Lexikon Politik Улс төрийн тайлбар толь

Lexikon Politik

Улс төрийн тайлбар толь

Энэхүү тайлбар толийг Монсудар хэвлэлийн газрын санаачлагаар Монгол дахь Конрад-Аденауэр-Сангийн дэмжлэгтэйгээр орчуулан хүргэв. ДАА ННА У

Lexikon Politik Улс төрийн тайлбар толь

Төслийн зохицуулагч Б.Оюундарь

Орчуулагч Б.Ганхөлөг, Б.Энхтөгс, Б.Эрдэнэчимэг, Д.Үүрцайх, О.Цэрэнчимэд, У.Отгонбаяр, О.Ариунаа, Ц.Уянга, М.Сэргэлэн (Монгол-Германы гүүр төрийн бус байгууллагын баг)

Орчуулгын редактор О.Цэрэнчимэд (Удирдлагын академийн Бодлого, Улс төр судлалын тэнхимийн эрхлэгч, дэд профессор) Д.Үүрцайх (ХБНГУ-ын Бонн хотын их сургууль, хууль зүйн ухааны магистр) Ц.Уянга (ХБНГУ-ын Льюдвиг Максимиллианы Их Сургуулийн Улс төрийн шинжлэх ухааны магистр, Австралийн Мельбурний Их Сургуулийн хөдөлмөрийн эрх зүйн магистр)

Редакторууд Б.Батбаатар, Д.Очирмаа

Монгол орчуулгын эрх © 2019 Монсудар хэвлэлийн газар

RECLAMS UNIVERSAL-BIBILIOTHEK Nr. 18714 2009 Philipp Reclam jun. GmbH & Co. KG, Siemensstraße 32, 71254 Ditzingen.

Тус бүтээлийн орчуулгыг Konrad-Adenauer-Stiftung Mongolei ивээн тэтгэсэн болно.

ISBN

Бүх эрх хуулиар хамгаалагдсан болно.Энэхүү номын эхийг хэвлэлийн газрын зөвшөөрөлгүйгээр хэсэгчлэн болон бүтнээр нь дахин хэвлэх,хайлтын системд байршуулах, цахим,механик,фото хуулбар зэрэг ямар ч хэлбэрээр хувилж олшруулах,түгээн тараахыг хатуу хориглоно. Агуулга

Удиртгал ...... 9

Abgeordnete – Парламентын гишүүн ...... 17 Außenpolitik – Гадаад бодлого ...... 20 Autoritäres Regime – Авторитар дэглэм 24 Bürgertugenden – Иргэний ухамсарт үйл . . . . . 28 Deliberative Demokratie – Зөвлөлдөх ардчилал . . . 33 Demokratie – Ардчилал ...... 37 Demokratisierung/ Demokratisierungswellen – Ардчиллын давлагаа ...... 43 Diktatur – Диктатур ...... 48 Diskurs – Дискурс ...... 51 Elektronische Demokratie – Цахим ардчилал 55 Eliten – Элитүүд 59 Europäische Union – Европын Холбоо ...... 64 Extremismus – Экстремизм ...... 69 Faschismus – Фашизм ...... 72 Feminismus – Феминизм ...... 76 Föderalismus – Федерализм 80 Freiheit – Эрх чөлөө ...... 84 Gemeinwohl – Нийтийн сайн сайхан 89 Gerechtigkeit – Шударга ёс ...... 94 Gesetze/Gesetzgebung – Хууль, хууль тогтоох . . . . 100 Gewalt – Хүч хэрэглэх эрх мэдэл 106 Gewaltenteilung – Эрх мэдлийн хуваарилалт 109 Gewerkschaften – Үйлдвэрчний эвлэл 113 Gleichheit – Тэгш байдал ...... 118 Globalisierung – Даяаршил ...... 122 6 Агуулга

Grund-und Menschenrechte – Үндсэн эрх ба хүний эрх 127 Herrschaft – Ноёрхол ...... 132 Ideologie – Идеологи ...... 136 Innenpolitik – Дотоод бодлого ...... 139 Institutionalismus – Институционализм ...... 143 Institutionen – Институци 148 Integration – Интеграц 151 Interessenverbände – Сонирхлын холбоод . . . . . 155 Internationale Beziehungen – Олон улсын харилцаа 160 Internationale Regime – Олон улсын дэглэм . . . . . 165 Kommunalpolitik – Орон нутгийн улс төрийн бодлого 168 Kommunismus – Коммунизм ...... 172 Kommunitarismus – Коммунитаризм ...... 176 Konfliktlinien – Зөрчилдөөний зааг 180 Konsensus-und Mehrheitsdemokratie – Зөвшилцлийн болон олонхын ардчилал . . . . 184 Konservatismus – Консерватизм ...... 189 Konstitutionalismus – Үндсэн хуульт ёс ...... 193 Kosmopolitische Demokratie – Дэлхий нийтийн ардчилал ...... 196 Legitimität – Хүлээн зөвшөөрөгдөх байдал 201 Liberalismus – Либерализм ...... 205 Macht – Эрх мэдэл ...... 211 Massenkommunikation – Олон нийтийн харилцаа . . 214 Mehrheitsprinzip – Олонхын зарчим ...... 219 Nation/Nationalismus – Үндэстэн/Үндсэрхэг үзэл 222 Nationalstaat – Үндэстний улс ...... 227 Nichtregierungsorganisationen – Төрийн бус байгууллагууд 230 Öffentliche Meinung- Олон нийтийн үзэл бодол . . . 234 Агуулга 7

Öffentlichkeit – Олон нийт ...... 237 Parlament- Парламент 242 Parlamentarische präsidentielle Demokratie – Парламентын ба ерөнхийлөгчийн ардчилал . . . 245 Parteien – Улс төрийн намууд 250 Parteiensystem – Улс төрийн намуудын тогтолцоо . . 253 Partizipative Dempkratie – Оролцоот ардчилал . . . 259 Politik – Улс төр 264 Politikwissenschaft – Улс төрийн шинжлэх ухаан 270 Politische Ethik – Улс төрийн ёс зүй ...... 277 Politische Gemeinschaften – Улс төрийн хамтын нийгэмлэг 281 Politische Kultur – Улс төрийн соёл 284 Politische partizipation – Улс төрийн оролцоо . . . . 289 Politische Performanz – Улс төрийн гүйцэтгэл 293 Politische Soziolisation – Улс төрийн нийгэмшил . . . 299 Politische Unterstützung – Улс төрийн дэмжлэг . . . 304 Politisches Prozess – Улс төрийн үйл явц ...... 308 Politisches System – Улс төрийн тогтолцоо 313 Politisches Vertrauen – Улс төрийн итгэлцэл . . . . . 318 Rechtsstaat – Эрх зүйт төр 321 Regierung – Засгийн газар ...... 326 Repräsentation – Төлөөлөл ...... 330 Repräsentative/liberale Demokratie – Төлөөллийн/Чөлөөт ардчилал ...... 334 Republikanismus – Бүгд найрамдах ёс ...... 340 Solidarität – Эв санааны нэгдэл ...... 343 Souveränität – Бүрэн эрхт байдал 348 Sozialdemokratie – Нийгмийн ардчилал ...... 352 8 Агуулга

Soziale Bewegungen – Социал хөдөлгөөн 356 Sozialismus – Социализм ...... 361 Sozialstaat – Социал төр 365 Staat – Төр ...... 370 Staatsbürgerschaft – Иргэний харьяалал 374 Staatsformen – Төрийн байгуулал ...... 378 Steuerung – Удирдлага 382 Systemtransformation – (Улс төрийн) Системийн шилжилт ...... 387 Terrorismus – Терроризм ...... 392 Totalitarismus – Тоталитаризм ...... 396 Vereinte Nationen – Нэгдсэн Үндэсний Байгууллага (НҮБ) 399 Verfassung – Үндсэн хууль 404 Verhandlungen – Хэлэлцээр ...... 409 Vertrag/Vertragstheorien – Гэрээ/Гэрээний онол . . . 413 Verwaltung – Захиргаа ...... 418 Volk – Ард түмэн 422 Voelkerrecht – Олон улсын эрх зүй/Улс түмний эрх зүй 425 Volksabstimmung – Ард нийтийн санал асуулга . . . 430 Volkssouveränität – Ард түмний бүрэн эрх 434 Wahlen – Сонгууль 437 Wahlrecht/Wahlsysteme – Сонгох эрх/ Сонгуулийн тогтолцоо 441 Zivilgesellschaft – Иргэний нийгэм 448

Дэлгэрүүлж унших бүтээл 454 Удиртгал 9

Удиртгал

Улс төрийн талаар хүн бүр өөрийн гэсэн ойлголттой байдаг. Энэ нь иргэн бүр сонгох эрхтэй, дийлэнх нь тэрхүү эрхээ эдэлдэгтэй холбоотой. Олон нийтийн мэ- дээллийн хэрэгслүүд улс төрийн сэдвүүдийг тогтмол хөнддөг тул иргэдийн ойлголтод нь нөлөөлж байдаг. Улс төрийн толь бичиг нь эдгээр ойлголтыг тодорхой болгон сайжруулах, ялгаатай байдлыг нарийвчлан авч хэлэлцэхээс гадна улс төр нийгмийн онцгой нэг хэсэг болох талаар таниулахад хувь нэмэр болох учиртай юм. Улс төрийн шинжлэх ухаанд хэрэглэгддэг агуулгаар энэхүү тайлбар тольд багтсан зуун үндсэн нэр томьёог тайлбарлах нь зорилгодоо хүрэх арга хэрэгсэл бол- но. Эдгээр нэр томьёоны ухагдахуун нь улс төрийг танин мэдэхүйн салбарт шинжлэх ухааны үүднээс судлах хэрэглээг тодорхойлох болжээ. Уг тайлбар тольд оруулсан үндсэн нэр томьёо нь зөвхөн сурагч, оюутан, улс төрийн шинжлэх ухааны салбарын багш нарт төдийгүй ажил мэргэжлийн хувьд улс төртэй холбоотой, улс төрийг идэвхтэй сонирхон судлахыг хүссэн хэн бүхэнд зориулсан болно. Эдгээр үндсэн нэр томьёоны тайлбар нь улс төрийн хамрах хүрээг тодор- хойлж, хэрэгжүүлэхэд чиглэгдсэн болно. Энэ хүрээнд бид хоёр асуудалтай тулгарсан юм. Эх- нийх нь нэр томьёонуудыг хэрхэн зөв сонгох талаар байв. Учир нь улс төр иж бүрэн зангилаа үзэгдлийн хүрээнд олон янзын нэр томьёонд тусгалаа олж байдаг 10 Удиртгал

билээ. Мөн зөвхөн зуун нэр томьёогоор хязгаарласан тохиолдолд улс төрийн нэлээд олон асуудлыг орхиг- дуулах шийдвэр гаргах шаардлагатай болж байв. Бид агуулгыг үндсэндээ зөвхөн ардчилсан засаглалын улс төрөөр хязгаарласан явдал юм. Хэдийгээр ардчилалд хамааралтай хамгийн чухал үзэл баримтлалын ху- вилбарыг голлон авч хэлэлцсэн хэдий ч үзэл санааны хүрээнд (фашизм, коммунизм гэх мэт), институцийн зохион байгуулалтаар (авторитар дэглэм, дарангуй- лал, тоталитаризм гэх мэт) болон үйл ажиллагааны түвшинд (хүчирхийлэл, терроризм гэх мэт) багтааж оруулсан болно. Хоёр дахь шийдэл нь дотоод, гадаад улс төрийн бодлого, орон нутгийн улс төрийн бодлого, социаль төр зэрэг зөвхөн цөөн хэдэн голлох материал- лаг улс төрийн бодлогын зохицуулалтын хэрэгслийг (policies) хамруулсан явдал юм. Үндсэн нэр томьёоны агуулгад анхаарал хандуулснаар бид улс төрийн сал- барын өргөн хүрээний асуудлыг зайлшгүй авч үзэх шаардлагагүй юм. Юуны өмнө бидний сонгож авсан түлхүүр үгс нь ардчиллын судалгааны гурван түвшний хоёрт нь ха- маарна. Тухайлбал, оюун санааны хүрээнд үнэт зүйлс, хэм хэмжээ, зарчмууд болон үзэл баримтлалын урсга- лууд, төрийн байгууллын хүрээнд институци1 болон

1 Герман хэлэнд Institut болон Institution гэсэн хоёр ойлголтыг ялган авч үздэг. Энэхүү бүтээлд Institut гэдгийг институт хэмээн, харин Institution гэдгийг институци хэмээн хөрвүүлсэн болно. Аль аль нь этимологийн хувьд institutum хэмээх латин үгнээс гаралтай. Хөгжлийн явцад институци гэдгээр илүүтэй тодорхой байгууллагыг, бүр тухайлбал урлаг, соёл шинжлэх ухааны байгууллага, хүрээлэнг илэрхийлэх болжээ. Германы эрх зүйн шинжлэх ухаанд мөн эрх зүйн институци гэсэн ойлголтыг авч үздэг ба энэ нь “өмч”, “мэргэжлийн төрийн алба” Удиртгал 11

улс төрийн дэглэмүүд. Улс төрийн үйл явцын өрнөл буюу гурав дахь хүрээ нь юуны өмнө хамгийн чухал эвлэлдэн нэгдсэн оролцогч талууд болох үйлдвэрчний эвлэл, сонирхлын холбоод, нийгмийн хөдөлгөөнүүд, улс төрийн намууд, олон нийтийн мэдээллийн хэрэг- сэл зэргийг тухайн асуудлын төлөөл болгон авч үзлээ. Эцэст нь ийнхүү сонгосон зуун үндсэн нэр томьёоны хүрээнд мэдээжийн хэрэг зарим нэр томьёог багтаах шаардлагагүй байсан, түүний оронд өөр нэр томьёог сонгох ёстой байсан хэмээн мэтгэлцэх боломжийг ол- госон болно. Тодорхой стандарт эдгээр нэр томьёонуу- дыг сонгох тал дээр байхгүй. Тийм ч учир толь бичгийг хэвлэн нийтлэгч зайлшгүй маргаж болохоор сонгол- туудыг хийх ёстой. Гэхдээ бидний сонгосон үндсэн нэр томьёоны дийлэнх нь маргаангүй чухал ойлголтууд гэ- дэгт итгэлтэй байна. Хоёрдугаар асуудал нь энэхүү үндсэн нэр томьёонуу- дын тодорхойлолт дээр асуудалтай тулгарсан юм. Нэр томьёонуудыг тодорхойлолтын асуудлаар зарим үед “суурь асуудлыг хөндсөн” буруу ойлголтуудтай учирч байв. Бодит юм зохистой, зохистой юм “өөрөө” бо- дит гэсэн хүлээлтийг харгалзан тодорхойлох үүрэг нь тодорхой ухагдахууныг аль болох хамгийн тэнцвэрт байдлаар тодорхойлох асуудал. Гэвч ингэж үзсэнээр

гэх мэт тодорхой эрх зүйн суурь зарчмуудаас бүрддэг цогц агуулгыг илэрхийлдэг. Харин орос хэлэнд институция, монгол хэлэнд институци хэмээн хөрвүүлэн хэрэглэж заншсан ойлголтоор ерөнхийдөө нийгмийн дэг журмын болон зохицуулалтын тогтолцоо, байгууллыг илэрхийлдэг. Нийгмийн шинжлэх ухаанд энэ агуулгатай уялдуулан тодорхой төрийн албан газрууд, их, дээд сургууль, сүм хийд мэтийг зөвхөн байгууллага бус, бас нийгмийн институци буюу байгуулал гэдэг утгаар энэхүү нэр томьёогоор илэрхийлдэг. 12 Удиртгал

чухам юунд энэхүү мөн чанар орших, түүнийг хэр- хэн тодорхойлох вэ? Гэсэн эцэс төгсгөлгүй маргаа- ныг дагуулах үр дагавартай юм. Энэ утгаараа эдгээр нэр томьёо мэдээжийн хэрэг хэзээд маргаантай байх болно. Гэвч гэдгээр нэр томьёо нь хэзээд бодит байд- лыг шинжлэн судлах болон ажиглах хэрэгсэл байдаг бөгөөд үүний тулд тэд их, бага ямар нэг хэмжээгээр хэрэгцээ оршдог. Тэд зөвхөн бодит байдлыг судлаад зогсохгүй тодорхой бус байдлыг ажиглалт хийх за- маар төсөөлөлд оруулж, тодорхой хэмжээнд түүнийг бүрэлдүүлж байдаг. Гэхдээ үүгээр хараахан асуудал шийдэгдэхгүй. Нэр томьёонууд нь үндсэндээ харил- цан адилгүй танин мэдэхүйн сонирхол болон шинж- лэн судлалын зорилго бүхий ямар нэг онол болон үзэл хандлагатай холбоотойгоор хэрэглэгддэг. Агуулга нь ч мөн тэр хэрээр ялгаатай байдаг. Энэ нь нэр томьёо бүр олон янзын тодорхойлолттой байж болох ба ямар ч тодорхойлолт оршихуйг нь нөхцөлдүүлсэн аль нэг утгаар зөв нь байх боломжгүй гэсэн үг юм. Хязгаарлагдмал багтаамжтай толь бичигт энэ асууд- лыг хэрхэн шийдвэрлэх вэ? Бид алдарт улс төр суд- лаач Giovanni Sartori-гийн зөвлөмжийг баримжаал- лаа. Тэрээр тодорхой нэр томьёоны тодорхойлолтыг голлох зохиогчдын бүтээлээс судлаад, тэдний нэгдэж буй агуулгын цөмийг нь олж илрүүлэхийг санал бол- гов. Дараа нь үүнийг олон янзын онол болон үзэл са- нааны хүрээнд авч үзэх, түүний талаар мэргэжлийн хүрээнийхэн олонх нь санал нийлэхүйц тодорхойлолт хэмээн үзэж болно. Удиртгал 13

Эдгээр нийтлэл агуулгын хувьд хоорондоо бага зэ- рэг ялгаатай байж болохуйц тодорхой схемийг ба- римталлаа. Тэднийг түлхүүр үгийг нэрлэх болон товч тодорхойлолтыг өгөх байдлаар эхлүүлж, араас нь нэр томьёоны болон онолын түүхэн үе эсвэл системч- лэн зохиомжтой илэрхийлэх хэсгийг залгуулсан юм. Өгүүллүүд нь текстийн дотор нэрлэгдсэн гарчгийг нөхөх болон үргэлжлүүлэн судлах ном зохиолыг заа- сан товч номын эх сурвалжаар төгсөнө. Герман хэл дээрх улс төр судлалын толь бичгүүд, улс төр судлалын эхлэн суралцах сурах бичгүүд болон улс төр судлалын шинжлэх ухааны гол чухал сэтгүүлүүдийн жагсаалт бүхий хавсралт хэсэг мөн ийм санааг илэрхийлэх зо- рилго тээсэн болно. Хүний нэрийн болон нэр томьёо- ны бүртгэлээр энэхүү боть төгсөнө. Өгүүлэл дотор бусад түлхүүр үгсийн солбицсон эш- лэлийг сумаар (→) тэмдэглэсэн. Түлхүүр үгийн товчлол нь олон болон цөөн тоон дээр байж болно. Тэгэхээр жишээ нь “А” гэсэн нь тухайн өгүүлэлд дотроо “ардчи- лал” түүнчлэн “ардчиллууд” гэсэн утгатай байж болно. Үгийн хүйсийн, тооны болон тийн ялгалын ангиллыг ийм товчлолд мөн үл харгалзсан болно. Бусад товч- лолууд дээр Duden-ий лавлах толийн дүрмийн стан- дартчиллыг дагалаа. Бид мөн зай талбайн хомсдолоос шалтгаалан аль хүйсийг нэрлэхээс татгалзах шаардла- гатай байсныг сануулан дурдах нь зүйтэй болов уу. Энэхүү толь бичгийн бүх өгүүллүүд нь эх өгүүлэл болно. “Засаглал”-ын тухай англи хэл дээрх өгүүллийг эрхлэн гаргагчид орчуулсан болно. “Засаглал”-ын ту- 14 Удиртгал

хай англи хэл дээрх өгүүллийг эрхлэн гаргагчид ор- чуулсан болно. Эрхлэн гаргагчид бүх зохиогчдодоо мэргэжлийн хамтын ажиллагаанд нь талархаж байна. Майнц дахь Йоханнес Гутенберг Их Сургуулийн улс төр судлалын институцийн Annemarie Schmidt-д ал- дааг шалгах уншилтыг хичээнгүй нямбай гүйцэтгэсэнд нь мөн талархаж байна. Dieter Fuchs und Edeltraud Roller Улс төрийн тайлбар толь

Abgeordnete – Парламентын гишүүн 17

Abgeordnete – Парламентын гишүүн

Парламентын гишүүн гэдэг нь аливаа институци эс- вэл нийтийн нэрийн өмнөөс үүрэг хүлээсэн, тэднийг төлөөлөх хууль ёсны үүрэг гүйцэтгэгч хүмүүсийг хэл- нэ. Орчин үеийн улс төрийн шинжлэх ухааны үгсийн хэрэглээнд энэхүү нэршил нь зөвхөн хувь хүн рүү чиглэгдэх бөгөөд бүх нийтийн ардчилсан сонгуулиар парламентын гишүүн (→ Парламент) болсон хүнд ха- мааралтай байна. Мөн парламентын гишүүд аль нэг давхаргыг төлөөлөх, тэднээс заавар авдаггүй байд- лаараа дундад зууны үеийн төлөөллийн байгууллагаас ялгаатай юм. 1791 оны Францын Үндсэн хууль, 1849 оны Германы Үндсэн хуульд тусгагдсан төлөөллийн (→ Төлөөлөл) тухай ойлголт нь бүх ард түмнийг төлөөлөх хараат бус, эрх чөлөөт парламентын гишүүн болох төсөөллөөр хэрэгжсэн байдаг (Grundgesetz Art. 38 / Үндсэн хуулийн 38-р зүйл). Эрх зүйт төрийн, ардчиллын онолоор парламентын гишүүд нь парламентын үйл ажиллагаа, төлөөллийн байгууллагын гишүүнчлэлд харьяалагдах бөгөөд ард түмний хүсэл сонирхлыг төлөөлж засгийн газрыг хя- нах, хууль тогтоох үйлд оролцож, бүх нийтэд хүчин төгөлдөр шийдвэрүүд гаргаж хэрэгжүүлнэ. Төлөөл­ ­нө гэдэг нь төлөөллийн либерал ардчилалд ард түмний хүсэл болон төлөөлөгч хооронд Identität2 байдлыг үүсгэх бус, харин иргэдийн хүсэлт, шаардлагад хариу 2 Identität: Аливаа нэг үндэстний ижилсэх эсвэл ялгаатай байдлыг тодорхойлдог хэв шинж юм. 18 Abgeordnete – Парламентын гишүүн

үйлдэх, хүртээмжтэй харилцаатай байх, хариуцлагатай байдлын баталгаат үйлдлийг хэлнэ. Энэ нь парламен- тын гишүүн хараат бус, зөвхөн өөрийн итгэл үнэмшил, өндөр мэдлэгт захирагдах тухай суурь зарчим юм. Парламент нь нийтийн төлөөллийн байгууллагын хувьд өөрийн үйл ажиллагааг гүйцэтгэхдээ нийт хувь парламентын гишүүн бүрийн саналын дүнг харгалздаг. Ийм учраас гишүүний ажил үүрэг, үзэл бодол, үйл хөдлөлийн талаар судалгаа хийх шаардлага тулгарч буй юм. John Wahlke (The Legislative System,1962) АНУ- -д парламентын гишүүний талаарх хийсэн гишүүний үүрэг оролцооны онолын чиг хандлагын судалгаа- гаар парламентын байгууллага болон хувь гишүүний хооронд ялгаатай байдал ажиглажээ. Харгалзах чиг үүргийн хэв шинжийн ангилалд ялгаатай байдлаар хоёр үндсэн чиглэл багтана. Нэгдүгээрт, төлөөлөгчийн анхаарах хэв маяг, сүүлийнх нь хараат бус итгэмж- лэгдсэн төлөөлөгч (trustee) болон хараат төлөөлөгч (delegate) хоёрын хоорондын ялгаатай байдал юм. Үүнээс хамгийн чухал нь delegate байдал бөгөөд хэр- хэн, ямар үүрэгт анхаарал хандуулах вэ? гэдэг нь олон хүчин зүйлсээс хамаарна. Эхнийх нь парламентын гишүүний харьцуулсан (систем) бус судалгааны чиглэл нь хувь хүний гарал үүсэл, нийгмийн төлөв байдалд анхаарах хэдий ч зөрчилдөөнтэй үр дүнд хүрсэн байдаг (Games H. Kuklinsky / Richard El ­ling, “Representational Role, Constituency Opinion, and Legislative Roll-Call Behaviour”, in: American Journal of Political Science 21, 1977). Abgeordnete – Парламентын гишүүн 19

Харьцуулсан судалгаанд улс төрийн системийн хэв шинж, улс төрийн намуудад анхаарал хандуулдаг бо- ловч сонгуулийн тогтолцоо, нөлөөлөх хүчин зүйлс нь ялангуяа парламентын гишүүний үйлдэл болон чиг үүрэгт чухал ач холбогдолтой байдаг. Парламентын гишүүний судалгааны үр дүн бүхэлдээ улс төр мэр- гэшсэн байхын ач холбогдлыг харуулдаг. Улс төр нь улам ихээр мэргэшсэн байх болон удаан хугацааны мэргэжлийн ур чадвар эзэмших, мөн улс төрийн на- мууд дахь шатлан дэвших боломжтой холбогддог (Max Weber, Politik als Beruf, 1919). Чөлөөт парламентын гишүүн гэдэг утга нь норматив шаардлагатай дүрслэл. Энэ дүрслэл нь бодит байдалд парламент дахь улс төрийн намуудын өндөр түвшинд үүрэг хүлээх чад- вараар илэрхийлэгддэг. Нэр бүхий санал хураалтын дүн шинжилгээнээс харахад бүлгийн санал хураал- таас өөрөөр цөөн тохиолдолд ганц нэг гишүүн санал гаргадаг. Парламентын гишүүдийн дийлэнх нь мэр- гэжлийн өндөр түвшинд бэлтгэгдсэн сэхээтэн хүмүүс байдаг. Парламентын гишүүний тухай ихэнх гарч буй шүүмжлэл нь нийгмийн давхарга, хүн амын бүтцийн тусгал болох гажуудал тул бодит нөхцөлд парламен- тын гишүүний хандлага, байгаа зан төрх нь бага ач холбогдолтой. Ихэвчлэн улс төрийн ялгаатай чиг үүрэг нь нийгмийн бие даасан нэг хэсэг байх ба олон намын тогтолцоо бүхий төрт улс гэдгээрээ улс төрийн намууд нийтийг төлөөлөх олонхын саналын зарчмыг өөрсдөө хэрэгжүүлдэг. Bernhard Weßels 20 Außenpolitik – Гадаад бодлого

Jens Borchert (Hrsg.): Politik als Beruf. Die politische Klasse in westlichen Demokratien. Opladen 1999. Dietrich Herzog [u. a.] (Hrsg.): Parlament und Gesellschaft. Opladen 1993. Warren E. Miller [u. a.]: Policy Representation in Western Democracies. Oxford 1999. Pippa Norris (Hrsg.): Passages to Power. Cambridge 1997. Werner J. Patzelt: Abgeordnete und Repräsentation. Passau 1993.

Außenpolitik – Гадаад бодлого

Гадаад бодлого (гаднах талын улс төр) гэдэг нь али- ваа улс буюу холбооны улс, улсуудын нэгдэл, олон ул- сын байгууллагуудтай олон улсын гэрээний хүрээнд (→ Үндэстний эрх, → Олон улсын засаглал) эрхлэх улс төрийн үйл ажиллагаа юм. Гадаад бодлогын оролцогч тал нь засгийн газар юм. Засгийн газар нь бусад улс оронтой харилцах харилцааг (улс хоорондын), улс хоорондын байгууллагатай харилцах (олон талын ха- рилцаа) харилцааг болон ТББ-тай харилцах харилцааг зохицуулдаг. → Даяаршлын явц болон харилцан хамаа- рал нь нэмэгдсэн өнөө үед → олон улсын харилцааны гадаад бодлогын зохицуулалтад олон улс дамнасан төрийн бус оролцогч талуудын ач холбогдол нэмэгд- сээр байна. Европын уламжлалт гадаад бодлого нь юуны өмнө төрийн үйл ажиллагааны бие даасан салбар гэж ойл- Außenpolitik – Гадаад бодлого 21

гогддог ба анхлан Leopold von Ranke гадаад бодлогыг төрт улсын дотоод бүх нөхцөл байдалд захирагдан, гадаад бодлогын хэрэгцээнд нийцүүлсэн, үндэстний ашиг сонирхол давамгайлсан төрт ёсны үйлдэл хэмээн үзжээ. Гэвч гадаад бодлого нь юуны өмнө чухал ач хол- богдолтой засгийн газрын улс төр бөгөөд олон нийтэд хаалттай нуугдмал үйл ажиллагаа болж хувирсан бай- даг. Үүнээс гадна ардчилсан Үндсэн хуульт төрт улсуу- дын дунд гадаад бодлогын ардчилал өрнөх нь бий. Гэхдээ засгийн газар нь зэвсэгт хүчнийг гадаадад байршуулах, олон улсын гэрээ байгуулах зэрэг гадаад бодлогын чухал шийдвэрүүдийг парламентаар бат- луулах шаардлагатай бий. Мөн гадаад бодлогын хэ- рэгжилтэд олон нийтийн оролцоо (public diplomacy) чухал ач холбогдолтой. Тухайлбал, сонирхлын бүлгэм нь гадаад бодлогын шийдвэр гаргалтад нөлөө үзүүлэх болжээ. Сүүлийн жилүүдэд гадаад бодлогын хамрах хүрээ эрс өргөжин тэлж байна. Энэ нь зөвхөн аюулгүй байд- лын уламжлалт үүрэг төдийгүй олон улсын эдийн за- саг, худалдааны бодлого болон үндэсний эдийн зас- гийг дэмжих асуудлыг хамруулдаг. Мөн ядууралтай тэмцэх (хөгжлийн бодлого), хүрээлэн буй орчныг хамгаалах, ДОХ-той тэмцэх, хүн амын бодлого, шил- жилт хөдөлгөөн, ёс зүйтэй биологийн хөгжил, техно- логийн бодлого зэрэг асуудал нэмэгджээ. Гадаад бод- лого нь зөвхөн гадаад хэргийн яамны асуудал байсан бол өдгөө олон салбарын яамдын оролцоотой, салбар 22 Außenpolitik – Гадаад бодлого

дундын чиг үүргийн асуудал болж хувирчээ. Улс төрийн шинжлэх ухаанд гадаад бодлогыг ний- тээрээ хүлээн зөвшөөрч боловсруулсан онол бай­ даг­гүй. Харин үүний оронд олон янзын өрсөлдөөнт тайлбар бүхий хандлагууд зэрэгцэн оршдог. Walter Carlsnaes (“Foreign Policy”, in: Handbook of Internation- al Relations, hrsg. von W. C. [u. a.], 2002) номдоо гадаад бодлогын дүн шинжилгээг улс төрийн дотоод бодло- гын (либерал) болон реалист улс төрийн уламжлалт хандлага байдаг хэмээн ялган өнгөц дурдсан байдаг. Эхнийх нь тухайн улсын дотоод улс төрийн динамик нь гадаад бодлогоо тайлбарлаж чадна хэмээн үздэг. Үүнд шийдвэр гаргах үйл явцын хүнд суртал, дотоод улс төр дэх эвслийн засгийн газар байгуулах үйл явц, мөн Үндсэн хуулийн хэм хэмжээ болон үндэсний уламжлалт байдал хамаарах аж. Улс төрийн реалист улс төрийн уламжлалт хандлага нь олон улсын тогтол- цооны материаллаг бүтэц зохион байгуулалт, ялангуяа энэ тогтолцооны хүрээн дэх тухайн улс орны эрх мэд- лийг гадаад бодлогоор тайлбарлах боломжтой. Гадаад бодлого нь олон улсын тогтолцоо доторх үйлдлийн сонголтууд болон хамаарлаас шалтгаалан улс төрийн давуу байдлыг тодорхойлдог. Гадаад болон → дотоод бодлогын хоорондын ялгаа нь илүү их харилцан ха- маарал бүхий нөхцөлд тэдгээрийн олон талт харилцаа- ны онцлогоор нийгмийн хүрээнд болон хил дамнасан хамтын ажиллагаанд илрэх бөгөөд улам их асуудалтай тулгарч байна (Robert O. Keohane / Joseph S. Nye, Power and Interdependence, 2001). Ernst-Otto Czempiel (Kluge Außenpolitik – Гадаад бодлого 23

Macht, 1999) гадаад бодлого гэсэн нэр томьёог хуучир- сан хэмээн үзэж, түүний оронд “олон улсын харилцаат улс төр” гэсэн шинэ нэршлээр солих санал гаргажээ. Үүгээр тэр дэлхийн төрт улсууд дэлхийн нийгэмшлээр солигдож, бие даасан нийгэмтэй иргэншлийн орчин болон төрт улсын олон улсын харилцааны орчин хоо- ронд шилжилт бараг тасралтгүй болсон гэдгийг илэр- хийлэхийг хүссэн юм. Даяаршлаас гадна зохицуулалт ихээр нэмэгдэж байгаа олон улсын улс төрийн хүрээнд бие даасан гадаад бодлого нь амжилт багатай юм. Энэ асуудал АНУ шиг хүчирхэг гүрэнд ч мөн хамааралтай. Олон улсын байгууллагууд болон төрийн бус оролцогч талууд олон улсын харилцаанд улам бүр чухал байр суурьтай болоод байгаа боловч үндэсний төрт улсын байр суурь одоо ч хоцрогдоогүй байна. Төрт улс нь аюулгүй байдлын салбарын хамгийн чухал оролцогч тал бөгөөд олон талт гадаад бодлогын шинэ сорил- туудтай шинэлэг байдлаар хандах ёстой. Herbert Dittgen

Herbert Dittgen: Amerikanische Demokratie und Weltpo- litik. Paderborn [u. a.] 1998. Helga Haftendorn: Deutsche Außenpolitik zwischen Selb- stbeschränkung und Selbstbehauptung. Stuttgart 2001. Sebastian Harnisch: Theorieorientierte Außenpolitik- forschung in einer Ära des Wandels. In: Die neuen Inter- nationalen Beziehungen. Hrsg. von Gunther Hellmann [u. a.]. Baden-Baden 2003. S. 313–360. 24 Autoritäres Regime – Авторитар дэглэм

Autoritäres Regime – Авторитар дэглэм

Hans Kelsen-ий (Allgemeine Rechtslehre 1925) бүтээлд тулгуурлан улс төрийн засаглалын хэлбэрийг онолын арга зүйн хүрээнд үндсэн хоёр хэсэг болгон салгаж, автократ болон ардчилсан гэсэн ойлголтоор авч үздэг. Энэхүү хоёр дэглэмийн ялгаа нь ардчилсан тогтолцоо- ны дагуу хууль дүрмийг батлах эсвэл албажуулах за- маар түүнийг хэрэглэдэг (бие даасан журмууд), харин автократ засаглалын хууль тогтоогчид болон хуулийг хүлээн авагчид нь ялгаатай байдаг (ялгаатай жур- мууд). Одоогийн байдлаар системчилсэн энэхүү ялгаа нь үнэндээ ардчилсан болон автократ засаглалын дэд төрлийг ангилах ямар ч шалгуур болж чадахгүй байна. 1920 он, 1945 оноос хойш автократ болон тоталитар дэглэмүүдийг ялгах хэд хэдэн ангиллыг хөгжүүлжээ ( / Zbigniew Brzezinski, Totalitarian Dictatorship and Autocracy, 1956, dt. Totalitäre Diktatur, 1957; Karl Loewenstein, Verfassungslehre [1959], 2000). Судлаач Juan Linz (Totalitarian and Authoritarian Regimes, in: Handbook of Political Science, Bd. 3, hrsg. von Fred Greenstein und Nelson Polsby, 1975) авторитар, тотали- тар болон ардчилсан засаглалын хэв шинжийг хооронд нь ялгах гурван онцлог шинжийг дэвшүүлжээ. Үүнд: Нэгдүгээрт, хязгаарлагдмал олон ургалч үзэл. Хоёрду- гаарт, хязгаарлагдмал болон орол­цоогүй улс төр. Гурав- дугаарт, засаглал нь тоталитар дэглэмтэй адил хаалттай идеолог болон эх оронч үзэл, журам, үндэсний үзэл эс- вэл шинэчлэлийн үзэл санаа шиг сэтгэхүйн байдлаар Autoritäres Regime – Авторитар дэглэм 25

албажуулдаг (→ Дарангуйлагч /Diktatur). Эдгээр гурван төрлийн улс төрийн дэглэмийг сис- темчилсэн ангилалд хамруулж болно (Wolfgang Merkel, “Defekte Demokratien”, in: Demokratie in Ost und West, hrsg. von W. M. und Andreas Busch, 1999). Энэ төрлүүд нь зургаан шалгуур үзүүлэлтэд үндэслэсэн засаглалын ухагдахуунд хамаарна. Үүгээр авторитар улс төрийн дэглэмийг дараах байдлаар тайлбарлаж болно. Нэгдүгээрт, ноёрхлыг (засаглалыг) албажуулсан байдал нь хаалттай ертөнцийг үзэх үзлээр бус, ха- рин идеологийн сэтгэл зүйгээр хууль ёсных болдог. Хоёр­дугаарт, ноёрхолд хүрэх зам нь ихээхэн хязгаар- лагдмал байна. Сонгууль болохгүй, харин болсон то- хиолдолд энэ нь бүх нийтийн чөлөөт сонгууль бус бөгөөд хамгийн сайндаа хязгаарлагдмал олон ургалч үзэл байх боломжтой. Гуравдугаарт, дангаар ноёрхох. Дөрөвдүгээрт, ноёрхлын зохион байгуулалт нь зөвхөн улс төрийн авторитар элитүүдийн хяналтад байна. Тавдугаарт, ноёрхлын эрмэлзэл нь улс төрийн асуул- тын хүрээнд хувь хүний орон зайд хөндлөнгөөс оролц- дог. Зургаадугаарт, ноёрхох байдал нь эрх зүйт төрийн дүрмээр бус, харин дарангуйллын дагуу хэрэгждэг. Зөвхөн ХХ зуунд олон төрлийн албан ёсны хэв шинж бүхий авторитар засаглал үүссэн байдаг. Албан ёсны авторитар дэглэмийн хамгийн хачирхалтай хэлбэрүүд нь → коммунизм, → фашизм, милитаризм, корпора- цизм, расисизм, модернизм, теократ хэв шинж бүхий шашны болон гэр бүлийн удам залгамжилсан засаг- лалууд байна. Эдгээр албан ёсны хэлбэр нь харилцан 26 Autoritäres Regime – Авторитар дэглэм

бие биеэ үгүйсгэдэггүй. Учир нь ноёрхлын тогтвортой байдалд нөлөөлөх үүднээс заримдаа авторитар удир- дагчид эдгээр хэлбэрийг хослуулдаг. Энэ мэтчилэн коммунист үзэл баримтлалтай авторитар дэглэмийн нэгэн адил цэрэгжсэн зэвсэгт хүчний авторитар дэг- лэмд ч нэмэлтээр нийгмийн шинэчлэлийг өөрсдийн ноёрхлыг үндэслэх танилцуулга болгон ашигладаг. Авторитар дэглэм болон авторитар удирдагчдын ал- бажуулсан хэлбэрийг ХХ зуунд хэрэгжсэн байдлаар нь дараах есөн ангилалд хамруулж болно. 1. Коммунист авторитар дэглэм (1968 оноос хойш Ун- гар улс, Горбачевын удирдлага доорх ЗХУ, 1985-1991). 2. Фашист авторитар дэглэм (Mussolini-гийн удирдлага дахь Итали улс, 1922-1943). 3. Цэргийн дарангуйлалтай хүнд сурталжсан автори- тар дэглэм (Хорватын Унгар 1920-1940 он, Пилсудс- кис Польш, 1926-1935). 4. Корпорац хэв шинжтэй авторитар дэглэм нь өөрс­ дийгөө “органик ардчилал”-тай хэмээн нэрлэдэг (Salazars Estado Novo 1926-1974, нэг хэсэгхэн Испани улсад байсан Франкогийн засаглал). 5. Рассист авторитар дэглэмд цагаан арьстнуудын цөөнх нь олонх өнгөт арьстныг иргэний хувьд ялга- варлан гадуурхан, мөн улс төрийн оролцоог хаасан байдаг (Өмнөд Африк, Родезин улс). 6. Авторитар дэглэмийн шинэчлэлтэй улс, үүнд эсвэл цэрэгжсэн хүнд сурталтай цэргийн авторитар дэглэ- мийн хэлбэр болон улс төрийн нэг намын авторитар дэглэм орно (Тайвань дахь Гоминьданы ноёрхол) Autoritäres Regime – Авторитар дэглэм 27

эсвэл колоничлолын дараах удирдагчид, тухайлбал улс төрийн нэг намын авторитар дэглэм (Африк)-д тохиолддог. 7. Теократ хэв шинжтэй авторитар дэглэмд үндсэрхэг шашны урсгал нь энэ дэлхийд заавал хүчин төгөлдөр дагах ёстой сургаалын номлол болон дарангуйллаар хэрэгждэг (Иран, Афганистаны талибанчууд, Сау- дын Араб). 8. Гэр бүлийн удам залгамжилсан авторитар дэглэмд ноёрхох эрх мэдлийн үндэс нь ард түмэн (Demos) бус харин удам залгамжлах зарчмаар зохицуулагдсан байдаг (VII-XX зууны үе Англи улс, Европ тивийн XIX-XX зууны үе). 9. Султаны авторитар дэглэмд хэтэрсэн хувь удирдаг- чийн болон хуульгүй ноёрхогчийн шинжтэй засаг- лал байх бөгөөд гэр бүлийн овгийн засаглалын бүтэц зохион байгуулалтын механизм давамгайлах хэдий ч заримдаа тоталитар тогтолцооны элемент холимог байдаг (Румын улсын захирагч Nicolae Ceaușescuё). XXI зууны үеийн зөвхөн нарийвчлан харах юм бол Хойд Солонгос улсыг тоталитар дэглэмтэй гэж үзэж болно (Wolfgang Merkel, “Totalitäre Regimes”, in: Zeitschrift für Internationale Diktatur- und Freiheits- forschung 1, 2004). Өгөөмөр байдлаар харах юм бол зуу орчим авторитар дэглэмийг ардчилалтай улс ор- нууд гэж нэрлэх боломжтой. Хэдийгээр ардчиллын давлагаа (→ Ардчиллын давлагаа) эхэлсэн ч ХХ зууны сүүлийн хагаст шинээр 200 орчим авторитар улс орон ардчилалд нэгдсэн байдаг. 28 Bürgertugenden – Иргэний ухамсарт үйл

Wolfgang Merkel

Juan J. Linz: Totalitarian and Authoritarian Regimes. Boul- der 2000. [Dt.: Totalitäre und autoritäre Regime. Berlin 22003] Wolfgang Merkel: Systemtransformation. Eine Einführung in die Theorie und Empirie der Transformations- forschung. Opladen 1999.

Bürgertugenden – Иргэний ухамсарт үйл

Ерөнхийдөө “Ухамсарт үйл” гэдэг нь тухайн хүн зөв сэдлээр зөв үйл хийх чадварт бэлэн байхыг хэлнэ. Иргэний ухамсарт үйл нь иргэний хүсэл болон чадва- рыг илэрхийлэх бөгөөд өөрсдийн ашиг сонирхол, үйл хөдлөлийг бүхэлд нь улс төрийн зэрэгцэн орших үйл хэрэгт тустай байдлаар ухамсарлан уялдуулах үйлдэх ажиллагаа юм. Ухамсарт үйл нь хууль ёсны хүрээнд шаардагдах хэв журмаас илүүтэйгээр → шударга ёсны зарчмыг шаардах зүйлд чиглэгдсэн эсвэл нийгмийн амьдралд бусад үнэт зүйлсийн хувьд зөв байх тухай илэрхийлэл юм. Улмаар ёс суртахууны тухайд байж болох ч улс төрийн хувьд зайлшгүй биелүүлэх зүйл юм. Иргэний ухамсарт үйл нь хүлээцтэй байдал, улс төрийн идэвх зүтгэл, нийтийн ариун үйл, эх оронч үзэл, эв санааны нэгдэл, иргэний эр зориг гэх мэт олон талаас авч үзвэл хоорондоо ялгаатай. Антикийн улс төрийн философи нь улс төрийн зохион байгуу- Bürgertugenden – Иргэний ухамсарт үйл 29

лалтыг бүхэлд нь ухамсарлагдсан журамт байдал гэж үздэг. Зөвхөн шилдэг нь захирах ёстой бус харин тэр газар хамт орших хүн бүхэн хамтдаа аж жаргалтай амьдрахын тулд чадах бүхнээ хийх ба хот улс нь бү­ хэл­дээ хүмүүсийг сайн сайхан байдалд хүргэх, хүний ухамсарт чанар болох ариун үйлээр удирдахуйг (arete) хэрэгжүүлэх үүрэгтэй. Тиймээс Platon (Politeia) өөрийн бүтээлд сайн бөгөөд зөв зохион байгуулалтыг сайн цэгцэрсэн болон ухамсарлагдсан үйлтэй харьцуулжээ. Шударга ёсны зарчим нь тухайн хувь хүний төдийгүй хамт олны хамгийн дээд журамт үйл буюу ариун жу- рам байх хэмээн үзжээ. Aristoteles (Politika) бүтээлдээ улс төрт, хамтын нийгэмшлийг хадгалан хамгаалах нь иргэн бүрийн нийтлэг үүрэг гэж үзжээ. Эрх чөлөөт, эрх тэгш хүмүүсийн дунд хамгийн чухал иргэний ухам- сарт үйл нь “сайн удирдуулах болон зөв удирдуулах” тухай асуудал гэжээ. Иргэд өөрсдийн эрх чөлөө, улс төрт нийгэмшлийн сайн сайхан амьдралынхаа өмнө үүрэг хүлээх замаар нийтийн сайн сайхны төлөөх үзлийг хувийн явцуу ашиг сонирхлоос дээгүүр тавих ёстой гэсэн ойлголт нь Ромын бүгд найрамдах улсын ухамсарт ариун үйлийн хэлэлцүүлгийн тухай Cicero болон Livius und Sallust зэрэгт түүхчдээр илэрхий- лэгддэг. Энэхүү Бүгд найрамдах үзэл нь дундад зууны төгсгөлд (жишээлбэл, Marsilius von Padua) болон ор- чин үеийн эхэн үеийн хүмүүнлэгийн үзлийн сэргэн мандалтаар үргэлжилсэн юм. Уламжлалд баригдсан ард түмэн бол эрх чөлөөт байх чадваргүй гэж Niccolò Machiavelli үзсэн байдаг. Өөрийгөө захирах ухамсарт 30 Bürgertugenden – Иргэний ухамсарт үйл

үйл нь өөрийгөө урлахтай нэгэн адил зүйл юм. Хэрэв нийтийн сайн сайхны төлөөх үзэл алга болбол улс төрийн тирани (→ Дарангуйлагч) заналхийлж бай- даг. Иргэний ухамсарт үйл нь Montesquieu (De l’esprit des lois, 1748)-оос эхлэн Jean-Jacques Rousseau-оор (Du contrat social, 1762) уламжлагдан Alexis de Tocqueville (De la démocratie en Amérique, 1835/40) хүртэл бүгд най- рамдах улсын эрх чөлөөт байдлыг хадгалах зайлшгүй нөхцөл болон хөгжжээ. Иргэд өөрсдийн хувийн яв- цуу ашиг сонирхлыг хумих замаар нийтийн сайн сайхныг нэн тэргүүнд тавьж чадахгүй тохиолдолд ардчилал хөгжих, оршин тогтнох боломжгүй болно. Эдгээр ухамсарт үйлийн тухай онолыг шүүмжлэгчид энэ төрлийн улс төр, ёс зүйн хандлагыг (→ Улс төрийн ёс зүй) хөгжүүлэх боломж, хүсэлд эргэлзэх бөгөөд ха- рин институцичилсэн зохион байгуулалтын хосол- мол нөхцөлийг санал болгодог. Энэ байдал нь Thomas Hobbes-ын Leviathan (1651) бүтээлд гардаг шиг хууль ёсны хүчтэй дарангуйлагч, эзнээс айх айдас нь хуулийг дуулгавартай мөрдөх гол сэдэл болдог эсвэл Alexander Hamilton, James Madison нарын холбооны үзлийн ба- римт бичгийн адил төрийн байгуулалд эрх мэдлийн хяналт, тэнцвэрийн зарчмыг хэрэгжүүлэх шаардла- гатай. Ингэснээр зайлшгүй болох ашиг сонирхлын мөргөлдөөнийг үр ашигтай байдлаар зохицуулах бо- ломжтой. Immanuel Kant ухамсарт үйлийн болон эрх зүйн онол хооронд категорийн ялгаа байгааг онцолж, “байгалийн зохицуулах механизм”-ын тухайд итгэж байв. Үүний дагуу “чөтгөр шиг ард түмэн” гэдэг нь нэг Bürgertugenden – Иргэний ухамсарт үйл 31

нь нөгөөдөө саад хийснээр хууль эрх зүйн саармаг бай- далд орж болзошгүй юм (гэхдээ энэ нь Kant-ын Бүгд найрамдах улсын тухай төсөөлөлтэй тохирохгүй). Орчин үеийн улс төрийн онолд уламжлалт зөрчлүүд үргэлжилсээр байгаа болно. Нэг талаасаа чиг үүргийн ялгаатай байдал болон соёл иргэншил, ёс зүйн хувьд олон ургалч үзэлтэй, эрх чөлөөт орчин үеийн нийгэмд ийм ухамсарт үйлийн шаардлагыг эрэлхийлж байгаа нь бодит болон зохих хэмжээнд орон зай байгаа эсэх нь эргэлзээ төрүүлдэг. Нөгөө талаас Бүгд найрамдах үзэлд холбогдуулан үндэслэдэг. Уг байдал нь либерал ардчилсан үзэлтэй нийгэм, ёс суртахууны үндсэн хэл- бэрээр тодорхой үйл ажиллагааны чиглэлийг шаардах хэдий ч институцийн хувьд нөхөх боломжгүй харин дахин бий болгох боломжтой. Улс төрийн хамтран ор- шихуйг хүний дотоод ёс зүйн сайн зүйл хэмээн үздэг. Гэхдээ техник байдлаар институцичилэгдсэн энэхүү алтернатив хувилбар болон Бүгд найрамдах улсын ёс зүй нь тодорхой байгууллагуудтай үр бүтээлтэй харил- цах хамтын оролцоо, иргэний ухамсарт үйл зэрэг нь ардчиллын чухал хэсгүүд юм. Хуулийн аль ч нөхцөлд маргаан, шийдвэр гаргах (→ Зөвлөлдөх ардчилал) нь шударга үйл явцад үндэслэгдэх ёстой. Иргэдийн ухам- сарт үйлийг ёс зүйн хатуу утгаар шаарддаггүй. Сонго- дог онолын үзэл баримтлалаас ялгаатай нь “сайн” байх болон улс төрийн амьдрал нь хоорондоо ялгаатай. Үзэл бодол, хүсэл зоригоо илэрхийлэх нь зөвлөлдөх үйл явц хэдий ч (a) хэлэлцэгдэж буй ухамсарт үйлтэй харьцуулж болохгүй. Үзэл бодол, хүсэл зоригоо илэр- 32 Bürgertugenden – Иргэний ухамсарт үйл

хийлэх нь зөвлөлдөх үйл явц хэдий ч (a) хэлэлцэгдэж буй ухамсарт үйлтэй ижил (→ Хэлэлцүүлэг) олон ний- тийн улс төрийн шаардлагыг зөвтгөх, харилцан буулт хийх, (б) шударга байдал болон хүлээцтэй байдал зэрэг нь либерал иргэний ухамсарт үйл юм. харин (с) олон нийтийн иргэний ухамсарт үйл (→ Kоммунитизм) нь эв санааны нэгдэл болон хариуцлагатай байх мэдрэмж зэргийн (мэдээжийн хэрэг өөрсдийн улс төрийн ний- гэмшлийн биш гишүүдийн эсрэг) урьдчилсан нөхцөл болж өгдөг. Өмнөх шигээ шударга ёс хэвээр байна. Өөрөөр хэлбэл, ёс зүйтэй улс төрийн хүсэл эрмэл- зэл, улс төрийг зөвтгөсөн суурь зохион байгуулалтыг бэхжүүлэх, зөвхөн одоо байгаа институцид шүүмжтэй хандах, шалгах, цаашид хөгжүүлэх сэдэл нь иргэний ухамсарт үйлийн үндэс юм. Rainer Forst

Rainer Forst: Kontexte der Gerechtigkeit. Frankfurt a.M. 2004. Otfried Höffe: Demokratie im Zeitalter der Globalisierung. München 1999. Stephen Macedo: Liberal Virtues. Oxford 1991. Herfried Münkler (Hrsg.): Bürgerreligion und Bürger- tugend. Baden-Baden 1996. Philip Pettit: Republicanism. Oxford 1997. Deliberative Demokratie – Зөвлөлдөх ардчилал 33

Deliberative Demokratie – Зөвлөлдөх ардчилал

Энэхүү нэр томьёо нь АНУ-ын хууль, эрх зүйн онол дээр үндэслэсэн бөгөөд 1980-аад оны сүүлээр Герма- ны улс төрийн шинжлэх ухаанд хэрэглэгдэх болжээ. Өргөн утгаараа зөвлөлдөх (латин хэлээр “хэлэлцүүлэх” гэсэн утгатай) гэдэг нь нийтээрээ улс төрийн асууд- лаар зөвлөлдөх тухай ойлголт юм. Уг ойлголтоор ард- чилал дахь харилцааны үйл явцаас үзэхэд улс төрийн сонирхлыг нээх, харилцан хамаарлыг илрүүлэх, улс төрийн шийдвэрийг боловсронгуй болгох үүрэг хүлээдэг байна. Үр дүнд хүрэх ардчилсан үйл явц нь бусад улс төрийн шийдвэрүүдийг (сонгууль, сугалаа, бүх нийтийн санал асуулга) бодвол хууль ёсны өндөр зэрэглэлд албажсан байдаг. Зөвлөлдөх ардчиллын онол, үзэл баримтлалын хүрээ нь хамрах цар хүрээний хувьд, нөгөө талаас тэдгээр институцийн үр дагаврын хувьд гэх хоёр зүйлээр ялгардаг. Мөн зөвлөлдөх ард- чиллын хэлбэр нь зөвхөн танин мэдэхүйн чадварыг сайжруулах зорилгоор сулхан шаардлага тавьдаг. Ир- гэд өдөр тутмын амьдралдаа хэрэгцээтэй мэдээллийг авдаггүй, авах чадваргүйн улмаас зөв шийдвэр гарах боломжгүй гэж үздэг. Учир нь хувийн хэрэглээний шийдвэрээс илүү ач холбогдолтой тул хязгаарлагд- мал цаг хугацаатай улс төрийн нарийн төвөгтэй асуу- далд тухайн зүйлийн хэрэгцээтэй мэдээллийг өгөх нь хүндрэлтэй байдаг. Хэлэлцүүлгийн явцад бусдын нийтлэг зөвлөгөө, санал асуулгыг үндэслэн шийдвэр гаргах, мэдээллийн хэмжээг ихээхэн нэмэгдүүлж авах 34 Deliberative Demokratie – Зөвлөлдөх ардчилал

ба улс төрийн тохироо хэзээ ч оновчтой мэдээлэлд суурилдаггүй, харин үндэслэх боломжийг өгдөг. Танин мэдэхүй сайжирсан үед иргэд улс төрийн давуу эрхтэй болох ба тэд өөрсдийн хэрэгцээнд хариулт хайж эхэл- дэг. Зөвлөлдөх ардчиллын явцаас ёс суртахууныг сайж- руулах хүлээлттэй байгаа хэлэлцүүлгийн хувилбар нь илүү хүчтэй шаардлагыг тавьдаг. Энэ төрлийн ху­ вилбарт зөвлөлдөх ардчиллын үйл явцыг зөвхөн дангаар нь авч үзэх боломжгүй. Учир нь улс төрийн тохиролцоонд зөөлрүүлэгч эсвэл хатууруулагч нэ- мэлт зүйл үйл­чил­дэг хэдий ч ёс суртахууныг ариутгах зүйл хэрэгцээтэй байдаг (laundering preferences, Robert Goodin). Үнд­сэн­дээ улс төрийн үйл явцад хэлэлцэгдэж буй асуудлуудын ихэнх нь ёс суртахуунд тулгуурласан байх ёстой гэж үздэг. Зөвлөлдөх ардчиллын зорил- го нь иргэд өөрсдийн­ зөв гэж ойлгосон хувийн ашиг сонирхлыг улс төрийн шийдвэрт тусгахаас илүүтэй → нийтийн сайн сайхны төлөө шийдвэр гарах боломжит хувилбар юм. Энэ чиглэлийн хандлагын өөрчлөлт нь → олон нийтийн дунд хэлэлцүүлэг өрнүүлэх бөгөөд ихэнх нь Jürgen Habermas-ын санаанаас улбаатай юм. Habermas-ын үзсэнээр энэ төрлийн улс төрийн хэм хэмжээ шууд болон шууд бус байдлаар оролцогч бүх хүмүүсийн саналын эрхийг шаардах тул хүчин төгөлдөр гэж үзэх ёстой байна. Өөрөөр хэлбэл, хэлэлцүүлгийн үр дүнд бий болох хэм хэмжээ нь бүх оролцогчдын эрх тэгш байдал, хэлэлцэх асуудлын танилцуулга, харил- цан ярилцааны зохион байгуулалтаар асуух боломж Deliberative Demokratie – Зөвлөлдөх ардчилал 35

зэргээс хамаардаг. Хэлэлцэх үйл ажиллагааны зорил- го нь тогтсон ёс суртахууны хувьд зөв шийдлийг олох биш харин зөвхөн хувийн ашиг сонирхлыг хангах үйлд чиглэсэн зөвлөлдсөн хамтын санал дэвшүүлэх явдал юм. Зөвлөлдөх ардчиллыг институцичилэх стратеги нь олон төрлийн зорилгыг дэвшүүлсэн байдаг. Танин мэдэхүйн хэлбэрийн гол зорилго нь бодит мэдээллийг илүү үр дүнтэй ашиглахад аль байгууллага иргэдийг сэдэлжүүлэх тухай асуудал юм. Ёс суртахууны хувил- бар нь эсрэгээрээ иргэдийн хандлагыг өөрчлөхөд чиг- лэгддэг. Иргэдийн хүсэл зоригийг бий болгох, ерөнхий хэм хэмжээнд нийцсэн шийдвэр гаргах үйл явцыг тодорхойлохыг хүсэмжилдэг. Зөвлөлдөх ардчиллын идеал хэлбэрийг улс төрийн институцийн ач холбогд- лоор гурав ялгах хэрэгтэй. 1. Зохиомол хэлэлцүүлэг: Тодорхой байгууллагын өөрчлөлтийн хамгийн бага бодит дэмжлэг нь Robert Goodins-ийн хэлэлцүүлгийн тусламжтай стратегийг бэхжүүлэх тухай асуудлаас үүдэлтэй юм. Өөрөөр хэл- бэл, иргэдийг боловсрол, соёлын бодлогын арга хэм- жээгээр идэвхжүүлэх, тэдгээрийн улс төрийн шийдвэр гарахдаа бусад иргэдийн ашиг сонирхол, мөн чанар болон цаашлаад ёс суртахууны хувьд анхаарах зорил- туудыг авч үзэх хэрэгцээтэй болдог. 2. Хамгаалах хэлэлцүүлэг: Эхлэл нь итгэл үнэмшил бөгөөд орчин үеийн олон нийтийг хамарсан ардчил- лын тухай асуудлыг хэлэлцэхдээ зөвхөн төлөөллийн хэлбэрийг ашигладаг байна. Үүнтэй уялдуулан юуны өмнө одоо байгаа төлөөллийн ардчиллын институцийг 36 Deliberative Demokratie – Зөвлөлдөх ардчилал

ашиглах замаар өөрсдийн шийдвэрт хүрэх тухай юм. Үндсэн хуулийн хараат бус байдлыг хадгалах, парла- ментад хэлэлцүүлэх эрмэлзлийг төрүүлэхийг дэмжих шаардлагатай юм (Jürgen Habermas). Бусад зохиогчид институцийн шинэчлэл, зөвлөлдөх санал асуулгын арга гэх мэт инновац (James Fishkin) ашигласнаар ир- гэдийг түүврийн аргаар сонгон улс төрийн ээдрээтэй асуудлаар нүүр тулан хэд хоногоор хэлэлцүүлэн шийд- вэрлэх арга замыг онцолдог. 3. Иргэдийн оролцоотой хэлэлцүүлэг: Зөвлөлдөх ардчиллын ихэнх төлөөлөгчид улс төрийн шийдвэр гаргах үйл явцад аль болох олон тооны иргэдийг хам- руулахыг хүсдэг. Энэхүү иргэний нийгмийн онолын институцийн шинэлэг стратеги нь “ардчиллын улс төрийн холбоодын шинэчлэл”-ээр (Rainer Schmalz- -Bruns) хайдаг. Энэ нь өөрсдийн зүгээс нийтийн сайн сайхны төлөө санаачилсан үүрэг болон суралцах үр нөлөөтэй зан үйлийг дэмжих ёстой юм. Тодорхой авч үзвэл төрийн тодорхой чиг үүргийг иргэний нийгмийн байгууллагад шилжүүлэх тухай бодол юм. Өөрөөр хэлбэл, төрийн зүгээс нутгийн өөрөө удирдах ёсны байгууллага, форум, иргэдийн санаачилга, сайн ду- рын агент болон холбоодын идэвхийг санхүүжүүлэх боломжтой. Энэ төрлийн институцийг дэмжих бод- лого хэрэг зэрэг ач холбогдолтой байх тухай асуудлын хувьд ирээдүйн ардчилалд шинэчлэл хийхэд харилцаа холбооны шинэ технологид (→ Цахим ардчилал) илүү их найдах нь утга учиртай байх тухайд одоогийн бо- дит байдлаас олсон туршлагыг харгалзан зөвлөлдөх Demokratie – Ардчилал 37

ардчиллыг хэрэгжүүлсэн улс орнуудын төлөөлөгчид нэлээн эргэлзсэн байдлаар дүгнэж байна. Hubertus Buchstein und Dirk Jörke

John S. Dryzek: Deliberative Democracy. and Beyond. Oxford 2000. James Fishkin: The Voice of the People. New Haven 1995. Robert E. Goodin: Reflective Democracy. Cambridge 2003. Jürgen Habermas: Drei normative Modelle der Demokratie. In: Die Chancen der Freiheit. Hrsg. von Herfried Münkler. München/Zürich 1992. S. 11-24. Rainer Schmalz-Bruns: Reflexive Demokratie. Baden- Baden 1995.

