, s. 12. 12 Program studiów magisterskich WF II stopnia…, op.cit.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Edukacja 173 w skali globalnej i lokalnej oraz nauczenie warunkach atmosferycznych. Zajęcia prak- praktycznego stosowania elementarnych zasad tyczne podczas studiów mają podbudowę teo- bezpieczeństwa podczas lekcji wychowania retyczną. Studenci są świadomi tego, w ja- fizycznego. W trakcie zajęć z medycyny kata- kim celu uczą się tych umiejętności. Mogą strof studenci zapoznają się między innymi swoje działania odnieść do realnych sytuacji. z zasadami postępowania w sytuacji zaistnie- Zdają sobie sprawę, że to, czego są nauczani, nia katastrofy oraz sposobami wzywania po- może być przydatne w życiu, zwłaszcza obec- mocy w wypadkach masowych. Natomiast nie, gdy zagrożenia są dobrze zidentyfikowa- głównym celem przedmiotu: survival jest zane, ale ich występowanie jest dość nieprze- znajomienie studentów z podstawowymi tre- widywalne. ściami dotyczącymi egzystencji i bezpiecz- nego działania zarówno w warunkach tere- Edukacja obronna nowych, jak i w sytuacjach ekstremalnych, a przygotowanie na przykład po wypadkach masowych lub sprawnościowe kataklizmach. Podczas kształcenia zwraca się uwagę na zagrożenia i wyzwania współcze- W 2009 roku w ramach reformy eduka- snego świata, wyrabia się nawyki racjonal- cyjnej zamiast przysposobienia obronnego nych zachowań w sytuacjach szczególnych, wprowadzono edukację dla bezpieczeń- przygotowuje się do realizacji przedsięwzięć stwa14. W tym samym roku zmieniono też obronnych, kształtuje się i rozwija cechy po- ustawę o powszechnym obowiązku Rzeczy- święcenia oraz umiejętności przyjścia z po- pospolitej Polskiej, a następnie ustawę mocą osobie zagrożonej, a także przygoto- o kulturze fizycznej. W ramach powszech- wuje się szkolonych do podejmowania dzia- nego obowiązku obrony zobowiązano łań w sytuacjach kryzysowych. uczniów gimnazjów, zasadniczych szkół za- Podczas zajęć z medycyny katastrof i su- wodowych, liceów ogólnokształcących, li- rvivalu łączy się teorię bezpieczeństwa z prak- ceów profilowanych i techników do odby- tycznym działaniem. Jest to kształcenie powania między innymi edukacji dla bezpie- wiązane i wielokierunkowe. Szkoleni muszą czeństwa15. W rozporządzeniu ministra rozwiązywać wiele hipotetycznych sytuacji. edukacji narodowej w sprawie realizacji edu- Fragmenty lekcji, podczas których są podej- kacji dla bezpieczeństwa określono sposób mowane działania praktyczne, zazwyczaj są prowadzenia zajęć. Wskazano na koniecz- filmowane i następnie omawiane ze studen- ność nawiązywania współpracy między tami. W razie popełnienia przez studentów szkołami a policją, Wojskiem Polskim i Pań- błędów powtarza się zajęcia lub ich elemen- stwową Strażą Pożarną. Siły Zbrojne RP ty. Podczas ćwiczeń praktycznych dąży się podjęły stosowne działania już rok wcze- do realizmu sytuacji. Dla przykładu, osobom śniej. Minister obrony narodowej podpisał pozorującym rannych zakłada się atrapy zła- z ministrem edukacji narodowej porozumie- manych kończyn oraz stosuje się czerwoną nie o współpracy na rzecz edukacji obywa- farbę jako krew. Dobrym treningiem działa- telskiej, patriotycznej i proobronnej. nia w sytuacji zagrożenia są praktyczne zaję- Edukacja dla bezpieczeństwa jest ściśle cia z survivalu13. Studenci podejmują czyn- związana z wychowaniem fizycznym. Wyko- ności pod wpływem zmęczenia i w sytuacjach nywanie praktycznych zadań związanych ograniczonej możliwości snu. Szkolenia od- z bezpieczeństwem czy podejmowanie dzia- bywają się zgodnie z programem w różnych łań w sytuacjach zagrożenia wymaga wysił-

13 A. Tomczak: Kurs pomocników instruktora survivalu – ocena z perspektywy szkoły przetrwania pilotów wojskowych. „Polski Przegląd Medycyny Lotniczej” 1999 nr 2, s. 175–179. 14 DzU z 2009 r. nr 139, poz. 1131. 15 Vide: art. 1 Ustawy z dnia 23 maja2009 r. o zmianie ustawy o powszechnym obowiązku Rzeczypospolitej Polskiej oraz ustawy o kulturze fizycznej. DzU z 2009 r. nr 97, poz. 801.

Kwartalnik Bellona 4/2012 174 Edukacja ku fizycznego i intelektualnego oraz specy- miotów specjalistycznych można wniosko- ficznej odporności, którą człowiek może zy- wać, że absolwenci będą dobrze przygotowa- skać dzięki uprawianiu sportu (rywalizacji ni zwłaszcza do pracy w jednostkach wojsko- sportowej). Przyjmuje się, że im osoba jest wych (studium wychowania fizycznego) lepiej przygotowana fizycznie i ma większą w charakterze instruktora wychowania fizycz- odporność psychiczną, tym prawdopodobnie nego. Zgodnie z Regulaminem kultury fizycz- lepiej rozwiąże problem wymagający długo- nej Sił Zbrojnych RP program zajęć wycho- trwałego działania w niekorzystnych warun- wania fizycznego w jednostkach resortu obro- kach. Józef Maria Bocheński w zarysie etyki ny narodowej zawiera: wojskowej De virtue militari zwrócił uwagę, — tematy obejmujące środki bezpośred- że wojna na ogół trwa długo, a nawet po- nio przygotowujące żołnierzy do działań bo- szczególne jej fazy mogą rozciągnąć się na jowych, takie jak walka w bliskim kontakcie, wiele dni, jeśli nie tygodni, w których trzeba ćwiczenia na torach przeszkód charaktery- będzie trwać w nieustannym wysiłku i nie- stycznych dla danych rodzajów wojsk, ćwi- bezpieczeństwie, nie wystarczy być tylko męż- czenia na innych torach przeszkód (układach nym chwilowo, ale trzeba umieć wysiłek kon- przeszkód), sporty obronne, paintball17 oraz tynuować; sprawnością, która umożliwia szkołę przeżycia (przetrwania); wytrzymanie i sprawia, że człowiek się nie załamuje mimo konieczności długiej walki jest wytrwałość16. To samo można odnieść do działań w sytuacjach kryzysowych. Dawniej przygotowanie wojskowe było ściśle połączo- ne z przygotowaniem fizycznym. Pierwsza w Polsce akademia wychowania fizycznego aż do 1949 roku była uczelnią wojskową. Funkcję jej rektora/dyrektora pełnili między Rys. 1. Proporcje studentów AWF kierunku wychowanie fizyczne, którzy jako dodatkową specjalność innymi płk dr Władysław Osmólski, płk dr studiów wybrali wychowanie fizyczne w służbach Jerzy Nadolski oraz gen. prof. dr Zygmunt mundurowych (SM) Gilewicz. ÓZródło: Opracowanie własne autorów Na sprawy bezpieczeństwa należy patrzeć holistycznie. Tym kryteriom odpowiada specjal- ność wychowanie fizyczne w służbach mundurowych. O traf- ności tej inicjatywy świadczą wyniki rekrutacji na kierunek wychowanie fizyczne w Wydzia- le Wychowania Fizycznego i Sportu w Białej Podlaskiej. Z ogółu osób przyjętych na ten kierunek studiów aż 51 proc. wy- brało specjalność wychowanie fizyczne w służbach munduro- Rys. 2. Proporcje studentów AWF specjalności wychowanie fizycz- wych (rys. 1, rys. 2). ne w służbach mundurowych, którzy zadeklarowali chęć podjęcia Na podstawie wstępnej anali- pracy w jednostkach służb mundurowych oraz szkolnictwie (n=74) zy treści programowych przed- ÓZródło: Opracowanie własne autorów

16 J.M. Bocheński: De virtuti militari – zarys etyki wojskowej. Philed, Kraków 1993, s .45. 17 Paintball – terenowa gra militarna, podczas której używa się atrap broni (markerów) na pociski z farbą.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Edukacja 175

— tematy obejmujące środki pośrednio obejmujących z gry i zabawy dzieci mogą przygotowujące do działań bojowych oraz poznawać numery alarmowe. Na zajęciach uzupełniające, do których zalicza się: poran- z gimnastyki można uczyć zasad opuszcza- ny rozruch fizyczny, ćwiczenia siłowe i ogól- nia pomieszczeń, w których jest dym powsta- nousprawniające, gimnastykę, atletykę tere- ły w wyniku pożaru (przemieszczanie się bli- nową, pływanie, narciarstwo, wspinaczkę sko podłoża). Są to czynności elementarne, wysokogórską oraz sportowe gry zespołowe ale – jak wynika z praktyki – niezwykle istot- i indywidualne18. ne. Znana jest z mediów historia dzielnego Tematyka zajęć zakwalifikowanych jako kilkuletniego chłopca, który dzięki znajomo- bezpośrednio przygotowujące do działań bo- ści numerów alarmowych i umiejętności po- jowych jest priorytetowa dla specjalności sługiwania się telefonem uratował życie swo- wychowanie fizyczne w służbach munduro- jej matce, gdy ta straciła przytomność20. wych. Szczególne miejsce zajmuje survival, W dalszych latach edukacji szkolnej powin- który cieszy się zainteresowaniem studentów. ny być wprowadzane zajęcia z takich dzie- Ważny przedmiot zajęć specjalistycznym sta- dzin, jak survival, medycyna katastrof, tere- nowi także walka wręcz. Jest ona prowadzo- noznawstwo i biegi na orientację oraz walka na przy użyciu atrap broni, w różnych warun- wręcz, czyli z przedmiotów, których naucza- kach terenowych, w różnym ubiorze (sporto- no w ramach specjalności wychowanie fizycz- wy, wojskowy polowy). Walka wręcz, mimo ne w służbach mundurowych. Takie urozma- że żołnierz w walce będzie korzystał głównie icone zajęcia mogą cieszyć się zainteresowa- z broni, nadal odgrywa szczególną rolę niem uczniów. Zgodnie z rozporządzeniem w kształceniu psychofizycznym żołnierza. ministra edukacji narodowej z 28 sierpnia Sporty walki wpływają na rozwój tak specy- 2009 roku w sprawie sposobu realizacji za- ficznych cech charakteru, jak wola walki, de- jęć dla bezpieczeństwa w czasie ferii letnich terminacja w dążeniu do celu oraz umiejęt- dla uczniów, którzy ukończyli pierwszą kla- ność antycypowania poczynań przeciwnika19. sę zasadniczej szkoły zawodowej, liceum Wymogi rekrutacyjne do poszczególnych ogólnokształcącego, liceum profilowanego formacji służb mundurowych są wysokie, lub technikum, mogą być organizowane dlatego należy oczekiwać, że znaczny odse- specjalistyczne obozy szkoleniowo-wypo- tek absolwentów AWF specjalności wycho- czynkowe w ramach edukacji dla bezpieczeń- wanie fizyczne w służbach mundurowych stwa. Na tych obozach z powodzeniem moż- podejmie pracę w szkolnictwie. Szkoła zana prowadzić zajęcia z survivalu (szkoły prze- trudniając wszechstronnie wykształconego trwania), medycyny katastrof, pływania magistra wychowania fizycznego, tylko na użytkowego czy organizować zawody na to- tym zyska. rach przeszkód. Scenariusze zajęć mogą za- Absolwenci będą przygotowani do reali- wierać różne sytuacje zagrożeń, które szko- zowania podczas zajęć z wychowania fizycz- leni będą samodzielnie rozwiązywali. Może nego elementarnych przedsięwzięć z zakre- to być choćby zwykła pomoc interwencyjna su edukacji dla bezpieczeństwa. Będzie to do- policjantowi, który został zaatakowany przez tyczyło nauczania dzieci i młodzieży zasad chuliganów, gdy zwrócił im uwagę na niewła- zachowania się w sytuacjach zagrożenia – za- ściwe zachowanie. Może to być także scena- równo zwykłej umiejętności rozpoznania za- riusz akcji powodziowej czy wypadku dro- grożenia i jego uniknięcia (np. podczas jazdy gowego. tramwajem), jak i zagrożeń o większej skali W Wytycznych Unii Europejskiej dotyczą- (np. katastrof budowlanych). Dla przykładu, cych aktywności fizycznej zapisano: Aby edu- w czasie zajęć z wychowania fizycznego kacja fizyczna stała się znacząca oraz popu-

18 Regulamin kultury fizycznej SZ RP. Szkol. 842/2011, pkt 11. 19 Z. Naglak: Trening sportowy. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa–Wrocław 1979, s. 9. 20 3-latek uratował matce życie. http://www.wprost.pl [dostęp: 23.10.2007].

Kwartalnik Bellona 4/2012 176 Edukacja larna wśród dzieci i młodzieży, należy roz- mi, poznawania grzybów, poznawania zwy- ważyć, ocenić, a następnie wprowadzić in- czajów zwierząt oraz niesienia im pomocy. nowacyjne teorie nauczania oraz nowy spo- Przygotowanie zawodowe absolwenta stu- sób postrzegania przedmiotu wychowania diów specjalności wychowanie fizyczne fizycznego21. Wychowanie fizyczne w szkol- w służbach mundurowych można wykorzy- nictwie nie powinno sprowadzać się tylko do stać podczas wspierania programu „Bezpiecz- zajęć z lekkiej atletyki i gier zespołowych. na i przyjazna szkoła”. Program ten wprowa- W bloku zajęć wychowania fizycznego „tu- dzono w 2008 roku w celu przeciwdziałania rystyka” jest miejsce na prowadzenie zajęć przemocy oraz narkomanii w szkołach. Mowa z survivalu. Zajęcia te są lubiane przez dzieci w nim o wspomaganiu rozwoju samoświa- i młodzież, ponieważ wiążą się z przygodą. domości oraz kształtowaniu umiejętności W ich toku można, na przykład, uczyć udzie- życiowych i społeczno-emocjonalnych. Pro- lania pierwszej pomocy przedmedycznej, gram nawiązuje do idei przeciwdziałania sposobów alarmowania na wypadek zagubie- agresji propagowanej od lat 90. ubiegłego nia się w lesie, orientacji w terenie niezna- wieku24. Młodzież uczestnicząc w zajęciach nym, zachowania się w razie nagłej zmiany z walki wręcz nabywa z jednej strony umie- warunków atmosferycznych czy omówić pod- jętności samoobrony, a z drugiej kształtuje stawowe wyposażenie „alarmowe”. Są to odpowiednie cechy osobowości. Roman umiejętności z zakresu bezpieczeństwa, któ- M. Kalina stwierdził, że u młodzieży, która re można zaliczyć do tzw. skali mikro, czyli uczestniczyła w zajęciach z samoobrony pro- dotyczącej bezpośrednio każdego człowieka wadzonych wraz z pogadankami na temat ety- i jego najbliższego otoczenia. Zajęcia z wy- ki, obniżył się poziom agresywności, nato- chowania fizycznego prowadzone podczas miast wzrósł poziom waleczności25. Postaw bloku „turystyka” dają duże możliwości edu- poświęcenia i odpowiedzialności za drugie- kacji ekologicznej. Polskie społeczeństwo go człowieka uczy się również na takich za- mało optymistycznie wypowiada się na temat jęciach, jak survival, pływanie użytkowe czy stanu środowiska naturalnego w kraju. Zda- medycyna katastrof. Ponadto uczestnictwo niem respondentów jest gorzej niż przed pię- w zajęciach oraz kołach zainteresowań o ta- cioma laty i sytuacja z roku na rok się pogar- kim profilu stanowi dla młodzieży alternaty- sza22. Dlatego duże znaczenie ma zwiększa- wę dla nieodpowiedniego sposobu spędzania nie świadomości ekologicznej, którą określa czasu wolnego. się jako stan wiedzy, poglądów i wyobrażeń Wydaje się, że w dobie zawieszenia służby ludzi o roli środowiska w życiu człowieka, wojskowej z poboru (zasadniczej), podczas o jego antropogennym obciążeniu, stopniu której część społeczeństwa przechodziła prze- wyeksploatowania, zagrożenia i ochrony, szkolenie z zakresu obronności, konieczno- a także jako stan wiedzy o sposobach użytko- ścią jest położenie nacisku na edukację dla wania i ochronie środowiska23. W czasie prze- bezpieczeństwa. Powinna to być edukacja bywania z uczniami w lesie można wskazać wielościeżkowa, wieloprzedmiotowa, ponie- w praktyce różne możliwości ochrony środo- waż zagadnienia bezpieczeństwa dotyczą nie- wiska. Ta elementarna wiedza i umiejętności mal wszystkich dziedzin życia. Mądre społe- mogą dotyczyć zachowania się w lesie, poru- czeństwo to społeczeństwo, które chce i po- szania się w nim, postępowania ze śmiecia- trafi zadbać o swoje bezpieczeństwo w każdej

21 Wytyczne Unii Europejskiej dotyczące aktywności fizycznej. Czwarty projekt skonsolidowany zatwierdzony przez Grupę Roboczą UE „Sport i Zdrowie” na zebraniu w dniu 25 września 2008 r. Bruksela, 10 października 2008 r., s. 28. 22 W. Nowosielski: Kierunki zagrożeń bezpieczeństwa ekologicznego w świadomości społecznej. „Myśl Wojskowa” 2004 nr 6, s. 158. 23 Idem: Świadomość społeczna bezpieczeństwa ekologicznego. „Myśl Wojskowa” 2005 nr 3, s. 152. 24 R.M. Kalina: Przeciwdziałanie agresji. Akademia Wychowania Fizycznego, Wrocław 1991, s. 54. 25 Idem: Sporty walki i trening samoobrony w edukacji obronnej młodzieży. Polskie Towarzystwo Naukowe Kultury Fizycznej. T.2. Warszawa 1997, s. 34–37.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Edukacja 177 płaszczyźnie życia, począwszy od bezpie- 3. Absolwenci AWF specjalności wycho- czeństwa indywidualnego, które możemy wanie fizyczne w służbach mundurowych, określić jako bezpieczeństwo w skali mikro. gruntownie i wszechstronnie przygotowani z zakresu bezpieczeństwa, mają szansę Wnioski przejść system kwalifikacyjny do pracy w służbach mundurowych. 1. Program studiów AWF specjalności wy- 4. Większość absolwentów studiów spe- chowanie fizyczne w służbach mundurowych cjalności wychowanie fizyczne w służbach zawiera wiele zagadnień dotyczących eduka- mundurowych podejmie pracę w szkołach cji dla bezpieczeństwa. podstawowych, gimnazjalnych lub licealnych 2. Co drugi student specjalności wycho- i będzie przygotowana do upowszechniania wanie fizyczne w służbach mundurowych za- podczas lekcji wychowania fizycznego tre- mierza w przyszłości podjąć pracę w Wojsku ści edukacji dla bezpieczeństwa w skali mi- Polskim lub Straży Granicznej. kro.

Kwartalnik Bellona 4/2012 178 Edukacja Progresywizm wychowania obronnego a świadomość obywatelska

Autor podejmuje próbę analizy i zdiagnozowania istniejącego stanu świadomo- ści społecznej na przykładzie funkcjonującego systemu oświaty i stereotypu spo- łecznego w aspektach wychowywania (edukowania). Uwypukla głęboki podtekst ogólnowychowawczy, a każdy proces wychowawczy postrzega jako sposób od- działywania na ludzi, uwzględniający myślenie, przekonania i opinie, postawy oraz zachowania. Prezentowana sfera życia jest ukazana jako główna dziedzina kształtowania świadomości społecznej (obywatelskiej), realizująca się w postaci funkcji eman- cypacyjno-kreatywnej w przejawach socjologicznych, z podziałem na jednostkę, grupę, społeczność i wspólnotę. dr inż. REMIGIUSZ WIŚNIEWSKI rzeobrażenia społeczno-po- ka odpowiedzialnego. Postulując lityczne, jakie dokonały się wychowanie człowieka aktywne- Dziekan Wydziału w naszym kraju, zapocząt- go, pedagogika odpowiedzialno- Bezpieczeństwa P Narodowego Szkoły kowały zmiany w wielu dziedzi- ści wychodzi naprzeciw reformie Wyższej im. Pawła nach otaczającej nas rzeczywisto- systemu edukacji narodowej. Ma Włodkowica w Płocku. ści, między innymi w polityce, stworzyć system ułatwiający reali- Absolwent Wyższej kulturze, gospodarce i edukacji. zację twórczych pomysłów, po- Oficerskiej Szkoły Zwłaszcza ta ostatnia sfera od kil- móc nauczycielom uczyć i wycho- Lotniczej w Dęblinie, Uniwersytetu ku lat jest ciągle reformowana. wywać mądrych i dobrych ludzi. Łódzkiego i Akademii Nigdy wcześniej nie zgłoszono Pedagogika odpowiedzialności Obrony Narodowej. takiej liczby propozycji wycho- – nowa pedagogika (progresy- Interesuje się wawczych. Obok sformułowań wizm pedagogiczny) – dobiera kształceniem młodzieży filozoficznych znajdujemy wąsko treści i metody dydaktyczno-wy- oraz filozofią Sun Tzu. pojęte systemy dydaktyczne, obok chowawcze w taki sposób, by słusznych haseł – propozycje kon- wzbogacić świat doświadczeń trowersyjne. Postulaty dotyczące dziecka, spotęgować jego aktyw- wychowania dla przyszłości, wy- ność oraz zapewnić rozwój zdol- chowania dla pokoju, są związa- ności1. ne z koncepcją pedagogiki odpo- Progresywizm pedagogiczny, wiedzialności. Zrodziła się ona zwany także eksperymentali- z poszukiwania systemu wycho- zmem, to prąd pedagogiczny, we- wania, który wprowadziłby mło- dług którego postęp w wychowa- dego człowieka w świat doro- niu jest oparty na psychologizmie słych. W tej dziedzinie wychowa- pedagogicznym oraz tzw. innowa- nia jest też miejsce na edukację cjach pedagogicznych. Progresy- obronną młodzieży . wiści kładą nacisk na konieczność Pedagogika odpowiedzialności ma na celu kształtowanie człowie- 1 http://www.sciaga.pl [dostęp: 8.04.2012].

Kwartalnik Bellona 4/2012 Edukacja 179 dostosowania oddziaływań wychowawczych sposób pojmowany proces wychowania wy- do rozwoju psychicznego dziecka i jego in- maga nauczycieli o odpowiednich osobowo- dywidualnych zainteresowań, postulują swo- ściach, a także prawidłowych relacji w śro- bodny rozwój jednostki oraz wyzwolenie ini- dowisku rodzinnym. cjatywy uczniów w procesie nauczania2. Pro- Głównym czynnikiem kształtującym oso- gresywizm był krytykowany za przesadne bowość dziecka, oprócz rodziny, jest szkoła. uwzględnianie potrzeb uczniów, lekceważe- Uczestniczy ona w przygotowaniu dziecka do nie wykształcenia opartego na systematycz- aktywności społecznej i często jest jego nej wiedzy oraz za hołdowanie zasadzie do- pierwszym środowiskiem pozadomowym5. raźnego przystosowania się do aktualnych Przed nauczycielami wychowawcami takich warunków życia. „młodych dorastających” w szkole stoi więc Innowacje pedagogiczne odnoszą się do trudne zadanie. Oferta dydaktyczna i wycho- procesów tworzenia i przyswajania nowych wawcza dla dzieci w tym wieku musi być rozwiązań oraz produktów składających się atrakcyjna i odwoływać się do istotnych na ogół innowacyjnych doświadczeń z danej w tym momencie życia potrzeb, a także być dziedziny. Są to zmiany typu rozwojowego, dostosowana do intensywnie kształtujących wzbogacające kultury o nowe wartości. Po- się aspiracji i planów oraz do marzeń. Po- wodują one przejście od stanu dobrego do nadto w tej ofercie musi być ukryty cel nad- stanu lepszego i niosą postęp3. Stanowią rzędny, którym jest wychowywanie w duchu składniki pedagogicznego doświadczenia. patriotyczno-obronnym (świadomościowym). W literaturze naukowej podkreśla się rolę na- Nauczyciel pracujący bez zaangażowania, uczyciela w procesie wprowadzania innowa- zniechęcony czy wypalony nie pociągnie za cji do rzeczywistości szkolnej. Wymaga się sobą swoich poszukujących, eksplorujących od niego różnorodnych kwalifikacji, między świat uczniów. innymi umiejętności diagnozowania aktual- Kształtowanie osobowości uczniów w pro- nej sytuacji oraz uzasadnienia zmian wiedzy cesie wychowawczym wymaga wielu starań z dziedziny, której innowacja dotyczy. Na- i wysiłków, do których skłonić może jedynie uczyciel powinien być twórczy, poszukujący silna osobowość wychowawcy. Osobowość nowych dróg rozwoju i metod działania, po- nauczyciela, ujawniająca się w jego zacho- winien elastycznie reagować na zmiany wa- waniu, mowie i postaci, stanowi przykład runków oraz potrzeby edukacyjne społeczeń- i wzór dla uczniów, ponieważ człowiek ma stwa i jednostki4. silną skłonność do naśladowania innych. Od Współczesne czasy charakteryzują się nauczyciela wychowawcy, jego postawy, au- gwałtownymi zmianami społecznymi, poli- torytetu i sposobu kształtowania uczniów za- tycznymi i gospodarczymi. Jeśli szkoła dzia- leży, czy u „młodych dorastających” rozwiną ła w odizolowaniu od otoczenia, to nie jest się zachowania agresywne jako reakcja na zdolna zaspokoić obecnych potrzeb eduka- stres, trudności i niepowodzenia, czy też się cyjnych. Szkoła powinna prawdziwie wycho- nie rozwiną. wywać, umożliwiać uczniom poznanie praw- Ponieważ szkoła kształtuje w uczniach dy o sobie, o świecie i własnym w nim miej- umiejętności interpersonalne, trzeba zastano- scu, oraz o przysługujących im prawach wić się, czy nie jest zagrożony ich proces roz- osobowych. Powinna być miejscem wyboru woju społecznego. To ważna informacja dla wartości, ponieważ brak możliwości wyboru nauczycieli odpowiedzialnych za kształtowa- niszczy naturalne warunki racjonalnego roz- nie właściwych warunków rozwoju każdego woju, zniechęca do pasji poznawczych. W taki ucznia w ich środowisku szkolnym. Wiado-

2 http://www.portalwiedzy.onet.pl [dostęp: 8.04.2012]. 3 http://www.pedagogika-ogolna.wyklady.org [dostęp: 8.04.2012]. 4 Ibidem. 5 B. Hołyst: Kryminologia. Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2004, s. 1063.