Demokratie – Ардчилал

Ардчиллын тухай улс төрийн шинжлэх ухааны бүтээл, өдөр тутмын ярианы хэрэглээнд олон янзын тодорхойлолт, утга агуулсан байдаг. Giovanni Sartori (The Theory of Democracy Revisited, 1987) ардчилал гэж чухам юу вэ? Байж болох зүйл мөн үү? эсвэл үгүй юу гэдгийг асуусан байдаг. Иймэрхүү байдлаар буюу дур зоргоороо ардчилал гэж юу вэ? гэдгийг асуух нь өмнө нь юу байсан, өнөө үед ардчилал гэж юуг ойлгож бай- гааг эргэн харах боломжийг олгодог юм. Юун түрүүнд “ардчилал” хэмээх үгийн утгыг тайлбарлаж, ойлгож эхлэх хэрэгтэй. “Ардчилал” нь НТӨ V зуунаас эхлэл- 38 Demokratie – Ардчилал

тэй нэр томьёо бөгөөд грек хэлний → эрх мэдэл эсвэл → ард түмний засаглал гэсэн утга илэрхийлдэг. Гэхдээ уг утгыг цааш нь нарийвчлан тодорхойлох боломжтой. Ардчилал нь засаглалын зохион байгуулалт бөгөөд ард түмэнд эрх мэдэл оршиж, ард түмэн өөрсдийгөө засаглах (a) бүх нийтийн хүчинтэй шийдвэр гаргалтад шууд оролцох, эсвэл (б) бүх нийтийн хүчинтэй шийд- вэр гаргах төлөөлөгчдийг сонгох, удирдах, хянах за- мыг сонгох боломжтой юм. Эхний хэлбэр нь эртний хот улсуудад хэрэгжиж байв. Харин удаах хэлбэр нь орчин үеийн буюу өнөөгийн үндэстний төрт улсуу- дад хэрэглэгдэж байна. Эртний Афинд ардчилал гарч ирсэн гол шалтгаан нь дунд болон жижиг тариачид, баян чинээлэг эсвэл язгууртан тариачдын хамтын нийгэмлэгийг (полис-хот улс) өөрсдийн оролцоо- той удирдахыг шаардсантай холбоотой юм (Christian Meier, Athen. Ein Neubeginn der Weltgeschichte, 1993). Уг шаардлагыг isonomia хэмээн нэрлэх бөгөөд энэ нь улс төрийн тэгш байдал эсвэл улс төрийн тэгш эрх гэсэн утгыг илэрхийлдэг. Энэхүү шаардлагын улмаас инс- титуцийн зохион байгуулалт үүсэж, үүнийг ардчилал хэмээн нэрлэсэн байдаг. Хүсэж байсан тэгш эрхтэй зо- хион байгуулалтын гарал үүслээс илүү нарийн зүйлийг тодорхойлдог юм. Афинд ардчиллын институцийн зохион байгуулалтын цөм нь иргэдийн бүх нийтийн чуулган (ekklesia) байсан ба ойролцоогоор жилдээ дөч орчим удаа хуралддаг байв. Эл чуулганд зөвхөн Афи- ны уугуул эцэг эхээс гаралтай, эрэгтэй оршин суугч оролцох боломжтой байжээ. Иргэдийн бүх нийтийн Demokratie – Ардчилал 39

чуулганыг → ард түмэнтэй адилтган үзсэн ба ард түмэн гэсэн грек нэр томьёо нь demos юм. Ард түмний чуулга- ны хэлэлцүүлгийн эцэст хот улсад (polis) чухал ач хол- богдолтой шийдвэрүүдийг гаргадаг байв (→ Улс төр). Энэхүү хэлэлцүүлэгт иргэн бүр үг хэлэх эрхтэй байсан (isegoria) ба хэлэлцүүлгийн төгсгөлд санал тус бүр эн тэнцүү байдлаар тоологддог байв. Шийдвэр гарахаас өмнө demos буюу ард түмний чуулган болох бөгөөд нийтийн хэлэлцүүлэг нь нийт афинчуудын хүсэл бол- дог байв. Афины ардчилал нь ард түмний хүсэл зорил- гыг хэрэгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн албыг бий болгох хэрэгтэй болжээ. Эдгээр олон төрлийн байгууллагын зохион байгуулалт, албан хаагчид болон албан тушаал нь ямар нэгэн байдлаар хоорондоо зөрчилдөхгүй бай- хыг баталгаажуулах ёстой бөгөөд ард түмнийг бие даа- сан байлгах үүрэгтэй. Албан тушаалтнуудыг ард түмэн өөрсдөө томилдог бөгөөд бүхий л албан тушаалтнууд нь сугалаа байдлаар сонгогддог байв. Энэхүү сонгуу- лийн үйл явц нь албан тушаал эрхэлж буй хүмүүс ард түмнийг төлөөлдөг болохыг илэрхийлж байв. Түүнээс гадна албан тушаалтан нь жил бүр шинээр сонгогдох ба ийм байдлаар иргэд амьдралдаа засаглах үйл хэрэгт албан тушаалын тоог харгалзан олон удаа оролцож болдог байв. Бүх нийтийн чуулганы зохион байгуулалт болон албан тушаалын төрөл болон түүнийг сонгох арга хэлбэрээс улбаалан ард түмэн өөрсдийгөө удир- даж байсан гэж хэлж болохоор байсан. Эртний Афинд ардчиллын институци бий болсны дараа хүмүүс засаг- лалын зохион байгуулалтын тухай (Herrschaftsordnung) 40 Demokratie – Ардчилал

тусгайлан эргэцүүлж эхэлжээ (Thukydides). Үүний үр дүнд ардчиллын үндэс, үнэт зүйлс, зарчмууд нь илүү сайн болохын зэрэгцээ түүний утга илүү нарийвч- лагдан тодорхойлогдсон. Үнэт зүйл нь ард түмний засаглал байхаас гадна (институцийн бүтэц, зохион байгуулалтын ялгаа) улс төрийн тэгш эрх (isonomia), эрх чөлөө (eleutheria) гэсэн үнэт зүйлс түүнд багтдаг байна. Эдгээр үнэт зүйл өнөөгийн ардчиллын суурь үндэс болсон юм. Гэвч түүний ач холбогдол, ялангу- яа ардчиллын үнэ цэний хувьд ойлголт өөрчлөгджээ. Өөрчлөгдсөн харьцаа хэм хэмжээний улмаас орчин үеийн үндэсний төрт улсуудын ардчилал нь Эрт- ний Афины утгад илүү нийцсэн шууд ардчилал байх боломжгүй юм. Учир нь хэдэн зуун сая ард иргэд, то- моохон газар нутагтай зарим улсын хувьд бүх нийтийн чуулган зохион байгуулж, өөрсдийн асуудлыг шийдэх боломжгүй болжээ. Харин уг асуудлыг шийдэхийн тулд төлөөллийн зарчмыг нэвтрүүлжээ. Бүх нийтээр дагаж мөрдөх хүчинтэй шийдвэрийг ард түмний шууд оролцоотой өөрсдөөр нь гаргах биш харин ард түмний сонгосон төлөөлөгчид шийдвэр гаргадаг болов. Энэхүү төлөөллийн ардчиллын төв байгууллага нь одоо парла- мент хэлбэрээр сонгогдсон төлөөлөгчдийн (→ Парла- ментын гишүүн) чуулганаар бүх нийтийн заавал дагаж мөрдөх ёстой → хуулийг батлан гаргах эрхтэй болжээ. Төлөөллийн ардчилалд төрийн эрх мэдэл ард түмний гарт байх ба саналын тэгш эрхтэй, хүн бүрийн санал эн тэнцүү байх зарчмаар сонгуулиар энэхүү эрхээ эдэлдэг. Сонгууль нь → ард түмний бүрэн эрхт байдлыг хангах Demokratie – Ардчилал 41

чиг үүргээ хэрэгжүүлэхийн тулд дараах хоёр шалгуу- рыг хангасан байх ёстой: Сонгууль нь өрсөлдөөний тэгш нөхцөлийг хангах ёстой (сонгогчид өрсөлдөгч намуудын хооронд сонголт хийх боломжтой байх ёс- той), мөн сонгууль нь тодорхой хугацааны үечлэлд зохион байгуулагдах ёстой. Ийм байдлаар иргэд то- дорхой хугацааны дараа эрх баригчдыг дахин сонгох, эргүүлэн татах болон бусад улс төрийн намуудыг сон- гох боломжтой байна. Зөвхөн эдгээр хэв шинж нь ир- гэдийн улс төрийн сонирхлын үүднээс төлөөлөгчдийг удирдах, хянах боломжийг олгодог. Энэхүү удирдлага, хяналтын эргэх холбоо нь иргэд өөрсдийн үзэл бодлоо бие даасан байдлаар бүрдүүлэх, төлөөлөгчдөд ялангу- яа өөрсдийн үзэл бодлоо илэрхийлэх чадвартай байх ёстой гэж үздэг. Энэ зорилгын хүрээнд Үндсэн хуу- лийн суурь эрх гэж тунхагласан либерал эрх чөлөө, оролцооны эрхүүд чиг үүргээ гүйцэтгэх ёстой бол- дог. Эдгээр нь үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, эв- лэлдэн нэгдэх, цуглаан зохион байгуулах эсвэл мэ- дээллийн олон ургалч үзлээс боломжтой мэдээллийг олж авах зэрэг багтдаг. Robert A. Dahl-ын (Democracy and Ist Critics, 1989) хэлснээр эдгээр үндсэн эрх бо- лон сонгууль нь орчин үеийн төлөөллийн ардчилалд шаардлагатай байгууллагуудыг бүрдүүлдэг (либерал ардчилал). Орчин үеийн төлөөллийн ардчилалд эрх баригчид ба захирагдагчдын хооронд эргэлт буцалтгүй ялгаа үүссэнтэй холбоотой юм. Улам ээдрээтэй болж буй өнөөгийн нийгэмд эл ялгаа улам бүр нэмэгдсээр байна. Өнөөгийн нийгмийн улс төрийн систем нь 42 Demokratie – Ардчилал

өргөн хүрээтэй олон төрлийн үйлчилгээ үзүүлэх ёстой бөгөөд үүнд мэргэжлийн чадвар, мэдлэг шаардахаас гадна мөн нарийн мэргэжилтэн хэрэгцээтэй болдог. Үүний улмаас улс төрийн шийдвэр гаргах үйл явц, ил тод байдлаа алдахын зэрэгцээ иргэдийн хувьд мэдээ- лэлтэй байх асуудал илүү төвөгтэй болж байна. Эндээс орчин үеийн ардчилсан засаглалд улс төрийн шийд- вэр гаргах үйл явц хэр зэрэг иргэдэд хяналттай байх боломж олгож байна вэ? Ардчиллыг үндсэн утгаар нь ард түмэн хэр зэрэг эрх мэдэлтэй байх ёстой вэ? гэсэн асуулт урган гарч байна. Олон нийтийн оролцоотой ардчиллын хандлага, зөвлөлдөх ардчилал ба цахим ардчилал гэх зэрэг онолын үзэл баримтлал нь эдгээр асуудлыг шийдвэрлэх үүднээс ардчилал өнөөгийн нөхцөлд хэрхэн үндсэн утгаараа илүү их сайн зохион байгуулалттай байж болох талаарх төсөөллүүдийг хөгжүүлэх оролдлого хийж байна. Эртний хот улсуу- дын түүхэн жишгээр орчин үеийн төрт улсууд зөвхөн ардчиллыг засаглалын хэлбэр болгон нутагшуулж бай- на. Даяаршлын үр дүн нь зөвхөн үндэсний хэмжээнд шийдвэрлэгдэх боломжгүй асуудлуудыг улам бүр нэмэгдүүлж байна. Үүний нөлөөллөөр олон төрлийн олон улсын байгуулал (→ Олон улсын улс төрийн дэг- лэм) бий болсноор үндэсний хэмжээний төрт улсын ардчиллын үйл ажиллагааны цар хүрээ нэг талаас хяз- гаарлагдмал болж, нөгөө талаас тэдгээр байгууллагын шийдвэрийг ардчилсан байдлаар хуульчлаагүй байдаг. Улс дамнасан (→ Космополит) ардчиллын загварууд нь эдгээр олон улсын байгууллыг ардчилах боломжийг Ардчиллын давлагаа 43

олгох, олон улсын түвшинд ардчиллыг бэхжүүлэх асуудлыг эрэлхийлж байна. Dieter Fuchs

Robert A. Dahl: On Democracy. New Haven / London 1998. Dieter Fuchs: Modelle der Demokratie: Partizipatorische, Liberale und Elektronische Demokratie. In: Demokrati- etheorie und Demokratieentwicklung. Hrsg. von Andre Kaiser und Thomas Zittel. Wiesbaden 2004. S. 19-53. Jürgen Habermas: Die postnationale Konstellation und die Zukunft der Demokratie. In: J. H.: Die postnationa le Konstellation. Frankfurt a. M. 1998. S. 91-169. Angela Pabst: Die athenische Demokratie. München 2003. Hans Vorländer: Demokratie. Geschichte – Formen – The- orien. München 2003.

Demokratisierung/Demokratisierungswellen – Ардчиллын давлагаа

Samuel Huntington улс төрийн шинжлэх ухаанд The Third Wave of Democratizion буюу “ардчиллын гу- равдугаар давлагаа” хэмээх нэр томьёог нэвтрүүлсэн юм. Энэхүү “гуравдугаар давлагаа” нь ардчилсан дэг- лэмийн хамгийн өргөн хүрээтэй цуврал бүхий за- саглалын өөрчлөлт байв (→ Системийн шилжилт). Уг өөрчлөлт нь 1970-1990 оны хооронд үргэлжилсэн бөгөөд сонгомол ардчилагч гэгч орнуудын тоо огцом нэмэгдэхэд хүргэжээ. 44 Ардчиллын давлагаа

Ихэвчлэн ардчиллын судалгаанд шилжилт ба бэх­ жүү­лэх үе шатууд гэж хоёр хувааж авч үздэг (Transitions from Authoritarian Rule, Guillermo O´Donnel, 1986). “Шилжилт” гэдэг нь ардчилсан дэг журмыг бүрдүүлэх гэсэн утгатай бол “бэхжүүлэх” гэдэг нь нийгэмд нутаг- шуулах гэсэн утгыг илэрхийлнэ. Ардчилал бэхэжсэн гэдэг нь иргэд болон элитүүд ардчиллыг засаглалын хэлбэрээр хүлээн зөвшөөрөхийг хэлнэ. (Quan Linz / Alfred Stepan, Problems of Democratic Transition and Consolidation, 1996). Ардчиллын судалгаанд категорийн болон аажмаар хандах гэсэн хоёр хандлага өрсөлдөж байна. Катего- рийн хандлага нь засаглалын хэлбэрийг тусдаа төрөл гэж үздэг. Энэ тохиолдолд ардчилал нь ардчилсан бус хэлбэрээс ардчилалд шилжсэн категорийн үсрэлт юм. Харин аажмаар хандах хандлага нь эсрэгээрээ цэвэр → дарангуйлал ба → ардчиллын хоорондох олон шат- лалтай өөрчлөлтийг илэрхийлдэг. Тиймээс ардчи- лал бол ардчилсан засаглалын чиглэл дэх хөдөлгөөн бөгөөд хамрах хүрээ нь олон янз байдаг (Zacharz Elkins, “Gradations of Democracy”, in: American Journal of Political Science 44, 2000). Үүнээс гадна ардчиллын тухай нарийн болон өргөн хүрээний ойлголт байдаг. Нарийн хүрээний ойлголт нь сонгуулийн ойлголтыг авч үздэг (сонгуульт ардчилал). Хэрэв засгийн газар нь чөлөөт сонгуулийн үр дүнгээр бий болж байвал ард- чилалтай байна гэж хардаг. Харин ардчиллын тухай өргөн хүрээний ойлголт нь зөвхөн чөлөөт сонгуулийн тухай төдийгүй сонгох эрхээс эхлэн бусад иргэний Ардчиллын давлагаа 45

эрхийг хамардаг либерал ардчиллын загварчлал дээр суурилна (David Collier / Robert Adcock, “Democracy and Dichotomies”, in: Annual Review of Political Science 2, 1999). Ардчиллын үйл явцын давлагаа ижил давтамжтай байвал энэ нь олон улсын үзэгдэл болохыг тодорхой харуулж байна (Larry Diamond, “The Globalization of Democracy”, in: Global Transformation and the Third World, hrsg. von Robert O. Slater [u. a.], 1993). Нэг цаг хугацаанд дэлхийн өнцөг булан бүрд өрнөж буй ардчиллын үйл явц нь дан ганц тусдаа үйл явдал биш нь тодорхой. Энэ нь олон үндэстэнд нэгэн зэрэг түгээж буй олон улсын системийн өөрчлөлтийг илэрхийлж байна. Жишээл- бэл, ЗХУ Leonid Brezhnev-ийн бодлогоос ухраагүй бол Европт ардчилсан хувьсгал өрнөх боломжгүй байв. Göran Therborn ардчилсан бус эзэнт гүрнүүд нуран унах бүрд ардчилал улам нэмэгдсээр байдаг гэдгийг (“The Rule of Capital and the Rise of Democracy”, in: New Left Review 103, 1977) хэдийн онцолжээ. Ардчиллын давлагаа нь ардчилсан болон ардчилсан бус тогтол- цоо хоорондын түүхэн зөрчилдөөний үр дүн юм. Эд- гээр системийн сөргөлдөөний сонголтын үр нөлөө нь технологийн хөгжлийн давуу байдлаас улбаатай бус өнөөг хүртэл хөгжсөн ардчилсан орнуудын талд байна (Christian Welzel, Fluchtpunkt Humanentwicklung, 2002). Юутай ч тогтолцооны сонголт нь зөвхөн олон улсын хүчин зүйлээс шалтгаалаагүй. Улс орнууд зөвхөн ард- чилсан бус их гүрний нөлөөнд байхаа больсноор ард- чилал улам өргөжиж байгаа бус юм. Зүүн Европын бүх 46 Ардчиллын давлагаа

улсууд ЗХУ-ын ардчилсан бус нөлөөнөөс ангижирсан. Гэсэн хэдий ч ардчиллын хэлбэр нь эдгээр улс оронд өөр түвшинд хэрэгжжээ (Richard Rose, “A Divergent Europe”, in: Journal of Democracy 12, 2001). Системийн сонголт нь нийгмийн олон дотоод хүчин зүйлээс ха- маардаг. Тэдгээр нь нийгмийн ардчилалд шилжих хандлагыг тодорхойлох ба гаднын нөлөө саад болохгүй бол ардчиллын шилжилт саадгүй явагдана. Гэхдээ ямар нийгмийн дотоод ижил хүчин зүйл нь ардчилалд шилжих шилжилтийг дэмжих вэ? хэмээх асуултад Seymour M. Lipset (“Same Social Requisites of Democracy”, in: American Political Science Review 53, 1959) хариулахдаа эдийн засгийн хөгжил нь шийдвэр- лэх хүчин зүйл юм. Учир нь эдийн засаг хөгжсөнөөр нийгмийн ялгаатай байдал нэмэгдэж, улмаар ний- гэмд олон төрлийн хүмүүсийн ижилсэх байдал үүсэж, үүгээрээ олон ургалч үзэл, зөрчилдөх, эсэргүүцэх ханд- лагыг дэмжих бөгөөд үүнийг хүмүүс ардчиллын иргэ- дийн ухамсарт үйл гэж тодорхойлдог. Орчин үеийн онолд энэхүү ухамсарт үйлийг тэргүүн зэрэгт авч үздэг. Энэхүү онолыг үндэслэгч , нар (The Civic Culture, 1963) улс орнуудад ардчилсан ухамсарт үйлийг түгээхийг судалж, үүний үндсэн дээр иргэний соёлын (→ Улс төрийн соёл) онолыг боловс- руулжээ. Robert Putnams-ийн нийгмийн хөрөнгө сэдэвт ажил (Making Democracy Work, 1993), Ronald Ingleharts-ийн чөлөөт байдлын үнэлэмж сэдэвт ажил (“How Solid is Ардчиллын давлагаа 47

Mass Support for Democracy?”, in: PS: Political Science and Politics 36, 2002) зэрэг нь иргэний соёлын онолын сул, давуу талыг хэлэлцсэн бөгөөд түүнийг илүү бодит бай- дал дээр шалгасан юм. Энэхүү онолын дагуу ардчилсан иргэний ухамсарт үйлс нийтэд дэлгэрэх нь шинэчлэ- лийн шинж тэмдэг ба орчин үеийн тогтвортой ардчил- лын хамгийн чухал хүчин зүйл юм. Гэхдээ энэ таамаглал маргаан дагуулсан хэвээр бай- на. Жишээлбэл, Adam Przeworski, Fernando Limongi (“Modernization”, in: World Politics 49, 1997) нарын үзсэнээр “шинэчлэл ганцаараа ардчилсан бус байдлаас ардчилалд шилжихэд туслах биш харин одоо байгаа ардчиллыг бэхжүүлдэг” гэж үздэг. Харин Carles Boix, Susan Stokes (“Endogenous Democratization”, in: World Politics 55, 2003) нар дээрх онолын таамаглалыг няцаа- сан байдаг. Энэ байдал нь шинэчлэл өөрөө ардчилалд шилжихэд эерэг нөлөө үзүүлдэг болохыг харуулж бай- на. Ronald Inglehart, Christian Welzel (Modernization, Cultural Change and Democracy, 2005) нарын хий- сэн судалгаанд орчин үеийн шинэчлэл ардчиллын нөлөөллийг хүчтэй иргэний соёлыг хөгжүүлэх замаар хэрэгжүүлж байна гэсэн дүгнэлтийг хийжээ. Энэхүү ололтоор ардчилал нь хамтын үйл ажиллагааны үр дүн гэсэн үзэл бодолтой харшлахгүй хэдий ч эдгээр үйлдэл нь иргэний соёлын талуудаар дамжуулан ардчилсан үр дүнд чиглэж байгааг харуулж байна. Christian Welzel 48 Dikatur – Диктатур

Valerie Bunce: Comparative Democratization. In: Com- parative Political Studies (33) 2000. S. 703-734. Renske Doorenspleet: Reassessing the Three Waves of Democratization. In: World Politics 52 (2000). S. 384- 406. Barbara Geddes: What Do We Know About Democratiza- tion After Twenty Years? In: Annual Review of Poli­tical Science (2) 1999. S. 115-144. Tatu Vanhanen: Democratization. London 2003.

Dikatur – Диктатур

Диктатур (дэглэм) нь Антикийн үеэс гаралтай Үндсэн хуулийн эрх зүйт төрийн нэр томьёо юм. Ро- мын Бүгд Найрамдах Улсад диктатурыг төрийн онц байдал зарлах үед бүгд найрамдах засаглалыг хам- гаалах Үндсэн хуульт тогтолцоо хэмээн нэрлэж байв. Харин Диктатурыг сенатаас санал болгож, консул томилсноор төрийн дээд эрх мэдлийг зургаан сарын хугацаанд хэрэгжүүлдэг. Мөн тэрээр ард түмний три- бунаас бусад албан тушаалтныг түдгэлзүүлэх, дайн болон энх тайван байдлыг зарлах, иргэдийн амьдрах, эс амьдрахыг шийдэх эрхтэй (Jochen Bleicken, Ромын Бүгд Найрамдах Улсын Үндсэн хууль, 72000 он). Дик- татур нь хугацааны хувьд хэдий хязгаарлагдмал эрх боловч онц байдлын үед төрийг болон Үндсэн хуулийг сахин хамгаалах шийдвэр гаргах түвшинд хязгааргүй эрх мэдэл юм. Түүний онцлог шинж нь тодорхой Dikatur – Диктатур 49

онц байдлаас зайлсхийхийн тулд “хууль тогтоох эрх мэдлийг сэргээн түдгэлзүүлэх” явдал юм (Ernst Nolte, “Diktatur”, in: Geschichtliche Grundbegriffe,Bd. 1, hrsg. von Otto Brunner [u. a.], 1972). Гэвч диктатур онц байд- лыг өөрөө тогтоох болон сунгах боломжгүй байв. Бүгд Найрамдах Улсын (БНУ) Үндсэн хуулийн дээрх инсти- туцийг Sulla бүрэн устгаснаар хожим нь Julius Caesar өөрийгөө мөнхийн диктатур (dictator perpetuus) болгох эхлэлийг тавьжээ. Улмаар хязгааргүй эрхт → ноёрхол, цаашлаад тираннис (tyrannis) буюу хязгааргүй засаглах хэлбэрт шилжжээ. Тийм ч учраас бид Антикийн үеэс шинэхэн бүрэлдсэн БНУ-ын эрх чөлөөнд үйлчилсэн диктатур болон хожмын тираннис хэлбэрийн гэх дик- татурын хоёр төрлийг авч үздэг. Эдгээр хэлбэрийн гол ялгаа нь цаг хугацааны хувьд хязгааргүй эрх мэдэл ол- гох хийгээд, Үндсэн хуулийн институци, сенатаас нэр дэвшүүлэх эрхийг хязгаарлахад оршино. Цаг хугацааны хувьд хязгаарлагдмал эрхтэй төрт улс гэх эртний БНУ-ын диктатурын тухай ойлголт төрийн философийн уламжлалд XIX зууныг хүртэл эе- рэг байдлаар ойлгогдож байв. Гэхдээ Үндсэн хуулийн институци бүхий диктатурыг тираннисаас зааглах учиртай. Niccolo Machiavelli (Discorsi, 1517) диктату- рыг Ромын Бүгд Найрамдах Улсад олон давуу талтай гэж үзжээ. БНУ-ын иргэн Үндсэн хуулиар өөрт нь олгогдсон чөлөөт сонголт хийх эрхийнхээ хүрээнд эрх мэдлийг шилжүүлэхэд бус, харин эрх мэдлийг хэт төвлөрүүлэхэд аюул оршдог. Мөн Jean-Jacques Rousseau (Du contrat social,1762) диктатур болон тираннисыг 50 Dikatur – Диктатур

хоорондын ялгааг гаргажээ: Эхнийх нь үйл ажиллагаа, функцийн хувьд бусдад үйлчлэх, дараагийнх нь харин нийтийн → эрх чөлөөг үгүй хийхэд чиглэгдсэн байв. Онц байдлын талаарх диктатурын тухай үндсэн ойлголт XIX зууны дунд үе хүртэл эерэг байдлаар үргэлжилжээ. Karl Marx-ын ажилчин ангийн диктату- рын тухай концепцид ч ялгаагүй диктатурын захиргаа- далтын хэлбэрийг хүчээр засаглахыг урьтал болгоогүй хэмээн ойлгож байв. Харин ч ардчилсан оролцооны элементүүд илүү зонхилжээ. Гагцхүү Лениний үед гар- сан онолын нэр томьёоны өөрчлөлт, тэр дундаа 1917 оны Октябрийн хувьсгалаас хойш түүхэн замналд хүчээр засаглах дур зоргын элементүүд далд хэлбэрээр илрэн гарчээ. Хэдийгээр Carl Schmitt (Die Diktatur, 1920, 61994) диктатурыг эрх зүйн нарийвчлалтайгаар түр зуурын болон бүрэн эрхт диктатур хэмээн зааг- ласан боловч ХХ зуунд бүхэлдээ диктатурыг Үндсэн хуулийн бус, эрх мэдлийг дур зоргоор хэрэгжүүлэх засаглалын хэлбэр гэх сөрөг утгаар нь ойлгох болжээ. Хожим 1933 оноос хойш уг нэр томьёог Италийн Benito Mussolini болон Германы Adolf Hitler-ийн фа- шист, үндэстний социалист засаглалыг тодорхойлоход ашиглав. Hannah Arendt (The Origins of Totalitarianism, 1951), түүнчлэн Carl Joachim Friedrich болон Zbigniew Brzezinski (Totalitarian Dictatorship and Autocracy, 1956) нар уг нэр томьёог фашизм эсвэл коммунизм бай- хаас үл хамааран бүх тоталитар дэглэмийн нотолгоо болгон ашиглах болов. Колоничлолын дараах үеийн Африкийн нэг намын тогтолцоо, Латин-Америкийн Diskurs – Дискурс 51

цэргийн дарангуйллыг ч ялгаагүй нэг ухагдахуунаар диктатур хэмээн тодорхойлжээ. Англо-Саксоны ул- суудад “dictatorship” хэмээх нэр томьёог илүү өргөн агуулгаар хэрэглээд зогсохгүй, ардчилсан бус тогтол- цоотой бараг бүхий л улсуудад хэрэглэх болов. Ор- чин үеийн өргөн хэрэглээнд диктатур нь засаглалын хэлбэрийн ангилал дахь ухагдахууны хувьд өөрийн аналитик шинж чанараа алдаж байна. Өргөн хүрээг хамарсан хэр нь нарийвчлал сайтай тодорхойлсон автократ (аutokratie) ухагдахуун нь түүнийг системч- лэгдсэн засаглалын ангилал дахь төрөлд авч үзэх нь олонтоо аж. Гэхдээ бодит байдалд энэхүү ардчилсан бус засаглалын олон төрөл хэлбэрийг тодорхойлох мэргэжлийн нэр томьёог (→ Авторитар дэглэм) орлох боломжгүй билээ. Wolfgang Merkel

Alexander Gallus / Eckhard Jesse (Hrsg.): Staatsformen. Modelle politischer Ordnung von der Antike bis zur Gegenwart. Köln 2004. Juan J. Linz: Totalitarian and Authoritarian Regimes. Boulder 2000. [Dt.: Totalitäre und autoritäre Regime. Berlin 22003.]

Diskurs – Дискурс

Дискурсийг үгчлэн орчуулахад яриа, харилцан ярилцах гэсэн утгыг илэрхийлэх бөгөөд латин хэлний 52 Diskurs – Дискурс

“Discursus” (нааш цааш холхих, мэдээлэл) хэмээх үг франц хэлээр дамжин герман хэлэнд нэвтэрсэн гэж үздэг. Өнөөгийн улс төрийн онолын хүрээнд дискурс хэмээх үндсэн ойлголтыг хоёр өөр утгаар хэрэглэж байна. Юун түрүүнд франц хэлний “discourir” (үгээр илэр- хийлэх) гэх утгатай үгэнд холбон Michel Foucault дис- курсийг “ижил төрлийн формацын системд хамаа- рах цогц илэрхийлэл” хэмээн тайлбарлажээ. Иймээс дискурсийг тодорхой утга илэрхийлэх цогц яриа гэж ойлгож болно. Илэрхийлэл дангаараа утга илэрхийлэх боломжгүй. Гагцхүү дискурс хэлбэрт харилцан зохион байгуулалтад орсноор бүрэлдэх боломжтой. Үүний нэг жишээг дурдвал иж бүрэн эмнэлгийн дискурсийн тус- ламжтайгаар үр дүнд хүрсэн өвчтөний оношилгоо юм. Foucaul-ийн дискурсийн тухай ойлголтын гол санаа нь өөр төрлийн дискурс хэлбэрүүд өөрсдийн объектуу- даар бус, харин тухайн зүйлийг тодорхойлж буй байд- лаар бүрэлдэхэд оршино хэмээн үздэг байна. Улмаар нийгмийн шинжлэх ухааны дискурс дахь хүний тухай ойлголт нь эрүүл мэндийн салбар дахь болон эртний үе дэх хүний тухай ойлголтоос ялгаатай. Иймд субъект нь дискурсээр дамжин илэрдэг байна. Foucault-ийн дискурс шинжилгээний гол асуудал нь дискурсивээс дискурсив бус практик харилцааг авч үздэг. Хэрэв дискурсийн анхдагч ойлголтоос эх- лэлтэй гэж үзвэл дараагийн ажил нь дискурст үзүүлэх “давуу эрх буюу хүчний” нөлөөлөл судалгааны өмнө тулгарна. Дээрх шилжилтийн үр дүнд хүрэх шийдэл нь Diskurs – Дискурс 53

сэтгэл хангалуун байж чадах эсэх талаар судлаачдын байр суурь маргаан дагуулдаг. Шүүмжлэгчид ялангуяа Foucault-ийн “давуу эрхийн” талаарх ойлголт хангалт- тай бус хэмээн дүгнэдэг. Хоёрдугаарт, Jürgen Habermas дискурсийг үйлдлийн тогтоосон хэмжээг үндэслэх үйл явц юм хэмээн тодорхойлжээ. Бодит баримтад тул- гуурласан үнэний тухай асуулт тавихтай ижил норма- тив асуултыг ч мөн рационал хэлбэрээр шийдвэрлэж болох тухай таамаглал нь үндэслэл юм. Kant-ын ка- тегорийн императивтай3 уялдуулан Jürgen Habermas (Erläuterungen zur Diskursethik, 1991) ёс суртахууны универсал4 зарчмыг тодорхойлохдоо аливаа маргаан бүхий хэм хэмжээ нь зөвхөн хүлээн зөвшөөрөгдөх бо- ломжтой юм, хэрэв “хүн бүрийн ашиг сонирхлыг хан- гуулах зорилгоор маргаан бүхий хэм хэмжээг нийтээр дагаж мөрдөх тохиолдолд үүсэх сөрөг нөлөө, үр дага- вар харгалзан бүгд сайн дураар хүлээн зөвшөөрсөн то- хиолдолд” зөвшөөрч болно гэжээ. Хэрэв үнэхээр үнэн тохиолдолд ёс суртахууны дискурсийн тухай ойлголт хөндөгдөнө. Уг тохиол- долд маргаантай хэм хэмжээний универсал байдлыг тайлбарлах ёстой. Энэ нь оролцогч бүхий л талуудын хамтдаа дискурс хийх процессоор илэрнэ. Тодорхой нөх­цө­лийн хүрээнд­ бүгд өөрсдийн байр суурийг тус бүр тө­лөө­лөх боломжоор хангагдсан байх ёстой юм. Зөвшөө­ ­рөгд­сөн хэм хэмжээ нь хэн ч маргахааргүй

3 Монгол хэлнээ “Kant-ын категорийн зайлшгүй шаардлага” хэмээн тодорхойлж болох юм. 4 Нийтлэг буюу монгол хэлнээ “бүх юманд хүчинтэй байх” тухай тогтсон ойлголт. 54 Diskurs – Дискурс

үндэслэлтэй бол хэн ч зөрчилдөж чадахгүй. Дискурс нь Jürgen Habermas-ын хувьд тодорхой, ерөнхийлөн үзэх боломжгүй давуу талуудад үл хамаарах дунджийн үүрэг гүйцэтгэнэ. Jürgen Habermas-ын тодорхойлс- ноор: Энэ нь зөвхөн “үйл ажиллагааны хэм хэмжээг тогтооход шийдвэрлэх үүрэгтэй албан бус албадлагыг зөвтгөхөд ашигладаг илүү сайн үндэслэл” юм. Habermas энэхүү дискурсийн ёс зүйн загварчлалыг (→ Улс төрийн ёс зүй) мөн ардчиллын онолын асууд- лыг тодорхойлоход ашиглажээ. Тэр ёс суртахууны бо- лон ардчиллын зарчим хоорондын ялгаа нь тус бүрийг нарийвчлах дискурсийн ерөнхий зарчмыг төлөөлнө гэж үзэж байв. Ёс суртахууны зарчим нь бүх хүнд ха- маарах үйл ажиллагааны хэм хэмжээг баримталдаг бол ардчиллын зарчим нь эсрэгээрээ зөвхөн тодорхой нийгмийн хүрээнд заавал хэрэгжүүлэх ёстой практик зохицуулалттай холбоотой байдаг. Иймд прагматик, ёс зүйн болон ёс суртахууны дискурсийг ялгаж үзэх ба тус бүр нь өөр рационал байдлыг шаарддаг. Энэхүү эр­ гэ­цүү­лэл нь Jürgen Habermas-ын → зөвлөлдөх ардчил- лын онолын тухай философийн суурийг тавьж өгсөн юм. Jürgen Habermas-ын дискурсийн ёс зүйн гол асууд- лыг → бүгд найрамдах засаглал ба → коммунитариз- мын өнцгөөс авч үзвэл дискурс өрнүүлэх оролцогчдын танин мэдэхүйн (когнитив) болон сэдэлжүүлэх нөөц бололцоог ашиглах шаардлагаар тодорхойлогдоно. Ингэхдээ иргэдийн нэр хүндэд халдах байдлаар хэт их хардлага дагуулах ёсгүй аж. Dirk Jörke und Hubertus Buchstein Elektronische Demokratie – Цахим ардчилал 55

Michel Foucault: L’archeologie du savoir. Paris 1969. [Dt.: Archäologie des Wissens. Frankfurt a. M. 1973.] L’ordre du discours. Paris 1971. [Dt.: Die Ordnung des Diskurses. Frankfurt a. M. 1977.] Jürgen Habermas: Faktizität und Geltung. Frankfurt a. M. 1992.

Elektronische Demokratie – Цахим ардчилал

Цахим ардчилал нь ардчиллын тухай онолын нэгэн шинэ хэлэлцүүлэгтэй холбоотой ардчиллын ирээдүйг цахим (дижитал) мэдээллийн хэрэгслийг ашиглах за- маар тодорхойлох тухай ухаагдахуун юм. Интерактив кабелийн суваг, цахимжсан утасны сүлжээнүүд нь ор- чин үеийн мэдээллийн хэрэгслийн анхны өгөгдлүүд юм. Цахим сүлжээ нь түүний өнөөгийн болон цааш- дын зогсолтгүй хөгжлийн илэрхийлэл болжээ. Цахим ардчиллын онолыг хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн тех- никийн хөгжлийн дараах гурван зорилттой холбодог. 1. Ардчиллын зохион байгуулалтыг үзүүлэх үр дагав- рын тухай. 2. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн дэвшилтэт шинэ технологийн нөлөөллийн механизмыг нарийвчлах ту- хай. Цахим ардчилал нь зөвхөн шалтгаан, үр дагаварт нөхцөлийн хамаарлыг таних замаар ирээдүйн тухай мэдээллийг тодорхойлох. 3. Цахим ардчилал хууль ёсны хүлээн зөвшөөрөгдөх чанартай байж чадах эсэхэд хариулт өгөх. Цахим ард- 56 Elektronische Demokratie – Цахим ардчилал

чилал хэмээх ухагдахууны олдмол хэв шинж нь нэгд- мэл бус хэрэглээ, нийтлэг нэг ерөнхий ойлголтоор тодорхойлогдоогүйн улмаас хязгаарлагдмал байдаг. Эдгээр жишээнд дурдсанчлан цахим ардчиллын ухагдахууны агуулга нь тогтсон ухагдахууны ойлгол- тын эсрэг байр суурийг илэрхийлнэ. Цахим ардчил- лыг ардчиллын онолын ангилал гэж ойлгох бөгөөд ардчиллын хөгжлийг шинэ мэдээллийн хэрэгслээр илүү суурь түвшинд тайлбарлах хүсэл юм. Ихэнх бо- дол санаанууд нь цахим ардчиллын гурван норматив загварчлал дээр тогтдог. Түүнийг либерал ардчилал- тай харьцуулахад → улс төрийн оролцоог нэмэгдүүлэх боломжийг бүрдүүлэх бөгөөд дижитал мэдээллийн хэрэгслээр дамжуулан практикт туршлага олж авдаг. 1. Шууд ардчиллын загварчлал нь өмнөх тогтсон → тө­лөөл­лийн эсвэл либерал ардчиллын хэлбэрээс ний- тийн санал асуулга болон референдум зохион бай- гуулах зэргээр нийт ард иргэдийн оролцоог хангаж асуудлыг шийдвэрлэдгээрээ ялгардаг байна. Цахим ардчиллыг дэмжигчид (хамгаалагчид) дижитал мэ- дээллийн шинэ хэрэгслээр цахим санал хураалтыг явуулах, улмаар шууд ардчиллын хэрэгжилтийг хял- бар болгоно гэж үздэг. 2. Хариуцлагатай ардчиллын загвар нь → парламен- тын гишүүд болон сонгогчид хоорондын харилцааг чухалчилдаг. Парламентын гишүүний чиг үүрэг бол сонгогчдын улс төрийн сонирхлыг парламентын үйл ажиллагаанд хэрэгжүүлэх, ёс зүйн зөрчлийн үед дэм- жих тухай юм. Цахим ардчиллын онолын үүднээс Elektronische Demokratie – Цахим ардчилал 57

үзэхэд парламентын цахим хуудас, цахим шуудан, ца- хим санал асуулга зэрэг шууд харилцааг парламентын гишүүд болон сонгогчдод олгох ба уг загварыг тууштай хэрэгжүүлж болно. Энэхүү загварт улс төрийн бай- гууллагууд (жишээ нь: улс төрийн нам) болон олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслүүд төрийг иргэдтэй хол- бох зуучлалын үүргийн ач холбогдол багасдаг. 3. Иргэний нийгмийн ардчиллын загвар (→ Иргэ­ ний нийгэм) нь энэхүү засаглалын хэлбэрийг нийг- мийн үзэгдэл гэж ойлгох бөгөөд энэ нь бие даасан нягт холбоотой бүлгүүд, нийгэм болон нийтийн сайн сайханд чиглэсэн хандлагыг илэрхийлдэг. Энэхүү цаад шалтгааны улмаас шинэ мэдээллийн хэрэгсэл нь со- шиал орчинд нийгмийн нөхөрлөлүүд үүсэх, мөн ижил түвшинд харилцах илүү боломжийг бүрдүүлдэг. Цахим харилцаанд суурилсан ижил сонирхолтой хүмүү­сийн хийсвэр (виртуал) нөхөрлөлүүд нь энэхүү хөгж­лийн нэг илрэл юм. Тодорхойлсон загваруудыг урьдчилан таамаглах тухай асуудлыг авч үзвэл эсрэг байр суурь зонхил- но: Нэгдүгээрт, кибер оптимистууд гэгч нь дижитал мэдээллийн хэрэгслийн техникийн шинж чанарыг өн­дөр хүчин чадал бүхий суваг, интерактив байдал, төв­лөр­сөн бус байдал, мультимедиагийн тусламж- тайгаар дүрслэх боломжтой гэж үзэхээс гадна ний- гэмд өргөжин тэлж буй нь ардчиллын тойм загварыг боловсруулах хангалттай нөхцөлийг харуулна. Кибер оптимизмын тоглоомын төрөл нь мэдээллийн техно- логи ба ардчилал хооронд зуучлах чухал механизмын 58 Elektronische Demokratie – Цахим ардчилал

хувьд нийгмийн өөрчлөлт рүү чиглүүлдэг. Өөр нэг тог- лоомын төрөл нь хувь хүмүүсийн үр ашгийг тооцоо- лолд анхаардаг. Үүний хүрээнд улс төрийн харилцаанд байгаа боломж, шилжүүлэх, мэдээллийн зардлыг буу- руулах нь тодорхой хэрэглээний шийдвэр гаргах яв- цад эергээр нөлөө үзүүлдэг гэж онцолдог. Энэ үүднээс цахим ардчилал зөвхөн өөрчлөлтийг бий болгохоос гадна ардчиллын нэгдмэл байдалд хүргэдэг. Хоёрду- гаарт, нөгөө талаар кибер байдлаас болгоомжлогчид цаашид улам нөлөө үзүүлэх дижитал мэдээллийн хэ- рэгслийг ашиглах нь институцийн нөхцөлийг хараат болгоод зогсохгүй оролцогчдын үйл ажиллагаанд нөлөөлнө гэж тайлбарладаг. Энэ өнцгөөс харахад, хур- дацтай тэлж буй мэдээллийн технологийн шилжилт нь төлөөллийн ардчиллын тогтвортой байдал, илт давамгайлсан зуучлалын институци үүсэх боломжтой юм. Түүнчлэн үндэстний хэв шинж болоод ардчиллын олон төрөл хэлбэрийг хадгалж үлдэх боломжтой гэж үздэг. Цахим ардчиллыг хууль ёсны мөн эсэх талаарх асууд- лыг тогтсон ардчиллын хоёр өөр онолын түвшинд хэ- лэлцдэг. Нэгдүгээрт, либерал ардчиллын онолын хувьд нэг нэгэнтэйгээ зөрчилдөх харилцаатай, шийдвэрлэх боломжгүй олон тооны үнэт зүйлсийг засаглагч тал хүлээн зөвшөөрөх байдалд суурилна. Цахим ардчиллыг улс төрийн тавцанд өөрийгөө тодорхойлох төгс ший- дэл хэмээн тодотгож болох ч, ардчиллын энэхүү загвар нь либерал ардчиллын үүднээс авч үзвэл цөөнхийн эрх ашгийг хамгаалах эсвэл бусад үнэт зүйлсийг бодитоор Eliten – Элитүүд 59

хэрэгжүүлэхэд үр дүн багатай гэж үздэг. Хоёрдугаарт, → оролцоот ардчиллын онол харин эсрэгээрээ ардчил- лын олон төрлийн үнэт зүйлсийн дотоод нийцэл, хоо- рондын уялдааг онцолдог. Энэ өнцгөөс харахад цахим ардчиллыг бүрэн хууль ёсны чанар агуулсан ардчил- лын нэг хэлбэр гэж үзэх боломжтой юм. Thomas Zittel

Winand Gellner / Fritz von Korff (Hrsg.): Demokratie und Internet. Baden-Baden 1998. Jens Hoff [u. a.] (Hrsg.): Democratic Governance and New Technology. London / New York 2000. Thomas Zittel: Political Representation in the Networked Society – The Americanization of European Systems of Responsible Party Government? In: Journal for Legisla- tive Studies 9 (2003). S. 32-53.

Eliten – Элитүүд

Элитүүд гэх нэр томьёог ярианы хэлэнд онцгой ур чадвараараа үнэлэгдсэн хүмүүст хэрэглэдэг. Гарал үүслийн хувьд франц хэлний “elire” буюу шилэгдмэл гэх үгтэй холбогдоно. Уг нэр томьёог нийгмийн шинжлэх ухаанд оновчтой хэрэглэхийн тулд тухайн нийгмийн онцлогийг харгалзан үзэх зайлшгүй шаардлагатай. Тэр дундаа элитийн онолын сонгодог төлөөлөгчид бо- лох Vilfredo Pareto, Gaetano Mosca, Robert Michels нар элитүүдийг юуны өмнө нийгмийн болон улс төрийн 60 Eliten – Элитүүд

чухал шийдвэрүүдэд нөлөө үзүүлдэг гэжээ (Thomas B. Bottomore, “Elite und Gesellschaft” 1966). Нийгмийн шинжлэх ухааны эмпирик судалгаанд элитүүдийг ний- гэм, улс төрийн удирдах түвшний албан тушаалтныг нэрлэдэг гэж үздэг. Үүнд тэргүүлэгч улс төрчдөөс гадна төрийн (захиргаа, шүүх, зэвсэгт хүчин) болон хувийн хэвшлийн (сонирхлын холбоод, аж ахуйн нэгж, хэвлэл мэдээлэл гэх мэт) байгууллагын төлөөллүүд багтдаг. ХIX зууны сүүл болон XX зууны аж үйлдвэржилтийн эрин үед элитийн онолтой нэгэн адил үзэл баримтла- лын маргаантай онолын концепци бараг үгүй. Элитийн онолын сонгодог судлаачид хөрөнгөтний засаглалын эхэн үеийн ноёрхлын эсрэг зарчмын таамаглалыг → коммунизм гэж улс төрийн хүрээнд бие даасан хэ- сэг болгосон ба ангийн давхарга үгүй нийгмийн үл гүйцэтгэх үзлийн → засаглал зайлшгүй гэж үзжээ. Pareto болон Mosca-гийн дүн шинжилгээ нь фео- далын нийгэмлэгийн бүтцийн шинж чанарт хүчтэй тулгуурласан бөгөөд үүнтэй холбогдуулан элитүүдийг цөөн тооны анги давхаргад заавал хамаарч, дотоод эв нэгдлийг дээд зэргээр хангах үүрэгтэй гэжээ. Нийг- мийн шинэчлэлийн үйл явц зөвхөн нийгмийн бүтцийг өөрчлөөд зогсоогүй элитийн зохион байгуулалтад ихээхэн нөлөөлсөн байдаг. Чөлөөт аж ахуйн үйл ажил- лагааны эхлэлтэй зэрэгцэн орчин үеийн нийтийн хэв- лэл мэдээлэл (→ Харилцаа холбоо), улс төрийн намууд болон сонирхлын холбоод үүссэнээр тухайн үе хүртэл давамгайлсан өв залгамжилсан аристократуудыг нийгмийн олон салбарын төлөөллийг багтаасан олон Eliten – Элитүүд 61

ургалч үзэлтэй элитүүдээр сольжээ. Тийм ч учраас → төлөөллийн ардчиллын зарчим нь мэдээжийн хэрэг элитүүд нийгмийн өөрчлөлтөд чухал үүрэгтэй гэдэгт санал нэгддэг. Энэ нь орчин цагт нийгмийн гарал үүслээр элитэд харьяалагдахгүй, зөвхөн утга төгөлдөр үйл ажиллагааны манлайллыг байгууллагад авч ирс- нээр удирдах түвшний элит болохыг харуулсан явдал мөн (Suzanne Keller, Beyond the Ruling Class, 1963). Эмпирик судалгаагаар орчин цагийн элитүүд өндөр боловсрол эзэмшихийн зэрэгцээ олон жилийн аж- лын туршлагаараа ялгарч байна. Үүнтэй адил ардчил- сан нийгэмд ч элитийн хүрээнд байх тэгш боломж байдаггүй. Тухайн гэр бүлийн харьяалал нь нийгмийн доод болон дунд давхаргын хүмүүст илүү дэвших бо- ломж олгодог. Элитүүд тухайн нийгмийн үндсэн бүлгийн амьдра- лын хэв маягт ихээхэн өөрчлөлт дагуулах шийдвэрт нөлөөлдөг тул тэдний легитим чанар тэдний өөрс­ дийнх нь хамаарал бүхий байгууллага эсвэл үйлч­лүү­ лэгч (сонгогчид, гишүүд, хувьцаа эзэмшигчид, харил- цагч гэх мэт)-ийн сонирхлыг үр дүнтэй төлөөлөхөөс үл хамаарна. Орчин үеийн ардчилалд олон ургалч үзэлтэй боловч ижил түвшний хоорондоо ялгаатай элит бүлгүүд хамтарч ажиллахад асуудал тулгардаг. Учир нь, нийгэм дэх сонирхлын зөрчлийг эв зүйгээр зохицуулахад нийтээр дагаж мөрдөх дүрмийг хүн­дэт­ гэхийг чухалчилдаг тул элитүүдийг хамтран ажиллах бэлэн байдлыг шаарддаг. Үүнтэй зэрэгцэн хоёр зорил- гын дунд зөрчил үүсдэг. Тиймээс элитүүд өөрсдийн 62 Eliten – Элитүүд

байгууллагын ашиг сонирхлыг үр дүнтэй төлөөлөх, өрсөлдөгч (улс төрийн) хүчнүүдийн дунд тэнцвэртэй харилцах чадвартай байх ёстой. Ардчиллыг хөгжүүлэх онолын хүрээнд ч элитүүд чухал ач холбогдолтой. Ардчиллыг бэхжүүлэх бо- ломж нь элитүүдийн зөвшилцлийн үр дүнгээс шууд ха­маарах­гүй, харин тэндээс үүсэх ардчилсан бус тог- толцоо (авторитар, тоталитаризм) хэрхэн тэлснээс ул- баалан шийдэх ёстой асуудлууд зөвхөн олон нийтийн хүрээнд улс төрийн өрсөлдөөний зарчмаар шийдвэр- лэгдэхээс хамаарна. Ардчилсан Үндсэн хуулийг нэвт­ рүү­лэх хэлэлцээрт улс төрийн бүхий л чухал хүчин, өөрөөр хэлбэл хуучин дэглэмийн төлөөлөгчид болон өмнөх сөрөг хүчний төлөөллүүд оролцох ёстой. Тий- мээс ардчиллыг амжилттай дэлгэрүүлэх нь хуучин элитүүдийг бүрэн солиход бус, харин зөвхөн элсүүлэх нөхцөлийг өргөжүүлэх, хуучин болон шинэ элитүүд хэрхэн хамтран ажиллахаас шалтгаалдаг (John Higley, The Persistence of Postcommunist Elites, inJournal of Democracy 7, 1996). Герман хэлэнд элит гэх нэр томьёотой зэрэг- цэн улс төрийн давхарга хэмээх нэр томьёог орчин цагт хэрэглэдэг бөгөөд ихэнхдээ өмнө тогтсон (улс төрийн) удирдах албан тушаалтны өсөн дэвших заг- варын шүүмжтэй холбогддог. Эхний ээлжид орчин үеийн намын ардчиллын тодорхой харагдах хэлбэ- рийг шүүмжилдэг байв. Тухайлбал, мэргэжлийн улс төрчийн (→ Парламентын гишүүн) чиг хандлага, өндөр Eliten – Элитүүд 63

дүнтэй улс төрийн орлого, төсвийн улс төрийн намын санхүүжилт, албан тушаалын горилогч болон эдийн засгийн, улс төрийн хуйвалдаан гэх мэт (Klaus von Beyme, Die politische Klasse im Parteienstaat, 1993; Politik als Beruf, hrsg. von Jens Borchert, 1999). Эдгээр асуултыг элитийн онолтой харьцуулбал харьцангуй нарийвчилж тодорхойлно. Учир нь, эхний ээлжид төрийн байгууллагын удирдлагууд болон тэд- гээрийн хяналтын тухай ойлголт яригдана. Элитийн онол нь нийгмийн эрх мэдлийн хуваарилалт болон улс төрийн хүсэл зоригийг бий болгох үйл явц дунд олон төрлийн ашиг сонирхлын огтлолцлын талаарх илүү суурь асуудлуудыг авч үздэг. Нөгөөтээгүүр энэхүү шүүмжлэл нь элитийн онолын судалгаанд удаан ху- гацаанд далд хэлбэрээр оршин тогтносон төдийгүй, удирдагчийг сонгох шалгуур болон засаглалын хууль ёсны чанараас үүдэлтэй асуудлуудыг чухалчилж үздэг норматив асуултад зүй ёсоор хамаарна. Ursula Hoffmann-Lange

Mattei Dogan / John Higley (Hrsg.): Elites, Crises, and the Origins of Regimes. London [u. a.] 1998. Ursula Hoffmann-Lange: Eliten, Macht und Konflikt in der Bundesrepublik. Opladen 1992. Robert D. Putnam: The Comparative Study of Political Elites. Englewood Cliffs 1976. 64 Europäische Union – Европын Холбоо

Europäische Union – Европын Холбоо

Өдгөө Европын Холбоо (ЕХ) нь Европын улс төр, нийгмийн амьдралын салшгүй хэсэг болжээ. ЕХ эрх бүхий байгууллагууд, гишүүн орнууд болон тэдгээр улсын иргэдийн өдөр тутмын амьдрал, улс төрийн олон чухал салбарт хамаарах шийдвэрүүдийг гаргадаг. Тэдгээрийн үүрэг хариуцлага болон үйл ажиллагааны цар хүрээ нь улс төр, эдийн засаг, нийгмийн асуудлыг бүхэлд нь хамардаг. Өөрөөр хэлбэл, ЕХ нь бүхэлдээ тусгаар улс мэт олон шинжийг агуулна. ЕХ-ны үүсэл хөгжлийг 1950-иад оны Европын хам- тын нийгэмлэг байгуулагдсанаар эхэлсэн гэж үздэг. Учир нь энэхүү нийгэмлэг өнөөгийн ЕХ-ны үндсэн хэв шинжийг бий болгожээ. ЕХ 1986 оны Европын нэгд- сэн эрх зүйн акт, 1992 оны Маастрихтийн гэрээ, 1997 оны Амстердамын гэрээ, мөн 2001 оны Ниццагийн гэ- рээний шинэчлэлийн үр дүнд өнөөгийн хэлбэрээ олж авсан бөгөөд институцийн хувьд бүрэн шинэчлэгдэж дуусаагүй байна. ЕХ-г хууль, эрх зүйн орчинд хамаарах төрөл бүрийн шийдвэр, нөлөөллийн цар хүрээг үйл ажиллагааны цогц байдлаар авч үзвэл сүмтэй (дээвэр, гурван тул- гуур, эсвэл баганаас бүрдэх) зүйрлэж болно. Энэхүү ЕХ-ны бүтэц, зохион байгуулалтын эрх зүйн орчныг анхлан 1992 онд Маастрихтийн гэрээгээр тогтоожээ. Эдгээр гурван тулгуур нь ЕХ-ны “нэгдсэн зохион бай- гуулалтын цар хүрээ”-г (ЕХ-ны гэрээний 3-р зүйл) Europäische Union – Европын Холбоо 65

илэрхийлэх ба өөрөөр хэлбэл, нэгтгэх үйл явцын хөгжлийн явцад бүрэлдэн тогтсон байгууллага, инсти- туцийн үйл ажиллагаанд суурилдаг. ЕХ-ны үүрэг даалгавар, зорилго, зарчмыг нэгэн дээ- вэр дор нийтлэг байдлаар тодорхойлох боломжтой. Ялангуяа → эрх чөлөө, → ардчилал, хүний эрх​​ (→ Үндсэн ба хүний ​​эрх) болон хувь хүний эрх чөлөөг дээдлэх, мөн ЕХ болон түүний гишүүн орнуудын хэрэгжүүлдэг хууль дээдлэх (→ Эрх зүйт төр) зарчимд чиглүүлэх нь онцгой ач холбогдолтой юм (ЕХ-ны гэрээний 6-р зүйл). ЕХ-ны гэрээний 2-р зүйлд зааснаар уг холбоо дараах дөрвөн зорилгод хуваагдана. 1. Эдийн засаг, нийгмийн хөгжил, хөдөлмөр эрхлэл- тийг дэмжих, тэнцвэртэй бөгөөд тогтвортой хөгж­ лийг хангах, ялангуяа эдийн засаг, нийгмийн хам- тын ажиллагааг өргөжүүлж, мөнгө, санхүүгийн нэгдмэл байдлыг бүрдүүлэх замаар худалдааны хил хязгааргүй бүсийг бий болгох. 2. Олон улсын түвшин дэх, тэр дундаа урт хугацаанд батлан ​​хамгаалах бодлогыг тодорхойлоход чиглэсэн гадаад болон аюулгүй байдлыг хамтран хэрэгжүүлэх замаар өөрийн байр суурийг бататгах. 3. Гишүүн орнуудад ЕХ-ны иргэншлийн бодлого нэвт­ рүүлэх замаар иргэдийнхээ эрх, ашиг сонирхлыг хамгаалах, тууштай дэмжих. 4. Холбоог гадаад хил, цагаачлах, орогнох эрх, гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх, түүнтэй тэмцэхэд чиглэсэн зохих арга хэмжээг хэрэгжүүлэх замаар 66 Europäische Union – Европын Холбоо

иргэдийн чөлөөтэй шилжих боломжийг бүрдүүлэн, хү­ний эрх, эрх чөлөө, аюулгүй байдлыг хангах орон зай болгон хадгалж, цаашид хөгжүүлэх. Уг холбоо хэдийгээр улс төрийн бараг бүхий л нээлттэй сэдвийн хүрээнд шийдвэр гаргах эрхтэй ч, нарийвчилсан зохицуулалт бүрд хариуцлага хүлээх боломжгүй юм. Учир нь чадамжийн үнэлгээг ихээхэн ялгаатай байдлаар тодорхойлж өгчээ. ЕХ-ны эхний тулгуур баганыг үндэстэн дамнасан өнөөгийн Евро- пын хамтын нийгэмлэг бүрдүүлдэг. Харин хоёр дахь баганыг Гадаад болон аюулгүй байдлын хамтын ажил- лагаа (GASP), гурав дахь баганыг гэмт хэрэгтэй тэмцэх цагдаа, шүүхийн хамтын ажиллагаа бүрдүүлж байна. Эхний гол суурь багана нь 1958 онд байгуулагдсан Европын эдийн засгийн хамтын нийгэмлэгээс үүссэн Европын Хамтын Нийгэмлэг (ЕХН) юм. Энэ хүрээнд чөлөөт зах зээл, нэгдмэл валютыг нэвтрүүлэхийн зэ- рэгцээ хөдөө аж ахуй, дэд бүтэц, худалдаа, хүрээлэн буй орчин, тээврийн салбарт баримтлах бодлого, хэрэгжүүлэх арга замыг (ЕХ-ны гэрээний 2-р зүйл) тодорхойлж өгчээ. ЕХН-ийн байгууллагууд хараат бус, бие даасан байдал, мөн зөвлөлд олонхын шийдвэр (→ Олонхын зарчим) гаргах боломжуудаас шалтгаалан, ялангуяа үндэстэн дамнасан шинжийг агуулах ЕХН- -тэй харьцуулахад ЕХ-ны хоёр ба гурав дахь багана харилцан зөвшилцөлд суурилсан гишүүн орнуудын хамтын ажиллагаанд тулгуурладаг байна. Удаах бага- на нь гадаад болон аюулгүй байдлын хамтын ажилла- гаанд (GASP) (ЕХ-ны гэрээний 11-28-р зүйл) засгийн Europäische Union – Европын Холбоо 67

газар хоорондын шийдвэр гаргах хэлбэр давамгайл- на. Өөрөөр хэлбэл, зөвлөл санал нэгдсэн тохиол- долд Европын комисс болон Европын парламентын хязгаарлагдмал үүргийг үл харгалзан шийдвэр гар- гах нөхцөлийг бүрдүүлдэг. Европын зөвлөл хамтын стратегийг тодорхойлж, шийдвэр гаргах байгуулла- гын үүрэг гүйцэтгэх бөгөөд үүнийг үндэслэн зөвлөл нь Гадаад болон аюулгүй байдлын хамтын ажиллагаа (GASP)-г хэрэгжүүлэх шийдвэрийг бодлогын түвшинд олонхын саналаар гаргадаг байна. Гэсэн хэдий ч, үндэстний хэмжээний улс төрийн чухал асуудлаар гишүүн орон бүр олонхын шийдвэрийн эсрэг хориг та- вих эрхтэй. Гурав дахь багана (ЕХ-ны гэрээний 29-42-р зүйл) нь гишүүн орнуудын цагдаа, шүүх, гаалийн бай- гууллагуудын хил дамнасан гэмт хэрэгтэй тэмцэхэд илүү нягт хамтран ажиллахад чиглэгдэнэ. Зорчих эрх (виз), цагаачлал, дүрвэгсдийн талаар авч хэрэгжүүлж буй бодлого, иргэдийн шилжилт хөдөлгөөний талаарх эхний баганад дурдсан заалтуудын хамт гурав дахь ба- гана ЕХ-ны хувьд “эрх чөлөө, аюулгүй байдал, шударга ёсны орчныг бүрдүүлэх” үндэс суурийг тавьж өгдөг. Гэрээний чухал бүрэлдэхүүн хэсэгт шийдвэр гаргах үйл явцын уян хатан байдал буюу “нягт уялдаа бүхий хамтын ажиллагаа” (ЕХ-ны гэрээний 43-45-р зүйл) бүх баганад тэнцүү хамаарна. Үүгээр тодорхой нөхцөлийн дор ЕХ-ны зарим бүрэлдэхүүн хэсэгт нийт гишүүн ор- нуудыг хамааруулахгүйгээр илүү нягт хамтран ажил- лах боломжийг бий болгожээ. 68 Europäische Union – Европын Холбоо

2001 оны Ниццагийн гэрээгээр ЕХ-ны эцсийн хэл- бэрийг бүрдүүлж чадаагүй. Тийм ч учир Интеграц- чиллын бодлогыг тодорхойлох, өргөжүүлэн тэлэхтэй холбоотой зохицуулалтын чухал асуудлууд ч ирээдүйд үүсэх болно. 2004 оны 10 дугаар сарын Үндсэн хуулийн гэрээ- ний төсөлд (→ Үндсэн хууль) өнөөгийн ЕХ-ны бүтцэд тулгуурласан гол шинэчлэлийг нэвтрүүлжээ. Франц улс, Нидерландын Вант Улсад явагдсан референдум бүтэлгүйтсэн хэдий ч “ЕХ-ны Үндсэн хуулийн гэ- рээ” (VVE)-ний хувь заяа шийдэгдээгүй хэвээр бай- гаа бөгөөд ЕХ-ны цаашдын хөгжлийн чиг хандлагыг тодорхойлоход чиглэсэн интеграцчиллын бодлогын эцсийн хэлэлцүүлэг шинэ шатанд хүрэх хандлагатай байна. Хэрвээ Үндсэн хуулийн төсөл бүтэлгүйтсэн ч ЕХ-ны цаашдын хөгжлийг цаашид чиглүүлэх гол хүчин зүйлс гэж үнэлэх хэрэгтэй юм. Wolfgang Wessels

Gerhard Brunn: Die europäische Einigung. Von 1945 bis heute. Stuttgart 2002. Simon Hix: The Political System of the European Union. London 22005. Helen Wallace [u. a.] (Hrsg.): Policy-Making in the European Union. Oxford 52005. Werner Weidenfeld / Wolfgang Wessels (Hrsg.): Europa von A bis Z. Taschenbuch der Europäischen Integration. Baden-Baden 92005. Extremismus – Экстремизм 69

Extremismus – Экстремизм

Улс төрийн экстремизм нь Үндсэн хуульт ардчилсан төрийн эсрэг үйлдэл юм. Барууныг баримталсан эк- стремизм нь хүний эрх, тэгш байх ёс зүйн суурь зарч- мыг үгүйсгэдэг бол зүүнийг баримталсан экстремизм нь онолын хувьд тэгш байдлын догматикийг туйлыг зорилго болгодог. Улмаар зүүний болон барууны эк- стремизм урсгалууд нь сөрөг утга илэрхийлэх нэр томьёонд хамаарна. Уламжлалт зүүний, эсвэл баруу- ны чиглэлд хамаарахгүй өөр экстремист урсгалууд ч бий. Улс төр, шашны фундаментализм нь шашин ба төрийн эв нэгдлийг тунхаглахыг зорих бөгөөд төвийг сахисан чиг баримжаатай улс орнуудын эсрэг тэмцэл өрнүүлдэг. Ямар төрлийн үйл ажиллагааг ардчиллын эсрэг чиглэсэн гэж үзэх вэ? хэмээх асуултад хариулах тийм ч хялбар биш. Эцэст нь ардчиллын эсрэг ихэнх бүлэг­ ардчилсан Үндсэн хуульт төрөөс (→ Авторитар дэглэм, → диктатур, → фашизм) татгалзаж байгаа нь хам­гаа­ лалт­гүй илэрхийлэл биш юм. Экстремизм гэх ухагда- хуун хуучирсан гэх завсрын саарал бүсэд орших ойл- голтоос дүгнэлт хийх боломжгүй, харин хатуу, зөөлөн болон хил дамнасан экстремизм гэж байдаг. Экстремизмийн бүх хувилбар нь олон төрлийн ашиг сонирхол, түүнтэй холбоотой олон намын тогтолцоог болон сөрөг хүчний эрхийг үгүйсгэдэг. Хэт туйлшрал нь цор ганц үнэнийг эзэмшдэг гэдэгт итгэдэг бөгөөд өөрсдийн зөв гэсэн зорилгыг буултгүй, цуцалтгүй­ 70 Extremismus – Экстремизм

хамгаалдаг. Мөн тэдэнд ялгаагүй хуйвалдааны онол нийтлэг зүйл юм: Өөрсдийн бүтэлгүйтлийг ч далдын хүч­ний нөлөөтэй манипуляцийн улмаас тохиолд- сон мэтээр тайлбарладаг. Экстремизмийн бүтэц, зо- хион байгуулалтын хэв шинжид хамаарах ардчиллын Identität-ын онолоос гадна найз-дайсан гэсэн стерео шинж, идеологийн догматизмын дээд түвшин, ихэнх тохиолдолд бусдыг эрхшээлдээ оруулах гэсэн сурталч- лах хэрэгцээ илэрдэг. Экстремизмийн гол шинж тэм- дэг бол → хүч хэрэглэхийг дэвэргээд зогсохгүй, түүнийг хэрэгжүүлдэгт оршино. Экстремизм хэмээх ухагдахууны болон түүний судлагдахууны талаарх шүүмжлэлийг нарийвчилсан дүн шинжилгээ хийхээс эхлээд суурь шалтгаанаар үгүйсгэх хүртэлх хүрээнд хамруулах боломжтой. Эк- стремизмийн концепци нь улс төрийн агуулгатай мэдэгдэлд үндэслэхээс гадна харьцуулах боломжгүй зүйлсийг хооронд нь харьцуулж, шалтгааныг чухалч- лан тайлбарлах бус харин идеологийн шинжтэй бай- даг. “Экстремизм” гэх судлагдахууны нэг нөхцөл нь → хэсэгчлэн хориотой байсан коммунизмыг нуран уна- хаас өмнө жигшдэг байсан → тоталитаризмыг хүлээн зөвшөөрсөнтэй нэгэн ижил түвшинд хүрэх (хараахан) болоогүй. Эдгээр ялгаатай тайлбарууд төдийлөн ойл- гомжтой биш. Учир нь экстремизм хэмээх ухагда- хуун ардчилсан Үндсэн хуульт төрт улсын дотоодод нөлөөлөх ардчиллын эсрэг хүчийг тоталитаризм гэх ухагдахуунтай мөн адил ашиглах нөхцөлийг илэр- хийлдэг. Хэрэв тэд эрх мэдэлд хүрч, улмаар эрх мэд- Extremismus – Экстремизм 71

лийг хэрэгжүүлэх аваас эрх чөлөөт нийгмийн дэг журмыг тогтоох үндсэн бүрэлдэхүүн хэсгийг устгахыг эрмэлздэг. Экстремизмийг зөвхөн улс төрийн зорилгоор ял- ган авч үзэх нь өрөөсгөл, харин тодорхой акц зохион байгуулах (хүч хэрэглэх зорилгоор), мөн тодорхой байгууллагын хэлбэртэй байдаг. Үүнээс дөрвөн шин- жийг авч үзэх боломжтой: Эхний хувилбарт (хүч хэ- рэглэх, тогтоосон ажиллагаатай байгууллага) үүнд → терроризм хамаарна, хоёрдугаарт (хүч хэрэглэх, тогт- сон бус, сул ажиллагаатай байгууллага), автономит (зүүн жигүүрийн) болон гадаадыг үзэн ядагч үзэлтэй тодорхой хэсэг (баруун жигүүрийн), гуравдугаарт (хүч хэрэглэдэггүй, тогтмол ажиллагаатай байгууллага) улс төрийн намууд, дөрөвдүгээрт (хүч хэрэглэдэггүй, тогт- мол бус ажиллагаатай байгууллага) шууд хамааралгүй сэхээтнүүд. Аюулгүй байдлын тухай асуулт нь хүч хэрэглэх болон зохион байгуулалтын хэв шинжээс илүүтэй өөр хүчин зүйлсээс (жишээлбэл, экстремист бүлэглэлийн үйл ажиллагаанд дэмжлэг үзүүлэх) зэр- гээс хамааралтай. Ардчилсан социалист нам (АСН) (зүүн жигүүрт), эс- вэл бүгд найрамдахчууд (баруун жигүүрт)-ын гэх улс төрийн намуудын хувьд экстремист хандлагыг шууд тодорхойлоход амаргүй байдаг. Тэдгээрийн үйл ажил- лагааг → идеологи, стратеги, зохион байгуулалтын хувьд улс төрийн экстремизмийн зөөлөн хэв шинжид хамааруулдаг. Герман улсад сүүлийн зууны туршид жигүүрийн намууд (баруун ба зүүн жигүүр)-ын экстре- 72 Faschismus – Фашизм

мист хандлага багсаж байна (ГҮСН-аас бусад)5. Тэд ардчилсан Үндсэн хуульт төрийг байгуулах зорилтоос ухраагүй болно. ХБНГУ-ын түүхийг сүүлийн зууны эх- ний хорин жилийн үетэй харьцуулбал улс төрийн на- муудаас гадна цэрэгжсэн экстремист урсгалууд (зүүн жигүүрийн автономит, баруун талд гадаадыг ялгавар- лах үзэлтнүүд) оршсон хэвээр байна. Eckhard ]esse

Uwe Backes: Politischer Extremismus in demokratischen Verfassungsstaaten. Opladen 1989. Eckhard ]esse (Hrsg.): Jahrbuch Extremismus & Demok­ ratie. Bonn 1989-1993. [Bd.1-6.] Baden-Baden 1994. [Bde. 7ff.] Politischer Extremismus in der Bundesrepublik Deutsch­ land. Bonn 41996. Norberto Bobbio: Rechts und Links. Gründe und Bedeu- tungen einer politischen Unterscheidung. Berlin 1994. Steffen Kailitz: Politischer Extremismus in der Bundesre- publik Deutschland. Eine Einführung. Wiesbaden 2004.

Faschismus – Фашизм

Фашизм нь улс төрийн тэмцлийг илэрхийлсэн нэр томьёо бөгөөд үүнийг шинжлэх ухааны ойлголт бол- гон хөрвүүлэхдээ түүний мөн чанар, урьдчилсан нөхцөл, үр дагаврыг тодорхойлж, юун түрүүнд эрх мэ-

5 Германы Үндэсний социалист нам. Faschismus – Фашизм 73

дэлд хүрэх хэрэгсэл болгон ашиглажээ. Энэхүү үзэл са- наа нь эхэндээ Италийн фашизм руу чиглэгдэж байв. Ромын преторчуудын (fascis-удирдагчид) холбооноос (фашис) үүдэлтэй энэхүү нэрийг Италийн фашизм нийтийн хамтрал, холбоо, хязгааргүй эрхт төрийн бэлгэ тэмдэг болгон хувиргажээ. Эхэндээ Benito Mussolini (1883-1945) социалист, улмаар дэлхийн I дайны үед эсэргүүцлийн хөдөлгөөн болгож, капита- листууд болон коммунистуудын (→ Коммунизм) эсрэг үйл ажиллагаанд ашигласан юм. Тэднийг дэмжигчид парламентаас гадуур хүч хэрэглэн төрийн эрх мэдлийг сонгуулийн бус аргаар аваад зогсохгүй хүчирхийлэгч бүхий тэмцлийн байгууллага байгуулжээ (jasci di combattimenti). Mussolini болон фашистууд 1920 оноос хойш улс төрийн зүүний хүчнийхэн болон католик шашинтнуудыг хоморголон устгаснаар 1921 он гэхэд Үндэстний фашист нам (Partido Nazionale Fascita)- -ыг байгуулжээ. Тэрээр 1922 оны Ромын жагсаалаар Италийн ерөнхий сайд болж, богино хугацаанд дик- татор-корпоратист-давхарга бүхий тогтолцоог бай- гуулав. Benito Mussolini өөрийгөө удирдагчаар (duce) өргөмжлөн төрийн эрх мэдлийн хуваарилалтыг хүчингүй болгож, хэвлэл мэдээлэл, соёл, шинжлэх ухаан, боловсролын салбарыг устгав. Дэлхийн I дайны дараа Германы үндэстний социа- лист үзэл фашизмын нэгэн адил капитализм, → либе- рализм, марксизм, иудаизмыг эсэргүүцэх улс тө­рийн хөдөлгөөн хэлбэрээр үүсжээ. Уг үзэл суртлаар үнд­ сэр­хэг үзлийг (→ Үндэстэн/үндсэрхэг үзэл) социалист 74 Faschismus – Фашизм

чиглэлийн зорилготой нэгтгэхийг зорьжээ. Үүнд ка- питализм болон еврейчүүдийн (антисемитизм) эс- рэг төвлөрсөн захиргаадалтаар (удирдагчийг тахин шүтэх), ард нийтийн чиг баримжааг (“цус ба хөрс”) тунхаглаж, шинээр “зүүн зүгт амьдрах орчин”-ыг эз- лэн түрэмгийлэхэд чиглэж байв. Үндэстний социализ- мын улс төрийн үзэл нь парламентын эрх зүйт Вейма- рын Бүгд Найрамдах Улсыг устгах, “мянган жилийн эзэнт гүрэн”-ийг байгуулахыг зорилгоо болгож байв. Үндэстний социалист үзэл нь “III рейх”-ийг Bismarck- -ийн байгуулсан Германы их гүрний түүхэн залгамж халаа болгохыг эрмэлзэж байлаа. Үндэстний социалист үзэл баримтлалтай “III рейх”- -ийн удирдагчийг Германы түүхэн уламжлал болох Bismarck-ийн байгуулсан засаглалын залгамж халаатай холбохыг эрмэлзэж байв. Фашизмын онолыг фашиз- мын эсрэг үзэлтнүүд боловсруулсан бөгөөд фашист удирдагчийн төсөөлөл болон үндэстний социалист үзэлтнээс өөрсдийгөө ялгаатай гэж үзсэн байна. Со- циал демократ үзэл бүхий фашизмын онол нь диктатор хөдөлгөөний тоталитар шинж чанар (→ Авторитар, → тоталитар дэглэм)-ыг онцолж, үндэсний социалист үзэлтэй коммунист болон фашист улс төрийн тогтол- цоог харьцуулжээ. Үүний үр дүн бол тоталитаризмын эсрэг үзэл (“Сталины боол биш, Хитлерийн зарц биш”) юм. Германы Коммунист нам (ГКН) нь нөгөө талаас → нийгмийн ардчиллыг фашизмаас ялгаагүй ихэр ах дүүсийн нэг хэмээн үзэж, улмаар коммунист фашиз- мын онолыг боловсруулж, энэ онолоор коммунист бус Faschismus – Фашизм 75

намууд фашизмыг хүчирхэгжүүлэх ёстой гэж үзжээ. Энэ нь фашизмыг нуран унахад чиглэх иргэдийн орол- цоот засаглалын хэлбэр байх ёстой байв (“Хитлерийн араас бид гарна!”). Зүүний коммунист үзэл нь фашизм болон үндэстний социализм марксизмын эсрэг чиг- лэгдэж байсан тул капиталистуудын эрх ашгийг хан- гахад чиглэгдсэн хэмээн үзжээ. 1924 онд Коммунист интернейшнл фашизмыг “пролетарийн эсрэг буржуа- зын тэмцлийн нэг хэлбэр” мөн хэмээн үзэж, 1933 онд “эдийн засгийн хамгийн түрэмгий, шовинист буюу им- периалист (эзлэн түрэмгийлэх) хэв шинжийг агуулсан нээлттэй террорист диктатур” гэж тодорхойлж байв. 1933 оноос хойш фашизмын онолыг Max Hork- heimer, Theodor W. Adorno, Emil Lederer, August Thal- heimer, Herbert Marcuse, Otto Bauer, Leo Trotzki, Franz Neumann, Ernst Fraenkel, мөн 1945 онд Richard Löwen- thal, Wolfgang Abendroth, Hannah Arendt зэрэг судлаач нийгмийн шинжлэх ухааны үүднээс тайлбарлаж байв. Цаг үеийн түүхчилсэн судалгаагаар юуны өмнө фа- шизм болон үндсэрхэг социалист үзлийн хоорондын ялгаа арьс өнгөний үзэл суртал дээр суурилж байс- ныг онцолж байв. Мөн Ernst Nolte “Фашизм бол либе- рал тогтолцооны хямрал” хэмээн тайлбарлажээ. Karl Dietrich Bracher идеологийн ангилал болон эрх мэд- лийг булаан авах хэв шинжийг хөгжүүлэн боловсруул- сан бол Ralf Dahrendorf үндэстний социализм дахь нийгмийн түүхэн хөгжлийн үр нөлөөг шинэчлэлийн үүднээс тайлбарлав. Харин Renzo de Felice фашизмын онолыг боловсруулахын өмнө түүхэн цаг хугацааны 76 Feminismus – Феминизм

хувьд тайлбарлах хэрэгтэйг санал болгож байв. Мөн марксист фашизмын онол үр нөлөө үзүүлэхдээ “Хит- лерийн хөдөлгөөн” ба капитал хоорондын хамаарлыг онцолжээ. Фашизм хэмээх нэр томьёо нь 1920-иод оны үеийнх шиг улс төрийн болон шинжлэх ухааны олон талт шинж чанарыг илэрхийлдэг. Нэг талаараа тэмцлийн тухай түлхүүр үг мөн боловч задлан дүгнэх ангилалд Европт гамшиг дагуулсан улс төрийн хөдөлгөөн → диктатурын дүрслэл юм. Фашизмын судалгааны мөн чанарыг баруун үзэлтний эсрэг тэмцэл гэж үздэг бол түүх, улс төрийн шинжлэх ухааны судалгаанд маргаан (түүхчдийн) дагуулсан сэдэв хэвээр үлджээ. Peter Steinbach

Arnd Bauerkämper: Der Faschismus in Europa 1918-1945. Stuttgart 2006. Klaus Hildebrand: Das Dritte Reich. München 62003. Ernst Nolte: Der Faschismus in seiner Epoche. Köln 1963. (Hrsg.): Theorien über den Faschismus. Köln/Berlin 1967. Richard Saage: Faschismustheorien. Baden-Baden 41997. Wolfgang Wippermann: Faschismustheorien. Zum Stand der gegenwärtigen Diskussion. Darmstadt 51989.

Feminismus – Феминизм

Эмэгтэйчүүдийг хүйсээр ялгаварлан гадуурхах, тэд- ний оролцоог хааж буй аливаа гажуудлыг арилгахын Feminismus – Феминизм 77

төлөөх зорилгыг феминизм хэмээн тодорхойлно. Фе- минизм нь хүйсээр ялгавартай хандах, өөрөөр хэлбэл эрчүүдийн захирах ёсны (→ Ноёрхол) патриарх мая- гийн ялгаварлан гадуурхах явдлыг эсэргүүцдэг. Феми- низмийн зорилго нь эмэгтэйчүүдийг эдийн засаг, улс төр, нийгмийн бүхий л харилцаанд тэгш эрхтэй орол- цуулж, тэдний эрх чөлөөт, бие даан амьдрах болом- жийг хангахад оршино. Өнөөгийн феминизмийн ту- хай ойлголт нь үл гүйцэлдэх үзэлт, социалист Charles Fourier-ийн үзлээр тодорхойлогдох бөгөөд үүнийг ХIX зуунд Францын эмэгтэйчүүдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэгч Hubertine Auclert өөрийн эерэг утга бүхий то- дорхойлолт болгожээ. Түүнчлэн феминизм нь улс төрийн практик төдий­ ­ гүй эмэгтэйчүүдийн шинэ хөдөлгөөний онолыг то- дорхойлдог. Энэ нь 1960-аад онд АНУ, улмаар Баруун Европт иргэний эрхийн хөдөлгөөн, оюутны хөдөл­ гөө­нүү­дийн хүрээнд боловсронгуй болжээ. 1960-аад оноос хойш феминист хөдөлгөөн нь эмэгтэйчүүдийн бэлгийн мөлжлөг (үр хөндөлт), эмэгтэйчүүдийн эсрэг хү­чир­хийлэл, хүйсээр ялгаварласан хөдөлмөр эрхлэлт зэрэг сэдвийг хамарч байв. 1970-аад онд эмэг­тэйчүү­ дийн хөдөлгөөн илүү бие даасан байдлыг эрмэлзэх болж, өөрөөр хэлбэл тогтсон улс төрийн институциэс хараат бус байхыг хүсжээ. Улмаар шаталсан бус, шууд ардчиллын хэв шинж бүхий феминист хөдөлгөөний зохион байгуулалтын зарчмыг бүрдүүлж эхлэв. 1980 он гэхэд феминистүүд эмэгтэйчүүдийн тэгш эрхийг хангахын төлөө төрийн байгуулал дахь улс төрийн 78 Feminismus – Феминизм

институцид илүү идэвхтэйгээр оролцох болжээ. Эмэгтэйчүүдийн ялгаварлан гадуурхалт нь ардчил- сан нийгэмд олон нийт, улс төрийн болон хувийн гэсэн хоёр орон зайн (зохиомол) хуваагдал дээр бий болж, уг орон зайд хүйсээр ялгаварласан хуваарилалт хийгдэж буйг харуулахын тулд “хувийн асуудлыг улс төржүүлэх” (→ Улс төр-ухагдахуун) гэдэг улс төрийн өргөн хүрээтэй ойлголтыг феминист хөдөлгөөн гар- гаж иржээ. ХХ зуунд феминист онол 1949 онд Фран- цын философич Simone de Beauvoir-ын “Le deuxieme sexe” буюу хоёр дахь хүйс (Le deuxieme sexe) бүтээлд анх тусгалаа олсон байдаг. Beauvoir юун түрүүнд хүйс бол байгалийн бус харин нийгмийн шинж чанар- тай гэж үзээд, үүн дээрээ тулгуурлаад sex (биологийн хүйс), gender (нийгмийн хүйс) гэсэн хоёр ойлголтыг ялгаж авч үзжээ. Хоёрдугаарт, эрчүүдийн амьдралын болон сэтгэлгээний хэв маягийг норм болгох хэр нь ээ эмэгтэйчүүдийн “өөр байх” (das Andere) төсөөлөл, ба- рууны соёлыг шүүмжилж байв. 1960-аад онд феминист онол олон төрлийн чиг- лэлд салж байсан ч бүгд шилжилтийн онол гэж ойл- гогдохоор байв (Holland-Cunz). Тиймээс феминист үзлийн талаарх шинжлэх ухааныг бүлгийн буюу эмэгтэйчүүдийн эрх чөлөөт байдлын төлөөх улс төрийн зорилгоор судлагдаж буй шинжлэх ухаан гэж үзжээ. Эцэст нь Beauvoir тэгш байдлын эсвэл өөрөөр хүмүүнлэг феминизм хэмээх ойлголтыг гаргаж ирэв. Энд → хүйсийн тэгш байдал либерал үзэл баримтла- лын (→ Либерализм) уламжлал дээр суурилдаг бөгөөд Feminismus – Феминизм 79

амьдралын бүхий л салбарт эрэгтэй эмэгтэй хүмүүсийн тэгш байдлыг шаарддаг байна. Үүнтэй сөрөг мэтгэл- цээнээр өөр ялгаатай байдлын феминизм гарч ирдэг (Luce Irigaray). Энэ нь эрэгтэй эмэгтэй хүмүүсийн бие махбодын ялгаатай байдал нь өөрөө нийгэм, соёл, улс төрийн шүүмжлэлийн эхлэл гэсэн санааг илтгэдэг. Энэхүү эмэгтэй хүн байхыг үнэлэх геноцентрик онол нь эмэгтэйчүүдийн хамтын нийгэмшлийг үндэс бол- гон патриарх соёл болон бэлгэдэл дэх эмэгтэй хүйсийн ялгаатай байдлыг тэмдэглэх зорилготой. Нэгэн цагт дуулиан дагуулж байсан тэгш ба ялгаатай байдлын та- лаарх маргааны давлагаа одоо намжсан бөгөөд ялгаа- тай байдал дахь тэгш боломж бол феминизмийн онол болоод улс төрийн хэтийн зорилго болж байна. Радикал феминизм нь либерал феминизмийг сөрж гарч ирсэн бөгөөд патриарх хүйсийн хослолыг барууны нийгмийн гол ялгаатай бүтэц гэж үздэг. Үүнээс нийг- мийн анги давхаргын болоод үйлдвэр­ ­лэ­лийн харил- цаанд эмэгтэйчүүдийн дарангуйллыг бий болгож бай- сан марксист, социалист феминизм ялгарах ёстой (→ Коммунизм, → социализм). Постмодерн феминизмийн онолд Judith Butler Gender trouble (1990) номдоо хүйсийг (хүйс болон жендер аль ч утгаараа) маш нарийн аргаар бүтээгдсэн гэж үзсэн бө­гөөд эмэгтэй эрэгтэй хүмүүсийн ижилсэх, ондооших тухай тогтсон үзэл баримтлалыг үгүйсгэдэг. Постмодерн феминизмийн нэг шинэ сал- бар бол биологийн хүйс (sex), нийгмийн хүйс (gender) ба бэлгийн дур сонирхол, чиг хандлагын хоорондын хамаарлыг судалдаг Queer-Theorie хэмээх онол юм. 80 Föderalismus – Федерализм

Постколонал (postcolonial) онолууд нь феминист онол дахь үндэс угсааны байдлыг үл тоомсорлож, барууны феминизмийн үзэл баримтлалын бүгдэд хүлээн зөв­ шөө­рөг­дөх шаардлагыг шүүмжилдэг. Brigit Sauer

Ute Gerhard (u.a.) (Hrsg.): Differenz und Gleichheit. Menschenrechte haben (k)ein Geschlecht. Frankfurt a.M. 1990. Barbara Holland-Gunz: Feminismus: Politische Kritik patriarchaler Herrschaft. In: Handbuch Politische Theorie und Ideologien 2.Hrsg. von Franz Neumann. Stuttgart 1996. S. 357-388. Die alte neue Frauenfrage. Frankfurt a.M. 2003

Föderalismus – Федерализм

Федерализм нь латин хэлний фоедус (foedus) гэсэн үгнээс гаралтай нэр томьёо бөгөөд “холбоо” гэдэг ут- гыг илэрхийлнэ. Үүгээр федерализмын чухал шинж чанарыг тодорхойлдог. Федерализмд улс төрийн эсвэл нийгмийн нэгжүүд өөрсдийн → бүрэн эрхт байдлаа хяз- гаарлах ба төрийн зохион байгуулалтын нэгдмэл байд- лын нэг хэсэг нь болдог. Федерализм нь төвлөрсөн бус зохион байгуулалтаас илүү ач холбогдолтой юм. Нийг- мийн зохион байгуулалтын нэгж хэсэг нь ардчиллын үндсэн зарчмуудын дагуу зохицуулагддаг. Ардчилал дахь улс төрийн олон янз байдал болон нийгмийн → Föderalismus – Федерализм 81

эрх мэдлийг хэрэгжүүлдэг нэгж хэсэг нь өөрөө феде- рализмын цөм болдог. Ардчилал дахь → төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт нь холбооны үзлээр үндэсний болон муж улсуудын хооронд эрх мэдлийн босоо ху- ваарилалт болон нэмэлтээр федерализмд хэрэгждэг. Федерализмын олон янз байдал нь тухайн төрт улсын нэгдмэл байдалд муж улс нэгж хэсэг байх хүслийн хэм- жээгээр хязгаарлагддаг. Тэдний зохицуулалт Үндсэн хуульд тусгагдсан байдаг. Федерализмын нэгдэлд эв санааны нэгдэл (Solidarität), өөртөө туслах зарчим (Subsidiarität) хэмээх хоёр зарчим чухал үүрэгтэй. Өөртөө туслах зарчим гэдэг нь холбооны муж улсууд (Германд эдгээр нь муж улсууд) бие даан хийх боломж­ гүй, чадамжгүй үед холбооны засгийн газар зөвхөн тодорхой ажлыг нь өөрөө хариуцан гүйцэтгэхийг хэл- нэ. Хэзээ муж улсууд өөрсдөө хийх чадамжгүй гэсэн шийдвэр гаргана, тэр үедээ холбооны улсдаа хандах ёстой. Энэ байдал нь баталгаажих цорын ганц арга зам юм. Холбооны улсын оролцоо нь өөрсдө­ ­дөө туслах зарчим болох бөгөөд муж улсын өөрсдийнх нь зард- лаар эсвэл тэдний өөрсдийн хүслийнх нь эсрэг ажлыг холбооны засгийн газар хариуцан гүйцэтгэдэггүй. Эв санааны нэгдэл нь нэг нэгнийхээ төлөө зогсох тухай ойлголт юм. Холбооны зарчмын жишээ бол холбооны муж улсууд хоорондоо санхүүгийн тусламж үзүүлэх тухай юм. Харин холбооны зарчимд үнэнч байх нь ту- хайлбал муж улсын хуулиас гадна холбооны хуулийг юуны өмнө хүлээн зөвшөөрөх асуудал байдаг. Федера- лизмын зарим онолын төлөөлөгч (тухайлбал, Daniel J. 82 Föderalismus – Федерализм

Elazar, Exploring Federalism, 1987) федерализм гэдгийг холбооны улсын мужуудын хооронд байгуулсан нэг төрлийн гэрээ хэмээн ойлгох ёстойг онцолсон байдаг. Федерализм нь АНУ-ын нэгэн адил өмнө нь бие даасан газар нутагтай улсыг гишүүнчлэх замаар хөгжүүлэх асуудалд энэхүү үзэл санааны итгэл үнэмшил оршдог байна. Холбооны улсад элсэх нь харин федерализмын хувьд нэг арга зам нь юм. Өөр нэг төсөөлж болох арга зам бол угсаатны, нийгмийн, шашны эсвэл үндэсний зөрчилдөөний улмаас өмнө нь оршиж байсан төрт улс шинээр зохион байгуулалтад орох боломж юм. Төрт улсууд холбооны ёсыг зөвшөөрөх нь улмаар до- тоод зөрчилдөөнийг хязгаарлах, шийдвэрлэх, мөн цөөнхийг хамгаалах үүрэг гүйцэтгэдэг. Сүүлийн үед эдийн засгийн ашигтай талаас авч үзвэл федерализм нь нэгдмэл төрт улсаас үр ашгийн өрсөлдөх давуу тал- тай байж болох юм гэдэг таамаглал дэвшүүлсэн бай- на. Даяаршлын өнөө үед хуучин үеийн төрт улсын хил хязгаар нь эдийн засаг болон улс төрд ач холбогдлоо алдаж байгаа нөхцөлд бүс нутгийн өрсөлдөх чадва- рын ач холбогдол өсөж байна. Федерализмыг зөвхөн боломжит нэг хувилбарын өнцгөөс харах нь өөрөө алдаа болох талтай. Учир нь федерализмын олон талт байдлыг хэмжсэнээр юуны өмнө улс төрийн интеграц, холбоот ёсны нөхөрлөл, эцэст нь давхар өрсөлдөх чадвар хэмээн ялгах тухай юм. (1) Федерализмын улс төрийн интеграцлагдсан байдал нь ихэнхдээ холбоо- ны болон муж улсын засгийн газрын хамтын шийдвэ- рээр төрийн бүхэл чухал салбарт, татвар хураах зэрэгт Föderalismus – Федерализм 83

тусгалаа олдог. (2) Мөн холбоот ёсны нөхөрлөл нь хол- бооны болон муж улсын хамтын ажиллагааг дүрмийг мөрдөх байдлаар бус харин ч тодорхой өвөрмөц асууд- лыг шийдвэрлэхийн тулд оршдог. (3) Федерализмын хосолмол өрсөлдөөн нь ихэнхдээ улс төрийн чиг үүргийн хүрээнд тусдаа байдаг. Холбооны болон муж улсын засгийн газрууд нь хоёулаа бие даасан төрийн байгуулалтай (Засгийн газар, парламент болон шүүх засаглал). Федерализмын хосолмол өрсөлдөөний ул- маас холбооны муж улсуудын хүрээнд хамгийн зөв шийдвэрүүд хамгийн хялбар гардаг. Муж улс нь “ард- чиллын туршилтын орчин” нь болдог (Louis Dembitz Brandeis)6. Эдийн засгийн онолд федерализмыг хосол- мол өрсөлдөөн гэдэг утгаар нь илүүд үздэг. Учир нь федерализмд тодорхой чиг үүргийн асуудал хамгийн хялбар байдлаар улс төрийн нэгдсэн шийдвэр болох тул улсын зардлыг нэг талаас нь, муж улс хариуцсан орлогыг нөлөө талаас нь харж гүйцэтгэдэг (Prinzip der fiskalischen Äquivalenz). Улс төрийн аль ч түвшинд ир- гэдэд тухайн засгийн газрын үйл ажиллагааг дүгнэх боломж сонгуулиар олддог. Энэ нь федерализмын хол- бооны нөхөрлөлд улс төрийн шийдвэр гаргах эсвэл федерализм дахь улс төрийн сүлжигдмэл байдлын ха- рилцан хамааралд илүү төвөгтэй. Учир нь ил тод бай- дал дутмаг байх тул улс төрийн тодорхой шийдвэрүүд сонгуульд зөвшөөрөгдөх эсэх нь эргэлзээтэй байдаг. Цааш нь үргэлжлүүлэхэд тэгш хэмт болон тэгш хэмт бус федерализмыг хооронд нь ялгах хэрэгтэй (Charles

6 АНУ-ын хуульч Louis Dembitz Brandeis (1856-1941). 84 Freiheit – Эрх чөлөө

E. Tarlton). Тэгш хэмт федерализм нь бүх муж улсыг ижил эрхтэй оролцуулдаг. Тэгш хэмт бус федерализм нь зарим муж улсад их эсвэл өөр байдлаар эрхийг олгох бөгөөд үндэсний, угсаатны эсвэл шашны онц- лог байдлыг харгалзан хөгжүүлэх зорилготой байдаг. Тэдгээрийн шаардлагыг харгалзахгүй бол федерализм өөрөө аюулд учрах боломжтой юм (тухайлбал, Испа- ни, Канад, Энэтхэг). Roland Sturm

Ann L. Griffiths / Karl Nerenberg (Hrsg.): Handbook of Federal Countries. Montreal [u. a.] 2005. Roland Sturm: Föderalismus in Deutschland. München 2003. - / Petra Zimmermann-Steinhart: Föderalismus. Baden- Baden 2005.

Freiheit – Эрх чөлөө

Эрх чөлөө гэдэг нь хэн нэгний албадлага эсвэл эрх- шээлээс ангид байх гэсэн утга илэрхийлдэг (Wahrig, Wörterbuch der deutschen Sprache, 2001). “Эрх чөлөө нь үнэмлэхүй эсвэл метафизикийн, ёс суртахууны болон хууль ёсны байна. Дотоод болон гадаад эрх чөлөөг зөвхөн хувь хүний, иргэний болон улс төрийн эрх чөлөө гэж ялгаатай авч үздэг. Эрх чөлөөнүүд болон эрх чөлөө гэж Karl von Rotteck und Carl Welcker нар 1838 оны нийтлэлдээ товчилсон үгээр эрх чөлөөг (F.) Freiheit – Эрх чөлөө 85

төрийн тухай лавлах тольдоо бичсэн байдаг (im Staats- Lexikon von Carl von Rotteck und Carl Welcker aus dem Jahr 1838). Энэ юуны тухай, асуудал хэр төвөгтэй бо- лох, ямар төрлийн хүлээлт байгаа, юу чухал вэ? гэд- гийг уншигчдад ойлгомжтой болгох тухай юм. Үндсэн асуудал бол дотоод болон гадаад эрх чөлөөний тухай ойлголт. Дотоод эрх чөлөөний тухай үзэл санааг түүний ме- тафизикийн чанартай холбон сэтгэл хөдлөлөөс болж зохиогчид татгалзсан байдаг. Хүн яг хэзээ эрх чөлөөтэй байдаг вэ? гэж асуухад хүн өөрөө бие даан шийдвэр гаргах чадвартай байхад оршино гэж үздэг. Нарийвч- лан судалж үзвэл хэн ч үнэхээр бүрэн эрх чөлөөт биш гэдэг дүгнэлтэд хүрэх бөгөөд бүх шийдвэр бие даасан байдлаас хамааралгүй харин үр дүн гэдгийг ухамсар- лах ёстойд оршдог. Энэ нь бидний мэдээгүй байх үед өрнөдөг дур зоргын бус урьдчилан бүрэлдсэн үйл явц юм. Юуны түрүүнд ухамсарт байдлын гаднах болон до- торх бүх хамаарах хүчин зүйлсийг байгалийн жам ёсны хүсэл (тачаал, сэтгэл хөдлөл) эсвэл нийгмийн бодит нөхцөлөөс (давхарга, гарал үүсэл) ангид авч үзэх ёс- той. Өнөө үед нэмэлтээр сэтгэл мэдрэлийн салбарт хүн өөрөө оюун санааны боол гэж үзэх ба учир нь тэрнээс өөр хэн ч оюун санаагаа удирдаж чадахгүй. Гэхдээ эд- гээр үзэл санаа, төсөөллүүд нь бидний мэдэх эрх чөлөөт нийгмийн хэв журам болон эрх чөлөөний тухай ойл- голттой, бас хариуцлагатай байх зарчимтай зөрчилдөх буюу гэм буруутай бол шийтгэлтэй холбогдоно. Эдгээ- рээс ангид байх тухай төсөөлөхөд ч хэцүү юм. 86 Freiheit – Эрх чөлөө

Төрийн лавлах толь бичгийн зохиогчид дотоод эрх чөлөөний энэхүү гүнзгий агуулга шалтгааны улмаас татгалзан гадаад эрх чөлөөний утгад илүү ач хол- богдол өгдөг. Тэдний зохиомол жүжгийн тайлбарын үргэлжлэл нь тэдгээрийн тухай зааварчилгаанд байх ба эрх чөлөө юун тухай болох ба юуны төлөө байх гэсэн хоёр асуулт руу чиглүүлдэг. Түүхээс харахад “юун тухай” гэдэг нь нууц биш юм. Ихэнхдээ захир- гаадах эрхийг эсэргүүцсэн ба энэ нь зөвхөн чимээгүй нэг хүлээн зөвшөөрөх (tacit) нийтийн зөвшилцөл дээр суурилах боломжгүй зүйл юм. Энгийн нэг жишээ та- тах юм бол 1776 оноос хойш америкчууд Англи улсын тэргүүнийг эсэргүүцэж, зөвшөөрөл хүсэлгүй үргэлж мөнгө (татвар) цуглуулахын эсрэг байв (оролцоогүй бол татваргүй-no taxation without participation). “Яа- гаад” энэхүү бослого ийм хэв шинжтэй юм. Хэн нэгэн хоосон эрх чөлөөний төлөө тэмцэл хийгээгүй бөгөөд харин гарт баригдах, бодит юм болох хувийн өмчид халдсан тохиолдолд Америкийн иргэд эрх чөлөөгөөр (libery) юуны түрүүнд хувийн өмчийг (propoerty) хам- гаалах ёстой гэж үзсэн. Иргэний өмчийн бие даасан байдалд (the people) халдашгүй байлгах зорилгоор олон төрлийн шийдвэр гаргах хязгаарлалтыг (хя- налт-тэнцвэр /checks and balances) Үндсэн хууль хан- гах ёстой гэж үздэг. Өөрийн ноёрхолд автсан хаанаас илүүтэй атаархуу олонх эцсийн дүндээ эд хөрөнгөнд халгаатай байдаг. Эрх чөлөө бол үндсэндээ өмчийн эрх мөн боловч харин эсрэгээрээ өмч бол эрх чөлөө юм гэсэн утга Freiheit – Эрх чөлөө 87

илэрхийлдэг. Өөрөөр хэлбэл, оршихуйн тулд хамгийн багадаа өмчтэй байх ёстой бөгөөд энэ нь хүнийг бодит эрх чөлөөтэй болгодог. Тухайлбал, бага мөнгө хүний зан чанарыг эвддэг шиг хэтэрхий их мөнгө мөн адил гэдгийг нас ахих үедээ хүн ухаардаг. Эхэн үедээ энэхүү шүүмж хааны ордны шимэгч түшмэд рүү чиглэсэн байсныг Jean-Jacques Rousseau хожим нь хотын алба- ны хаагч, авлигачдыг бай болгосон, эцэст нь шуналтай капиталистуудыг шүүмжилсэн байдаг. Энэ “атаархуу байх үзэгдэл” нь бүх соёлд байдаггүй ч удаан хугацаан- даа ижил үр дагавартай. Энэ нь ялангуяа хор уршиг ихтэй байсан улс орнуудад (жишээ нь Герман улс шиг) дахин хуваарилалт хийх зохицуулалт бүхий → социал төрийг хөгжүүлсэн байна. Социал төр нь нийгмийн хэрэгцээний дундаж хэмжээ (даруухан эзэмшил- тэй байх) болон тогтсон нормыг (ухамсарлагдсан эрх чөлөөтэй болох) тодорхойлдог. Энэхүү нийгэм-улс төрийн холбоос нь 1968-оны хөдөлгөөний шинэ үеийнхэн өөрчлөлт хийх хүртэл бараг зуун жилийн турш хадгалагдсан бөгөөд энэ нуугдмал асуудлыг судлах шаардлагатай. Энэхүү үнэт зүйлсийн өөрчлөлт нь пост-материаллаг сэтгэхүйн эргэлтээр ёс суртахууны зохистой байдал (ёс зүйтэй) дундаж амьдралын тав тухыг (сэтгэл хангалуун бай- дал) бүтээх ба нэг төрлийн эрх чөлөөт байдлыг суртал- чилдаг. Хүн байх нь хувьдаа ганцаар байх биш, харин ч бусадтай хамтдаа байх бөгөөд хэрэглэхийн төлөө биш, харин харилцааны хувьд хөгжихийг хүсэмжилдэг. Гэхдээ тэр “хаашаа” хөгжих ёстой вэ? Энэхүү санааг 88 Freiheit – Эрх чөлөө

үндэслэгч болох Jean-Jacques Rousseau дараах хариул- тыг өгсөн: зарчмын хувьд хүмүүс хамтдаа тэгш эрх- тэйгээр нийтийн сэтгэл ханамжийг (→ Нийтийн сайн сайхан) бүтээхийн тулд хоорондоо бүгд тохиролцсон байдаг. Учир нь энэхүү эрх чөлөө хувь хүний аж жар- галтай байх (pursuit of happiness-аж жаргал эрэлхийлэх) хүсэл эрмэлзэлтэй буцаж холбогдох тул хүмүүс эхнээ- сээ л түүнийг их, багаар хүчээр тэнцүүлэх (→ Тэгш эрх) гэж оролдох улмаас хүндэрэлтэй байдаг. Энэ нь фило- софийн урсгал болох → коммунитаризмд хамааралтай. Хүн бүр нийтийн эрх чөлөөг эдлэхийн тулд нэг нэгнээ- сээ далд байдлаар шахалтад холбогдог биш үү гэсэн асуулт гарах бөгөөд үнэн хэрэгтээ энэ нь эрх чөлөөнд дайсагналтай байдаг. Тухайлбал, бид өвлийн хүйтэн шөнүүдэд орон гэргүйчүүдийг өөрсдийн хүслийнх нь эсрэг хамгаалах ямар эрхтэй юм. Учир нь зөвхөн хүйтэн жавартай гудамжны амьдрал бидний хувьд ухамсарлагдсан эрх чөлөө биш юм шиг санагдсаны улмаас уу? Мэдээжийг хэрэг хэн нэгэн энэхүү эргэлзээ үндэслэлтэй эсэхийг мөн асуух л байх. Иймэрхүү төрлийн хэлэлцүүлэг өнөөдөр улс төрийн ач холбогдолтой байдаг хэдий ч цэвэр философийн мөн чанараа алдаж байх шиг байна. Гэхдээ коммуни- таризм эсвэл конформизмаас илүүтэй энэ төрлийн үзэгдэл ач тусаа өгч байна. Учир нь ямар төрлийн амьдралын төсөөлөл эрх чөлөөтэй болгох тухай тэд- ний тогтоосон хэм хэмжээ энэхүү хоёр туйлд ижил байдаг. Эцэст нь хоёулаа л тэр орон гэргүйчүүдээс өөрсдийгөө хамгаалахыг хүсэмжилнэ. Саяхнаас эхлэн Gemeinwohl – Нийтийн сайн сайхан 89

(либертари) үзэл санаа нь хүн бүр зөвхөн өөрийн аж жаргалыг бүтээх ёстой (Либерализм) хэмээх санааг дэвшүүлжээ. Төлбөрийн чадвартай ч зарим хүмүүсийн хувьд үнэхээр (хүйтэн) гудамжинд хэвтэх өөрсдийнх нь сонголт юм. Honi soit qui mal y pense буюу хэн нэгэн энэ тухай муугаар бодохдоо ичих хэрэгтэй. Шийтгэх зарчмаас амьдралын зарчим луу ерөнхийлсөн байдлаар эрх чөлөөний эсрэг тал болох тэр хариуцлагыг бидэнд төрийн лавлах толиноос нэхэмжлээрэй хэмээн хэн нэ- гэн хэлж чадаасай. Амьдрал ахин дахин шийтгэдэг юм. Wolfgang Fach

Wolfgang Fach: Die Regierung der Freiheit. Frankfurt a. M. 2003. Anthony Giddens: Beyond Left and Right. Cambridge 1994. [Dt.: Jenseits von Links und Rechts. Frankfurt a. M. 1997.] Richard Pipes: Property and Freedom. New York 1999. Gerhard Roth: Aus Sicht des Gehirns. Frankfurt a. M. 2003. Charles Taylor: Philosophical Papers. Cambridge 1985. [Dt.: Negative Freiheit? Zur Kritik des neuzeitlichen Individualismus. Frankfurt a. M. 3 1999.]

Gemeinwohl – Нийтийн сайн сайхан

Нийтийн сайн сайхны төлөө байх чиг хандлага нь үргэлж улс төрийн үйл ажиллагааны хэм хэмжээ бай- 90 Gemeinwohl – Нийтийн сайн сайхан

саар иржээ. Энэ нь Энэтхэгийн соёл уламжлал дахь раджакария (rajakariya) систем, Исламын хууль зүй дэх маслаха (maslaha), эсвэл Европын бонум коммун (bonum commune) гэх мэт аливаа соёлын ялгаанаас үл хамаарч ижил байв. Нийтийн сайн сайхан гэдгийг бүгдэд хүлээн зөвшөөрөгдөхөөр тодорхойлох боломж нь зөвхөн соёл хоорондын ялгаа, түүхэн замналаас гадна нэн тэргүүнд түүний утга зүйн нээлттэй байдал- тай зөрчилддөг. Aristoteles Улс төр (Politika) бүтээлдээ зөвхөн ноёрхогчийн ашиг сонирхолд үйлчилсэн Үндсэн хуулийн хэлбэрийн (→ Төрийн хэлбэр) зөв бу- рууг ялгахын тулд энэхүү нийтийн сайн сайхны төлөөх үзэл санааг тусгасан байдаг. Уг үзэл санааг Thomas von Aquin үргэлжлүүлж, дундад зуунд албатууд нь дээд- сийн сайн сайхны төлөө зүтгэх үүрэгтэй байхад но- ёрхогч эсрэгээрээ хувийн хүсэл сонирхолд нийцүүлэх явдлыг нийтийн сайн сайхны илэрхийлэл болгож байв. Нийтийн сайн сайхан ийм маягаар дундад зуу- ны улс төрийн ноёрхлын үндэслэл хийгээд хязгаарлал- тыг тодорхойлж болох юм. Аль ч тохиолдолд нийтийн сайн сайхан гэдэгт дарангуйлах утга бүхий хувийн эрх ашиг, хувийн сонирхол илэрнэ. Энэ нь шинэ үеийн ухамсарт хувийн ашиг сонирх- лын хөгжил дэвшлээр улс төрийн парадигм болж өөрчлөгджээ. Үүнийг Bernard Mandeville “The Fable of the Bees” (Die Bienenfabel oder Private Laster, oeffentliche Vorteile) хэмээх бүтээлдээ сурталчилж, das Credo7 Private Vices, Public Benefits; миний бодлоор хүн бүр ху-

7 Credo (lateinisch credo “ich glaube”) латин үг. Gemeinwohl – Нийтийн сайн сайхан 91

виа хичээн өөрийн хувийн сайн сайхны төлөө явах тул эцсийн үр дүнд хамгийн зөв хэрэгцээг нийтэд авч ир- дэг гэж үзжээ. Улмаар энэ санааг Adam Smith, (Inqiury into the Nature and Cuases of the Weath of Nations, 1776) бүтээлдээ тусгаж “нэг төрлийн механизмыг таамаглан, улмаар үл үзэгдэх гарын зохицуулалтаар илүү их ний- тийн сайн сайхныг бий болгоход түүний эсрэг зүйлийг маш хүчтэй зорих хэрэгтэй” хэмээн өгүүлжээ. Ийнхүү Adam Smith нийтийн сайн сайхны талаар санааг ли- берализмын (→ Либерализм) утга зүйн эргэлт болгож, хувийн ашиг сонирхлын үйлдлийг үр нөлөөтэйгөөр төсөөлөн энэ уламжлалт нийтийн сайн сайхан болон хувийн ашиг сонирхлын хоорондын эсрэг ухагдахуу- ныг шийдвэрлэжээ. Цаашид энэхүү эсрэг ухагдахууны ялгаатай байд- лыг авторитар болон тоталитар системийн хооронд (→ Авторитар дэглэм, → Тоталитаризм) нэг талаас гурав дахь эзэнт гүрнийх8 шиг хэлбэр нийтийн ашиг тус хувийн ашгийн өмнө байхыг сурталчлах, нөгөө талаас олoн ургалч үзэл бүхий ардчилал нийтийн сайн сайхныг бодит үндсэн агуулгаар тодорхойлохын оронд олон нийтийн халамжийн асуудлаар авч үздэг (Gunnar Folke Schuppert, “Gemeinwohl, das. Oder: Ьber die Schwierigkeiten, dem Gemeinwohlbegriff Konturen zu verleihen”, in: Gemeinwohl – Auf der Suche nach Substanz, hrsg. von G. F. Sch. / Friedhelm Neidhardt, 2002). Үүгээр нийтийн сайн сайхан нь хувийн тодорхой ашиг со- нирхлоос илүүтэй улс төрийн нийтлэг зорилтод бас 8 III рейх буюу Германы гурав дахь эзэнт гүрэн 1933-1945 оны үеийн улс төрийн дэглэм юм. 92 Gemeinwohl – Нийтийн сайн сайхан

үйлчлэх ёстой, гэсэн хэдий ч энэ нь эргээд зөвшилцөлд хүргэхэд нөлөөлдөг (Dieter Fuchs, “Gemeinwohl und Demokratieprinzip”, in: Gemeinwohl – Auf der Suche nach Substanz, hrsg. von Gunnar Folke Schupert / Friedhelm Neidhardt, 2002). Харин нийтийн сайн сайхны уран сэтгэлгээний хөгжил болон олон нийтийн ашиг сонирхол гэх ижил төстэй ухагдахуунууд энэхүү зөрчилдөөнд нөлөөлдөггүй. Дундад зууны үеийн нийтийн сайн сайхны тухай уран сэтгэмж нь өнөөг хүртэл ашиг сонирхлын зөрчлийг тайлбарлах тэмцлийн талбарт үйлчилдэг. Нийтийн сайн сайхны тухай утга зүйн өмнөх үеийн ойлголт нь юуны өмнө нийгмийн чиг баримжаат төрийн (→ Социал төр) хуваарилалтын зөрчилдөөнийг үүсгэх, бүлгийн ашиг сонирхлыг нийтийн ашиг тус гэж тодорхойлох боломж олгодог (Goerg Vobruba, “Wirtschaftsverbände und Gemeinwohl”, in: Verbände zwischen Mitgliedsinteressen und Gemeinwohl, hrsg. von Renate Mayntz, 1992). Хэрэв төр харин эсрэ- гээр нийтийн сайн сайханд анхаарал хандуулах үед нийгмийн бүлгийн ашиг сонирхлыг улс төрөөр зохи- цуулах боломжтой (Karsten Fischer, “Das oeffentliche Interesse am Privatinteresse” und die “ausgefranste Gemeinnutzigkeit”. Konjukturzyklen politischer Sematik<, in: Gemeinwohl – Auf der Suche anach Substanz, hrsg. von Gunnar Folke Schuppert / Friedhelm Neidhardt, 2002). Нийтийн сайн сайхан гэх ухагдахууны үйл ажил- лагааны агуулга нь хэрэглэгдэж байгаа утга болон Gemeinwohl – Нийтийн сайн сайхан 93

түүний хэрэглэгч агуулгыг хэрхэн ашиглах чадвараас шалтгаалж ялгаатай байдлаар хэрэглэх боломжтой юм. Ардчиллын нөхцөлд нийтийн сайн сайхны төлөөх уриалга нь өөртөө үүрэг бий болгож, энэхүү хүлээлтийг биелүүлэх нь олон нийтийн анхааралд ордог (→ Ний- тийн санаа бодол, → олон нийт). Тиймээс энэ нийтийн сайн сайхны тухай уран хэллэг нь түүнийг бодитоор биелүүлэх цор ганц стратеги болдог. Нийтийн сайн сайхны чиг баримжаа нь нэгэн зэрэг эрх чөлөөт олон ургалч байдалд албадлагын чанартай бус бөгөөд тийм ч учраас эргэх холбоо бүхий норм, хэм хэмжээний хяз- гаар (→ Улс төрийн ёс зүй) болж нийтийн гэх утгад сайн дурын үүднээс гэсэн агуулгаар нийтийн сайн сайхны төлөө чиглэгддэг (→ Иргэний эрдэм). Нийтийн сайн сайхны идеал нь нийтийн гэх утга санааны хүсэлтийг өөртөө агуулж байхад нийтийн гэх утга хамгийн бага- даа ямар нэгэн сонирхол нийтийн сайн сайхны төлөөх урьдчилсан нөхцөлийг бүрдүүлдэг. Karsten Fischer

Herfried Muenkler (u.a.) (Hrsg.): Gemeinwohl und Ge- meinsinn. Forschungsberichte der Interdisziplinären Arbeitsgruppe “Gemeinwohl und Gemeinsinn” der Ber- lin-Brandenburgischen Akademie der Wissenschaften. 4 Bde. Berlin 2001/2002. 94 Gerechtigkeit – Шударга ёс

Gerechtigkeit – Шударга ёс

Шударга ёс гэдэг нь Антикийн үеэс нийгмийн зохион байгуулалтын хамгийн ихээр хүсдэг үндсэн зарчмуу- дын нэг байв. Шударга ёс нь улс төрийн үндсэн нор- матив ухагдахууны нэг юм. Шударга ёсны ухагдахуун нь ерөнхий, нэгдмэл болон түүхэн ач холбогдолтой. Гэхдээ шударга ёсны талаарх ойлголт үргэлжийн мар- гаантай байсаар ирсэн юм. Шударга ёсны нэр томь- ёоны утгын ач холбогдол нь Simonides-ийн шударга ёсны ухагдахууны тухай тайлбарт оршдог. Үүнийг “Platon өөрийн Politeia бүтээлд хэлэлцсэн ба Ulpian- аар уламжлан хүн бүрд өөрийнх нь (suum cuique) гэ- сэн томьёололд оруулж тодорхойлжээ. Хэрэв та хүн бүрд, тэр юу хүртэх ёстойг нь өгдөг бол энэ шударга үйлдэл. Бүхий л шударга ёс нь юу авах эсвэл юу тохи- рох тухайтай холбоотой байдаг. Тогтсон хэм хэмжээ аль хэдийн өгөгдсөн байдаг гэдэг тухай хүмүүс эхлээд үүнийг ойлгох ёстой. Шударга ёсны стандарт аль хэ- дийнээ уламжлалт байдлаар өгөгдсөн байх бөгөөд тодорхой тохиолдлуудыг тэр хэмжээсээр шүүх бо- ломжтой байдаг. Харин энэ стандарт нь өөрөө үнэхээр бодит хэмжээс үү гэдэг нь эргэлзээтэй ба маргаантай асуудал юм. Тийм ч учраас хүмүүс зөн совингоороо дараа нь энэ шударга ёсны хэмжээсний тухай асуу- даг. Энэхүү шударга ёсны цогц ойлголт нь юуны өмнө хууль болон дагаж мөрдөх журмын агуулгатай нягт уялдаатай (шударга ёсны стандартыг дагаж мөрдөх), дараагийн шатны тусгал болох ёс суртахуунтай хол- Gerechtigkeit – Шударга ёс 95

боотой (шударга ёсны стандартын үнэлгээ оролцогч талуудад хамаатай бус байх) (Ernst Tugendhat, Dialog in Leticia, 1997). Шударга ёс нь харилцан хамаарал бүхий шаардлага болон ёс суртахууны хууль болон үүрэгтэй холбоотой нийлмэл бүхнийг өөртөө хамааруулдаг ба энэ нь хүмүүс оролцогч талуудын хамааралтай бус эс- рэг өнцгөөс харах боломж юм. Энэхүү тодорхойлолт бүхэлдээ албан ёсных учир хэнд, юунд хамаатай гэдэг шийдвэрлэх асуулт мөн нээлттэй байх нь чухал. Шу- дарга ёсны ерөнхий нэр томьёо нь хэд хэдэн бүрдэл бүхий хувьсагчийг өөртөө агуулж байж шударга ёсны тодорхой онол болдог. Aristotel-ийн үеэс Никома- кийн ёс зүйд (Nikomachischen Ethik) анхдагч чиглүүлэх үүрэгтэй ялгааг гаргаснаас улбаалан шударга ёсыг хэд хэдэн төрөлд ангилдаг. (1) Шударга ёс нь өргөн утгаараа (а) хувь хүнээс шаардах боломжтой зан чанар ба хувийн хэв шинжийг буюу ёс суртахууны эрдмийг (→ Ухамсарт иргэний үйлийг) дүрсэлдэг байна. (б) Шударга ёсыг мөн өргөн утгаар нь институциэс, гэхдээ улс төрийн бус хүрээнд (гэрлэлт, гэр бүл, эдийн засаг болон боловсрол) бо- лон улс төрийн хамрах хүрээ (хууль ба төрт улс)-нээс шаардах ёстой. Зөвхөн тэр улс төрийн зохион байгуу- лалт, нэгж хэсэгт хамааралтай шударга ёсыг хүмүүс илүү нарийвчлан улс төрийн шударга ёс гэж үздэг. Улс төрийн шударга ёс нь уламжлалт байдлаар төрт улсын дотоод асуудалд хамааралтай хэдий ч өнөөдөр олон улсын, үндэстэн дамнасан эсвэл дэлхийн түвшний шу- дарга ёсны тухай асуудлыг заавал нэмэх шаардлагатай 96 Gerechtigkeit – Шударга ёс