Kwartalnik Bellona 4/2012 180 Edukacja mo, że trudno dosięgnąć ideału w dziedzinie ści. Podmiotowość ucznia budują również wychowania, ale już samo dążenie doń po- takie postawy nauczyciela, jak: punktualność, zwala osiągać wielkie sukcesy. autentyczna obecność, serdeczne i kontakto- W poszukiwaniu sensu edukacji pomocne we zachowanie się, utrzymanie równości może okazać się pytanie o to, komu ona ma w relacji człowiek–człowiek mimo większych służyć. Państwu? Ideologiom? Osobom kompetencji i lepszej kondycji, dyskrecja, uczestniczącym w edukacji? Odpowiedzi wierność wobec człowieka, z którym się spo- coraz częściej wskazują na to, że przede tykamy i któremu służymy, bycie przy uczniu wszystkim ma służyć osobom uczestniczącym i bycie dla ucznia oraz aktywne słuchanie, któ- w różnych formach aktywności edukacyjnej. re mobilizuje go, rozwija i skłania do autore- Wszakże upragniona organizacja życia w spo- fleksji. Równie ważne jest słuchanie przez łeczeństwach demokratycznych ma służyć milczenie. Przyjęto, że podmiotowość prze- ludziom współtworzącym owe społeczeń- jawia się w trzech aspektach6: stwa. Tego samego oczekuje się od edukacji. a) w wewnętrznej organizacji i tożsamo- Pojawia się więc niejako ogólnospołeczny ści człowieka oraz jego relacji z otoczeniem; wymiar szczególnego paradygmatu edukacji b) w zdolności rozpoznania swojej sytu- – paradygmatu edukacji podmiotowej. acji oraz jej przekształcenia w zadanie do W postulacie tym istotna staje się osoba; nie wykonania; ideologia, struktury społeczne, społeczeń- c) w zdolności do selekcjonowania napły- stwo, małe i duże grupy, lecz człowiek, który wających bodźców i interpretowania ich pod uczestnicząc w złożonym podziale pracy kątem postawionego zadania. w sferze kulturowej, uczestnicząc w eduka- O poziomie podmiotowości ucznia i na- cji, wchodzi w nowego typu spersonalizo- uczyciela decydują więc czynniki wewnętrz- waną współzależność społeczną. Zmiany ładu ne, tkwiące w nich samych, oraz zewnętrzne, społecznego z hierarchicznego na demokra- którymi darzy otoczenie. Czynnik pierwszy tyczny wraz z uspołecznieniem, decentrali- (a) wiąże się z poczuciem własnej wartości, zacją i postępującą demokratyzacją oświaty które kształtuje się w rozwoju i pełni istotną prowadzą do silniejszego niż dotychczas funkcję w aktywności ucznia i nauczyciela. akcentowania prawa wszystkich uczestników W trakcie wykonywania zadań dziecko ćwi- edukacji do określania modelu owej eduka- czy nowe umiejętności, uzyskuje wsparcie cji. Żądania podmiotowości w kształceniu nauczyciela i w rezultacie uczy się samodziel- i wychowaniu oznaczają więc chęć uzyskanego określania swojego poziomu sprawno- nia rzeczywistych możliwości decydowania ści i tym samym zyskuje poczucie wewnętrz- o wszystkim, co dotyczy edukacji. Ma to być nej kontroli. Umiejętność rozpoznania i zro- możliwość decydowania zarówno o celach, zumienia przez ucznia swojej sytuacji (b) jak i o treściach, metodach i formach oświa- wiąże się z doświadczeniem dotyczącym re- ty. Ma to być rzeczywista możliwość urze- lacji z nauczycielem. Niskie poczucie wła- czywistniania w ramach edukacji własnych snej wartości może jedynie wzbudzić lęk dążeń, pragnień i zamierzeń. Uczący się ma u dziecka, które jako optymalny sposób wy- być pełnoprawnym uczestnikiem (partnerem) konania swoich zadań wybierze model kon- wszystkich sytuacji edukacyjnych. W skraj- frontacyjny (sabotujący). Trzecim czynnikiem nych, radykalnych koncepcjach podmiotowo- (c) warunkującym podmiotowość ucznia jest ści w edukacji lansuje się pogląd, że dzieci zdolność do selekcjonowania i interpretowa- i młodzież mają nie tyle współdecydować, ile nia bodźców napływających od nauczyciela7. decydować o celach, treściach metodach W Polsce pedagogika nowego wychowa- i formach edukacji. Ma to sprzyjać rzeczy- nia odbiła się głośnym echem. Na wzór za- wistemu i pełnemu rozwojowi ich osobowo- chodnich „szkół reform” Henryk Rowie

6 http://www.portalwiedzy.onet.pl [dostęp: 8.04.2012]. 7 Ibidem.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Edukacja 181 założył „szkoły twórcze”. Jako priorytet 3 )wysiłków jednostki nad kształtowaniem w owych szkołach przyjęto mówienie, bycie własnej osobowości9. twórczym, bycie nadawcą, a nie tylko bier- Według Stanisława Kota, autora prac głów- nym słuchaczem, jak to praktykowano w szko- nie z historii kultury polskiej i wychowania, łach o tradycjach intelektualistycznych. Wśród pojęcie „wychowanie” można zdefiniować uczniów nadal utrzymywano jednak silną dys- jako oddziaływanie pokolenia dojrzałego na cyplinę.Twórcy pedagogiki nowego wychowa- młodociane w celu obudzenia w nim i rozwi- nia w swoich założeniach odwoływali się do nięcia stanów fizycznych, moralnych i umy- wiedzy psychologicznej. słowych, pożądanych z jednej strony przez W dyskusji na temat wychowania nie spo- społeczeństwo jako całość, z drugiej przez sób nie przywołać treściwej wypowiedzi Jana środowisko, w którym dana jednostka ma Pawła II: w wychowaniu chodzi właśnie o to, żyć10. ażeby człowiek stawał się coraz bardziej czło- Zdaniem Karola Kotłowskiego, autora prac wiekiem – o to, ażeby bardziej był, a nie tylko z dziedziny historii wychowania i doktryn więcej miał; aby więc poprzez wszystko, co pedagogicznych, wychowanie należy do jed- ma, co posiada, umiał bardziej i pełniej być nego z najbardziej złożonych działań człowie- człowiekiem, to znaczy, ażeby również umiał ka, jakim jest jego oddziaływanie na drugą bardziej być nie tylko z drugimi, ale i dla dru- ludzką świadomość w celach wychowaw- gich8. czych. Tylko takie działanie, które ma na celu Istnieje wiele definicji wychowania pojmo- rozwój osobowości dziecka przez włączenie wanego zarówno w znaczeniu wąskim, jak go w służbę uznawanych przez społeczeństwo i szerokim. Wincenty Okoń uważa, że wycho- wartości, można nazwać działalnością wywanie to świadomie organizowana działal- chowawczą11. ność społeczna, której celem jest wywoływa- Współcześnie termin „wychowanie” jest nie zamierzonych zmian w osobowości czło- rozumiany jako wszelkie celowe oddziaływa- wieka. Zmiany te obejmują zarówno stronę nie ludzi dojrzałych (wychowawców) przede poznawczo-instrumentalną, związaną z po- wszystkim na dzieci i młodzież (wychowan- znaniem rzeczywistości i umiejętnością od- ków), aby w nich kształtować określone uczu- działywania na nią, jak i na stronę aksjolo- cia, postawy i dążenia. Dlatego działanie giczną, która polega na kształtowaniu stosun- wychowawcze zawiera w sobie opiekę, doku człowieka do świata i ludzi, jego przekonań starczanie rozrywki i kultury, wychowanie i postaw, układu wartości i celu życia. Pro- fizyczne, umysłowe, moralne, społeczne, es- ces i wyniki wychowania kształtują się pod tetyczne i ideowe12. wpływem: Pojecie „wychowanie” można rozpatrywać 1) świadomego i celowego oddziaływania w trzech znaczeniach13: odpowiedzialnych za wychowanie osób i in- — jako wychowanie personalne – wy- stytucji (m.in. rodziców, nauczycieli, rodziny, chowanie osoby ludzkiej sprowadza się do szkoły, organizacji społeczno-politycznych tego, co jest w wychowanku chowane. W tym i kulturalnych); sensie wychowanie personalne ma status wy- 2) systemu wychowania równoległego, chowania naturalnego, ponieważ zmierza do a zwłaszcza odpowiednio zorganizowanej dzia- wydobywania na jaw cnót naturalnych wy- łalności środków masowego oddziaływania; chowanka;

8 Przemówienie Ojca Świętego wygłoszone w siedzibie UNESCO 2 czerwca 1980 r. W: Jan Paweł II. Nauczanie papieskie. T. 3, cz. I. Poznań–Warszawa 1985, s. 731. 9 W. Okoń: Słownik pedagogiczny. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1984, s. 347–348. 10 S. Kot: Historia wychowania. T. I. Wydawnictwo Żak, Warszawa 1996, s. 3. 11 K. Kotłowski: Aksjologiczne podstawy teorii wychowania moralnego. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa– Kraków–Gdańsk 1976, s. 12. 12 S. Kunowski: Podstawy współczesnej pedagogiki. Wydawnictwo Salezjańskie, Warszawa 2001, s. 19. 13 A. E. Szołtysek: Filozofia wychowania. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 1998, s. 27.

Kwartalnik Bellona 4/2012 182 Edukacja

— jako wychowanie społeczne – wycho- poczucia stabilności (bezpieczeństwa). Za- wanie istoty społecznej sprowadza się do spo- pewniając dziecku poczucie bezpieczeństwa łeczno-kulturowego kształtowania tych przy- zarówno w rodzinie, jaki i w szkole, lokuje miotów, które gwarantują prospołeczne za- się w nim potencjał pozwalający na ukształ- chowania wychowanka. W tym sensie towanie się właściwej samooceny, która sta- wychowanie społeczne ma status kulturowe- nowi podstawę jego dobrego funkcjonowa- go kształtowania wychowanka, ponieważ jest nia w otoczeniu teraz i w przyszłości. Ważne nastawione, z założeniem wydobycia na jaw jest to, by środowisko rodzinne i szkoła bar- cnót naturalnych wychowanka, na dodawa- dziej się interesowały i angażowały w proces nie pożądanych przymiotów kulturowych, wychowawczy, w proces profilowania odpo- czyli nie naturalnych, lecz społecznie usta- wiednich wzorców zachowań obywatelskich, nowionych. z uwypukleniem naszych wartości patriotycz- — jako wychowywanie państwowe – nych w całym systemie oświaty (szkolnym wychowanie obywatela sprowadza się do i pozaszkolnym). doktrynalnego urabiania w wychowanku tych Patriotyzm ujmowany jest jako złożona przymiotów, które gwarantują jego propań- postawa moralno-społeczna i polityczna, na stwowe zachowania, regulowane doktryną którą składają się, jak wskazują różni auto- ujętą w konstytucji danego państwa. W tym rzy, trzy elementy: poznawczy, emocjonalny sensie wychowywanie państwowe ma status i motywacyjny. Pierwszy aspekt obejmuje doktrynalnego urabiania wychowanka, ponie- wiedzę o ojczyźnie, drugi – emocjonalne waż jest nastawione na dodawanie (nienatu- z nią związanie, a trzeci – działalność dla jej ralnych czy kulturowych) tych przymiotów dobra. Opierając się na tym założeniu, moż- doktrynalnych, które mają zagwarantować na ustalić zakres zadań wychowania patrio- spolegliwość obywateli w stosunku do wła- tycznego w klasach niższych i wyższych, dzy państwowej. Wychowywanie państwowe a także ogólnego społecznego wychowania musi pozostawać podrzędne w stosunku do ludzi dorosłych, uwarunkowany ogólnym dwóch pierwszych. stopniem rozwoju. Do zadań tych należy14: W podsumowaniu przedstawionych zagad- — przyswajanie wiedzy o ojczyźnie; nień związanych z ogólnie pojętą edukacją — przyzwyczajanie do pracy społecznej w procesie wychowawczym (w systemie i sumiennego wypełniania codziennych obo- oświaty) nie można nie wspomnieć o warto- wiązków; ściach ponadczasowych, takich jak: patrio- — emocjonalne wiązanie z narodem; tyzm, ojczyzna, naród, obronność oraz demo- — przygotowanie do ochrony zdobyczy kratyczne i suwerenne państwo. Wartości te i obronności kraju. mają doniosłe znaczenie zarówno praktycz- Przyswajanie wiedzy o ojczyźnie. Wiedza ne, jak i teoretyczne. W ramach tych zagad- o ojczyźnie jest wyrazem określonego stosun- nień wychowanie patriotyczne kształtuje sto- ku do niej. Powinna być wciąż poszerzana sunek dzieci i młodzieży do społeczeństwa, i dotyczyć dziejów, tradycji polskiej kultury, narodu i ojczyzny. Dlatego wartości te po- osiągnięć Polski współczesnej, a także jej winny stanowić podstawę do działania w pro- miejsca w dzisiejszym świecie. Powinna obej- cesie wychowawczym, w edukacji patriotycz- mować trzy wymiary czasowe: przeszłość, no-obronnej w systemie oświaty. teraźniejszość i przyszłość. Zdobywanie wie- Jeśli młodzi ludzie nie mają możliwości dzy historycznej o narodzie ma ułatwić zro- poznania prawidłowych wzorów wychowaw- zumienie prawidłowości rozwoju społeczne- czych w domu i w szkole, to ich obraz siebie go, ma umożliwić wychowankom poznanie i świata staje się nieprawidłowy – nie daje osób zasłużonych dla kraju, zarówno tych,

14 C. Leżyński: Etos patriotyzmu w świetle doświadczeń Stowarzyszenia Mazurka Dąbrowskiego. Referat wygłoszony podczas konferencji w Senacie RP nt. Patriotyzm we współczesnym systemie edukacji. Warszawa 2005.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Edukacja 183 którzy przynieśli sławę ojczyźnie za granicą, wanie dóbr kultury materialnej i duchowej jak i tych, którzy położyli zasługi w kraju. oraz poszanowanie samej pracy. W praktyce Istotne dla przyswajania wiedzy teraźniejszej może przejawiać się w konsekwentnym prze- jest śledzenie aktywności Polski w takich ciwdziałaniu wszelkim przejawom wandali- dziedzinach, jak nauka, technika i kultura zmu. Duże znaczenie ma również kształto- światowa. wanie poczucia wspólnej troski o estetykę, Przyzwyczajanie do pracy i sumiennego piękno, ład i porządek w najbliższym otocze- spełniania codziennych obowiązków. Defi- niu. Dotyczy to miejsca zamieszkania, po- nicja pracy społecznej określa, że jest to pra- dwórka, dzielnicy i miasta. Każdy z tych ele- ca wykonywana z myślą o innych w celu uzy- mentów to przecież mniejszy lub większy skania wartości, które mogą przyczynić się skrawek ojczyzny. Zadanie to obejmuje tak- do polepszenia życia innych ludzi czy do roz- że opanowywanie wiadomości i kształtowa- woju bliższego lub dalszego środowiska. nie umiejętności z zakresu ogólnie pojętej W okresie pokoju praca społeczna może być obronności oraz wynikających z tego obo- wyrazem patriotyzmu jednostki. W zorga- wiązków. nizowanej działalności dzieci i młodzieży Wychowanie patriotyczne stanowi swoistą może przyjmować następujące formy: pra- orientację pedagogiczną, dlatego ważną rolę ca dla rodziny, dla klasy, dla szkoły, dla śro- odgrywa w nim eksponowanie nurtów my- dowiska lokalnego, dla miasta. Oznaką pa- ślowych i kierunków naukowych, do których triotyzmu jednostki jest też sumienne wypeł- można nawiązać i szukać inspiracji do włas- nianie codziennych obowiązków z poczuciem nych poszukiwań oraz propozycji. Z tego odpowiedzialności i motywacją ukierunko- względu wychowanie patriotyczne w różnych waną na aktywne uczestnictwo w rozwoju środowiskach, zwłaszcza w szkolnictwie, nie ojczyzny. powinno się ograniczać tylko do jednego czy Emocjonalne wiązanie z narodem. Bez kilku przedmiotów, lecz powinno obejmować głębokiego przywiązania do kraju, trudno system oświaty. W tym kontekście znamien- mówić o patriotyzmie. Miłość do swojego ne są słowa ojca J.M. Bocheńskiego: Wyrwa- kraju wyraża się w pracy dla jego dobra, nie ojczyzny własnej z większej wspólnoty jest w poczuciu dumy narodowej. Kształtowanie niewykonalne, gdyż traci ona przez to włas- uczuć emocjonalnych do ojczyzny musi iść ny sens i oblicze15. w parze ze sferą intelektualną oraz działaniem. Znaczenie takich pojęć, jak „patriotyzm”, Bezcelowe jest samo apelowanie do uczuć. „obronność” i „bezpieczeństwo” szczególnie Tylko we wspólnym działaniu doświadcza się silnie zaczęto uświadamiać sobie, patrząc przeżyć, które wiążą wychowanka z grupą, z perspektywy historycznej, w połowie XVIII z terenem działania. Ważnymi elementami stulecia, kiedy to Rzeczpospolita Obojga kształtującymi związek uczuciowy z ojczyzną Narodów była już w stanie głębokiego roz- są także czynniki wspólnoty kulturowej: padu wewnętrznego i potężnego zagrożenia wspólny język, zwyczaje, obyczaje, tradycje zewnętrznego. W przededniu obsadzenia na oraz obrzędowość i symbolika. Obchody tronie Stanisława Augusta Poniatowskiego świąt narodowych, uroczystości szkolne i śro- głośno mówiono się o tym, jak być patriotą dowiskowe organizowane z pełnym ceremo- i jak zbudować bezpieczeństwo państwa. Sta- niałem budzą wzruszenia i refleksje. Skłaniają nisław Konarski, założyciel Collegium No- także do pogłębiania i poszerzania wiedzy bilium, napominał: Nic jej to nie poradzi, je- tematycznej. śli od narzekania do czynienia, do rzetelne- Przygotowanie do ochrony zdobyczy go Ojczyzny bez odwłoki nie przystąpimy i obronności kraju. Ochrona naszego histo- ratunku. Ach, przecież tego warta Ojczyzna! rycznego dorobku narodowego to poszano- Z której mamy, cokolwiek mamy, i cokolwiek

15 J.M. Bocheński: O patriotyzmie. Wydawnictwo Odpowiedzialność i Czyn, Warszawa 1989, s. 12.

Kwartalnik Bellona 4/2012 184 Edukacja nasza krew, nasze potomstwo w niej się do- znę zwykle porównuje się do matki, która daje brego spodziewać może. Bo któż to ginie, kie- życie i troszczy się o rozwój swych dzieci. dy Ojczyzna ginie, tylko my sami giniemy, Patriotyzm natomiast porównuje się do mi- którzy Ojczyznę składamy. Ojczyzną my je- łości rodziny. Patriota nie musi obwieszczać steśmy16. wszystkim, że nim jest, tak jak nie mówi się O pobudzenie świadomości patriotycznej kilka razy dziennie rodzicom, że się ich ko- Polaków, o myślenie w kategoriach troski cha, lecz po prostu im się służy. Miłość oj- o niezagrożony byt, o integralność Rzeczy- czyzny to nie jest chwilowe wzruszenie, lecz pospolitej wołano w ważnym dokumencie uczciwa i twórcza praca dla niej, rzetelne zdo- polskiego oświecenia, w jednej z pierwszych bywanie wiedzy, odpowiedzialność w poli- w świecie ustaw rządowych – Konstytucji tyce, dbałość o język ojczysty w mowie 3 maja, przyjętej przez Sejm Czteroletni 3 maja i w piśmie, troska o rodzinę, szacunek dla tra- 1791 roku. Stwierdzono w niej, że naród sam dycji, dla wartości narodowych i chrześcijań- powinien troszczyć się o integralność państwa skich oraz zdolność ponoszenia codziennych i jego suwerenność oraz o swobody politycz- ofiar19. ne i obywatelskie. Wychowanie było jednym z ważniejszych Pojęcie „patriotyzm” wywodzi się z grec- zadań wychowawców w całej historii polskiej kiego patriotes (rodak). Patrios to ktoś, kto edukacji. Słynne zdanie Jana Zamoyskiego: pochodzi od tego samego ojca, a pater ozna- Rzeczypospolite takie będą, jakie ich młodzie- cza ojciec. Patriota to osoba szanująca i mi- ży chowanie jest jednym z przykładów prio- łująca swoją ojczyznę, a w razie potrzeby rytetowego traktowania edukacji. Owo „cho- gotowa ponieść dla niej ofiarę i wyrzeczenie. wanie” Zamoyskiego odniesione do realiów Patriotyzm przejawia się w poczuciu silnej XXI wieku oznacza wychowywanie w świa- więzi emocjonalnej, społecznej, kulturowej domości patriotyczno-obronnej oraz kształ- i religijnej z własnym narodem, z jego historią towanie właściwych postaw społeczno-oby- i tradycją, z jego wartościami i aspiracjami. watelskich. Na pewno nie jest to zadanie łatwe W literaturze są przytaczane różne defini- i na pewno nie jest to zadanie tylko szkoły cje patriotyzmu. Według Władysława Kopa- czy tylko domu rodzinnego. Stosunek mło- lińskiego jest to miłość ojczyzny, własnego dego człowieka do spraw związanych z woj- narodu, połączona z gotowością do ofiar dla skiem i obronnością, identyfikacja z etosem niej, z uznaniem praw innych narodów i sza- własnego narodu – to zagadnienia wielowąt- cunkiem dla nich17. Pojęcie patriotyzmu okre- kowe i złożone, zwłaszcza jeśli rozpatrywać ślane jest również jako uczucie jednoznacz- je w odniesieniu do współczesnego społe- nie pozytywne, godne podkreślenia i naśla- czeństwa, poddawanego presji przepływu in- dowania. Przykłady postaw patriotycznych formacji, a także nie zawsze trafnego i logicz- stanowią istotny składnik wychowania mło- nego dyskursu społecznego. By uporządko- dego pokolenia, a bohaterowie są jednym wać tę kwestię, należy zastanowić się, jakie z elementów tradycji i kultury każdego naro- czynniki mogą formować relacje młodzieży du18. do sfery obronności we współczesnym spo- Patriotyzm to miłość ojczyzny, ojczyzna zaś łeczeństwie, a ściślej, które z nich i w jaki to ludzie, kultura, historia, religia, a także sposób wpływają na odpowiednie (pożąda- obyczaje, w których wyrośliśmy. Patriotyzm ne) postawy i zachowania. Do czynników można wyrazić w rozmaity sposób. Ojczy- pozytywnie wpływających na wspomniane

16 Patriotyzm, obronność, bezpieczeństwo. E. A. Wesołowska, A. Szerauc (red.). Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej, War- szawa 2002, s. 9. 17 W. Kopaliński: Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. Wydawnictwo Muza, Warszawa 1999, s. 380. 18 K. Jurek, A. Łynka: Wiedza o społeczeństwie. Wydawnictwo Piątek Trzynastego, Łódź 2001, s. 36. 19 M. Sosnkowski: O doświadczeniach i wyzwaniach w kształtowaniu patriotyzmu wśród młodzieży. Referat wygłoszony podczas konferencji w Senacie RP nt. Patriotyzm we współczesnym systemie edukacji, Warszawa 2005.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Edukacja 185 relacje należy niewątpliwie tradycyjne wycho- łeczne, polityczne, bezpośrednio związane wanie patriotyczne, wynoszone zarówno z państwową racją stanu i narodową tradycją. z domu, jak i prowadzone przez różne insty- Edukacja obronna w systemie bezpieczeń- tucje i organizacje działające w sferze publicz- stwa państwa powinna mieć na celu między nej. Kulturowy zasób, na którym bazuje wy- innymi kształtowanie pożądanego stanu świa- chowanie patriotyczne, obejmuje wartości, domości obronnej zarówno młodego poko- pamięć i świadomość historyczną, wzory oso- lenia, jak i całego społeczeństwa. Pojęcie bowe oraz strategie działania20. edukacji obronnej należy rozumieć jako ce- Edukacja w nowym ujęciu odnosi się mię- lowe działania towarzyszące ogółowi proce- dzy innymi do szerokiego kontekstu wyzwań sów kształcących, wychowawczych i oświa- współczesnego świata i sytuacji w Polsce, towych, zmierzających do kształtowanie świa- a także do uczenia młodzieży (i dorosłych) domości społecznej w aspekcie umiejętności funkcjonowania w warunkach demokracji. i wiedzy związanych z właściwym zachowa- Edukacja ma przygotować młodego człowie- niem się w sytuacjach zagrożenia21. ka do życia. Ma również służyć podniesieniu U źródeł naszej cywilizacji kwestię obron- jakości życia człowieka oraz wprowadzać go ności (bezpieczeństwa) wiązano z obroną włas- w życie wartościowe. Podstawowym ogni- nego kraju, wymianą handlową i stanowieniem wem edukacji młodego pokolenia Polaków dobrego prawa. W czasach nowożytnych wy- jest szkoła. Jej powinnością jest wprowadze- chowanie obronne nabierało charakteru wynie młodzieży w świat wartości oraz w trady- chowania obywatelskiego, sposobienia do akcje i kulturę narodową, a także przekazanie tywności w czasie pokoju i podczas zmagań wiedzy i umiejętności. Szkoła pretenduje rów- orężnych. Wolny obywatel nie tylko ma obo- nież do roli gwaranta rozwoju intelektualne- wiązek, aby sposobami w Rzeczypospolitej go, społecznego i ekonomicznego kraju. Ma dozwolonymi pracował na swoje potrzeby, ale też uczyć rozumienia zjawisk, jakie wystę- też powinien umieć bić i gnębić nieprzyjaciół pują w procesie demokratyzacji i budowania kraju swego22. W okresie międzywojnia wy- nowego społeczeństwa obywatelskiego. Ma chowanie dla bezpieczeństwa miało swoje przyczyniać się do podnoszenia kultury my- odzwierciedlenie w koncepcji wychowania ślenia o sprawach społecznych, a nawet roz- państwowego, popularyzującej wzorzec wo- budzać zainteresowania ważnymi społeczny- jaka i pracownika w jednej osobie. Wychowa- mi tematami. nie człowieka wiązano z harmonijnym rozwo- W Polsce, tak jak w innych państwach, jem jego osobowości, wdrażaniem do obo- konieczne staje się ponowne przewartościo- wiązkowości, dyscypliny, odpowiedzialności wanie rozumienia takich pojęć, jak państwo, oraz ofiarności dla kraju. Wychowaniu temu ojczyzna, naród, obywatel, obronność i świa- przyświecały takie hasła, jak praca i czyn. domość obywatelska. Należy osadzić je W ostatnich latach szczególnego znacze- w kontekście nowej, globalnej rzeczywistości. nia nabrało pojęcie edukacji obronnej (patrio- Kształtowanie społeczeństwa świadomego, tyczno-obronnej), obejmującej swym zakre- odpowiedzialnego, obywatelskiego jest celem sem treściowym nauczanie, kształcenie i wy- zmian zachodzących w naszym kraju. Ważne chowanie. zadanie do wykonania w tej sferze ma edu- Edukacja obronna musi obejmować trzy kacja obronna, ponieważ stanowi ona nie tyl- ważne obszary oddziaływań pedagogicz- ko zagadnienie pedagogiczne, lecz także spo- nych23:

20 Wojsko Polskie 20 lat po transformacji ustrojowej w badaniach WBBS. A. Orzyłowska (red.). Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej, Warszawa 2011, s. 82. 21 M. Kucharski: Edukacja obronna. Fundacja Innowacja: Wyższa Szkoła Społeczno-Ekonomiczna, Warszawa 2002, s. 89. 22 St. Staszic: Pisma i wypowiedzi pedagogiczne. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1956, s. 20. 23 Edukacja dla bezpieczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej. Materiały konferencyjne. Wydawnictwo Naukowe Novum, Płock 2000, s. 48.

Kwartalnik Bellona 4/2012 186 Edukacja

— wartości – wyrażają sens życia ludzkie- Podstawowym zadaniem edukacji patrio- go i ukierunkowują jego poszukiwanie. Po- tyczno-obronnej jest przekonanie społeczeń- zwalają uczniom tworzyć dzięki doświadcze- stwa, że bezpieczeństwo i świadomość nie niu, hierarchiczny system wartości, postaw są pojęciami, które można by opisywać w ka- i przekonań24. tegoriach zaklęć, modlitw czy błagań. By — procesy edukacyjne; ukształtować pożądany stan świadomości — uwarunkowania kulturowe, polityczne, obywatelskiej trzeba ciężko pracować i do- prawne i militarne. brze organizować wysiłek społeczny. Nie jest Problematyka wychowania obronnego ma to możliwe bez odpowiedniej edukacji. szeroki kontekst edukacyjny, można ją bo- Polskie społeczeństwo, instytucje, polity- wiem odnaleźć zarówno w wychowaniu pa- cy i władze państwa stoją przed wielkim edu- triotycznym, jak i w edukacji ekologicznej, kacyjnym wyzwaniem: wyprofilowaniem na- w wychowaniu do aktywnego udziału w życiu szej świadomości, tak byśmy zrozumieli, że gospodarczym, w wychowaniu fizycznym zagwarantowanie bezpieczeństwa państwa oraz w edukacji prozdrowotnej25. i naszego własnego wymaga wysiłku.

24 K. Denek: Aksjologiczne aspekty edukacji szkolnej. Wydawnictwo A. Marszałek, Toruń 1999, s. 31. 25 Patriotyzm, obronność, bezpieczeństwo, op.cit., s. 209–210.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Technika i logistyka 187 Polska umowa offsetowa w uwarunkowaniu sojuszniczym

Autorka omawia umowy offsetowe – specyficzną formę dwustronnej współpra- cy gospodarczej, która towarzyszy zakupom uzbrojenia i sprzętu wojskowego. Offset jest zjawiskiem globalnym, integralną częścią przemysłowej polityki obronnej i jednym z instrumentów kształtowania gospodarczych podstaw bezpieczeństwa. Kreowany w mediach obraz offsetu często jest mocno zniekształcony. Przyczyną kontrowersji bywa nieznajomość zarówno idei i struktury zawierania umowy, jak i polskich realiów gospodarczo-ekonomicznych przez inwestorów zagranicznych (off-setodawców). W artykule scharakteryzowano transakcje offsetowe oraz przedstawiono powody stosowania mechanizmów offsetowych w kontekście globalnym i europejskim, mgr ze szczególnym uwzględnieniem polskich rozwiązań w tej dziedzinie. W celu lep- KATARZYNA szego zobrazowania zjawiska wskazano podstawy prawne, omówiono procedurę RAWSKA zawierania umów offsetowych oraz podano przykłady alokacji offsetu w innych Pracownik naukowo- państwach na świecie. -dydaktyczny Akademii Obrony Narodowej w Warszawie. stąpienie do struktur z zakupami uzbrojenia i sprzętu Absolwentka studiów NATO przyniosło Pol- wojskowego za granicą, jest offset. doktoranckich sce niewątpliwe korzy- Pojęcie to oznacza między innymi na Wydziale W Zarządzania ści w sferze bezpieczeństwa, ale równoważenie czegoś, dawanie i Dowodzenia AON zobligowało Siły Zbrojne RP do rekompensaty za coś1. Innymi sło- (2010), osiągania kompatybilności i inte- wy, obejmuje wymuszoną koope- Podyplomowych roperacyjności z państwami soju- rację między podmiotami krajowy- Studiów szu północnoatlantyckiego. Pro- mi a zagranicznym dostawcą Bezpieczeństwa Narodowego AON ces ten jest długotrwały i kosztow- uzbrojenia i sprzętu wojskowego. (2005), ny, doposażenie sił zbrojnych Podstawę prawną offsetu2 Podyplomowych wiąże się bowiem z koniecznością w krajach Unii Europejskiej sta- Studiów zakupów uzbrojenia i sprzętu woj- nowi art. 296 Traktatu ustanawia- Komputerowych skowego za granicą oraz z restruk- jącego Wspólnotę Europejską, Systemów Przetwarzania turyzacją krajowego przemysłu w którym między innymi zapisa- Informacji AGH (2002). zbrojeniowego. no, że każde Państwo Członkow- Wysiłek badawczy Podstawowym instrumentem re- skie może podejmować środki, ja- koncentruje na kompensującym wydatki, jakie kie uważa za konieczne w celu problematyce ekonomii ponosi Skarb Państwa w związku ochrony podstawowych interesów państwa oraz międzynarodowych 1 The New Penguin English Dictionary. Penguin Books, London 2001, s. 971. stosunków 2 Obecnie ustawa offsetowa jest nowelizowana w Rządowym Centrum Legislacji zgodnie z art. 346 politycznych. Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE) oraz w duchu dyrektywy Parlamentu Europej- skiego i Rady 2009/81/WE z dnia 13 lipca 2009 r. w sprawie koordynacji procedur udzielania nie- których zamówień na roboty budowlane, dostawy i usługi przez instytucje lub podmioty zamawiają- ce w dziedzinach obronności i bezpieczeństwa i zmieniającej dyrektywy 2004/17/WE i 2004/18/ WE. DzUrz Unii Europejskiej z 12 lipca 2004 r.