болж байна. Зөвхөн улс төрийн институцийг хамруу- лах биш, нийгмийг бүхэлд нь хамтатгах шударга ёсны ойлголт саяхнаас эхлэн нийгмийн шударга ёсны ту- хай ойлголт хэмээн нэрших болсон. (2) Шударга ёсны тухай ойлголт нь нарийн утгаараа нийгэм дэх хам- тын амьдралд зовлон жаргалыг хуваалцах асуудлын хүрээнд зөрчлийг хувь хүмүүсийн хооронд зохицуулах дүрэм журамд хамааралтай ойлголт юм. Энэхүү шу- дарга ёсны нарийвчилсан ухагдахуун нь Aristotel-ийн үеэс хойш дахин хоёр хуваагдсан: (a) Шударга ёс нь эрх зүйн, үүрэг хариуцлагын хувьд бараа тааврын болон ачааллын (хуваарилалтын ба түгээлтийн шударга ёс) шударга байдлыг шаарддаг. (б) Шударга ёсны зарч- мыг харилцан солилцоонд тэнцүүлэх зарчимд эсвэл ерөнхий байдлаар гэрээний болон нийгмийн бодит харилцаанд хэрэгжүүлэх эсвэл шударга бус явдлын да- раа дахин сэргээх замаар (шударга ёсны тэгш байдал) тогтоох боломжтой байдаг. Шударга ёсны орчин үеийн онолын ойлголт нь нийтлэг үндсэн хэм хэмжээг хүлээн зөвшөөрдөг: бүх хүмүүс зарчмын хувьд адил тэгш эрх- тэй байх. Өөрөөр хэлбэл, хүн төрөлхийн ижил тэгш сүр сүлдтэй (Wuerde) байдаг. Тиймээс хүн бүрд тэгш хүндэтгэл үзүүлэх ба адил тэгш анхаарал хандуулах хэрэгтэй юм. Шударга ёсны тухай янз бүрийн ойлголт нь хүн бүр эрх тэгш сүр сүлдтэй орших эрхтэй байх хэм хэмжээг хэрхэн илүү нарийвчлан ойлгохоос ха- маарч шударга ёсны тухай буюу хүмүүсийн эрх тэгш (→ Тэгш эрх) байх тухай ялгаатай ойлголтууд гардаг. Орчин үед энэ тухайд ихэвчлэн шударга хуваарилал- Gerechtigkeit – Шударга ёс 97

тын тухай асуудал хөндөгддөг. Тэр нь нийгмийн хам- тын амьдралд ачааллыг болон бараа таваарыг хэр зөв шударга хуваарилалт хийн зохицуулах дүрэм журмын асуудал юм. Өнөө үед тогтсон шударга ёсны тухай John Rawls-ын (A Theory of Justice, 1971) онолын үзэл ба- римтлал улс төрийн социал либерализмыг (АНУ-ынх шиг → либерализм) төлөөлдөг. Нийгмийн болон ард- чилсан → эрх зүйт төрт улсын зарчмыг үндэслэл бол- годог. Эрх зүйт төрт улсад шударга ёсны эхний суурь зарчмын дагуу эрх чөлөөний эрхүүд нэн тэргүүнд та- вигддаг. Шударга ёсны хоёр дахь суурь зарчмын дагуу орлогын болон хөрөнгийн хуваарилалтыг тэгш байл- гах зарчим буюу ялгаатай байх зарчмын тухай асуудал яригддаг. Учир нь тэгш бус хуваарилалт нь хүн бүрд, мөн түүний дотор хамгийн муу байдалтай хүнд ч адил ач тусаа өгдөг байх ёстой юм. Rawls-ын шударга ёсны хоёр дахь суурь зарчмыг орлуулан бусад социал либе- ралуудаас (Ronald Dworkin, Sovereign Virtue, 2000) нь тэгш боломжийн зарчмыг баримтлах ёстойг уриалсан байдаг: хэрэв өөрийн буруу биш байдлаас үүдэлтэй сул талтай хүмүүсийг аль болох боломжит болон нор- матив байдлыг үндэслэн тэгш байлгах, мөн үүний зэ- рэгцээ тэр хүмүүст өөрсдийн гаргасан шийдвэрүүд бо- лон хийх гэж санаархаж буй үйлдлийн үр нөлөөллийг өөрөө үүрэх ёстой болгохыг ухамсарлуулсан тэр хэв журмыг л хамгийн шударга гэнэ. Социал либерал чиг үүргийн хүмүүс өөр өөр үзэл бодолтой байдаг. Rawls-ын үндсэн бараа бүтээгдэхүүний талаар юм уу, Dworkin-ий сайн сайхан байдлын нөөцийн асуудлаар 98 Gerechtigkeit – Шударга ёс

уу, эсвэл (Amartya Sen, Development as Freedom, 1999) үр ашигтай боломжуудын талаар уу, ямар шалтгааны улмаас хүмүүсийг тэгш байлгах ёстой юм вэ гэдэгт ял- гаатай үзэлтэй байдаг. Зах зээлийн онолд суурилсан либерализм (АНУ-ынх шиг либерализм) нь хуваари- лалтын зарчим дахь шударга ёсны үзэл санааг үндсэн зарчмын хүрээнд эсэргүүцэн эсрэг байр сууриа то- дорхойлдог. Юуны өмнө тэд зөвхөн дахин хуваари- лах зарчмаар тэгш байдлыг бүрдүүлэх, мөн хамгийн бага хэрэглээтэй байх төрт улсын үзэл санааг түүний оронд хамгаалах, тэр нь зөвхөн зарим суурь эрхүүдийг (үндсэн болон суурь хүний эрхүүд, хувийн өмч) батал- гаажуулдаг байх тухай асуудлын эсрэг байдаг. Анхны өмчлөлийн тухай дүрмийг илүү зөв үндэслэхээс гадна ялангуяа байгалийн гаралтай бүтээгдэхүүн болон ба- раа бүтээгдэхүүний шударга солилцоонд дахин хуваа- рилалт хийхийг ёс суртахууны хувьд хүлээн зөвшөөрч болохгүй гэж үздэг. Учир нь тэдгээр өмч нь аль хэдийн хэн нэгэнд зүй ёсоор харьяалагддаг (Robert Nozick, Anarchy, State, and Utopia, 1974). Марксизм буюу → коммунизм нь аль ч тайлбарын хувьд шударга ёсны онол биш. Учир нь энэ онол эрх зүйт нийгмийн засаглалаас татгалзаж, шударга ёсны оронд коммунист нийгмийн зохион байгуулалтын төлөө тэмцдэг. Материаллаг хомсдолыг арилгах, ний- тийн ашиг сонирхлын зохицлыг үүсгэх замаар ажил- лахад шударга ёсны зарчим хэрэггүй гэж тэд үздэг. → Коммунитаризм эсрэгээрээ хувь хүний үзэл бо- лон төрийн төвийг сахисан байдлыг социал либерал Gerechtigkeit – Шударга ёс 99

болон зах зээлийн либерал онолын аль алиныг нь шүүмжилдэг. Үүний оронд шударга ёсны тухай ойл- голтыг зөвхөн амьдралын явцад бий болсон уламжлал, уламжлалд агуулагдсан нийгмийн үнэт зүйлсээс бүтээх ба хувь хүн, төр хоёулаа тухайн нийгмийн уламжлал, соёл, үнэт зүйл гэж тооцогддог → нийтийн сайн сайхны төлөөх үзэл баримтлалыг дэмжих талаар хамтран чар- майх ёстой гэж үзсэн байдаг (Michael Walzer, Spheres of Justice, 1983). Улс төрийн хөдөлгөөнүүд (→ Нийгмийн хөдөл­ гөөнүүд) → феминизм, арьс өнгөөр ялгаварлан гадуур- хах үзлийн эсрэг хөдөлгөөн, ижил хүйстний хөдөлгөөн зэрэг нь шударга ёсны тухай онол тус бүрд байдаг сул талыг шүүмжилдэг. Энэхүү шүүмж нь үндэслэлгүй га- дуурхах (хаалттай байдал) эсвэл тодорхой бүлгийг ял- гаварлан гадуурхах нөхцөлийг бүрдүүлдэг. Тийм ч уч- раас улс төр нь эдгээр бүлгийг өөрсдийнх нь хүсэмжит байдлаар байлгахыг хүлээн зөвшөөрөхийг дэмждэг. Эдгээр улс төрийн ерөнхий онолоос гадна шударга ёсны зарим нэг асуудал нь улс төрийн сонирхлын цөмд оршдог. Тиймээс ч шударга ёсны зарчим, хийснийхээ хэрээр хүртэх зарчим (бүтээмжийн зарчим), өөрийн буруугаас биш хэцүү нөхцөлд орших хүн бүхэн үндсэн хэрэгцээгээ хангах тодорхой бараа бүтээгдэхүүнийг авах эрхтэй байх (хэрэгцээт байдлын шударга ёс), ний- гэмд өөрийн хүчээр олж авсан байр сууриа хамгаалах (шударга ёсны өмчтэй байх зарчим), ялгаварлан га- дуурхлыг даван туулах болон нийгэмд гадуурхагсдыг тэгш боломжоор хангах, бүгдэд ижил тэгш хамаарал- 100 Gesetze/Gesetzgebung – Хууль, хууль тогтоох

тай байх дэгийн зохицуулалтаар хүн бүрд боломж олгох, өрсөлдөөнд өөрийн чадавх болон зүтгэлээр то- дорхой нийгмийн байр суурь эзлэх (гарааны тэгш бо- ломж), ирээдүйн хойч үеийнхээ боломжит хүлээлтийг харгалзах (ирээдүй эсвэл хойч үеийн шударга ёс) зэрэг нь юуны өмнө дэмжигддэг. Stefan Gosepath

Rainer Forst: Kontexte der Gerechtigkeit. Frankfurt a. M. 1994. Christoph Horn / Nico Scarano (Hrsg.): Philosophie der Gerechtigkeit. Frankfurt a. M. 2002. Will Kymlicka: Contemporary Political Philosophy. Ox- ford [1990] 2 2001. [Dt.: Politische Philosophie heute. Frankfurt a. M. 1997.

Gesetze/Gesetzgebung – Хууль, хууль тогтоох

Хууль тогтоох гэдэг нь ардчилсан эрх зүйт төр Үндсэн хуульд журамлагдсан дэгийн дагуух үйл яв- цаар хууль батлахыг хэлэх бөгөөд хууль тогтоомжийн үр дүн юм. Хууль тогтоох нь ардчилсан → эрх зүйт төрийн удирдлагын шийдвэрлэх хэрэгсэл. Хууль тог- тоох эрх нь бүх нийтийн чөлөөт сонгуулиар сонгогд- сон → парламент эсвэл → ард түмний мэдэлд шууд бай- даг. Европын Холбооны ихэнх улс оронд (Франц улсыг эс тооцвол) → засгийн газрууд нь хууль тогтоомж эрх олгосон тохиолдолд хууль тогтоох үйл ажиллагаанд Gesetze/Gesetzgebung – Хууль, хууль тогтоох 101

оролцох боломжтой байдаг. Холбооны улсын хувьд хууль тогтоох эрхийн хүрээ нь нэгдсэн улсын болон муж улсын хүрээнд ялгаатай байдлаар зохицуулагддаг. Германы хамтач холбооны үзэлтэй → федерализмын тогтолцоонд хууль тогтоох эрхийн дийлэнх хэсэг нь нэгдсэн улсын хууль тогтоох байгууллагад байх бөгөөд холбооны муж улсууд голчлон хуулийн хэрэгжилтийг хариуцдаг. Хууль тогтоох үйл ажиллагаа нь засаглалын хэлбэрээс ихээхэн хамаарах ба ерөнхийлөгчийн засаг- лалтай (тухайлбал, АНУ), эсвэл Европын Холбооны улс орнууд шиг парламентын засаглалтай байгаа эсэ- хээс шалтгаалдаг (→ Парламентын/ерөнхийлөгчийн засаглалтай ардчилал). Парламентын олонх засгийн газарт итгэл хүлээлгэх эсэхээс шалтгаалан парла- ментын ардчилалд ялангуяа хууль тогтоох үйл ажил- лагаанд засгийн газрын оролцоо тодорхойлогдох ба засгийн газрын бүлэглэл парламентад үүсгэдэг. Энэхүү хамтын ажиллагаа хэр зэрэг сайн байх нь цаашлаад (Үндсэн хуульд) өгөгдсөн улс төрийн зохицуулалт, холбооны улсын зохион байгуулалттай тохиолдолд хууль тогтоох байгууллагын хоёрдугаар танхимын үүрэг, бүх нийтийн санал авах эрхийн зарчим болон улс төрийн намуудын харилцан хамаарлаас шалтгаал- даг байна. Эдгээр нөхцөл нь хууль тогтоох үйл явцыг илүү хүчтэй өрсөлдөөнтэй эсвэл ардчилсан хэлбэрт хэлэлцээр хийх замаар оролцоотой байх онцлог шинж чанаруудыг шаарддаг. 1). Европын Холбооны ихэнх улс оронд засгийн газ- рын гишүүд болон → парламентын гишүүд, мөн парла- 102 Gesetze/Gesetzgebung – Хууль, хууль тогтоох

ментын цөөнх хууль санаачлах эрхтэй байдаг. Герман болон зарим улс орны парламентын гишүүний үндсэн чиг үүрэг нь хууль санаачлах, түүнийг батлахад оршдог. Гэхдээ парламентын тодорхой тооны гишүүдтэй хамт- ран ажиллах хэрэгтэй болдог. Ихэвчлэн улс төрийн намын бүлгүүд уг эрхийг ашиглах нь зарим улс оронд түгээмэл байна. Парламентын зохион байгуулалтыг бэхжүүлэхийн тулд ялангуяа парламентын нэг бүлэг эсвэл нийт гишүүдийн таван хувь байх гэсэн босгыг Германы бундестагт нэвтрүүлсэн байдаг. Зарим улс орон Германаас ялгаатай байдлаар төрийн тэргүүнд, парламентын байнгын болон түр хороонд, мөн тодорхой тооны иргэд хууль санаачлах эрхтэй байдаг хэдий ч энэхүү эрхийг ашиглах нь харьцангуй ховор байна. Хоёр танхимтай Европын Холбооны арван хоёр улсад энэхүү хууль санаачлах эрх байдаг. 1970 оноос хойш Германы бундесратын буюу хоёр дахь танхимын санаачилсан хуулийн төслийн хэмжээ нийт балгадсан хуулийн арав гаруй хувь байна. Ихэнх хууль тогтоомжийг засгийн газрууд санаачлах бөгөөд энэ нь захиргааны байгууллагын үйл ажиллагааны өргөн цар хүрээг хамгаалахад чиглэгддэг. Засгийн газрын хүч да- вамгайлах хандлага нь батлагдсан хууль тогтоомжууд дээр илэрдэг. Бодит шахалт албан бус байдлаар парла- ментаас эсвэл парламентын гаднаас (намын байгуул- лага, → сонирхлын холбоод, хэвлэл мэдээлэл, шүүх) ихэвчлэн ирж байна уу гэдгийг анхаарах хэрэгтэй юм. Европын парламентын тогтолцоонд хууль амжилттай батлуулах магадлал маш бага байх тул олон тооны хуу- Gesetze/Gesetzgebung – Хууль, хууль тогтоох 103

лийн санаачилга сөрөг хүчний бүлэг болон парламен- тын гишүүдээс ирэх боломжтой юм. Ихэнх парламент дахь бүлгүүдийн дэмжиж буй санаачилга нь зөвхөн олон нийтийн өмнө бүтээлч санал дэвшүүлсэн гэсэн өөрсдийн сурталчилгаанд чиглэсэн байдаг. 2). Парламентын хууль тогтоох үйл ажиллагаа, түүний үйл явц болон ач холбогдол нь ихэнхдээ зас- гийн газрын (олонх) дангаараа тухайн хэлэлцүүлэг хийх өдрийн асуудал болон хэлэлцүүлгийн зохион байгуулалтыг (Их Британи, Ирланд улсын адил) то- дорхойлж байна уу эсвэл тодорхой процессын дагуу нэгдмэл байр суурь илэрхийлэхийн төлөө байна уу, эсвэл зөвхөн онцгой тохиолдолд олонхын саналаар (→ Олонхын зарчмаар) шийдвэрлэсэн байна уу гэдгээс ха- маарал багатай байдаг. Ийм төрлийн бүлэг хоорондын хэлцэл нь Герман улсад (Ахмадын зөвлөл) төдийгүй мөн ихэнх Европын Холбооны улс оронд түгээмэл бай- даг. Парламентад хууль батлах үйл ажиллагаа нь гурван үе шат бүхий хэлэлцүүлэгтэй байх (нэгдсэн хуралдаан) ба төгсгөлийн хэлэлцүүлэгтэй байдаг. Европын Хол- бооны бараг бүх улс оронд хууль тогтоох үйл ажилла- гааны үндэс нь ерөнхийдөө төлөөлөгчдийн танхимын мэргэжлийн байнгын хороод дээр төвлөрдөг. Тэдний ажлын чиглэл бол төгсгөлийн нэгдсэн хуралдаанд зөвлөмж өгөх, мэдээллээр хангах үүрэгтэй. Парламен- тын хууль тогтоох үйл ажиллагааны зохицуулалт хийх орчин зарим улс оронд (Их Британи, Ирланд, Испани) мэдэгдэхүйц хязгаарлагдмал байх бөгөөд засгийн газ- рын гишүүдийн олонх нь чиглэлийн байнгын хороонд 104 Gesetze/Gesetzgebung – Хууль, хууль тогтоох

шилжүүлэхийн өмнө хуулийн төслийн үндсэн зарчмыг тодорхойлдог. Германы Бундестагт эсрэгээрээ харин байнгын хороонд шилжүүлэхийн өмнө хуулийн эхний хэлэлцүүлгээр мэтгэлцээн зохион байгуулдаг хэдий ч саналын эрхгүй байдаг. Хууль тогтоох үйл ажиллагааны чадамжаас хамааран парламентын хоёрдугаар танхимын эрх мэдлийн хүрээ ялгаатай байдаг. Швейцарын мужуудын зөвлөл болон Италийн сенат нь төлөөлөгчдийн танхимтай албан ёсны тэгш эрхтэй оролцдог. Нидерланд, Герман улсаас бусад Европын Холбооны улс орны хоёрдугаар тан- химууд нь зөвхөн энгийн хууль тогтоомжийн хүрээнд хориг тавих эрхтэй. Германы Бундесратад засгийн газ- рын хуулийн төсөлд албан ёсны байр сууриа илэрхий- лэх, мөн үүгээр Бундестагт тайлбар өгөх боломжтой байдаг. Энэ үйл явц тогтмол байх бөгөөд ихэвчлэн маш нарийвчилсан зохицуулалттай байдаг. Хууль тогтоомж эцэслэгдэн батлагдах эсэх нь Бундесратаас ихээхэн хамааралтай. Учир нь Бундестаг үүнийг баталсны дараа Бундесратаар хэлэлцүүлдэгтэй холбоотой юм. Бундесратын зөвшөөрөлтэй хууль батлах тохиолдолд тэдний хүлээн зөвшөөрсөн хууль тогтоомж (cаналын зөрүүтэй хууль тогтоомжоос ялгаатай) зөвхөн хэрэг- жих боломжтой байдаг. Бундесратын зөвшөөрөлтэй хуулийн тогтоомжийн харьцаа 1960-иад оноос хойш тавин хувиар ихэссэн байна. Гэхдээ энэ байдал 2006 оны зун шинэчлэн баталсан федерализмын шинэчлэ- лийн хуулийн (тулгуур хуулийн 84-р зүйл) нөлөөгөөр багасах төлөвтэй байна Gesetze/Gesetzgebung – Хууль, хууль тогтоох 105

Европын Холбооны зарим улс оронд төрийн тэргүүн (мөн) парламентаас батлагдсан хуулийн эсрэг зарчмын зөрүүтэй хориг тавих эрх байдаг боловч парламентын олонх хоригийг хүлээж авахгүй байх боломжтой. Гер- маны холбооны ерөнхийлөгч энэ төрлийн зарчмын хориг тавих эрхгүй, гэхдээ хэрэв хууль тогтоомж нь Үндсэн хуулийн дагуу батлагдаагүй гэж үзсэн нөхцөлд хуулийг эцэслэн гарын үсэг зурж батламжлахаас тат- галзах эрхтэй байдаг. 3). Зарим улс оронд парламентын баталсан хуулийг иргэд → бүх нийтийн санал асуулгаар эцэслэн шийд- вэрлэх боломжтой байдаг. Тодорхой тооны иргэдийн саналтай санаачилга эсвэл парламентын цөөнх за- рим тохиолдолд үүнийг ашигладаг. Итали, Латви бо- лон Швейцарт хэрэглэдэг нэмэлт санал асуулга одоог хүртэл чухал үүрэг гүйцэтгэж байна. Ард нийтийн санал асуулга (ард түмний санал асуулга, ард түмний шийдвэр) нь Швейцар улсын үндэсний түвшинд хийг- дэх (Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт оруулах) бөгөөд үүнийг Латви, Словак улс авч нэвтрүүлсэн байдаг. Их Британиас бусад бүх Европын улс оронд энгийн хууль тогтоомжийн өөрчлөлттэй харьцуулахад Үндсэн хуу- лийн өөрчлөлт илүү хэцүү байдаг. Дани, Ирланд, Ру- мын, Швейцар зэрэг улсад Үндсэн хуулийг өөрчлөх тохиолдолд заавал бүх нийтийн санал асуулга хийх ёстой байдаг. Wolfgang Ismayr 106 Gewalt – Хүч хэрэглэх эрх мэдэл

Wolfgang Ismayr Peter Badura: Staatsrecht. München 3 2003. Klaus von Beyme: Der Gesetzgeber. Wiesbaden 1997. Wolfgang Ismayr: Der Deutsche Bundestag. Opladen 2 2001. - (Hrsg.): Die politischen Systeme Osteuropas. Wiesbaden 2 2004. - (Hrsg.): Die politischen Systeme Westeuropas. Wiesbaden 3 2003

Gewalt – Хүч хэрэглэх эрх мэдэл

Хүчирхийлэл нь бие махбодын хүчээр хүнийг хохи- роох эсвэл эд зүйлд гэмтэл учруулах зорилготой зан үйл юм. Улс төрийн хүч хэрэглэх нь юуны өмнө улс төрийн зорилгодоо хүрэхийн төлөөх багийн тоглолт юм. Үүнийг өргөн хүрээнд нь авч үзвэл эсрэг талдаа хохирол учруулдаг биеийн хүчирхийллийн арга замыг багтаана (Hugh Davis Graham/Ted R. Gurr, Violence in America, 1969, 1979). Улс төрийн хүчирхийлэл гэх тодорхойлолтод байгаа асуудал болох “хамрах хүрээ”, “хохирол” гэдгийг на- рийвчилж авч үзэхэд бэрхтэй. Хамтын ажиллагааны бүхий л хэлбэрт тодорхой хэмжээний бие махбодын албадлага оршдог. Үүнийг тэр бүр харгис хэрцгий бай- на гэж ойлгож болохгүй. Тухайлбал, энгийн үед маш их ачаалалтай байдаг гудамжны жагсаал байна. Үүнээс гадна төрөл бүрийн нийтийн ажиллагааны зорилго Gewalt – Хүч хэрэглэх эрх мэдэл 107

нь эсрэг талаа их бага хэмжээгээр хохироох байдаг. Тиймээс иймэрхүү хандлагын улмаас улс төрийн ал- бан ёсны үйл ажиллагааны талаарх тогтсон ойлголт алдагдаж байна гэдэг талаас нь дээрх тодорхойлолтыг илүү тайлбарлах шаардлагатай. Эндээс улс төрийн хүч хэрэглэх нь цаг үетэй холбогдох ойлголт болно. Улс төрийн хүч хэрэглэх гэдгийг тухайн цаг үедээ да- вамгайлж байгаа соёлын хувьд хууль бус гэж үзэхээр ихээхэн бие махбодын албадлагын шинж чанартай нийтийн ажиллагааны нэгэн хэлбэр гэж тодорхойлж болох юм (Donatella della Porta, Social Movements, Political Violence, and the State, 1995). Ардчилсан орнуудад өмч хөрөнгөд халдах, эмх замбараагүй байдал, шашны болон улс төрийн бүлэглэл хоорондын ширүүн мөргөлдөөн, цагдаа нар- тай сөргөлдөх, тодорхой зорилтот бүлэгт хүчээр халд- лага хийх, зорилгогүйгээр бөмбөгдөх, зэвсгийн хүчээр газар нутгийг эзлэн түрэмгийлэх эсвэл хүмүүсийг нь баривчлах, зэвсэгт халдлага, (дээрэм) тонуул хийх, он- гоц барьцаалах гэх мэт үйл ажиллагаа орно. Энэ бүх үйл ажиллагааны гол зорилго нь үнэндээ бие махбо- дын албан шахалтыг хэрэгжүүлэх юм. Нийгмийн шинжлэх ухаанд улс төрийн хүч хэ- рэглэхийг хоёр ялгаатай үзэл баримтлалын хүрээнд судалж үздэг. (1) Хэт туйлшралыг судлах (→ Терро- ризм) нь улс төрийн хүчирхийллийн хамгийн ради- кал хэлбэрүүдэд төвлөрдөг бөгөөд тэдгээрийн эмгэг шалтгааныг нэг бол микро эсвэл макро түвшинд нь судалж үздэг. Хүчирхийллийн шалтгааныг угсаатны 108 Gewalt – Хүч хэрэглэх эрх мэдэл

бүлэг, анги хоорондын зөрчил, улс төрийн дэглэм, хэл соёлын хэлмэгдүүлэлт зэрэг макро түвшинд янз бүрийн хурцадмал байдалд тодорхойлдог. Эдийн зас- гийн хөгжлийн ялгаатай байдал, шилжилтийн үеийн хямрал, төрийн үр дүнгүй албадлагын үе шат, соёлын хурдацтай өөрчлөлт зэрэг үл нийцэх нөхцөл байд- лыг мөн хамруулж үзнэ. Микро түвшинд хувь хүний улс төрийн бие даасан оролцоог (→ Оролцоо) судал- даг эрдэмтэд хүч хэрэглэж байгаа активистуудын хүчтэй сэтгэл гутрал, уур бухимдал гэх мэт сэтгэл зүйн шинж чанарт анхаарлаа хандуулдаг. (2) 1970- 1980-аад оны нийгмийн хөдөлгөөнүүдийн (→ Социал хөдөлгөөн) талаарх судалгаанд хүч хэрэглэх нь нийг- мийн бүтцийн зөрчлийг арилгах арга хэрэгсэл болгон ашиглаж болох улс төрийн эсэргүүцлийн нэг хэлбэр гэж үзэж байв. Улс төрийн хүчирхийллийг нийгмийн хөдөлгөөнүүд болон тэднийг эсэргүүцэгчид хоорон- дын харилцан үйлчлэлийн үр дүн гэж тайлбарла- даг. Нийгмийн хөдөлгөөнүүд нь өөрсдийн хүрээлэн буй орчинд материаллаг болон бэлгэдлийн чанар- тай нөөцийг ухаалгаар дайчлахыг хичээж байв. Тэд- ний үйл ажиллагаа хэр хурцадмал болох нь тэдний хүрээлэн буй орчны нөхцөл байдал, улс төрийн эрх баригчдын хариу үйлдэл, мөн боломжит холбоотнууд болон өрсөлдөгчдийн хүч чадал, хандлагаас хамаарч байв. Нийтийн ажиллагааны нөлөө бүхий загварчлал- даа Charles Tilly (From Mobilization to Revolution, 1978) хүчирхийлэл үйлдэхийг нийгмийн шинэ бүлгийн үүсэлтэй холбож тайлбарлажээ. Улс төрийн системд Gewaltenteilung – Эрх мэдлийн хуваарилалт 109

орохоор шинэ өрсөлдөгчид тэмцэж, хуучин нь халаа өгөхөөс татгалзах үед улс төрийн хүч хэрэглэх явдал ихэсдэг. Сөрөг хүчний стратегийн тухай нэг үндсэн су- далгаанд William Gamson (The Strategy of Social Protest, 1975) хүч хэрэглэх нь өрсөлдөгчийн амжилтад хүрэх магадлал ихсэх тусам нэмэгддэг гэдгийг ажигласан байна. Үүнтэй төстэй байдлаар Frances Fox Piven, Richard A. Cloward нарын ядуусын хөдөлгөөний та- лаарх (Poor People’s Movements, 1977) алдартай судал- гаагаар хүчирхийлэл бусад нөөцийг орлож байвал хүч хэрэглээд идэвхжүүлэлтийг хялбар болгож байсан нь батлагджээ. Гэсэн хэдий ч хүчирхийллийн дотоод зөрчилдөөний хурцадмал байдлаас болж хөдөлгөөн тусгаарлагдах, зорилгоо хүлээн зөвшөөрөх нь буурах боломжтой. Donatella della Porta

Wilhelm Heitmeyer/John Hagen (Hrsg.): Internationales Handbuch der Gewaltforsschung. Wiesbaden 2002. Charles Tilly: The Politics of Collective Violence. Cam- bridge 2003.

Gewaltenteilung – Эрх мэдлийн хуваарилалт

Эрх мэдлийн хуваарилалт гэдэг нь орчин үеийн төрийн онол, Үндсэн хуулийн үзэл баримтлалд төрийн эрх мэдлийг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны үндсэн чиг үүргээр нь хэвтээ чиглэлд хууль тогтоох засаглал 110 Gewaltenteilung – Эрх мэдлийн хуваарилалт

(legislative), гүйцэтгэх засаглал (exekutive), шүүх засаг- лал (judikative), харин засаглалын зохион байгуулал- тын түвшинд чадавх, хариуцлагыг хуваах замаар босоо чиглэлд холбооны улсын (→ Федерализм)9 тогтолцоонд гүйцэтгэх засаглалыг ялгаатай байдлаар (Холбоот ёс)10 авч үздэг. Үүний дагуу эрх мэдлийн хуваарилалт нь үндсэн дөрвөн чиг үүрэгт ач холбогдолтой юм. 1. Үндсэн хуулийн зарчим ба төрийн байгуулал 2. Төрийн эрх мэдлийг хянах, зохицуулах арга хэрэг- сэл 3. Төрийн чиг үүргийг хуваарилах зарчим 4. Улс төрийн шийдвэр гаргах тогтолцоо Эрх мэдлийн хуваарилалтын үндсэн зорилго нь бие даасан төрийн байгууллагын хооронд → засаглалын эрхийг үргэлж хяналттай байлгах буюу эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгч институцийн харилцан хяналт-тэнцвэ- рийг (checks and balances) хангах тухай юм. Эрх мэдлийн хуваарилалтын зарчмын түүхэн сур- валж нь ихэвчлэн Henry Bolingbroke (Remarks on the History of England,1730/31), John Locke (Two Treatises of Government,1690), Charles-Louis de Montesquieu, (De l’esprit des lois, 1748) болон Kant (Metaphysische Anfangsgründe der Rechtslehre, 1797) нарын бүтээлээс үүдэлтэй. Гэхдээ судлаачид эдгээр нь Эртний Анти- каас эхлэлтэй хэмээн үзэх нь бий. Учир нь анхлан Platon (Politicos, Nomoi) өөрийн бүтээлдээ улс төрийн эрх мэдлийг хуулиар хязгаарлахыг шаарджээ. Мөн 9 Холбооны улсын засаглалын хэлбэр. 10 Холбооны улсын засаглалын тогтолцоо. Gewaltenteilung – Эрх мэдлийн хуваарилалт 111

Aristoteles Улс төр бүтээлдээ өнөөгийн төрийн эрх мэдлийн хуваарилалттай адилаар Үндсэн хуулийн чадавхын хэлбэрийг зөвлөлдөх эрх мэдэл (хууль тог- тоох засаглалын өмнөх үе), гүйцэтгэх болон шүүх эрх мэдэл хэмээн гурав ангилжээ. Мөн эдгээр хуваари- лалт нь Эртний Грекийн сэтгэгч Polybios-ын (Historien) бүтээлд ч мөн адил туссан байдаг. Харин орчин үеийн төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт нь улс төрийн хүрээнд 1787-1788 оны АНУ-ын Пенсильвани муж ул- сын Үндсэн хуульд, 1791 оны Францын Үндсэн хуульд тусгалаа олжээ. Эрх мэдлийн хуваарилалтын зарчим нь өнөөгийн Германы тулгуур хуулийн 20-р заалтын 2-р зүйлд тусгагдсан байдаг. Эрх мэдлийн хуваарилалт нь → ардчилсан (→ Эрх зүйт) төрийн үндсэн норматив зарчим юм. Учир нь ир- гэний эрх чөлөө, эрх нь юуны өмнө төрийн байгууллын эрхээр зөрчигдөхгүй байхаас хамгаалдаг. Энэ нь бодит байдалд хэзээ ч цэвэр байдлаар оршдоггүй. Эрх мэд- лийг чанд салгахын оронд эрх мэдлийн хязгаарлалтуу- дыг хийдэг. Энэ заавал алдаа гэсэн үг биш юм. Учир нь нэг нэгнээсээ хамааралгүй орших төрийн байгууллага нь тодорхой хэмжээгээр нэгнийгээ хязгаарлах ёстой. Ингэснээр тэд улс төрийн үйл ажиллагаа явуулах то- хиолдолд харилцан нэгнээ хянах боломжтой юм. Гэх- дээ чиг үүргийн чиглэлийг болон чадавхыг шилжүүлэх асуудал нь хүндрэлтэй байдаг. Энэ нь ихэвчлэн тухайн улсын дотоодод тохиолдоно. Тухайлбал, хэрэв парла- ментын хууль тогтоомжийн ач холбогдол гүйцэтгэх за- саглалын байгууллагын түвшинд ирсэн тохиолдолд үед 112 Gewaltenteilung – Эрх мэдлийн хуваарилалт

хууль тогтоох засаглалд гүйцэтгэх засаглалд улам бүр нөлөөлөх (Засгийн газар эрх мэдлийг хэрэгжүүлэх), парламентын хууль тогтоох үйл ажиллагааны оронд илүү их яамдын дотоод асуудал (хууль тогтоомжийг дагалдсан журам) болох сайдын тушаал олширдог. Дээд шүүхийн хууль сахиулах үйл нь зөвхөн улс төрийн үндсэн үйл ажиллагаа болон тогтсон хэм хэм- жээг хянахаас илүүтэй тэдний улс төрийн мөрийн хөтөлбөр, цэвэр хуулийн шинж чанартай биш гэлээ ч Үндсэн хуулийн дагуу байгаа эсэхийг хянадаг. Иймд тэд улс төрийн үйл ажиллагаанд эргэлзээтэй байдлаар оролцдог. Парламентын засаглалын тогтолцоонд (→ Парламен- тын болон ерөнхийлөгчийн засаглал) хууль тогтоох за- саглал нь ихэвчлэн гүйцэтгэх засаглалтай нягт холбоо- той ажилладаг. Ерөнхий дүрмийн дагуу парламентын олонх засгийн газрын улс төрийг тодорхойлдог. Пар- ламентын олонх нь засгийн газрыг томилох, чөлөөлөх боломжтой. Харин засгийн газрыг унагахдаа итгэл үл хүлээлгэх конструктив саналын журмын дагуу (тул- гуур хуулийн 67) засгийн газрын тэргүүнийг парламен- тын олонхын саналын дагуу чөлөөлдөг (төлөөллийн ардчилсан тогтолцоонд оршдог). Энэ нь парламентын үйл ажиллагаанд Засгийн газрын тэргүүнийг чөлөөлөх явц нь бүх нийтийн сонгуулийг оруулж буй хэлбэр юм (төлөөллийн ардчилсан тогтолцоонд оршдог). Эрх мэдлийг хуваарилах зарчмын асуултууд төрийн эрх мэдлийн дөрөв дэх мөчир болох улс төрийн на- муудын эрх мэдэл, мөн парламентын ардчиллын ту- Gewerkschaften – Үйлдвэрчний эвлэл 113

хай тууштай гаргасан санаануудаас эх сурвалжтай. Үүгээр бол парламент (ард түмний төлөөлөл) заавал институцичилэгдсэн байх албагүй. Харин чиг үүргээ хэрэгжүүлэхдээ төрийн дээд байгууллага байх ёстой (sovereignty of parlament-парламентын бүрэн эрх). Эрх мэдлийг хуваарилах онолын үндэслэлүүд нь улс төрийн зохистой ноёрхлын дэг болон ноёрхлын хянал- тын тухай суурь асуултуудад чиглэгддэг. Wolfgang M. Schröder

Josef Isensee (Hrsg.): Gewaltenteilung heute. Heidelberg 2000. Themistokles Tsatsos: Zur Geschichte und Kritik der Lehre von der Gewaltenteilung. Heidelberg 1968. Maurice J.C. Vile: Constitutionalism and the Separation of Powers. Indianapolis 1997.

Gewerkschaften – Үйлдвэрчний эвлэл

Үйлдвэрчний эвлэл гэдэг нь хараат хөдөлмөр эрхлэг- чид11-ийн (ажилчин12, гэрээт ажилтан13, төрийн албан

11 Abhängige Arbeitnehmer: Биеэ дааж хувиараа хөдөлмөр эрхлээгүй буюу бусдын удирдлагад ажилладаг хөдөлмөр эрхлэгчдийг хэлнэ. Эх сурвалж: www.bpb.de/nachlagan/lexika. 12 Arbeiter: Дийлэнхдээ үйлдвэрлэлийн явцад биеийн хүчний хөдөлмөр эрхэлдэг, цагийн болон гүйцэтгэлд суурилсан үнэлгээгээр хөлсөө авдаг хөдөлмөр эрхлэгчдийг хэлнэ. Эх сурвалж: www.bpb.de/ nachlagan/lexika. 13 Angestellte: Удирдлагаас өгсөн үүрэг даалгаврыг биелүүлдэг бөгөөд сараар цалинжина. Эх сурвалж: www.bpb.de/nachlagan/lexika. 114 Gewerkschaften – Үйлдвэрчний эвлэл

хаагч ба ажилгүйчүүд14) сайн дурын үндсэн дээр, урт хугацаанд өөрсдийн эдийн засгийн болон нийгмийн байдлаа хамгаалах, дээшлүүлэх зорилгоор эвлэлдэн нэгдсэн сонирхлын холбоод юм. Үүний нэг жишээ нь өөртөө 8 байгууллагыг нэгтгэсэн, 7.7 сая (2002 он) гишүүнтэй Германы Үйлдвэрчний эвлэлийн холбоо (Deutscher Gewerkschaftsbund, DGB) юм. Энэ тоо нь (хараат хөдөлмөр эрхлэгчдийн тоо) нийт хөдөлмөр эрхлэгчдийн ойролцоогоор 21%-ийг зохион байгуу- лалтад оруулсныг илтгэж байгаа бөгөөд Германы Үйлдвэрчний эвлэлийн холбооноос гадуур бүртгэлтэй хөдөлмөр эрхлэгчдийг нэмэхэд нийт 27% болж байна (2000). Үйлдвэрчний эвлэл нь сонирхлын холбоо учир үр нөлөөтэй ажиллах зорилгоор өрсөлдөгч тал болох ажил олгогчдыг гишүүнээр элсүүлж болохгүй. Үйлд­ вэрч­ний эвлэл нь нэг талаас гишүүдийнхээ, нөгөө та- лаас төр болон ажил олгогчидтой харилцаанд ордог гишүүддээ дундын зуучлал үзүүлдэг байгууллага тул дараах 3 чиглэлийг баримталдаг. 1. Хөдөлмөр эрхлэгчдийг зохион байгуулалтад оруулах, өөрөөр хэлбэл гишүүнчлэлийг нэмэгдүүлэх, тэднийг холбооны зорилгын төлөө зарчмын дагуу хөдөлгөх ба гишүүдийн ашиг сонирхлыг томьёолон тод томруунаар илэрхийлэхэд оршино. Түүнчлэн үйлд­вэрч­ний эвлэл нь ажил үйлчилгээ үзүүлсний ха- риуд ги­шүүнч­лэлийн төлбөрийг татан төвлөрүүлэх бөгөөд гишүүнч­лэ­лийн төлбөргүйгээр эвлэл оршин 14 Үүнд үйлдвэрчдийн эвлэлийн гишүүн байж байгаад ажилгүй бологсод багтана. Gewerkschaften – Үйлдвэрчний эвлэл 115

тогтнох боломжгүй юм. Европын эх газрын улсууд дахь үйлдвэрчний эвлэлийн хувьд нэмэгдэж буй хөдөлмөр эрхлэгчдийн бүлэг болох эмэгтэйчүүд эсвэл гэрээт ажилтнуудыг шинээр эгнээндээ элсүүлэх явдал хүндхэн байна. Тухайлбал, Германд 2000 оны байд- лаар нийт ажилчдын 38%-ийг зохион байгуулалтад оруулсан бол эмэгтэйчүүдийн 23%, ажилтны 18%-ийг л өөртөө нэгтгэж чадсан дүнтэй байна. 2. Гишүүдийн ашиг сонирхлыг ажил олгогчдын (ялангуяа цалингийн тарифын бодлогын хүрээнд) болон төрийн өмнө төлөөлөх явдал юм. Төр бол хол- боодын гарааны цэг, хэрэв холбоодын хувьд ажил ол- гогчидтой ойлголцож зорилгодоо хүрч чадахгүй эсвэл төрийн бодлого (тухайлбал, социал төр) хөдөлмөр эрхлэгчдэд шууд тусгалаа олохгүй байгаа тохиолдолд юуны өмнө түүнд ханддаг. Үйлдвэрчний эвлэлийн нэг нь Европт ажилчдын хөдөлгөөнөөс (→ Социал хөдөлгөөн) үүсэлтэй ба хоёр дахь нь улс төрийн → намууд, ялангуяа социал демократ (→ Социал демок- рат), католик-христийн ардчилалтай болон комму- нист (→ Коммунизм) намууд юм. Хэдийгээр энэхүү түүхэн намтай эвсэх шинж чанар ихээхэн суларсан хэдий ч Европын олон улсад өнөөг хүртэл албан бу- саар үйлчилдэг нь одоо ч гэсэн санал өгөх зан үйлд болон үйлдвэрчдийн эвлэлтэй ойр ажилладаг намуу- дын сонгуулийн хөтөлбөрт тусгалаа олсоор байна. Иймээс үйлдвэрчдийн эвлэл өөрийн ашиг сонирх- лын бодлогоо нэг бол намаар дамжуулан эсвэл хамт- ран хэрэгжүүлэх нь түгээмэл. Европт үйлдвэрчний 116 Gewerkschaften – Үйлдвэрчний эвлэл

эвлэлүүд ашиг сонирхлын бодлогоо хэрэгжүүлэх заг- вар нэг талаас үйлдвэрчний эвлэл нь төр болон ажил олгогчидтой хамтран ажиллах буюу энх тайвны замаар нийгмийн асуудлыг шийдэх (корпоратизм)15, нөгөө та- лаас зөрчилдөх буюу дарамт шахалт үзүүлэх маягаар, тухайлбал ажил хаях, сонгуулийн үйл ажиллагаанд дэмжлэг үзүүлэхээс татгалзах (олон ургалч үзэлт со- нирхлын бодлого) гэсэн хоёр туйлын хооронд хэлбэл- зэж байна. 3. Эцэст нь үйлдвэрчний эвлэл өөрийн үйл ажил- лагаагаа бэхжүүлэх тал дээр анхааран ажилладаг. Үүнд нь үйлдвэрчний эвлэлийн асуудал хөндөгдөнө. Үйлдвэрчний эвлэлийн үндсэн үйл ажиллагаа бол нийтийн бараа үйлчилгээ16 бий болгох ба түүний үр ашгийг хүртэх боломжоос зарчмын хувьд хэнийг ч гадуурхаж хавчдаггүй. Өөрөөр хэлбэл, энэ нь зо- хион байгуулалтад ороогүй хөдөлмөрчид ч мөн адил үйлдвэрчний эвлэлийн цалин хөлсний бодлогын (инф- ляц, ажилгүйдэл) үр дүнд хийгдсэн тарифын гэрээний үр ашгийг адилхан хүртдэг гэсэн үг юм. Үүнээс хэлбэл, энэ нь зохион байгуулалтад ороогүй хөдөлмөрчид тийм ч рационал бус, хувь хүний хувьд үнэ, ашгийн харьцаа талаас үзэхэд үйлдвэрчний эвлэлээс өгч буй өгөөжийг ямар ч зардал гаргахгүйгээр хүртэхийг хэн ч хүсэх нь зүй ёсны юм. Тиймээс үйлдвэрчний эвлэл 15 Нийгмийн бүлгүүдийн улс төрийн шийдвэр гаргах явц дахь оролцоо. Эх сурвалж: www.duden.de. 16 Öffentliche Güter: Эдийн засгийн ойлголт бөгөөд олон хүн зэрэг ашиглах боломжтой, олон нийтэд зориулсан бараа үйлчилгээг хэлнэ (жишээ нь гудамжны гэрэлтүүлэг, гал команд). Эх сурвалж: www.bpb. de/nachlagan/lexika. Gewerkschaften – Үйлдвэрчний эвлэл 117

цаашид гишүүнчлэлээ нэмэгдүүлэхийн тулд тэднийг татах өөр арга зам хайх хэрэгтэй болоод байна. Ту- хайлбал, хөдөлмөр эрхлэгчдийг эв нэгдэлтэй байхыг уриалах эсвэл хамтын рационализм17-ын зарчмаар гишүүнчлэлийн асуудалд (анги давхаргын сэтгэлгээ)18 хандахыг сануулах арга зам байж болох юм. Цаашид гишүүдэд олон төрлийн урамшууллын сонголт санал болгох боломжтой юм. Өөрөөр хэлбэл, гишүүн байс- наар л эдлэх ажил үйлчилгээнүүд багтана. Жишээлбэл, ажлын байран дахь зөрчилдөөнтэй асуудлыг шийд- вэрлэхэд төлөөлөх, боломжийн үнэтэй даатгал эсвэл амралт, аяллын орон байр олоход зуучлал үзүүлэх гэх мэт. Гишүүнчлэлтэй холбоотой асуудлыг шийдэх- дээ төр болон ажил олгогчдыг татан оролцуулах нь цөөнгүй байдаг. Тухайлбал, гишүүнчлэлийн хураам- жийг цалингаас суутгах эсвэл тухайн хураамжийг тат- варын хөнгөлөлтөд хамруулах гэх мэтээр ажил олгогч- дын дэмжлэгийг авдаг. Klaus Armingeon

John T. Addisop / Claus Schnabel (Hrsg.): International Handbook of Trade Unions. Cheltenham 2003. Bernhard Ebbinghaus / Jelle Visser: Trade Unions in Wes ­ tern Europe Since 1945. London 2000.

17 Kollektive Rationalität: Тоглоомын онолын нэг ухагдахуун бөгөөд оролцогч талууд тус бүрийн ашигтай байдлыг сайжруулснаар нийлбэр ашигтай байдлыг дээд түвшинд хүргэх шийдлийг хэлнэ. Эх сурвалж: www.wikipedia.de. 18 Klassenbewusstsein: Аливаа анги давхаргын дундын сонирхол, нийгэмд эзлэх байр суурь, материаллаг хэрэгцээ шаардлагыг илтгэнэ. Эх сурвалж: www.duden.de. 118 Gleichheit – Тэгш байдал

Wolfgang Schröder / Bernhard Weßels (Hrsg.): Die Ge ­ werkschaften in Politik und Gesellschaft der Bundesre­ publik Deutschland. Ein Handbuch. Wiesbaden 2003.

Gleichheit – Тэгш байдал

Тэгш байдлыг жор (präskriptive) хэмээн авч үзвэл уг нэр томьёо нь өөртөө олон ухагдахууныг шингээсэн гэдэг нь харагдана. Тэгш байдал гэдэг нь тодорхой нэг онцлох шинжээр ижилсэх боловч бусад онцлох шин- жээрээ ондооших өөр төрлийн олон зүйл, хүн, үйл явц, агуулгын чанарын нийцэл (qualitative Übereinstimmung) юм (Peter Westen, Speaking of Equality, 1990). Тэгш бай- дал нь өөрөө бүрэн бус өгүүлэхүүн (Prädikat) учир байнга л асуултад ороогдож байдаг. Тухайлбал, ямар утгаараа тэгш гэж? гэх мэт. Тэгш байдал чухамдаа хоёр ба түүнээс дээш зүйлийн эсвэл хүмүүсийн хооронд, нөгөө талд нэг тодорхой (болон түүнээс дээш) шинж чанарын хооронд гэсэн гурван талт харилцаан дунд оршино. Энэхүү харилцаан дахь харьцуулж буй зүйлс ба хүмүүс нь эмпирик байдлаараа (дүрслэлт тэгш бай- дал) ижил тэгш байх ба эсвэл тодорхой дүрэм журмын дагуу ижил тэгш буюу өөрөөр хэлбэл албаар ижил тэгш болгосон (жортой тэгш байдал) байдаг. Социологи, эдийн засгийн дүн шинжилгээгээр тэгш (бус) байдлыг дараах байдлаар судалдаг. Нэг­дү­гээрт, тэгш (бус) байдлыг хэрхэн тодорхойлох ба хэмжих. Хоёрдугаарт, түүний учир шалтгаан ба нийгэм эдийн Gleichheit – Тэгш байдал 119

засагт үзүүлэх нөлөө (Peter A. Berger, Welche Gleich- heit, welche Ungleichheit? Grundlagen der Ungleichheits- forschung, 2004). Морал философи, социал ба улс төрийн философи тэгш (бус) байдлыг ихэнхдээ жор хэмээн үзэж хэрэг- лэгдэх талаас нь судалдаг. Антикийн үеэс уг жорын тэгш байдлын гол бүрдүүлэгч онцлох шинж нь → шу- дарга ёс байжээ. Гэвч тэгш байдлын яг аль зарчим нь шударга ёсыг бүрдүүлдэг эсэх нь маргаантай. Харин зарим хуульд тэгш байдал нь хэрвээ хоёр хүнийг хэн хэнд нь хамаарах дор хаяж нэг шинжээр нь ижил гэж үзвэл тэр хоёрт уг утгаар нь ижилхэн хандах ёстой гэж тодорхойлсон байдаг. Эс тэгвээс тэгш бус хандсанд тооцно. Хуульд заасан тэгш байдлын дутууг пропор- циональ эсвэл хэр хэмжээнд нийцсэн тэгш байдлын үүсгэр баримжаагаар (Postulat) нөхөх учиртай. Тухайл- бал, өгөгдсөн хүчин зүйлсийг (эрх, гавьяа, түүний эр- хэм байдал) харгалзан үзтэл харьцуулж буй хүмүүсийн аль алинд хамаарал бүхий нөхцөл байдал ижил биш байснаас тэгш бусаар хандсан хуваарилалт явагдсан бол үүнийг хүчин зүйлсийг пропорциональ шалгуу- рын дагуу тэгш бус хуваарилалт хийх нь зохистой байсан гэж үзнэ. Гэвч хэн нь юуг авах вэ гэдэгт хариу алга. Сүүлийн үед морал (moralische)-ын тэгш байд- лын талаар ойлголтыг дийлэнх нь хүлээн зөвшөөрч байна: Бүх хүмүүс дүрслэлт байдлаараа (deskriptive) ялгаатай боловч тэдэнд хамаатай, тодорхой байдлаар нь моралын хувьд ижил гэж үзэж, тэгш хандах ба тэ- дэнд моралын гол эрх, үүргүүдээр ижилхэн хангаснаар 120 Gleichheit – Тэгш байдал

бусдын адил өрөөлөөр ижилхэн хэмжээнд хүндлүүлж, дээдлүүлэх учиртай. Харин хүмүүс бие биеэ ижилхэн эрхэм чанартай (würde) гэж үзвэл яг ямар хандлагыг бид хуульчилж, шаардах нь зохистой вэ гэдэг асуулт дээр зөрүүтэй байр суурьтай байдаг. Энэ тухай маргаан дараах асуул- тад чиглэгддэг. Эхнийх нь ер нь энэ тохиолдолд тэгш байдал байгаа эсэхийг асууж, нөгөөх нь байгаа бол яг ямар төрлийн тэгш эрхийг бий болгох тал дээр марга- на. Харин тэгш байдлыг эсэргүүцэгчдийн (non-egalitär) бодлоор эрхэм чанар нь өөртөө тэгш эрхийг шингээ- сэн ойлголт биш юм. Учир нь хүний эрхэм чанарыг дээдлэх тухай заалтад ямар ч өөр хооронд нь харь- цуулсан зарчим ороогүй гэж үздэг. Харин ямар ч харь- цуулалт хийх шаардлагагүйгээр хүн моралын хувьд юу зөв болохыг мэдэж чадна (Gleichheit oder Gerechtigkeit, hrsg. von Angelika Krebs, 2000) гэжээ. Тэгш байдлыг дэмжигчид үүнийг няцааж, бусдын байр байдалд ямар нэгэн харьцуулалт хийлгүйгээр аль нь зөв болохыг шийдэх нь зөвхөн моралын үндэслэл болон тодорхой- лолтоор илэрхий болно гэж үздэг. Ингэхдээ тэгш байд- лыг өөрийг нь хадгалж үлдэхдээ бус харин нийгмийн шударга ёсыг хэрэгжүүлэх, цогцлооход оршино. Хэдийгээр моралын хувьд тэгш байдлыг бий болгох нь зайлшгүй шаардлагатай боловч ямар төрлийн тэгш байдлыг бий болгохыг эрмэлзвэл зохистой вэ гэдэг нь асуулт хэвээрээ байна. Нэгдүгээрт, хатуу тэгш байдал буюу бүгдэд ижил түвшний баялаг (gütern), хуваа- рилж үйлчилгээ үзүүлэх хувилбарыг биелшгүй хэмээн Gleichheit – Тэгш байдал 121

шүүмжилдэг ба ингэснээр хувь хүмүүс (Individuen) болон нөхцөл байдлуудын хоорондын моралын хувьд хамаатай ялгааг үл тоомсорлож буй хэрэг гэж үзжээ. Тиймээс тэгш байдал нь олон төрлийн анги давхарга (güterklasse), хүрээлэл (sphären), шалгуур үзүүлэлтүүдийг харгалзан үздэг энгийн бус, ээдрээтэй асуудал байх хэрэгтэй юм. Хоёрдугаарт, харин энэхүү тэгш байдлын концепци нь үйл явцын хувьд тэгш байдлын эрэмбэлэх (vorrang) дүрмийн дагуу явагддаг. Өөрөөр хэлбэл, тэгш байдлын нөхцөлийн (präsumtion) дагуу улс төрийн хуваарилж болох бүх баялгийг буюу өртсөн хүмүүсийг тэдний дүрслэлт ялгаатай байдлыг үл харгалзан бүгдэд нь тэгш хандах ёстой ба зөвхөн тухайн ялгаатай байдал (эсвэл өөр төрлийн) яриг- даж буй нөхцөл байдалд хамааралтай бөгөөд нийтээр хүлээн зөвшөөрөх зөвтгөх шалтгаан байх аваас тэгш бус хуваарилалт, хандлага гарч болно. Үүнээс харахад тэгш бус байдал байх нь ойлгомжтой боловч зөвтгөх шалтгаантай байх ёстой. Гуравдугаарт, нийтийн сайн сайхны тэгш байдлын хувьд хувь хүний сайн сайх- ны түвшнийг тэгшлэх зорилготой ба тэдний хүслийн хэмжээ, моралтай үгүй эсэхийг үүнд үл харгалза- на. Дөрөвдүгээрт, эх үүсвэрийн тэгш (Gleichheit der Ressourcen) байдлын хувьд шийдвэр гаргагчийн шийд- вэр болон тэдний санаатай үйлдлийн үндсэн дээр нийгмийн баялгийн тэгш бус хуваарилалт явагдсан бол үүнийг шударга болсон гэж үзнэ. Түүнээс биш ту- хайн нөхцөл байдлаас шалтгаалсан тэгш бус хуваари- лалтыг шударгад тооцохгүй (Ronald Dworkin, Sovereign 122 Globalisierung – Даяаршил

Virtue, 2000). Гэвч тухайн баялаг хэн нэгний хувьд хэр үнэ цэнтэй болох нь тухайн хүний боломж болол- цоо, орчин тойрны байгаа байдал, хувь хүний чадва- раас шалтгаална. Үр дүнтэй боломжоор хангах тэгш эрхийн гол зорилго нь үндсэн чухал хүний эдлэхүйц боломжуудыг (capabilities) хуваарилахад орших ба ингэхдээ тухайн хүний оршин байхуй, ажил төрлөөс (functionings) нь хамаарч шийднэ (The quality of life, hrsg. von Martha Nussbaum und Amartya Sen, 1993). Stefan Gosepath

Stefan Gosepath: Gleiche Gerechtigkeit. Grundlagen eines liberalen Egaliarismus. Frankfurt a. M. 2004. Louis P. Pojman / Robert Westmoreland (Hrsg.): Equality. Selected Reading. Oxford 1996. John Baker [u. a.]: Equality. From Theory to Action. Houndsmill / New York 2004.

Globalisierung – Даяаршил

Даяаршил бол дэлхий нийтийг хамарсан өмнө нь улс төрийн хамааралгүй байсан нэгдлүүдийн хоорондын хурдасгаж, гүнзгийрсэн социал интеракцийн (үүнээс үүдээд харилцан нөлөө үзүүлж буй) үйл явц юм. Энэхүү хэт ерөнхий тодорхойлолтын цаана даяарш- лыг тодорхойлогч хүчин зүйлсийн (Charakteristika) та- лаар хэд хэдэн зөрүүтэй байр суурь байдаг. Ялангуяа энэхүү үйл явцаар түүхийн шинэ хуудас нээгдэж буй Globalisierung – Даяаршил 123

эсэх, улс орнууд энэ үйл явцыг дэмжсэн үү, эсвэл зах зээл анхдагч тоглогчид нь байсан уу, эдийн засгийн, улс төрийн, соёлын хүрээллийн аль нь гол үйл явдлын талбар болох, баяртайгаар хүлээж авах ёстой зүйл үү, эсвэл улс төрийн тэмцэл хийх шаардлагатай хөгжил үү? гэх мэт олон асуудалд чиглэж байна. Хэдийгээр энэ нэр томьёо бидний эргэн тойронд хаа сайгүй сон- согддог боловч ийм бүрхэг байгаа нь гайхмаар. Гэвч сайн ажвал даяаршлын нэр томьёонд бүх нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн тодорхойлолт үгүй нь илэрхий бөгөөд ямар нэг саад бэрхшээл гэж үзэхээс илүүтэй амжилтад хүрэх нөхцөл, өнөөгийн улс төр, акаде- мийн хэлэлцүүлгийн түлхүүр нэр томьёо болсон нь ажиглагддаг. Түүнээс гадна олон өөр байр суурь, тог- логчдыг нэгтгэж, тодорхой бус ч гэсэн хамтын шийд- лийн эхлэлийг олоход тус болдог аж. Түүнчлэн аливаа хэлэлцүүлгийн хүрээг тэлэхэд хувь нэмрээ оруулж, зөвхөн улс төр судлаач, эдийн засагчид, социологичид энэхүү сэдвээр яриад зогсохгүй бусад академик сал- барынхан буюу хуульчид, философичид, газар зүйчид мөн өргөнөөр оролцдог болжээ. Эдийн засгийн даяаршлыг энэ дундаа хамгийн үс­ рэн­гүй хөгжсөн салбар хэмээж, улмаар улс төр, соёл, хүн амын шилжилт хөдөлгөөнд бий болох үр дагаврын шалтгаан гэж хардаг байна. Олон улсын худалдааны эр- гэлт нэмэгдсэн нь үүний нэг илрэл юм. Дэлхийн банк- ны мэдээгээр 1970 онд олон улсын худалдаа дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 25 хувийг эзэлдэг байсан бол энэ тоо XX зууны эцэс гэхэд 45 хувь болж өсжээ. Уг үйл 124 Globalisierung – Даяаршил

явц нь жигдхэн, аажмаар явагдсан боловч санхүүгийн салбарт гайхамшигтай огцом өсөлтийг авчирсан бай- на. Жишээлбэл, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын дүн 1980-аад оны дунд үеэс өмнөх жилүүдтэй харьцуу- лахад огцом өссөн байх бөгөөд олон улсын валютын урсгалаас олсон орлого 1980 оноос 1998 оны хооронд бараг 50 дахин өсжээ. Энэхүү үсрэнгүй өсөлтийг зарим салбарт хүйтэн дайны төгсгөлтэй холбож байгаа нь 1990-ээд оны эхэн үеэс хойш даяаршлын тэргүүлэх ач холбогдлыг хамгийн сайн тайлбарлах боломж юм. Энэхүү хөгжилд эдийн засгийн (ökonomische) болоод эдийн засаг – улс төрийн (wirtschaftspolitische) хүчин зүйлс нөлөөлсөн нь дамжиггүй. Эдийн засгийн сал- барт харилцаа холбоо (Telekommunikation), (Computeri- sierung) дижитал хувьсгал ихээхэн нөлөөлжээ. Үүнийг хослуулсан хамгийн том жишээ бол интернэт бөгөөд 1990 оны дунд үеэс эхлэн өмнө нь төсөөлж байгаа­гүй их боломжийг мэдээлэл зүй, харилцаа холбоо, арил- жааны салбар дэлхий нийтэд авчирсан билээ. Зам, тээврийн чадавхыг хамтдаа сайжруулснаар холын зай- наас шалтгаалан үүсэх зардлыг бууруулж чадав. Энэ хөгж­лийг урагш түлхсэн өөр нэг хүчин зүйл нь үйл­ чил­гээний салбарт нэвтэрсэн шинэ чиг хандлага буюу хүмүүс тээврийн асуудал багатай, улс хооронд амархан худалдаалагдаж болох мэдээлэлд суурилсан материал- лаг бус бүтээгдэхүүнийг ихээр сонирхож эхлэв. Үүний нэг тод жишээ нь олон улсын санхүүгийн урсгалын өсөлтийн хэмжээ бөгөөд өнөөдөр ч гэсэн өдрийн аль ч цагт, дэлхийн ямар ч өнцөгт тасралтгүй эргэлдсээр Globalisierung – Даяаршил 125

байна. Эдийн засаг – улс төрийн дэмжлэгийн нэг хэл- бэр бол гааль болон худалдааны саад тотгорыг арилгах ба 1970-аад оны дунд үеэс ихэнх оронд эд хөрөнгийн хөдөлгөөний хяналтыг (Kapitalverkehrskontrolle) либе- ралчилсан явдал байв. Дээр дурдсан хөгжил нь чанарын өөрчлөлт буюу бүхэл бүтэн бүтцийн хувьсал уу, эсвэл өмнө нь бай- сан үйл явцыг ердөө хурдасгасан хэлбэр үү гэдэг дээр хүмүүс маргадаг. Гэвч аль аль нь байх магадлалтайг эмпирик жишээ харуулж байна. Даяаршлын тухай хэлэлцүүлэг угаасаа л гүн гүнзгий зөрчилдөөнөөр (Antogonismus) дүүрэн байдаг. Даяаршлыг дэмжигч- дийн (даяаршилд өртөх магадлалтай эсвэл өртсөн) бодлоор олон улсын хөдөлмөрийн хуваарилалт болоод эр­чимжүүлсэн­ худалдаа нь нийтийн сайн сайхан амьд- ралд бодитой нөлөө үзүүлж буй гэж үзэж байгаа бол эсрэг байр сууринаас тэгш бус байдал үргэлжилж, га- зар авах бөгөөд социал стандартыг устгаж, түүнийг бу- руугаар ашиглах нь даяаршлын үйл явцын үр дагавар байх болно, тиймээс урт хугацаандаа эерэг үр нөлөө авчирна гэдэгт эргэлздэг байна. Харин улс төрийн даяаршлын хувьд даяаршлын үйл явц → үндэстэн улсын үйлдэл хийх чадварт хэр их нөлөөлөхтэй холбоотой асуулт анхаарлын төвд орш- дог. Тэр нь ямар асуулт вэ гэвэл: нийтийн сайн сайх- ныг эрэлхийлэгч улсууд (→ Социал төр) тухайлбал жижиг гэлтгүй нийтлэг шинэ өөрчлөлтийг хүлээн авч, эдийн засгийн өрсөлдөөний чадвараа алдахгүйн тулд бусдын жишиг бодлогыг дагах шаардлага гарч өөрийн 126 Globalisierung – Даяаршил

үн­дэс­ний ардчиллын онцлог, бодлогыг үл харгалзахад хүрч байна уу? Энэ асуудлаар ихэнхдээ улс төрийн хэлэлцүүлэг дээр их яригддаг боловч академик судал- гаа хомс байдаг. Олон улсын түвшинд системтэйгээр харьцуулсан судалгааг харахад эдийн засгийн хүрээнд хамтын нэгдмэл бодлого руу чиглэсэн албадлагын шинжтэй нэгтгэл (konvergenz) явагдаж буй нь төдий­ ­ лөн ажиглагдахгүй байгаа бөгөөд социал болон зохи- цуулалтын (regulative) бусад бодлого дээр ч мөн адил. Төрийн үйлдэл хийх чадварыг цаашид зах зээлийн либералчлал, нээлттэй болгохтой ижил давуу талтай байлгахын тулд үндэстэн хоорондын интеграцчил- лын түвшин дэх улс төрийн стратегийг хэлж болох юм. Үүний нэг жишээ бол → Европын Холбоо (→ Олон ул- сын харилцаа, → космополитик ардчилал) юм. Andreas Busch

Andreas Busch: Staat und Globalisierung. Wiesbaden 2003. David Held / Anthony McGrew (Hrsg.): The Global Transformation Reader. Cambridge 2 2003. Fritz W. Scharps / Vivien A. Schmidt (Hrsg.): Welfare and Work in the Open Economy. Bd. 2: Diverse Responses to Common Challenges. Oxford 2000. Stefan A. Schirm (Hrsg.): Globalisierung. Forschungs­ stand und Perspektiven. Baden-Baden 2006. Michael Zürn: Regieren jenseits des Nationalstaates. Frankfurt a. M. 22005. Grund-und Menschenrechte – Үндсэн эрх ба хүний эрх 127

Grund-und Menschenrechte – Үндсэн эрх ба хүний эрх

Үндсэн эрх болон хүний эрх гэдэг нь хувь хүний эрх чөлөөний хамрах хүрээг зарчмын хувьд хязгааргүй, харин төр энэ эрх чөлөөний хамрах хүрээг зарч- мын хувьд хязгаарлах тухай ойлгoлт (Carl Schmitt, Verfasungslehre, 1928) юм. Субьектив эрх чөлөөг (→ Эрх чөлөө) төрөөс хязгаарлах тохиолдолд заавал хууль ёсны үндэслэлтэй байх ёстой. Үндсэн эрх ба хүний эрх эхэн үедээ төрөөс үл ха- маарсан, байгалийн жам ёсны эрхэд суурилсан эрхийн тухай ойлголт хэмээн тунхаглагдсан ба үүнийг төр (→ Төр) хүндэтгэн хамгаалах үүрэгтэй гэжээ. Энэхүү эр- хийн үйлчлэх хүрээ нь иргэд хуулийн үйл ажиллагаа- ны явцад тэр эрхийг ашиглах боломж болон шүүгчийн шийдвэр эрх мэдэлтэн, иргэн хоёрт ижил тэгш үйлчлэх эсэхээс хамаарна гэжээ. (Hasso Hofmann, “Zur Herkunft der Menschenrechtserklärungen”, in: Juristische Schulung 28, 1988). Эдгээр эрхийг үндсэн эрх, иргэний эрх, хүний эрх гэж нэрийдэх эсэх нь тухайн үеийн түүхийн кон- текстээс хамааралтай. Тухайлбал, хүний эрх хэмээх нэр томьёо (ухагдахуун) нь бүх нийтээр хүлээн зөв­ шөөр­сөн, байгалийн жам ёсны эрхийн шинжийг нэн тэргүүнд тавьдаг. Үндсэн эрх хэмээх нэр томьёо нь ха- рин иргэний эрхийн нэгэн адил газар нутгийн харьяал- лын шинжийг агуулах боловч хүний эрхийн нэр томь- ёо шиг хувьсгалч хэв маягаас татгалздаг онцлогтой. 128 Grund-und Menschenrechte – Үндсэн эрх ба хүний эрх

1776 онд баталсан Виржиниагийн эрхийн тухай хууль (Virginia Bill of Rights), 1789-1791 оны хооронд Хойд Америкийн Үндсэн хуульд (→ Үндсэн хууль) оруулсан нэмэлт өөрчлөлтүүдэд (Amendments) John Locke-ийн үзэл санаа (Two Treaties of Government, 1690) нэвт шин- гэсэн бөгvөөд эдгээрийг үндсэн эрх ба хүний эрхийн хамгийн анхны тунхаг гэж үздэг. Түүнчлэн 1789 оны Францын хувьсгалын Хүний эрхийн тунхаглалтай зэ- рэгцэн философич Jean-Jacques Rousseau-г (Du contrat social ou principes du droit politique, 1762) хүний эрх ба иргэний эрхийн загалмайлсан эцгээр нэрлэдэг. Герман улсын хувьд анхлан 1849 оны Паулскирхе- ны Үндсэн хуулиар (Paulskirchner-verfasssung) хүний үндсэн эрхийн тухай ойлголт хүчээ авч эхэлжээ. Ха- рин үндсэн эрхийг бүтэн бүлгээр анх удаа хувийн болон улс төрийн эрхээр зохицуулсан хууль бол 1919 оны Веймарын Бүгд Найрамдах Улсын нийт Герма- ныг хамруулсан Үндсэн хууль юм. Үүгээр өнөөгийн улс төр, эрх зүйн үндсэн суурийг тавьсан гэж үздэг. Эрх зүйн хувьд эдгээр үндсэн эрхийн ихэнх нь ту- хайн үед дөнгөж зохион байгуулалтад орж буй ши- нэхэн эрх зүйт төрийн санаархал, өөрийгөө хүлээн зөвшөөрүүлэх гэсэн явцуу үзэл суртлын шинжтэй байсан аж. Тодруулбал, энэ хуульд төрийн эрх мэдлээс иргэнийг хамгаалах шинжтэй хувь хүний субъектив эрхүүдээс цөөн хэдийг л тусгасан төдийгүй шүүхээр заргалдах боломжийг хязгаарласанд оршино. Хожим 1949 оны Үндсэн хуулиар үүнийг харин өөрчилж, хүний сүр сүлд (Menschenwürde) нь халдашгүй дар- Grund-und Menschenrechte – Үндсэн эрх ба хүний эрх 129

хан байх бөгөөд төрөөс үүнийг хүндэтгэн хамгаалах үүрэгтэй (1-р зүйл 1-р хэсэг) хэмээн тусгаж өгчээ. Ту- хайлбал, Германы ард түмэн салшгүй, халдашгүй байх хүний эрхийн суурь зарчмыг хүний бүхий л хамтын нэгдэл, энх найрамдал, шударга ёсны үндэс суурь бол- гохыг үүгээр илэрхийлж байна (Art.1 Abs.2) хэмээн заажээ. Ийнхүү хүнийг өөриймсгөөр ойлгон хүндэлж, байгалийн жам ёсны эрхийг зайлшгүй шаардлагатайг хүлээн зөвшөөрснөөр национал-социализмын үед хүнийг хамтралжуулах, алагчлах бодлогоор барьцаал- даг байсанд хариу үзүүлсэн явдал болсон юм. Хүний үндсэн эрхийн шууд хүчинтэй байх зохицуулалт эр- гээд Веймарын засаглалын үед шүүхийн чадамжид ха- риу үйлджээ. ХБНГУ-д хүний үндсэн эрхийн онцгой үйлчлэл бо- лон түүнийг хөгжөөн цэцэглүүлэхэд Үндсэн хуулийн цэцийн эрх зүйн байдал чухал нөлөө үзүүлжээ. Үндсэн эрхийг үүгээр төрөөс иргэдэд халдаж үл болох, хам- гаалах эрх хэмээн тодорхойлсон юм. Гагцхүү хуулиар хамгаалагдсан хувийн амьдрал руу төр огт халдаж үл болох бус харин Үндсэн хуульд заасан хязгаарлалтыг баримтлан халдаж болно гэсэн санаа юм. Ингэхдээ пропорциональ зарчмаар (Verhältnismäßigkeitsprinzip) шийднэ. Тодруулбал, Үндсэн хуульд нийцсэн зорилтыг дагах, хэрэгжүүлэх явцдаа Үндсэн хуулиар хамгаалагд- сан эрх чөлөөг хязгаарлаж буй бол тухайн хумигдаж буй эрх чөлөөний хэмжээг, хязгаарлалтаар олж авах үр дүнг хооронд нь харьцуулан дэнслэх аргаар хамгийн зөөлөн тохирсон аргыг сонгох зарчим юм. Үндсэн 130 Grund-und Menschenrechte – Үндсэн эрх ба хүний эрх

эрхээр дамжуулан иргэнд төрөөс нэхэмжлэх, төрийн үйл хэрэгт оролцох (→ Сонгууль, → улс төрийн орол- цоо) боломж нээгдэнэ. “Lüth- Urteil” хэмээх алдартай шийдвэрээрээ Үндсэн хуулийн цэц нь үндсэн эрхийг эрх зүйн тогтолцоонд бүхэлд нь нөлөөлөх, гэрэлтүүлэх хүчтэй объектив үнэт зүйлсийг цэгцлэгч (objektive Werteordnung) гэсэн дүгнэлт гаргажээ (Gunnar Folke Schuppert/Christian Bumke, Die Konstitutionalisierung der Rechtsordnung, 2000). Улс үндэстний баталсан үндсэн эрх нь хувь хүнийг төрийн халдлагаас хамгаа- лах цор ганц хэрэгсэл нь биш юм. Европын Хүний эр- хийн конвенц болон нэмэлт протоколуудаараа хүний эрхийн ангилал бий болгосон ба тэр нь Үндсэн хуу- лиар заасан эрхтэй адил үйлчилдэг аж. Тухайлбал, төрөөс авсан арга хэмжээ нь үндсэн эрхийг нь зөрчиж байна гэж үзэн шүүхийн бүх шат дамжлагыг элээсэн иргэн Штрасбург хотод байрлах Европын Хүний эр- хийн шүүх (ЕХЭШ)-д хандах боломжтой. Дээрх кон- венцыг Европын зөвлөлийн 44 орон соёрхон баталсан байна. Гэвч Европын Холбооны харьяа байгуулла- гууд ЕХЭШ-ээс гаргасан шийдвэрүүдийг биелүүлэх эсэх нь маргаантай юм. Учир нь Европын Холбооны гэрээний 6-р зүйлийн 2-т заасны дагуу гишүүн улсуу- дын Үндсэн хуулийн нэгдэл болон Европын Хүний эрхийн каталогоос улбаатай үндсэн эрхийг хүндэтгэн дагах үүрэгтэй гэж заасан нь заавал биелүүлэхийн ач холбогдлыг сааруулсан байв. Үүнээс үүдэлтэйгээр Европын Шүүх (Europäische Gerichtshof) үндсэн эрхийн өргөн цар хүрээтэй каталог үүсгэж Европын Холбооны Grund-und Menschenrechte – Үндсэн эрх ба хүний эрх 131

харьяа бүх байгууллагыг болоод гишүүн улсуудыг заа- вал дагаж мөрдөхөөр зохицуулжээ. Ийнхүү Европын улсуудын баталсан үндсэн эрх хөгжиж явсаар 2000 онд Европын Холбооны Үндсэн эрхийн харти болон бат- лагдаж улмаар Европын Үндсэн хууль батлах тухай гэрээнд нэг хэсэг болгон оруулсан байдаг. Одоо харин өөрийнх нь батлагдах хувь заяанд нь даатган ач хол- богдлыг нь хүлээх л үлджээ. Европын Холбооны Хамтын нийгэмлэг (ЕХХН)- ийн үүсгэн байгуулах гэрээнд хувь хүний үндсэн эрх чөлөөг (бараа таваарын хөдөлгөөний эрх чөлөө, үйл­ чил­гээ үзүүлэх, эд хөрөнгө болон төлбөр тооцооны хө­дөлгөөний эрх чөлөө, салбар нэгж байгуулах, хөдөл­ мөр эрхлэгчдэд газар нутгийн хувьд чөлөөтэй ажиллах эрх чөлөө) нэмэлтээр тусгасан бөгөөд ЕХХН бүх улс орон үүнийг даган мөрдөх учиртайгаар зохицуулжээ. Олон улсын түвшинд НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблей- гаас 1948 онд баталсан Хүний эрхийн түгээмэл тун- хаглал өндөр ач холбогдолтой хэрэгжиж байна. Хэ- дийгээр энэхүү баримт бичиг нь эрх зүйн чадамжийн хувьд шууд нөлөө байхгүй ч гэсэн үүнд багтсан эрхүүд ихэнх улс түмний хоорондын гэрээнүүдэд тусгагдсан байх ба тухайн гэрээний тал болох улс үндэстэн энэ утгаараа даган мөрдөх үүргийг хүлээж буй юм. 1976 онд хүчин төгөлдөр болсон иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай мөн эдийн засаг, нийгэм, соёлын эрхийн тухай олон улсын фактуудыг энд онцгойлон дурдах нь зүйтэй. Gunnar Folke Schuppert und Hauke Schüler 132 Herrschaft – Ноёрхол

Dirk Ehlers (Hrsg.): Europäische Grundrechte und Grundfreiheiten. Berlin 2003. Stefan Gosepath / Georg Lehmann (Hrsg.): Philosophie der Menschenrechte. Frankfurt a. M. 32002. Hasso Hofmann: Die Grundrechte 1789-1949-1989. In: Neue Juristische Wochenschrift (1989). S. 3177-3187. Karl Peter Pritsche (Hrsg.): Menschenrechte: Eine Einfüh­ rung mit Dokumenten. Stuttgart 2003. Michael Sachs: Verfassungsrecht II. Grundrechte. Berlin [u. a.] 2003.

Herrschaft – Ноёрхол

Ноёрхол хэмээх нэр томьёо нь бусдад тушаал буулгах буюу заавал биелүүлэх шинжтэй шийдвэр гаргах эрх гэсэн утгатай. Нийгмийн бүлгүүдийн хувьд ноёрхол нь дараах гурван далд утгыг илэрхийлдэг. 1). Ноёрхогч ба ноёрхлыг дагагч19 гэсэн чиг үүргийн ялгаа. 2). Нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн эрх. 3). Биелүүлээгүй тохиолдолд шийтгэл (санкцтай) хүлээх. Үүнээс харахад ноёрхол бол → эрх мэдлээс өөр, удаан хугацаанд оршин байх ба тий- мээс институцичилэгдсэн, харилцан хүлээлтийн батал- гаат байдал20-ыг суурь хэмжээнд нь хангах гэсэн утгатай.

19 Ноёрхол: Шууд утгаараа сөрөг утга агуулаагүй тул ноёрхлыг гартаа авагчийг ноёрхогч, ноёрхолд захирагдагч хэмээн орчуулав. Зарим тохиолдолд дарлагч ба дарлагдагч гэж, ялангуяа марксизмын онолын хүрээнд нэрлэсэн байх ба эдгээр нь утга агуулга нэг болно. 20 Erwartungssicherheit: Эдийн засгийн социологийн тайлбараар өмнө нь туулсан туршлага дээр тулгуурлан тодорхой нөхцөл байдалд бусад талаас ямар зан үйл гарахыг харилцан таамаглан мэдэх итгэл, Herrschaft – Ноёрхол 133

Энэ утгаараа ноёрхол янз бүрийн харилцан үйлдлийн орон зайд (интеракц), тухайлбал улс төрийн ноёрхол шууд утгаараа заавал биелүүлэх дүрэм журам гаргадаг → төрийн үйл ажиллагааны чадавх дээр тулгуурлана. Орчин цагийн төрийг түүхэн үйл явцад бий бол- сон түр зуурын үр дүн гэж үзвэл ноёрхогчийг хүлээн зөвшөөрөх эсэх нь тухайн хүний хувь хүний зан ча- нараас хамаарах нь улам багасаж харин ажлыг хэрхэн ул суурьтай, ажил хэрэгчээр гүйцэлдүүлж буйгаас шалтгаалдаг болж байна. Ноёрхлын тухай судлаач, со- циологич Max Weber (Wirtschaft und Gesellschaft, 1922) хууль ёсны ноёрхлыг дараах 3 ангилалд хуваажээ: 1. Уламжлалт ноёрхол буюу өвлөх ба дамжуулан авах замаар хууль ёсны ноёрхлыг олсон. 2. Харизмтай но- ёрхогч буюу ер бусын онцгой байдал, чадвараараа бус- дын итгэлийг олсон. 3. Рационал хууль ёсны ноёрхогч буюу чиг үүргээ төрийн албаны дагуу олгогдсон эр- хийнхээ хүрээнд зохих хууль дүрмийг баримтлан ёсч- лон гүйцэтгэж бусдад хүлээн зөвшөөрөгдсөн хүнийг хэлнэ. Чингэхдээ ноёрхлыг босоо тогтолцоотой шууд холбон тайлбарлах нь өрөөсгөл. Тухайлбал, орчин ца- гийн төр хэдийгээр хүнд суртлын аргаар босоо тогтол- цоотой ажилладаг боловч нийгмийн сүлжээнд гэрээ → хэлэлцээр хийх замаар, төлөөллийн хурал цуглаан дээр дийлэнх олонхын шийдвэрийг (→ Олонхын зар- чим) хүндэтгэн үзэх зарчмаар эсвэл олон улсын дэглэ- мийг тогтоох гэх мэт олон өөр өөр оролцооны хэлбэ- рээр үйл ажиллагаа явуулдаг болсон. баталгаат байдлыг хэлнэ. Эх сурвалж: www.wirtschaftslexikon.co. 134 Herrschaft – Ноёрхол

→ Даяаршлын эрин үе болон Европын Холбоо гэх мэт бүс нутгийн интеграцчиллын явцад орчин цагийн төр цаашид хэрхэн өөрийн ноёрхлын чиг үүргээ хадга- лах эсвэл өөр аргаар газар нутаг, хил хязгаараас ангид ноёрхлын шинэ хэлбэрээс хэр зайлсхийж чадах бол гэдэг нь тодорхой бус байна. Гэвч нэг чухал зүйл бол орчин үеийн нийгэм ноёрхлыг зөвхөн үндэслэл, нотол- гоо дээр суурилах нь хангалтгүй буюу ноёрхол рацио- нал, хууль ёсны байхаас гадна хувь хүний зарим суурь чанарыг шингээсэн байхыг хүсэмжилж буй явдал юм. Нийгэм улам модерн болж (Modernisierung), улс төр Үндсэн хуулиар түлхүү зохицуулагдаж, ардчилсан бо- лохын хэрээр рационалчлал (Rationalisierung)-ын шу- луун шугаман үйл явц ёсоор ноёрхогч, захирагдагчийн хоорондын зөвшилцөл нэмэгдэх тусам ноёрхол саар- магжих хандлагатай болдог хэмээн ойлгож болохгүй. Улс төрийн ноёрхол нь албадлагад бус харин илүү их хүнийг хамруулахад суурилдаг. Үүний илрэл нь ялан- гуяа албадлага ихсэх тусам төрийн албаны улс төрийн эрх мэдэл, нөлөөлөл тэр хэмжээгээр багасдаг явдал юм. Зөвхөн албадлагад суурилсан ноёрхол аажмаар хууль ёсны байр сууриа алдаж үгүй болдог. Тиймээс ноёрхол зарчмын хувьд үндэслэлтэй байхыг шаарддаг. Харин үүнийг яаж бий болгох талаар улс төрийн сэт- гэлгээний түүх өөр өөр өнцгөөс тайлбарласан байдаг. Тухайлбал Thomas Hobbes-ын уламжлалаар ноёрхол нь замбараагүй, жолоогүй, ямар ч харилцан хүлээлтэд найдах боломжгүй, гагцхүү байгалийн жам ёс үйлчлэх тийм нийгмээс зайлсхийсэн хүний айдас дээр дөрөөлж Herrschaft – Ноёрхол 135

хууль ёсны байдлаа олж аван, төрийн эрх мэдлийг дан- гаар (Gewaltmonopol) хэрэгжүүлдэг. John Locke-ийн гэрээний онолд үзсэнээр рационал сэтгэдэг хувь хүмүүс хоорондоо сайн дурын үндсэн дээр нэгдсэнээр ноёрхлыг хууль ёсны болгодог хэ- мээх үзэл санаа өнөөг хүртэл оршиж байна. Thomas Hobbes ялгаатай нь тэрээр ноёрхогчийг гэрээнд татан оролцуулсан явдал юм. Марксизмын болон элитийн онолууд ноёрхлын тухай үнэлэмж дээрх байр суурь зөрүүтэй байх боловч захирагдагчид тушаалыг ёсчлон гүйцэтгэх бэлэн байдалд байдаг гэдэгт итгэх бөгөөд эдийн засаг, соёлын ялгаатай байдлаас үүдэн социал бүлгүүдийн үйлдэл харилцан адилгүй байх нь зүйн хэ- рэг гэдгийг аль аль нь хүлээн зөвшөөрдөг байна. Но- ёрхол үгүй нийгмийн тухай утопи (үл гүйцэлдэх сур- гаал) болоод ноёрхлоос ангид байх тухай дискурсийн (diskurs) гол концепцийн (Jürgen Habermas, Theorie des kommunikativen Handelns, 1981) дагуу ноёрхол зайлшгүй үндэслэл дээр суурилсан байхыг шаарддаг. André Kaiser

Peter Graf Kielmansegg / Ulrich Matz (Hrsg.): Die Recht ­ fertigung politischer Herrscha ft. Freiburg i. Br. 1978. Fritz W. Scharpf: Interaktionsformen. Akteurzentrierter lnstitutionalismus in der Politikforschung. Opladen 2000. Dolf Sternberger: Herrschaft und Vereinbarung. Frankfurt a.M. 1980. 136 Ideologie – Идеологи

Ideologie – Идеологи

Идеологи нь хувь хүн (Individuen) болон нийгмийг утга учиртай болгодог. Өөрөөр хэлбэл, идеологи бо- дит байдлын тодорхой чигийг зааж таниулснаар бодит байдлын талаарх чиг баримжааг бий болгодог. Гэвч идеологи хэмээх нэр томьёоны тодорхойлолт XIX зуу- ны эхэн үеэс буюу бий болсон цагаасаа эхлэн шинж- лэх ухааны нэгэн судлагдахуун болсон төдийгүй улс төрийн тэмцлийн ухагдахуунаар хэрэглэж ирсэн хэ- дий ч одоог хүртэл олон нийтэд хүлээн зөвшөөрөгдсөн түгээмэл нэг утга бий болсонгүй. XIX эхэн үед Antoine Destutt de Tracy анх энэхүү нэр томьёог шинжлэх ухааны нэгэн судлагдахуун хэмээн үзэж, үзэл санаа- ны хувьд л гэхэд дангаараа өөрийгөө тодорхойлсон бүрэн ухагдахуун, мөн физиологийн танин мэдэхүйн элементүүдийн хувьд ч аливааг танин мэдэхэд найд- вартай эх сурвалж болно гэжээ. Үүгээрээ тэрээр амьдралаас хэт хол хөндий идеологи нэвтрүүлэх гэсэн буруу зөрүү бодлыг дэлгэрүүллээ хэмээн Наполеонд зэмлүүлж байв. Энэ зөрчилт маргаанаас хойш идеоло- ги гэдэг нэр томьёо өөртөө тээсэн сөрөг агуулга бүхий хандлага өнөөг хүртэл гээсэнгүй. Харин Marx, Engels нарын нөлөөн дор бий болсон энэхүү нэр томьёоны талаарх ташаа ойлголт өнөөг хүртэл улс төрд хүчтэй нөлөө үзүүлсэн хэвээр байна. Социалист нийгмийн өмнөх бүх үед нийгмийн мате- риаллаг харилцааны хөгжил дорой буурай байсны ул- маас эдийн засаг, улс төрийн салбарт ноёрхогч ангийн Ideologie – Идеологи 137

хувийн ашиг сонирхлыг нийтийн ашиг сонирхолтой дүйцүүлэн тайлбарласан нь яалт ч үгүй буруу зөрүү хандлагыг төрүүлэхэд хүргэсэн юм. Иргэний нийг- мийн хувьд бүхий л нийгмийн харилцаа ба түүний ухамсрын агуулга материаллаг эд юмс болж ноёлогч идеологийн бараа таваарын хэлбэрүүдээр ойлгогдон харагдах байдал нийтлэг болжээ. Гэтэл иргэний нийг- мийн бодит хөдөлгөгч хуулийг анх анги давхаргын ухамсарт хөтлөгдсөн пролетариуд нээж илрүүлсэн ба тэд өөрсдийн байгаа нөхцөл байдлаа бодитоор ухам- сарлаж эхэлсэн нь тухайн үеийн улс төр, нийгмийн учир битүүлэг гивлүүрийг хуу татахад хүргэжээ. Ийм идеологи ойлголттой байхын утга учир нь нийгэм ба улс төрийн төлөөллийнхний хоорондын зааг, үнэн худлыг бодитоор ялгахад оршино. Марксизм энэхүү чадварыг ажилчин ангид өгөгдсөн хэмээн үздэг бол за- рим судлаач нийгмийн доод бүлгийн хүмүүсийг, эсвэл Shulamith Firestone-ын бодлоор эмэгтэйчүүдийг идео- логи шүүмжийг гол тээгч хүч (→ Социал хөдөлгөөн) хэмээн үзжээ. Коллектив субъектийг (Kollektivsubjekt) идеологид торохгүй даван туулах чадвартай хүчин гэж үздэг ба идеологийг шүүмжлэх бүхий л хүчин чармайлт нь идеологиор далайлгаж, ноёрхогч ангийн ашиг со- нирхол, нийгмийн байр суурийг системтэйгээр нуун дарагдуулж зөвтгөж буйг илтгэнэ. Харин үүнийг Theodor W. Adorno-гийн идеологи няцаадаг. Идеологиор аливааг бодитоор харах хүний мэлмийг харалган болгох нь тухайн нийгмийг тусган авч буй харилцаа тул иргэний нийгэмд энэ үзэгдлийг 138 Ideologie – Идеологи

ор тас үгүйсгэж боломгүй. Ленинизмийн үнэнийг гуй- вуулсан энэхүү идеологи ухагдахуунтай холбогдох тайлбар утгаа алджээ. Түүнийхээр ажилчин анги ч өөрийн үзэл баримтлалтай байх бөгөөд тэр нь бусад ангийн идеологитой зэрэгцүүлэхэд зөвхөн түүхэн дэв- шилтэт гэдгээрээ л ялгагдана. Харин энэ идеологийн тээгч нь коммунист нам юм. Шууд улс төрийн оролцоонд чиглэсэн зорилготой, норматив шинжтэй онолууд жинхэнэ → социализм (→ Коммунизм) нуран унахтай давхцан утга учраа алдаж эхэлжээ. Идеологи хэмээх нэр томьёоны эрэлт хэрэгцээ буюу идеологийн гол чиг үүрэг нь нийгмийг зохион байгуулалтад оруулах гэсэн нийгмийн шинж- лэх ухааны ойлголтоос эхтэй. Karl Mannheim, Theodor Geiger нарын бүтээлд идеологийг дээд зэргийн аб- стракт хэмээн үзэж, бүхэлдээ үнэнийг нэхэж шаардсан нийгмийн сэтгэл зүйн итгэл үнэмшлийн систем юм гэ- жээ. Нийгмийн танин мэдэхүйн онолын хувьд идеоло- ги бол тодорхой агуулга, бүтэц, чиг үүрэгтэйгээр сис- темчлэгдсэн ертөнцийг бүтээх утга санааг төрүүлдэг. Үүгээрээ бүх бодох үйл идеологичлогдох бөгөөд тэр нь шинжлэх ухаанч, өөрийн шүүмжлэл, улс төрийн хяналттай байхаас гадна харилцан нэгнийгээ засаж залруулж байх ёстой. Niklas Luhmann (Soziologische Aufklärung, 1970) “идеологи нь орчин үеийн, чиг үүргийн хувьд өөр хоорондоо ялгагдах нийгмийн норматив олон ургалч үзлийг харгалзаж үздэг” хэмээн томьёолжээ. Тэрээр идеологийн мөн чанар нь түүнийг хэрэгсэл болгон Innenpolitik – Дотоод бодлого 139

ашиглахдаа бус, учир нь ингэх аваас үнэнийг чухалч- лахын оронд нөлөөллийн зорилготой болох бөгөөд түүний мөн чанар нь цаад жинхэнэ сэдлийг нуух явдал биш юм. Хэрэв бодох үйл явц өөрийнхөө чиг үйлд чиг- лэгдэж байгаа бол түүнийг чиглүүлэх, зөвтгөх, сольж орлуулах нь илүү хүчтэй үзэл баримтлал болж өгнө хэ- мээн үзжээ. Thomas Noetzel

Hansjörg Bay: Ideologie nach ihrem “Ende”. Opladen1995. Sebastian Herkommer: Ideologie und Ideologien im nachideologischen Zeitalter. Hamburg 1999. Jürgen Ritsert: Ideologie. Theoreme und Probleme der Wissenssoziologie. Münster 2002.

Innenpolitik – Дотоод бодлого

Ерөнхий утгаараа дотоод бодлого гэдэгт аливаа улс, суурин газар, хот тосгоны дотоод хэрэгтэй холбоотой гадаад бодлогоос ангид улс төрийн бүхий л үйл ажил- лагаа, үйл явц, бүтэц тогтолцоог хамруулан ойлгож болно. Улс төрийн шинжлэх ухаанд эл ухагдахууны дотор 3 өөр бүрэлдэхүүн хэсэг буйг дараах байдлаар тайлбарлан тодорхойлсон байдаг.21 1. Дотоод бодлого нь Дотоод хэргийн яаманд харьяа- лагддаг улс төрийн бодлогын нэгэн талбар юм (агуул-

21 Улс төр хэмээх нэр томьёог англи хэлээр policy, politics, polity гэсэн гурван өөр хэмжээсээр (dimension) тайлбарладаг. Эх сурвалж www. bpb.de 140 Innenpolitik – Дотоод бодлого

гын – хэмжээс)22. Германы засгийн газрын цахим хуу- даснаа дотоод бодлого хэмээн хайлт үүсгэхэд, “хүнд суртлыг арилгах, захиргааны реформ, цагаачлал, феде- рализмын реформ, спорт, дотоодын аюулгүй байдал” гэх мэт түлхүүр үгс гарч ирдэг. Өргөн утгаараа эдийн зас- гийн, нийгмийн, боловсрол, замын хөдөлгөөн, байгаль орчин, тэгш байдалтай холбоотой бодлогууд эл ухагда- хуунд багтах боловч эдгээр нь орчин үеийн нийгмийн баталгаат төрийн23 (→ Социал төр) хөгжлийн явцад биеэ даасан төрийн бодлогын тусдаа салбар болж До- тоод хэргийн яамны (ресорт)24 мэдлээс гарчээ. Үүнээс харахад Германд дотоод бодлого нь холбоо, муж улс бо- лон тосгодын хэрэгжүүлдэг улс төрийн бодлогын олон талбарыг бүхэлд нь хамардаг байх нь (→ Федерализм, → орон нутгийн бодлого). Энэ утгаараа дотоод бодлого нь төрийн зохицуулагчийн байр сууринаас үйлчилгээ үзүүлэгч, баталгаа гаргагчийн байр суурь луу шилжиж буй хөгжлийн тусгал юм. Улс төрийн бодлогын нэгэн онцгой талбар бол → захиргаа. Учир нь захиргаагаар дамжуулан улс төрийн бодлогын хэрэгжилтийг илүү нөлөөтэй болгох үүднээс нийтэд үйлчлэх салбарын бүтэц, дүрэм журамд (хүний нөөц, зохион байгуулалт, процесс) зориудаар өөрчлөлт оруулж захиргааны үйл ажиллагааг удирдан чиглүүлэхийг эрмэлздэг.

22 Policy-Dimension: Улс төрийн бодлого, зорилго, хөтөлбөр гэх мэтийг агуулга талаас нь ойлгох хэмжээс. Эх сурвалж www.bpb.de 23 Wohlfahrtstaat: Иргэдийнхээ нийгмийн баталгаа, аюулгүй байдлыг хангах зорилгоор хууль тогтоомж гаргах ба шаардлагатай арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэгч улсыг хэлнэ. Эх сурвалж www.duden.de 24 Ressort: Ажлын алба, салбар гэсэн утгатай франц гаралтай үгийг Германы улс төрд бие даасан салбар, яам гэсэн утгаар их хэрэглэдэг. Innenpolitik – Дотоод бодлого 141

2. Дотоод бодлогод улс төрийн бодлогын талбар хий- гээд түүний агуулгын (улс төрийн шийдвэр гаргалт)25 талаарх зөрчилдөөн, зөвшилцөл, шийдвэр гаргах гээд бүхий л процессыг (→ Улс төрийн процесс) багтаан ойлгож болно. Германы социал төрийн загварчлалыг (эрүүл мэндийн, тэтгэврийн, хөдөлмөрийн зах зээлийн шинэчлэл) шинэчлэх шаардлагатай болон боломжтой эсэхийг тойрсон асуудлууд өнгөрсөн жилүүдийн чу- хал сэдвүүд болжээ. Харин гадаад бодлогын стратеги, түүнтэй холбоотой шийдвэрүүд нь дотоод бодлогод зөрчилдөөн үүсгэх боломжтой эсвэл дотоод бодлогын суурь асуудлаас үүдэлтэй байдаг (Жишээ нь: Brandt- -ын26 засгийн газрын Зүүний бодлого эсвэл Иракийн дайн дахь Герман улсын оролцоо гэх мэт). Мөн аливаа асуудлын агуулгын талаар яригдахаас гадна гол тоглогчид болох улс төрийн намууд болон со- нирхлын холбоодын эрх мэдлийн асуудлууд гарч ирнэ. Дайны дараа Герман улсын хувьд ардчилсан хууль ёсыг хэрэгжүүлэх, үндсэрхэг социалист улс төрийн дэглэ- мийн үеийн харгислалаас сургамж авах (ардчилсан эрх зүйт төр) зэрэг нь нийгмийн гол асуудлууд байсан бол 1960 оны сүүлээс нийгмийн баталгаат төрийг цогцлоох нь (идэвхтэй төр) чухал асуудал болов. Харин 1980-аад онд неолиберал давлагааны нөлөөнд төрийн нэр хүнд,

25 Politics-Dimension: Улс төрийн шийдвэр гаргалтын үйл явцыг нийтэд нь хэлж буй ба үүнд иргэдийн улс төрийн хүсэл зоригийг бүрэлдүүлэх, ашиг сонирхлыг төлөөлөх, гол тоглогчдын харилцааг зохицуулах, эрх мэдлийн хуваарилалт хийх зэргийг агуулна. Эх сурвалж www.bpb.de 26 Willy Brandt: 1969-1974 оны хооронд Германы Бундесканцлерын албан тушаал хашиж байсан. Баруун Герман, Зүүн Европын улсууд хооронд энх тайвны зуучлалд нөлөөтэй үүрэг гүйцэтгэсэн “Зүүний бодлого”-оороо 1971 онд Нобелийн энх тайвны шагнал хүртжээ. 142 Innenpolitik – Дотоод бодлого

хүнд суртлыг (цомхон төр) шүүмжилж эхэлжээ. 1990- ээд онд нийгмийн өөрөө удирдах ёс буюу иргэдийн ба иргэний нийгэмтэй27 холбоотой асуудал урган гарч ирсэн юм (идэвхжүүлэгч төр). Бусад барууны орнуу- дад ч ялгаагүй үүнтэй ижил төстэй хөгжлийн үйл явц өрнөсөн байна. 3. Бүтцийн өгөгдөл буюу бодлого хэрхэн боловсруул- даг, хэрэгжүүлдэг, зөрчилдөөнийг арилгадаг улсын дотоод институцийн зохион байгуулалтаас хамаарал- тайгаар (бүтэц, зохион байгуулалтын хэмжээс)28 до- тоод бодлогыг тодорхойлдог. Энэ тодорхойлолтын гол агуулга нь дотоод бодлогын талбар дахь олон төрлийн тоглогчдын хамтын тоглолт дахь үүрэг, чиг үүрэг, тог- лоомын дүрэм, эрхэм зорилгыг тодорхой болгоход ор- ших буюу федерализм, олон ургалч үзэл, корпоратизм, парламентарчлал ба ардчилал, олон төрлийн сонгуу- лийн систем, намуудын тогтолцоо гэх мэт сэдэв яриг- дана. Дотоод бодлого гэж нэрлэгдээд байгаа энэхүү улс төрийн шинжлэх ухааны судлагдахууны талаарх ташаа ойлголт мэр сэр бий. Хэдийгээр дотоод бодлого гэх боловч энд зөвхөн бодлого яригдах бус харин улс төрийн тогтолцооны тухай, улс төрийн онол нь харь- цуулсан төрийн удирдлагын онолтой29 хэрхэн холбог- 27 Bürger-und Zivilgesellschaft хэмээх хоёр ухагдахуун нь бага хэмжээний түүхэн ялгаатай боловч өнөөгийн нийгэмд иргэний нийгэм гэдэг утгаар нь ижил төстэй үгс болгон хэрэглэж байна. 28 Polity-Dimension: Үүгээр улс төрийн үйл ажиллагааны ерөнхий хүрээ, зааг хязгаарыг тодорхойлно. Тухайлбал, Үндсэн хуулийн зарчим, бусад хууль, дүрэм журам, улс төрийн болон захиргааны институциүдийн зохион байгуулалт. Эх сурвалж www.bpb.de 29 Regierungslehre: Улс төрийн шинжлэх ухааны нэг салбар судлагдахуун бөгөөд төр болон захиргааны удирдлагын хосолсон онолыг судална. Institutionalismus – Институционализм 143

дож буйг тайлбарлахад оршино. Германд орхигдуулсан нэгэн өвөрмөц салбарын хэсэг бол төрийн удирдлагын онол юм. Сүүлийн үед засгийн газрын институциүдийг (засгийн газар) сонгодог утгаар нь төрийн алба гэж ха- рахаас илүү өргөн хүрээнд сэтгэж, нийгмийн сүлжээг институцийн хэмжээнд удирдан чиглүүлэх (→ Удирд- лага), төр, хувийн хэвшил, иргэний нийгмийн тоглогч нарын хоорондын чөлөөт (шууд бус удирдлага) хэлэл- цээрийн тогтолцоонд (→ Хэлэлцээр) далайцтай дүн шинжилгээ (засаглал)40 хийх хэмжээний үүрэгтэйгээр харж байна. Дотоод улс төрийн бодлого нь олон улсын болон европын холбооны нөлөөнд улам бүр өртөж байна (олон түвшний засаглал, олон улсын харилцаа, даяарчлал, Европын Холбоо). Werner Jann

Arthur Benz. (Hrsg.): Governance – Regieren in komplexen Regelsystemen: Eine Einführung. Wiesbaden 2004. Carl Böhret [u. a.]: Innenpolitik und politische Theorie. Opladen 31988. Christoph Egle [u. a.]: Das Rot-Grüne Projekt. Eine Bilanz der Regierung Schröder 1998-2002. Opladen 2003. Göttrik Wewer (Hrsg.): Bilanz der Ära Kohl: Christlich ­ liberale Politik in Deutschland 1982-1998. Opladen1998.

Institutionalismus – Институционализм

Институционализм гэж ерөнхийдөө, улс төрийг 144 Institutionalismus – Институционализм

тайлбарлахад → институциүдийг голлох байр суурь- тайгаар авч үздэг онолын үзэл санааг нэрлэнэ. Өнөө үед институционализм гэдэг нэр томьёонд гол төлөв 1970, 1980-аад оныг хүртэл эргэн үзэж болох онолын үзэл санаануудыг ойлгодог. Эдгээр үзэл санаануудыг мөн шинэ институционализм гэж нэрлэдэг бөгөөд Aristoteles-ийн зохиол бүтээлүүдийг хүртэл эргэн үзэх боломжтой ба герман хэлтэй орнуудад төрийн онол хэмээн танигдсан институцийн сонгодог онол дээр үндэслэн хөгжсөн байдаг. Институцийн сонгодог онол нь гол төлөв албан ёсны институциүдийн тодорхой- лолт болон → парламентын, ерөнхийлөгчийн ардчи- лал эсвэл холбооны төрийн хэлбэрүүд (→ Федерализм) зэрэг ангиллын хөгжлөөр хязгаарлагддаг. Энэ үндсэн дээр → төрийн хэлбэр тус бүрийн чанарын талаарх норматив дүгнэлтүүд гаргах гэж байнга оролддог. Институцийн сонгодог онолыг 1950-иад онд хувь хүний зан байдлыг тайлбарлахад голлон анхаарал- даг behavioralism онолын хандлага халсан юм. Санал асуулгын судалгаа зэрэг арга зүйн болон техникийн ололт амжилтад тулгуурлан энэхүү онолын хандлага шинэ сэдвийн талбаруудад нэвтэрч эхэлжээ. Улмаар нийгмийн шинжлэх ухааны олон салбар, улс төрийн шинжлэх ухааны зарим судалгаанд институцийн та- лаарх судалгаа болон түүний үр нөлөөний асуудал хойш тавигдахад хүржээ (→ Улс төрийн шинжлэх ухаан). 1970, 1980-аад онд төрөл бүрийн судалгааны салбарт зан байдлын судалгааны давамгайлал нь асуу- дал дагуулж эхлэв. Үүнд судалгааны дараах гурван Institutionalismus – Институционализм 145

чиглэл голлон өртжээ. Үүнд: 1). Зохион байгуулал- тын онолын салбарын судалгааны ажлууд хувь хүмүүс зөвхөн зорилгод чиглэсэн хатуу ухамсарт шалгуурын дагуу үйлдэл хийдэггүй, харин ч тэд өөрсдийн нийг- мийн үүргийг хэрхэн ойлгож буй нь чухал гэдгийг илүү ихээр тайлбарлаж байв (James G. March, Johan P. Olsen, “Шинэ Институционализм: Зохион байгуу- лалттай улс төрийн амьдралын хүчин зүйлүүд, Аме- рикийн улс төрийн шинжлэх ухааны тойм”, 1984). Энэ хөгжлийг хожим социологийн институционализм хэмээн нэрлэх болжээ. 2). Мөн ухамсарт сонголтын талаарх судалгааны салбарт судлаачид институцийн голлох үүргийн талаар ухаарах болов. Condorcet-ийн бүтээл дээр үндэслэн Kenneth J. Arrow ямар ч шийдвэр гаргах дүрэм нь цөөн тооны ойлгомжтой аксиомуудыг биелүүлж чадахгүй гэдгийг Нийгмийн сонголт ба хувь хүний үнэт зүйлс хэмээх бүтээлдээ нотлохыг оролд- жээ. Үүн дээр үндэслэн бусад зохиогч ямар ч шийд- вэр гаргах дүрэм заль мэхнээс хамгаалагдаагүй бөгөөд олонхын шийдвэрүүд (→ Олонхын зарчим) тогтворгүй байдлуудад захирагддаг болохыг харуулжээ. Гэвч энэ тогтворгүй байдлуудыг ихэнх парламент судлаачид, юуны түрүүнд Америкийн конгрессын талаар мэр- гэшсэн судлаачид бараг ажиглаагүй байна. Энэ нь Kenneth A. Shepsle-ийг (“Institutional Arrangements and Equilibrium in Multidimensional Voting Models”, in: American Journal of Political Science 23, 1979) Америкийн конгресс дахь институцийн дүрмийн асар их нөлөөг гаргаж ирэхэд хүргэжээ. Эдгээр ажил болон судал- 146 Institutionalismus – Институционализм

гааны өөр салбарууд дахь тэдгээрийн үргэлжлэлийг ухамсарт сонголтын институционализм гэж нэрлэх болжээ. 3). Цаг хугацааны хувьд бараг зэрэгцэн улс төрийн социологийн салбарт, → төрийг шийдвэрлэх үүрэгтэй оролцогчийнх нь хувьд байнга орхигдуулсан гэх шүүмжлэл өрнөдөг. Түүхэн хөгжлийн нарийвчил- сан судалгаанд үндэслэн States( and Social Revolutions, 1979) нарын зохиогч төр нь нийгмийн анги давхаргын эсвэл намын ашиг сонирхлоос үл хамааран бие даасан нөлөө үзүүлэх боломжтой болохыг харуу- лав. Төрийг харьцангуй бие даасан оролцогч гэж үзэх нь түүхэн институционализмыг хөгжүүлжээ. Иймд түүхэн хөгжилд чиглэсэн замнал нь тайлбар хийх хам- гийн чухал элемент гэдгийг гаргаж үзүүлэв. Эдгээр гурван онолын үзэл санаа нь нийгмийн шинжлэх ухааны янз бүрийн салбар дахь тэдний ялгаа- тай гарал үүслийн улмаас цаашдаа бие биеэсээ хараат бусаар хөгжжээ. Эхлээд тойм нийтлэл, хэрхэн судал- гааны эдгээр олон салбарт бүгдэд нь институциүдийн ач холбогдол сэргээж байгааг үзүүлэв. Энэ гурван инс- титуционализмын нийтлэг шинэ зүйл бол институци болон хувь хүмүүсийн хоорондын харилцан үйлч­лэ­ лийг харах байдал юм. Дээрх гурван институциона- лизмд эдгээр харилцан үйлчлэлийг тодорхой хэмжээ- гээр харилцан нөлөөлөл хэмээн ойлгодог. Гурван институционализм хоорондын ялгааны та- лаарх хэлэлцүүлэг ихэвчлэн үүнд суурилдаг. Нэг талаас анхлан институци гэх нэр томьёоны маш олон янзын тодорхойлолтыг ашиглах нь бий. Нөгөө талаас судал- Institutionalismus – Институционализм 147

гаанд хамрагдсан хувь хүмүүсийн сонирхлын чиг ханд- лагыг өөрчлөх боломжийн талаар зөрчилдөөнт байр суурь байна. Социологийн институционализмд албан, албан бус институцийг багтаасан, тиймээс соёл, норм зэргийг мөн багтаасан тодорхойлолтыг ашиглажээ. Харин нөгөө хоёрт нь байнга албан институциэр хяз- гаарлагддаг. Ухамсарт сонголтын институционализм нь сонирхлын чиг хандлагын асуудал дээр тогтвортой үндсэн сонирхлын чиг хандлагад тулгуурладаг, нөгөө хоёр үзэл санааны хувьд эсрэгээрээ хувь хүмүүсийн сонирхлын чиг хандлага нь өөрчлөгддөг бөгөөд инс- титуциэр дамжуулан нөлөөлөх боломжтой гэж үзжээ. Эдгээр болон бусад, хоёрдогч ялгамжийг харгалзан үзвэл гурван институционализм бие биетэйгээ ойрт- жээ. Институционализмын талаарх бүхий л гурван чиглэлийн судлаачид дотроо институцийн тухай маш өргөн тодорхойлолтыг ашигладаг. Бусад ялгамжийн хувьд ч (Жишээлбэл, сонирхлын чиг хандлагын тогт- вортой байдал) маш их ойртож иржээ. Энэ ойртолтын үр дүн нь энэхүү өөр өөр судалгааны чиглэлээр ажил- ладаг судлаачид шинэ институционализмын энэхүү гурван төрөл хоорондын ялгааг улам бүр харьцангуй- гаар авч үзэх болсон явдал юм. Simon Hug

Peter A. Hall / Rosemary C. R. Taylor: Political Science and the Three New Institutionalisms. In: Political Studies 44 (1996). S. 952-973. André Kaiser: Types of Democracy - From Classical to 148 Institutionen – Институци

New Institutionalism. In: Journey of Theoretical Politics 4 (1997). S. 419-444.

Institutionen – Институци

Институци хэмээх ухагдахууныг ерөнхийд нь хүмүүсийн хоорондын үйл ажиллагаанд нөлөөлдөг хүмүүсийн бий болгосон хязгаарлалтууд гэж тодор- хойлно. Douglass North-ын (lnstitutions, Insti ­tutional Change, and Economic Performance, 1990) дэвшүүлсэн тодорхойлолтыг улс төрийн шинжлэх ухааны → инс- титуционализмын талаарх ихэнх чиг хандлага бо- лон холбогдох нийгмийн шинжлэх ухааны салбарууд хүлээн зөвшөөрдөг. Tэрээр өөрийн хамрах хүрээнд албан болон албан бус институциүдийг хамааруул- даг. Түүний үзсэнээр институцийг хэдийгээр хүмүүс үүсгэсэн ч институцийн дотор тогтоосон хязгаарлал- тын хүрээнд үйл ажиллагаагаа явуулахад ашиглагддаг байгууллагуудаас тодорхой заагласан байдаг. Улс төрийн шинжлэх ухааны судалгаанд албан ёсны институциүдэд илүү анхаарал тавьдаг чиг хандлага удаан хугацаанд давамгайлж иржээ. Институцийн сонгодог онол нь институци гэдэг нэр томьёонд гол төлөв → Үндсэн хуульд тусгагдсан төрийн байгуулла- гууд (→ Парламент, засгийн газар, шүүх засаглал) бо- лон бүтцийг тодорхойлогч элементүүд болох → феде- рализм, → төрийн захиргаа, сонгуулийн тогтолцоо (→ Сонгууль, → сонгуулийн эрх, сонгуулийн тогтолцоо), Institutionen – Институци 149

шууд ардчиллын арга хэрэгслүүд (→ Ард нийтийн са- нал асуулга) түүнчлэн Үндсэн хуулийн дагуух зохи- цуулалтуудыг (жишээ нь шийдвэр гаргалт) ч мөн энэ нэр томьёонд багтаан авч үздэг. Улсын хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулдаг институциүдээс гадна олон улсын институциүд (→ Олон улсын дэглэм) судалгаа шин- жилгээний анхаарлын төвд орж байна. Хүн судлалын бүтээлүүд болон хувь хүний зан байд- лыг тодорхойлох, тайлбарлахад төвлөрдөг улс төрийн шинжлэх ухаан дахь зан байдлын хувьсгал (behavioural revolution) гэгч нь хожим институционалист үзэл ханд- лагын анхааралд өртсөн үнэт зүйлс болон соёлын хүчин зүйлсийг илүү хүчтэй анхаарахад хүргэжээ. Социологийн институционализмын агуулгад хэм хэмжээ болон соёлын хүчин зүйлсийг эхнээс нь хамаа- руулсан тул институцийн тодорхойлолтын нэг хэсэг нь болжээ. Эдгээр албан бус институциүд нь албан ёсоор тогтоогоогүй гэдгээрээ онцлог юм. Жишээл- бэл, гүйцэтгэх засаглалын эрх мэдлийг хуваах гэх мэт зөвшилцлийн ардчиллын (→ Зөвшилцлийн ба олон- хын ардчилал) тодорхой элементүүд Үндсэн хуулиар тогтоогдоогүй, харин зан байдлын дүрэм, хэм хэм- жээ болон төлөвшжээ. Ухамсарт сонголтын (Rational Choice) институционализмын агуулгад албан ёсны институциүд болох парламент, шүүх, шийдвэр гар- гах үйл явц гэх зэргийг голчлон хамааруулж судалдаг. Түүхийн институционализмын албан ёсны ба албан ёсны бус гэсэн институцийн хоёр хэлбэрийг авч үздэг. Гэвч онолын хэлэлцүүлгийн болон эмпирик су- 150 Institutionen – Институци

далгааны цаашдын хөгжилд ингэж салгах нь улам бүр бүдгэрч байна. Энэ хүрээнд албан ёсны ба албан ёсны бус институциүдийг институционализмын бүх салбарт анхаардаг болсон нь Douglass North-ын то- дорхойлолтыг өргөнөөр хүлээн зөвшөөрч буйгаар тайлбарлагддаг. Энэ тодорхойлолт дахь цор ганц мар- гааны эх үүсвэр нь энэ тодорхойлолт, мөн тодорхой санаа зорилготой байж болох тул ихэнхдээ зөвхөн институциүд хүнээс үүсэлтэй гэсэн тайлбарт онцлон анхаардаг явдал юм. Чухам соёлын элементүүд болон хэм хэмжээнүүд нь олон тохиолдолд шууд бөгөөд са- наатай нөлөөллийн асуулт дагуулж байдаг тул энэ нь юуны өмнө соёлын чиг хандлагуудын хувьд хязгаар- лагдмал байж болох юм. Европын интеграц (→ Европын Холбоо) болон бусад олон улсын чухал байгууллагуудын (Нэгдсэн Үн­дэсний­ Байгууллага) нөлөөн дор мөн → олон улсын харилцааны талбарт институциионал хэлэлцүүлэг өр­нөдөг.­ Тэргүүн ээлжид­ хүмүүсийн үүсгэсэн хязгаарлалтууд нь хүн хоо- рондын, улсуудын хоорондын үйл ажиллагаанд хэрхэн нөлөөлөх вэ? гэдэг асуулт гарсан. Ингэхдээ институци гэдэг утгад ихэнх тохиолдолд гэрээгээр тогтоогддог тө­ рөл бүрийн олон улсын байгууллагуудыг ч мөн шийдвэр гаргах механизмуудыг (→ Олон улсын эрх зүй) ч авч үзнэ. Simon Hug

Arend Lijphart: Patterns of Democracy. Government Forms and Performance in Thirty-Six Countries. New Haven 1999. Integration – Интеграц 151

George Tsebelis: Veto Players. How Political lnstitutions Work. Princeton 2002.

Integration – Интеграц

Интеграц хэмээх нэр томьёо нь үгийн гарлын хувьд integratio буюу иж бүрэн болгох, дахин сэргээх гэх ла- тин үгнээс гаралтай. Ерөнхийдөө интеграц гэдэг нэр томьёогоор тодорхой бүлгийн эсвэл нийгмийн нэгд- лийн эв нэгдлийн түвшнийг илэрхийлнэ. Уг нэр томьёог анхлан Herbert Spencer (1851) ялгаа- тай нийгмийн харилцан холбоотой тэгш бус байдлыг нэрлэхийн тулд хэрэглэжээ. Ингэхдээ уг үгийн суурь асуудлыг тодорхойлсон байдаг. Тухайлбал, хэрэв нийгэм макро түвшинд эдийн засаг, шашин, улс төр гэх мэт ялгарал бүхий хэсэгчилсэн тогтолцоонууд- тай, мезо түвшинд холбоод, сонирхлын холбоод, на- мууд гэх мэт ялгаатай институцитэй, микро түвшинд ч ялгаатай тэр ч бүү хэл зөрчилтэй ашиг сонирхол бүхий хувь хүмүүстэй (хувь хүнчлэл) болон нөөц бо- ломжтой (нийгмийн тэгш бус байдал) байвал чухам ямар нөхцөлд нийгмийн зөвшилцөл ба интеграц ту- хайн нийгэмд бүрэлдэх боломжтой вэ? Ийнхүү гур- ван түвшинд ялгаж, тэдгээрийн харилцан хамаарал нь интеграц ба задралын янз бүрийн үзэл хандлага, шалгуур үзүүлэлтүүдийг ангилах боломжийг олгодог тул ашиг тустай байдаг. Интеграцын механизмуудад макро түвшинд жишээ нь үнэт зүйлсийн зөвшилцөл, 152 Integration – Интеграц

оролцоо, мезо түвшинд жишээ нь институциүд дахь итгэлцэл, микро түвшинд жишээ нь танил хүмүүстэй харилцаанд орох зэрэг орно. Интеграцыг бэхжүүлэх эсвэл задралыг сааруулахын тулд → төр засаг бүр нийг- мийн хяналтыг хэрэгжүүлж, зөрчсөн үйлдлүүдэд ха- риуцлага хүлээлгэхээр тогтооно. Интеграцын тухай нийгмийн шинжлэх ухааны хэлэлцүүлгийг юуны өмнө ялгаатай түүхэн цаг үед хөгжсөн гурван онол дээр үндэслэж болно. Emile Durkheim-ийн (De la division du tra ­vail social, 1893) оно- лын дагуу нийгэм нь хөдөлмөрийн хуваариар нэгтгэгд- дэг, учир нь хувь хүмүүс тодорхой үйл ажиллагааны чиглэлээр мэргэшсэнээр бие биеэсээ хамааралтай бол- дог байна. Мөн хөдөлмөрийн хуваарь нь ёс суртахуу- ны чанартай байдаг. Emile Durkheim сайн сайхан аж байдал өсөн нэмэгдэх хэрээр ашиг сонирхлууд холдон хөндийрөх явдал улам бүр нэмэгддэг гэж үзсэн боловч хөдөлмөрийн хуваарийн нэгтгэдэг механизмыг тэрээр хоёр нэмэлт механизмаар (мезо түвшинд) нөхжээ: нэг талаас нийгмийн гэрээ ба үнэт зүйлсийн зөвшилцлийг (хэсэгчилсэн) хангаж байдаг мэргэжлийн холбоодоор дамжуулан үйл ажиллагааг хянах. Talcott Parsons-ийн интеграцын тухай бүтэц чиг үүргийн онолд (The System of Modern Societies, 1971) нийгмийн тогтолцооны элементүүдийг тухайн тог- толцооны зорилгын хүрээнд тогтолцоог хадгалах бо- лон тэнцвэрийг нь хангахад ямар хувь нэмэр оруулж байгааг судалжээ. Ингэхэд хоёр бэрхшээл тулгарна: нэг нь тогтолцооны зорилгыг нарийвчлан тодорхой- Integration – Интеграц 153

лох, нөгөө талаас нь хожим Lewis Alfred Coser, Ralf Dahrendorf нарын тайлбарласан шиг нийгмийн зөрчил нь нийгмийн өөрчлөлтөд бас эергээр нөлөө үзүүлдэг хэмээн тайлбарлахгүйн тулд ерөнхий хандлагаараа чиг үүрэгт харш нөлөөллийг сөргөөр үнэлэх явдал юм. Хамтын зорилго, үнэ цэний хэлбэрээр орших интегра- цын асуудлыг Talcott Parsons нийгмийн үнэт зүйлс нь нийгэмшлийн (→ Улс төрийн нийгэмшил) замаар хувь хүний зан чанаруудын тогтолцоонд суудаг гэсэн үзлээр шийдэхийг оролджээ. Зөвхөн макро түвшинд чиглэсэн Niklas Luhmann (Die Gesellschaft der Gesellschaft, 1997) системийн онолын байр суурь илүү ялгамжтайгаар авч үздэг. Tэр нийгмийг улс төр, эдийн засаг, шашин, эрх зүй гэх мэт хэсэгчилсэн тогтолцоонд ялган үзэх ёстой гэдэг. Эдгээр хэсэгчилсэн тогтолцоо нь бие биеэсээ харьцангуй хараат бусаар ажилладаг. Бусад бүх хэсэгчилсэн тогтолцоог нэгтгэж чадах давамгайлсан хэсэгчилсэн тогтолцоо (Жишээл- бэл: шашин эсвэл улс төр) гэж байхгүй. Эдгээр хэсэг- чилсэн тогтолцооны дотоод болон гадаад талд тогтоо- сон хязгаарлалтаар интеграц нэмэгдэж байдаг. Харин хувь хүмүүс хэсэгчилсэн тогтолцоонд өөрийн оролцоо- гоор зөвхөн сонгогдон (хязгаарлагдмал) интеграцлагд- даг. Ийнхүү эцэст нь интеграцыг хэрхэн боломжтой болгох вэ? гэдэг асуулт нээлттэй үлдэж байна. Эдгээр онолын байр суурийн эсрэг талд микро түвшинд үзэл хандлагууд байдаг. Ухамсарт сонголтын онолд үндэслэн оролцогчид нэг бол хоёр талын харил- цан ашиг тусын төлөө хамтрах эсвэл хамтын баялаг 154 Integration – Интеграц

бүтээхэд хувь нэмэр оруулах тохиолдолд л интеграцад хүрч чадна гэж үздэг байна. Улс төрийн шинжлэх ухаанд интеграцын асуудал нь микро ба мезо түвшний хоорондын харилцааны нэг болон төлөвлөгдсөн байдаг. Tөр (макро түвшин), улс төрийн намууд, шүүх, ардчилал, цагдаа маш олон институцийг байгуулдаг. Иргэд тухайн институциүдэд итгэх итгэлтэй (→ Улс төрийн итгэл) нөхцөлд интеграц байж болох юм. Намуудын хувьд гэхээс шүүхэд энэ то- хиолдол илүү хүчтэй ажиглагддаг. Иймээс интеграц нь институциүдийн үйл ажиллагааны арга барилын асуу- дал болдог. Тухайлбал, тэд өөрийн тавьсан зорилгууд болон иргэдийн хүлээлтэд хэр таарч тохирч байна вэ гэж. Үндэстэн улсуудын дээгүүр буюу → Европын Хол- бооны, эсвэл дэлхийн түвшний олон үндэстнийг ха- марсан институциүдийн интеграцтай холбоотойгоор энэ асуудал шинээр гарч ирж байна. Интеграцын нэгэн тусгайлсан асуудал нь цагаачид, үндэстний цөөнхийг нэгтгэх асуудал юм. Үүнд Hartmut Esser-ийн (Aspekte der Wanderungssoziologie, 1980) заг- вар нь онолын болон эмпирик түвшинд батлагджээ. Тэрээр интеграц нь ижилсэн нэгдэхийн дөрвөн үе шаттай үйл явц ажээ. Тухайлбал, танин мэдэхүйгээс (хэл) эхлэн бүтцийнхээр (боловсрол, мэргэжил) дам- жин нийгмийн (үндэстэн хоорондын сүлжээ) нэг хэсэг болсон эсэхийг тодорхойлох (буцах хүсэлгүй, нийгмийн олонхын үнэт зүйлсийг өөриймшүүлсэн) интеграц хүртэлх замаар явагддаг. Jürgen Friedrichs Interessenverbände – Сонирхлын холбоод 155

Jürgen Friedrichs / Wolfgang Jagodzinski (Hrsg.): Soziale Integration. Sonderheft 39 der Kölner Zeitschrift für Soziologie und Sozialpsychologie. Opladen 1999. Jürgen Habermas: Legitimationsprobleme im Spätkapita­ lisqms. Frankfurt a. M. 1973.