Kwartalnik Bellona 4/2012 188 Technika i logistyka jego bezpieczeństwa, a które odnoszą się do ski wkładu w sojuszniczy system obronny, tak produkcji lub handlu bronią, amunicją lub by wzmacniać siły i wiarygodność obronną materiałami wojennymi; środki takie nie narodową i sojuszniczą. W zamian za warun- mogą negatywnie wpływać na warunki kon- ki stabilnego rozwoju Polska została zobo- kurencji na wspólnym rynku w odniesieniu wiązana do zwiększenia nakładu na cele do produktów, które nie są przeznaczone wy- obronne. Koniecznością stało się więc wy- łącznie do celów wojskowych3. Ponieważ pracowanie przejrzystych i efektywnych Unia Europejska dąży do zunifikowania wielu mechanizmów współdziałania UE z NATO zasad funkcjonowania różnych obszarów i zarazem unikanie dublowania wysiłków. działalności, opracowywane są wspólne do- Określono relacje komplementarności i stra- kumenty polityczno-strategiczne, a kraje tegicznego partnerstwa. W ramach Europej- członkowskie przyjmują zbieżne rozwiązania. skiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony zo- Miejsce bazy technologiczno-przemysłowej stała utworzona Europejska Agencja Obrony sektora obronnego w polityce gospodarczej (Europen Defence Agency – EDA)4, która ma i obronnej UE zostało zdefiniowane przez na celu rozwijanie zdolności obronnych Komisję Europejską w następujący sposób: państw europejskich, zacieśnianie współpra- Europejski przemysł obronny w znaczącym cy w sferze zakupów uzbrojenia, wzmacnia- stopniu przyczynia się do zapewnienia bez- nie europejskiego przemysłu obronnego oraz pieczeństwa i ochrony mieszkańców Europy. budowanie europejskiego rynku uzbrojenia, Kluczowym celem polityki w zakresie prze- a także promowanie wielonarodowych progra- mysłu obronnego prowadzonej przez Komi- mów badawczo-rozwojowych w dziedzinie sję Europejską jest stworzenie innowacyjnej obrony5. Polska jest członkiem Europejskiej i konkurencyjnej europejskiej bazy technolo- Agencji Obrony od dnia jej powstania, czyli giczno-przemysłowej sektora obronnego od 2004 roku, i uczestniczy w pracach nad two- (EDTIB). Baza typu EDTIB jest niezbędna rzeniem jej struktur wewnętrznych. Można do wdrożenia skutecznej Europejskiej Poli- oczekiwać, że to członkostwo przyczyni się do tyki Bezpieczeństwa i Obrony (ESDP), która wzmocnienia zdolności obronnych polskich sił pozwoli UE podejmować samodzielne dzia- zbrojnych oraz do kształtowania polityki bez- łania w obliczu kryzysów międzynarodowych, pieczeństwa Unii Europejskiej. bez uszczerbku dla działań prowadzonych W 2006 roku Polska przystąpiła również przez NATO. Konkurencyjna baza EDTIB jest do Międzynarodowego Reżimu Stymulujące- także konieczna, aby zapewnić Europie przygo Konkurencyjność Europejskiego Rynku stępność oraz możliwość współpracy między- Obronnego, który został ustanowiony na pod- narodowej w dziedzinie projektowania i pro- stawie kodeksu postępowania w zakresie za- dukcji wyposażenia obronnego. mówień obronnych (The Code of Conduct on Współpraca z NATO i UE stała się podsta- Demence Procurement)6. Od 1 lipca 2009 ro- wowym filarem zewnętrznego bezpieczeń- ku obowiązuje kodeks postępowania w za- stwa Rzeczypospolitej Polskiej. Polskie siły kresie offsetu7 (The Code of Conduct on Off- zbrojne są zobowiązane do systematycznego set), określający ramy rozwoju offsetu. Ko- wnoszenia adekwatnego do potencjału Pol- deks ten nie jest prawnie wiążący, lecz jedynie

3 Art. 296 traktatu rzymskiego (dawny art. 223), s. 146. 4 Europejską Agencje Obrony powołano na podstawie wspólnego działania Rady z 12 lipca 2004 r. 5 DzUrz Unii Europejskiej z 12 lipca 2004 r., art. 1 pkt 3. 6 Kodeks postępowania w zakresie zamówień obronnych, przyjęty na podstawie decyzji Rady Sterującej EDA podjętej w Brukseli 21 listopada 2005 r., wraz z kodeksem najlepszych praktyk w łańcuchu dostaw, zatwierdzonym przez Stowarzyszenie Przemysłu Obronnego oraz Lotniczego i Kosmicznego (AreoSpace and Defence Industries Associatin – ASD ) 27 kwietnia 2006 r. i uzgodnio- nym przez państwa członkowskie Unii Europejskiej uczestniczące w Europejskiej Agencji Obrony, został przyjęty z intencją zapewnienia znajomości i stosowania reguł wspierania konkurencji na Europejskim Rynku Wyposażenia Obronnego. Tekst – vide: http://www.eda.europa.eu/Otheractivities/Intergovernmentalregimedefenceprocurement/CoC/. 7 Tekst – vide: http://www.mg.gov.pl/files/upload/11536/Code_of_Conduct_EN.pdf [dostęp: 21.09.2012].

Kwartalnik Bellona 4/2012 Technika i logistyka 189 formułuje wskazówki o charakterze soft low. rentów, zarówno państw członkowskich bę- Państwa, które go przyjęły, mają obowiązek dących, jak i niebędących członkami EDA. przygotowywania raportów o wdrażanych Dzięki realizacji umów offsetowych polep- postanowieniach, jednak w kodeksie nie prze- szyła się kondycja ekonomiczno-finansowa widziano sankcji za niestosowanie jego po- wielu zakładów. Ponadto podmioty będące stanowień. offsetobiorcami pozyskały nowoczesne tech- Wśród celów kodeksu wymienia się: nologie i nawiązały współpracę biznesową, — łagodzenie ewentualnego szkodliwego która niejednokrotnie jest kontynuowana po wpływu offsetu na rynek obronny; zakończeniu projektów offsetowych. — większą przejrzystość transakcji offsetowych; Offset sposobem — stopniowe odchodzenie od offsetu na reindustrializację przez państwa członkowskie, w tym poszu- polskiej gospodarki kiwanie instrumentów, które mogłaby go za- stąpić, Kwestia offsetu jest różnie uregulowana — dążenie do zwiększenia efektywności w poszczególnych państwach. Polska, jak wykorzystywania offsetu do budowy Euro- większość państw importerów uzbrojenia lub pejskiej Bazy Technologiczno-Przemysłowej sprzętu wojskowego, wprowadziła prawo off- Sektora Obronnego (Europen Defence Tech- setowe, by zrekompensować skutki tych za- nology and Industrial Base – EDTIB). kupów oraz uzyskać korzyści gospodarcze Wśród korzyści, jakie dało Polsce przyję- i ekonomiczne. cie kodeksu postępowania w zakresie offsetu Polski rząd oraz polscy przedsiębiorcy po- wymienia się: traktowali offset poważnie. Zostały przyjęte — dopuszczalność stosowania offsetu (ko- odpowiednie regulacje prawne oraz rozwią- rzyść dla offsetobiorców, zwłaszcza dla pod- zanie rangi ustawy (a nie np. wytycznych) miotów branży obronnej); zgodnie z art. 22 Konstytucji Rzeczypospoli- — większą transparentność praktyk offse- tej Polskiej, który stanowi: Ograniczenie towych w krajach członkowskich (korzyść dla wolności działalności gospodarczej jest do- polskich eksporterów uzbrojenia); puszczalne tylko w drodze ustawy i tylko ze — ukierunkowanie offsetu na wspieranie względu na ważny interes publiczny. 10 wrze- EDTIB spowoduje wzrost znaczenia offsetu śnia 1999 roku weszła w życie ustawa O nie- bezpośredniego i korzyści dla przedsiębiorstw których umowach kompensacyjnych zawie- branży obronnej; ranych w związku z umowami dostaw na po- — zacieśnienie współpracy Polski z kra- trzeby obronności i bezpieczeństwa państwa8. jami członkowskimi w dziedzinie bezpieczeń- Z pozostałych aktów wykonawczych, które stwa i obrony, aktywne uczestnictwo w Eu- regulowały zawieranie transakcji offseto- ropejskiej Polityce Bezpieczeństwa i Obro- wych, należy wymienić: ny oraz w EDA. — Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia Przyjęty przez Polskę kodeks stanowi in- 18 maja 2007 roku w sprawie szczegółowych tegralną część systemu wspierania przez Eu- zasad zaliczania zobowiązań offsetowych za- ropejską Agencję Obrony konkurencyjności granicznego dostawcy uzbrojenia lub sprzętu na europejskim rynku wyposażania obronne- wojskowego na poczet wartości umowy offse- go i obejmuje również międzynarodowe za- towej, zwane rozporządzeniem mnożnikowym mówienia towarów i usług w dziedzinie (DzU z 2007 r. nr 91, poz. 612); obronności. Zasady i wytyczne zawarte — Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia w kodeksie odnoszą się do wszystkich ofe- 24 sierpnia 2007 roku w sprawie regulami-

8 Ustawa o niektórych umowach kompensacyjnych zawieranych w związku z umowami dostaw na potrzeby obronności i bezpie- czeństwa państwa. DzU z 1999 r. nr 80, poz. 903 ze zmianami.

Kwartalnik Bellona 4/2012 190 Technika i logistyka nu organizacyjnego Komitetu do Spraw Offset stał się ważnym elementem polityki Umów Offsetowych (DzU z 2007 r. nr 158, bezpieczeństwa narodowego w obszarze poz. 1107); przemysłowym oraz polityki zagranicznej. — Rozporządzenie Ministra Obrony Na- Kompensowanie umowami offsetowymi za- rodowej z dnia 13 grudnia 2007 roku w spra- kupionego zagranicznego uzbrojenia i sprzę- wie wykazu uzbrojenia i sprzętu wojskowe- tu wojskowego ma służyć między innymi go, którego zakup jest objęty obowiązkiem otwieraniu nowych rynków technologii zawarcia umowy offsetowej (DzU z 2007 r. i uprawnień organizacyjnych oraz ma pobudzić nr 242, poz. 1775). w Polsce rozwój prac naukowo-badawczych, W związku z nowelizacją ustawy offseto- zwłaszcza w przemyśle obronnym. Kompen- wej (DzU z 2006 r. nr 251, poz. 1845), która sata była znana i stosowana w polskim han- weszła w życie 13 stycznia 2007 roku, w sto- dlu zagranicznym od dawna, szczególnie przy sunku do pierwszych 11 zawartych umów dużych transakcjach importowych. offsetowych (w latach 2001–2007) stosuje się Nowa instytucja międzynarodowego obro- dotychczasowe stare przepisy. Według stanu tu gospodarczego, jaką jest offset, nie musi słu- na dzień 9 stycznia 2012 roku polski rząd żyć wyłącznie celom militarnym czy militar- zawarł 17 umów offsetowych, przy czym do nym w powiązaniu z innymi celami gospodar- umów zawartych po 13 stycznia 2007 roku czymi. W praktyce relacji gospodarczych są już stosowane nowe przepisy. istnieją różne formy regulowania należności W polskim ustawodawstwie offset dzieli się i zobowiązań pieniężnych z tytułu obrotu han- na bezpośredni i pośredni. Offset bezpośred- dlowego, usługowego, kapitałowego i świad- ni to wiążące się z umową dostawy uzbroje- czeń jednostronnych (nieodpłatnych) powstania lub sprzętu wojskowego, to zobowiąza- łych między podmiotami znajdującymi się nie na rzecz przedsiębiorców o szczególnym w różnych krajach. Rozliczania mogą być do- znaczeniu gospodarczo-obronnym w rozu- konywane w dwojaki sposób10: bez udziału pie- mieniu art. 3 Ustawy z 23 sierpnia 2001 roku niędzy i z wykorzystaniem pieniędzy przeka- o organizowaniu zadań na rzecz obronności zywanych sprzedającemu przez kupującego. państwa realizowanych przez przedsiębior- Najczęściej spotykane w literaturze przed- ców9. Offset pośredni natomiast to wszelkie miotu transakcje wiązane przedstawiono na inne zobowiązania nieobjęte offsetem bezpo- rysunku 1. średnim. Zobowiązaniem offsetowym jest zo- Rozliczenia odbywające się bez udziału bowiązanie bezpośrednie lub pośrednie za- pieniędzy przybierają formę kompensat to- granicznego dostawcy do zakupu od Skarbu warowych. Ogólnie rozróżnia się dwa rodza- Państwa udziałów lub akcji, a także do wnie- je dwustronnych kompensat towarowych: sienia wkładów do spółki z ograniczoną od- kompensatę całościową i kompensatę czę- powiedzialnością bądź spółki akcyjnej lub do ściową. Kompensata całościowa polega na zawarcia i zrealizowania umowy sprzedaży, tym, że dwa podmioty gospodarcze dokonują dostawy, licencji, know-how i innej umowy u siebie wzajemnie zakupów na taką samą o przeniesienie prawa lub świadczenie usług, kwotę. Tego rodzaju kompensata może przy- zawartej między zagranicznym dostawcą bierać formę11 barteru oraz transakcji równo- a offsetobiorcą. Offset służy do skompenso- ległych. wania ujemnego salda obrotów handlowych Offset jest narzędziem, który wykorzystuje spowodowanego dużym zakupem sprzętu, mechanizmy kompensaty i transakcji równo- a także do rozwoju przemysłu i usług w kraju ległych. Nie jest jednak wprost transakcją kom- offsetobiorcy. pensacyjną, równoległą czy barterową. Stano-

9 DzU z 2001 r. nr 122, poz. 1320. 10 H. Królikowski: Offset – mity i rzeczywistość. „Politeja” 2010 nr 13, s. 3 11 Ibidem, s. 4.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Technika i logistyka 191

zmusza rządy państw do im- portowania uzbrojenia kosztem lokowania stosownych zamó- wień w krajowym przemyśle obronnym. Offset bezpośredni jest jednym z elementów wpły- wających na rozwój przemy- słowego potencjału obronnego, a następnie na modernizację i przebudowę Sił Zbrojnych RP. Idea offsetu w przypadku roz- liczeń dotyczących handlu bro- nią i uzbrojeniem wojskowym wydaje się racjonalnie uzasad- niona. Co prawda badania i roz- wój zawansowanych systemów Rys. 1. Schemat stosowania transakcji wiązanych (countertrade) uzbrojenia wymagają ogrom- ÓZródło: Opracowanie własne autorki na podstawie: UNICITRAL Legal Guide on nych nakładów finansowych, InternationalCoutertrade Transaction. Unitd Nacios, New York 2005, s. 45. http:/ ale są też platformą stymulującą /www.uncitral.org/pdf/english/texts/insolven/05-80722_Ebook.pdf [dostęp: 12.02.2012] rozwój wielu dziedzin nauki. Można pokusić się o analogię wi specyficzną i złożoną formę praktyki roz- do programów eksploracji przestrzeni ko- szerzania współpracy gospodarczej, naukowej smicznej, które generują znaczne koszty, ale i innej przy okazji zakupów uzbrojenia i sprzętu są źródłem wielu innowacji, patentów i wyna- wojskowego, stosowaną w międzynarodowej lazków, poszerzają też horyzonty nauki. Pro- wymianie handlowej. Dotyczy specyficznego gramy zbrojeniowe przyczyniają się między rynku, jakim jest handel uzbrojeniem i sprzę- innymi do rozwoju badań naukowych, powsta- tem wojskowym, niekiedy też innych dziedzin wania nowych technologii, które znajdują za- ważnych dla bezpieczeństwa narodowego na- stosowanie w różnych dziedzinach życia, za- bywcy, np. energetyki jądrowej. Umowy off- trzymują zainwestowane środki finansowe setowe jako formy złożone są zawierane na w kraju inwestora, a także zapewniają zacho- styku polityki bezpieczeństwa narodowego, wanie dotychczasowych miejsc pracy oraz po- polityki gospodarczej, biznesu i w pewnym wstawanie nowych. sensie polityki zagranicznej. Wspomniane uwarunkowania powodują, Ze względu na konieczność zapewnienia że problem offsetu jest zagadnieniem nie tyl- samowystarczalności określonych dostaw ko ekonomicznym (międzynarodowym roz- i usług dla sił zbrojnych każde państwo dąży liczeniem), lecz także politycznym. Jest zado rozwoju przedsiębiorstw krajowego prze- razem postrzegany jako jeden z instrumen- mysłu obronnego oraz prac badawczo-rozwo- tów rozwoju gospodarki. Offset stał się jowych na potrzeby obronne. Zwrócono na zjawiskiem ogólnoświatowym, wymaganym to uwagę w Strategii bezpieczeństwa naro- i oferowanym w różnych celach i raczej nie dowego, przyjętej 15 listopada 2007 roku. zniknie w przewidywanej przyszłości. Zapisano w niej: Istotnym elementem gospodarczej strefy bezpieczeństwa Polski jest roz- Procedura zawierania wój przemysłu obronnego. Nie wszystkie umowy offsetowej potrzeby związane z obronnością i bezpie- czeństwem państwa mogą być jednak zaspo- Umowy offsetowe z zagranicznymi dostaw- kajane przez przemysł krajowy. Sytuacja taka cami zawiera w imieniu Skarbu Państwa mi-

Kwartalnik Bellona 4/2012 192 Technika i logistyka nister właściwy do spraw gospodarki i spra- euro każda12. Wszystkie zawierane na teryto- wuje nad nimi nadzór. Natomiast zobowią- rium Polski umowy offsetowe zawierają zania między offsetodawcą a offsetobiorcą w swojej treści:13 reguluje umowa biznesowa, której ustawa — określenie stron umowy; offsetowa nie obejmuje. Zgodnie z ustawą — czas obowiązywania umowy offseto- każda dostawa i umowa dostawy na teryto- wej; rium Rzeczypospolitej Polskiej wyproduko- — wartość umowy i wartość poszczegól- wanego lub wytworzonego poza jej teryto- nych zobowiązań offsetowych, przedmiot rium uzbrojenia lub sprzętu wojskowego na zobowiązań offsetowych oraz harmonogram potrzeby obronności lub bezpieczeństwa ich wykonania; o łącznej wartości 5 mln euro w okresie trzech — zasady odpowiedzialności zagraniczne- kolejnych lat musi być związana z zawarciem go dostawcy za niewykonanie lub nienależy- umowy offsetowej. Próg offsetowy określo- te wykonanie zobowiązań offsetowych, a tak- ny w Polsce na 5 mln euro jest średnią euro- że warunki wykonania i zaliczania zobowią- pejską. zań offsetowych; Próg 5 mln euro i 36 miesięcy spełnia dwa — kary umowne z tytułu niewywiązania zadania. Po pierwsze, zwalnia z obowiązku się zagranicznego dostawcy z innych obo- offsetowego w przypadku jednorazowych wiązków wynikających z umowy offsetowej. dostaw uzbrojenia lub sprzętu wojskowego Umowy zawierane przez Skarb Państwa o stosunkowo niskiej wartości. Po drugie, za- i zagranicznego dostawcę są jawne, gdy cho- wiera w sobie mechanizm uniemożliwiający dzi o wartość umowy offsetowej, przedmiot, obchodzenie przepisów ustawy offsetowej offsetobiorcę i offsetodawcę oraz terminy re- przez podział dostawy na kilka mniejszych alizacji poszczególnych zobowiązań offseto- poddostaw o wartości mniejszej niż 5 mln wych. Tabela 1. Próg stosowania offsetu w wybranych krajach UE

Kraj Kwota, od której wymagane jest stosowanie umów offsetowych Aoustria 726 728 eur Belgia 2,7 mln euro lub 11 mln euro Bou³garia 2,5 mln euro (decyzja ministra) lub od 5 mln eur Eostonia 9,59 mln eur Foinlandia 10 mln eur Fjrancja brak polityki offsetowe Niemcy brak polityki offsetowej Gorecja 10 mln eur Woêgry 3,5 mln eur Wo³ochy 5 mln eur £jotwa brak polityki offsetowe Litwa 1,5 mln euro Hoolandia 5 mln eur Poolska 5 mln eur Portugalia 5 mln euro So³owacja dostawca 6 mln euro, poddostawca 3 mln eur So³owenia 400 tys. eur

ÓZródło: Opracowanie własne autorki

12 Ustawa z 10 września 1999r. została powołana do życia ustawą O niektórych umowach kompensacyjnych zawieranych w związku z umowami dostaw na potrzeby obronności i bezpieczeństwa państwa. DzU z 1999 r. nr 80, poz. 903, ze zm., art. 2. 13 Ibidem, art. 13.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Technika i logistyka 193

Minister właściwy do spraw gospodarki W trakcie przygotowania założeń do ofer- prowadzi negocjacje z zagranicznymi part- ty offsetowej, w części dotyczącej kierunków nerami, kierując się przede wszystkim inte- lokowania, minister gospodarki konsultuje się resem Skarbu Państwa oraz wolą stworzenia z ministrem obrony narodowej, Skarbu Pań- polskim przedsiębiorcom najkorzystniejszych stwa, a także z innymi ministrami, kierowni- warunków do współpracy z zagranicznymi kami urzędów oraz polskimi przedsiębiorca- dostawcami, przekładającej się na korzyści mi zainteresowanymi realizacją zobowiązań dla rozwoju polskiej gospodarki. Ma temu słu- gospodarczych w ramach zobowiązań offse- żyć wprowadzenie do umowy offsetowej zo- towych. bowiązań zapewniających14: W procesie zawierania umów offsetowych — rozwój polskiego przemysłu, ze szczegól- można wyodrębnić cztery etapy procedur zanym uwzględnieniem przemysłu obronnego; wierania umów i ich monitorowania: — otwarcie nowych rynków eksportowych — okres poprzedzający rozpoczęcie nego- dla polskiego przemysłu lub zwiększenie jego cjacji umowy offsetowej; dotychczasowych możliwości eksportowych; — negocjacje; — przekazanie polskim przedsiębior- — zawarcie umowy offsetowej; stwom nowych technologii oraz usprawnień — zliczanie zobowiązań objętych umową organizacyjnych; offsetową. — rozwój prac naukowo-badawczych; Jak wynika ze schematu (rys. 2), umowa — tworzenie nowych miejsc pracy w Pol- offsetowa jest zawierana między zagranicz- sce, zwłaszcza w regionach zagrożonych bez- nym dostawcą a Skarbem Państwa, reprezen- robociem, towanym przez ministra właściwego do spraw — rozwój gospodarki opartej na wiedzy. gospodarki. Minister nie realizuje jednak Pierwszą przesłanką do uruchomienia pro- umowy offsetowej ani wynikających z niej cedury, która mogłaby skutkować zawarciem zobowiązań. Sprawuje jedynie nadzór nad umowy offsetowej, jest przekazanie ministro- prawidłowym wykonaniem umowy. wi przez zamawiającego informacji o zapo- Ujęte w umowie offsetowej zobowiązania trzebowaniu i szacunkowej wartości przewi- są realizowane przez zagranicznego dostaw- dywanych dostaw. Minister po uzyskaniu ta- cę (lub wskazanego przez niego offsetodaw- kiej informacji przygotowuje założenia do ców) oraz offsetobiorców. Offsetodawcy oferty offsetowej15, które stanowią element i offsetobiorcy, którzy nie stanowią strony warunków postępowania i wskazują między umowy offsetowej, wywiązują się ze zobo- innymi: wiązań offsetowych na zasadach bizneso- — preferowane przez Skarb Państwa kie- wych. Ponieważ offsetobiorca jest beneficjen- runki lokowania offsetu oraz propozycje zo- tem umowy offsetowej, ważna jest jego ak- bowiązań offsetowych, których realizacją jest tywność, zaangażowanie oraz przedstawianie zainteresowana gospodarka krajowa; konkretnych rozwiązań, korzystnych dla nie- — kryteria oceny oferty offsetowej wraz go i zabezpieczających jego interesy. z proponowaną wagą kryterium oceny w po- Ważnym elementem, a często bagatelizo- stępowaniu na dostawę; wanym w opracowaniach dotyczących stoso- — wymagania formalnoprawne dotyczą- wania umów offsetowych, jest udział offse- ce oferty offsetowej; tobiorcy, czyli podmiotu gospodarczego, któ- — wymagania w stosunku do formy i ter- ry realnie nawiązuję współpracę z inwestorem minu złożenia oferty offsetowej przez zagra- – offsetobiorcą. nicznego dostawcę.

14 Ustawa z 10 września 1999 r. została powołana do życia ustawą O niektórych umowach kompensacyjnych zawieranych w związku z umowami dostaw na potrzeby obronności i bezpieczeństwa państwa. DzU z 1999 r. nr 80, poz. 903, ze zm., art. 5. 15 Vademecum offsetowe. H. Królikowski (red.). Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2009, s. 11.

Kwartalnik Bellona 4/2012 194 Technika i logistyka

Rys. 2. Schemat zawierania umowy offsetowej ÓZródło: Opracowanie własne autorki na podstawie: Vademecum offsetowe, op. cit.

Przykłady offsetu na świecie Dla krajów słabiej rozwiniętych offset stanowi ważniejszy mechanizm, ponieważ kra- Mechanizm offsetu wykorzystują nie tylko je te czerpią z niego więcej korzyści. Do już kraje biedniejsze, lecz także bogate, np. Nor- wymienionych pożytków trzeba dodać: moż- wegia, Szwajcaria, Wielka Brytania oraz liwość zbudowania bądź utrzymania już ist- Kanada. Z offsetu dla krajów bogatszych, niejącego przemysłu zbrojeniowego (co nie a w szczególności dla ich sektora przemysłu jest łatwe ze względu na ogromną konku- i usług, płyną następujące korzyści16: rencją na tym rynku), inwestycje oraz zmniej- — możliwość wejścia firm w międzyna- szenie bezrobocia. rodową kooperację; Znaczenie ma również to, że offset jest sto- — możliwość wejścia na rynek offseto- sowany prawie wyłącznie przy transakcjach dawcy (w wypadku dość hermetycznego ryn- dotyczących uzbrojenia lub sprzętu wojsko- ku obronnego USA ), zdobycie nowych za- wego, ponieważ transakcje offsetowe już mówień; z założenia naruszają zasadę wolności gospo- — możliwość poddostaw dla offsetodawcy; darczej, która jest gwarantowana między in- — zdobycie nowych technologii, praca dla nymi prawem międzynarodowym (Układem własnego przemysłu. Ogólnym w sprawie Taryf Celnych i Handlu

16 J. Jaworski: Offset jako czynnik rozwoju przemysłu. „Prace Komisji Geografii Przemysłu” 2006 nr 8, s. 179.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Technika i logistyka 195

– GATT/WTO)17. W uzasadnionych przypad- giem transakcji zajmują się departamenty han- kach układy dopuszczają jednak pewne od- dlu i obrony. Powołano Biuro Przemysłu stępstwa. Dotyczą one między innymi sfery i Bezpieczeństwa (BIS), które ma uprawnie- obronności i bezpieczeństwa państwa. Po- nia do tworzenia raportów dotyczących moni- szczególne kraje kierują się różnymi uregu- torowania i opiniowania transakcji offseto- lowaniami, ale większość prowadzi politykę wych. W związku z tym BIS jest uprawnione offsetową. także do zbierania danych z firm amerykań- Według danych SIPRI za 2010 rok najwię- skich zaangażowanych w transakcje offseto- cej na cele wojskowe wydatkowały Stany we w związku ze sprzedażą broni i systemów Zjednoczone. Zarazem państwo to jest naj- uzbrojenia dla podmiotów zagranicznych. większym na świecie dostawcą zamówień Piętnaste roczne sprawozdanie, które realizowanych na podstawie umów offseto- przedstawiono Kongresowi, zostało ukończo- wych. ne w styczniu 2011 roku. Dane zebrane w najnowszym raporcie obejmują zestawie-

Tabela 2. Najwięksi importerzy i eksporterzy uzbrojenia w 2010 roku

Globalny udzia³ Globalny udzia³ Eksporter Importer (w proc.) (w proc.) U0SA 3eI0ndi 1 Rosja 24 K6orea Po³udniowa N9iemcy P5akista n F8yrancja C5hin W4rielka Brytania S4ingapu C4hiny A4ustrali a Hiszpania 3 A4lgieria H3Aolandia U3S W3A³ochy Z3E I2azrael G3recj

ÓZródło: Opracowanie własne autorki na podstawie: SIPRI Yearbook 2010. Armaments, Disarmament and International Security. Stockholm International Peace Research Institute, Oxford University Press, New York 2010, s. 212–225

Stany Zjednoczone. Państwo to nie dekla- nia transakcji offsetowych zawartych w latach ruje określonej polityki w dziedzinie kontrak- 1993–2009. tów offsetowych. Amerykańscy decydenci za- Umowy offsetowe odgrywały ważną rolę kładają, że we współczesnej wymianie handlo- w polityce zagranicznej Stanów Zjednoczo- wej w dziedzinie obronności i bezpieczeństwa nych, w zapewnianiu krajowych celów bez- nie można unikać tego rodzaju transakcji. pieczeństwa, takich jak zwiększenie zdolno- Wręcz przeciwnie, praktyki offsetowe stano- ści przemysłowych państw sojuszniczych wią stałą część handlu uzbrojeniem lub sprzę- oraz standaryzacja sprzętu wojskowego tem wojskowym. Koordynowaniem i przebie- i modernizacja wojsk sojuszniczych.

17 Pomysł zliberalizowania handlu światowego dzięki wielostronnemu układowi handlowemu był rozważany już w czasie drugiej wojny światowej. Na konferencji w Hawanie w 1947 r. 21 państw ustaliło tekst Układu Ogólnego w sprawie Taryf Celnych i Handlu (The General Agreement on Tariffs and Trade – GATT), który wszedł w życie 1 stycznia 1948 roku. Układ ten stał się podstawą prawną wielostronnego systemu współpracy handlowej i wprowadził do codziennej praktyki takie zasady, jak klauzula najwyższego uprzywilejowania (KNU) czy narodowe traktowanie. WTO (The World Trade Organization) – Światowa Organizacja Handlu. Określa zasady współczesnego światowego handlu i – w przeciwieństwie do GATT – ma osobowość prawną. Polska jest współzałożycielem WTO (porozumienie ratyfikowała w 1995 r.). W ramach WTO, podobnie jak na forum GATT, decyzje w większości spraw są podejmowane na zasadzie konsensusu. Szerzej: http://www.wto.org/english/tratop_e/gatt_e/gatt_e.htm [dostęp: 7.02.2012].

Kwartalnik Bellona 4/2012 196 Technika i logistyka

Obecnie praktycznie wszyscy partnerzy Należą do nich: prowadzenie międzynarodo- handlowi Stanów Zjednoczonych są objęci ja- wych przetargów, tworzenie szans dla krajo- kiegoś rodzaju zobowiązaniem wiązanym. wej gospodarki przez Departament Handlu Państwa wymagają offsetów z różnych po- Stanów Zjednoczonych oraz współpracę bez- wodów: by zmniejszyć negatywny wpływ pośrednio z Agencją Remontów i Zaopatrze- dużych zakupów obronnych na ich gospodar- nia NATO (NAMSA). ki, zwiększyć lub utrzymać krajowe zatrud- Indie. Dla tego państwa samodzielność nienie, uzyskać pożądaną technologię oraz w dziedzinie obrony ma ogromne znaczenie wspierać określone sektory przemysłu. zarówno ze względów strategicznych, jak Transakcje te mogą mieć charakter bezpo- i gospodarczych. Do osiągnięcia niezależno- średni, pośredni lub stanowić kombinację obu ści w tej sferze Indie dążą dzięki integrowa- tych form wprost odnoszącą się do odszko- niu środowisk przemysłu i akademickich, dowania, np. koprodukcji lub podwykonaw- a także instytucji badawczo-rozwojowych. stwa, bezpośrednio związaną z systemem Założenia offsetu wynikają z polityki wdra- wywozu. Przesunięcia pośrednie stosuje się żania w kraju nowych technologii. Polityka do rekompensaty inwestycji zagranicznych ta jest określona w dokumentach Defence Pro- niezależnych od wywożonego produktu lub duction Policy (DPP) oraz Defence Procure- zakupów towarów lub usług. ment Policy (DPP). Kraje rozwinięte, o rozbudowanym prze- Polityka i procedury offsetowe są oparte na myśle obronnym, wybierają offset ukierun- następującej koncepcji: kowany na pracę lub technologię krajowych — Defence Production Policy (określenie przedsiębiorstw przemysłu obronnego. Kra- polityki przemysłu); je nowo uprzemysłowione wykorzystują off- — Defence Procurement Policy (określe- set zarówno w wojskowych, jak i handlowych nie zasad zakupów, w tym offset z tzw. india- transakcjach, które dotyczą transferu techno- nizacją); logii oraz know-how. Kraje rozwijające się, — przepisy i procedury offsetowe. których gospodarka jest mniej uprzemysło- Z raportu Sztokholmskiego Międzynarodo- wiona, preferują offset pośredni, pozwalają- wego Instytutu Badań nad Pokojem za 2011 cy na tworzenie dochodowych przedsię- rok wynika, że Indie przeznaczają największą biorstw handlowych i budowanie własnej inna świecie kwotę z budżetu na zakup broni frastruktury. Ogólnie ujmując, offset nadal jest za granicą (tab. 2). ważnym i niezbędnym czynnikiem w warun- Kwestie offsetowe w Indiach są określone kach zwiększonej konkurencji. w departamencie produkcji obronnej, a ak- Przypuszcza się, że offset może negatyw- ceptowane i opiniowane przez Agencję nie wpłynąć na przemysł zbrojeniowy Stanów ds. Offsetu Bezpośredniego (Defence Offset Zjednoczonych, bazę przemysłową, a zwłasz- Facilitation Agency – DOFA), funkcjonują- cza na małych i średnich podwykonawców ce w ramach resortu obrony narodowej. obronnych. Projekty offsetowe mogą wypie- Procedura offsetowa w Indiach dla resor- rać podwykonawców amerykańskich, tu obrony została ustalona w 2006 roku. wzmocnić konkurentów zagranicznych i przy- W latach 2009 i 2011 zmodyfikowano ją czyniać się do wytwarzania nadwyżek zdol- i przedstawiono w departamencie polityki ności obronnej za granicą. Rząd Stanów Zjed- obronnej. noczonych dostrzega jednak w polityce off- Celem polityki przemysłu hinduskiego jest setowej pewne przesunięcia ekonomicznie stworzenie ekosystemu sprzyjającego prywat- nieefektywne, zniekształcające rynek. nemu sektorowi przemysłowemu oraz zakty- Przemysł Stanów Zjednoczonych może wizowanie rodzimego sektora obrony i uzy- korzystać z wielu dróg poszukiwania możli- skanie jego merytorycznej samodzielności. wości biznesowych związanych z NATO. Pierwszeństwo mają rodzime projekty rozwo-

Kwartalnik Bellona 4/2012 Technika i logistyka 197 ju i produkcji wyposażenia obronnego. — realizacja offsetu polega na zakupieniu W przypadku gdy przemysł krajowy nie jest sprzętu produkowanego przez PSU, OFB zdolny zrealizować dostaw sprzętu w wyzna- oraz w zakładach prywatnych, licencjonowa- czonym terminie wymaganym zaopatrzeniem nych zgodnie z ustawodawstwem hinduskim; na rzecz obrony, sięga się do źródeł zagra- — offset może być zrealizowany również nicznych dostawców. w formie inwestycji w hinduski przemysł Polityka obronna ma na celu projektowa- obronny, w tym w infrastrukturę produkcji, nie i zintegrowanie platform oraz systemów usług, w rozwój i współpracę, tworzenie jo- w kraju zgodnie z długoterminowym planem int venture oraz ewentualną koprodukcję zintegrowanej perspektywy. Chodzi o zbudo- sprzętu obronnego; wanie silnej rodzimej bazy przemysłu obron- — offset powinien być zrealizowany zgodnego, opartego na wykorzystaniu potencjału nie z terminami kontraktu głównego, jednak wewnętrznego dzięki aktywnym zachętom dopuszcza się tzw. bank offsetowy (zalicza i zwiększeniu udziału indyjskiego sektora pry- się zakupy dokonane przed realizacją głów- watnego. Nadrzędnemu celowi – osiągnięciu nego kontraktu); priorytetów politycznych – sprzyjają takie — dopuszcza się tzw. współczynniki na działania, jak tworzenie konsorcjów, spółek zasadzie akceptacji przez DOFA realizacji joint venture i partnerstwa publiczno-prywat- dotychczasowej polityki offsetowej (dotych- nego. Procedury zamówień obronnych zostały czasowa polityka przeważnie nie była reali- uproszczone, tak by umożliwiały spełnianie zowana w sposób zadowalający, dlatego do wymagań publicznych, obronnych oraz sek- tej pory nie stosowano współczynników). tora prywatnego w jak najkrótszym terminie. Wszystkie wartości są określane w warun- Rząd ma oddzielny fundusz w celu zapew- kach przekazywanych przez ministerstwo nienia środków niezbędnych do wzmocnie- obrony oraz akceptowane przez DOFA. nia publicznego i prywatnego sektora wspie- W hinduskiej polityce obronnej zapowiedzia- rania innowacyjności oraz działalności ba- no wiele zmian, między innymi wprowadze- dawczo-rozwojowej. nie nowych regulacji oraz nowych warunków Obecnie Indie aktualizują procedury off- i procedur. setowe. Mają one być podane do publicznej Obecnie polityka w dziedzinie obronności wiadomości jeszcze w tym roku. koncentruje się wokół takich priorytetów stra- Aktualne warunki dotyczące umów offse- tegicznych, jak: towych, uwzględniające prawo offsetowe 1. Osiągnięcie samodzielności strategicz- z 2011 roku, zawierają następujące wymogi: nej i gospodarczej (jest to przewodnia idea — wszystkie zakupy typu import dokony- dla rządu od czasu odzyskania niepodległo- wane przez resort obrony, PSU, OFB oraz ści). Rząd uważa, że przemysłowy i techno- firmy prywatne uzyskujące zlecenia i licen- logiczny wzrost w ostatnich dziesięcioleciach cje o wartości co najmniej 300 rupii indyj- był możliwy dzięki dynamicznie rozwijają- skich wymagają offsetu; cemu się przemysłowi, a także dzięki możli- — wielkość offsetu musi wynieść 30 proc. wościom środowiska akademickiego oraz wartości kontraktu; w niektórych przypadkach wykorzystaniu badań i rozwoju instytucji na- może być inna (przeważnie wyższa) – decy- ukowych. duje o tym Rada Akwizycji Obronnych (De- 2. Konsekwencja działania. Po analizach fence Aquisition Council); oraz konsultacji z wszystkimi zainteresowa- — w niektórych branżach, np. w marynar- nymi stronami rząd nie zdecydował się wpro- ce wojennej, za offset można uznać transfer wadzić polityki produkcji obronnej. Cele po- technologii (TOT) – po akceptacji Defence lityki są ukierunkowane na osiągnięcie w jak Aquisition Council (procedura ta ma być zna- najkrótszym terminie istotnej niezależności cząco rozszerzona); w projektowaniu, rozwoju i produkcji urzą-

Kwartalnik Bellona 4/2012 198 Technika i logistyka dzeń, systemów oraz platform uzbrojenia ko- systemów uzbrojenia i platform przez cały niecznych do obrony. Dlatego tworzy sektoro- czas monitoruje praktyczne wykonawstwo. wi prywatnemu sprzyjające warunki do odgry- Należy jednak zapewniać przewagę konku- wania aktywnej roli w tym przedsięwzięciu. rencyjną rodzimych usług vis-à-vis nad po- 3. Pierwszeństwo w korzystaniu z projek- tencjałem przeciwników. tów krajowych, rozwoju i produkcji wyposa- 9. Rząd rekomenduje rozwój złożonych żenia obronnego ma przemysł lokalny. Tam, systemów, zależnie od okoliczności, inwestu- gdzie wymaga się dostaw broni, amunicji jąc i wspierając bazę technologiczno-rozwo- i sprzętu, zamówienia są realizowane najpierw jową. ze źródeł lokalnych. Gdy przemysł rodzimy 10. W polityce obronnej przewiduje się nie jest zdolny dostarczyć sprzętu w wyma- zachęty dla sektora prywatnego mające na ganym terminie, zamówienia są realizowane celu wsparcie jego badań i rozwoju, tak by ze źródeł zagranicznych zgodnie z procedurą stał się on częścią systemów podprodukcji zamówień publicznych. w takim stopniu, w jakim to tylko możliwe. 4. Na podstawie zezwolenia długotermi- 11. Rząd powołał specjalny fundusz w celu nowego planu zintegrowanej perspektywy zapewnienia środków niezbędnych do wspie- oraz zgodnie z ustawą sprzęt, broń, systemy rania sektora publicznego i prywatnego oraz i platformy są dostarczane w okresie 10 lat. instytucji akademickich i naukowych. Tym W ustawie określono, że jeśli jest to uzasad- samym inwestuje w systemy pozwalające nione ekonomicznie, opłacalne i praktyczne, pozyskać najnowocześniejsze technologie. to systemy, które mają być wykonane w kra- 12. We wszystkich przypadkach transferu ju, mogą być pozyskane z zagranicy, przy technologii, DPP z DRDO, HQIDS i SHQ czym należy zapewnić ich dostępność w każ- rząd będzie uczestniczył w ich identyfikowa- dej chwili. W miarę możliwości jednak pro- niu i ocenie, a następnie weźmie za to odpo- jektowanie i integrowanie platform systemu wiedzialność. Chodzi o zapewnienie właści- powinno się odbywać w kraju. wego zastosowania nabytej technologii 5. Rząd będzie dążył do zbudowania sil- w przemyśle indyjskim oraz zagwarantowa- nego lokalnego przemysłu obronnego drogą nie, że kolejne generacje systemów uzbroje- aktywnego zachęcania i zwiększania udziału nia i platform będą opracowywane w kraju. indyjskiego sektora prywatnego w projekto- 13. W miarę możliwości indyjski przemysł waniu, rozwoju i produkcji wyposażenia będzie uaktualniał procedury. DRDO, obronnego. W tym celu będzie koncentrował HQIDS, SHQs, OFB, DPSUs i sektor pry- się na identyfikowaniu i rozstrzyganiu wszel- watny będą koordynowały działania w celu kich kwestii, które mogą wpływać na konku- ciągłego usprawniania systemów. rencyjność indyjskiego przemysłu obronnego. 14. Propozycje nabycia technologii i sprzę- 6. W celu zwiększenia synergii krajowe- tu zgodnie z przedstawionymi zasadami roz- go potencjału obronnego rząd wspiera wszyst- patrują komitety ustanowione w ramach pro- kie realne rozwiązania, takie jak tworzenie cedury zamówień resortu obrony. konsorcjów, wspólnych przedsięwzięć oraz 15. Minister obrony (Raksha Mantri) co partnerstwa publicznego. roku zorganizuje przegląd postępów w reali- 7. Rząd nadal będzie dążył do uproszcze- zacji przyjętych projektów. nia procedur w ramach systemu make w we- 16. Polityka ta wejdzie w życie ze skutkiem wnętrzny system zamówień w taki sposób, by natychmiastowym. umożliwić rodzimym projektom rozwój prze- Od 2011 roku zobowiązania offsetowe mysłu publicznego i prywatnego w krótszym mogą dotyczyć cywilnego przemysłu lotni- terminie. czego i bezpieczeństwa wewnętrznego. Prze- 8. Service (SHQs), która określa wyma- widuje się powstawanie nowych agend mo- gania jakościowe wobec sprzętu obronnego, nitorujących oraz usprawnienia procedural-

Kwartalnik Bellona 4/2012 Technika i logistyka 199 ne. Kompleksowe zmiany wytycznych do lifikujących się produktów lub usług oraz offsetu, a także zmiany w strategii politycz- świadczeń indyjskich przedsiębiorstw; nej mają obejmować następujące zagadnie- — Grupa B. Bezpośrednie inwestycje zania: graniczne (Foreign Direct Investment FDI) – — umożliwienie transferu technologii tworzenie joint venture z indyjskimi przed- (ToT) jako offsetu; siębiorstwami zajmującymi się produkcją lub — umożliwienie mnożników kredytowych utrzymaniem strategicznych produktów do 300 proc. dla określonych technologii, któ- i świadczeniem usług; re producenci przenoszą do sektora obrony; — Grupa C. Transfer technologii (ToT) do — przedłużenia o dwa lata terminu, w któ- Indii. Utrzymanie preferowanych produktów rym zbywca musi rozliczyć zobowiązanie i świadczenia wykwalifikowanych usług. ToT offsetowe; powinien być dostarczany bez opłat licencyj- — przedłużenia ważności zgromadzonych nych oraz ograniczeń produkcji, sprzedaży kredytów offsetowych do siedmiu lat (wcze- krajowej i eksportu. Takie inwestycje mogą śniej – dwa lata). być podejmowane przez joint venture lub Resort obrony czeka na odpowiedni mo- koprodukcje, wspólne rozwijanie preferowa- ment, by ogłosić nowe wytyczne offsetowe. nych produktów oraz wykwalifikowanych Kilka zmian już opracowano w kwietniu usług; 2012 roku, jednak zablokowano ich ogłosze- — Grupa D. Przeniesienie sprzętu do In- nie z powodu braku porozumienia co do tego, dii. Inwestycje w rodzaj technologii (bez ToT, kto w resorcie obrony powinien obsługiwać infrastruktury cywilnej). Dostarczanie przed- transakcje offsetowe. Resort obrony ogłosił, siębiorstwom indyjskim sprzętu oraz kompo- że aktualizacja polityki obronnej ma na celu nentów do produkcji lub konserwacji prefe- wzmocnienie offsetów kapitałowych i stymu- rowanych produktów, a także świadczenia lowanie rozwoju indyjskiego przemysłu takich usług; obronnego dzięki wspieraniu rozwoju przed- — Grupa E. Przekazanie sprzętu dla insty- siębiorstw konkurencyjnych w skali między- tucji rządowych. Dostarczenie sprzętu wraz narodowej, zwiększaniu własnych zdolności z technologią do instytucji rządowych i zaj- do prowadzenia badań, projektowania i roz- mujących się produkcją, konserwacją oraz woju produktów lokalnych związanych świadczeniem preferowanych usług, w tym z obronnością oraz usługami, a także dzięki DRDO (w odróżnieniu od przedsiębiorstw zachęcaniu do uzyskiwania efektu synergii indyjskich); w takich sektorach, jak cywilny przemysł lot- — Grupa F. Technologia nabycia przez niczy i bezpieczeństwo wewnętrzne. świadczenie DRDO wysokiej technologii do Precyzyjne określenie celu rozwoju indyj- DRDO (minimum 70 proc. wartości tej kate- skiego przemysłu obronnego ma zasadnicze gorii zobowiązania offsetowego musi być znaczenie dla dalszych alokacji projektów odprowadzane do jednego lub kombinacji offsetowych oraz osiągania przyjętych zało- priorytetów grupy B, C lub D). Przewidywa- żeń. Brak owej precyzji i jasności spowodo- ne jest również absolutorium dla takich in- wał, że transakcje offsetowe wcześniej zawar- westycji. Okres offsetowego absolutorium te nie zostały wykorzystane w sposób zado- obejmuje: zobowiązania odprowadzane do walający. Aby sprawniej wykorzystywać dwóch lat ponad okres umowy głównej. Okres offset do inwestycji, opracowano kategorie, umowy głównej obejmuje okres gwarancji w których zobowiązania offsetowe mogą być urządzenia. Jeżeli offset przekracza okres lokowane przez jedną z wymienionych grup umowy głównej, sprzedawca powinien za- lub ich kombinację: pewnić dodatkową gwarancję eksploatacyjną. — Grupa A. Eksport. Bezpośredni zakup Aktualizacja polityki offsetowej z 2011 ro- lub realizacja zleceń eksportowych dla kwa- ku, wydana 31 lipca 2012 roku, stanowi pró-

Kwartalnik Bellona 4/2012 200 Technika i logistyka bę złagodzenia procesu kontroli absorpcji wszystkim pozyskanie nowych, perspekty- offsetu przez przemysł indyjski. wicznych technologii. W wielu wypadkach Przemysł szuka jasnej wykładni między firmy zagraniczne starają się wywiązać ze innymi metodologii wyceny importowanej zobowiązań offsetowych drogą zwykłego zawartości. Procedura zmian specyfikacji off- zakupu produktu. I choć taka transakcja rów- setu została usprawniona dzięki sprecyzowa- nież może być korzystna, to jednak wówczas niu procesu oczekiwań inwestycyjnych, któ- znacznie więcej zależy od kierownictwa fir- ry musi być przyjęty przez wnioskodawcę. my, w której zostanie dokonany zakup, Przemysł obronny wraz z produkcją oczeku- a zwłaszcza od tego, na co zostaną przezna- je bezpośrednich inwestycji zagranicznych czone uzyskane fundusze – na badania czy (BIZ) w sektorze obrony sztywnych inwesty- na wydatki bieżące. cji, a także wprowadzenia preferowanych pro- Offset może mieć dobre i złe strony. Dla off- duktów podwójnego zastosowania. setobiorcy najkorzystniej jest wtedy, gdy naj- Istotna jest współpraca DOFA z działem większą część offsetu stanowi transfer nowo- DDP, zmierzająca do połączenia dostawców czesnych technologii. Pozwolą one bowiem z przemysłu indyjskiego z dostawcami zagra- offsetobiorcy na rozszerzenie i unowocześnie- nicznymi. DOFA musi przeanalizować ponie oferty, a tym samym na utrzymanie bądź trzeby rodzimego przemysłu obronnego oraz wzmocnienie jego pozycji na światowym ryn- zaktualizować dane, by móc zaprezentować ku. Jednocześnie offsetodawcy unikają aloka- dostawcom zagranicznym lokalną matrycę cji offsetu w technologie i gałęzie przemysłu, zdolności, która ułatwi wybór partnera offse- które potencjalnie mogłyby stanowić konku- towego. rencję dla ich rynków. Według Sztokholmskiego Instytutu Badań Offsetobiorcy często oczekują nawiązania nad Pokojem indyjski import uzbrojenia trwałych więzów, które mogłyby zaowocować w latach 2007–2011 kształtował się na po- przedłużeniem współpracy poza okres obowią- ziomie 10 proc. Wynikało to z konkurencyj- zywania danego projektu offsetowego. W tym ności rynku specjalnego, atrakcyjnych ofert kontekście warto podkreślić znaczenie umo- w zakresie finansowania, z umów offsetowych wy biznesowej, która – mimo niedoceniania – oraz transferu technologii. Przewiduje się, że jest ważnym ogniwem procesu negocjacyjne- w najbliższych latach Indie prawdopodobnie go i jedynym dokumentem właściwie zabez- pozostaną największym odbiorcą broni kon- pieczającym interesy polskiego podmiotu go- wencjonalnej na świecie. spodarczego. Umowa biznesowa zawarta Podsumowanie z prawdziwie menedżerską umiejętnością może właściwie zaspokoić oczekiwania offse- Dzięki umowom offsetowym można omi- tobiorcy na poziomie realizacji projektu off- nąć bariery w handlu (liczne zwłaszcza setowego, a w razie trudności zapewnić do- w obrocie uzbrojeniem) i wejść na rynki chro- godne warunki renegocjacji, po zakończeniu nione (mocno chroniony jest amerykański realizacji projektu offsetowego zaś zaowoco- rynek uzbrojenia). Umowa offsetowa jest wać dalszą współpracą biznesową. nowym zjawiskiem obrotu gospodarczego, Offset jest też w niektórych aspektach ko- skomplikowanym zarówno w aspekcie cywil- rzystny dla offsetodawcy. Po pierwsze, otrzy- noprawnym, jak i publicznoprawnym, i sta- muje on pieniądze za sprzedany sprzęt dość nowi typowy przejaw bezpośredniego udzia- szybko, natomiast firmy z kraju offsetobior- łu państwa w międzynarodowym obrocie cy ewentualny dochód z offsetu osiągają stop- gospodarczym. niowo. Po drugie, pozwala na lokalizację pro- By offset można było należycie wykorzy- dukcji w kraju, w którym koszty pracy są niż- stać dla rozwoju gospodarki, a tym samym sze, tak jak w wypadku umowy offsetowej do rozwoju przemysłu, konieczne jest przed między Stanami Zjednoczonymi a Polską.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Technika i logistyka 201

Bezpieczeństwo państwa oraz jego stabil- kodeksu postępowania w zakresie zamówień ność muszą mieć trwałe podstawy gospodar- obronnych, Polska bezpośrednio zaangażo- cze. Silna i konkurencyjna gospodarka to je- wała się w proces unifikowania rynku zbro- den z podstawowych atutów polityki we- jeniowego. Wyniknęła stąd konieczność okre- wnętrznej i zewnętrznej, a także czynnik ślenia działań prowadzących do zwiększenia służący umacnianiu narodowej tożsamości. konkurencyjności polskiego potencjału Nowe wyzwania dla systemu bezpieczeństwa obronnego w nowych warunkach członkostwa narodowego sprzyjają zawieraniu umów off- Polski w Unii. By ułatwić dostosowanie setowych w celu pozyskania nowych techno- potencjału produkcyjnego oraz badawczo- logii i importu uzbrojenia oraz otwierania -rozwojowego do potrzeb rynku, przyjęto nowych rynków dla krajowych towarów. strategię konsolidacji i wspierania rozwoju Wprowadzenie możliwości stosowania umów polskiego przemysłu obronnego w latach offsetowych wiąże się z oceną ich wartości 2007–2012. W dokumencie tym przedstawio- oraz efektywnego wykorzystywania pozyska- no koncepcję otwartości na pozyskiwanie innych środków. Ponadto umowy offsetowe westorów zagranicznych szczególnie zainte- znajdują odzwierciedlenie w polityce rządu, resowanych lokowaniem technologii i kapi- co przyczynia się do zmian w prawie offseto- tału w polskim potencjale obronnym. wym, a w konsekwencji tego typu transakcje Wejście Polski do Unii Europejskiej zmie- stają się coraz efektywniejsze. niło również formalną sytuację na forum Świa- Przystąpienie Polski do NATO w 1999 roku towej Organizacji Handlu w związku z prze- zapoczątkowało reformy strukturalne polskie- kazaniem odpowiedzialności za kształtowanie go potencjału obronnego i proces jego pry- polskiej polityki handlowej z poziomu naro- watyzacji. W maju 2002 roku Rada Ministrów dowego na wspólnotowy. Oznacza to, że podjęła uchwałę o utworzeniu dwóch grup z państwami trzecimi i członkami WTO nego- kapitałowych – PHZ BUMAR oraz Agencji cjacje prowadzi Komisja Europejska (Dyrek- Rozwoju Przemysłu SA (ARP SA), przy czym cja Generalna ds. Handlu – DG Trade) na pod- Skarb Państwa w obu tych spółkach dyspo- stawie mandatu uzyskanego od Rady Unii nuje pakietem kontrolnym akcji. Pozostałe Europejskiej (ministrowie państw członkow- 13 przedsiębiorstw, które nie weszły w skład skich UE) i po konsultacji z grupami roboczy- tych grup, sprywatyzowano. Przystąpienie mi Rady UE, zwłaszcza z Komitetem Artyku- Polski do NATO skutkowało koniecznością łu 133, w którego pracach uczestniczy przed- dostosowania standardów uzbrojenia oraz stawiciel Polski. W Komitecie Artykułu 133 opracowania nowego systemu rządowych są omawiane także kwestie związane z uczest- zakupów zbrojeniowych. nictwem państw członkowskich w WTO. Na Dla kompatybilności polityki offsetowej forum WTO państwa Unii Europejskiej nie szczególne znaczenie miało utworzenie prezentują oddzielnie swoich stanowisk. wspólnego rynku Unii Europejskiej. Przyczy- Wspólne stanowisko Unii jest prezentowane niło się to do powstania Europejskiej Agen- przez Komisję Europejską. Komitet Artykułu cji Obrony. Przystępując do reżimu stymulu- 133 stanowi forum, na którym Polska współ- jącego konkurencyjność Europejskiego Ryn- tworzy wspólnotową politykę handlową pre- ku Obrony, ustanowionego na podstawie zentowaną w ramach negocjacji WTO.