Interessenverbände – Сонирхлын холбоод

Сонирхлын холбоод нь ихэвчлэн нийгмийн өөрс­ дийн зохион байгуулалтаар үүснэ. Уг холбоод нь хамтын улс төр, эдийн засаг, нийгэм, соёлын ашиг сонирхлоо төлөөлүүлэх зорилгод үйлчилнэ. Мөн ги­ шүүнч­лэлийн журам, шатлан захирах ёс, үйл ажилла- гааны дүрэм гэх мэт албан ёсны зохион байгуулалттай байна. Эрх зүйн хувьд сонирхлын холбоод бүртгэгдсэн эсвэл бүртгэгдээгүй холбоо хэлбэртэй байж болно. Холбоодын эрх зүйгээр холбооны дотоод хүсэл зори- гийн бүрэлдэлтэд хамгийн наад захын шаардлагууд тавигддаг. Харин ардчилсан улсад үүсгэн байгуулах эрх чөлөө болон холбоодын оршин тогтнол нь эвлэлдэн нэгдэх эрх чөлөөгөөр баталгааждаг. Сонирхлын холбоодын үндсэн чиг үүрэг нь гишүү­ ­ дийн­хээ ашиг сонирхлыг улс төрийн бодлогын эсрэг талд илэрхийлэхэд оршино. Голлон хандах этгээдүүд нь: → засгийн газрууд, (сайдын түвшний) → төрийн захиргааны байгууллагууд болон → парламент байдаг. Иймээс тэдний үүсэл нь нэг талаас төрт ёсны хөг­ 156 Interessenverbände – Сонирхлын холбоод

жил­тэй зэрэгцэн, нөгөө талаас аж үйлдвэржилтийн үеэс улам бүр нэмэгдэж буй нийгмийн ашиг сонирх- лын ялгаралтай зэрэгцэн явагджээ. Хаант гүрний үед ч, Веймарын Бүгд Найрамдах Улсын үед ч сонирхлын холбоод улс төрийн шийдвэр гаргах үйл явцад чухал үүрэг гүйцэтгэж байв (Interessenverbände in Deutschland, hrsg. von Heinz J. Varain, 1973). Герман улсад сонирхлын холбоодыг хориглох эсвэл нэг үзэл санаанд нийцүүлэх­ бодлогоороо үндэсний социализм нь саатлыг бий бол- гожээ. Дэлхийн II дайны дараа сонирхлын холбоод нь Веймарын уламжлалаас улбаалан шинээр үүсгэн бай- гуулагдах замаар дахин сэргэжээ. Үүнээс хойш хол- боодын тоо хэмжээ өссөн бөгөөд Европын нэгдлийн түлхцээр үндэстэн дамнасан сонирхлын холбоодыг үүсгэн байгуулах давлагаагаар нэмэгджээ. Сонирхлын холбоодын талаарх судалгаа, онолын үзэл хандлагууд нь эвлэлдэн нэгдэж ашиг сонирхлоо уламж- лах тухай асуудлуудыг түлхүү авч үздэг. Олон ургалч үзлээр улс төр нь ашиг сонирхлоор тодорхойлогддог бүлгүүдийн үйл ажиллагаа бөгөөд ингэхдээ улс төрийн тэнцвэрийг (хүчнүүдийн параллелограмм) харилцан бие биетэйгээ өрсөлдөж буй бүлгүүдийн ашиг сонирх- лын харилцан үйлчлэлээр олж авдаг хэмээн онцолдог (David B. Truman, The Governmental Process, 1951). Харин улс төрийн тогтолцооны онол нь ашиг сонирхлоо илэр- хийлэх болон нэгтгэхийн төлөөх сонирхлын холбоодын чиг үүргийн шинжтэй асуудлуудыг онцлон авч үздэг. Тэрхүү ашиг сонирхол нь тухайн нийгэм дэх нийг- мийн нэгдэлтэй холбогдох бөгөөд сонирхлын холбоод Interessenverbände – Сонирхлын холбоод 157

нь төрийн нөөц, баялгийн олборлолт, хуваарилалт, зо- хицуулалтад нөлөөлөх бодлогын чиг үүрэгт хамаарал- тай байж болно (Gabriel A. Almond [u. a.], Comparative Politics, 1993). Эдгээр чиг хандлага нь төр, улс төрийн бодлогод холбогдох сонирхлын холбоодын үйл ажилла- гаа болон нөлөөллийг (лоббидох, шахалт үзүүлэх) онц- лон авч үзсэнээрээ үндсэндээ адил байдаг. 1970-аад онд үүссэн нео-корпоратист үзэл хандла- гууд нь эсрэгээрээ сонирхлын холбоодын төр, иргэдийн хооронд зуучилдаг зуучлагч байгууллагын чиг үүргийг нь чухалчилдаг. Ингэснээр тэд улс төрийн бодлого бо- ловсруулалт, түгээлт, түүнчлэн нийгмийн тодорхой хэ- сэгчилсэн салбарын өөрийн удирдлагыг туслан дэмжих байдлаар хэрэгжүүлж төрийг ачааллаас чөлөөлөх чиг үүргүүдийг хэрэгжүүлдэг (Trends toward Corporatist lnter. mediation, hrsg. von Philippe C. Schmitter und Gerhard Lehmbruch, 1979). Зохион байгуулагдсан ашиг сонирхол ба төрийн хоорондын корпоратист зохион байгуулалт нь нийгмийн тоглогчид ба төр хоорондын улс төрийн солилцоо, тэдний ашиг сонирхлын төвлөрөлд тулгуур- ладаг. Корпоратизмын онолоор өдөөгдсөн дүн шин- жилгээ, эдийн засгийн бодлогын чадавхад ийм төрлийн хэлэлцээрийн зохион байгуулалт эерэг үр нөлөөтэй болохыг онцолдог. Харин жижиг бүлгүүдийн хялба- раар зохион байгуулагдах боломжтой байдал, тэдний өөрсдийн олж авсан улс төрийн ашгийнхаа зардлыг гадагшлуулдаг боломж зэргийн улмаас улсын эдийн засгийн үр нөлөө буюу → нийтийн сайн сайханд хор- той байж болзошгүй хуваарилалтын эвсэл гэгч үүсдэг 158 Interessenverbände – Сонирхлын холбоод

хэмээн үздэг улс төрийн эдийн засгийн онолын үүний эсрэг байр суурийг баримталдаг (Mancur Olson, The Rise and Decline of Nations, 1982). Улс төрийн эдийн засгийн шинэ онолд онцлон дур- дагдсан ашиг сонирхлуудын зохион байгуулагдах бо- ломжтой байдлын асуудлыг зөрчилдөөний онолын үзэл хандлагуудад тодруулан авч үздэг. Улс төрийн эдийн засгийн үзэл хандлагууд томоохон бүлгүүдийг зохион байгуулахад хүндрэл учирна гэж үздэг. Учир нь нэг талаас гишүүнчлэлийн зардал болон зохион байгуу- лалтын үр ашиг хоорондын тохиромжгүй харилцаанд, нөгөө талаас томоохон сонирхлын холбоод хамтын баялаг бүтээх хандлагатай байдаг тул үнэ төлбөргүй үр ашгаас хүртэх боломж буюу гишүүнчлэлгүйгээр ашиг хүртэх явдалд асуудал бий гэж үздэг (Mancur Olson, The Logic of Collective Action, 1965). Үүний эс- рэг зөрчилдөөний онолын үзэл хандлагууд ашиг со- нирхлын зохион байгуулалтын болон зөрчилдөөний чадварт бүтцийн тэгш бус байдал байна гэж үздэг. Зохион байгуулалтын чадвар нь ашиг сонирхлын сэ- дэл өдөөлтийн болон эдийн нөөц боломж болон зааг- лан ялгах боломжтой байдал зэргээс хамаардаг бол зөрчилдөөний чадвар нь тухайн бүлгийн хамтаараа тогтолцооны хамааралтай үйлчилгээнээс татгал- зах чадвараас хамаарна (Claus Offe, “Das pluralistische System von organisierten Interessen”, in: Interessenverbände in Deutschland, hrsg. von Heinz J. Varain, 1973). Сул хэ- мээн нэрлэгддэг ашиг сонирхлуудын улам бүр өсөн нэмэгдсээр байгаа зохион байгуулалтын амжилтууд Interessenverbände – Сонирхлын холбоод 159

нь ямартай ч бүтцийн тэгш бус байдлын таамаглалыг харьцангуй болгож байна. Сонирхлын холбоодын орчны бүтэц нь өсөн нэмэгд- сээр буй нийгмийн ялгаралтай хамт цаашид салбар- ласаар байгаа бөгөөд өнөө үед сонирхлын холбоодоос зохион байгуулагдаагүй зөрчилдөөний талбар гэж бараг үгүй болжээ. Холбоодын тогтолцооны бүтэц нь хэдий олон талтай байлаа ч үндсэндээ нийгмийн зөрчилдөөний талбаруудын хэв загварыг (Gerhard Himmelmann, “Interessen und Gesellschaftsstrukturen”, in: Interessenvermittlung und Politik, hrsg. von Ulrich von Alemann und Erhard Forndran, 1983) болон нийгмийн суурь → зөрчилдөөний заагийг дагадаг. Холбооны ул- сын түвшинд идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулдаг сонирх- лын холбоодыг тоо болон нөөц боломжоор нь хэмжин үзэхэд хөдөлмөрийн харилцааг оролцуулаад эдийн засгийн ашиг сонирхлуудын салбар (ажил олгогчдын болон эдийн засгийн холбоод) давамгайлж, нийгмийн ашиг сонирхлын холбоод (Жишээлбэл, халамжийн холбоод) удаалж байна. Бүх салбаруудад сонирхлын холбоодын тоо нэмэгдсэн бөгөөд ялангуяа хүрээлэн буй орчны асуудлаарх сонирхлын байгууллагууд 1970- аад оны дунд үеэс үсрэнгүй хөгжжээ. Зөрчилдөөний талбарууд болон нийгмийн зөрчилдөөний заагт тусга- лаа олсончлон улс төрийн намуудтай сонгон харилцаж байгаа нь тогтоогддог. Гэсэн хэдий ч сонирхлын хол- боод ба улс төрийн намууд хоорондын харилцаанууд нь одоо ч бага судлагдсан салбар хэвээр байна. Bernhard Weßels 160 Internationale Beziehungen – Олон улсын харилцаа

Werner Reutter / Peter Rütters (Hrsg.): Verbände und Ver- bandssysteme in Westeuropa. Opladen 2001. Martin Sebaldt: Organisierter Pluralismus. Opladen 1997. Thomas von Winter / Ulrich Willems (Hrsg.): Die Repräsentation schwacher Interessen. Opladen 2000.

Internationale Beziehungen – Олон улсын харилцаа

Олон улсын харилцаа гэдэг нь аюулгүй байдал, нийг- мийн халамж болон засаглалын салбарууд дахь үнэт зүйлсийн, эрх зүйн эсвэл бодит захирамжилсан ху- ваарилалтад чиглэсэн төрийн ба төрийн бус тоглогч- доос үүсгэж буй хил дамнасан үйл ажиллагааны уялдаа холбооны нийлбэр цогцыг илэрхийлдэг мэргэжлийн илэрхийлэл юм. Үүнээс гадна энд дурдагдсан үйл ажиллагааны уялдаа холбоонд дүн шинжилгээ хийдэг улс төрийн шинжлэх ухааны салбар ухааныг тодор- хойлоход энэхүү нэр томьёог ашигладаг. Олон улсын харилцааг хил дамнасан бараа бүтээг­дэ­ хүүний солилцоо, хувийн хөрөнгө, мэдээллийн хэрэгс­ лүүд эсвэл оюуны өмч зэргийг судлагдахуун гэдэг ут- гаар нь онол үүсгэх үйл явцыг харгалзан үзэхийн тулд зөвхөн улс төрийн үйл ажиллагааны уялдаа холбоо хэмээн тодорхойлдог. Үйл явцын шинжтэй улс төрийн нэр томьёонд тү­ шиг­лэвэл “олон улсын харилцаа” гэдгээр → улс төрийн хамтын нийгэмлэгүүдийн хоорондын дараах гурван төрлийн баялгийн хуваарилалтын талаарх хамтарс- Internationale Beziehungen – Олон улсын харилцаа 161

наас зөрчилдөн тэмцэлдсэн хүртэлх, тэр байтугай хүч хэрэглэсэн зөрчлийг шийдвэрлэх үйл ажиллагааг илэрхийлдэг. Үүнд: - Аюулгүй байдал буюу өөрийн бие махбодын орши- хуйг баталгаажуулах, дотоод гадаад аюулаас хамгаа- лах, бие даасан бүтээгч хүчээ хадгалах. - Нийгмийн халамж буюу амьдралын эдийн болом- жийг бий болгох, өсгөх, хуваарилах. - Засаглал буюу захирамжилсан үнэт зүйлсийн ху- ваарилалтад оролцох боломжийг баталгаажуулах бо- лон хуваарилах (Ernst – Otto Czeмpiel, Internationale Politik, 1981). 1990-ээд оныг хүртэл олон улсын харилцааг тодор- хойлох, тайлбарлахдаа улс орны дотоод дахь болон улс хоорондын үнэт зүйлсийн хуваарилалтын үйлчилгээг зааглан ялгахад суурилж байв. Энэ үүднээс авч үзвэл олон улсын харилцаа гурван онцлог шинж чанартай. (1) Үндэстэн улсын гүйцэтгэх эрх мэдлийн давуу эрх: Засгийн газар нь өөрийн дүр төрх, байгууллаар гадаг- шаа хаалттай бөгөөд нэгдмэл байдлаар ажилладаг (→ Гадаад бодлого) орчин үеийн нутаг дэвсгэрийн улс до- тооддоо болон гадаадад бүрэн эрхт тоглогч (→ Бүрэн эрхт байдал) хэмээн ойлгогддог учраас хамгийн чухал юм. (2) Удирдлагагүй үйл ажиллагааны уялдаа холбоо: Орчин үеийн нутаг дэвсгэрийн улсуудын гадаад бүрэн эрхт байдлаас шалтгаалан олон улсын тогтолцоо нь нэг төрлийн дэлхийн төр буюу улсуудыг эрх зүйд үндэслэн хариуцлага ногдуулдаг шатлан захирах ёсонд оруулах 162 Internationale Beziehungen – Олон улсын харилцаа

хүлээн зөвшөөрөгдсөн бодит хүч хэрэглэх эрхийн дан- гаар ноёрхлыг үгүйсгэдэг. (3) Үнэт зүйлсийн хуваарилалт дахь хүч хэрэглэ- хийг оролцуулаад сөргөлдөөнт стратегийн давамгай- лал: Төрөөс өөр хүч хэрэглэх эрхийн дангаар ноёрхогч байхгүй учраас улсууд оршин тогтнолоо өөрийн бие даасан байдал болон нөлөөллийг нэмэгдүүлэхэд чиглэ- сэн улс төрийн бодлогоор өөрөө баталгаажуулах ёстой (Kenneth N. Waltz, Theory of International Politics,1979). Бүх улс энэхүү тогтолцооны шахалтад захирагддаг тул тэдэнд аюулгүй байдлын ацан шалаа тулгардаг: Тэдний батлан хамгаалах сэдэлтэй аюулгүй байдлын хүчин чар- майлтыг бусад улсын зүгээс болзошгүй аюул заналхий- лэл хэмээн үзэж, тэр хэрээр хариу арга хэмжээ авдаг бөгөөд ингэснээр тэнд зөрчлийг хурцатгах хөдөлгөгч хүч хөгждөг (John H. Herz, “Idealist Internationalism and the Security Dilemma”, in: World Politics 2, 1950). Энэхүү удирдлагагүй улс орнуудын дэлхийд байнгын хамтын ажиллагаагаар дамжуулан үнэмлэхүй нийгмийн халам- жийн үр ашигт хүрэх боломжгүй (John J. Mearsheimer, “The False Promise of International Institutions”, in: International Security 19, 1994/95). Их хэмжээгээр өссөн хил дамнасан эдийн засгийн үйлдвэрлэлийн болон солилцооны үйл явц, хөрөнгийн болон мөнгөний урсгалууд (→ Даяарчлал), тэдгээрийг зохицуулах зорилго бүхий өргөн тархсан олон улсын хэлэлцээрийн сүлжээ (→ Олон улсын дэглэм), мөн ху- вийн хэвшлийн тоглогчдын хил дамнасан улс төрийн үйл ажиллагаа зэргээр өдөөгдөн улс орны дотоод бо- Internationale Beziehungen – Олон улсын харилцаа 163

лон олон улсын харилцаанд дүн шинжилгээний хатуу тусгаарлал хийх нь улам бүр орхигдсон. Цогц харилцан хамаарлын чөлөөт загварын хэлбэрээр удирдлагагүй бүтэцлэсэн улс орнуудын дэлхийн бодит хэтийн төлөвийн талаарх уялдаа холбоо бүхий хувилбарыг бо- лон тэдгээрт ноёрхож буй эрх мэдлийн төлөөх бодло- гыг томьёолох оролдлого бүтэлгүйтсэний дараа (Robert 0. Keohane / Joseph S. Nye, Transnational Relations and World Politics, 1972; Power and Interdependence, 1977) олон улсын харилцааны ерөнхий онолыг хайх судал- гааг үндсэндээ орхигджээ. Үүний оронд цаг хугацаа болон орон зайгаар хязгаарлагдсан янз бүрийн онолын үзэл хандлагууд гарч ирсэн юм. Шинэ үеийн олон улсын харилцаа гурван шинж ча- нартай. (1) Тоглогчдын олон янз байдал: Орчин үеийн → олон улсын эрх зүйгээр улсууд хэдийгээр давуу эрхтэй бай- гаа боловч тэд урьд урьдынхаас илүү ихээр олон улсын болон → төрийн бус байгууллагуудын цогц сүлжээнд хамрагдсан байна. → Европын Холбоо, → Олон Улсын Валютын Сан нь өөрийн санхүүгийн чадавх, тусгай мэдлэг болон ёс суртахууны хүндтэй байр суурь зэр- гийнхээ улмаас зарим талаар нэлээд бие даасан то- дорхойлогч хүч бүхий үндэстэн улсуудыг багтаасан институцийн төлөөлөл болж байдаг (Michael Barnett / Martha Finnemore, Rules for the World. International Organizations in Global Politics, 2004). Amnesty International, Human Rights Watch гэх мэтийн иргэний нийгмийн бүлгүүд ч (→ Иргэний нийгэм) үүнтэй мөн 164 Internationale Beziehungen – Олон улсын харилцаа

адил. Аль-Каида мэтийн террорист сүлжээний өсөн нэмэгдэж буй нөлөөлөл аюулгүй байдлыг хангах сал- барт төрийн бус тоглогчид ч мөн ихээхэн бусниулан сүйтгэгч чадавхтай байж болохыг харуулж байна. (2) Бүтцүүдийн хувьсал: Өрнө-Дорнын зөрчлийн төгсгөлөөс хойш АНУ-д ашигтайгаар эргэсэн тэгш бус хүчний хуваарилалт (нэг туйлт байдал), түүнчлэн → НҮБ-аас Косово болон Зүүн Тиморт тогтоосон хам- гаалагчийн дэглэм нь бараг шатлан захирах ёс бүхий дэг журмын зарчим оршин байгааг баримтжуулж бай- на (David A. Lake, “The New Sovereignty in International Relations”, in: International Studies Review 5, 2003). Өөр хувилбар болгож олон улсын байгууллагуудын дотор болон эргэн тойрон дахь сүлжээ маягийн хэлэл- цээрийн тогтолцоонуудыг сануулахын хамтаар зэрэг- цэн захирах ёсны буюу хэвтээ чиглэлийн өөрийн зо- хион байгуулалтад тулгуурласан дэг журмын талаарх сургалтыг үндэслэжээ (Volker Rittberger, “Weltregieren zwischen Anarchie und Hierarchie”, in: Weltpolitik heute, hrsg. von V. R., 2004; Anne-Marie Slaughter, A New World Order, 2004). (3) Хамтын ажиллагаа, нэгдлийн харьцангуй өндөр түвшнийг зураглах болон тайлбарлах (өөрөөр хэлбэл, зөрчилдөөнийг энх тайвнаар зохицуулах үйл явц): Ардчилсан төрийн удирдлагын тогтолцоотой улсуу- дын хооронд бат бөх энх тайван тогтож буй талаарх дүгнэлт энд хамгийн чухал ач холбогдолтой юм (Bruce Russett / John R. Oneal, Triangulating Peace, 2001). Volker Rittberger und Matthias Staisch Internationale Regime – Олон улсын дэглэм 165

Walter Carlsnaes [u. a.] (Hrsg.): Handbook of Internation- al Relations. London 2002. Gunther Heilmann [u. a.] (Hrsg.): Die neuen Internation- alen Beziehungen. Baden-Baden 2003. Wichard Woyke (Hrsg.): Handwörterbuch Internationale Politik. 92005.

Internationale Regime – Олон улсын дэглэм

Олон улсын дэглэм гэж хүрээ хязгаарыг нь тодор- хойлох боломжтой олон улсын улс төрийн бодлогын тодорхой асуудлын талбарт суурь зарчим, хэм хэм- жээ, зохицуулалтууд, шийдвэр гаргах үйл явцын жур- мыг тогтоох замаар хоорондын зан байдлын талаарх хүлээлтээ урт хугацаанд нийцүүлдэг ба ийм замаар хамтын зөрчилдөөний шийдвэрлэлт болон үнэмлэхүй ашгийн төвлөрсөн бус хэрэгжүүлэлтийг дэмждэг улс хоорондын нийгмийн институциүдийн нэг хэсгийг илэрхийлэх мэргэжлийн илэрхийлэл юм (Stephen D. Krasner, “Structural Causes and Regime Consequences”, in: International Regimes, hrsg. von S. D. K., 1983). Озоны давхаргыг хамгаалах эсвэл цөмийн зэвсэг үл дэлгэрүүлэх гэх мэт олон улсын дэглэм нь (1) бүрэн эрхт байдал ба харилцан адил байх зарчим гэх жишээний асуудлын талбар дамнан үйлчлэх хүчинтэй конвен- цуудаас (Robert 0. Keohane, “Neoliberal lnstitutionalism”, in: International Institutions and State Power, hrsg. Von R. 0. K., 1989); (2) өөрийн орчиндоо тоглогчийн ху- 166 Internationale Regime – Олон улсын дэглэм

виар оролцон ажиллах зөвшөөрөгдсөн байгууллагын бүтэцгүй учир → Европын Холбоо эсвэл → НҮБ гэх мэт олон улсын байгууллагаас, (Volker Rittberger/ Bernhard Zangl, Internationale Organisationen, 2003); (3) өөрийн үйл ажиллагааны зохицуулалт төдийгөөс давсан зан байдлын цөм болсон зохицуулалттай байдгаараа Их найман улсын бүлэг гэх мэт олон улсын сүлжээнээс ялгагддаг. Сүүлд дурдагдсан сүлжээнүүдийг уян хатан байдлаар үүсгэж, өөрчилж болдог бол олон улсын дэг- лэмээр илэрхийлэгдэж буй хэм хэмжээнүүд нь харь- цангуй урт хугацаанд оршин тогтнодгоороо онцлог- той. Олон улсын дэглэмийн талаарх шинжлэх ухааны су- далгаа нь 1970-аад оны сүүлээр ухамсарт тооцоолол- той, өөрийн ашиг тусад чиглэсэн улсууд дэг журамгүй байдлын орчин нөхцөлд ч (→ Олон улсын харилцаа) улс хоорондын хамтын ажиллагааны тогтнол бөгөөд дүрмийн дагуух хэлбэрүүдийг үндэслэдэг гэдгийг та- нин мэдсэнээр эхэлсэн (Harald Müller, Die Chance der Kooperation, 1993). Олон улсын улс төрийн бодлогын бодит онолч- дын хүлээлтийн эсрэг улсууд хамтын ажиллагааг төвлөрсөн бус байдлаар буюу тухайн хамтын ажилла- гааг үүсгэх ямар нэг ноёрхогч хүчний оролцоогүйгээр хэрэгжүүлэх боломжтой байсан бөгөөд байна (Robert 0. Keohane, After Hegemony, 1984). Шийдвэрлэх урьд- чилсан нөхцөл нь дэг журамгүй орчин нөхцөл, түүнтэй холбоотой улс хоорондын үл итгэлцлийн дор зөвхөн хамтын ажиллагааг сонирхсон тоглогчдын мэдээл- Internationale Regime – Олон улсын дэглэм 167

лийн орчныг нөлөөлөн чиглүүлэх замаар хэрэгжүүлэх боломжтой нэг нэгэндээ ойртон дөхсөн сонирхлууд оршин байх явдал юм (Robert 0. Keohane / Lisa L. Martin, “lnstitutional Theory as a Research Program”, in: Progress in International Relations Theory,hrsg. von Colin Elman und Miriam Fendius Elman, 2003). Олон улсын дэглэм нь дээрх нөлөөлөн чиглүүлэх ажиллагааг асуудлуудын олон талбарт (олон улсын ху- далдаанаас эхлээд олон улсын сансар ашиглалт хүртэл) хоёр янзаар хэрэгжүүлдэг: (1) Тэрээр улс хоорондын итгэлцлийн асуудал дээр ажилладаг. Хамтран ажиллах хүсэлтэй улс зарчмуудын тусламжтайгаар олон улсын дэглэм тогтоох шалтгааныг баталгаажуулдаг. Цаашил- бал талуудад хэм хэмжээ болон дүрмийн тохиролцоо- гоороо хэрэгжүүлээгүй тохиолдолд ил тодоор, шийд- вэр гаргах үйл явцын журмыг баримтлан хариуцлага хүлээлгэх тодорхой үйл ажиллагаа явуулах, татгалзах ерөнхий ба тодорхой эрх, үүргийг ногдуулдаг. (2) Олон улсын дэглэм нь хэм хэмжээ болон зохицуулалтад нийцсэн зан байдлыг тодорхойлж, хамтран ажиллах хүсэлтэй улсуудад тэрхүү зан байдлын үр ашиг ба зард- лыг найдвартай тооцоолох боломжийг олгох замаар улс хоорондын хуваарилалтын асуудал дээр ажилладаг. Олон улсын дэглэмийн эдгээр маш сайн баримт- жуулсан чиг үүргээс гадна асуудлын талбарын онцлогт тохирсон хамтын ажиллагааны өөрчлөгчийн хувьд олон улсын дэглэм нь олон улсын тогтолцооны дэг журамгүй гүн бүтцэд хэрхэн хувьсган өөрчлөх болоод иргэншүүлэх нөлөөллийг үзүүлэх нь сүүлийн үеийн су- 168 Kommunalpolitik – Орон нутгийн улс төрийн бодлого

далгаанд маргаантай байна (Peter Mayer [u. a.], “Regime Theory”, in:Regime Theory and International Relations, hrsg. von Volker Rittberger, 1993). Эргэлзэгчид харин эс- рэгээрээ олон улсын дэглэм нь нэг талаар үнэмлэхүй ашгийг ихээхэн тэгш бусаар хамгийн хүчирхэг улсуу- дын талд хуваарилдаг учраас өөртөө зөрчилдөөний бололцоог нууж байдаг гэж үздэг (Lloyd Gruber, Ruling the World, 2000). Нөгөө талаар олон улсын дэглэмийн олон тоог харгалзан үзэхэд тэдгээрийн хүчин төгөлдөр үйлчлэх харьцангуй давуу байдлын талаарх зөрчил нь зайлшгүй гэж харагддаг (Oran Young, Governance in World Af­ fairs, 1999). Volker Rittberger und Matthias Staisch

Andreas Hasenclever [u. a.]: Theories of International Regimes. Cambridge 1997. Beth Simmons / Lisa L. Martin: International Organiza- tions and Institutions. In: Handbook of International Relations. Hrsg. von Walter Carlsnaes (u. a.]. London 2002. S. 192-211.

Kommunalpolitik – Орон нутгийн улс төрийн бодлого

Орон нутгийн улс төрийн бодлого нь институцийн, үйл явцын, агуулгын хэмжээсийг хамардаг. Ингэхдээ эдгээр гурван хэмжээс нь дараах гурван шинж бүхий → улс төрийн тогтолцооны хамгийн доод түвшинд ха- Kommunalpolitik – Орон нутгийн улс төрийн бодлого 169

маарна. Үүнд, газар зүйн хувьд тодорхойлон тогтоогд- сон нутаг дэвсгэрийн хил хязгаартай, удирдах албан хаагчдын нэг хэсэг нь орон нутгийн → сонгуулиар то- дордог, мөн өөрийн санхүүгийн эх үүсвэрийг захиран зарцуулах эрх мэдэлтэй байх гэх мэт тодорхой хэм- жээний бие даасан байдалтай байх зэрэг орно (A. H. Marshall, Local Government in the Modern World, 1965). Энэхүү тодорхойлолт социологийн үүднээс тоглогч- дын хоорондын нийгмийн харилцан үйлчлэл болон хэлхээ холбоо зэргээр нөхөгддөг (René König, “Einige Bemerkungen zur Soziologie der Gemeinde”, in: Soziologie der Gemeinde, hrsg. von R. K., 31966). Орон нутгийн улс төрийн бодлогын улс төрийн шинжлэх ухааны тодорхойлолтын эсрэг талд ялангуяа Герман улсад төрийн онолын байр суурь удаан хуга- цаанд оршин байв. Орон нутгийн улс төрийн бодлого нь нэгдсэн төрийн захиргааны нэг хэсэг (орон нутгийн өөрийн удирдлага) бөгөөд улс төрийн бус агуулгатай хэмээн тооцож байв. Харин өнөө үед орон нутгийн шийдвэр гаргах үйл явцыг улам бүр улс төрийн агуул- гатай болж байна гэж үзэх болжээ. Үүнд нэг талаас нутаг дэвсгэрийн нэгжүүд өөрсдийн өндөр үнийн дүнтэй хөрөнгө оруулалтын үйл ажилла- гааны улмаас хамааралтай болдог улс төрийн сүлжээс (→ Федерализм) нөлөөлдөг. Нөгөө талаар санхүүгийн нөөц боломж улам бүр багасаж байхад төрийн чиг үүргийн хүрээ нэмэгдэж байна. Энэ нь эдүгээ ямартай ч томоохон хотууд болон тосгодод орон нутгийн улс төрийн бодлогыг үндсэндээ улс төрийн намууд тодор- хойлоход хүргэж байна. 170 Kommunalpolitik – Орон нутгийн улс төрийн бодлого

Улс төрийн шинжлэх ухаан орон нутгийн улс тө­ рийн бодлогын судлах явдал нь юуны өмнө ардчиллын онолын хоёр чухал харах өнцөгт үндэслэгддэг: Нэг талаас үр нөлөөтэй байдал болон улс төрийн орол- цоо (→ Улс төрийн оролцоо), нөгөө талаас түүнтэй холбогдох → нэгдэл. Төрийн үйлчилгээ нутаг дэвс- гэрийн нэгжүүдээр дамжин хүн амд хүрдэг. Онолын хувьд улс төр, засаг захиргааны шийдвэр гаргагчид болон иргэд аль алинд нь ойр байдаг тул орон нут- гийн түвшинд баялгийн болон үйлчилгээний онцгой үр ашигтай хуваарилалт хийгдэх боломжтой. Үүний зэрэгцээ орон зайн ойр байдал болон нарийн төвөгтэй байдал багатай байдаг нь магадгүй улс төрийн үйл ажиллагаанд иргэдийг илүү хялбар нэгтгэх боломжийг олгодог (Lawrence Sharpe, “Theories and Values of Local Government”, in: Political Studies 18, 1970). Эцэст нь орон нутгийн улс төрийн бодлогын бүхий л асуудлууд энэхүү хоёр харах өнцгөөс эхлэлтэй гэж харагддаг. Тиймээс ч 1960, 1970-аад онд явагдсан орон нутгийн нутаг дэвсгэрийн шинэчлэлийн та- лаарх хэлэлцүүлгийн анхдагч зорилго нь үр нөлөөг дээшлүүлэх байв. Үүнтэй холбоотойгоор зөвхөн Ба- руун Германд л гэхэд хот, тосгодын тоо хэмжээг 67 хувиар багасжээ. 1990-ээд онд олон муж улсад “Олон нийтийн шинэ удирдлага” (New Public Management) гэх түлхүүр үгийн дор орон нутгийн засаг захир- гааны үйл явцыг аж ахуйн үйл ажиллагааны болон үйлчилгээний хандлагаар өөрчлөн зохион байгуулжээ. Үүнтэй холбоотойгоор зөвлөл болон төрийн захиргаа- Kommunalpolitik – Орон нутгийн улс төрийн бодлого 171

ны чиг үүргийг тууштай тусгаарлаж, орон нутгийн за- рим чиг үүргийг (жишээлбэл: хог хаягдал зайлуулах, эрчим хүч болон усан хангамж) хувьчилжээ. Улс төрийн оролцоо болон нэгдлийн талаас харах өнцөг нь юуны өмнө орон нутгийн бие даасан байд- лын түвшний асуудалтай холбогддог. Зөвхөн орон нутагт зохих хэмжээний бодлого тодорхойлох чөлөөт орон зай олгосон нөхцөлд л улс төрийн шийдвэр гар- гах процесст иргэдийн оролцоо нь ардчиллын онолын талаас ач холбогдолтой болно. Зөвхөн энэ тохиол- долд иргэдийн → улс төрийн нийгэмшил, тэдний улс төрийн үйл ажиллагаа дахь оролцоо, нутаг дэвсгэрийн нэгжүүд доторх эрх мэдлийн хуваарилалт, хамтын мэд- рэмжийг бэхжүүлэх, түүнчлэн улс төрөөс залхалттай тэмцэх (→ Хүлээн зөвшөөрөгдөх байдал) асуултуудын талаар утга учиртай хэлэлцэх боломжтой болно. Мөн түүнчлэн илүү их шууд ардчиллыг хэрэгжүүлэх, засаг- лалын шинэ бүтэц Governance-Strukturen, эсвэл иргэ- дийн оролцооны шинэ үйл явцыг нэвтрүүлэх (→ Орол- цоот ардчилал) зэрэг эдүгээгийн тулгамдсан асуудлын талаар хэлэлцэх ч дээрхийн адил нөхцөл шаардана. Улам бүр хөгжиж байгаа европчилол болон → да- яаршлын явцын улмаас орон нутгийн улс төрийн бодлого нь ач холбогдлоо алдах эрсдэлтэй тулгарч байна. Нутаг дэвсгэрийн нэгжүүд нь үндэсний зас- гийн газрууд болон бүс нутгийн байгууллагуудтай эрх хэмжээний төлөөх өрсөлдөөнд оролцож байна. Хэ- дийгээр даяаршлын үр дагавар хамгийн тодорхойгоор илэрхийлэгдэх нь нутаг дэвсгэрийн нэгжүүд боловч 172 Kommunismus – Коммунизм

→ Европын Холбоон дахь тэдний ашиг сонирхлын төлөөлөл илүү тэгш бус сул байна. Angelika Vetter

Roland Roth / Hellmut Wollmann (Hrsg.): Kommunalpo- litik. Politisches Handeln in den Gemeinden. Opladen 1999. Angelika Vetter: Lokale Politik als Ressource der Demokratie in Europa. Opladen 2002.

Kommunismus – Коммунизм

Коммунизм нь нэг талаас Karl Marx, Friedrich Engels болон тэдний залгамжлагчдын үзэл сургаалд зорилго болгон тавьсан “үйлдвэрлэлийн хэрэгслийг нийтийн өмч” болгох бөгөөд хөдөлмөр хүнийсэх явдлыг арил- гасахыг зорьсон тэр үе шат, нөгөө талаас энэхүү онолд суурилсан коммунист намуудын засаглалын тогтол- цоо (→ Социализм) юм. Коммунизм нь Marx болон Engels нарын төсөөлж байснаас эсрэгээр Англи шиг аж үйлдвэрлэл өндөр хөгжиж байсан улсад бус, харин газар тариалангийн Орос оронд 1917 онд пролетарийн хувьсгалаар биш, харин Лениний удирдсан төрийн эргэлтээр (Октяб- рийн хувьсгал) төрийн эрх мэдэлд хүрсэн байдаг. Ард- чилсан төвлөрлийн зарчим нь нээлттэй хүсэл зориг бүрэлдэлтийн бүх хэлбэрийг устгасан. Пролетарийн → дарангуйлал нь большевик намын дарангуйлал Kommunismus – Коммунизм 173

болжээ. Олон ургалч үзлийг бүрэн устгаснаар намын удирдан чиглүүлэх үүргийг баталгаажуулжээ (→ Тота- литаризм). 1945 оноос хойш үндсэндээ ЗХУ-н цэрэг армийн дэмжлэгтэйгээр коммунист хөдөлгөөн­ Евро- пын болон Азийн оронд эрх мэдлээ тэлж эхэлжээ. Коммунист засаглалын тогтолцоо нурах эрсдэлд орсон Европын улс орнуудын дотоод хэрэгт (Ард- чилсан Герман 1953; Унгар 1956; Чехсловак 1968) ЗХУ хөндлөнгөөс оролцож байв. Брежневийн номлолоор Зөвлөлт засгийн дээрэнгүй үзлийг “олон улсын про- летарийн эв санааны нэгдэл”-ийн хэлбэрээр тодор- хойлж, үүгээрээ “нөхөрлөсөн орнуудад” хязгаарлагд- мал бүрэн эрхт байдлыг хүлээн зөвшөөрч байв. 1949 онд өөрсдийн хүчээр засгийн эрх мэдлийг авсан Хя- тадын коммунизм 1950-иад оны сүүлч, 1960-аад оны эхээр анхны хувьсгалч зорилгуудаас урваж, суурь үзэл санааг гажуудуулсан хэмээн буруутгаад Зөвлөлтийн коммунизмаас өөрийгөө тусгаарлаж, өөрийн гэсэн онцлогтой коммунизмыг (Маоизм) бий болгожээ. Итали, Испани мэтийн Европын ардчилсан орнууд дахь коммунист намуудад ЗХУ-аас зайгаа барьсан “европ коммунизм”-ын төсөөллүүд тодрон гарлаа. Дэлхийн коммунизмын нэгдмэл байдал (Ангол, Этиоп зэрэг Африкийн оронд коммунизм засгийн эрх мэдэлд гарсан байв) ялангуяа Зүүн Европын дарангуй тогтол- цоонуудад тайван бус байдал үүсгэж, засаглалын дан- гаар ноёрхлыг үгүйсгэж байсан тул хэврэг байв. ЗХУ-ын засгийн газрын тэргүүн Michail Gorbatschow (1985-1991) улс төрийн ноцтой үл тоомсорлох үзэл, 174 Kommunismus – Коммунизм

эдийн засгийн илэрхий хүндрэлүүд, үндэстэн хоо- рондын хүчтэй зөрчилдөөн зэргээс шалтгаалан ком- мунизмыг шинэчлэхийг хүссэн боловч ингэснээрээ түүний сүйрлийг түргэтгэж харин ч коммунизм ши- нэчлэгдэх боломжгүй гэдэг нь тодорхой болжээ. Харин ард түмнээсээ сонгогдсон Оросын ерөнхийлөгч Boris Jelzin, Gorbatschow-оос ялгаатай нь 1991 онд төрийн эргэлтийг даван гарч, ЗХУ-ын Коммунист намын (KPdSU) үйл ажиллагааг хориглож, ЗХУ-ыг задалжээ. Зөвхөн ЗХУ гэлтгүй бусад оронд ч мөн коммунизм ну- ран унав. Үзэл суртлын хувьд суларсан, эдийн засгийн хувьд эцэстээ тулсан, улс төрийн хувьд бүтэлгүйтсэн. Үүний үр дагаварт нь нэг төрлийн даалууны хана ну- рах нөлөө үүсжээ. 1989 оны 11-р сарын 9-ний өдөр Берлиний хана30-ыг нээсэн явдал нь олон хүнд комму- низмын төгсгөлийг бэлгэдсэн мэт санагдаж байв. Хэдийгээр коммунизм нь буурай хөгжилтэй орнуу- дад хэсэг хугацаанд эдийн засгийн бэхжилтийг нь дэмжиж, аж үйлдвэрлэлийг хөгжүүлж, бичиг үсэгтэй болгох явцад сайнаар нөлөөлж байсан ч түүний тухай дүгнэлт тийм ч нааштай байх боломжгүй юм. Түүнийг тодорхойлох дараах шинж чанар хамаарна: албадан хөдөлмөр, өлсгөлөн, улс төрийн мөрдөн хавчлага бо- лон Сталинизмын үеийн үй олноор цаазлан хороо- сон үйл явдал. Шинэ хүнийг бий болгох зорилго нь бүтэлгүйтмэгцээ дарангуйлал болж хувирчээ. Le livre noir du communism (Stephane Courtois [u. a.], 1997) бүтээлд коммунизмын улмаас янз бүрийн хэлбэрээр

30 Хана: Баруун, зүүн хоёр Берлинийг зааглаж байсан хилийн хана. Kommunismus – Коммунизм 175

хохирсон хохирогчдын тоо ойролцоогоор 100 саяд хүрсэн хэмээн нэгтгэн дүгнэжээ. Үндэсний социализмтай (нацистууд) харьцуула- хад коммунизм нэг талаас огцом, нөгөө талаас тайван замаар нуран унажээ. Үндэсний социализм гаднын нөлөөгөөр нуран унасан бол харин Зөвлөлтийн ком- мунизм нь дотроо тэсэрч сүйрсэн юм. Учир нь гадаад шахалт гэхээсээ илүүтэйгээр улам бүр өсөн нэмэг- дэж байсан олон салбар дахь АНУ-аас хоцрогдлоор нөхцөлдсөн өөрийн дотоод хүчин чадлын сулралаас үүдэн бүтэлгүйтжээ. Эрх баригчид → фашизмын эсрэг хүчирхэг домог бий болгосон нь магадгүй харьцангуй урт хугацаанд коммунизм үргэлжлэхэд нөлөөлжээ. Куба болон Умард Солонгос улсын өнөөгийн ком- мунизмын тогтолцоо нь дэлхийн бусад орноос тус- гаарлагдсан ба хямралаас үүдэн суларсан байдалтай байна. Одоогоор коммунист хэвээр байгаа Хятад улс өөрийгөө ялангуяа эдийн засгийн реформоор шинэч- лэх болон либералчлахыг оролдож байна. Eckhard Jesse

Timothy Garton Ash: Ein Jahrhundert wird abgewählt. Aus den Zentren Mitteleuropas. München 1990. Zbigniew Brzezinski: Das gescheiterte Experiment. Der Untergang des kommunistischen Systems. Wien 1989. Francois Furet: Das Ende der Illusionen. Der Kommunis- mus im 20. Jahrhundert. München 1996. Gerd Koenen: Utopie der Säuberung. Was war der Kom- munismus? Berlin 1998 176 Kommunitarismus – Коммунитаризм

Kommunitarismus – Коммунитаризм

Kоммунитаризм хэмээх нэр томьёогоор улс төрийн бөгөөд философийн либерализмыг болон түүний хувь хүний эрхийг хүчтэй онцгойлдог байдлыг шүүмжилж, мөн нөхөн баяжуулсан хэмээн үздэг 1980-аад онд Хойд Америкт үүссэн улс төрийн үзэл санааны урсгалыг илэрхийлдэг. Уг урсгал нь чухам юу даяарчлагдсан, нэгэн зэрэг хувь хүнчлэгдсэн өнөөгийн нийгмийг нэгтгэж, шаард- лагатай эв санааны нэгдлийн чадавхыг бүрдүүлж болох вэ? гэсэн асуултаар өдөөгддөг. Нийтэд дэлгэрсэн бу- руу ойлголт шиг коммунитаризм нь хамтын нийгэмлэг эсвэл → нийтийн сайн сайхан нь хувь хүнээс илүү чу- хал гэж үздэггүй. Харин тайван хамтын нийгэмлэгүүд болон хуваалцсан соёлын туршлагууд нь нийгмийн → тэгш байдал болон ажиллагаатай → ардчиллыг боди- тоор хэрэгжүүлэх гэх мэт хувь хүний амжилттай амьд- ралын урьдчилсан нөхцөл болдог хэмээн нотолдог. Энэ нэр томьёо нь тодорхойлсон асуултуудад, ялан- гуяа дан ганц хуваарилалтын шударга ёсноос илүү ихийг хамарсан сайн нийгэм, амжилттай амьдралын тухай асуултуудад хандсан сонирхлоор тодорхойлогд- дог. Түүнчлэн уяанаасаа алдуурсан, зөвхөн хувь хүний эрхээр зохицуулагдсан зах зээлийн хагалан бутаргах хандлагаас нэгдмэл соёлын бүлгүүд болон туршлагыг хадгалж үлдэхийн тулд хувийн эрх чөлөөний эрхүүд ба хамгаалалтын эрхүүдийн хоорондын харилцан тэнц- лийг хангахыг шаарддаг. Kommunitarismus – Коммунитаризм 177

Коммунитаризм нь нэгдмэл дэг сургуулийг бүр­ дүүл­дэггүй, харин хоорондоо сулхан холбогдсон гур- ван урсгалыг хамтатган илэрхийлдэг нэр томьёо юм: Нэг нь Aristoteles, Hegel болон Rousseau нарын үзэл сургаалаас үүдэлтэй социал философийн үзэл санаа; нөгөө нь нийгмийн итгэлцэл, нийгмийн оролцоо, иргэнд ойр ардчилал зэргийн үндсийг судалдаг нийг- мийн шинжлэх ухааны салбар, сүүлийнх нь идэвхтэй иргэний нийгмийн төлөөх нийгэм-улс төрийн шинэч- лэлийн хөдөлгөөн юм. Энэхүү гурван урсгал нь нэгд- сэн нэг хөтөлбөрөөр гэхээс илүүтэйгээр эв санааны нэгдэлгүй болох, нийгмийн задрал, өсөн нэмэгдэж буй гэмт хэргүүд гэх мэт хуульгүй байдлын илрэлүүд, татвар, цэргийн алба гэх мэт хамтын нийгэмлэгийн- хээ өмнө хүлээсэн үүргийнхээ хариуцлагыг бүрэн ухамсарлахгүй байдал, нийгмийн огоорол болон нийг- мийн нэг бүхэл давхаргын ядуурал зэргээс айх айдсаар хоорондоо холбогддог. (1) Социал философийн хүрээнд явагдсан коммуни- таризмын мэтгэлцээн гэгч нь Alasdair Maclntyre (After Virtue, 1981), Michael Sandel (Liberalism and the Limits of ]us ­ tice, 1982) болон Michael Walzer (Spheres of ]ustice, 1983) нарын John Rawls-ын шударга ёсны онолын төлөө шинээр үндэслэсэн → либерализм (→ Гэрээний онол)-тай зөрчилдсөний үр дүнд хамтын коммунитар байр суурийг олсон бөгөөд хоорондоо цаг хугацааны хувьд ойрхон зайтай нийтлэгдсэн гурван стандарт бүтээлд өрнөсөн. Философийн коммунитаризмын дөрөв дэх гол дүр болох Charles Taylor -тай дээр нэр 178 Kommunitarismus – Коммунитаризм

дурдагдсан хүмүүс нэг талаас хувь хүн ба нийгэм, нөгөө талаас шударга ёсны шаардлага ба сайн сайхны үзэл баримтлалыг хооронд нь жинлэх асуудлууд дээр тухай бүрд сүүлчийнхийг нь чухалд үзсэн ба тиймээс либерал институциүд болон онолын чиг хандлагынх нь хувь хүний эрхийг хүчтэй онцгойлж үзсэнийг шүүмжилсэн зэрэг асуудлаар бүгд санал нийлсэн. Ийнхүү чухалчлан үзэх явдал нь тодорхойлсон бус ха- рин ч танин мэдэхүйн онолын бөгөөд нийгмийн ант- ропологийн шинжтэй юм: Коммунитаризм хамтын нийгэмлэгийн асуудал нь хувь хүний ашиг сонирхлоос илүү жин дарах ёстой эсвэл сайн сайхан амьдралын асуудал нь эрхийн болон шударга ёсны асуудлаас илүү чухал хэмээн тунхагладаггүй. Тэрээр харин эрхийн үндэслэл ба танин мэдэхүй нь ямагт тодорхой, амьд нийгмийн туршлагаас хамаардаг бөгөөд хийсвэрээр болон түгээмлээр томьёолох боломжгүй, түүнчлэн улс төрийн хамтын нийгэмлэгийг хувь хүний зорилгыг хэрэгжүүлэх хэрэгсэл хэмээн ойлгож болохгүй, харин түүний зүгээс хувь хүний зорилгууд болон хувь шинж чанаруудыг тодорхойлоход шийдвэрлэх нөлөөтэй гэх байр суурийг хатуу баримталдаг. Тиймээс тодорхой хамтын оршихуйн нэгдмэл байдал нь хувь хүний → эрх чөлөө, амжилттай хувь хүний мөн чанар (ижилсэл) ба нийгмийн шударга ёс зэргийг хэрэгжүүлэх урьдчилсан нөхцөл юм. (2) Benjamin Barber, Robert Bellah болон Robert Putnam нарын нийгмийн шинжлэх ухаан ба ардчил- лын онолын коммунитаризмын төлөөлөгчид иргэд Kommunitarismus – Коммунитаризм 179

нийгэмд гүйцэтгэх чиг үүрэг, институциүдийг төрийн болоод албаны тойруу замгүйгээр дахин өөрийн болго- хын тулд нийгмийн амьдралын бүхий л түвшинд хам- тын оролцооны боломжуудыг судлах болон бэхжүүлэх талаар судалсан. Хамтын нийгэмлэгийн чиг үүргийн хариуцлага ба хяналтыг төр болон зах зээлээс иргэ- дийн (орон нутгийн) хамтын нийгэмлэгт шилжүүлэх ёстой. Шинэ либерал үзлийг хамгаалагчдаас ялгаатай нь тэдний хувьд социал төрийн болон төрийн албаны зохицуулалтыг бууруулахад ямагт хамтын амьдралын хэлэлцэх шаардлагатай, улс төрийн зохицуулалтын тухай байдаг болохоос хувь хүнчилсэн, цөмийн зад- рал лугаа жижиглэсэн зах зээлийг шийдвэрүүдийн нөлөөллийг бэхжүүлэх тухайд байдаггүй. Ингэхдээ иргэний хариуцлагыг хүлээн авахад бэлэн байдал нь нөлөөлөх бодит боломжуудыг туршиж мэдэхтэй бо- лон шийдвэр гаргах бүтцэд итгэхтэй хамтаар нэмэгд- дэг гэж үздэг. Kоммунитаризм нь тэгэхээр улс төрийн болон эдийн засгийн төвлөрлийг сааруулах, шууд ард- чиллын элементүүдийг бэхжүүлэх, иргэний нийгмийн бүтцийг өргөтгөхийн (→ Иргэний нийгэм) төлөө бай- даг. (3) Герман-Америкийн социологич Amitai Etzioni- гийн шийдвэрлэх түлхцээр коммунитаризм энэ хоо- ронд Европ ба Хойд Америкт энэхүү зорилгын төлөөх нийгмийн хөдөлгөөн болон гарч ирж байна. Тэд өөрийн мэдлийн сэтгүүл, тунхаглал, сүлжээ болон зөвлөх үйлчилгээ зэргээр дамжуулан Clinton, Schröder und Blair нарын засгийн газарт, түүнчлэн орон нут- 180 Konfliktlinien – Зөрчилдөөний зааг

гийн төслүүд болох солилцооны хүрээ эсвэл иргэний арбитрын шүүх зэргээр дамжуулан улс төр, нийгэмд нөлөөлөх боломж олж авахыг оролдож байна. Комму- нитаризмын далбаан дор хөвж яваа болгон коммуни- таризмын философийн хүрээнд байдаггүй. Коммуни- таризм нь зүүний барууны гэх бүдүүвчид тохирдоггүй бөгөөд төрөл бүрийн улс төрийн хөтөлбөртэй холбог- дож чадах нээлттэй урсгал болохоо харуулдаг. 1990-ээд оны дунд үеэс коммунитаризмын асуудал илүү тайван болсон. Философийн мэтгэлцээн дууссан мэт, шинэ үндэслэлүүд бараг сонсогдохгүй байсан. Гэ- сэн хэдий ч коммунитаристуудын үйл хэрэг тулгамд- сан байдлаа алдаагүй хэвээр байна. Hartmut Rosa

Michael Haus: Kommunitarismus . Einführung und Ana- lyse. Wiesbaden 2003. Axel Honneth (Hrsg.): Kommunitarismus. Eine De- batte über die moralischen Grundlagen moderner Ge- sellschaften. Frankfurt a. M. / New York 1993. Walter Reese-Schäfer: Was ist Komunitarismus? Frankfurt a. M. / New York 1994.

Konfliktlinien – Зөрчилдөөний зааг

Зөрчилдөөний зааг гэдэгт үндсэндээ нэгэн улс төрийн системд харьяалагдаж буй иргэд хоорондын тухайн нийгмийнхээ бүтцэд үндэслэсэн улс төрийн Konfliktlinien – Зөрчилдөөний зааг 181

хуваагдлыг ойлгодог. Гэхдээ уг нэр томьёо нь өргөн утгаараа нийгмийн үндэстэй зөрчилдөхтэй адил ут- гаас өөр зүйл биш мэт ойлгогдоно. Харин явцуу ут- гаар тодорхойлбол зөрчилдөөний зааг нь нийгэм бо- лоод улс төрийг бүтэцлүүлж байдаг удаан хугацаанд үргэлжилдэг зөрчилдөөнийг илэрхийлдэг. Энэ утгатай холбоотойгоор ба Stein Rokkan (Hrsg., Party Systems and Vater Alignments, 1967) зэрэг судлаач → улс төрийн намуудын тогтолцоо- ны үүслийн талаарх макро социологийн чиглэлийн су- далгааныхаа хүрээнд нэгэн түүх-социологийн шинж- тэй загвар боловсруулсан ба Европын улс төрийн намуудын тогтолцооны бүтцийг үндсэндээ шашны шинэчлэл болон түүнийг сөрсөн шинэчлэл, үндэстэн улсуудын бүрэлдэлт болон аж үйлдвэрийн хувьсга- лаас үүдэлтэй нийгмийн зөрчилтэй холбон авч үзжээ. Шашны шинэчлэл болон түүнийг сөрсөн шинэчлэл нь нэг талаас улсуудыг, нөгөө талаас олон шашин хо- лилдсон орнуудын дотор католик ба протестант (ша- шинлаг зөрчилдөөний зааг) гэсэн хуваагдал үүсгэжээ. Үндэстэн улсууд үүсэн бий болох явц нь давамгайлсан ба захирагдмал соёлуудыг (төвийн болон тойрог за- мын зөрчилдөөний зааг) үүсгэж, түүнчлэн төр, шаш- ныг (төр, шашны зөрчилдөөний зааг) салгажээ. Харин аж үйлдвэрийн хувьсгал нь хот болон хөдөөг, түүнчлэн хөрөнгө болон хөдөлмөрөөр хуваажээ. Нийгмийн хуваагдлын заагуудын ач холбогдлоос ха- мааран эдгээр түүхэн эргэлтийн цэг (critical junctures) нь жишээ нь коммунист/социалист, социал-демократ, 182 Konfliktlinien – Зөрчилдөөний зааг

христ-демократ, либерал, консерватив ба үндсэрхэг на- мууд гэх мэт шинэ улс төрийн намын гэр бүлүүд үүсэх үндсэн суурь болжээ. Жишээлбэл, XIX, XX зууны үед сонгуулийн эрх өргөжин тэлсэнтэй холбогдуулан улс төрийн → элитүүд түүхэн зөрчилдөөний суурь дээр үндэслэн улам бүр олон сонгогчийг саналаа өгөхөд хөдөлгөж чаддаг болжээ. Тэдгээр нь эргээд улс төрийн намуудтайгаа нийгмийн бат бөх холбоотнууд болсон бөгөөд Lipset ба Rokkan нарын 1960-аад оны үед суд- лан тогтоосноор улс төрийн намуудын тогтолцооны бүтэц нь 1920-иод оны үетэйгээ адил байв. Энэ утгаа- раа зөрчилдөөний зааг гэдэг нь тухайн нийгмүүдэд ашиг сонирхлоор дамжин суурилуулах, улс төрийн намуудаар дамжуулан ашиг сонирхлуудыг хөдөлгөөнд оруулах болон улс төрийн намуудын өрсөлдөөнийг хөгжүүлэх зэргээр төлөвшиж, тогтворжиж, нөхөн сэр- гээгдэж байдаг улс төржсөн нийгмийн бүтцүүд юм. Нийгмийн бүлгүүд болон улс төрийн намууд хоо- ронд, нийгмийн бүтцээр дамжуулан эсвэл үнэт зүйлд тулгуурлан, холбоотон үүсгэсэнтэй адилаар зөрчилдөөний заагийн нөлөөлөл сонгогчдын болон улс төрийн намуудын улс төрийн зан байдалд туссан байдаг. Энэ нь нэг талаас дунджаас дээш магадлалтай- гаар нэг намыг нэг нийгмийн бүлэг сонгодог болохыг, нөгөө талаас өөрийн улс төрийн мөн чанарт уягдсан улс төрийн намууд энэхүү мөн чанараа зөвхөн өөрийн бат- тай сонгогчдыг алдах эрсдэлийг хүлээн зөвшөөрсний үндсэн дээр л орхих эсвэл эрс өөрчлөх боломжтой гэдгийг илэрхийлдэг. Ийм нийгмийн холбоотны ба- Konfliktlinien – Зөрчилдөөний зааг 183

рилдлага болон бүлгийн мөн чанарт холбогдох нөлөө өнөөг хүртэл ялангуяа Баруун Европын орнуудын сонгогчдын зан байдалд тогтоогдсоор байна. Жишээл- бэл, үйлдвэрчний эвлэлд нэгдэн зохион байгуулагдсан ажилчид социал-демократ намуудын эсвэл шашинлаг иргэдийн хэсгүүд христ-демократ намуудын саналын дийлэнхийг өгсөн байдаг (→ Сонгууль). Гэхдээ нийг- мийн хувьсал ба шинэчлэлтийн процесс нь нэг талаас өөрсдийн ашиг сонирхлоор зөрчилдөөний заагтай холбогддог нийгмийн бүлгүүдийн (Албан хаагчдын хувьсгал гэгчээс үүдэлтэй хөдөлмөр эрхлэлтийн хувь- сал, шашин төрийг тусгаарлах үйл явц, дээд боловс- ролын салбар дахь хөдөлмөр эрхлэлтийн бууралт) хэмжээ багасахад, нөгөө талаас уламжлалт нийгмийн орчны сарнилт ба хувь хүнийг дээдлэх үйл явцын улмаас нийгмийн аль нэг бүлгийн харьяалал нь улс төрийн зан байдалд нөлөөлөх нөлөөллийг бууруулж буй тул зөрчилдөөний заагийн ач холбогдол аажмаар үгүй болж байна. Түүнчлэн орчин үеийн нийгэм дэх үнэт зүйлсийн хувьслын явцад (Ronald Inglehart, The Silent Revolution, 1977; Culture Shift,1990) чухам тэдгээр нь урт хугацаанд нийгэмд болон улс төрийн намуудын тогтолцоонд зөрчилдөөний зааг болон тогтох эсэх нь маргаантай шинэ ашиг сонирхлууд бий болсон байна. Шинэ ногоон болон зүүний либертар үзэл санаатай улс төрийн намуудыг, ялангуяа 1970-1980-аад онд үүсэн гарч ирснийг нь зарим талаар либертар болон авто- ритар ашиг сонирхол хоорондын шинэ зөрчилдөөний Konsensus- und Mehrheitsdemokratie – 184 ЗөвшилцлийнKonsensus-und болон Mehrheitsdemokratie олонхын ардчилал

заагийн илэрхийлэл гэж үзсэн байна. Энэхүү ашиг сонирхлууд нь соёлд үндэслэгдсэн шашны шинжтэй зөрчилдөөний зааг шиг (гэхдээ баруунтан зүүнтний хоорондын барууны нийгмийн шинжтэй давамгай- лах зөрчлийн заагаас ялгаатай нь) үнэт зүйлсэд тул- гуурласан бүх нийтэд хамааран үйлчлэх шаардлагаар тэжээгдэж байдаг (Herbert Kitschelt, The Transformation of European Social Democracy, 1994; Bernhard Weßels, Erosion des Wachstumsparadigmas, 1991). Bernhard Weßels

Franz Urban Pappi: Konstanz und Wandel der Hauptspan- nungslinien in der Bundesrepublik. In: Sozialer Wandel in Westeuropa. Hrsg. von Joachim Matthes. Frankfurt a. M. 1979. S. 465-479. Mark N. Franklin [u. a.]: Electoral Change. Cambridge 1992.