Kwartalnik Bellona 4/2012 202 Technika i logistyka Ochrona obiektów wojskowych w świetle uregulowań prawnych

Sprawne funkcjonowanie obiektów infrastruktury wojskowej oraz obiektów ma- jących szczególne znaczenie dla bezpieczeństwa i obronności państwa, a także dla funkcjonowania aparatu państwowego i samorządowego, gospodarki oraz życia społecznego – to problem, który zdaje się umykać uwadze politycznych i wojskowych decydentów. Autor porusza tematykę ochrony takich właśnie obiektów. Zwraca uwagę na brak spójności zapisów w aktach prawnych, które regulują to zagadnienie. Jednocześnie wskazuje na konieczność dokonania ich rewizji w celu dostosowania ochrony do współczesnych realiów i zapewnienia jej skuteczności zarówno w czasie pokoju, jak i wojny. Decydenci wojskowi jakby nie zauważyli, że obecne konflikty zbrojne różnią się charakterem od tych sprzed lat, a zagrożenia bezpie- ppłk rez. dr czeństwa państwa są związane głównie z zagrożeniami asymetrycznymi. W tym RYSZARD kontekście wszelkie działania oparte na mobilizacji nie mają uzasadnienia, zwłasz- RADZIEJEWSKI cza w odniesieniu do obiektów wojskowych. Ich ochrona musi być bowiem gotowa Absolwent do natychmiastowego odparcia każdego ataku, ponieważ czas od pozyskania in- Wyższej Oficerskiej formacji o możliwości zaatakowania konkretnego obiektu do momentu ataku może Szkoły Wojsk być bardzo krótki lub nawet zerowy. Zmechanizowanych i Akademii Wychowania Fizycznego. Były sekretarz redakcji o dziś zaprząta uwagę woj- Misja w Afganistanie potwier- „Przeglądu Wojsk skowych decydentów i do- dza konstruktywną obecność na- Lądowych” i redaktor Cwódców? Bez wątpienia szego kraju w sojuszu północno- naczelny czasopism: misja w Afganistanie i przygoto- atlantyckim, trudno też nie zgo- „BOS. Bezpieczeństwo. wywanie kolejnych kontyngentów dzić się ze stwierdzeniem, że Ochrona. Systemy” oraz „Broń i Amunicja. do objęcia tam służby. W cieniu [p]odstawą zapewnienia wiary- Magazyn Strzelecki”. tych działań kryje się jednak wie- godności wzmocnienia przez inne Obecnie pracownik le problemów, które są jakby nie- państwa NATO obrony Polski Wojskowej Akademii dostrzegane albo odsuwane na w sytuacji zagrożeń, a także na- Technicznej. dalszy plan. Jednym z nich jest szego uczestnictwa w operacjach kwestia ochrony obiektów będą- wojskowych NATO poza naszym cych w gestii wojska. W porów- terytorium jest osiągnięcie intero- naniu z misją w Afganistanie te- peracyjności (zdolności do wspól- mat może wydać się błahy, ale nego działania) przez polskie w kontekście zagrożeń, jakie z tą wojska operacyjne oraz przygo- misją są związane, głównie terro- towanie infrastruktury i całej or- rystycznych, jawi się jako poważ- ganizacji państwowej do wypeł- ny problem. niania misji państwa-gospodarza

Kwartalnik Bellona 4/2012 Technika i logistyka 203

(HNS – Host Nation Suport)1. Bez wątpienia ko odpowiadać, że tego, czego nasi żołnierze w Afganistanie zdobywamy zdolności do nauczą się na naszych poligonach, nigdy nie wspólnego działania, jednak – jak przestrze- nauczą się w Afganistanie”5; […]wydatki na gał Helmut von Moltke – Biada temu naro- obronę są uzasadnione, pod warunkiem, że dowi, którego byt ma zależeć od układu, gwa- służą potencjalnym wyzwaniom na naszym rancji, którego on w swojej własnej sile nie własnym obszarze6; Należy bardziej wnikli- posiada2. Nie możemy też zapominać, że wie rozważyć proporcje między obroną włas- Polska może liczyć na pomoc sojuszników nego terytorium a działaniami ekspedycyjny- tylko wtedy, jeśli będzie chciała i mogła bro- mi7). nić się sama, jeśli zdobędzie własne możli- Problem ochrony obiektów infrastruktury wości odstraszania napastnika3. W tym też wojskowej wymaga więc szybkiego i grun- kontekście nie powinniśmy bezgranicznie townego przeanalizowania. Do takiego wnio- ufać sojuszom, ponieważ [w] Holandii, Niem- sku skłania zarówno natura infrastruktury, jak czech czy we Francji rządowi doradcy mówią i lektura uwarunkowań prawnych8, u których otwarcie to, czego ich zleceniodawcom po- podstaw leży przywiązywanie nadmiernej wiedzieć nie wypada. Artykuł 5 traktatu wa- wagi do doświadczeń z przeszłości oraz ja- szyngtońskiego zobowiązujący kraje człon- kość stanowienia prawa w naszym kraju. kowskie do interwencji w obronie zaatako- Naturę infrastruktury (do której można za- wanego jest niemal martwy. Może się więc liczyć także obiekty podlegające obowiązko- zdarzyć, że w razie potrzeby nikt nie ruszy wej ochronie oraz obiekty infrastruktury kry- nam z pomocą4. tycznej9), w tym także wojskowej, wyróżnia Tę siłę, możliwości odstraszania, zdobywa głównie to, że jest ona rozległa i tym samym się w obiektach, które muszą być chronione, trudna do ochrony: Olbrzymia skala liczbo- w czasie pokoju są one bowiem ostoją przy- wa i przestrzenna infrastruktury krytycznej gotowywania wojsk operacyjnych do działań warunkującej bezpieczeństwo narodowe, zbrojnych, w czasie zagrożenia wojennego a równocześnie wrażliwej na uderzenia woj- (wojny) – zapleczem do ich sprawnego wyj- skowe lub akty terroru, stanowi olbrzymie wy- ścia w zagrożone rejony i prowadzenia walki zwanie w tworzeniu bezpieczeństwa narodo- zbrojnej oraz, w dużej mierze, służą wypeł- wego XXI w.10. nieniu misji państwa gospodarza. W dużej Doświadczenie w tworzeniu bezpieczeń- mierze, ponieważ obiekty wojskowe są jedy- stwa narodowego niewątpliwie jest ważne, nie częścią infrastruktury i całej organizacji jednak przypisywanie doświadczeniom państwa, a do jego obrony powinniśmy się z przeszłości zbyt dużego znaczenia, tak cha- przygotowywać przede wszystkim nad Wisłą rakterystyczne dla środowiska wojskowego, (warte refleksji są opinie ekspertów na ten nie zawsze sprzyja obecnym wyzwaniom: temat: Tym, którzy mówią, że tego, czego nasi Skłonność przenoszenia z przeszłości w przy- żołnierze nauczą się w Afganistanie, nie na- szłość tradycyjnych wzorców postępowania uczą się na naszych poligonach, należy szyb- i zachowań w stosunku do nowych jakościo-

1 Obrona narodowa w tworzeniu bezpieczeństwa III RP. Podręcznik dla studentek i studentów. R. Jakubczak (red.). Dom Wydawni- czy Bellona, Warszawa 2004, s. 135. 2 Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku. Wyzwania i strategie. R. Jakubczak, J. Flis (red.). Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2006, s. 70. 3 J. Nowak-Jeziorański: Polska wczoraj, dziś i jutro. Warszawa 1999, s. 246. 4 A. Talaga: Nie skapmy na armię. „Dziennik Gazeta Prawna” z 22-23 stycznia 2010 r. 5 P. Makarewicz: Czy nasza armia obroni Polskę? „Przegląd” z 14 listopada 2010 r. 6 G. Kostrzewa-Zorbas: Wyjdźmy z Afganistanu. „Newsweek” z 20 września 209 r. 7 B. Pacek: Lekcja do odrobienia. „Polska Zbrojna” z 24 października 2010 r. 8 Vide: R. Radziejewski: Ochrona infrastruktury krytycznej – uregulowania prawne. W: Ochrona infrastruktury krytycznej. A. Tyburska (red.). Wyższa Szkoła Policji, Szczytno 2010, s. 93. 9 Vide: R. Radziejewski: Infrastruktura krytyczna – nowe pojęcie? „Kwartalnik Bellona” 2011 nr 1. 10 Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku…, op.cit., s. 100.

Kwartalnik Bellona 4/2012 204 Technika i logistyka wo zjawisk, zdarzeń i procesów, nie może chome) obiekty i urządzenia, które zgodnie posiadać waloru racjonalności. Kontynuacja ze swym przeznaczeniem służą do zaspoka- dotychczasowej ścieżki postępowania ma się jania potrzeb sił zbrojnych, a w szczególno- nijak do pojawiających się, wciąż jakościo- ści dowodzenia, bytowania, szkolenia i przewo nowych, kategorii. Zarówno w sensie mieszczania wojsk13. Ile jest tych obiektów strukturalnym, jak też funkcjonalnym istnie- i kto je ochrania? Jest ich ponad tysiąc, w tym jące dotychczas rozwiązania nie są „bo i nie ochranianych – 350. Obiekty te są chronione mogą być” adekwatne11. przez Specjalistyczne Uzbrojone Formacje Natomiast jakość stanowienia prawa w na- Ochrony (SUFO) – 52,5 proc. obiektów, Od- szym kraju, oprócz tego, że jest fatalna działy Wart Cywilnych (OWC) – 44,5 proc., (Ogromna liczba przepisów, czyli inflacja pra- oraz przez żołnierzy – tylko 3 proc.14. wa, to wciąż pierwsza z głównych bolączek Specjalistyczne Uzbrojone Formacje polskiej legislacji. Drugą jest jego jakość. Jed- Ochrony są to, zgodnie z ustawą o ochronie na wynika z drugiej, a obie układają się w błęd- osób i mienia, wewnętrzne służby ochrony ne koło: przepisy są złe, więc się je szybko oraz przedsiębiorcy, którzy uzyskali konce- i często „poprawia”, efektem są kolejne wa- sje na prowadzenie działalności gospodarczej dliwe regulacje i tak dalej. Do tego dochodzi w zakresie usług ochrony osób i mienia15. złudne przeświadczenie rządzących, że uchwa- Warunkiem zaangażowania do ochrony lenie przepisu rozwiązuje problem12), stanowi w jednostce wojskowej specjalistycznej główną przyczynę dysonansu w ochronie uzbrojonej formacji ochronnej przedsiębior- obiektów, od których sprawnego funkcjono- cy jest wprowadzenie stosownych zmian wania zależy bezpieczeństwo państwa. w etacie jednostki wojskowej, gdy rozformo- Z lektury uwarunkowań prawnych ochrony wywany jest etatowy pododdział ochrony lub obiektów infrastruktury wojskowej wynika, że zmniejszany jest jego stan osobowy oraz za- zasadniczo jest ona chroniona tylko w czasie pewnione są środki finansowe na realizację pokoju, a przecież resort obrony narodowej ma usług ochronnych przez tę formację, a także jeszcze w swojej pieczy ochronę obiektów tzw. wyrażenie zgody przez przedsiębiorcę na re- kategorii I, czyli obiekty szczególnie ważne dla alizację usług ochronnych po ogłoszeniu mo- bezpieczeństwa i obronności państwa. O tym bilizacji, wprowadzeniu stanu wojennego lub jakby nikt nie pamięta, z wyjątkiem wąskiej w czasie wojny. Ponadto po ogłoszeniu mo- grupy osób bezpośrednio zajmujących się tym bilizacji, wprowadzeniu stanu wojennego lub problemem, lub – w przypadku politycznych w czasie wojny ochrona terenów komórek i wojskowych decydentów – nawet nie ma i jednostek organizacyjnych, obiektów i urzą- świadomości, że taki obowiązek istnieje! dzeń wojskowych może być prowadzona przez specjalistyczne uzbrojone formacje ochron- Ochrona obiektów wojskowych ne przedsiębiorców, zmilitaryzowane na za- (infrastruktury wojskowej) sadach i w trybie określonym w rozporządze- niu Rady Ministrów z dnia 21 maja 2002 r. Obiekt wojskowy to element infrastruktu- w sprawie militaryzacji jednostek organiza- ry obronnej obejmujący wszystkie stacjonar- cyjnych wykonujących zadania na rzecz ne (a w wyjątkowych wypadkach także ru- obronności lub bezpieczeństwa państwa16.

11 A. Dawidczyk: Nowe wyzwania, zagrożenia i szanse dla bezpieczeństwa Polski u progu XXI wieku. Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej, Warszawa 2001, s. 53. 12 I. Walencik: Parlament i rząd tworzą coraz więcej złego prawa. „Rzeczpospolita” z 17 stycznia 2011 r. 13 Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego. Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej, Warszawa 2002, s. 49. 14 K. Kowalczyk: Cenna ochrona. „Polska Zbrojna’ z 16 stycznia 2011 r. 15 Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia. DzU z 1997 r. nr 114, poz. 740. 16 Rozporządzenie ministra obrony narodowej z dnia 25 stycznia 2006 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie ochrony przez specjalistyczne uzbrojone formacje ochronne terenów komórek i jednostek organizacyjnych resortu obrony narodowej. DzU nr 19 z 2006 r., poz. 148.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Technika i logistyka 205

Fot. 1. Siedziba Dowództwa Sił Powietrznych w Warszawie ÓZródło: Ze zbiorów autora

Oddziały Wart Cywilnych są to wewnętrz- dania związane ze szczególną ochroną oraz ne służby ochrony komórek i jednostek orga- właściwość organów w tych sprawach18. Co nizacyjnych Ministerstwa Obrony Narodo- prawda szczególna ochrona obiektów jest wej, powołane do ochrony ich mienia i osób17. przygotowywana przez organy, instytucje, Tworzy je, na wniosek dowódcy jednostki formacje, przedsiębiorców lub jednostki or- wojskowej, właściwy dowódca rodzaju sił ganizacyjne, w których właściwości znajdują zbrojnych lub dowódca Garnizonu Warsza- się obiekty, ale: wa. Warunkiem utworzenia OWC w jednost- 2. Do zadań Ministra Obrony Narodowej ce wojskowej jest wprowadzenie stosownych należy ponadto: zmian do jej etatu oraz przydzielenie środ- 1) precyzowanie, po zasięgnięciu opinii ków na wynagrodzenia dla wartowników. Po ministra właściwego do spraw wewnętrznych, ogłoszeniu mobilizacji, wprowadzeniu stanu ogólnych wymagań przygotowania i prowa- wojennego lub w czasie wojny ochronę od dzenia szczególnej ochrony obiektów katego- OWC przejmują wojskowe pododdziały rii I; ochrony i obrony obiektów. 2) opracowywanie planów szczególnej ochrony obiektów kategorii I, których szcze- Ochrona gólna ochrona jest przygotowywana i będzie obiektów kategorii I prowadzona z udziałem Sił Zbrojnych Rze- czypospolitej Polskiej; Wojsko oprócz ochrony obiektów militar- 3) prowadzenie, na podstawie wykazu, nych jest zobowiązane do ochrony obiektów o którym mowa w § 4 ust. 1, ewidencji obiek- szczególnie ważnych dla bezpieczeństwa tów kategorii I; i obronności państwa. Obowiązek ten wynika 4) określanie, po zasięgnięciu opinii or- z rozporządzenia Rady Ministrów z 24 czerw- ganów, o których mowa w § 4 ust. 2, szczegó- ca 2003 roku, w którym wskazano obiekty łowego sposobu zabezpieczenia potrzeb ochrony, określono ich kategorie, a także za- w zakresie rezerw osobowych, uzbrojenia,

17 Rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 2 czerwca 1999 r. w sprawie wewnętrznych służb ochrony działających na terenach komórek i jednostek organizacyjnych resortu obrony narodowej. DzU nr 58 z 1999 r., poz. 619 ze zm. 18 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 24 czerwca 2003 r. w sprawie obiektów szczególnie ważnych dla bezpieczeństwa i obron- ności państwa oraz ich szczególnej ochrony. DzU nr 116 z 2003 r., poz. 1090.

Kwartalnik Bellona 4/2012 206 Technika i logistyka

Fot. 2. Samoloty na płycie lotniska ÓZródło: http://www.defense.gov/ sprzętu wojskowego, reklamowania od obo- konstruktorskie związane z produkcją na wiązku pełnienia czynnej służby wojskowej potrzeby bezpieczeństwa i obronności pań- oraz świadczeń na rzecz obrony, niezbędnych stwa; do szczególnej ochrony obiektów; — magazyny rezerw państwowych, w tym 5) podejmowanie decyzji w sprawie udzia- bazy i składy paliw płynnych, żywności, le- łu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej ków i artykułów sanitarnych; w szczególnej ochronie obiektów oraz usta- — obiekty jednostek organizacyjnych pod- lanie zakresu i sposobu tego udziału, po za- ległych ministrowi obrony narodowej lub sięgnięciu opinii organów, o których mowa przez niego nadzorowanych; w § 4 ust. 2; — obiekty infrastruktury transportu samo- 6) organizowanie i prowadzenie, wspól- chodowego, kolejowego, lotniczego, mor- nie z ministrem właściwym do spraw we- skiego i wodnego śródlądowego, drogownic- wnętrznych, specjalistycznego szkolenia dla twa, kolejnictwa i łączności oraz ośrodki do- osób organizujących wykonywanie zadań kumentacji geodezyjnej i kartograficznej; w zakresie szczególnej ochrony obiektów ka- — zapory wodne i inne urządzenia hydro- tegorii I (par. 7.2 rozporządzenia). techniczne; Zakres obowiązków jest więc niemały, — obiekty jednostek organizacyjnych a dotyczy także… obiektów wojskowych (par. Agencji Wywiadu; 2.3 rozporządzenia), ponieważ w rozumieniu — obiekty: Narodowego Banku Polskie- rozporządzenia obiektami wymagającymi go oraz Banku Gospodarstwa Krajowego szczególnej ochrony są: i Polskiej Wytwórni Papierów Wartościowych — zakłady produkujące, remontujące i ma- SA oraz Mennicy Państwowej SA; gazynujące uzbrojenie i sprzęt wojskowy oraz — obiekty, w których produkuje się, sto- środki bojowe, a także zakłady, w których są suje lub magazynuje materiały jądrowe oraz prowadzone prace badawczo-rozwojowe lub źródła i odpady promieniotwórcze;

Kwartalnik Bellona 4/2012 Technika i logistyka 207

Fot. 3. Okręt USS „Independence” ÓZródło: http://www.defense.gov/ — obiekty telekomunikacyjne przeznaczo- — obiekty, w których prowadzi się dzia- ne do nadawania programów radia publicz- łalność z wykorzystaniem toksycznych nego i telewizji publicznej; związków chemicznych i ich prekursorów, — obiekty organów i jednostek organiza- a także środków biologicznych, mikrobio- cyjnych podległych ministrowi właściwemu logicznych, mikroorganizmów, toksyn i in- do spraw administracji publicznej lub przez nych substancji wywołujących choroby niego nadzorowanych; u ludzi lub zwierząt; — obiekty organów i jednostek organiza- — elektrownie i inne obiekty elektroener- cyjnych podległych ministrowi właściwemu getyczne; do spraw wewnętrznych lub przez niego nad- — inne obiekty będące we właściwości zorowanych; organów administracji rządowej, organów — obiekty jednostek organizacyjnych jednostek samorządu terytorialnego, forma- Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego; cji, instytucji państwowych oraz przedsiębior- — obiekty policji, Straży Granicznej i Pań- ców i innych jednostek organizacyjnych, któ- stwowej Straży Pożarnej; rych zniszczenie lub uszkodzenie może sta- — obiekty znajdujące się we właściwości nowić zagrożenie dla życia i zdrowia ludzi, ministra sprawiedliwości, Służby Więziennej dziedzictwa narodowego oraz środowiska oraz jednostek organizacyjnych podległych w znacznych rozmiarach albo spowodować lub nadzorowanych przez ministra sprawie- duże straty materialne, a także zakłócić funk- dliwości; cjonowanie państwa. — zakłady mające bezpośredni związek W rozporządzeniu określono również, że z wydobywaniem kopalin podstawowych; przez szczególną ochronę obiektów należy — obiekty, w których produkuje się, stosu- rozumieć jej przygotowanie i prowadzenie. je lub magazynuje materiały stwarzające szcze- 2. Przygotowanie szczególnej ochrony obiek- gólne zagrożenie wybuchowe lub pożarowe; tów obejmuje prace koncepcyjne, planistycz-

Kwartalnik Bellona 4/2012 208 Technika i logistyka ne, organizacyjne, logistyczne, techniczne, Natomiast obiekty kategorii I są szczegól- szkoleniowe i kontrolne mające na celu: nie ochraniane w warunkach zewnętrznego 1) opracowanie, uzgadnianie i aktualizo- zagrożenia bezpieczeństwa państwa oraz wanie planów szczególnej ochrony obiektów; w czasie wojny20 przez jednostki zmilitary- 2) zapewnienie zasobów, w tym ludzkich, zowane specjalnie tworzone w tym celu na finansowych i materiałowych, niezbędnych podstawie odrębnych przepisów (par. 5.5 roz- do prowadzenia szczególnej ochrony obiek- porządzenia). Szczególna ochrona obiektów tów; jest przygotowywana i prowadzona z udzia- 3) utworzenie systemu kierowania szcze- łem Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, gólną ochroną obiektów, zorganizowanie policji, Państwowej Straży Pożarnej oraz for- współdziałania oraz określenie sposobu pro- macji obrony cywilnej, z zastrzeżeniem par. 4 wadzenia szczególnej ochrony obiektów; ust. 3 pkt 8, par. 7 ust. 2 pkt 5 i ust. 3 pkt 4 4) osiągnięcie gotowości do prowadzenia (par. 5.6 rozporządzenia). szczególnej ochrony obiektów. Nie sposób nie zapytać, kto chroni te obiek- 3. Prowadzenie szczególnej ochrony obiekty w czasie pokoju? Jeśli ich wykaz porów- tów obejmuje w szczególności: nać z wykazem obiektów podlegających obo- 1) bezpośrednią ochronę fizyczną obiek- wiązkowej ochronie na mocy ustawy o ochro- tów i ich zabezpieczenie techniczne; nie osób i mienia (art. 5.2)21 oraz uwzględnić 2) inne działania mające na celu ochronę odwołanie się w rozporządzeniu do planów obiektu, które wynikają z jego specyfiki i cha- ochrony (§ 8. W wykonywaniu zadań w za- rakteru zagrożeń dla jego funkcjonowania; kresie przygotowania szczególnej ochrony 3) przedsięwzięcia realizowane w ramach obiektów wykorzystuje się ewidencje i plany systemu alarmowania i powiadamiania oraz ochrony tych obiektów, opracowywane zgod- wymiany informacji o zagrożeniach; nie z przepisami ustawy z dnia 22 sierpnia 4) działania obronne, obejmujące w szcze- 1997 r. o ochronie osób i mienia), to odpo- gólności rozbudowę inżynieryjną terenu na wiedź nasuwa się sama: chronią komercyjne podejściach i wewnątrz bronionego obiektu, firmy ochrony! Tylko w jaki sposób mają one system ognia broni palnej, powszechną obro- urzeczywistniać zapis o działaniach obron- nę przeciwlotniczą oraz ochronę przed skanych, obejmujących w szczególności rozbu- żeniami (par. 5.2 rozporządzenia). dowę inżynieryjną terenu na podejściach i we- wnątrz bronionego obiektu, system ognia bro- Istota problemu ni palnej, powszechną obronęprzeciwlotniczą oraz ochronę przed skażeniami (par. 5.2 roz- Wydawać się może, że kwestia ochrony porządzenia), skoro tego typu działania są została w pełni uregulowana: obiekty wojsko- zarezerwowane dla pododdziałów wojskowe w czasie pokoju są chronione przez SUFO wych? Czy może właśnie do tego ma się spro- i OWC, a po ogłoszeniu mobilizacji, wpro- wadzić udział Sił Zbrojnych Rzeczypospoli- wadzeniu stanu wojennego lub w czasie woj- tej Polskiej w przygotowaniu i prowadzeniu ny SUFO są militaryzowane i nadal wyko- szczególnej ochrony? nują zadania ochrony19, można też zmilitary- Pomijam pytanie o cel utworzenia nowej zować inne specjalistyczne uzbrojone kategorii obiektów przez ustawodawcę, on formacje ochronne przedsiębiorców. Od sam zdaje się potwierdzać ów tok rozumo- OWC ochronę przejmują wojskowe podod- wania: Bezpośrednią ochronę fizyczną obiek- działy ochrony i obrony obiektów. tów kategorii I organizuje się w oparciu o:

19 Rozporządzenie ministra obrony narodowej z dnia 25 stycznia 2006 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie ochrony…, op.cit., par. 4. 20 Wytyczne ministra obrony narodowej z 20 grudnia 2004 r. w sprawie ogólnych wymagań przygotowania i prowadzenia szczegól- nej ochrony obiektów kategorii I. Wyd. drugie. Szt. OT Wewn. 1/2005, s. 7. 21 Ustawa o ochronie osób i mienia…, op.cit.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Technika i logistyka 209

1) wewnętrzne służby ochronne, którym obrony narodowej z 20 grudnia 2004 roku na okres zagrożenia zewnętrznego bezpie- pracownikom ochrony oddziałów wart cywil- czeństwa państwa i w czasie wojny nadaje nych nadaje się pracownicze przydziały mo- się przydziały organizacyjno-mobilizacyjne bilizacyjne. Pytanie: Po co? Już pomijam lub pracownicze przydziały mobilizacyjne kwestię niedopuszczalności zmiany zapisów (dotyczy to pracowników ochrony oddziałów rozporządzenia, a także strategii obronności wart cywilnych); Rzeczypospolitej Polskiej23 na mocy wytycz- 2) specjalistyczne uzbrojone formacje nych, ale nie mogę nie zapytać o to, kto ochronne przedsiębiorców, ochraniające w końcu ma chronić te obiekty? Ustawodaw- obiekty kategorii I, które w warunkach za- ca wskazuje: nowo formowane pododdziały grożenia zewnętrznego bezpieczeństwa pań- ochrony i obrony obiektów Sił Zbrojnych RP, stwa i w czasie wojny militaryzuje się; siły Policji, Państwowej Straży Pożarnej lub 3) nowo formowane pododdziały ochro- formacji obrony cywilnej Ale kto ma formo- ny i obrony obiektów Sił Zbrojnych RP, siły wać te pododdziały? Jakimi siłami dysponu- Policji, Państwowej Straży Pożarnej lub for- je policja, która również jest zobowiązana do macji obrony cywilnej22. ochrony obiektów kategorii II. Strażacy na Nie wdając się w rozważania nad tym, czy warcie? Wolne żarty. Formacje obrony cywil- jednostkami zmilitaryzowanymi, o których nej? A mamy takie? mowa w rozporządzeniu, są w warunkach Rodzi się wiele wątpliwości, ale konkluzja zagrożenia zewnętrznego bezpieczeństwa jest jedna: w większości przypadków obiek- państwa i w czasie wojny specjalistyczne ty wojskowe będą chroniły SUFO i OWC, uzbrojone formacje ochronne przedsiębior- i to zarówno w czasie pokoju, jak i wojny. ców ochraniające obiekty kategorii I, należy Zasadne jest zatem pytanie: Jak one chronią zapytać, czy owe komercyjne podmioty powierzone im obiekty? Fatalnie, jeśli wie- ochrony mają wiedzę na ten temat. rzyć autorce artykułu zamieszczonego Raczej nie mają, a pytań rodzi się więcej. w „Rzeczpospolitej”: Elitarna jednostka spe- SUFO to wewnętrzne służby ochrony oraz cjalna GROM. Na teren jej siedziby wchodzi przedsiębiorcy, którzy uzyskali koncesje na przez ogrodzenie kilku mężczyzn (jak się po- prowadzenie działalności gospodarczej tem okazuje, żołnierz z Departamentu Kon- w zakresie usług ochrony osób i mienia. troli MON). Nikt ich nie zatrzymuje. Obec- W jaki sposób będzie przeprowadzana mo- ność intruzów wykrywa dopiero elektronicz- bilizacja firmy ochrony, która chroni obiekt ny system monitoringu […]. Podobne scenki wojskowy oraz obiekty zakwalifikowane do rozegrały się w Oddziale Specjalnym Żandar- obiektów kategorii I? Wielu pracowników merii Wojskowej w Mińsku Mazowieckim ochrony dorabia w innych firmach. Do której i kilku innych jednostkach wojskowych w kra- otrzymają przydziały? ju”24. Skąd o tym wiedzą dziennikarze? Au- W myśl rozporządzenia ministra obrony torka nie ukrywa, że z tajnego raportu z kon- narodowej z 2 czerwca 1999 roku po ogło- troli, który częściowo poznała „Rz”! Zapew- szeniu mobilizacji, wprowadzeniu stanu wo- ne niektórzy zaczną powątpiewać: Cóż to za jennego lub w czasie wojny ochronę obiek- wojsko, jeśli nie potrafi skutecznie się chro- tów wojskowych przejmują od OWC wojsko- nić ani utrzymać w tajemnicy raportu?! we pododdziały ochrony i obrony obiektów. Wątpliwości wydają się uzasadnione, tym Natomiast zgodnie z wytycznymi ministra bardziej że wcale nie jest to nierealny scena-

22 Wytyczne ministra obrony narodowej z 20 grudnia 2004 r. w sprawie ogólnych wymagań…, op.cit., s. 7. 23 Strategia obronności Rzeczypospolitej Polskiej. Strategia sektorowa do strategii bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej. Ministerstwo Obrony Narodowej, Warszawa 2009, art. 133: Ochrona obiektów szczególnie ważnych dla bezpieczeństwa i obronności państwa prowadzona jest przez jednostki zmilitaryzowane przeznaczone do realizacji zadań ochronnych samodzielnie bądź z udziałem Sił Zbrojnych RP, Policji, Państwowej Straży Pożarnej i formacji obrony cywilnej. 24 E. Żemła: Wojsko fatalnie chronione. „Rzeczpospolita” z 25 marca 2011 r.

Kwartalnik Bellona 4/2012 210 Technika i logistyka riusz – zamiast żołnierzy z Departamentu Kon- około 4 tys. obiektów klasyfikowanych troli mogą pojawić się terroryści. Polska uczest- w ustawie o ochronie osób i mienia jako niczy w światowej wojnie z terroryzmem, jest obiekty wymagające szczególnej ochrony, zaangażowana w wojnę w Afganistanie (wcze- w tym wspomniane obiekty szczególnie waż- śniej w Iraku), a w licznych wypowiedziach ne dla bezpieczeństwa i obronności państwa. przywódców różnego rodzaju odłamów komó- Mimo to jest traktowana z przymrużeniem rek terrorystycznych jest wymieniana jako oka, a nawet lekceważona przez formacje potencjalny cel ataku. Członek Al-Kaidy Abu mundurowe (chociaż w jej szeregach pracuje al-Libi, przetrzymywany w Guantanamo, spo- wielu byłych mundurowych, którzy de facto tkał się w grudniu 2004 r. w Pakistanie z Kha- branżę tę tworzyli). lidem Habibim, z którym omawiał ewentual- O niedocenianiu roli firm ochrony w syste- ne przyszłe operacje przeciw interesom USA mie bezpieczeństwa państwa można mówić w Polsce – podał „Pakistan Today”, powołu- już od czasów tworzenia ustawy o ochronie jąc się na WikiLeaks. Zdaniem ekspertów od osób i mienia (na przełomie transformacji bezpieczeństwa nie powinniśmy być zaskocze- ustrojowej), kiedy to dominował pogląd, że ni25. Takich wypowiedzi nie należy lekcewa- ochrona komercyjna zajmie się przed wszyst- żyć. Po 11 września 2001 roku terroryści udo- kim ochroną prywaciarzy przed zagrożenia- wodnili, że mogą uderzyć w dowolnym miej- mi pospolitymi: kradzieżami, włamaniami, scu świata i że każdy kraj może być zagrożony. porządkiem w granicach chronionych obiek- Ofiarami ich ataków mogą więc być zarówno tów, a niejako przy okazji – upraszczając – wielkie mocarstwa, jak i niewielkie i neutral- obejmie ochroną obiekty podlegające obo- ne państwa26. wiązkowej ochronie. Potraktowano to jako Oprócz ataków terrorystów zagranicznych formalność: któżby bowiem i po co włamy- nie można wykluczyć działań terrorystycz- wał się do urzędów państwowych, niszczył nych rodzimych przestępców pragnących drogi, mosty czy sieci energetyczne. Banki pozyskać na przykład broń chemiczną czy i tak są chronione – reszta niech się sama grup przestępczych chcących się zaopatrzyć o siebie martwi. Natomiast poważniejszymi w broń bądź materiały wybuchowe z wojsko- zagrożeniami zajmie się policja i inne służby wych magazynów. Są to najbardziej realne specjalne, wojsko samo się obroni, rząd zagrożenia czasu pokoju, natomiast na wy- i ważniejsze urzędy ochroni Biuro Ochrony padek działań wojennych obiekty te pierw- Rządu, a zakłady pracy – obrona cywilna. sze będą atakowane przez środki napadu po- Inaczej też postrzegano zagrożenia obiek- wietrznego czy grupy dywersyjno-rozpo- tów podlegających obowiązkowej ochronie: znawcze. Warto zatem zapytać o poziom Jeszcze kilka lat temu ambasady, budynki rzą- ochrony tych obiektów: Czy jest on odpowied- dowe i ministerstwa były uważane za miej- ni do skali zagrożeń? sca względnie bezpieczne, a ich ochrona spro- By odpowiedzieć na to pytanie, należy so- wadzała się jedynie do zabezpieczenia przed bie uświadomić, w jakich warunkach działają natarciem hałaśliwych demonstrantów. Rów- komercyjne firmy ochrony, w tym SUFO. Są nież w przypadku obiektów takich jak bazy one sytuowane jakby na obrzeżach bezpie- wojskowe, porty lotnicze, rafinerie podstawę czeństwa, choć komercyjna branża ochrony systemu ochrony obwodowej stanowiły wy- jest oceniana na około 200 tys. osób (bez mała sokie ogrodzenia i zasieki z drutu kolczaste- tyle, ile wynosi łączna liczba żołnierzy i poli- go, a dostępu do chronionej strefy bronił cjantów!) i chroni, jak wynika z szacunków, uzbrojony strażnik27. Obecne zagrożenia

25 http://konflikty.wp.pl/kat,1020699,title,Zamach-Al-Kaidy-w-Polsce-Zadne-zaskoczenie,wid,13425377,wiadomosc.html [dostęp: 28.10.2012]. 26 I. Jankowska: Współczesny terroryzm – największe zagrożenie bezpieczeństwa człowieka. W: Zarządzanie bezpieczeństwem w Unii Europejskiej wobec globalnych zagrożeń, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej, Józefów 2008, s. 90. 27 B. Kędzia: Zabezpieczenia w dobie terroryzmu. „Zabezpieczenia” 2007 nr 3.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Technika i logistyka 211 zmieniły się zarówno pod względem charak- wie obserwacji 112 egzaminowanych osób, teru, jak i swej istoty, niestety nie zmienił się ale z tego co widziałam jest raczej źle. Go- sposób przygotowywania pracowników ko- rzej, bo część tych osób (a znam je osobiście mercyjnych firm ochrony do przeciwdziała- z kursów, na których prowadziłam zajęcia) nia tym zagrożeniom. Uwaga firm ochrony jest w trakcie, albo ukończyła różne szkoły była i jest skupiona na obiektach podlegają- na poziomie licencjatu. […] W sumie, cych obowiązkowej ochronie, ponieważ w dniach 22–24 września 2009 r. w komen- ochrona takich obiektów oznacza pewne pie- dzie stołecznej policji do egzaminu przystą- niądze. Walka o kontrakty jest więc zażarta: piło 112 osób, z których egzamin zaliczyło Firmy wycinają się w pień podczas przetar- 25, co stanowi 22%30. gów na ochronę urzędów państwowych (za- Do rzadkości należą także firmy, w których pewniają one trzecią część dochodów bran- systematycznie szkoli się pracowników i in- ży ochroniarskiej). – Ostatnio systematycz- westuje w nich. A jeśli już się inwestuje, to nie wygrywają oferty dumpingowe, po 7–8 zł raczej w kadrę kierowniczą. Trudno się dzi- razem z dodatkami za godzinę pracy ochro- wić przedsiębiorcom, bo szkolenie kosztuje niarza [a powinno być 17,50 zł netto – przyp. (a nie jest obowiązkowe). Trudno się dziwić R.R.] – denerwuje się Wagner28. Denerwo- również klientowi firmy ochrony (w tym przy- wać się powinien nie tylko Sławomir Wagner, padku dowódcy jednostki wojskowej), że prezes Polskiej Izby Ochrony Osób i Mienia. chciałby być chroniony przez profesjonali- Niespokojne powinny być przede wszystkim stów, ale musi dziwić, że oczekuje tego, pła- osoby odpowiedzialne za ochronę tych obiek- cąc za ochronę marne grosze. W efekcie na tów, ponieważ muszą sobie zdawać sprawę, około 200 tys. pracowników ochrony [n]aj- że za takie pieniądze nie można zapewnić wyżej 20% pracowników agencji ochrony ma skutecznej ochrony. Co mają jednak robić, naprawdę porządne kwalifikacje – mówi Ja- gdy w przetargach decydującym czynnikiem nusz Raczyński, przedstawiciel organizacji najczęściej jest cena? Bezlitosna walka International Bodyguard Association w Pol- o klienta doprowadziła więc do osobliwej sy- sce31. tuacji: firmy ochrony udają, że chronią, a fir- A w jakim stopniu jest skuteczna ochrona my chronione – że płacą za tę ochronę. zapewniana przez OWC? Z informacji uzy- Pytanie o skuteczność ochrony jest więc skanych przez „Rzeczpospolitą” wynika, że bezprzedmiotowe, zwłaszcza że szkolenie tam, gdzie wojsko chronią pracownicy cywil- pracowników ochrony kończy się na uzyska- ni, kontrola wypadła znacznie lepiej, niż tam, niu licencji, choć i jej uzyskanie było i nadal gdzie zatrudnione były firmy32. Kontrola mo- pozostaje kłopotliwe: Najwięcej problemów gła wypaść lepiej chociażby dlatego, że sprawiają zagadnienia praktyczne. Wydaje w OWC najczęściej są zatrudniani byli żoł- się, że firmy prowadzące kursy zbyt małą nierze zawodowi, z natury rzeczy lepiej przy- wagę przywiązują do samoobrony, technik gotowani (psychicznie i merytorycznie) do interwencji i strzelań. Bo jeśli egzamin teo- tego typu działań. Nie oznacza to, że OWC retyczny zdaje 90%, a z tej liczby tylko 50% i SUFO są zdolne przeciwdziałać współcze- praktyczny, to o czymś to świadczy29. Nie le- snym zagrożeniom! Chociażby z tego wzglę- piej było 10 lat później: Nie mam prawa ani du, że formacje te generalnie mają za zada- tytułu wyciągać wniosków o poziomie całej nie zapewnienie ochrony terenów komórek populacji pracowników ochrony na podsta- i jednostek organizacyjnych, obiektów i urzą-

28 R. Omachel, W. Surmacz: Zarobić na strachu. „Newsweek” z 9 sierpnia 2009 r. 29 R. Radziejewski: Pierwszy w „Stołecznej”. „BOS. Bezpieczeństwo. Ochrona. Systemy” 1999 nr 4. 30 D. Godlewska, A. Korus: Egzamin dla osób ubiegających się o licencję pracownika ochrony fizycznej okiem Polskiego Związku Pracodawców OCHRONA. „Ochrona Mienia i Informacji” 2009 nr 6. 31 R. Omachel, W. Surmacz: Zarobić na strachu, op.cit. 32 E. Żemła: Wojsko fatalnie chronione, op.cit.

Kwartalnik Bellona 4/2012 212 Technika i logistyka dzeń wojskowych oraz strzeżenie przed kra- obiektów mających szczególne znaczenie dla dzieżą, zniszczeniem lub uszkodzeniem powie- bezpieczeństwa państwa, dla obronności rzonego mienia wojskowego, a także kontro- i bezpieczeństwa państwa, dla sprawnego funk- lowanie uprawnienia do wstępu, wjazdu cjonowania aparatu państwowego i samorzą- i przebywania na terenach komórek organi- dowego, gospodarki i życia społecznego zda- zacyjnych (OWC) oraz zapobieganie prze- je się umykać uwadze politycznych i wojsko- stępstwom i wykroczeniom przeciwko mieniu, wych decydentów. Wojsko i jego obiekty nie a także przeciwdziałanie powstawaniu szko- stanowią zamkniętej enklawy mogącej funk- dy wynikającej z tych zdarzeń oraz niedopusz- cjonować bez sprawnej administracji i gospo- czanie do wstępu osób nieuprawnionych darki. Na wojnę idzie cały kraj, a nie tylko (SUFO). wojska operacyjne. Wymaga to kompleksowe- Ani cel działania, ani przygotowanie pracow- go spojrzenia na ochronę wspomnianych ników (a właściwie jego brak), ani wyposaże- obiektów, począwszy od rewizji aktów usta- nie w broń palną nie predestynują ich do sku- wodawczych w celu ich dostosowania do tecznego przeciwstawienia się zdeterminowa- współczesnych realiów. Biorąc pod uwagę nym terrorystom czy doskonale wyposażonym gwałtowność obecnych konfliktów zbrojnych i wyszkolonym żołnierzom grup dywersyjno- i możliwość rażenia celów praktycznie na ca- -rozpoznawczych. Jeśli więc ani SUFO, ani łym terytorium przeciwnika, ochrona obiek- OWC nie spełniają wymogów skutecznej tów wojskowych (w rozumieniu zabezpieczeń ochrony, to może należałoby powrócić do sy- technicznych i ochrony fizycznej) powinna być tuacji, gdy wojsko samo chroniło siebie, gdy taka sama zarówno w czasie pokoju, jak i dzia- wartownikami byli żołnierze? Otóż nie. Cho- łań wojennych. Taka sama w sensie jej skutecz- ciażby dlatego, że koszty utrzymania ochrony ności i gotowości do natychmiastowego odpar- cywilnej są mniejsze niż koszty warty pełnio- cia każdego ataku, ponieważ czas od pozyska- nej przez żołnierzy. Z symulacji wynika, że nia informacji o możliwości zaatakowania warty wyłącznie wojskowe na wszystkich chro- konkretnego obiektu do momentu ataku może nionych obiektach wojskowych kosztowałyby być minimalny lub zerowy. W tym kontekście państwo około 650 milionów złotych rocznie, wszelkie działania oparte na mobilizacji nie mają te z wykorzystaniem OWC i SUFO zaś – nieco uzasadnienia. Mają natomiast w systemie ochro- ponad 470 milionów. Dodatkowo, w tym dru- ny obiektów wojskowych, i to w negatywnym gim wariancie mielibyśmy do czynienia z roz- znaczeniu. Decydenci wojskowi jakby nie za- wiązaniem dla wojska idealnym, bo wtedy teo- uważyli, że obecne konflikty zbrojne różnią się retycznie wszyscy żołnierze byliby zwolnieni charakterem od tych sprzed lat, a zagrożenia bez- z warty i mogliby się poświecić szkoleniu oraz pieczeństwa państwa są związane głównie innym służbowym zadaniom”33. I ten drugi z zagrożeniami asymetrycznymi. wariant (żołnierze tylko się szkolą) jest zasad- W resorcie obrony narodowej trwają prace niczym powodem do poszukiwania innych roz- nad ochroną obiektów wojskowych, dotyczą wiązań. one jednak głównie czasu pokoju. Najwyż- Konkluzje sza pora spojrzeć kompleksowo na proble- matykę ochrony obiektów infrastruktury woj- Znaczenie sprawnego funkcjonowania skowej oraz wymagających szczególnej obiektów infrastruktury wojskowej, a także ochrony.

33 K. Kowalczyk: Cenna ochrona, op.cit.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Czytelnicy piszą 213 Japoński ślad na Malcie

onument wznoszący się terytorium Chin) oraz części kona głównym maltań- lonii na Pacyfiku. Ostatecznie, Mskim cmentarzu poświę- w porozumieniu z aliantami, Ja- cony poległym marynarzom Ja- ponia zajęła Qingdao (z półwy- pońskiej Cesarskiej Marynarki spem Szantung), Wyspy Marshal- Wojennej zdaje się potwierdzać la, północne Mariany oraz Karo- prawdziwość stwierdzenia, które liny (z Palau). – sparafrazowane – brzmi: Nie ma Ponadto Japończycy przyłączyli wiecznych przyjaciół i wiecznych się do działań eskortowych na kmdr por. rez. dr hab. wrogów, są tylko niezmienne in- Pacyfiku i Oceanie Indyjskim, by KRZYSZTOF 1 KUBIAK teresy państwa . Oto w czasie tzw. wspomóc wysiłki Brytyjczyków, Wielkiej Wojny Japończycy, któ- Australijczyków i Francuzów Profesor Dolnośląskiej rzy za dwie dekady mieli zadać ukierunkowane na ochronę komu- Szkoły Wyższej we Wrocławiu, imperium brytyjskiemu chyba naj- nikacji morskiej oraz zlikwidowa- absolwent Akademii bardziej kompromitujące ciosy nie sił niemieckich. Japońskie od- Marynarki Wojennej w jego historii, byli wiernym so- działy desantowe z krążowników w Gdyni i Uniwersytetu jusznikiem Albionu. „Tsushima” i „Otowa” odegrały Gdańskiego, przez Sojusz brytyjsko-japoński u- też – w lutym 1915 roku – główną wiele lat związany kształtował się na przełomie XIX rolę w stłumieniu buntu muzuł- z wyższym szkolnictwem i XX wieku, a formę zinstytucjo- mańskich żołnierzy brytyjskich sił wojskowym. nalizowaną przybrał w 1902 roku. kolonialnych, które stacjonowały Wówczas w interesie obu państw w Singapurze. leżało powstrzymanie ekspansjo- Na początku 1917 roku Japonia nistycznych dążeń Rosji, do cze- przystała na wielokrotnie pona- go ostatecznie doszło w następ- wiane prośby Brytyjczyków i skie- stwie klęski tego państwa w woj- rowała zespół okrętów na Morze nie z Japonią w latach 1904–1905. Śródziemne. 11 kwietnia na Mal- Po wybuchu pierwszej wojny tę przybyły, dowodzone przez światowej japoński gabinet kontradmirała Sato Kozo, lekki 15 sierpnia 1914 roku przekazał krążownik „Akashi” oraz nisz- Niemcom ultimatum, w którym czyciele „Ume”, „Kusunoki”, „Ka- żądał wycofania kajzerowskich ede”, „Katsura”, „Kashiwa”, „Mat- okrętów z wód azjatyckich, prze- su”, „Sugi” i „Sakaki”, tworzące kazania Japonii półwyspu Szan- 1 Specjalną Grupę Operacyjną. tung z miastem Qingdao (od 1898 Już w trakcie przejścia z Port roku była to niemiecka enklawa na Saidu do La Valetty Japończycy

1 Myśl ta, w formie: Wielka Brytania nie ma przyjaciół ani wrogów, ma interesy, jest przypisywana Winstonowi Churchillowi. W istocie jej autorem jest Henry John Temple (1784–1865), trzeci wice- hrabia Palmerston, wybitny brytyjski polityk wielokrotnie pełniący funkcję ministra, dwukrotny premier Rządu Jej Królewskiej Mości. Jeszcze w 1848 roku stwierdził on: Zatem, twierdzę, że to krót- kowzroczne przypuszczać, że ten, czy inny kraj winien być uważany za wiecznego sojusznika lub wroga Anglii. Nie mamy wiecznych przyjaciół i nie mamy wiecznych wrogów. To nasze interesy są wieczne i niezmienne, i o te interesy musimy dbać. Za: Amerykańska gra na trzech fortepianach. Salon 24. Niezależne forum publicystów, 2.12.2010. http://afortiori.salon24.pl/255932,amerykan- ska-gra-na-trzech-fortepianach [dostęp: 16.10 2012].

Kwartalnik Bellona 4/2012 214 Czytelnicy piszą

Fot. 1. Monument poświęcony poległym marynarzom Japońskiej Cesarskiej Marynarki Wojennej ÓZródło: Ze zbiorów autora eskortowali brytyjski transportowiec wojsko- nościowych, czyli 7 proc. całości strat wo- wy „Saxon”. jennych na tym akwenie. Rozważano nawet Japończycy przybyli na Maltę, gdy sytu- zarzucenie żeglugi na Morzu Śródziemnym acja na morzach była dla aliantów trudna. i skierowanie całości strumienia transporto- Z całości tonażu utraconego w czasie wojny wego na szlak wokół Przylądka Dobrej Na- (około 12 mln jednostek pojemnościowych2, dziei (po wcześniejszym ewakuowaniu włas- z tego około 3,1 mln jednostek na Morzu Śró- nych sił z rejonu Salonik). dziemnym) około 48 proc. (5,753 mln jedno- Japońskie wsparcie miało więc duże zna- stek pojemnościowych, czyli 2566 statków) czenie, tym większe że okręty japońskiej zostało zatopione między lutym a grudniem marynarki eskortowały transportowce woj- 1917 roku, gdy państwa centralne rozpoczę- skowe, które przerzucały nowe oddziały ły nieograniczoną wojnę podwodną. Tylko z Indii i dominiów na wykrwawiony front za- w kwietniu 1917 roku alianci stracili na Mo- chodni, gdzie trwała ofensywa w rejonie Ar- rzu Śródziemnym 218 tys. jednostek pojem- ras, Chemin des Dames i Champagne. W trak-

2 Jednostka pojemnościowa (dawniej stosowano nazwę „tona rejestrowa”) wynosi 2,83 m3.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Czytelnicy piszą 215 cie działań niszczyciele „Sakaki” i „Matsu” Krążownik „Akashi” został zastąpiony uczestniczyły 4 maja 1917 roku w ratowaniu w czerwcu 1917 roku przez krążownik „Izu- rozbitków z transportowca „Transylvania”, mo”, który przyprowadził niszczyciele „Ka- który został zatopiony w Zatoce Genueńskiej shi”, „Hinoki”, „Momo” i „Yanagi”. Ze przez niemiecki okręt podwodny względu na braki kadrowe Royal Navy japoń- U-63. Wówczas zginęło 412 członków zało- ski personel obsadził też dwie kanonierki gi i przewożonych żołnierzy, ale pozostałych („Tokyo” i „Saikyo”), a następnie dwa nisz- z ponad 3 tys. znajdujących się na pokładzie czyciele „Kanran” (dawny „Nemesis”) i „Sen- szczęśliwie podjęto z tonącego statku oraz dan” (dawny „Mistrel”). z wody. Brytyjczycy ocenili, że Japończycy byli skuteczniejsi w działaniu niż Francuzi i Wło- si. Okręty japońskiej floty dłużej przebywały na morzu niż jednostki sojusznicze. Miało to znaczenie podczas ofensywy Ludendorffa na froncie zachodnim wiosną 1918 roku. Wów- czas japoński zespół zapewnił eskortę kon- wojom, które przewoziły około 100 tys. brytyjskich żołnierzy bezpośrednio z Egiptu do Marsylii. Późnym latem Japończycy ochra- niali komunikację między Egiptem a Saloni- kami, w których alianci przygotowywali się do rozpoczęcia ofensywy jesiennej. Do za- kończenia działań japońska marynarka za- pewniła eskortę 788 statkom, pokonała 240 tys. mil morskich i 34 razy nawiązała kontakt z niemieckimi oraz austro-węgierskimi okrę- tami podwodnymi. Japończycy pozostali na wodach europejskich do maja 1919 roku. W tym czasie krą- żownik „Izumo” oraz niszczyciele „Hinoki” i „Yanagi” pożeglowały do Scapa Flow, na którym obsadzono siedem byłych niemiec-

Fot. 2. Inskrypcje na monumencie: w języku japoń- skim (obok); w języku angielskim (poniżej) ÓZródło: Ze zbiorów autora

Kwartalnik Bellona 4/2012 216 Czytelnicy piszą kich okrętów podwodnych, pochodzących i polegli w czasie wykonywania zadań na z podziału kajzerowskiej floty (by zabezpie- Morzu Śródziemnym. Największą jednora- czać ich przejście na Daleki Wschód, z Japo- zową stratę w ludziach japoński zespół ponii przybył tender „Kwanto”)3. Ostatnie ce- niósł 11 czerwca 1917 roku, kiedy to nisz- sarskie okręty wróciły do ojczyzny 2 lipca czyciel „Sakaki” został storpedowany u wy- 1919 roku. Inne grupy nadzorowały okręty brzeży Krety przez austro-węgierski okręt państw centralnych, które po kapitulacji zgro- podwodny U-27. Zginęło 68 oficerów i ma- madzono w Brindisi. rynarzy (z załogi liczącej według etatu Monument wzniesiony na maltańskim 94 osoby), ale jednostka utrzymała się na po- cmentarzu upamiętnia marynarzy Japońskiej wierzchni i ostatecznie okręt został odholo- Cesarskiej Marynarki Wojennej, którzy zmarli wany na Maltę i wyremontowany.

3 Oprócz okrętów podwodnych z podziału flot państw centralnych Japonia otrzymała: stary turecki pancernik „Torgud Reis” (były niemiecki „Weissenburg” nie został przejęty i dokonał żywota w Turcji jako hulk, ze służby wycofano go w 1933 r., a złomowano w latach 1950–1956 ), niemieckie okręty liniowe „Nassau” i „Oldenburg”, lekki krążownik „Augsburg” oraz pięć niszczycieli (sprzedano je na złom w 1921 r. i rozebrano w Holandii lub w Wielkiej Brytanii).

Kwartalnik Bellona 4/2012 Czytelnicy piszą 217 XI Ogólnopolskie Forum Historyków Wojskowości nt. Mity i legendy w polskiej historii wojskowości

spomniane w tytule Fo- w tym 111 zgłosiło referaty. Osta- rum Historyków Woj- tecznie pojawiło się 100 referen- Wskowości odbyło się tów, nie licząc zaproszonych go- 29–30 czerwca 2012 roku w In- ści oraz słuchaczy. stytucie Historii Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kiel- cach. Zostało zorganizowane przez Instytut Historii UJK, Ko- misję Historii Wojskowej Komi- mgr JAKUB ŻAK tetu Nauk Historycznych PAN oraz Stowarzyszenie Historyków Doktorant w Zakładzie Historii po 1945 roku Wojskowości. Było to kolejne Uniwersytetu Jana z cyklicznych spotkań history- Kochanowskiego ków, wpisujące się w ideę takich w Kielcach. Interesuje spotkań zaproponowaną przez się historią Polskich prof. dr hab. Benona Miśkiewicza, Sił Zbrojnych znamienitego znawcę problematy- Fot. 1. Logo XI Ogólnopolskiego Forum na Zachodzie. Historyków Wojskowości ki historycznej. W tegorocznym ÓZródło: Ze zbiorów autora Forum uczestniczyli badacze, wy- bitni specjaliści z niemal wszyst- Na miejsce obrad nieprzypadko- kich ośrodków akademickich wo wybrano Uniwersytet Jana Ko- w kraju oraz z wielu innych insty- chanowskiego w Kielcach. Jest to tucji naukowo-badawczych. Te- najmłodszy uniwersytet w kraju, matyka obrad – dotycząca umiej- a ziemia świętokrzyska zawsze zaj- scowienia mitów i legend w pol- mowała poczesne miejsce w dzie- skiej historii wojskowości oraz jach orężnych. Mieszkańcy Kielc określenia, w jakiej mierze ich osa- brali czynny udział w zrywach na- dzenie w faktografii może wpływać rodowowyzwoleńczych, zwłaszcza na osąd procesu dziejowego – oka- w powstaniu styczniowym. W Kiel- zała się nader trafna. Obecność za- cach brygadier Józef Piłsudski deklarowało aż 130 uczestników, w początkowym okresie pierwszej

Kwartalnik Bellona 4/2012 218 Czytelnicy piszą wojny światowej zaprzysięgał swoje oddzia- ły. W latach 30. XX wieku region świętokrzy- ski był ważną częścią Centralnego Okręgu Przemysłowego, a w czasie drugiej wojny światowej stanowił rejon silnego oporu wobec okupanta, na tym terenie działały bowiem liczne ugrupowania partyzanckie. Obrady Forum uroczyście zainaugurowała rektor UJK prof. dr hab. Regina Renz. Towa- rzyszył jej rektor elekt prof. dr hab. Jacek Semaniak. Przed rozpoczęciem oficjalnej części plenarnej prof. dr hab. Piotr Matusak, prezes Stowarzyszenia Historyków Wojsko- wości, oraz prof. dr. hab. Lech Wyszczelski wręczyli specjalne wyróżnienia historykom wojskowości. Odznaczeni zostali: prof. dr hab. Czesław Grzelak (filia UJK w Piotrkowie Trybunalskim), dr Jeremiasz Ślipiec (AON), dr Adam Ostanek (UPH) oraz mgr Radosław Gil (UJK). Fot. 3. Wyróżnienie z rąk przewodniczącego Stowa- W czasie obrad plenarnych wygłoszono rzyszenia Historyków Wojskowości otrzymuje trzy referaty: prof. dr hab. Karol Olejnik prof. dr hab. Czesław Grzelak (UAM) zaprezentował główne aspekty wy- ÓZródło: Ze zbiorów autora

Fot. 2. Powitanie gości przez rektor UJK Fot. 4. Referat wygłasza prof. dr hab. Wiesław prof. dr hab. Reginę Renz Caban ÓZródło: Ze zbiorów autora ÓZródło: Ze zbiorów autora

Kwartalnik Bellona 4/2012 Czytelnicy piszą 219 stępowania mitów i legend w narracji histo- Referenci poruszali zagadnienia związane rycznej, prof. dr hab. Czesław Grzelak roz- między innymi z obecnością Polaków w ar- ważał, czy mity i legendy w historii stanowią mii napoleońskiej, powstaniami narodowymi, w rzeczywistości pułapki czy też są tylko śla- udziałem „polskich” oddziałów w amerykań- dami przeszłości, a prof. dr hab. Wiesław skiej wojnie domowej 1861–1865, problema- Caban (UJK) omówił problem mitów w hi- tyką służby Polaków w armii carskiej oraz storiografii na przykładzie mitów narosłych z historią legionową. Duże zainteresowanie wokół służby Polaków w armii carskiej wzbudził referat prof. dr. hab. Norberta Ka- w XIX wieku. sparka (UWM), który podważył przytaczane Dalsze obrady była prowadzone w nastę- w literaturze przedmiotu opinie o wybitnych pujących sześciu sekcjach tematycznych: umiejętnościach taktycznych gen. Ignacego — Sekcja I: Od starożytności do rozbio- Prądzyńskiego i nieudolnym dowodzeniu gen. rów; Jana Skrzyneckiego. — Sekcja II: XIX wiek i pierwsza wojna Sekcji III, która zgromadziła 17 uczestni- światowa; ków, przewodniczyli profesorowie Lech Wy- — Sekcja III: II Rzeczpospolita; szczelski (UPH), Piotr Matusak (UPH) oraz — Sekcja IV: Przygotowania do wojny Waldemar Rezmer (UMK). Uczestnicy sek- i kampania 1939 roku; cji omówili problemy dotyczące mitów naro- — Sekcja V: Polacy na frontach drugiej słych wokół wojen o granice odrodzonej Pol- wojny światowej; ski, a także udziału wojskowych w polskich — Sekcja VI: Wojsko Polskie w okresie elitach rządzących okresu międzywojennego. PRL i III RP. Interesujące były wystąpienia prof. dr. hab. Sekcja I, której przewodniczyli kolejno Lecha Wyszczelskiego na temat legend zwią- profesorowie: Karol Olejnik (UAM), Miro- zanych z Bitwą Warszawską oraz dr. hab. prof. sław Nagielski (UW) i Tadeusz Srogosz URz Andrzeja Olejki o narodzinach polskie- (AJD), z racji najszerszej chronologicznie go lotnictwa wojskowego. Referenci podjęli rozpiętości zgromadziła najwięcej uczestni- również problem przekłamań dotyczących ków. Wystąpienia w większości dotyczyły polskiego planowania wojennego, a także nowożytnej historii militarnej, przede wszyst- działalności takich instytucji, jak Generalny kim szesnasto- i siedemnastowiecznej, ale Inspektorat Sił Zbrojnych oraz Sztab Gene- referaty wygłosili również badacze okresu ralny Wojska Polskiego. starożytnego, średniowiecza i XVIII wieku. W sekcji IV udział wzięło 17 uczestników. Absorbujące były zwłaszcza wystąpienia do- Pierwszego dnia obradom przewodniczył tyczące postaci hetmana Mikołaja Potockie- prof. dr hab. Antoni F. Komorowski (AMW), go oraz mitu „pijanego wodza”, a także le- a nad sprawnym przebiegiem obrad drugie- gend doby powstania Bohdana Chmielnickie- go dnia czuwali prof. dr hab. Henryk Stań- go. Oprócz historyków wojskowości czyk (WSM) oraz dr hab. prof. UMCS Ro- w obradach uczestniczyli językoznawcy, mię- bert Litwiński. Problematykę wybranych dzy innymi dr hab. prof. UJK Jerzy Winiar- aspektów polskich przygotowań do działań ski, który zajmuje się badaniem mitu sarmac- wojennych przedstawiło sześciu referentów. kiego w dziele Wacława Potockiego Wojna Jedne z ciekawszych wystąpień dotyczyły chocimska. Najliczniejszą w tej sekcji repre- problemu oddziałów tzw. żywych torped zentację stanowili historycy z Uniwersytetu w Polsce w 1939 roku (prof. A.F. Komorow- Adama Mickiewicza w Poznaniu. ski, dr Iwona Pietkiewicz i mgr Grzegorz W obradach sekcji II, prowadzonych przez Gniwkiewicz) oraz działalności wywiadow- prof. dr. hab. Przemysława Waingertnera czej mjr. Jerzego Sosnowskiego (prof. dr hab. (UŁ), dr. hab. prof. UWM Dariusza Radzi- Henryk Ćwięk z AJD). Główną część obrad wiłłowicza oraz dr. hab. prof. UJK Marka tej sekcji poświęcono mitom i legendom do- Dutkiewicza, udział wzięło 17 uczestników. tyczącym działań wojennych w kampanii