Konsensus-und Mehrheitsdemokratie – Зөвшилцлийн болон олонхын ардчилал

Эдүгээ оршин тогтнож буй ардчилсан засгийн газ- рын тогтолцоонуудын институциональ байгуулал нь олон талаараа харилцан адилгүй. -ын зөвшилцлийн болон олонхын ардчиллын үзэл баримт- лалын (Patterns of Democrary, 1999) хүрээнд энэхүү олон янз байдлыг хэрхэн нэг үндсэн загварт оруулах та- лаар санал дэвшүүлсэн юм. Тэрээр ардчилсан Үндсэн Konsensus- und Mehrheitsdemokratie – ЗөвшилцлийнЗөвшилцлийн болон болон олонхын олонхын ардчилал ардчилал 185

хуульт төрүүдэд улс төрийн үйл ажиллагааны эрх хэм- жээг институциональ байдлаар оноож болох хоёр ху- вилбарыг ялган үзжээ. Энэхүү хоёр хувилбар тус бүр нь өнөөгийн байдлаар оршин буй → ардчиллуудыг ха- мааруулж болохоор үргэлжлэлүүдийн төгсгөлүүдийг бүрдүүлж байдаг. Зөвшилцлийн ардчилал гэдэгт улс төрийн тоглогч- дыг ард түмний хүсэл зоригийг бүрэлдүүлэх болон шийдвэр гаргах үйл явцад аль болох олноор нь бөгөөд өргөн хүрээнд оролцуулдаг засгийн газрын тогтолцоог ойлгодог. Эдгээр нь дараах арван бүтцийн­ онцлог шин- жээр илэрхийлэгддэг: (1) Өр­гөн хүрээтэй эвслийн зас- гийн газрууд, (2) → засгийн газрын эсрэг талд хүчтэй бүрэн эрх ба нөөц бололцоогоор хангагдсан → пар- ламент, (3) саналыг аль болох пропорционалиар суу- далд шилжүүлэх бололцоотой сонгуулийн тогтолцоо (→ Сонгуулийн эрх /сонгуулийн тогтолцоо), (4) олон намын тогтолцоо (→ Улс төрийн намуудын тогтол- цоо), (5) улс төр ба → мэргэжлийн холбоодын хооронд улс төрийн шийдвэр гаргах явцад ашиг сонирхлыг оролцуулахад зуучлах, (6) → федерализм, (7) хоорон- доо ойролцоо хүчтэй хоёр танхимтай парламент, (8) өөрчлөлт оруулахад амаргүй, төрөлжүүлсэн Үндсэн хууль, (9) хүчирхэг Үндсэн хуулийн шүүх ба (10) биеэ даасан Төв банк. Улс төрийн өргөн цар хүрээтэй үйл ажиллагааны эрх хэмжээг засгийн газар байгуулах мөчидхөн олон- ход шилжүүлэн өгдөг олонхын ардчилал нь хамгийн дээд хэлбэрээрээ дараах арван шинж чанараар тодор- Konsensus- und Mehrheitsdemokratie – 186 ЗөвшилцлийнЗөвшилцлийн болонболон олонхынолонхын ардчилалардчилал

хойлогдоно: (1) Нэг намаас бүрдсэн засгийн газар, (2) парламентын эсрэг хүч давамгайлсан засгийн газар, (3) олонхын сонгуулийн тогтолцоо, (4) хоёр намын улс төрийн тогтолцоо, (5) улс төр ба мэргэжлийн холбоодын хооронд ашиг сонирхлыг зуучлах олон ургалч бүтэц, (6) нэгдмэл улсын хэлбэртэй төрийн зохион байгуулалт, (7) нэг танхимтай парламент, (8) улс төрийн олонхын саналаар хялбархан өөрчлөх бо- ломжтой Үндсэн хууль, (9) Үнд­сэн хуулийн шүүх нь сул эсвэл бүр байхгүй ба (10) засгийн газрын чиглэлээс хамааралтай Төв банк. Lijphart эхэндээ бүтцийн арван шинж чанарыг хэмжих шалгуур үзүүлэлтүүд нэг бол бүгд зөвшилц­ ­ лийн ардчиллын эсвэл олонхын ардчиллын тусгалыг хүлээн авна гэж үзжээ. Харин туршлагын үр дүнгүүд бүтцийн шинж чанарыг хэмжих эхний таван шалгуур үзүүлэлтүүд нь нэг нэгэнтэйгээ хамтдаа илэрч, улс төрийн тогтолцоонуудыг зөвшилцлийн болон олон- хын ардчиллын туйлуудын хооронд байршуулах бо- ломжтой гүйцэтгэх эрх мэдэл ба улс тө­рийн намууд гэсэн хэмжээсийг үүсгэж байгааг харуулав. Харин зургаагаас арав хүртэлх дараагийн бүтцийн шинж ча- нарыг хэмжих шалгуур үзүүлэл­ ­түүд нь хоорондоо ха- рилцан уялдаатай ба эхнийхээс хамааралгүй холбооны болон нэгдмэл улсын ёсны хэмжээсийг бий болгосон. Институциональ талаасаа дөрвөн төгс төрлийг ялган үзэх боломжтой: Нэгдмэл улсын ёс бүхий олонхын ардчилал (Жишээ нь: Их Британи), нэгдмэл улсын ёс бүхий зөв­шилц­лийн ардчилал (Жишээ нь: Финланд), Konsensus- und Mehrheitsdemokratie – ЗөвшилцлийнЗөвшилцлийн болон болон олонхын олонхын ардчилал ардчилал 187

федерализм бүхий­ олонхын ардчилал (Жишээ нь: Канад) ба федерализм бүхий зөвшилцлийн ардчилал (Жишээ нь: Швейцар). Энэхүү үзэл баримтлал нь эдүгээ хориг тавих тоглог- чийн онолын (George Tsebelis, Veto Players. How Political Institutions Work, 2002) зэрэгцээ харьцуулсан туршла- гын (эмпирик) ардчилал судлалын хамгийн дэвшил- тэт хэрэгсэл болоод байна. Энэ нь зөвхөн тухайлсан улс орнуудыг хураангуйлсан төрөлжүүлэлтэд оруулж ангилахад зориулагдаагүй. Харин ардчиллын чанар ба улс төрийн тогтолцооны үр нөлөөг нэмэгдүүлэхэд ямар институцийн зохион байгуулалт хэрэгтэй вэ? гэдэг асуултад мөн хариулдаг. Lijpharts дүгнэлтүүд нь олон тохиолдолд зөвхөн хязгаарлагдмал хүрээнд бо- ловч үндсэндээ зөвшилцлийн ардчилал нь илүү давуу талтай гэдгийг илэрхийлдэг. Ямар ч тохиолдолд олон- хын ардчилал эсвэл уламжлалт, Британийг үлгэр жи- шээ болгосон харьцуулсан улс төрийн шинжлэх ухаа- ны илэрхийлсэнчлэн Вэстминстерийн ардчилал нь бүх асуудал дээр илүү үр дүнтэй (→ Улс төрийн гүйцэтгэл) гэж ярих боломжгүй. Зөвшилцлийн ардчилал нь ту- хайлбал илүү өндөр иргэдийн оролцоо, цөөнхийн бо- лон эмэгтэйчүүдийн илүү сайн төлөөлөл, илүү өндөр ардчиллын сэтгэл ханамж, мөн түүнчлэн бага инф- ляцын түвшин болон бага зэрэг өндөр эдийн засгийн өсөлт зэргээр тодорхойлогдож байна. Гэвч сүүлийн үед энэхүү дүн шинжилгээнд үзэл ба- римтлалын талаас нь, мөн институциональ зохион байгуулалтын үр нөлөөтэй нь холбогдуулан шүүмжлэх Konsensus- und Mehrheitsdemokratie – 188 ЗөвшилцлийнKonsensus-Зөвшилцлийн und болонMehrheitsdemokratie – Зөвшилцлийнболон олонхынолонхын ардчилалардчилал болон олонхын ардчи-

болжээ. Гэхдээ уг үзэл баримтлалыг өөрийг нь асуу- далтай гэдэг утгаар бус харин бүтээлч санаа зорил- гоор өөрчлөлт хийхийг хичээсэн байдаг. Тухайлбал, Lijphart-ын сонгосон үндсэн нэр томьёонууд нь аль хэ- дийн норматив үнэлгээг агуулж байна гэж сануулсан. Олонхын ардчилал нь эдүгээ давамгайлж буй шийд- вэр гаргах дүрмээр, харин зөвшилцлийн ардчилал нь хүсэн хүлээсэн шийдвэрийн үр дүнгээр тодорхойлогд- дог. Тиймээс энэхүү хоёр дахь үндсэн төрлийг шийд- вэр гаргалтын давамгайлах горимоор нь хэлэлцээрийн ардчилал гэж нэрлэхийг санал болгожээ. Учир нь эцэстээ зөвшилцлийн оронд зөрчилдөөн ба хориглолт үлдэж болно. Үүний зэрэгцээ Lijphart-ын хэд хэдэн шалгуур үзүүлэлтийг эргэн харж өөрчилжээ. Жишээл- бэл, засгийн газар ба парламент хоорондын хүчний харилцааг кабинетын бүрэн эрхийн хугацаагаар хэмж- жээ. Гэтэл кабинетын хугацаа нь хэдий урт байна төдий чинээ засгийн газар давамгайлсан шинжтэй байна гэсэн санаа нь ойлгомжтой биш. Түүний оронд парламентын үйл ажиллагааг чиглүүлж буй засгийн газрын арга хэрэгслүүдийг судлах нь зүйтэй. Үүн дээр нэмэх нь олонхын ардчиллын давуу байдлыг илүүтэй нотолсон эсвэл хэрхэн үнэлэх нь эхнээсээ тодорхой бус дүгнэлтүүд байдаг. Тухайлбал олонхын ардчилал нь зөвшилцлийн ардчиллыг бодвол илүү бага олон нийтийн салбартайгаар онцлог байдаг. Үүнийг (шинэ) либерализмын агуулгаар давуу тал гэж үнэлэх үү, эс- вэл олон нийтийн салбар илүү том хэмжээтэй байх нь төрийн өргөн хүрээтэй үйл ажиллагаа тул илүү их Konservatismus – Консерватизм 189

нийтийн үйлчилгээ зөвшөөрөгдөнө гэж үзэх үү гэдэг нь эцэстээ норматив асуулт юм. André Kaiser

Rudy B. Andeweg: Lijphart versus Lijphart: The Cons of Consensus Democracy in Homogeneous Societies. In: Acta Politica 36 (2001), S. 117-139. Herbert Döring: Parliamentary Agenda Control and Legis- lative Outcomes in Western Europe. In: Legislative Stud- ies Quarterly 26 (2001), S.145-165. André Kaiser. Types of Democracy. In: Journal of Theoret- ical Politics 9 (1997). S. 419-444. Rein Taagepera: Arend Lijphart's Dimensions of Democra- cy. In: Political Studies 51 (2003). S.1-19 Margit Tavits: The Size of Government in Majoritarian and Consensus Democracies. In: Comparative Political Stud- ies 37 (2004). S. 340-359.

Konservatismus – Консерватизм

Консерватизм нь → социализм → либерализмтай хамт XIX зууны эхэн үед үүссэн бөгөөд өнөөг хүртэл хүчин чадлаа хадгалан үлдсэн → идеологийн нэг юм. XVII зуунд гэрээний онолд (→ Гэрээний онол) явагдсан улс төрийн хүлээн зөвшөөрөгдөх байдлын талаарх төсөөллийг ши- нээр үндэслэхийн эсрэг хө­дөлгөөн­ болон анх үүсжээ. Ялангуяа Францын хувьсгалаас хойш консерватизмын улс төрийн онол ялгаран гарч ирсэн түүхтэй. 190 Konservatismus – Консерватизм

Консерватизмын агуулгыг системчлэх бараг бо­ ломж­гүй. Учир нь консерватизм хэмээх нэр томьёо нь үүссэн цагаасаа хойш агуулгын хувьд зөв­хөн өөрч­лөг­ дөөд зогсохгүй, олон янзын дэд нэр томьёонд (либера- лизм гэх мэт) ялгаран тусгагджээ. Түүний оронд кон- серватив илэрхийллүүдийн түү­хэн агуулгын хамаарлыг ажиглах нь зүйтэй. Консерватизмын тухай яриа нь нийгмийн болон улс төрийн идэвхжилтийн үе шатууд (хямралыг таньж мэдрэх) ба шинэ асуултуудтай хуу- чин хариултаар тулгарахыг хүссэн институциүд болон элитүүдийн тууштай чадварт анхаарлыг чиглүүлдэг. Энэ ойлголтоор бол консерватизм нь оршин байгаа засаглалын харилцааны хүлээн зөвшөөрөгдөх байдал бөгөөд нийгмийн болон улс төрийн бүх хөдөлгөөн, нам, үзэл санааны (мөн хувьсгалч, тогтолцооноос давж гарах гэсэн хүчин чармайлтын ч) нэг хэсэг гэж ойлго- дог. Консерватизм өөрийгөө тодорхойлохдоо алдагд- лын тухай илэрхийллийг давамгай хэрэглэдэг. Тэд- гээр нэхэмжлэн буй алдагдал нь уламжлагдаж ирсэн нийгмийн бүтцүүдэд (шатлан захирах ёс), нийгмийн тэгш бус байдал алдагдахад, улс төрийн зохицуулал- тад (удирдлага), элитүүдийн уналтад, тодорхой хэм хэмжээнүүдийг дагахаа больсон явдалд гэх мэтчилэн холбогдсон байдаг. Консерватизмын тухай саяхны маргаан дээр үнэт зүйлсийн болон бүтцийн консерватизм тухайлан үнэт зүйлс ба бүтцүүдийг хадгалж үлдэх гэдэг дээр өөрийгөө баттай холбож байсан. Энд мөн өөрийгөө технологид баримжаалсан дэвшилтэт хөдөлгөөн гэж Konservatismus – Консерватизм 191

үздэг технократ консерватизм эдүгээ үйлчилж буй дэг журам нь экологийн бөгөөд амьд ертөнцийг хамгаа- лах ямар ч чадваргүй гэж шүүмжилсэн. Орчин үеийн техникийн материаллаг хэрэгцээг хөгжүүлэхэд тогт- вортой, маргаангүй дэг журам өгөгдсөн гэж технократ консерватизм үздэг. Консерватизмын шинжлэх ухааны онол одоо хэр нь байхгүй байна. Гэсэн хэдий ч энэхүү сэтгэлгээний бүх хувилбарт нийтлэг гурван шинж чанар байдаг: (1) Шалгагдсан гэж үзсэн туршлагуудыг өөрсдийнхөө төлөө үргэлжлүүлэх буюу уламжлалт ёс, (2) өнгөрсөн цагт мартагдсан улс төрийн хамтын оршихуйн шинэ байгууламжийн талаарх эргэлзээ, (3) нийгмийг нэ- гэн амьд махбод хэмээн үзэх ойлголт. Консерватив идеологи өөрийгөө болон бусдаас тодорхойлсон энэ бүх тодорхойгүй байдлаас үл хамааран техникийн ур чадварын учир шалтгааны ухааныг улс төрийн уялдаа холбоонд шилжүүлэн ойлгодог бөгөөд улс төрийн үйл ажиллагааг социал технологи болгон ажиллуулдаг улс төрийн рационализмын шүүмжлэл нь консерватизмд хамаарна. Ингэхдээ тэрээр орчин үеийн нийгмийн ухамсарт байдлыг эсвэл тухайлсан улс төрийн турш- лагыг үндсээр нь үгүйсгэхийг зорилгоо болгодоггүй. Ямар ч байсан улс төрийн ухамсарт харилцааг үүсгэх боломжийн талаарх төсөөллийг үгүйсгэдэг. Консер- ватизмын хувьд улс төрийн асуудал нь хүний онцгой, антропологийн үндэстэй зан байдал бөгөөд туршил- тын замаар барагтай төлөвлөх боломжгүй юм. Улс төрийн харилцааг техникчлэх болон төлөв­лө­ 192 Konservatismus – Консерватизм

хийн эсрэг консерватизм нь энэрэнгүй туршлагын нэр томьёог гаргаж тавьдаг. Энэхүү улс төрийн ра- ционализмын шүүмжлэл нь John Lock шиг жам ёсны эрхийн үзлийг дэмжигчидтэй нэгтгэдэг ба бусдаар бол техникийн дэвшлийг хүлээн зөвшөөрдөг консерватив зохиогчид болох Arnold Gehlen эсвэл Helmut Schelsky нараар төлөөлүүлдэг. Английн консерватив философич Michael Oake- shott (On Human Conduct, 1975) улс төрийн үг­сийн санг хэт шинжлэх ухаанч болгох гэсэн үйл явцад зүй нь үндэслэлүүд болон илтгэх урлаг улс төрийн утга зүйг тодорхойлох ёстой байтал туршлагагүй рацио- нализм түрэмгийлэн орж ирж байгаа талаар тодорхой нотолгоог харж байна гэжээ. Эндээс улс төрийг хувь этгээдүүд хоорондын онцгой туршлага гэх төсөөлөл урган гардаг. Oakeshott нь үндэслэлээ бүхий л ярилц- лагын туршлагыг тордож байдаг иргэний нийгмийн зорилгогүй холбоо болон тодорхой зорилгоо хөөсөн байдлаар ажилладаг эдийн засгийн холбоог ялган авч үзжээ. Хамтын нийгэмлэгүүд харилцан үйлдлийн дүрмүүдээр үүсгэн байгуулагддаг гэсэн энэ үзэл санаа- наас консерватизм өөрийн туршлагаар амилуулсан уламжлалын зөвтгөлийг гаргаж авдаг. Одоогийн байд- лыг үргэлжлүүлнэ гэдэг нь өөрөө үнэ цэнтэй. Учир нь зөвхөн ингэснээр тодорхой улс төрийн дэг жур- мыг хадгалан үлдэж чадна. Консерватив үзэл бодлоор улс төрийн үйл ажиллагааг ямар нэгэн жорд оруулах боломжгүй, харин (урлаг соёлтой төстэй) онолоор су- ралцах боломжгүй ч дүрмээр чиглүүлэгдсэн үйлдэл Konstitutionalismus – Үндсэн хуульт ёс 193

гэж үздэг. Гэхдээ консерватизм өөрийгөө орчин үеийн нийгмийн хамгаалалт төрийн улс төрийн бодлогод хангалттай хариу үйлдэл үзүүлээгүй бөгөөд зах зээ- лийн либералчлалын төсөөллөөс хамааралгүй өөрийн бие даасан эдийн засгийн онолыг боловсруулаагүй гэ- сэн шүүмжлэлд өртөж байна гэж үздэг. Thomas Noetzel

Martin Greiffenhagen: Das Dilemma des Konservatismus in Deutschland. Frankfurt a. M. 1983. Hans G. Schumann: Konservatismus. Gütersloh 1974.

Konstitutionalismus – Үндсэн хуульт ёс

Үндсэн хуульт ёс нь ноёрхогч ба энгийн ардын ха- рилцааг (хүний тогтоосон) эрхийн байдлаар эмхэтгэн хуульчилсан, шашнаас тусгаар хүлээн зөвшөөрөгдсөн (→ Хүлээн зөвшөөрөгдсөн байдал), ингэснээр төрийн эрх мэдэл өөрийгөө тогтоогдсон эрх зүйд захируулсан байх (→ Эрх зүйт төр) тухай санааг илэрхийлнэ. Энэ нь ихэнхдээ бичмэл, төрөлжүүлэн эмхэтгэгдсэн Үндсэн хуулийн баримт бичгийн хэлбэрээр биеллээ олдог. Үндсэн хуульт ёсонд → либерализмын гол эрхүүд болон зарчмууд нь өөртөө хууль тогтоох бүгд найрам- дах ёсны үзэл санаатай (→ Бүгд найрамдах ёс) болон өнөөгийн давамгайлсан Үндсэн хуульт ардчиллын улс төрийн дэг журмын төсөөлөлтэй холбогддог (Jan-Erik Lane, Constitutions and Political Theory,1996). 194 Konstitutionalismus – Үндсэн хуульт ёс

Үндсэн хуульт ёс нь XVI зууны үеэс улс төрийн хөдөлгөөн болон үзэл санааны урсгалын хувьд нийг- мийг шинэчлэх үйл явцын хоёр голлох туршлагуудад үзүүлсэн хариу болон хөгжжээ. Нэгдүгээрт, бурхнаас хүлээн зөвшөөрөгдсөн гэх засаглалын дэг журмын нуралт болон хүн болохынхоо хувьд хөндөж үл бо- лох жам ёсны эрхтэй гэсэн үзлийн хүчтэй илрэлүүд (Quentin Skinner, “The Idea of Negative Liberty”, in: Philosophy in History, hrsg. von Richard Rorty [u. a.], 1984). Хэдийгээр Үндсэн хуульт ёсны харилцан адилгүй ил- рэх хэлбэрүүд байдаг ч тэдгээр нь бүгд төрийн засаг- лал нь хэрхэн өөртөө хүлээн зөвшөөрөгдөх шинжийг агуулахын зэрэгцээ энх тайван ба аюулгүй байдлыг ч хангасан, мөн эрх чөлөөг ч баталгаажуулсан шинжтэй байж болох вэ? гэсэн асуултад өөр өөр өнцгөөр боловч хариулсан байдаг. Төрийн эрх мэдэл нь иргэний хувийн эрх чөлөөг зарчмын хувьд хязгаарлах боломжтой учраас Үндсэн хуульт ёсны гол норматив үзэл санаа нь энэхүү эрх мэд- лийг хязгаарлах юм (limited government). Үүний гол арга хэрэгсэл нь төрийн үйл ажиллагааны Үндсэн хуульд нийцсэн байдал, → төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт болон төрийн бүхий л үйл ажиллагаа хуульд захираг- дах зэрэг юм. Гэсэн хэдий ч Үндсэн хуульт ёс нь төрийн эрх мэдлийн хязгаарлалтаар тодорхойлогдохгүй. Орчин цагийн Үндсэн хуульт ёсны улс төрийн дэг журмын үзэл санаа нь илүү өргөн хүрээтэй болсон ба эрхийг хүлээн авагч этгээд нь идэвхгүй объект бус, ха- рин ч эерэг оролцоотой (→ Улс төрийн оролцоо), сөрөг Konstitutionalismus – Үндсэн хуульт ёс 195

хамгаалалтын эрхээр хангагдсан (→ Үндсэн ба хүний эрх) идэвхтэй, тухайн улс төрийн хамтлагаа цогцлоон бүтээгч иргэд байдаг нийгмийн дэг журмыг тунхагла- даг. Өнөө үед Францын, Английн болон Америкийн гэсэн Үндсэн хуульт ёсны гурван зонхилох уламжлалт чиг шугам тодорхойлогдож байна (Ulrich K. Preuß, Revolution, Fortschritt und Verfassung, 1990). Үндсэн хуульт ёс нь үзэл баримтлалын хувьд дараах хэдэн бэрхшээлтэй тулгарч байна. Нэгдүгээрт, хэрвээ эрх зүй нь өөрөө улс төрийн үйл явцын үр дүн юм бол төрийн эрх мэдлийг хэрхэн хуульд захирагдах зарч- маар хязгаарлах вэ? гэсэн асуулт гарна. Энэ асуудлыг эрх зүйг эрэмбэлэх замаар буюу ердийн хууль зөвхөн Үндсэн хуулиар тогтоосон шаардлагын хүрээнд бай- гаа тохиолдолд л хууль ёсны болдог байдлаар шийднэ. Хоёрдугаарт, энэ нь нэгэнт хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа Үндсэн хуулийг өөрчлөх талаарх дараагийн асуудлыг үүсгэж байна. Үндсэн хуульт ёсны хариулт нь нэг талаас Үндсэн хуулийн эрх зүй эгэх үйлчлэлтэй буюу өөрийн өөрчлөлтийн урьдчилсан нөхцөлүүд, хязгаарлалтууд болон дэгийг өөрөө нарийвчлан тодор- хойлдог явдал юм. Нөгөө талаас Үндсэн хуульт ёсонд зарчмын хувьд Үндсэн хуулийг тайлбарлах эрх бүхий эцсийн шийдвэр гаргагч байгууллага болох Үндсэн хуулийн шүүхтэй байдаг. Гуравдугаарт, либерал бо- лон бүгд найрамдах үзэл санаан дахь нийгмийн дэг журмын талаарх төсөөллүүдийн уялдуулснаар эцэст нь давуу байдлын буюу эрэмбийн асуудал үүсдэг ба бүгд найрамдах үзэл санаан дахь нийгмийн дэг жур- 196 Kosmopolitische Demokratie – Дэлхий нийтийн ардчилал

мын талаарх төсөөллүүдийн нөхцөлүүд нь түүний өөрөө өөрийгөө устгаж болзошгүй үр дагавраас хам- гаалах зорилгоор ард түмний бүрэн эрхийг нэлээд хэмжээгээр хязгаарладаг (Stephen Holmes, Passions and Constraint, 1995). Ийм учраас Үндсэн хуульт ёсны үед Үндсэн хууль ба ардчиллын хоорондын харилцаа ямагт төвөгтэй байдаг. Gary S. Schaal

Richard Bellamy: Constitutionalism, Democracy and Sovereignty. Aldershot 1996. Jon Elster / Rune Slagstad (Hrsg.): Constitutionalism and Democracy. Cambridge 1988.

Kosmopolitische Demokratie – Дэлхий нийтийн ардчилал

Дэлхий нийтийн ардчилал гэдэгт олон улсын түвш­ ний улс төрийг ардчилах үйл явцыг ойлгодог. Уг ойл- голт нь хүчний улс төрөөр (хүчтэй талын эрх ба ашиг сонирхлоор) тодорхойлогдсон олон улсын тогтол- цоонд шүүмжлэлтэй хандах хандлагаар үндэс сууриа тавьсан бөгөөд түүнийг шинэчлэхийг зорьдог. Олон нийтийн хяналтыг хэрэгжүүлэх боломжгүй дэлхийн улс төрийн оронд цаашдын хандлагаараа даяарчлагд- сан ард түмний төлөөллийн засаглал (→ Даяарчлал) тогтох ёстой. Дэлхий нийтийн ардчилал нь тодорхой улс төрийн Kosmopolitische Demokratie – Дэлхий нийтийн ардчилал 197

зарчим гэхээс илүүтэйгээр алсын хараа гэдэг утгаа- раа үндсэн гурван хэлбэрээр хэлэлцүүлдэг: (1) Хүчтэй хувилбар нь ихэвчлэн популист (шинжлэх ухаанаас гадуур) байдлаар дэлхийн улс төрийн шинэчлэлийн хөтөлбөр гэдэг агуулгаар илэрдэг. Энэ үзэл нь дэлхийн бүх хүмүүст хамаатай асуудлыг бүгдээрээ буюу даяарч- лагдсан улс төрийн хувь заяаны болон хариуцлагын хамтын нийгэмлэг болох хувьдаа дэлхийн ард түмэн тэгш эрхтэйгээр хамтран шийдвэрлэх ёстой гэдэг зар- чимд тулгуурласан иргэдийн даяарчлагдсан чөлөөт улс төрийн өөрийн байгууллагын тухай үл гүйцэлдэх санааг боловсруулдаг. Энэхүү байр суурийн дагуу дэл- хийн улс төрийн асуудлыг шийдвэрлэхэд зөвхөн эрх чөлөөтэйгөөр зохион байгуулагдсан дэлхийн олон нийт зохих ёсоор томилсон бөгөөд хяналтдаа байлгах боломжтой тэр этгээд л үнэхээр хүлээн зөвшөөрөгдөх шинжтэйгээр үйл ажиллагаагаа явуулна. (2) Дун- даж хувилбар нь нэг бол (Otfried Höffe-ийн үзсэнтэй адилаар) дэлхийн хэмжээний ардчилсан үйл явц бо- лон институциүдээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн, хүний эрхийн болон ард түмний засаглалын ашиг сонирх- лыг (→ Үндсэн болон хүний эрхүүд) дэлхий дахинд хэрэгжүүлэх ашиг сонирхлын үүднээс улсууд хоорон- дын нийтийн эрх мэдлийн дараах хоёр цөм чиг үүргийг хариуцан дэмжих байдлаар оролцдог, тухайлсан улс дахь хамтын оршихуйг нь нөхсөн бөгөөд дээгүүр нь халхалсан “Дэлхийн бүгд найрамдах улс”-ыг зорилго болгодог. Тэдгээр нь: (a) үүсэх маргааныг дур зорго болон хүчирхийлэлгүйгээр шийдвэрлэхэд чиглэсэн 198 Kosmopolitische Demokratie – Дэлхий нийтийн ардчилал

түгээмэл эрх зүйн шаардлагаас үүссэн чиг үүрэг, (б) төрийн эрх хэмжээнд хамаарахаар зохицуулагдаагүй чиг үүрэг юм. Эсвэл (Wolfgang H. Reinicke-ийнх шиг) global public policy-гийн агуулгаар дэлхийг бүхэлд нь хамарсан ардчилсан засаглалын улс төрийг зорил- гоо болгодог. Энэ нь дэлхийн бүгд найрамдах улсын бүтэцгүй боловч дэлхий дахины нийтийн сайн сайханд үйлчлэхийн төлөөх төрийн болон төрийн бус дэлхийн улс төрийн тоглогчдын журамлагдсан олон улсын хам- тын ажиллагааг шаарддаг. (3) Сул хувилбар нь (Жи- шээлбэл, von David Held болон Daniele Archibugi нар төлөөлдөг) дэлхийн улс төрийн хүрээнд дэлхийн олон нийтийн нөлөөллийн болон хяналтын илүү их болом- жийг шаардахаар хязгаарлагддаг. Гурван үндсэн хэлбэр бүгд нэгэн ижил давхар үнд­ сэн зорилготой: (a) олон улсын улс төрийг “Дэлхийн нийгэм”-ийн олонхын улс төрийн хүсэл зоригт хүлээн зөв­­шөө­­рөг­­дөх байдлын талаасаа эргэх холбоогоор за- хируулах ба үүнтэй холбоотойгоор (б) хүн төрөлхтний энх тайван, шударга ёс, сайн сайхан амьдралын ашиг сонирхлыг дэмжих. Дэлхий нийтийн ардчилал нь үзэл санааны түүхэн талаас юуны өмнө хоёр онолын уламжлалтай хол- богддог: нэг талаас эртний хүмүүсийн төсөөлөл болох дэлхий бүхэлдээ (Kosmos) нэг томоохон хот бөгөөд (Polis) (Pseudo-Aristoteles, Peri kosmou) сэцэн ухаантан бүрийн эх орон (Cicero, De natura deorum) юм гэсэн Эртний Грек, Ромын төсөөлөл; нөгөө талаас иргэний олон нийт (Demos) нь → засаглалын (Kratos) этгээд бол- Kosmopolitische Demokratie – Дэлхий нийтийн ардчилал 199

гож болон эрх мэдлийн хяналтыг дэлхийн хэмжээнд тодорхойлсон соён гэгээрлийн үеийн “Дэлхийн бүгд найрамдах улс”-ын тухай үл гүйцэлдэх үзэл. Immanuel Kant-ын “Мөнхийн энх тайван руу” гэх зохиол үүнд голлох урам зоригийн эх сурвалж нь болдог. Ямар хэмжээгээр болон ямар Үндсэн хуулийн заг- вараар (ард түмнүүдийн холбоо болон → Нэгдсэн Үндэсний Байгууллагаас гадна) дэлхий нийтийн ард- чиллыг хэрэгжүүлэх боломжтой вэ гэдэг асуулт мар- гаантай. Дэлхийн түвшинд улс төрийн үйл ажилла- гааны ардчилсан хүлээн зөвшөөрөгдөх байдал болон хяналтыг тогтооход гурван үндсэн урьдчилсан нөхцөл шаардагддаг нь ойлгомжтой болж байна: (1) дэлхийн олон нийтийн хамтын эсвэл олонхынх нь улс төрийн хүсэл зоригийг найдвартай танин мэдэж болохоор бөгөөд хэрэгжүүлэх боломжтой болгох ардчилсан үйл явц, (2) олон улсын тогтолцоонд (→ Олон улсын ха- рилцаа) энэхүү хүсэл зориг ба улс төрийн үйл ажил- лагааны хоорондын хамгийн боломжит нийцлийг дээдэлдэг бөгөөд хэрэгжүүлж чаддаг улс төр-эрх зүйн институциүд, (3) дэлхийн иргэний итгэл үнэмшил ба дэлхийн олон нийтийн даяаршсан эв санааны нэгдэл. Энэхүү хүчин зүйлсийн эдүгээг хүртэлх дутуу хөгжил нь өргөн түгсэн улсуудын амиа бодох үзлээс гадна байнга дэлхий нийтийн ардчиллыг бодит улс төрийн сонголт гэж үнэлэхийн эсрэг чиглэсэн хамгийн хүчтэй үндэслэл болдог. Гэсэн хэдий ч философи болон улс төрийн шинжлэх ухаанд дэлхий нийтийн ардчиллыг хэрэгжүүлэх боломжтой эсэх талаар хоёр үндсэн заг- 200 Kosmopolitische Demokratie – Дэлхий нийтийн ардчилал

вараар хэлэлцдэг. Төрт улсын адил дэлхийн бүгд най- рамдах улсын хэлбэрээр (global government) болон төрт улсын хэлбэргүй даяарчилсан улс төрийн дэглэмийн бүтэцтэй байх хэлбэрээр гэсэн (global governance) өөр хувилбараар. Дэлхий нийтийн ардчиллын талаарх шинжлэх ухаа- ны онол бүрэлдэх үйл явц ямагт хоёр үндсэн асуудлыг шийдвэрлэх ёстой байдаг. Нэг талаас тэрээр анхнаасаа polis болон тухайлсан төрт улсад хамааралтай үүссэн ардчилал гэх нэр томьёог хэрхэн хүчин төгөлдөр байдлаар “даяаршуулах” вэ гэдгийг нотлон харуулах хэрэгтэй. Олон үндэстний бөгөөд олон соёлын хүн төрөлхтний түвшинд хамтаараа даган мөрдөхөөр хүн амын хүсэл зориг (→ Үндэстэн улсууд дахь ард түмний хүсэл зоригтой адил) -ийг тогтоож, хэрэгжүүлж болох уу? Нөгөө талаас ийм онол нь хэрхэн нэг нэгтэйгээ зэрэгцэн орших дэлхий дахины, бүс нутгийн болон үндэстний ардчилсан хамтын оршихуй улс төрийн шударга бөгөөд үр нөлөөтэй эрх хэмжээний хуваари- лалтыг хийх боломжтой вэ гэдэг асуудлыг тодорхой болгох ёстой. Wolfgang M. Schröder

Daniele Archibugi (Hrsg.): Re-imagining Political Com- munity. Cambridge 1998. David Held: Democracy and the Global Order. Cambridge 1995. Otfried Höffe: Demokratie im Zeitalter der Globalisierung. München 22002. Legitimität – Хүлээн зөвшөөрөгдөх байдал 201

Wolfgang H. Reinicke: Global Public Policy. Washington D. C. 1998. Wolfgang M. Schröder: Grundrechtsdemokratie als Raison offener Staaten. Verfassungspolitik im europäischen und im globalen Mehrebenensystem. Berlin 2003.

Legitimität – Хүлээн зөвшөөрөгдөх байдал

Хүлээн зөвшөөрөгдөх байдал гэдэг нь тухайн хам- тын оршихуй дахь улс төрийн дэглэмийн зөвтгөлийг хамаарна. Ихэнх орчин үеийн нийгэмд → Үндсэн хуу- лийн эрх зүйн хэм хэмжээний дагуу үүсгэн байгуулагд- даг улс төрийн дэглэм нь тухайн хамтын оршихуйд хүчин төгөлдөр үйлчлэх суурь үнэт зүйлс, зарчмуудад нийцсэн тохиолдолд сая зөвтгөгдөж, тэгснээр хүлээн зөвшөөрөгдөх шинжийг олно. Хүлээн зөвшөөрөгдөх байдал нь тухайн хамтын ор- шихуйн → нэгдэл болон улс төрийн дэглэмийн үйл ажиллагааны чадавх ба тогтвортой байдалд голлох ач холбогдолтой. Үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээг хү­ лээн зөвшөөрөгдөхүйцээр хүчин төгөлдөр үйлч­лүүлэх бас нэг хувилбар нь албадлагыг (→ Эрх мэдэл/хүч хэрэг- лэх) хэрэглэх явдал юм. Ямартай ч дан ганц албадлага хэрэглэснээр урт хугацаанд улс төрийн дэглэмийн ор- шихуйг баталгаажуулах боломжгүй. Хүлээн зөвшөө­ рөг­ ­ дөх байдлын энэхүү ерөнхий тодорхойлолтыг эмпирик/ туршлагын ардчиллын онолуудад болон улс төрийн фи- лософид маш их ялгамжтайгаар тодруулсан. 202 Legitimität – Хүлээн зөвшөөрөгдөх байдал

(1) Эмпирик/туршлагын ардчиллын онолын хувьд улс төрийн дэглэм ба түүний эрх зүйн хэм хэмжээг иргэд бодитоор хүлээн зөвшөөрөх нь гол холбох цэг юм. Учир нь үүнээс л хамтын оршихуйн нэгдэл болон ардчиллын тогтвортой байдал эцсийн дүндээ хамаа- ралтай. Үүнд нийцсэн агуулгаар Symour M. Lipset нь хүлээн зөвшөөрөгдөх байдлыг “одоо оршин буй институциүд нь тухайн нийгэмдээ хамгийн тохиромжтой нь гэсэн итгэл үнэмшлийг төрүүлэх, хадгалах тогтолцооны чадварыг хэлнэ” хэмээн тодорхойлсон. Үүнтэй маш адилаар иргэд “улс төрийн салбарт юу зөв эсэх талаарх өөрийн ойлгоц болон өөрийн ёс сур- тахууны зарчимтай нийцэх тохиолдолд л улс төрийн дэглэмийг хүлээн зөвшөөрөгдөхүйц гэж хардаг” хэ- мээн тайлбарлажээ. Хоёр зохиолчийн хувьд хүлээн зөвшөөрөх байдлын итгэл үнэмшлийн үндэс нь иргэ- дийн зөв гэж үзэж буй үнэт зүйлс ба зарчмууд (→ Улс төрийн соёл) ажээ. Easton, Lipset нарын онолд хүлээн зөвшөөрөгдөх байдал нь улс төрийн дэглэмийн суурь болсон улс төрийн дэмжлэгийн хоёр хэлбэрийн зөвхөн нэг нь юм. Effectiveness (Lipset) болон trust (Easton) гэж нэрлэгд- сэн нөгөө хэлбэр нь тухайн дэглэмийн → улс төрийн гүйцэтгэлийн ерөнхийлсөн үнэлгээг хамардаг. Энэ нь ерөнхийдөө дэглэм хийх ёстой зүйлээ хийж байгаа гэ- сэн итгэл үнэмшил юм (Dieter Fuchs, Die Unterstützung des politischen Systems der Bundesrepublik Deutschland, 1989). Дэглэмийн тогтвортой бөгөөд ажиллагаатай Legitimität – Хүлээн зөвшөөрөгдөх байдал 203

байдлын талаас харвал тухайн улс төрийн дэглэм иргэ- дийн дэмжлэгтэй байх нь шийдвэрлэх ач холбогдолтой юм. Ингэхдээ дэмжлэг нь ямар сэдэл дээр суурилагд- сан байх нь хамаагүй. Энэ нь юу гэсэн үг вэ? гэвэл ир- гэд дэглэмийг гүйцэтгэлийн үнэлгээгээр эсвэл хүлээн зөвшөөрөгдөх байдлын итгэл үнэмшлээр дэмжиж байгаа эсэх нь ялгаагүй ажээ. Хүлээн зөвшөөрөгдөх байдлын итгэл үнэмшлийн хувьд ямар үнэт зүйлс ба зарчмуудыг үндэс болгох нь гагцхүү иргэдээс өөрсдөөс нь хамаарна. (2) Энэхүү сайн дурын үйл ажиллагааны тухай оно- лын эсрэг ерөнхийдөө улс төрийн философид тооцож болох Jürgen Habermas болон John Rawls нарынх шиг онолууд гарч иржээ. Хэрвээ аливаа объектив үнэлгээ­ ­ нээс зайлсхийж, аливаа дэглэмийн хүлээн зөвшөөрөх­ байдалд хувь хүний субъектив шалтгаан шийдвэрлэх үүрэг­тэй гэж үзвэл Habermas-ын үзэж буйгаар зарчмын хувьд хангалттай олон шалтгаанаар хувь хүмүүсийг хөдөлгөж чадсан, ямар төрлийн шалтгаан гэдгээс үл хамааран тэдгээрийг хүлээн зөвшөөрүүлж чадсан тэр хугацаагаар дарангуйлал ч хүлээн зөвшөөрөгдөж болно гэсэн үг ажээ. Тэрээр улс төрийн дэглэмийн бодит хүлээн зөвшөөрөгдөх байдлыг түүнийг хүлээн зөвшөөрч болохуйц эсэхэд нь сөр­гүүлэн тавьсан ба зөвхөн үүнд хүлээн зөвшөө­ ­рөг­дөх байдал гэдэг нэр томьёог нөөцөлсөн байна. Түүний онолоор хүлээн зөвшөөрөгдөх байдал нь хоёр үе шаттайгаар бүрэлддэг байна. Тэрээр эхний ээлжид орчин үеийн ардчил- луудад Үндсэн хуулийн хэм хэмжээ нь зөвхөн хүний 204 Legitimität – Хүлээн зөвшөөрөгдөх байдал

эрхийн зарчмуудаар (→ Үндсэн ба хүний эрх) болон → ард түмний бүрэн эрхт байдлаар зөвтгөгдөнө гэж үзсэн. Хоёр дахь алхамдаа Habermas ард түмний бүрэн эрхт байдлыг нарийвчлан тодорхойлсон. Ингэхдээ тэ- рээр Үндсэн хуулийн эрх зүйн хэм хэмжээний хүлээн зөвшөөрөгдөх байдлыг тэдгээр нь иргэдийн үзэл бо- дол ба хүсэл зоригийг тодорхойлох хэлэлцүүлгийн үйл явцаар эсвэл нэгэнт тогтоогдсон хэм хэмжээ нь тийм хэлэлцүүлгийн үйл явцаар (→ Хэлэлцүүлгийн ардчи- лал) бүрэлдэн тогтсон байхтай нягт холбосон. Тэрээр аливаа Үндсэн хуулийг зөвшөөрөх явдал нь эцсийн бүлэгт тодорхой зохицуулалттай үйл явцаар нийтэд хамаатуулж болохуйц үндэслэл, тайлбарыг солилц- соны үндсэн дээр (→ Хэлэлцүүлэг) бий болсон ухам- сарт үзэл бодолд үндэслэсэн байх ёстой гэсэн итгэл үнэмшилд суурилж байв. Rawls мөн үүнтэй төстэйгөөр Үндсэн хуулийн агуулгын хүлээн зөвшөөрөгдөх бай- дал нь “бүх иргэд тэдгээрийг хүний хамтын ухамс- раараа хүлээн зөвшөөрсөн зарчмууд болон туйлын зорилгуудыг баримтлан эрх чөлөөт, тэгш эрхтнүүд болох хувьдаа зөвшөөрсөн тохиолдолд” бий болно гэж тайлбарлажээ. Гэхдээ объектив хүлээн зөвшөөрөгдөх байдлын нэр томьёо болон субъектив хүлээн зөвшөөрөгдөх бай- дал (иргэдийн хүлээн зөвшөөрөгдөх байдлын талаарх итгэл үнэмшил) хоорондоо зөрчилдвөл нэг асуудал үүснэ. Объектив хүлээн зөвшөөрөгдөх байдлын нэр томь- ёогоор улс төрийн дэглэмийн тогтвортой бөгөөд ажил- Liberalismus – Либерализм 205

лагаатай байдлын тухай эмпирик асуултад сайн ха- риулт олохгүй. Үүнээс гадна ийм төрлийн зөрчилдөөнт байдалд объектив хүлээн зөвшөөрөгдөх байдлын нэр томьёоны хувьд түүний төлөө ямар ч сайн шалтгаа- нуудыг гаргаж тавиад үргэлж маргаантай байх норма- тивын тухай яригдаж буй болох нь тодорхой болно. Өнөөгийн барууны нийгмүүд дэх чөлөөт ардчиллуудад Habermas-ын дурдсан ард түмний бүрэн эрхт байдал, хүний эрхийн үнэт зүйлсийг иргэд бодит байдал дээр хуваалцдаг бөгөөд өөрсдийн хүлээн зөвшөөрөгдөх байдлын итгэл үнэмшлийн үндэс суурь болгодог. Ийнхүү объектив ба субъектив хүлээн зөвшөөрөг­дөх байдал нь үндсэндээ нийцдэг. Dieter Fuchs

David Easton: A Re-Assessment of the Concept of Political Support. In: British Journal of Political Science 5 (1975). s. 453-457. Jürgen Habermas: Faktizität und Geltung. Frankfurt a. M. 1998. Seymour M. Lipset: Political Man. The Social Bases of Politics. Baltimore/London 1981. John Rawls: Political Liberalism. New York 1993. [Dt.: Politischer Liberalismus. Frankfurt a. M. 1998.]

Liberalismus – Либерализм

Либерализм нь нийгмийн шинээр хөрөнгөжсөн дун- 206 Liberalismus – Либерализм

даж давхаргын улс төр, нийгмийн ижил тэгш эрхийн төлөө хөдөлгөөн байв. Либерализмын суурь зарчмууд нь хувь хүний → эрх чөлөө ба эрхийн → тэгш байдал бөгөөд засаглалыг хэрэгжүүлэхдээ хувь хүний үндсэн эрх (→ Үндсэн ба хүний эрх)-д болон төлөөллийн бай- гууллагаас (→ Төлөөлөл) тогтоосон эрх зүйд захирагд- даг шинэ нийгмийн дүр зургийг бүтээжээ. Либерализм нь феодализм ба хэмжээгүй эрхт хаант засаглал (абсо- лютизмын), давхаргын бүтэцтэй нийгмийн шатлан за- хирах ёс ба дарангуй дур зоргын засаглал зэргийн эс- рэг тэмцдэг. Иргэний нийгмийн үзэл баримтлал (civil society) нь XVIII зуунд үүсэж, XIX зууны либерализ- мын улс төрийн оргил үеэс цаашилж, чөлөөт ардчил- лын (→ Төлөөллийн/чөлөөт ардчилал) болон нээлттэй нийгмийн ерөнхий дэг журмын зарчмыг илэрхийлэх болжээ. Хэдийгээр либерализм нь нийгэм, улс төрийн хөдөлгөөнийхөө (→ Нийгмийн хөдөлгөөн) хувьд ХIX зууны дунд үеэс эрч нь суларч, → улс төрийн намын хувьд маш хурднаар буюу дэлхийн I дайны төгсгөлд өрсөлдөгч урсгалууд болох → консерватимз болон → со- циализмд ач холбогдол, нөлөөгөө алдсан боловч эцэст нь Европ болон барууны нөлөөтэй, дэлхий дээрх хам- гийн амжилттай, хүчирхэг улс төрийн уламжлал бол- сон сонирхолтой түүхтэй юм. Либерализм нь барууны ардчиллуудын улс төрийн намаас хамааралгүй, Үндсэн хуульт ёсны суурь бүтцэд хамаарах бөгөөд хүмүүсийн эдийн засгийн болон ертөнцийг үзэх үзлийн зан байд- лын хэм хэмжээнд тогтмол нөлөө үзүүлжээ. Либерализмын зам мөр эрин үеийнхээ үндэстний Liberalismus – Либерализм 207

ялгарлаас шалтгаалан ялгаатай байсан ч либерал хөтөлбөрийн болон үзэл санааны түүхэн талаас дун- дын нийтлэг шинж чанаруудад суурилсан уламжлал хэмээн тодорхойлж болно. (1) Бүх либерализм нь хувь хүний эрх чөлөөг дээд- лэхийг өөрсдийн гарааны цэг гэж үздэг. Энэхүү дээд- лэх үзэл хувь хүний ёс суртахууны бие даасан байдал болон ухамсрын чадварт үндэслэгддэг. Хувь хүнийг дээдлэх үзэл ба эрх чөлөө нь өөрөө өөртөө зорил- го болсон шинж чанартай. Либерализм нь жам ёсны эрх болон соён гэгээрлийг яг дуурайж, хувь хүний эрх чөлөөнд хараат, уламжлал, зан заншил, шашнаас үүдэлтэй зориулалтыг урьдчилан оноожээ. Эрх чөлөө бол юуны өмнө албадлагагүй байх гэсэн агуулгатай. Ингэхдээ албадлагыг дарангуйлагч эсвэл үнэмлэхүй ноёрхогчийн дур зоргын засаглалаар, түүнчлэн олон нийтийн санаа бодлоор илэрхийлэгдсэн, нийг- мийн олонхын харгис дэглэмээр адилтган авч үзжээ. Хэрэгжүүлсэн эрх чөлөөний зүйл нь өөрийн ашиг со- нирхлоо гүйцэлдүүлэхийг зорих юм. Ингэхдээ уг ашиг сонирхол нь эдийн засгийн талаас болон/эсвэл хувийн дур хүслээ хангах үзэл хандлагаар сэдэлжсэн эсэх нь ач холбогдолгүй юм. Шотландын ёс суртахууны фи- лософичид ба Английн утилитаристууд энэхүү хоёр хэлбэрийг аль алийг нь хүлээн зөвшөөрөгдөхүйц гэж үзжээ. Хүмүүнлэг-идеалист уламжлалд илүүтэйгээр хамаарагдах либерализм нь (Wilhelm von Humboldt, John Stuart Mill) эрх чөлөөг хэрэгжүүлэхэд хувь хүний хөгжил ба өөрийгөө төгөлдөржүүлэх боломжуудыг 208 Liberalismus – Либерализм

хардаг. Kant-ын үзлээр эрх чөлөө гэдэг нэр томьёо нь ёс суртахууны (→ Улс төрийн ёс зүй) бүрэлдэхүүн хэ- сэгтэй болж ирдэг. Эрх чөлөө нь өөрийн оюун ухааныг ашиглан төлөвшилд хүрэх чадвар гэхээс илүүтэйгээр бие даахад чиглэсэн шинжтэй гэж ойлгогддог. Эрх чөлөө гэдэг нь энд мөн үүргээ ухамсарласны үүднээс категорийн императивд буюу ёс суртахууны хуульд за- хирагдах гэсэн утгатай болдог. (2) Либерализм нь төрийн тухай хязгаарлагдмал ойлголтоор онцгойрдог. → Төр нь иргэний нийгмийн улс төрийн байгуулал болохын хувьд түүний оршин тогтнол нь хувь хүний зөвшөөрлөөр зөвтгөгдөнө. Түүний гол үүрэг нь дотооддоо эрх чөлөө болон энх тайван байдлыг баталгаажуулах юм. Эрх мэдлийн хэрэг­жүүлэлт нь хатуу хязгаарлагдаж, Үндсэн хуульт ёсоор хашигддаг. Төлөөллийн тогтолцоо ба төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт, харилцан хязгаарлалтын хэвтээ ба босоо хэлбэрүүд нь хувь хүний ба улс төрийн эрх чөлөөний баталгаа болох үүрэгтэй. Төрөөс хувь хүн, нийгмийн бие даасан байдлын хүрээнд болон эдийн засгийн өөрөөрөө явагдаж буй үйл явцад хөндлөнгөөс оролцохгүй байхыг шаарддаг. Либерализмд төр, ний- гэм хоёрыг тусгаар байх ёстой хэмээн тунхагладаг ба төрийн оролцооны давчуу хязгаарт хувь хүний болон нийгмийн нөөц бололцоо нь бүрэн дүүрэн хөгжихийн баталгаа бий гэж үздэг. Гэсэн хэдий ч төрд дэд бүтэц, сурган хүмүүжүүлэх болон үйлчилгээний, тэр ч бүү хэл нийгмийн амьжиргааг баталгаажуулах чиг үүргийн зарим хэсэгт гэх мэт нийтийн чиг үүргийн салбаруу- Liberalismus – Либерализм 209

дад (→ Социал төр) төрд үйлчилгээний тодорхой чиг үүргүүдийг даалгах нь олонтоо эш татагддаг зөнд нь орхих (Laissez-faire) зарчимтай үндсэндээ нийцнэ. (3) Либерал хөтөлбөрийн уламжлалын цөм шинж чанар нь зах зээлийн ухамсарт, үр ашигтай байдалд ит- гэх итгэл юм. Зах зээл нь зөвхөн хангалттай үйлдвэрлэл явуулдаг бус мөн бараа бүтээгдэхүүний үр ашигтай хуваарилалтыг хангадаг. Зах зээлийн нөхцөл байдалд нийцсэн эдийн засгийн үйл ажиллагааны урьдчилсан нөхцөлд хувь хүний эдийн засгийн чөлөөт үйл ажил- лагаа ба өмчийн баталгаа хамаарна. Эдийн засгийн ашиг сонирхлоо дагах нь нийгэмд бүхэлдээ ашиг авч ирэхээс гадна эдийн засгийн таатай байдал ба нийг- мийн тэнцлийг бий болгоно. Либерализм нь зах зээ- лийн зарчимтай нэгэн зэрэг оновчтой ашиг сонирхлын тооцоолол, хөдөлмөрийн хуваарилалт, өрсөлдөөн ба худалдаа нь нийт нийгмийг иргэншүүлж, → олон улсын харилцаанд энх тайван байдлыг бий болгоход нөлөө үзүүлдэг гэсэн итгэл үнэмшлийг холбодог. XVII зууны төгсгөл ба XVIII зууны либерализм нь арилжааны нийгмийг урьдчилан бодохдоо түүний XX зуунд шилжих үед аж үйлдвэржсэн капитализмын бүрэн төлөвшилтэй хамтаар тодорхой болсон нийгэм, эдийн засгийн нөлөөллүүдийг урьдчилан хараагүй. Ли- берализм нь аж үйлдвэржсэн нийгмийн (зах зээлийн хэт хүчирхэгжилт, нийгэм, эдийн засгийн тэгш бус байдал) асуудлуудад тохирсон нийгмийн болоод эдийн засгийн шинэчилсэн томьёоллын чиг хандлагыг олохыг олон дахин оролджээ. Английн шинэ либерализм, Аме- рикийн прогрессивизм (хүний хөгжил дэвшилд тулгуур- 210 Liberalismus – Либерализм

лах үзэл) ба Германы социал либерализм бүгд ХХ зууны эхэн үед либерал иргэний нийгмийн алсын харааг эргэн сэргээх гэж оролджээ. Гэвч уг оролдлого нь шийдвэрлэх амжилтад хүрээгүй. Зах зээлийн эдийн засгийн бөгөөд чөлөөт улс төрийн зарчмууд нь дэлхийн II дайны дараа- гаар Баруун Европт, 1989-1990 оны хувьсгалуудтай хамт дундад болон Зүүн Европт зорьсондоо хүрчээ. Либерализм хаана улс төрийн болон эдийн засгийн үндсэн бүтцийг нөхцөлдүүлсэн байна тэнд оюун санаа- ны болон улс төрийн байдлаар зохион байгуулагдсан либерализм өөрийн нийгмийг хөдөлгөх нэгтгэгч хүчээ үндсэндээ алджээ. Ямар ч тохиолдолд тодотголтой ли- берализмууд (иргэний эрхийн, нийгмийн эсвэл неоли- берал эдийн засгийн либерализм) нь түр зуурын сэр- гэн мандалтыг туулж байна. Hans Vorländer

Lothar Gall / Rainer Koch (Hrsg.): Der europäische Liber- alismus im 19. Jahrhundert. Frankfurt a. M. [u. a] 1981. Karl Holl [u. a.] (Hrsg.): Sozialer Liberalismus. Göttingen 1986. Dieter Langewiesche: Liberalismus in Deutschland. Frank- furt a. M. 1988. John Rawls: Political Liberalism. New York 1993. [Dt.: Politischer Liberalismus. Frankfurt a. M. 2003.] Hans Vorländer: What's liberal? Der Liberalismus zwis- chen Triumph und Erschöpfung. In: Aus Politik und Zeitgeschichte 10 (1995). S. 29-38 Macht – Эрх мэдэл 211

Macht – Эрх мэдэл

Улс төрийн шинжлэх ухаанд эрх мэдлийн тухай нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн тодорхойлолт байдаггүй. Учир нь Эртний Грек, Ромын үед ч, дундад зуун, шинэ цагийн эхэнд ч эрх мэдлийг олон янзаар ойл- гож иржээ (Karl-Georg Faber [u. a.), “Macht, Gewalt”, in: Geschichtliche Grundbegriffe, Bd. 3, hrsg. von Otto Brunner [u. a.], 1982). Эртний грекчүүд болон ромчуудын хувьд хэн нэг тодорхой этгээд эсвэл институциэс ерөнхийлөх замаар гаргаж авсан эрх мэдэл хэмээх нэр томьёо үгүй тул эрх мэдлийг тал бүрээс нь янз бүрийн нэр томь- ёогоор тодорхойлж байв. Дундад зууны үеэс эхлэн эрх мэдэл бие даасан нэр томьёо болон гарч иржээ. Эрх мэдэл гэдгээр маш олон янзын үзэгдлийг тодорхойл- дог тул эрх мэдлийн тухай ойлголт өнөө үед түүнийг үйл ажиллагааны онолын, тогтолцооны онолын эсвэл постструктурализмын чиг хандлагын алинаар нь авч үзэж буйгаас хамаарч байна. (1) Үйл ажиллагааны онолын хандлагууд нь улс төрийн болоод нийгмийн хөгжлийг хувь хүний (эс- вэл институцийн) үйл ажиллагааны үр дүн хэмээн тайлбарладгаараа онцлогтой. Гэхдээ тоглогчдын сэ- дэл нь тухайн үйл ажиллагаанд шийдвэрлэх ач хол- богдолтой. Гэсэн хэдий ч тухайн тоглогч өөрөө биш өөр хэн нэгэн этгээд хүссэн тул тодорхой үйл ажил- лагааг хэрэгжүүлэх нөхцөл байдал гардаг. Хэрэв ийм байдлаар хэн нэгэн бусдын хүслийн доор бөхийх то- хиолдолд тэнд эрх мэдэл тоглоомд оролцож байна гэ- 212 Macht – Эрх мэдэл

сэн үг. Тухайн этгээд зөвхөн эрх мэдэлтэй байгаа уч- раас хүн өөрөө татгалзсан ч тодорхой үйл ажиллагаа явуулахыг шаардах чадвартай байдаг (Robert A. Dahl, “The Concept of Power”, in: Behavioral Science 2, 1957). Үүний дагуу бол эрх мэдэл гэдэг нь “нийгмийн харил- цааны хүрээнд эсэргүүцэлтэй байсан ч өөрийн хүсэл зоригийг хэрэгжүүлэх боломж” ажээ (Max Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, 1922). Энэхүү институцио- наль эрх мэдлээс харилцааны эрх мэдлийг ялган үзэх шаардлагатай. Түүнийг бусдын хүсэл зоригийн эсрэг арга хэрэгсэл болгон ашигладаггүй харин харилцаа- тай буюу ойлголцолд чиглэгдсэн үйл ажиллагаагаар зөвхөн нэг хамтын нийгэмлэгийн хүрээнд зөвшилцөл байдлаар үүсдэг (→ Хэлэлцүүлэг, → хэлэлцүүлгийн ард- чилал) (Hannah Arendt, Macht und Gewalt, 1970; Jürgen Habermas, Faktizität und Geltung, 1992). (2) Тогтолцооны онолын үзэл баримтлал нь улс төрийн үйл ажиллагаа болон түүний үр дагаврыг тог- логчдын хүсэл эрмэлзлээр бус, харин зөвхөн эдийн засаг эсвэл улс төр гэх мэт нийгмийн тогтолцооны тус- гайлсан бүтэц, чиг үүргээр тайлбарлах боломжтой гэж үздэг. Олон дахин энэ бүтцийн дагуу үйл ажиллагаа явуулна гэдэг нь зарим талаар эрх мэдлийн үр дагавар юм. Улс төр дэх эрх мэдэл нь эдийн засаг дахь мөнгө шиг улс төрийн нарийн төвөгтэй үйл ажиллагааны зохицуулалтыг хялбаршуулдаг. Тиймээс эрх мэдлийг харилцан үйлчлэлийн буюу харилцааны хэрэгсэл хэ- мээн тодорхойлох нь бий (Talcott Parsons, Zur Theorie Macht – Эрх мэдэл 213 sozialer Interaktionsmedien, 1980). Ингэснээр эрх мэдэл нь бусдын явуулах үйл ажиллагааны талаар шийдвэр- лэх агуулга бүхий улс төрийн үйлдлийн ердийнхөөр бол магадлалгүй амжилтыг зааварлагч болон хүлээн авагчид аль алинд нь магадлалтай болгон харагдуулах боломж юм (Niklas Luhmann, Macht ,1988). (3) Постструктуралист онолоор нийгмийн бүтцүүд нь үндсэндээ бүрэн шийдэгдээгүй, өөрчлөх боломж- той ба бүрэн гүйцэд зөвтгөх боломжгүй хэмээн онцол- дог. Чухам эцсийн төгс бүтэц гэж байх нь боломжгүй тул бүтцүүдийг хөгжүүлэх шаардлагатай. Энэ дагуу бол эрх мэдэл нь бас оршин байгаа бүтцүүд дотор чиг баримжаагаа олохыг хөнгөвчлөх хэрэгсэл юм. Мөн эдгээр бүтэц нь өөрсдөө улс төрийн тэмцлийн үр дүн учраас эрх мэдэл тэдгээрийг тодруулан гар- гаж ирдэг. Тиймээс эрх мэдэл нь зөвхөн нийгмийн → улс төрийн тогтолцоонд суурьшиж байдаггүй харин үүнээс гадна нийгмийнхээс урьдчилан явагддаг улс төрийн талбарт суурьшдаг (Claude Lefort, Fortdauer des Theologisch-Politischen?, 1999). Ийн үзсэнээр эрх мэдэл нь зөвхөн бусдын үйл ажиллагааны талбарыг хязгаар- лах боломж биш болно. Үүнээс илүүтэйгээр эрх мэдэл нь ерөөс нийгмийн бүтцүүдийг бүтээх боломж юм (Ernesto Ladau/ Chantal Mouffe, Hegemonie und radikale Demokratie, 1991). Гэсэн хэдий ч эрх мэдлийг дан ганц төрөл бүрийн парадигмын дагуу шинжлэн судалдаг үзэгдэл гэж үздэггүй. Ингэхээс илүүтэй эрх мэдэл нь мөн нийг- мийн хөгжилтэй хамт тодорхойлогддог шинжлэн суд- 214 Massenkommunikation – Олон нийтийн харилцаа

лалын шинжтэй ойлголтын үүрэг гүйцэтгэдэг. Энэ то- хиолдолд улс төр, эдийн засаг, соёл урлаг ба цэрэг арми нь ямар нэг тогтолцоо эсвэл үйл ажиллагааны салба- рууд биш, харин тус бүр өөрийн эрх мэдлийн зохион байгуулалт ба хэрэгсэл бүхий эрх мэдлийн сүлжээнүүд юм. Тиймээс нийгмийн хөгжил нь хэзээд эрх мэдлийн түүх байдаг (Michael Mann, Geschichte der Macht, 3 Bde., 1990 ff.). André Brodocz

Peter Bachrach / Morten S. Baratz: Two Faces of Power. In: American Political Science Review 56 (1962). s. 947-952. Gerhard Göhler: Macht. In: Politische Theorie. 22 um- kämpfte Begriffe zur Einführung. Hrsg. von G. G. [u. a.]. Wiesbaden 2004. S. 244-261. Peter Imbusch (Hrsg.): Macht und Herrschaft. Opladen 1998.