Kwartalnik Bellona 4/2012 220 Czytelnicy piszą

1939 roku. Wnikliwie przestawiono zagadnie- prof. US Michał Trubas i prof. dr. hab. Jerzy nie obrony polskiego Wybrzeża. Referaty Przybylski (AMW). i koreferaty poświęcone obronie Westerplatte Mimo napiętego porządku obrad organiza- i Gdyni wzajemnie się uzupełniały. Prelegenci torzy Forum przewidzieli dla uczestników wyjaśniali istotę zniekształceń historycznych, atrakcje kulturalno-towarzyskie. Pierwszy a często wręcz demaskowali funkcjonujące dzień Forum uświetnił występ Reprezentacyj- w świadomości społecznej historyczne nie- nego Zespołu Artystycznego Wojska Polskie- prawdy. go w Filharmonii Świętokrzyskiej. Program Chęć uczestnictwa w obradach sekcji V tego występu korespondował z tematyką ob- zgłosiło 15 referentów, ale udział wzięło 12. rad i pobudzał do intelektualnej refleksji. Obrady prowadzili profesorowie Tadeusz W toku obrad, zwłaszcza podczas ożywio- Dubicki (PWSZ Włocławek), Józef Smoliń- nej dyskusji, uczestnicy Forum zgodzili się ski (UJK) i Tadeusz Panecki (APS). Porusza- co do tego, że trudno postawić znak równo- no kwestię istnienia mitów i legend w pro- ści między mitem a nieprawdą, sam mit zaś, blematyce polsko-żydowskiej współpracy mimo ogólnie pejoratywnego wydźwięku, wojskowej, stosunków polsko-francuskich może mieć także znaczenie pozytywne. Przy- w okresie drugiej wojny światowej, naboru kładem – mity państwotwórcze lub mity two- Polonii amerykańskiej do szeregów Polskich rzone dla dobra interesów narodowych. Przy- Sił Zbrojnych oraz życia polskich jeńców wo- jęto, że chronologicznie najpierw występuje jennych. Ciekawe referaty dotyczyły także legenda, a dopiero na jej podstawie jest two- ruchu partyzanckiego na Kielecczyźnie, mi- rzony mit. Za najpowszechniejsze źródło tów w dziejach 1 Dywizji Pancernej oraz legend i mitów w historiografii uczestnicy życia codziennego żołnierzy Armii Polskiej uznali pamiętniki i wspomnienia. Warto pod- na Wschodzie. kreślić, że większość podejmowanych proble- Obrady sekcji VI były najbardziej urozma- mów została opracowana na podstawie prac icona tematycznie. W ich programie znalazły badawczych prelegentów. się wystąpienia dotyczące spiskowej teorii W przemówieniu podsumowującym obra- dziejów, weteranów i kombatantów w polskiej dy zaapelowano o przyspieszenie otwarcia dla legendzie dziejowej oraz obchodów 550-le- historyków Centralnego Archiwum Wojsko- cia bitwy pod Grunwaldem, a także referaty wego w Rembertowie. Jego zbiory stanowią wpisujące się w główny nurt tematyczny sek- cenne źródło materiałów do badań, szczegól- cji – radzieckiej broni jądrowej w Polsce, planie dla młodych naukowców. Przestrzeżono nów polskiego desantu na Danię w ramach wręcz, że brak dostępu do Archiwum może działań Układu Warszawskiego oraz udziału złamać niejedną karierę naukową. Polaków w misjach pokojowych w latach Obrady XI Ogólnopolskiego Forum Histo- 1973–1999. Na obrady, w których prym wie- ryków Wojskowości oficjalnie zakończył dli przedstawiciele Akademii Marynarki Wo- przewodniczący Komitetu Naukowego Fo- jennej, przybyło 16 osób z 19 zgłoszonych. rum prof. dr hab. Wiesław Caban. Zaprosił Dyskusjom przewodniczyli: dr hab. prof. do udziału w następnym spotkaniu, które od- UwB Adam Czesław Dobroński, dr. hab. będzie się za dwa lata w Rzeszowie.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Recenzje i omówienia 221 Bitwa o Cchinwali Recenzja książki Olega Szeina Razgrom gruzinskich zachwatczykow pod Cchinwali. Izdatielstwo Jauza „Eskimo”, Moskwa 2009

a rynku czytelniczym dostępna jest gruzińskich sił zbrojnych (wojsk lądowych, publikacja Olega Szeina Razgrom sił powietrznych, OPL i marynarki wojennej), Ngruzinskich zachwatczykow pod ich struktury i wyposażenia oraz budżetu Cchinwali, poświęcona rosyjsko-gruzińskie- wojennego, a także zakupów uzbrojenia mu konfliktowi z 2008 roku, zwanego wojną i sprzętu technicznego według państw dostar- pięciodniową. Choć w książce nie znajdzie- czycieli (USA, Turcja, Bułgaria, Czechy, my odpowiedzi na wszystkie pytania, jakie Ukraina, Izrael, Grecja, Niemcy, Wielka Bry- pojawiają się w związku z tymi wydarzenia- tania, Francja. Chiny, Serbia, Uzbekistan). mi, a być może niektóre odpowiedzi pozna- Omawia udział Gruzji w programie „Partner- my dopiero za kilka albo nawet za kilkana- stwo dla pokoju” (od 2001 roku) oraz zaan- ście lat, to warto ją przeczytać. gażowanie gruzińskich wojsk w Kosowie Pierwszy rozdział nosi tytuł I tak to się za- i Iraku. czynało. Stanowi próbę ukazania ostatnich W dalszej części przedstawia siły Abcha- wydarzeń w aspekcie historycznym. Szein zji, Osetii Południowej oraz rosyjskiej omawia główne wydarzenia z historii Abcha- 58 Armii według typów i kategorii uzbroje- zów i Osetyjczyków, państwowości „trochę starszych” niż Gruzini. Historia Sakartwelo (rodzime określenie Gruzji) zaczyna się od czasów carycy Tamary (1165–1213). Następne części tego rozdziału są poświę- cone wydarzeniom, które wpłynęły na kształ- towanie się stosunków społeczno-politycznych w regionie. Mowa o pieriestrojce, wojnie domowej z lat 1991–1992, o uciekinierach po pierwszej wojnie domowej oraz o tzw. rewolucji róż, protestach, które doprowadziły do przedterminowych wyborów prezydenckich i prezydentury Micheila Saakaszwilego. Właśnie ten okres, od 4 stycznia 2004 roku, jest interesująco przedstawiony przez pryzmat działań Saakaszwilego mających na celu od- budowę potężnej Gruzji na bazie nacjonali- zmów. W drugim rozdziale, zatytułowanym Siły stron, autor omawia potencjał militarny stron sierpniowego konfliktu z uwzględnieniem różnych kategorii uzbrojenia i sprzętu wojskowego. Rozpoczyna od zaprezentowania

Kwartalnik Bellona 4/2012 222 Recenzje i omówienia nia. Z porównania potencjałów stron konfliktu ily News”), w jaki sposób manipulowano in- (Gruzji, Abchazji, Osetii Południowej) jed- formacjami o wydarzeniach w Osetii Połu- noznacznie wynika, że przewaga militarna dniowej (Cchinwali) i w Gruzji. była po stronie Gruzji. Ciekawym fragmentem publikacji jest W celu zrozumienia istoty sekwencji zda- część prezentująca wojnę hakerów obydwu rzeń w strefie konfliktu autor podaje przykła- stron. Rozpoczęła się ona wraz z działaniami dy licznych prowokacji na granicach oraz wojennymi. Już 8 sierpnia zostały zaatako- aktów terrorystycznych (teraktow). Ostatnia wane DdoS (Distributed Demial of Service), część tego rozdziału została poświęcona ma- czyli przeciążone, strony internetowe w Ose- newrom prowadzonym przez Gruzję i woj- tii Południowej. W południe 8 sierpnia za- ska Federacji Rosyjskiej (generalnie – przez blokowano także strony Agencji Informacyj- 58 Armię). nej Osinform (jeśli wierzyć informacjom Wojenny front – to tytuł trzeciego rozdzia- z innych źródeł, były one atakowane już od łu. Szein omawia w nim działania bojowe 5 sierpnia). Przeciążone zostały również ser- w sierpniu 2008 roku. Na stu stronach przed- wery Państwowego Komitetu Informacji i Pu- stawia przygotowania operacji wojennej pro- blikacji Republiki Osetii Południowej. wadzone przez Gruzinów (operacja „Czyste Pod wieczór 8 sierpnia zaatakowano także pole”) oraz bezpośrednie przygotowania do strony gruzińskie: ministerstwa spraw zagra- działań wojennych. Niemal godzina po go- nicznych Gruzji, Gruzja-online oraz apsny.ge. dzinie opisuje kolejne dni sierpnia: 8., 9., 10., Łącznie rosyjscy hakerzy zablokowali stro- 11. i 12., a ogólniej – kilka następnych dni. ny: prezydenta Gruzji, rządu, parlamentu, Ten rozdział wart jest głębszych analiz, w tym ministerstw – spraw zagranicznych, spraw porównawczych, w celu oceny zdarzeń pod wewnętrznych, obrony i finansów, a także kątem polemologii. Narodowego Banku Gruzji. Pewne sukcesy Armia gruzińska w okresie prezydentury zanotowali również hakerzy gruzińscy, któ- Saakaszwilego została przebudowana wyłącz- rzy zablokowali strony RIA Novosti, teleka- nie pod kątem prowadzenia wojny błyska- nału Russia Today, a nawet stworzyli klony wicznej (blitzkriegu). Wszystkie ćwiczenia agencji Osinform i zamieszczali na nich fał- w całości dotyczyły wtargnięcia i opanowa- szywe informacje. nia terytorium, podczas gdy obronie nie po- Szein krytycznie ocenia niepodjęcie dzia- święcano żadnej uwagi. Z analizy ćwiczeń łań informacyjnych przez rząd rosyjski w sto- (np. „Ogniowa pięść 2005”, „Pancerz 2005”, sunku do przeciwnej strony konfliktu i brak „Kawkazioni 2006”) wynika, że w latach kontaktu z dziennikarzami zagranicznymi. 2006–2008 Gruzja realizowała plany przy- Piąty rozdział ma tytuł Dyplomatyczny gotowawcze do aneksji siłowej zarówno Ose- front. Został poświęcony misternej grze dy- tii Południowej, jak i Abchazji. Zbudowano plomatycznej Gruzji z Rosją oraz w kręgach wiele nowych baz, między innymi bazę lot- międzynarodowych. Chodziło o niedopusz- niczą Seneka, oraz obiektów militarnych, na czenie do wybuchu walk, a później o ich prze- przykład Gori (radar, magazyny artyleryjskie). rwanie. Na przełomie lipca i sierpnia 2008 ro- W wąwozie Kodori ulokowano 5 BZ, a trzy ku gorączkowo poszukiwano sposobów za- pozostałe zostały zgrupowane w rejonie pobieżenia coraz wyraźniej zbliżającej się Cchinwali. wojnie. Podróże Jurija Popowa, ambasadora W czwartym rozdziale – Propagandowy pełnomocnego Rosji ds. Osetii Południowej, front – autor wykazuje na podstawie wybra- w lipcu, na początku sierpnia i tuż przed wy- nych informacji, przekazanych przez stacje buchem walk ukazują grozę narastającego telewizyjne (CNN, BBC, Wiesti) oraz agen- konfliktu oraz wskazują na brak dobrej woli cje prasowe, (gazety codzienne: „Spiegel”, strony gruzińskiej. Minister spraw zagranicz- „The Guardian”, „The Times”, „Turkish Da- nych Gruzji Temur Jakobaszwili wielokrot-

Kwartalnik Bellona 4/2012 Recenzje i omówienia 223 nie zapewniał J. Popowa, że jego kraj nigdy za ważniejsze uznanie państwowości Osetii nie użyje siły zbrojnej. Zostało to potwier- Południowej i Abchazji oraz perspektywę dzone w licznych publikacjach wydanych zjednoczenia obu Osetii (Południowej i Pół- przez niezależne wydawnictwa. nocnej). Podkreśla, że rola Gruzji w regio- Zapobiec już prawie pewnej wojnie miała nie zmniejszyła się i przyczyny takiego misja J. Popowa w Tbilisi i Cchinwali w nocy stanu rzeczy upatruje w rozgromieniu armii z 7 na 8 sierpnia 2008 roku. Nie przyniosła gruzińskiej. Zdaniem Szeina do klęski miliona jednak oczekiwanego efektu, podobnie tarnej, a tym samym politycznej w każdym jak zmiana warunków kolejnego spotkania konflikcie doprowadził kierunek geopoli- dyplomatycznego z czterostronnego na trój- tyczny przyjęty i realizowany przez wszyst- stronne. Stało się pewne, że rozpoczęcia ope- kich prezydentów (Gamsachurdię, Szeward- racji wojskowej w czasie ceremonii otwarcia nadzego i Saakaszwilego), polegający na letnich igrzysk olimpijskich w Pekinie było prowadzeniu polityki wojowniczej. Autor wyborem przemyślanym. Tezę tę potwierdza ocenia, że wojna o Górski Karabach została wiele innych okoliczności. odsunięta na dalszy czas. W rozdziale Zakończenie – nowy global- Atutem publikacji są liczne zdjęcia oraz ny podział autor prezentuje rejon i głównych tabele ilustrujące przebieg działań bojowych. aktorów wydarzeń z sierpnia 2008 roku Całość opracowania uzupełnia spis 365 osób przez pryzmat już dokonanych zmian, ale obywatelstwa osetyjskiego, które poległy próbuje także określić kierunki przyszłych w wyniku działań wojennych prowadzonych przemian. Ocenia sytuację na Kaukazie od 7 do 12 sierpnia 2008 roku. w aspekcie zmian geopolitycznych, uznając płk rez. dr Czesław Marcinkowski

Kwartalnik Bellona 4/2012 224 Recenzje i omówienia Bezpieczeństwo polityczne Polski okresu międzywojennego Recenzja książki Jerzego Zalewskiego Bezpieczeństwo polityczne Drugiej Rzeczypospolitej Wybrane problemy. Instytut Józefa Piłsudskiego, Warszawa–Bełchatów 2012

analizy literatury dotyczącej proble- i Ogniwa przedstawicielskie kadry zawodo- matyki bezpieczeństwa wynika, że wej Wojska Polskiego (1996). Znajwięcej opracowań poświęcono te- W swojej najnowszej publikacji Jerzy Za- matyce bezpieczeństwa międzynarodowego lewski omawia proces kształtowania się bez- i wewnętrznego. Zapewne wpłynęła na to pieczeństwa politycznego w dwóch płaszczy- trwająca od ponad dwóch dekad rewolucja znach – teoretycznej i praktycznej. Analizuje informatyczna i procesy globalizacji. Dla zagadnienia związane z bezpieczeństwem współczesnego środowiska bezpieczeństwa politycznym, takie jak: procesy polityczne, charakterystyczne jest szybkie rozszerzanie działania i interesy polityczne, walka o wła- się terroryzmu międzynarodowego. Nie dziwi więc, że obecnie głównie na tym zagroże- niu skupiają uwagę specjaliści. Dlatego z uznaniem należy przyjąć opracowanie Je- rzego Zalewskiego poświęcone bezpieczeń- stwu politycznemu Polski okresu międzywo- jennego. Autor jest profesorem Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach i dyrektorem Instytutu Stosunków Międzynarodowych w filii tej uczelni w Piotrkowie Trybunalskim. W kręgu jego zainteresowań badawczych znajdują się zagadnienia polityczno-prawne związane z pozycją ustrojową sił zbrojnych, zagadnienia bezpieczeństwa globalnego i regionalnego oraz współczesne formy przemocy instytucjonalnej. Ze znaczącego dorobku naukowego autora wymienię tylko kilka: Apo- lityczność Sił Zbrojnych Drugiej i Trzeciej Rzeczypospolitej. Teoria i praktyka (2009), Wokół tożsamości Wojska Polskiego przeło- mu XX/XXI wieku (2004), Wojsko Polskie w przemianach ustrojowych 1989–2001 (2002)

Kwartalnik Bellona 4/2012 Recenzje i omówienia 225 dzę, rola przywództwa politycznego i woj- okresu Drugiej Rzeczypospolitej nie jest nad- skowego oraz rola organów władzy i struktur interpretacją. Z przeanalizowanych przez au- organizacyjnych w decydowaniu politycznym tora akt prawnych, dokumentów programo- dwudziestolecia międzywojennego. wych władz państwowych i tekstów publicy- Na pełne odtworzenie myśli politycznej stycznych wynika bowiem, że pojęcie związanej z bezpieczeństwem politycznym „bezpieczeństwo polityczne” zastępowano pozwoliła autorowi wszechstronna analiza do- wówczas innymi terminami. Na ogół mówio- robku piśmienniczego – publikacji z lat 1919– no o „sile obronnej państwa”, „sile narodu”, 1939 i późniejszych, wydawanych w kraju „naczelnej konieczności” oraz o „zapewnie- oraz przez ośrodki polskiego wychodźstwa niu bezpieczeństwa i siły na zewnątrz” (s. 13). politycznego w Londynie i Nowym Jorku. Za wewnętrzną cezurę Drugiej Rzeczypo- W analizie tej nie mogło zabraknąć materia- spolitej z pewnością można uznać zamach łów źródłowych obejmujących pracę Sejmu majowy 1926 roku. W procesie kształtowa- i Senatu Rzeczypospolitej, regulacji prawnych nia się systemu politycznego, w tym partyj- oraz dorobku naukowego i popularnonauko- nego, autor wyróżnił trzy okresy: 1919–1926 wego. Imponująco wygląda na tym tle publi- (system demokracji parlamentarnej), 1926– cystyka wojskowa. Ważna rolę w upowszech- 1935 (odejście od państwa prawnego i war- nianiu treści bezpieczeństwa politycznego tości liberalnych) oraz 1935–1939 (domina- Drugiej Rzeczypospolitej odegrały zwłaszcza cja jednego ośrodka politycznego z rozwo- dwa czasopisma: „Bellona”, popularnonau- jem elementów autorytarnych). kowe pismo ogólnowojskowe, oraz „Polska W pierwszym rozdziale pracy J. Zalewski Zbrojna” – codzienny organ prasowy Woj- skoncentrował się na procesie budowania ska Polskiego. bezpieczeństwa zgodnie z normami państwa Zwraca uwagę przemyślana konstrukcja demokratycznego. Słusznie wyeksponował problemowa publikacji. Opracowanie składa rolę Sejmu Ustawodawczego i dekretu Na- się z czterech rozdziałów. Każdy jest zakoń- czelnego Wodza z 7 stycznia 1921 roku. Nie czony syntetycznym podsumowaniem. Już we doszło jednak do ponadpartyjnego porozu- wstępie autor podejmuje się wyjaśnienia kamienia w sprawie organizacji najwyższych tegorii bezpieczeństwa politycznego. Podkre- władz wojskowych, a problemy bezpieczeń- śla, że myśl polityczna, prawna, ekonomicz- stwa państwa stały się elementem gry poli- na i wojskowa Drugiej Rzeczypospolitej zaj- tycznej. mująca się zagadnieniami bezpieczeństwa, Drugi rozdział jest poświęcony analizie eksponowała w głównej mierze rangę przy- bezpieczeństwa państwa w polityce pomajo- gotowania (przysposobienia) obronnego wego obozu władzy. Józef Piłsudski uznał, – głównego filaru bezpieczeństwa państwa że bezpieczeństwo polityczne można zapew- (s. 13). Co ciekawe, samo pojęcie „bezpie- nić metodą centrystyczną (monizm decyzyj- czeństwo polityczne państwa” w latach mię- ny). Zinstytucjonalizowano podmiotowość dzywojennych w zasadzie nie istniało. Próż- armii z udziałem superarbitra Generalnego no go szukać w dokumentach programowych Inspektora Sił Zbrojnych, przy równoczesnym władz państwowych i poszczególnych partii ograniczaniu konstytucyjnej roli władzy usta- politycznych. Skoro terminu tego zaczęto uży- wodawczej. Przywiązanie obozu legionowe- wać dopiero współcześnie jako określenia go do idei wodzostwa ograniczyło funkcję obecnie zachodzących zjawisk, to można się kontrolną narodu, reprezentowanego przez zastanawiać, czy zasadne jest użycie go w od- parlament. Programowe izolowanie ugrupo- niesieniu do okresu przedwojennego. Po wni- wań opozycyjnych przez piłsudczyków do- kliwej lekturze publikacji Jerzego Zalewskie- prowadziło do bojkotu przez opozycję wygo czytelnik z pewnością nie będzie miał borów parlamentarnych i tym samym do de- wątpliwości, że odniesienie tego terminu do precjacji polskiego parlamentaryzmu.

Kwartalnik Bellona 4/2012 226 Recenzje i omówienia

W trzecim rozdziale zostały przedstawio- czeństwa politycznego, zawartego w progra- ne poglądy ugrupowań parlamentarnych mie Naród pod bronią. i pozaparlamentarnych na bezpieczeństwo po- Wywody autora zostały wsparte analizą źró- lityczne. Ta część pracy jest objętościowo dłową oraz prezentacją dotychczasowego do- najmniejsza, ale wewnętrznie spójna i przej- robku naukowego. Nadaje to rozprawie wartość rzysta. Autor przyjął klasyczną klasyfikację historiograficzną i stanowi jej niewątpliwy atut. stronnictw: lewicowe i sublewicowe, ludowe, Zaletą opracowania są także trafnie dobrane prawicowe i centroprawicowe. Wszystkie cytaty, co w oczywisty sposób uatrakcyjnia lek- partie odrzucały autorytarne monopolizowa- turę. Książka jest napisana starannym i komu- nie odpowiedzialności za państwo przez pił- nikatywnym językiem. Wyróżnia się przejrzystą sudczyków. Mimo zróżnicowania ideologicz- strukturą graficzną. Zwraca też uwagę staranne nego ugrupowania opozycyjne, z wyjątkiem opracowanie edytorskie tekstu. radykalnych, w jednakowym stopniu dążyły Publikacja ukazała się w serii Biblioteka do zapewnienia niepodległości, suwerenno- „Niepodległości”. Jest wynikiem pracy na- ści i jedności terytorialnej Rzeczypospolitej. ukowej, którą autor prowadził w ramach pro- Miarą skuteczności tych programów było jektu badawczego „Teoria bezpieczeństwa”, natychmiastowe przystąpienie ugrupowań, zrealizowanego jako badania statutowe Uni- jeszcze jesienią 1939 roku, do tworzenia włas- wersytetu Jana Kochanowskiego, filia w Piotr- nych konspiracyjnych struktur bojowych. Taki kowie Trybunalskim. wysoki poziom odpowiedzialności obywatel- Książkę zrecenzowali doświadczeni nauczy- skiej był w znacznej mierze efektem oddzia- ciele akademiccy: Arkadiusz Adamczyk, Wal- ływań wychowawczych. demar Paruch i Józef Tymanowski, autorzy Autor nie pominął roli wychowania woj- licznych opracowań dotyczących Drugiej Rze- skowego w systemie bezpieczeństwa. Ten czypospolitej i zagadnień bezpieczeństwa. problem omawia w czwartym rozdziale. Przystępność i płynność narracji pozwalają Mimo różnych ograniczeń Druga Rzeczpo- oczekiwać, że publikacja wzbudzi zaintereso- spolita zbudowała sprawnie funkcjonujący wanie czytelników, zwłaszcza tych, których system wychowania wojskowego, który sku- frapują problemy bezpieczeństwa i obronno- tecznie wspierał ogólnopaństwowy system ści oraz dzieje administracji. Z pewnością zaś bezpieczeństwa. Wychowanie wojskowe było po książkę sięgną naukowcy i studenci. integralnym elementem ówczesnego bezpie- prof. dr hab.Janusz Karwat

Kwartalnik Bellona 4/2012 Summary 227 Summary

SECURITY

Col Marek Wrzosek, PhD in Eng. Military Threats vs. European Security Author discusses military threats affecting security system in Europe. He presents research results reflecting the problem about what military threats generate changes in European security system. Identified military threats formed a basis for analysis of theoretical aspects of the phenomenon under research and pointing to examples in practice. Article also lists the sources of military threats and what causes them.

Robert Czulda, PhD British Doctrine of Nuclear Deterrence 1945–1955 Article is to present and analyze British doctrine of nuclear deterrence between 1945 and 1955. Paper presents genesis of this defense concept, and how its assumptions have evolved – from the so-called countervalue strategic bombing doctrine and massive retaliation to flexible response. The author discusses not only the impact of the United Kingdom on adopting a doctrine of nuclear deterrence by the United States and NATO but also military, economic, strategic and political aims of British nuclear policy.

Jan Borkowski, PhD Globalization Process in the Light of Threats Author discusses globalization through the prism of diverse influences, both positive and negative, and explains the idea of global interactions, analyzing forms they take. He indicates that from among many social processes, globalization transformations appear as the most multi-dimensional, complex, far-ranging and controversial. Although they trigger various be- nefits and chances, they also bring considerable threats. The author focuses on potential threats rather than positive aspects, such as those related to political and military, economic, legal as well as ecological, cultural and religious globalization processes.

Aneta Nowakowska-Krystman, PhD; Col Sławomir Olearczyk, PhD In Search for Sources of Success of State Defense System. Introduction to Research Authors in short present strategic management output, and its elements to be used in research (systemizing knowledge accordingly to selected methodology) on defense system of the Polish Republic of Poland. These elements constitute the point of relevance to and compari- son of research on business activity with the public use services system profile. Thus methods used for analysis of organization can be also applied to examine the system. The subject of strategic management methodology has not been fully explored in Polish literature to discuss state defense system. This article announces innovative attitude to the analysis of internal and external determinants of this system.

Col Robert Jędrychowski, MA; LtCol Marek Brylonek, PhD Crisis Management Missions of the European Union Crisis management is an important executive element of the European Union politics. It is executed among others through planning and conduct of missions and operations. Designated

Kwartalnik Bellona 4/2012 228 Summary organs and institutions were created with the aim of fast and precise decision-making in the field of crisis response and unanimous execution of tasks given. In the frame of crisis management operations military activities are conducted, while missions are mainly for the civilian sphere, that is police, border police, shape and development. Authors present various aspects and problems of the missions’ planning and conduct, such as personnel and chain of command, with the special role of the Civilian Planning and Conduct Capability (CPCC).

Marcin Marcinko, PhD Right to Use Force in 2010 Military Doctrine of the Russian Federation The military doctrine of the Russian Federation, adopted in February 2010, has aroused great interest among politicians and persons dealing with the issue of international security, mainly due to the approach to the use of force presented in that document. Within the frame- work of the problem in question, issues of particular importance are: situations in which – in accordance with the provisions of the doctrine – it is allowed to use armed force (including the cases of individual and collective self-defense, as well as preemptive and preventive self- defense), Russian participation in international military operations, and the possibility of using nuclear weapon, both for defensive and offensive purposes. The present article comprises the analysis of the above-mentioned doctrine through the prism of legality of its provisions concerning the use of force from the perspective of international law. The aim of presented considerations is to assess whether the solutions accepted in the doctrine and related to the use of force are consistent with international law, or perhaps their realization may pose the breach of that law.

ART OF WAR

Mirosław Nagielski, Prof. Smolensk War. Smolensk Campaign of 1609–1611. Part II Victory in the Battle of Klushino contributed to dethroning of Tsar Vasily IV Shuisky, and Hetman Stanisław Żółkiewski not only came near the walls of Moscow with his troops, but also as a result of agreement with boyars led to proclaiming Polish Prince Władysław III Vasa as the new Tsar of Russia. Soon after, he also led his Polish-Lithuanian troops into Kreml. The lack of consent of King of Poland Sigismund III Vasa to hand Prince Władysław to Russians, and progressing siege of Smoleńsk by Polish king led to the uprising outbreak in Moscow. Successful attack on Smolensk (June 13, 1611) reduced the possibility to mount the tsar thro- ne by Władysław, and unsuccessful campaign of Jan Karol Chodkiewicz to help Polish-Lithu- anian garrison led to its capitulation (November 1612). Moscow never reconciled with the loss of the fortress of Smolensk, and as early as during interregnum period after the death of Sigismund III it made attempts to regain it (Smolensk War, 1632–1634). In 1654, Smolensk was occupied by the Russian forces. The fight for domi- nance in Central-Eastern Europe ended with the loss of Poland, which was expressed by the Truce of Andrusovo where it was agreed that both Smolensk and Kiev would remain Russian.

Milan Vego, Dr. Science or Art of War? The military history is continuously weaving a thought to see warfare and war conduct as science or art. In the minds of many military thinkers from antiquity up to our times, this thought took many different forms, often quite contradictory.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Summary 229

The key was an approach to the perception of war. Some of them viewed war as a social phenomenon, thus regulated by fixed rules, and claimed that based on science it is possible to define rules which not only would control the course of war, but also decide on its outcome before the very start of it. Other scientists, who also perceived war as a social phenomenon and therefore made and conditioned by human beings, claimed that it could be only art because human nature and motives, especially in the face of mortal competition and danger, become intangible and unpredictable factors, not governed by any rules. The issue remains unsolved today and probably will never be, but universal philosophy of the greatest military thinker, Carl von Clausewitz, can be helpful.

EXPERIENCE

MajGen Bogusław Pacek, PhD; LtCol Artur Rochnowski, MA Military Police in Polish Military Contingent in Afghanistan Authors discuss participation of the Military Police in operations in Afghanistan, starting from the first to the tenth rotation of the Polish Military Contingent. It describes the Military Police components deployed as part of subsequent rotations, including a number of soldiers and tasks performed on the theatre of operations, and the role of such components as the Military Police Department in Polish contingent, Police Operational Menthoring and Liaison Teams (POMLTs), or the training center for Afghan police. The article also presents all areas of activity covered by the Military Police in a contingent, i.e. prevention, investigation, etc. The functioning of POMLTs is discussed through the prism of tasks and specificity of carrying them out in the conditions of ISAF operation. Authors put emphasis on the participation of military policemen in the Afghan police training centers in Ghazni and Rushmore, and descri- be tasks, structure and process of training Afghan security forces.

ViceAdm Ryszard Szczepan Demczuk Future of the Polish Navy vs. 21st Century Challenges Changes in global security environment, recorded at the break of the 20th and 21st centu- ries, led to decisive transformation in classical concept of conducting combat operations. Re- volutionary achievements in technology, industry and information revolution created advanta- geous circumstances for war paradigm conversion. Traditional concept of using “combat mass power” has been replaced with a concept of “combat capability power”. Sensors, servers and advanced effectors together with combat support and communication systems placed within centric network warfare matrix, convert information abilities straight into soldier’s combat capabilities. Informatization, robotization and miniaturization are signi- ficant factors shaping contemporary theatre of combat operations. Violent escalation of new threats, spread out within global security environment, enforced the introduction of many critical changes to the old catalogue of classical military courses of action. Currently armed forces are facing challenges of waging new wars in the 21st century. Tech- nological, structural and doctrinal transformation is an example of effective endeavors in se- eking for successful military action. The Navy is striving for an alternation and modernization while having a very obsolete fleet. Traditional concept of improving “platforms” should be replaced with a concept of creating new capabilities which are benefited from combination of sensors, servers, weapon systems, command and control systems and precise targeting weapons. Centric network warfare should not be neglected due to its core advantages from syn- chronization of all players collected around combat operations environment.

Kwartalnik Bellona 4/2012 230 Summary

LtCol Maciej Gałązka Targeting in Libyan Operation In March 2011, NATO answered the summons of the United Nations (UN) directed to international community “to protect the Libyan people”. The Operation Unified Protector (OUP) run under NATO control began enforcing UN Security Council Resolution 1970 and 1973 on the arms embargo, maintaining a no-fly zone and protecting civilians and civilian- populated areas from attack or threat of attack. The operation was carried out under the command of international coalition led by France, Great Britain and the United States, due to the inability to reach consensus among all NATO members. This operation was successfully completed after 204 days on October 31, 2011, thus becoming one of the shortest NATO missions, and seemingly also the least controversial. Despite great involvement of coalition forces, air strikes were carried out only by aircraft of those countries that had agreed to follow it. Short operation time, no own losses, and achieving mission objectives made the operation a NATO success. It seems however that it would be more reliable to consider a still uncertain future situation in Libya and the impact of crisis on regional security. The operation revealed some failings within NATO structures and inaccuracies in procedures. As a result of the operation, required needs in targeting and for greater exchange of information and intelligence were defined.

LtCol (Ret) Dariusz Brążkiewicz, PhD Civil War in Libya in 2011 At the beginning of 2011, there were social protests in the Arabian states of North Africa – Egypt, Libya and Tunisia. The people of these states flooded the streets to express their dissa- tisfaction with social situation and dictatorship rule. It was only in Libya that such protests evolved into regular fights. Libyan dictator, Muammar Gaddafi, decided to pacify armed gro- ups which had been introducing their own order and authorities in liberated regions of Libya. Military superiority of government forces was so considerable that only an intervention of third-party states could prevent a massacre of Gaddafi opponents. By virtue of UN resolution, the United States and some EU states joined in a military operation to protect Libyan protesters. They launched air attacks on loyal troops of Gaddafi and government headquarters. In a matter of few months, insurgents, provided with armament from outside, gained superiority over Gaddafi forces. By the end of October 2011, after Gad- dafi’s death, the National Transitional Council declared liberation of Libya in Benghazi.

Col Jacek Narloch, PhD in Eng.; LtCol Norbert Świętochowski, PhD in Eng.; Capt Andrzej Szalla, MS in Eng. Artillery Sound Surveillance Artillery sound surveillance is one of primary subsystems of artillery surveillance which is about defining coordinates of active artillery weapon and explosion of missiles based on the analysis of sound waves they produce, spreading in the atmospheric air. Due to secrecy and precision of surveillance, acoustic stations are still used by many countries and constantly improved. In the Polish armed forces, the surveillance tasks for artillery are carried out by Liwiec weapon locating radars. Earlier used AZK5-M radar stations were withdrawn from artillery and missile forces upon disbanding artillery regiments. How much is sound surveillance useful on contemporary battlefield? Would it be of purpose to re-implement it in the Polish artillery forces? The article makes an attempt to define the role of sound surveillance in reconnaissance for fire support.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Summary 231

EDUCATION

LtCol Andrzej Tomczak, PhD; Paweł Różański, PhD Physical Education and Safety Education Safety education, widely understood and widely introduced in the society, contributes to national security. Such activities should be continuous, proceed on many levels, and complement one another. At present, when the obligatory military service has been suspended, more attention should be paid to education of the public on public safety. One of the ideas could be combining safety education with physical education. Classes could be more attractive, particularly in practical aspect. The analysis of the program of Aka- demia Wychowania Fizycznego (AWF, University of Physical Education) in specialization on physical education in uniformed services has revealed that it includes many issues relating to security. It seems that graduates of AWF are well prepared to participate in safety education class as they are physically well-trained and have many practical skills in combat sport or martial arts.

Remigiusz Wiśniewski, PhD in Eng. Education Progressivism vs. Citizenship Awareness The author makes an attempt to analyze and diagnose existing situation based on the example of present system of education and social stereotype in the aspect of education. He further emphasizes a deeply concealed general education meaning, and perceives each education process as the way to influence people, considering their way of thinking, opinions, attitudes and behavior. The above-mentioned sphere of life is presented as a main area where social (citizenship) awareness is shaped, with classification to a citizen, group and community.

TECHNOLOGY AND LOGISTICS

Katarzyna Rawska, MA Polish Offset Contracts The article discusses offset contracts – specific form of bilateral economic cooperation accompanying a purchase of military armament and equipment. Offset is a global phenomenon, an integral element of industrial defense policy and one of the tools shaping economic security foundation. The idea of offset as created by the media is often quite deformed, and the reason for this can be foreign investors’ scarce knowledge about concluding such contracts and about Polish economic realities. The article also characterizes offset transactions and presents reasons for using offset me- chanisms in global and European context, with particular relation to Polish solutions in this area. To better present the issue, legal basis and procedures for conclusion of offset contracts were discussed, and some examples of offset allocations in other countries in the world provided.

LtCol (Ret) Ryszard Radziejewski, PhD Protection of Military Objects vs. Legal Regulations Effective functioning of military infrastructure facilities and facilities of specific significance for state security and defense and for functioning of a state as a whole (government structu-

Kwartalnik Bellona 4/2012 232 Summary res, economy, social life) is an issue that seems to remain out of attention of political and military decision-makers. The article discusses the problem of protection of the above mentioned sites, and points to the lack of cohesion in legal regulations regarding this issue. The author indicates it is necessary to revise them to adjust the form of protection to contemporary situation, and make sure it is efficient both in time of peace and war. Military decision-makers have observed that present armed conflicts differ in character from those dating back years ago, and threats to state security are mainly related to asymmetrical threats. In this context, all actions based on mobilization are not well-grounded, particularly in relation to military facilities. Forces protecting such sites must be ready for immediate response to any attack, since the time from receiving information about potential attack on specific facility until the moment of actual attack can be very short or there can even be no time at all.

Kwartalnik Bellona 4/2012 Skorowidz/Index 233

Skorowidz artykułów opublikowanych w „Kwartalniku Bellona” w 2012 roku Index (alphabetical order) “Kwartalnik Bellona” January–December 2012

BEZPIECZEŃSTWO Borkowski Jan, dr — Proces globalizacji w świetle zagrożeń Globalization Process in the Light of Threats ...... nr 4, s. 32 Brylonek Marek, ppłk mgr inż. — Organy i instytucje Wspólnej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony Unii Europejskiej Institutions of the EU Common Security and Defense Policy (CSDP) . . . . . nr 2, s. 58 Chojnowski Lech, płk rez. dr — Sektorowa analiza bezpieczeństwa Security Analysis ...... nr 1, s. 62 Ciechanowski Grzegorz, ppłk rez. dr — Polacy pod błękitną flagą Poles under Blue Flag ...... nr 1, s. 34 Czarnotta Zygmunt, płk dypl. w st. spocz.; Moszumański Zbigniew, płk w st. spocz. dr — Ocean Indyjski i jego znaczenie geostrategiczne Indian Ocean and its Geostrategic Significance Indian ...... nr 1, s. 47 — Walka o hegemonię w Azji Środkowej Struggle for Hegemony in Central Asia ...... nr 3, s. 43 Czulda Robert, dr — Brytyjska doktryna odstraszania nuklearnego 1945–1955 British Doctrine of Nuclear Deterrence 1945–1955...... nr 4, s. 20 — Polityka a strategia bezpieczeństwa – ujęcie teoretyczne Security Policy vs. Security Strategy – Theory ...... nr 1, s. 57 Jędrychowski Robert, płk mgr; Brylonek Marek, ppłk dr — Misje zarządzania kryzysowego Unii Europejskiej Crisis Management Missions of the European Union ...... nr 4, s. 56 Kochanek Ewelina, dr — Niekonwencjonalne złoża gazu ziemnego – perspektywy poszukiwań w Polsce Unconventional Natural Gas Deposits – Current Exploration Prospects in Poland ...... nr 2, s. 49 Marcinko Marcin, dr — Prawo do użycia siły w doktrynie wojennej Federacji Rosyjskiej z 2010 roku Right to Use Force in 2010 Military Doctrine of the Russian Federation . . nr 4, s. 61 Nałęcz Maciej, kmdr por. — Reforma sił zbrojnych Federacji Rosyjskiej Reforms in the Russian Armed Forces ...... nr 1, s. 76 Niedziela Szymon, ppor. rez. dr — Fundamentalizm muzułmański w Egipcie The Islamic Fundamentalism in Egypt ...... nr 2, s. 34

Kwartalnik Bellona 4/2012 234 Skorowidz/Index

Nowakowska-Krystman Aneta, dr; Olearczyk Sławomir, płk dr —W poszukiwaniu źródeł sukcesu systemu obronnego państwa. Wstęp do badań In Search for Sources of Success of State Defense System. Introduction to Research ...... nr 4, s. 45 Ochman Jacek, kmdr — Udział prezydencji Polski w kształtowaniu Wspólnej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony Polish Presidency’s Influence on Common Defense and Security Policy . . . . . nr 1, s. 7 Wrzosek Marek, płk dr hab. inż. — Zagrożenia militarne a bezpieczeństwo Europy Military Threats vs. European Security ...... nr 4, s. 7 — Zagrożenia społeczne a bezpieczeństwo Europy Social Threats vs. Europe’s Security ...... nr 2, s. 21 — Zagrożenia technologiczne a bezpieczeństwo Europy Technological Threats vs. Security of Europe ...... nr 3, s. 7 Załęski Krzysztof, gen. dyw. rez. nawig. dr — Terroryzm powietrzny – wyzwaniem dla lotnictwa i jego zagrożeniem Air Terrorism – Challenge for and Threat to the Polish Air Force ...... nr 2, s. 7 Załęski Krzysztof, gen. dyw. rez. nawig. dr; Śliwa Zdzisław, płk dr inż. — Rola sił powietrznych Chin w regionie Role of Chinese Air Force in Asia ...... nr 3, s. 31 Zieliński Mariusz, kmdr rez. dr hab., Miler Anna, dr — Funkcjonowanie struktur państwowych jako czynnik stabilizacji bezpieczeństwa Functioning of State Structure as Factor for Security Stabilization ...... nr 3, s. 20

SZTUKA WOJENNA Kubiak Krzysztof, kmdr por. rez. dr hab. — Bój pod Goose Green Battle of Goose Green ...... nr 3, s. 58 — Zajęcie Somali Brytyjskiego przez Włochów w 1940 roku Occupation of British Somaliland by Italy in 1940 ...... nr 2, s. 83 Nagielski Mirosław, prof. zw. dr hab. — Wojna o Smoleńsk. Kampania smoleńska 1609–1611. Cz. I Smolensk War. Smolensk Campaign of 1609–1611. Part I ...... nr 3, s. 80 — Wojna o Smoleńsk. Kampania smoleńska 1609–1611. Cz. II Smolensk War. Smolensk Campaign of 1609–1611. Part II ...... nr 4, s. 75 Polak Andrzej, płk dr hab. —O potrzebie studiowania, uczenia się i czytania sztuki wojennej On the Need to Study, Learn and Read about the Art of War ...... nr 2, s. 63 Sołkiewicz Henryk, wiceadm. w st. spocz. dr inż. — Działania bojowe polskich sił podwodnych podczas drugiej wojny światowej (1939–1945). Cz. II Combat Operations of Polish Submarines in WWII (1939–1945). Part II ...... nr 1, s. 108 Vego Milan, dr — Nauka czy sztuka wojenna? Science or Art of War? ...... nr 4, s. 94

Kwartalnik Bellona 4/2012 Skorowidz/Index 235

Wyszczelski Lech, płk w st. spocz. prof. zw. dr hab. — Polska sztuka wojenna w okresie narastania zagrożenia wojennego (1935–1939) Polish Art of War in Time of Growing Threat (1935–1939) ...... nr 1, s. 89

DOŚWIADCZENIA Banasik Mirosław, płk dr — Integrowanie działań w przyszłym środowisku operacyjnym Integrating Activities in Future Operations ...... nr 1, s. 162 Brążkiewicz Dariusz, ppłk rez. dr — Wojna domowa w Libii w 2011 roku Civil War in Libya in 2011 ...... nr 4, s. 139 Brzoza Andrzej, płk dypl.; Fryc Mariusz, ppłk dr inż. — Strategiczne Centrum Zarządzania Kryzysowego NATO. Czy sprosta wyzwaniom bezpieczeństwa? Will NATO Strategic Crisis Management Center Meet Security Challenges? ...... nr 3, s. 94 Demczuk Ryszard Szczepan, wiceadmirał — Przyszłość Marynarki Wojennej w świetle wyzwań XXI wieku Future of the Polish Navy vs. 21st Century Challenges ...... nr 4, s. 120 Dymanowski Karol, płk dr inż. — Założenia nowej doktryny walki elektronicznej NATO New NATO Doctrine for Electronic Warfare – Assumptions ...... nr 3, s. 111 Elak Leszek, płk dr — Szacowanie środowiska w operacjach reagowania kryzysowego Environment Assessment in Crisis Response Operations ...... nr 3, s. 102 Gałązka Maciej, ppłk — Targeting w operacji libijskiej Targeting in Libyan Operation ...... nr 4, s. 129 Grenda Bogdan, płk nawig. dr inż. — Determinanty rozwoju systemu dowodzenia NATO Determinants of NATO Command System Development ...... nr 3, s. 142 Grządziel Artur, kmdr ppor. — Poszukiwanie obiektów podwodnych w basenie portowym Searching for Underwater Objects in Port Basins ...... nr 2, s. 108 Jędrychowski Robert, płk mgr; Wojtasik Paweł, mjr mgr inż. — Znaczenie informacji wywiadowczych w zwalczaniu terroryzmu Intelligence Data in Counteracting Terrorism ...... nr 2, s. 134 Jureńczyk Łukasz, dr — Operacje NATO poza obszarem mandatowym. Wstęp do analizy politologiczno-prawnej NATO Operations Outside Mandate Area. Introduction to Political and Legal Analysis ...... nr 3, s. 119 Kula Krzysztof, płk mgr — Czynności operacyjno-rozpoznawcze SKW i ŻW w świetle prawa do prywatności Operational and Reconnaissance Activities of MCIS and MP vs. Right to Privacy ...... nr 3, s. 132

Kwartalnik Bellona 4/2012 236 Skorowidz/Index

Michalski Włodzimierz, gen. bryg. rez. dr — Doświadczenia Wojsk Lądowych The Land Forces’ Experience ...... nr 2, s. 103 Narloch Jacek, płk dr inż.; Świętochowski Norbert, ppłk dr inż.; Szalla Andrzej, kpt. mgr inż. — Artyleryjskie rozpoznanie dźwiękowe Artillery Sound Surveillance ...... nr 4, s. 161 Ostrowski Andrzej, płk mgr inż. — Porozumienie Berlin Plus jako element współpracy NATO z UE w dziedzinie bezpieczeństwa Berlin Plus Agreement as Element of NATO and EU Cooperation in Security ...... nr 2, s. 139 Pacek Bogusław, gen. dyw. dr hab.; Gęsior Janusz, płk mgr inż. — Odzyskiwanie izolowanego personelu Personnel Recovery System ...... nr 1, s. 148 Pacek Bogusław, gen. dyw. dr hab.; Rochnowski Artur, ppłk mgr — Działanie Żandarmerii Wojskowej w Polskim Kontyngencie Wojskowym w Afganistanie Military Police in Polish Military Contingent in Afghanistan ...... nr 4, s. 107 Ruman Stanisław, płk rez. dr inż. — Uzawodowienie a planowanie uzupełnień mobilizacyjnych Professionalization vs. Additional Mobilization Planning ...... nr 2, s. 119 Symonides Janusz, prof. zw. dr hab. — Zastosowanie koncepcji zasady odpowiedzialności za ochronę w konflikcie libijskim Use of Responsibility for Protection Concept in Libyan Conflict ...... nr 1, s. 129

EDUKACJA Będźmirowski Jerzy, dr hab. — Akademia Marynarki Wojennej – kuźnia dowódców i oficerów sztabowych PMW Polish Naval Academy – School of Naval Staff Commanders and Officers .. . nr 3, s. 158 Ciesielski Maciej, mgr — Terroryzm i media w kontekście paniki moralnej Terrorism and Media in the Context of Moral Panic ...... nr 2, s. 172 Dojwa Katarzyna, dr; Turczyński Paweł, dr — Postrzeganie profesji żołnierza zawodowego przez studentów wojskowych Professional Military Career as Perceived by Students ...... nr 2, s. 159 Kamieński Łukasz, dr — Hitler i jego „spidowe” armie Hitler and his Armies on Speed ...... nr 1, s. 179 Karasek Mirosław, płk mgr; Wasilewski Paweł, mjr dr — Przełożony dyscyplinarny w świetle obowiązujących przepisów Disciplinary Superior in the Light of Legal Regulations ...... nr 1, s. 191 Kozerawski Dariusz, płk dr hab. prof. AON; Niedźwiecki Ryszard, płk nawig. dr inż.; Brzozowski Adam, płk dr — Jak kształcić strategicznie? Koncepcja podyplomowych studiów bezpieczeństwa narodowego How to Educate Strategically? Post-Graduate Studies in National Security . . . nr 1, s. 173

Kwartalnik Bellona 4/2012 Skorowidz/Index 237

Olejnik Karol, prof. zw. dr hab. — Edukacja patriotyczna w okresie integracji europejskiej Patriotic Education in Time of European Integration ...... nr 2, s. 151 Piotrowska-Trybull Marzena, dr; Sirko Stanisław, płk rez. dr hab. — Znaczenie jednostki wojskowej dla społeczności lokalnej Military Unit vs. Social Community ...... nr 3, s. 173 Tomczak Andrzej, ppłk dr; Różański Paweł, dr — Związki edukacji fizycznej z edukacją dla bezpieczeństwa Physical Education and Safety Education ...... nr 4, s. 169 Tomiło Janusz, dr — Dorosłość obronna w perspektywie wychowawczej Defense Maturity in Educational Perspective ...... nr 3, s. 191 Wiśniewski Remigiusz, dr inż. — Progresywizm wychowania obronnego a świadomość obywatelska Education Progressivism vs. Citizenship Awareness ...... nr 4, s. 178

TECHNIKA I LOGISTYKA Brzezina Józef Maciej, płk rez. dypl. nawig. — Brytyjskie doświadczenia z operacji powietrznej nad Libią Air Operation over Libya – British Experience ...... nr 2, s. 216 — Współdziałanie śmigłowców bojowych ze statkami bezzałogowymi na polu walki Cooperation of Combat Helicopters with UAVs on Battlefield ...... nr 1, s. 199 Dudczyk Janusz, ppłk rez. dr inż.; Mirosław Tomasz, dr inż. — Polski program żołnierza przyszłości Polish Soldier of Future Program ...... nr 2, s. 207 Ficoń Krzysztof, kmdr rez. prof. dr hab. inż. — Cybernetyczna chmura na horyzoncie Cybernetic Cloud on the Horizon ...... nr 2, s. 186 — Inteligentny, mądrzejszy świat według IBM Intelligent and Wiser World According to IBM ...... nr 3, s. 199 Radziejewski Ryszard, ppłk rez. dr — Ochrona obiektów wojskowych w świetle uregulowań prawnych Protection of Military Objects vs. Legal Regulations ...... nr 4, s. 202 Rawska Katarzyna, mgr — Polska umowa offsetowa w uwarunkowaniu sojuszniczym Polish Offset Contracts ...... nr 4, s. 187 Sochala Cezary, płk dr inż.; Mientkiewicz Dariusz, mgr inż.; Wójtowicz Bogdan, mgr inż.; Nalepa Tomasz, ppłk dr inż. — Możliwości finansowego wsparcia rozwoju PPO. Cz. II. Działania doraźne: NSIP, HNS, offset, projekty badawcze Financial Capability to Support Industrial Defense Potential. Part II. Current Activities: NSIP, HNS, Offset, Research ...... nr 1, s. 206 — Możliwości finansowego wsparcia rozwoju PPO. Cz. III. Programowanie zadań w ramach mobilizacji gospodarki Opportunities for Financial Support of Industrial Defense Potential’s Development. Part III. Economy Mobilization Program Tasks ...... nr 2, s. 199

Kwartalnik Bellona 4/2012 238 Skorowidz/Index

Wojcieszak Andrzej, dr — Lotnicza ewakuacja medyczna w konfliktach zbrojnych lat 1914–1950 Air Medical Evacuation in Armed Conflict 1914–1950 ...... nr 3, s. 216

W INNYCH ARMIACH Olejnik Franciszek, prof. dr hab.; Adamczyk Franciszek, prof. dr hab. —ATC simulators and flight trainers – medium to increase the safety of air traffic control ...... nr 1, s. 221

CZYTELNICY PISZĄ Kubiak Krzysztof, kmdr por. rez. dr hab. —Dla upamiętnienia wojny południowoatlantyckiej In Remembrance of South-Atlantic War ...... nr 3, s. 222 — Japoński ślad na Malcie Japanese Sign on Malta ...... nr 4, s. 213 — Muzeum męczenników wojny koreańskiej w Ankarze Korean War Martyrs’ Museum in Ankara ...... nr 2, s. 224 — Pomnik weteranów wojny koreańskiej w Waszyngtonie Statue of Korean War Veterans in Washington ...... nr 1, s. 227 Żak Jakub, mgr —XI Ogólnopolskie Forum Historyków Wojskowości nt. Mity i legendy w polskiej historii wojskowości 11th Polish Forum of Military Historians on Myths and Legends in Polish Military History ...... nr 4, s. 217

RECENZJE I OMÓWIENIA Jendraszczak Eugeniusz, płk rez. dr — Operacje pokojowe Organizacji Narodów Zjednoczonych. Recenzja książki Macieja Marszałka i Jerzego Tomasza Limanowskiego Operacje pokojowe Organizacji Narodów Zjednoczonych. Geneza. Struktura. Planowanie. UN Peace Missions. Book review: Maciej Marszałek i Jerzy T. Limanowski Operacje pokojowe Organizacji Narodów Zjednoczonych. Geneza. Struktura. Planowanie ...... nr 2, s. 230 Karwat Janusz, prof. dr hab. — Bezpieczeństwo polityczne Polski okresu międzywojennego. Recenzja książki Jerzego Zalewskiego Bezpieczeństwo polityczne Drugiej Rzeczypospolitej Wybrane problemy Political Security in Interwar Period in Poland. Book Review Bezpieczeństwo polityczne Drugiej Rzeczypospolitej Wybrane problemy by Jerzy Zalewski. . . nr 4, s. 225 Kosmatka Tadeusz, dr — Logistyka w sytuacjach kryzysowych. Recenzja książki Krzysztofa Ficonia Logistyka kryzysowa. Procedury, potrzeby, potencjał Logistic in Crisis Situations. Book review: Logistyka kryzysowa. Procedury, potrzeby, potencjał ...... nr 3, s. 232

Kwartalnik Bellona 4/2012 Skorowidz/Index 239

Kośmider Tomasz, płk dr hab. prof. AON — Zaangażowanie amerykańskich sił zbrojnych w Iraku i Afganistanie. Recenzja książki Bartosza Kruszyńskiego Udział sił zbrojnych USA w konfliktach w Iraku i Afganistanie – największych wojnach przełomu XX/XXI wieku (na podstawie źródeł i opracowań amerykańskich) Engagement in Iraq and Afghanistan. Book review: B. Kruszyński Udział sił zbrojnych USA w konfliktach w Iraku i Afganistanie największych wojnach przełomu XX/XXI wieku (na podstawie źródeł i opracowań amerykańskich) .nr 1, s. 237 Makowski Andrzej, prof. dr hab. — Dyplomacja współczesna i protokół dyplomatyczny. Teoria i praktyka. Recenzja podręcznika dr. Stefana Miłosza Dyplomacja współczesna i protokół dyplomatyczny. Teoria i praktyka Contemporary Diplomacy and Diplomatic Protocol. Theory and Practice. Book review: S. Miłosz Dyplomacja współczesna i protokół dyplomatyczny. Teoria i praktyka ...... nr 1, s. 230 Marcinkowski Czesław, płk rez. dr — Bitwa o Cchinwali. Recenzja książki Olega Szeina Razgrom gruzinskich zachwatczykow pod Cchinwali Battle of Tskhinvali. Book Review of Razgrom Gruzinskikh Zakhvatchikov pod TSkhinvali by Oleg Shein ...... nr 4, s. 222 Płaczek Janusz, prof. dr hab. — Oblicza wojny. Recenzja książki Martina van Crevelda Zmienne oblicze wojny. Od Marny do Iraku Faces of War. Book review: Martin van Creveld Zmienne oblicze wojny. Od Marny do Iraku ...... nr 2, s. 227 — Pozimnowojenne dwudziestolecie. Recenzja książki Romana Kuźniara Pozimnowojenne dwudziestolecie 1989–2010. Stosunki międzynarodowe na przełomie XX i XXI wieku Twenty Years of Post-Cold War Period. Book review: Roman Kuźniar Pozimnowojenne dwudziestolecie 1989–2010. Stosunki międzynarodowe na przełomie XX i XXI wieku ...... nr 3, s. 228 — Zarządzanie bezpieczeństwem. Recenzja książki Eugeniusza Nowaka i Macieja Nowaka Zarys teorii bezpieczeństwa narodowego. Zarządzanie bezpieczeństwem. Security Management. Book review: Eugeniusz Nowak, Maciej Nowak Zarys teorii bezpieczeństwa narodowego. Zarządzanie bezpieczeństwem . . . nr 1, s. 233

Kwartalnik Bellona 4/2012 Procedura recenzowania i kwalifikowania prac do druku

1. Materiały autorskie kierowane do druku w „Kwartalniku Bellona” podlegają ocenie merytorycznej przez członków Rady Naukowej i przez niezależnych recenzentów. 2. Recenzentów proponują odpowiedzialni za dany dział członkowie Rady Naukowej – redaktorzy tematyczni. 3. Do oceny każdej publikacji powołuje się dwóch niezależnych recenzentów. 4. W przypadku tekstów powstałych w języku angielskim, co najmniej jeden z recenzentów jest afiliowa- ny w instytucji zagranicznej innej niż narodowość autora pracy. 5. Decyzją Rady Naukowej przyjęty został model, w którym recenzent zna autora (autorów) i podpisuje de- klaracje o niewystępowaniu konfliktu interesów, za który uznaje się zachodzące między recenzentem a autorem: – bezpośrednie relacje osobiste (pokrewieństwo, związki prawne, konflikt), – relacje podległości zawodowej, – bezpośrednia współpraca naukowa w ciągu ostatnich dwóch lat poprzedzających przygotowanie recenzji. 6. Recenzja ma formę pisemną i kończy się jednoznacznym wnioskiem o dopuszczenie artykułu do publikacji (bez zmian lub po wprowadzeniu zmian przez autora) lub jego odrzucenie. 7. W przypadku dwóch przeciwstawnych recenzji Redakcja powołuje trzeciego recenzenta i jego recenzja jest decydująca. 8. Do publikacji kwalifikowane są prace, które uzyskały pozytywną opinię końcową. 9. Nazwiska recenzentów poszczególnych publikacji nie są ujawniane; raz w roku, w ostatnim numerze „Kwartalnika Bellona”, będzie podawana lista recenzentów artykułów opublikowanych w danym roku. 10. Redaktor naczelny, po konsultacji z odpowiedzialnym za dany dział członkiem Rady Naukowej, może zakwalifikować do opublikowania komunikat autorski bez recenzji. Komunikat ten musi spełniać następują- ce wymagania: – nie może przekraczać objętości dwóch stron kwartalnika, – powinien przedstawiać ważny rezultat etapu badawczego lub pracy badawczej, – w ustalonym przez redakcję miejscu na pierwszej stronie publikacji musi znaleźć się słowo „Komunikat”. 11. Redakcja kwartalnika może otrzymany materiał przeredagować, skrócić lub uzupełnić (po uzgodnieniu z autorem) lub nie zakwalifikować go do publikacji. 12. Redaktor naczelny odmawia opublikowania materiałów autorskich w przypadku, gdy: – treści zawarte w materiałach naruszają prawo (zasady ochrony tajemnicy, prawo prasowe itp.), – zastaną ujawnione jakiekolwiek przejawy nierzetelności naukowej, a zwłaszcza przypadki „ghostwritin- gu” i „guest authorship”, – praca nie uzyskała pozytywnej opinii końcowej (z wyjątkiem prac i materiałów, które nie muszą być recenzowane). 13. Redaktor naczelny może odmówić opublikowania materiałów autorskich bez podania przyczyny, a w szczególności w następujących przypadkach: – tematyka pracy nie jest zgodna z podstawowym zakresem tematycznym czasopisma, – artykuł przekracza dwa arkusze wydawnicze, a autor nie zgadza się na wprowadzenie koniecznych skrótów, – autor nie zgadza się na wprowadzenie wszystkich koniecznych poprawek zaproponowanych przez recenzenta lub redakcję, – tekst lub materiał ilustracyjny złożony przez autora nie spełnia wymagań technicznych.

Kwartalnik Bellona 4/2012