Massenkommunikation – Олон нийтийн харилцаа

Олон нийтийн харилцаа гэдэгт мэдээллийг (мэдээ, үзэл бодол, шаардлага гэх мэт) хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдээр (хэвлэмэл хэрэгсэл, радио, телевиз, интернэт) дамжуулан ард түмэнд хүргэхийг ойлгодог. Олон ургалч нийгэмд олон нийтийн харилцаа нь нийг- мийн эв барилдлагын (→ Нэгдэл) урьдчилсан нөхцөл болдог. Ардчилсан улсад олон нийтийн харилцаа нь зайлшгүй шаардлагатай зүйл юм. Тийм ч учраас үзэл Massenkommunikation – Олон нийтийн харилцаа 215

бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрх чөлөө, мэдээлэл хайх, хүлээн авах эрх чөлөө болон хэвлэн мэдээлэх эрх чөлөөг Үндсэн хуульдаа (5-р зүйл) чухалчлан заасан ба Европын Холбооны Үндсэн хуулийн төсөлд тусга- жээ (Frank Brettschneider, “Massenmedien und politische Kommunikation”, in: Handbuch Politisches System der Bundesrepublik Deutschland, hrsg. von Oscar W. Gabriel und Everhard Holtmann, 2004). Эрх чөлөөний нөгөө талд нь олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд томоохон хариуцлага ногддог. Тэд нийгэмд дараах чиг үүргийг гүйцэтгэх ёстой: үзэл бодлоо илэрхийлэх, → ил тод байдлыг бүрдүүлэх, улс төрийг хянах, боловсрол, → улс төрийн нийгэмшил, мөн зугаа цэнгэлийг хянах. Улс төрийн шинжлэх ухаа- ны талаас хамааралтай олон нийтийн харилцааны асуудлуудыг Lasswell-ийн томьёоллын тусламжтайгаар ангилж болно: Хэн (1) юуг (2) аль сувгаар (3) хэнд (4) ямар нөлөөтэйгөөр (5) хэлэв? (Harold D. Lasswell, “The Structure and Function of Communication in Society”, in: The Communication of Ideas, hrsg. von Lyman Bryson, 1948). 1. Харилцааг гүйцэтгэгчид сэтгүүлчид өөрийн үнэт зүйлсийн чиг баримжаалалтайгаа, улс төрийн хандла- гатайгаа, мэргэжлийн сэдэлтэйгээ, мэргэжлийн хэм хэмжээтэйгээ хамтдаа тооцогддог. Түүнчлэн тоо хэм- жээ нь улам бүр нэмэгдэж буй олон нийттэй харилцах харилцааны мэргэжилтнүүд, улс төрчид, нийгмийн хөдөлгөөнүүдийн улс төрийн идэвхтнүүд зэрэг нь олон нийтийн хэвлэл мэдээллээр дамжуулагдах мэдээллийн зохиогчид юм. Тэд өөрсдийн үйл ажиллагаагаа улам 216 Massenkommunikation – Олон нийтийн харилцаа

бүр мэдээллийн хэрэгслийн логикт (улс төрийг хэвлэл мэдээлэлтэй холбох) нийцүүлдэг буюу өөрөөр хэлбэл тэд тодорхой мэдээ гаргах зорилгоор дүр эсгэсэн үйл явдлыг ч бий болгодог ба бэлгэдлийн чанартай улс төр хийдэг. Ингэснээр улс төрийн үзүүлэх түвшин нь бүтээх түвшнээс илүү ач холбогдолтой болдог (Hans Mathias Kepplinger, Die Demontage der Politik in der Informationsgesellschaft, 1998). 2. Хэвлэл мэдээллийн агуулгын хувьд ямар сэдэв, ямар тоглогч мэдээнд орж, ямар нь орж чадаагүй вэ гэдэг нь сонирхол татдаг. Мэдээний сонголтод юуны өмнө хоёр хүчин зүйл нөлөөлдөг: Сөргөөр тайлбарлах үзэл (зөрчил, хохирол) ба алдартай байдал. Телевизийн хувьд үүн дээр нэмэх нь үйл явдлын зургууд хэрэгтэй болдог. Мэдээний анхаарлын төвд засгийн газар байх ба парламент бараг ордоггүй. Ялангуяа телевизээр улс төрийг товчилж, сэтгэл хөдөлгөхөөр дүрсэлдэг. Ингэс- нээр улс төрийн бодит байдлын гажуудсан дүр зураг үүсдэг. 3. Олон нийтийн харилцаа нь нийгмийн хүсэл зо- риг бүрэлдэхэд ач холбогдолтой учраас улс төрийн талаарх мэдээ мэдээлэл нь харьцангуй тэнцвэртэй байх ёстой. Зөрчилдөөнт тохиолдлуудад ялгаатай байр сууриудыг үзүүлэх хэрэгтэй. Тиймээс хэвлэл болон өргөн нэвтрүүлгийн хэрэгсэл нь төрөөс хараат бус байх ёстой. Мөн хэвлэл мэдээллийн төвлөрлөөс үүсэж болзошгүй үзэл бодлыг ноёлогч байдалтай тэмцэх шаардлагатай. Олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн эрх Massenkommunikation – Олон нийтийн харилцаа 217

зүйн орчин холбооны болон муж улсын хууль тогтоох үйл ажиллагаа, түүнчлэн холбооны Үндсэн хуулийн шүүхийн шийдвэрүүдээр тогтоогддог. Тухайлбал, Гер- ман улс дахь өргөн нэвтрүүлгийн хосолмол тогтолцоо- ны (нийтийн эрх зүйн болон хувийн-арилжааны өргөн нэвтрүүлэг нэвтрүүлэгчид зэрэгцэн оршдог) хөгжилд голлох үүрэг гүйцэтгэжээ. 4. Хүлээн авагчдын тухайд бол улс төрийн үйл явцын талаарх мэдээллийг хэн, ямар хэмжээгээр, ямар эх сур- валжаас авч ашигладаг вэ гэдэг асуултыг тавих хэрэгтэй. Улс төрийг сонирхогчдын хувьд олон нийтийн телеви- зээс гадна чанартай сонин тэргүүн ээлжид мэдээллээ авдаг байна. Улс төрийг төдийлөн бага сонирхогчдын хувьд ихэнхдээ (хувийн, арилжааны) телевизүүдийн мэдээний нэвтрүүлгүүд нь улс төрийн үйл явдлуудтай холбогддог цорын ганц холбоос болж байна. 5. Улс төрийн шинжлэх ухааны талаас хэвлэл мэ- дээллийн хэрэгслийн нөлөөллийг судлах нь олон нийтийн харилцааны хамгийн сонирхолтой бөгөөд маргаантай асуудлуудын нэг юм. 1930-аад оны эхээр суртал ухуулгын судалгаанаас төрсөн сэтгэгдлээр хэв- лэл мэдээллийн хэрэгслийн хэтийдсэн нөлөөлөл бай- даг гэж үзсэн. → Авторитар дэглэмүүд нь мэдээллийн урсгалыг үнэмлэхүй хянах чадвартай байсан бөгөөд хүмүүс түүнд ямар ч хамгаалалтгүйгээр өртөж байв. Харин 1940-1960 он хүртэл хэвлэл мэдээллийн хэрэгс- лийн агуулгыг хүлээн авагчид нь өөрийн урьдчилсан хандлагад нийцүүлэн сонгож ашигладаг тул олон ний- тийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр зөвхөн нэгэнт 218 Massenkommunikation – Олон нийтийн харилцаа

оршин байгаа хандлагыг л хүчитгэж байдаг гэсэн үзэл бодол давамгайлж байв (Paul F. Lazarsfeld [u. a.], The People's Choice, 1944). 1970-аад оноос улам бүр ялгаран хуваагдаж бай- сан хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн нөлөөллийн су- далгаа эргээд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн хүчтэй нөлөөллийн төсөөлөл рүү буцжээ: Олон нийтийн хэв- лэл мэдээллийн хэрэгсэл нь тухайлсан сэдвийн хэр чу- хал болохыг хүн амын харах өнцөг талаас нь нөлөөлөх (Agenda-Setting) буюу сэдэлжүүлэх чиг үүрэгтэй гэдэг нь батлагдав. Улмаар нэгэн зэрэг намууд болон улс төрчдийг үнэлэхэд тусгалаа олдог (Priming). Цаашил- бал, → олон нийтийн санаа бодол бүрэлдүүлэхийг ан- хаарсан (Elisabeth Noelle-Neumann, Die Schweigespirale, 1980). Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл нь бодит байдлыг бүтээхэд нөлөөлдөг ба улс төрд дургүйцэх байдлыг улам нэмэгдүүлдэг. Сонгуулийн үр дүнд хэвлэл мэ- дээллийн мэдээ нь шийдвэрлэх нөлөөтэй. Гэтэл хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээс гадна нэгдмэл буюу хоорондоо нийцэлтэй мэдээлэл нь хүчтэй нөлөөллийн боломж- той гэдэг нь ойлгомжтой. Олон ургалч олон нийтийн харилцаа нь нийгэм дэх ардчилсан улс төрийн хүсэл зоригийн бүрдэлт болон улс төрийн хүлээн зөвшөөрөгдөх байдлын татгалзах аргагүй урьдчилсан нөхцөл юм. Олон төрлийн, тэнц- вэртэй мэдээлэл нь шүүмжлэлтэй олон нийтийн үндэс суурь юм. Үүгээр сэтгүүлчдэд ардчиллын хөгжилд нөлөөлөх онцгой хариуцлага ногддог. Frank Brettschneider Mehrheitsprinzip – Олонхын зарчим 219

Otfried Jarren / Patrick Donges: Politische Kommunika- tion in der Mediengesellschaft. Eine Einführung. Wies- baden 22006. Elisabeth Noelle-Neumann [u. a.] (Hrsg.): Fischer Lexikon Publizistik Massenkommunikation. Frankfurt a . M. 2002.

Mehrheitsprinzip – Олонхын зарчим

Олонхын зарчим гэдэг нь сонгууль, санал хураалтын үр дүнд санал өгөх эрхтэй бүх хүмүүсийн эсвэл саналаа өгсөн хүмүүсийн олонхын саналыг өөртөө нэгтгэсэн хувилбар нь ялдаг шийдвэр гаргах дүрэм юм. Олонхыг тодорхойлох гурван төрлийн шаардлага байдаг: (1) Харьцангуй олонх (бусад бүх хувилбараас илүү олон санал авсан байх), (2) үнэмлэхүй олонх (нийт сонгогч- дын 50-иас дээш хувийн саналыг авсан байх) эсвэл (3) дийлэнх олонх (50-иас дээш хувь, ихэвчлэн нийт сана- лын гурваны хоёрыг авсан байх). Олонхын зарчмын хэрэглээ нь зөвхөн → улс төрийн тогтолцоогоор хязгаарлагдахгүй (жишээлбэл, хувьцаа эзэмшигчдийн хурал) бөгөөд улс төрийн тогтолцоо дотроо зөвхөн → ардчилсан орнуудад хамаарна гэж болохгүй (жишээлбэл, Герман үндэстний Ариун Ро- мын эзэнт гүрний Хааны сонгууль). Олонхын зарчим нь ардчилсан улсууд дахь шийдвэр гаргах дүрэм бо- лохын хувьд бүх санал адилаар тоологдох ёстой гэсэн улс төрийн → тэгш байдлын ардчилсан суурь хэм хэм- 220 Mehrheitsprinzip – Олонхын зарчим

жээнд нийцсэн байх ёстой. Цөөн санал авсны улмаас ялагдсан бөгөөд санал нь шийдвэр гаргалтад нөлөөлөх боломжгүй цөөнх оршин байгаа нь эхлээд харахад дээрх хэм хэмжээнд харшилж буй мэт харагдана. Гэвч ардчилсан улсууд дахь олонхын зарчим нь үүний зөвтгөлийг (1) олонхын шийдвэр түр зуурын бөгөөд өөрчлөх боломжтой байдгаас: тогтмол хугацаат сонгуулиар цөөнх өөрөө олонх болох боломж- той болон (2) өөр хувилбаргүй байдлаас: Санал нэгтэй- гээр шийдэх дүрэм нь орчин үеийн нийгэм дэх олон янзын үнэт зүйл ба ашиг сонирхлын улмаас болон тэд- гээрээс үүдэн гарах иргэдийн эсрэг тэсрэг хүсэл эрмэлз- лээс шалтгаалан шийдвэр гаргалтын гацаанд хүргэдэг байдлаас олж авдаг байна. Олонхын зарчим нь үндэстэн улсын хэлбэрээр байгуулагдсан ардчилсан улсуудын шийдвэр гаргах гол дүрэм болох хувьдаа → сонгууль, → ард нийтийн санал асуулга болон → парламентад, түүнчлэн хэсэгчилсэн байдлаар → Европын Холбоонд болон бусад олон улсын байгууллагад хэрэглэгддэг. Олонхын шийдвэрийг хүлээн зөвшөөрөх нь хэд хэ- дэн нөхцөлтэй холбогддог: (1) Саналын олонход ялагд- сан хэсэгт уг хамтын нийгэмлэгтээ (→ Улс төрийн­ хам- тын нийгэмлэг) харьяалагдаж байсан нь тусгаарлаж салснаас илүү давуу талтай гэж харагдахад хүр­гэ­хүйц хамгийн наад захын хамтын мэдрэмж. (2) Угсаатны цөөнх шиг цаашдаа хэзээ ч олонх болох бо­ломж­гүй бүтцийн цөөнхгүй байх. (3) Олонхын зарчмыг цөөн­ хөд саналын олонхын давуу байдлыг тулган хүлээл­гэж Mehrheitsprinzip – Олонхын зарчим 221

болохуйц салбараар хязгаарлах (Жишээ нь: шашны асуудлууд шийдвэрлэхэд хэрэглэхгүй байх). (4) Түү­ хийн турш бүрэлдсэн олонх нь цөөнхдөө даашгүй­ ачааг үүрүү­лэх­гүй гэдэгт итгэх итгэл (→ Улс төрийн итгэл). Олонхын зарчмын хэрэглээнд хамаарах шүүмж­лэ­ лийг үзэл санааны түүхийн (тэгш байдлын эсрэг) ба орчин үеийн чиглэлд ангилж болно. Тэгш байдлын эсрэг шүүмжлэл нь юуны өмнө сонгуулийн эрхийн дэлгэрэлтийн явцад улс төрийн эрхүүдийг эзэмшил, боловсрол болон авьяас чадварын ялгааг үл харгалзан бүгдэд тэгш олгохын эсрэг чиглэж байв. Орчин үеийн шүүмжлэл нь төлөвшин тогтсон → төлөөллийн/чөлөөт ардчиллын суурь дээр хөгжжээ. Үүнийг ялангуяа Германд эрс ардчиллын чиглэлийнхэн болон Public- -Choice-Парадигмын төлөөлөгчид илэрхийлдэг. 1970- 1980-аад онд эрс ардчиллын шүүмжлэл нь олонхын зарчмыг үр дагавар нь саналын олонход ялагдагсдын бие махбодын бүрэн бүтэн байдалд ноцтой нөлөөлж болзошгүй шийдвэрүүдэд (жишээлбэл, цөмийн зэв- сэглэл) тухайлбал хэрэглэхийн эсрэг байсан. Түүнээс гадна түр хугацааны төлөөллийн эрхтэй олонх ба тэдний хожим олонх өөрчлөгдөхөд буцаан залруулах боломжгүй шийдвэрүүдийн үр дагавар хоорондын зохисгүй харьцаа байна гэж үзсэн (жишээлбэл, цөмийн эрчим хүч) (An den Grenzen der Mehrheitsdemokratie, hrsg. von Bernd Guggenberger und Claus Offe, 1984). Public-Choice онолчид олонхын зарчмыг саналаа өгсөн хүний хувийн хүсэл эрмэлзлийг өөрч­лөлт­гүй­гээр 222 Nation/Nationalismus – Үндэстэн/Үндсэрхэг үзэл

хамтын шийдвэрт тусгах чадваргүй хэмээн шүүмж­ лэхийн зэрэгцээ тогтвортой олонх нь цөөнхийгөө­ мөлжиж болзошгүй гэж үзжээ. Тиймээс тэд олонхын шийдвэрийн хамрах хүрээг төрийн үйл ажиллагааны хязгаарлалтаар үндсэндээ хумихыг шаарддаг бө­гөөд зарим олонхын зарчмаас өөр хувилбаруудыг тунхагла- даг (Bruno S. Frey / Gebhard Kirchgässner, Demokratische Wirtschaftspolitik. Theorie und Anwendung,2002). Achim Hildebrandt

James M. Buchanan / Gordon Tullock: The Calculus of Consent. Logical Foundations of Constitutional Democracy. Ann Arbor 1962. Giovanni Sartori: The Theory of Democracy Revisited. Chatham 1987. [Dt.: Demokratietheorie. Darmstadt 1992.] Elaine Spitz: Majority Rule. Chatham 1984

Nation/Nationalismus – Үндэстэн/Үндсэрхэг үзэл

Nation хэмээх нэр томьёо нь латин хэлний natio, nasci (төрөх) гэх үгнээс гаралтай үндэстэн ба үндсэрхэг үзэл гэдэг зээлбэр үгс нь ялгаатай нөхцөл байдалд ашиг- лагддаг. Тиймээс үндэстэн ба үндсэрхэг үзлийн хоо- ронд хамгийн багадаа гурван чухал шинжлэх ухааны ухагдахууныг ялгаж авч үзэх ёстой. Антикийн үеэс natio нь gens, Грекийн ethnos (уг- саатны) нэгэн адил ёс заншил, уламжлалаар тогтсон Nation/Nationalismus – Үндэстэн/Үндсэрхэг үзэл 223

ураг төрлийн, гэр бүлийн холбоо, овгийн харилцаанд (онцгой соёлоор) үндэслэсэн ноёрхлын хэв шинж- тэй овог, омгийн холбоог хэлдэг байв (→ Ард түмэн). Энэхүү анхны үндэстний ойлголт өнөөг хүртэл угсаат- ны үндэстэн (ethno-nation), үндэстэн ард түмэн (volks- -nation), үндэстний соёл (kultur-nation) гэх ухагдахуу- наар хэрэглэгддэг (ухагдахуун нэг). Хүмүүс суурин амьдралд шилжсэнээр нэг суурьш- лын бүсэд төрж, амьдрах замаар хүмүүс хоорондын холбоог чухалчилсан нутгархах үндэсний ойлголт бий болсон. Орчин үеийн тусгаар газар нутагт төрийн (→ Төрт улсын) үүсэл нь суурьшлын бүсийн засаглал бо- лон эрх зүйн орчинд нутаг орноороо холбогдох тухай ухамсарт ойлголтыг дэмжиж өгчээ. Тусгаар улсын га- зар нутагт нийгмийг чиглүүлэгчид нь тэднээс гарал- тай язгууртнууд эсвэл хаан байх бөгөөд → засаглалыг хэрэгжүүлэгч нийгмийн тал нь хамтын харьяаллын хүчийг мэдэрсэн тайж ноёд (тайж ноёд угсааны лам хуврагууд) байсан. Францын хувьсгалаар ард түмний засаглал буюу ард түмэн язгууртны болон хязгааргүй эрхт эзэн хааны байр суурийг эзэлжээ. Ингэж ор- чин үеийн иргэн болон төрт улсын үндэстний тухай ойлголт бий болсон түүхтэй. Энэ нь ард түмэн бүх нийтээрээ өөрсдөө үндэсний чуулганд (парламент) төлөөлөгчөөр дамжуулан хууль тогтоох, засгийн газ- рыг сонгох төрт нэгдлийг үүсгэсэн юм. Уг түүхэн үйл явц үндэстний талаарх дахин хоёр янзын, ихэнхдээ ялгагдахааргүй ойлгогддог ухагдахууныг гаргаж ирсэн 224 Nation/Nationalismus – Үндэстэн/Үндсэрхэг үзэл

байдаг. Төрт улс үндэстэн болох гэдэг нэр томьёо (2. Ухагдахуун) нь төрт улсын бүх үндэстэн төрийн нийт- лэг эрх зүйд захирагдах замаар төрт улс байх ёстой гэ- сэн санааг илэрхийлдэг (үндэстэн бий болох – nation- -building). Энэ нь улс төрийн хөтөлбөр бөгөөд олон төрлийн үндэстнийг нэгтгэх, нэгдмэл төрт улсад хол- боотой гэсэн мэдрэмжийг бий болгох тухай асуудал юм. Үндэстэн гэх улс төрийн (3. Ухагдахуун) ойлголт нь зөвхөн одоо байгаа эсвэл бий болж буй өөр төрт улсад нийтээрээ чөлөөт хүслийнхээ дагуу төрт улсын үндэстэн болох ард түмнийг хамааруулдаг. Үндэстний талаарх энэ гурван ойлголтоос үндэсний гурван өөр төрөл гарч ирнэ (→ Үндэсний улс). 1774 онд J.G.Herder-ийн гаргаж хэвшүүлсэн үндсэр­ хэг үзэл гэдэг үгийг шинжлэх ухаанд хүмүүсийн ний- гэм, соёлын холбоогоор хамтын харьяалалтай байх мэдрэмжийг (соёлын-үндсэрхэг үзэл) төрүүлж буй үзэгдлийг тодорхойлоход ашигладаг, ялангуяа одоо байгаа нийтлэг эсвэл оршин тогтнохын тулд бүтээн босгож байгаа төрт улсыг хүсэмжлэх үзэгдэл юм. Үндэстэн улс байх үндсэрхэг улс төрийн шаардлага нь хараат бус, бие даасан тусгаар тогтносон төрт улсыг байгуулах, бататгах эрмэлзлээр илэрдэг, заримдаа олон үндэстэн бүхий төрт улсын (→ Федерализм) нэг хэсэг, гишүүн үндэстэн улс байх замаар үндэстний газар нутагтай эсвэл бие даасан автономит улсын байдлаар сэтгэл хангалуун оршдог. Төрийн хууль ёсны байдлыг үндэстний нийтлэг хүсэл эрмэлзэлтэй холбодог улс төрийн үндсэрхэг Nation/Nationalismus – Үндэстэн/Үндсэрхэг үзэл 225

үзэл нь ард түмний бүрэн эрхт байдал (хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх засаглалын дээд эрх мэдэл)-ын орчин үеийн санааг урьдчилсан нөхцөл болгон дэвшүүлдэг. Тиймээс төрийн хууль ёсны улс төрийн үндсэрхэг үзэл нь эх оронч үзлийн орчин үеийн хэлбэрүүдээс, эрх баригчдын дагагчдаас эсвэл засаглалын дэг журам, тэдний хэл, эх орон, шашин шүтлэгтэй холбогдох хол- бооноос ялгагдах ёстой. Үндэсний харьяаллын тухай ойлголт нь (1) угсаатны шинж чанар, ялангуяа хэл, гарал үүсэл, бүс нутаг, шашин шүтлэгээрээ танигдах боломжтой нийгмийн холбоо хамаарлаар илэрч бол- но (угсаатны эсвэл ардын үндсэрхэг үзэл) эсвэл (2) одоо оршин тогтнож буй төр, эрх зүйн тогтолцоонд үндэслэгдэнэ (төрийн үндсэрхэг үзэл). (3) Хэрэв энэхүү ухамсарт байдал төлөвлөж буй холбогдох бүлгийн дийлэнх хэсгийг хамарсан бол угсаатны буюу төрийн үндсэрхэг үзэл үнэн хэрэгтээ цөөнхийг төлөөлсөн таа- маглал төдий биш харин тухайн хүмүүсийн хүсэл зо- ригоор бэхлэгдсэн үндсэрхэг үзэл юм. Үндсэрхэг үзлийн янз бүрийн төрөл нь үндэсний хөдөлгөөнүүд, улс төрийн намууд, улсуудын түүхэн байдлаар үүссэн зарим үндсэрхэг үзэлтэй давхцаж, хоорондоо уялдаатай байж болно. Төрт улс байх эрмэлзэлтэй ард түмнийг өөр ард түмнээс ялгах үндэсний үзлийн үндэслэл нь улс төрийн агуулгад хайхрамжгүй хандах байдал ба практик байдалд бүх улс төрийн үзэл баримтлал, хөтөлбөрт хослуулсан байдлаар тохиолддог: → ардчилал, дарангуйлал, ли- берализм, консерватизм, социализм, коммунизм, фа- 226 Nation/Nationalismus – Үндэстэн/Үндсэрхэг үзэл

шизм гэх мэт. Түүхийн зарим нэг эрин үед үндсэрхэг үзлийн тодорхой хэлбэрүүд давамгайлж байв. Жи- шээлбэл, XIX зууны дунд үе хүртэл либерал, зарим талаар ардчилсан Risorgimento-гийн (Итали: Сэргэн мандалт) үндсэрхэг үзэл, XIX зууны гуравдугаар хага- саас хойш консерватив болон үндсэрхэг үзлийг орол- цуулсан дарангуйлал, дэлхийн II дайны дараах коло- ничлолын эсрэг үндсэрхэг үзлийн хөгжлийн үе гэх мэт. Risorgimento үндсэрхэг үзэл нь адил, тэгш эрхт үндэстний космополитик болон Европын эв санааны нэгдлийн үзэл санаанд шингэсэн, үндсэрхэг үзлийн салшгүй хэсэг нь үндэстэн, үндэсний эрх ашгийг дээд үнэт зүйл гэсэн туйлшрал, өөрийн үндэстний давуу байдал, үнэт зүйлсийг болзолгүйгээр хүлээн зөвшөөрч, улмаар үүгээрээ бусад үндэстнийг захирах эрхтэй гэ- дэг үндэслэлийг гаргадаг бол харин устгах (үгүй хийх) үндсэрхэг үзэл нь зарим ард түмний оршин тогтнох эрхийг хүртэл үгүйсгэдэг. Өнөө үед хүчтэй илэрхий- лэгдэж байгаа үндсэрхэг үзлийн хэлбэр нь хадгалж үлдэхийг зорьж буй үндэсний төрт улсаа зөвхөн олон улсын хэмжээнд тогтсон дэлхийн дэг журам, үнэт зүйлсийн тогтолцооны чухал нэгэн бүрэлдэхүүн хэсэг гэж хардаг. Улс төрийн хэллэгийн хүрээнд үндэсний ухамсрын эерэг хэлбэрийг ихэвчлэн эх оронч үзэл, харин сөрөг талыг үндсэрхэг үзэл буюу доромжилсон байдлаар шовинизм (Chauvinismus) гэж нэрлэдэг. Үүнд ялангуяа Nationalstaat – Үндэстний улс 227

бусад угсаатны болон гишүүдийг үл тоомсорлох, до- ромжлох, хүчирхийллээр хэлмэгдүүлэх багтана. Бус- даар бол үндэсний ухамсарт байдлын талаарх эрүүл, хэвийн эсвэл хэтрүүлсэн, үл тэвчихээр эерэг болон сөрөг янз бүрийн улс төрийн агуулга нь маш их мар- гаантай ба байнга өөрчлөгдөж байдаг. Egbert Jahn

Peter Alter: Nationalismus. Frankfurt 1985. Eric J. Hobsbawm: Nations and Nationalism since 1780. Cambridge 2 1999. [Dt.: Nationen und Nationalismus. Frankfurt a. M. 3 2005.]

Nationalstaat – Үндэстний улс

Үндэстэн гэх нэр томьёоны хамгийн чухал гурван тодорхойлолтын хүрээнд (→ Үндэстэн/үндсэрхэг үзэл) гурван өөр ялгаатай үндэстний тухай ойлголт бай- даг. Харин эдгээрээс өнөөдөр давамгайлж буй нь тус- гаар тогтсон, бүрэн эрхт улс бүр (үндэстний гэх хоёр дахь ойлголтын дагуу) үндэстэн байх тухай бөгөөд хэрэв тухайн улс НҮБ-ын гишүүн орон бол олон ул- сад үндэстэн улсаар хүлээн зөвшөөрөгдсөн гэсэн үг юм. Тиймээс одоогоор 191 улс орныг ялгаатай байд- лаар Лихтенштайн улсаас Энэтхэг улс хүртэл хүлээн зөвшөөрсөн байдаг. Үнэн хэрэгтээ хараат бус бүрэн эрхт үндэстэн улсууд (үндэстний де-факто) нэгнийгээ хүлээн зөвшөөрөх, зөвшөөрөгдөх асуудал нь өнгөрсөн түүхийн турш асуудал байсан бол харин орчин цагт 228 Nationalstaat – Үндэстний улс

энэ асуудал эрс өөрчлөгджээ. Үндэстэн байх нь эхний утгаараа холбооны улсын хувьд бие даасан холбооны муж улсаар ялгарах ба тэд өөрсдийн бүрэн эрхийнхээ хэсгийг холбооны улсад шилжүүлж, харин муж улсын- хаа хувьд бүрэн эрхт улсаар оршдог (→ Федерализм). Нийтлэг утгаараа үндэстэн байх нь зөвхөн төрт ул- сын ард түмэн (→ Ард түмэн) ихэвчлэн тухайн улсын угсаатан үндэстнээс зонхилох ба төрийн хэл соёлыг тодорхойлох (үндсэн ба эхний үндэстний байх тухай ойлголтын хүрээнд) бөгөөд бусад нөхцөлд зөвхөн үндэстний жижиг цөөнх бүлгээс бүрддэг. Угсаатны хувьд нэг төрлийн үндэстэн улс дэлхийд цөөхөн орш- дог. Ихэнх төрт улс нь олон үндэстэн угсаатнаас бүрдэж, угсаатны цөөнх эсвэл олонх гэдгээрээ ялгарч, харин үндэстний ижилслээрээ нэрлэгддэг. Иймээс үндэстэн улс байх гэдэг нэр томьёог энэ төрлийн төрт улсад хэ- рэглэдэг. Бараг нэг төрлийн болон холимог угсаатны үндэстэн байх нь бусад төрт улсаас ялгарах бөгөөд тэнд аль нэг угсаатны олонх ард түмнийг төлөөлөхгүй үед нийтлэг байдлаар олон угсаатны юм уу, ижил төстэй угсаатны бүлэг эсвэл тусдаа үндэстний ухамсар бүрэлддэг. Энэ төрлийн үндэстэн улсууд (тухайлбал, Хабсбургерын эзэнт гүрэн, энэтхэг улс) нь угтаа олон үндэстний төрт нэгдэл (холимог угсаатны үндэстэн улс) боловч ихэнхдээ олон үндэстний төрт улсаар нэрлэгддэг. Хүн амын угсаатны бүрэлдэхүүн байдлаас гадна ард түмний үндэсний ухамсарт байдлаас улбаа- лан үндэстний төрт улсуудыг ард түмнийх нь угсаатны эрх зүйн зохицуулалтаар ялган ангилж болно. Зөвхөн Nationalstaat – Үндэстний улс 229

цөөхөн үндэстний төрт улсууд угсаатны цөөнхөд га- зар нутгийн хамааралгүй бие даасан үндэстэн байх боломжийг олгож байхад ихэнх үндэстний улсууд эсрэгээрээ тэдэнд газар нутгийн болон үндэсний бие даасан эрхийг зөвшөөрдөг. Энэ төрлийн үндэстэн ул- сын угсаатны цөөнх нь юуны өмнө хүчтэй үндэсний ухамсарт байдалтайгаар бүс, орон нутагт оршдог. Хэ- рэв угсаатны цөөнх нь ард түмний цөөнхийн бүлэг (угсаатны бүлэг) байгаа нөхцөлд бие даасан байдлыг хүлээн зөвшөөрөхөд хялбар байдаг. Тэд угсаатны бүлэг давамгайлсан үндэстэн улсын дийлэнх хэсгийн нэг болж оршино (тухайлбал, каталончууд). Угсаатны бүлгийн хувьд газар нутгийн болон үндэсний бие даа- сан байдлыг хүлээн зөвшөөрүүлэх нь их хэцүү. Учир нь угсаатны бүлэг тухайн хамаарал бүхий үндэстэн улсыг харах бөгөөд ялангуяа энэ нь тухайн улсын хил орчмын бүсэд (тухайлбал, Словакийн унгарчууд) бай- гаа үед залгаа хиллэх хөрш нь ижил угсаатны үндэсний улс (Унгар) байгаа бол асуудалтай тулгардаг. Эцэст нь зарим улс орон олон үндэстний холбооны улс гэж нэр- лэгддэг. Үүнтэй ойролцоо (жишээлбэл, ЗХУ) эсвэл (ту- хайн ОХУ) ижил эрхтэй үндэсний гишүүн улсуудаас бүрддэг байна. Өнөөдрийн байдлаар Бельги улс нь олон үндэстний холбооны улс болох боломжтой байна. Гурав дахь утгаараа үндэстэн байх нь зөвхөн ту- хайн улсын ард түмний бодит хүсэл эрмэлзлээс үүсдэг (үндэстний гурав дахь ойлголтын дагуу) бөгөөд улс үндэсний ялгаа нь тухайн улсын ард түмэн эсвэл тэдний цөөнх нь (тухайлбал, ардчилсан Герман улс) хүсэхгүй 230 Nichtregierungsorganisationen – Төрийн бус байгууллагууд

байх зэрэгт оршдог. Энэ төрлийн үндэстний улсууд нь тусгаар тогтнох хүсэлтэй угсаатны хэсгүүд нь эзэн хаант улс байх эсвэл үндэсний, тухайлбал угсаатны эзэнт гүрний ноёрхол, эсвэл үндэсний хүрээнд гаднын ноёр- холд суурилсан төрт улс байхыг хэлнэ. Нарийвчилсан гурав дахь утгын хэлбэр нь үндэстэн зөвхөн либерал болон ардчилсан төрт улс байх ба учир нь зөвхөн → ард- чилсан нийгэмд үндэсний хүсэл эрмэлзлийг ард түмэн төрт улсыг хүлээн зөвшөөрөх хүслээр (“ахан дүүсийн нэг ард түмэн” байх гэж Schillers Wilhelm Tell-ийн Рүетлийн тангараг шиг ) бататгаж чөлөөт байдлаар зо- хион байгуулагдан сонирхлоо илэрхийлдэг. Үндэстний тухай энэхүү орчин үед тогтсон Америк, Францын ли- берал ойлголт, зарим талаар ардчиллаар сэргэн мандсан үндсэрхэг үзлийн хандлага өнөөг хүртэл ардчилсан за- саглалын ухамсарт амьд оршиж байна. Egbert Jahn

John Breuilly: Nationalism and the State, Manchester³1993. Dieter Langewiesche: Nation, Nationalismus, National- staat in Deutschland und Europa. München 2000

Nichtregierungsorganisationen – Төрийн бус байгууллагууд

Төрийн бус байгууллага нь хувийн эрхийг хамгаалах бүлгэм ба зохион байгуулалт бүхий байгууллага юм. Энэ ухагдахуун 1945 онд Нэгдсэн Үндэсний Байгуул- Nichtregierungsorganisationen – Төрийн бус байгууллагууд 231

лага байгуулагдаж, хувийн холбоод, эдийн засаг болон нийгмийн зөвлөлийн хүрээнд бүлгэм болох үеэс эхлэл- тэй. Гэвч өдөр тутмын хэрэглээнд 1970-аад онд нэв- тэрчээ. Албан ёсны утгаараа гэмт хэргийн бүлгэмийг ч төрийн бус байгууллага хэмээн тодорхойлж болно. Улс төрийн хэлэлцүүлэг болон харилцааны нөхцөлд → засгийн газруудын эсрэг шаардлага, тухайлбал эрхийг хамгаалах энэ төрлийн зохион байгуулалттай байгуул- лагыг төрийн бус байгууллага хэмээн нэрлэдэг. Төрийн бус байгууллага гэх нэр томьёоны өргөн утга нь хувийн хэвшлийг мөн хамруулж ойлгох бөгөөд жи- шээ нь бизнес эрхлэгчид байна. Олон нийтийн хэллэгт ихээр хэрэглэгдэж байгаа улмаас энэ ухагдахууныг на- рийвчлан ялгах хэрэгтэй. Сүүлийнх нь иргэдийн сайн дурын холбоодод хам- раалтай бөгөөд эдгээр нь → нийтийн төлөө сайн сайх- ны төлөөх байгууллагууд буюу хүний эрх, байгаль орчныг хамгаалах гэх мэт нийгмийн эмзэг бүлгийн эрх ашгийг тус тусад нь хамгаалахын тулд хууль ёсны үүрэг гүйцэтгэдэг байгууллага багтана. Онцгой хэв шинж бүхий олон улсад нэр хүндтэй төрийн бус байгуулла- гын жишээ нь Amnesty International, Green-peace болон Transparancy International юм. Төрийн бус байгуулла- гын үйл ажиллагаа нь хэдийгээр олон улсад хязгаар- лагдмал боловч ихэнхдээ олон улсын харилцаанд улс төрийн зарим асуудлыг хөнддөг. Олон тооны үндэсний хэсгийг хамруулсан төрийн бус байгууллагыг англи хэ- лээр олон улсын төрийн бус байгууллага (Internationale Non-Governmental Organisation, INGOs) хэмээн нэр- 232 Nichtregierungsorganisationen – Төрийн бус байгууллагууд

лэдэг. Тусдаа төрийн болон төрийн оролцоотой байгууллагууд QANGOs (Quasi Non-Governmental Organisations) нь заримдаа төрийн бус байгууллагын болон засгийн газрын нягт хамтын ажиллагааны ул- маас үүсдэг байна. Тухайлбал, боолчлолын эсрэг холбоо зэрэг олон төрлийн төрийн бус байгууллага нь ихэвчлэн ХIX зуунд үүсжээ. Сүүлдээ тэдгээр байгууллагын тоо болоод ач холбогдол ихэссэнээр олон нийт, улс төр төдийгүй, олон улсын харилцаанд зайлшгүй нэг хүчин зүйл бо- лон өргөжжээ. Олон Улсын Нийгэмлэгийн Холбоо (Die Union of International Associantions) нь юуны түрүүнд олон улсын төрийн бус байгууллагын хамгийн томд тооцогдох бөгөөд 1990 онд 6000 гишүүнтэй байсан бол удалгүй эрчимтэйгээр 27000 гишүүнээр өргөжсөн байдаг. → Олон улсын харилцаан дахь үндэстэн дам- насан хурдацтай үйл ажиллагаа болон → даяарчлалын нөлөөгөөр тэдгээрийн ач холбогдол улам бүр өсөж, ха- рин энэхүү хөгжлийг дагалдах, улам бүр нэмэгдэж бай- гаа сүүдэртэй талыг мэдэрч янз бүрийн → нийгмийн хөдөлгөө тодорхой сэдвүүдэд, хүний болон иргэний эрх, эмэгтэйчүүдийн асуудлууд, хүрээлэн буй орчин, хөгжил, ядуурал болон өлсгөлөн зэрэгт анхаарал хан- дуулж байгаа нь илэрч байна. Үүнээс гадна 1990 оны үед даяарчлалыг шүүмжлэгч хөдөлгөөнүүд үүссэн нь ихэнхдээ төрийн бус байгууллага байв. Тэд олон улсын томоохон дээд хэмжээний уулзалт, арга хэмжээний үеэр тухайн уулзалтыг эсэргүүцсэн мэдэгдэл гаргах, Nichtregierungsorganisationen – Төрийн бус байгууллагууд 233

жагсаал цуглаан зохион байгуулах зэрэг арга хэмжээ зохион байгуулж байв. Төрийн бус байгууллагын зохион байгуулалтын хэлбэр нь албан бус хүрээлэл болон сүлжээнээс эх- лэн нарийн зохион байгуулалт бүхий удирдлага- тай гишүүнчлэлийн байгууллагын хооронд оршдог. Төрийн бус байгууллага нь түр зуурын холбоод, хувь гүшүүдийн холбоод, шаталсан зохион байгуулалт бүхий байгууллага, сүм хийд, сан гэх мэт хэлбэртэй. Үйл ажиллагааны хэлбэр нь эрдэм шинжилгээний судлаачдыг гаргах, лобби дэмжлэг үзүүлэхээс гадна олон нийтийн эсэргүүцлийг зохион байгуулах зэр- гийг ч хамруулдаг (→ Улс төрийн оролцоо). Хэдийгээр төрийн бус байгууллага нь ихэнхдээ засгийн газрыг шүүмжлэгч байдлаар оролцдог боловч харилцан яриа, хамтын ажиллагааны хэлбэртэй байдаг. Мөн засгийн газрын төсөл хөтөлбөрт (хөгжлийн хамтын ажилла- гааны салбарт) зөвлөх, гүйцэтгэх үйл ажиллагаанд улам ихээр хамтран ажиллаж, нөгөө талаар радикал бүлгүүдэд улс төрийн бодлого болгох утгаар хэрэглэж байна. Шүүмжлэгчдийн зүгээс төрийн бус байгуулла- га нь олон нийтийн талархлыг хүлээдэг боловч бүтэц зохион байгуулалт нь илт тод бус, нийгмийн тодорхой бүлгүүд, иргэний нийгмийн нэрийн өмнөөс үйл ажил- лагаа явуулах албан ёсны эрх зүйн бүрэн чадамжгүй хэмээн үзэх нь бий. Dieter Rucht 234 Öffentliche Meinung- Олон нийтийн үзэл бодол

J.D. Armstrong: Nom-governmental Organisations. In: Forein Policy and Human Rights. Hrsg. von R. J. Vincent. Cambrdge 1986. S. 243-260. John Boli/Gerog Thomas (Hrsg.): Constructing World Culture: International Non-governmental Organizations since 1875. Standford 1999. Peter Willetts (Hrsg.): The Corscience of the World. The Influence on Non-Governmental Organizations in the UN System. Londen 1996.

Öffentliche Meinung- Олон нийтийн үзэл бодол

Олон нийтийн үзэл бодлыг хэд хэдэн янзаар тодор- хойлсон байдаг. Тухайлбал, олон нийтийн үзэл бодол нь нийгэм дэх иргэдийн улс төрийн сэдвүүд (асууд- лууд), улс төрийн тоглогчдын тухай үзэл бодлын нийл- бэр юм. Үүнээс харахад олон нийтийн үзэл бодлыг тээгч нь тухайн нийгмийн иргэд байх бол судлагда- хуун нь улс төрийн сэдвүүд болон улс төрийн тоглог- чид ажээ. “Олон нийтийн” гэх тэмдэг нэр нь нийтийн үзэл бодлыг илэрхийлж буй хэрэг биш. Учир нь үзэл бодол (meinungen) иргэдийн ухамсарт үйлдлийн нэг хэсэг гэдэг утгаараа хувь хүний шинжтэй. Харин ир- гэдийн үзэл бодол нь нийтийн дунд түгээмэл, хамаа- рал бүхий сэдвүүд болон тоглогчдод чиглэгдсэн гэдэг утгаараа олон нийтийн шинжтэй. Эмпирик судалгаа- гаар олон нийтийн үзэл бодол нь сонгуулийн үр дүн Öffentliche Meinung- Олон нийтийн үзэл бодол 235

эсвэл судалгаа, санал асуулгаар (demoskopie) илэрдэг. “ХБНГУ-ын олон нийтийн үзэл бодол Зэвсэгт хүчнийг дайны ажиллагаанд дайчлахыг илт эсэргүүцэж байна” хэмээх өгүүлбэрийг задалбал иргэдийн дийлэнх нь (олон нийтийн үзэл бодлыг тээгч) нэгэн санал асуул- гаар (нийтэд хүртээлгүйгээр цуглуулсан үзэл бодол) Холбооны Зэвсэгт хүчнийг (олон нийтэд хамаатай нийтийн, улс төрийн асуудал) дайчлахыг эсэргүүцжээ (үзэл бодол) гэж ойлгож болно. Энэ утгаараа олон нийтийн үзэл бодлыг нийт хүн амын бодол санаа гэж дүйцүүлэн ойлгож болох юм. Харин олон нийтийн үзэл бодлын талаарх өөр нэ- гэн агуулгаар хувь хүн болон коллектив тоглогчдын аливаа улс төрийн асуудал, улс төрийн тоглогчдын талаар олон нийтэд хандаж гаргасан үзэл бодол, байр суурийг хэлнэ. Олон нийтийн үзэл бодлын тээгч нь иргэд бөгөөд тэр дундаа коллектив тоглогчид (улс төрийн нам, → засгийн газар, → сонирхлын бүлгүүд, сэтгүүлчид) байдаг. Тэдгээр нь улс төрийн сэдвүүдэд, бусад улс төрийн тоглогчдын талаарх үзэл бодол, байр сууриа олон нийтийн арга хэмжээн дээр эс- вэл масс медиагаар илэрхийлдэг. Энэ утгаараа “олон нийтийн” гэх тэмдэг нэр нь нэгдүгээрт улс төр-олон нийтийн сэдвүүд (асуудлууд), хоёрдугаарт эдгээр сэд- вээр өөрийн үзэл бодлоо олон нийтэд өргөн хүрээнд, аль болох бүх иргэдийг сонсох хэмжээнд илэрхийлэ- хийг тодотгож байгаа юм. Эмпирик судалгаагаар олон нийтийн үзэл бодол нь эсэргүүцлийн жагсаал, хэвлэл мэдээллээр тодорхой асуудлаар мэдээ бэлтгэх зэргээр 236 Öffentliche Meinung- Олон нийтийн үзэл бодол

илэрдэг байна. “Олон нийт Холбооны Зэвсэгт хүчнийг дайны ажиллагаанд дайчлахыг эсэргүүцэж байгаагаа тодорхой илэрхийллээ” хэмээх өгүүлбэрийн хувьд улс төрийн намууд болон сэтгүүлчдийн дийлэнх хувь нь (олон нийтийн үзэл бодлыг тээгч) масс медиагаар дамжуулан (олон нийтийн харилцаа холбооны суваг) Холбооны Зэвсэгт хүчнийг (улс төр-олон нийтийн асуудал) дайчлахыг эсэргүүцжээ (үзэл бодол) гэж за- дарна. Энэ утгаараа олон нийтийн үзэл бодлыг нийтэд хүртээл болсон үзэл бодолтой (→ массын харилцаа хол- боо) дүйцүүлэн ойлгож болно. → Ардчилсан орнуудад бүтэц зохион байгуулалтын (strukturelle) шалтгаанаар олон нийтийн үзэл бодолд өндөр ач холбогдол өгдөг. Засгийн газрыг тодорхой хугацаагаар томилдог ба энэ нь иргэдийн сонгуулиар өгсөн саналаас хамаарна. Ийм учраас засгийн эрхийг гартаа авахыг хүссэн тоглогчдын хувьд иргэдийн үзэл бодлыг (эхний тодорхойлолтын утгаар) удаан хуга- цааны турш ажиглан, олон нийтийн үзэл бодлын чиг баримжаатай болох нь нэн шаардлагатай бөгөөд ра- циональ зүйл юм. Эмпирик судалгааны хувьд ч ижил дүгнэлт гардаг (Peter Burstein, „The Impact of Public Opinion on Public Policy“, in: Political Research Quarterly 56, 2003). Масс медиагаар нэвтрүүлж буй нийтийн хүртээл болсон үзэл бодол хүртэл улс төрийн шийдвэр гар- гагчид, түүний өрсөлдөгчдөд чухал жишиг хэмжээ (bezugsgröße) болдог байна. Олон нийтийн үзэл бо- Öffentlichkeit – Олон нийт 237

дол (нийтэд хүртээл болсон үзэл бодол гэдэг утгаа- раа) олон нийтийн үзэл бодолд (иргэдийн үзэл бо- дол гэдэг утгаараа) маш хүчтэй нөлөөлдөг (Elisabeth Noelle-Neumann, Öffentliche Meinung. Die Entdeckung der Schweigespirale, 1989). Улс төрийн тоглогчид үүнийг сайн мэдэх тул олон нийтийн ажлыг улам мэргэжлийн түвшинд хийж, нийтээр хэлэлцэж буй үзэл бодлыг хамтран бүрэлдүүлж улмаар ард иргэдийн үзэл бодолд нөлөөлөхийг оролддог болжээ. Jürgen Gerhards

Friedhelm Neidhardt (Hrsg.): Öffentlichkeit, öffentliche Meinung und soziale Bewegungen. Opladen 1994. Winfried Schulz: Politische Kommunikation. Theoretische Ansätze und Ergebnisse empirischer Forschung. Opla­ den 1997.

Öffentlichkeit – Олон нийт

Олны (publikum) өмнө оролцон тоглогчид өөр хоо- рондоо улс төрийн тухай сэдвээр харилцаж буй нийг- мийн харилцааны орон зайг олон нийт хэмээн тодор- хойлдог. “Олон нийтийн” гэх тэмдэг нэр нь давхар утгыг агуулна. Тухайлбал, тухайн хэлэлцэгдэж буй сэдвүүд нь зөвхөн хувийн асуудлыг хөндөлгүй, бусдад хамаатай, нийгмийг хамарсан шинж чанартай байна. Ийнхүү хэлэлцэж буй сэдвийг өргөн хүрээнд, аль бо- лох нийгмийн олон төлөөллийг хамран хөндсөнөөр ха- 238 Öffentlichkeit – Олон нийт

рилцаа холбоо нь олон нийтийн шинжтэй болно. Учир нь олон нийтийн санаа бодол нь тухайн олон нийтийн дунд явагдсан хэлэлцүүлгийн үр дүнд бүрэлддэг. Ардчилсан нийгэмд олон нийт нь иргэд болон улс төрийн системийн хоорондох зуучлагчийн байр суу- ринаас хандах ба үүнд ач холбогдол нь оршдог. Улс төрийн ноёрхогчийг (→ Ноёрхол) иргэд сонгодог ба үүгээрээ иргэдийн талаас (→ Хууль ёсны байдал, → улс төрийн дэмжлэг) хамааралтай. Тийм ч учраас улс төрийн тоглогчид олон нийтийн дэмжлэгийг олохын тулд тэдэнд тааруулсан сэдэв, байр суурь, баримтын хүрээнд иргэдтэй харилцаж холбогддог. Харин иргэ- дийн хувьд олон нийтээр дамжуулан улс төрийн тог- логчдын хөндөж буй асуудлуудыг ажиглан, өөрийн са- наа бодлыг бий болгодог (meinungsbildung). Ийм ч учир иргэд болон сонирхлын бүлгүүд улс төрийн шийдвэр гаргах үйл явцад нөлөөлөх зорилгоор өөрсдийн со- нирхож буй сэдэв, байр суурийг олон нийтээр дамжуу- лан хүргэдэг. Олон нийтийн ондоошлын ойлголт нь ардчилсан улс төрийн системийн үйл явцын ондоошилтой агаар нэг юм. Jürgen Habermas-ын үзсэнээр (Strukturwandel der Öffentlichkeit, 1962) кафе, салон, холбоод байгуу- лагдаж эхэлсэн нь ондоошлын нэгэн хэлбэр бөгөөд үүгээрээ дамжуулан иргэд гарал үүсэл, нийгмийн байдлаас үл хамааран улс төрийн асуудлуудыг цомхон олон нийтийн хүрээнд хэлэлцэх боломжтой болжээ. Улмаар олон нийт үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх, жагсаал цуглаан зохион байгуулах эрх чөлөөг олж авснаар бие Öffentlichkeit – Олон нийт 239

даасан байдлаа (autonomie) дараагийн шатанд хүргэх нөхцөл бүрджээ. Үүний үр дүнд улс төр, шашны эрх- шээлээс ангид байх болжээ. Масс медиа (→ масс мэ- дээлэл харилцаа) бий болсноор олон нийт институци- чилэгдэх боломжтой болж, харилцагч талын байлцах шаардлагагүйгээр харилцаа холбоо хийж байна. Нэг талаас масс медиагийн үр дүнд үзэгчийн тоо нэмэгдсэ- нээр өнөөгийн модерн нийгэмд хүн бүр олон нийтээр дамжуулан (mediale) тогтмол улс төрийн харилцаанд орох болжээ. Энэ нь нэг талаас харахад олон нийт шууд харилцааны хэлбэрээс дамжуулагчийн хэлбэрт шилжиж, үзэгчид мэдээллийг ердөө хүлээн авдаг, пас- сив үзэгчдийн эгнээнд шилжсэн нь харагдаж байна (Ralf Dahrendorf,”Aktive und passive Öffentlichkeit”, in: Merkur 12, 1967). Олон нийтийг либерал (→ Төлөөллийн/либерал ард- чилал) эсвэл зөвшилцөлд суурилсан олон нийт хэмээн хоёр загварт хувааж болно. Аль аль нь олон нийтийн сайн сайхны тухай үнэлэмжид өөрсдийн шалгуураар ханддаг (Jürgen Gerhards, “Diskursive versus liberale Öffentlichkeit”, in: Kölner Zeitschrift für Soziologie und Sozialpsychologie 49, 1997). Үүнээс олон нийтийн нээлт- тэй байдал буюу бүгдэд ижил тэгш хүртээлтэй байх нь хамгийн том шалгуурын нэг юм. Тухайлбал, үг хэ- лэх, жагсаал цуглаан зохион байгуулах, хэвлэн нийт- лэх эрх зэрэг нь Германд нээлттэйгээр олон нийтэд хандах боломжийг албан ёсоор хангаж байгаагийн илрэл. Гэвч албан ёсны нээлттэй байдлыг хангаж байгаа ч олон нийтийн бүтцийг харахад эрх мэдлээ 240 Öffentlichkeit – Олон нийт

алдсан байдал ажиглагддаг хэмээн Jürgen Habermas (Faktizität und Geltung, 1992) шүүмжилжээ. Олон ний- тийг маш сайн зохион байгуулалтад орсон коллектив тоглогчид (сонирхлын бүлгүүд ба улс төрийн намууд) авч явдаг болохоос асуудал тулгарч болохуйц иргэ- дээс бүрдсэн нэгдэл үүнийг хийх учиргүй. Эмпирик судалгаанаас авч үзэхэд энэ онош зөв хэдий ч масс медиагаар дамжуулан мэдээлэл авдаг олон нийтэд иргэдийг хэрхэн шууд аргаар оролцдог болгох вэ гэх асуулт гарч ирнэ. Олон нийтийг либерал өнцгөөс харвал олон нийтийн (unmittelbare Öffentlichkeit) шал- гуурыг төлөөллийн олон нийтийн шалгуур хэмээн орчуулж болох юм. Тэгвэл олон нийтэд хамтын нэгд- лээр төлөөлөл байхгүй хүн амын тодорхой хэсэг бүлэг хүмүүс хэрхэн өөрийн асуудал, байр сууриа харилцан илэрхийлэх нь тодорхой бус байна. Дамжуулагч медиа болоод олон нийтэд нээлттэй үзэл бодлоо илэрхийлж буй коллектив оролцон тоглогчдын зохион байгуу- лалтын бүтцийн хувьд монопол (дангаар ноёрхох) ба олигопол (цөөнхийн ноёрхох) эрхшээлд орохоос зайлсхийсэн тийм нөхцөлийг бүрдүүлэх хэрэгтэй. Мөн Jürgen Habermas-ын үзсэнээр дискурсив байдал бол зөвлөлдөх шинжтэй, олон нийтийн хувьд нэгэн гол шалгуур юм. Дискурсив байдал гэдэг нь олон ний- тийн харилцаа холбоон дахь оролцон тоглогчид бу- сад оролцон тоглогчийг ятган үнэмшүүлэхдээ бусдын баримт, байр суурийг авч үзэх эсвэл ашиглах явдлыг хэлнэ. Эмпирикийн үүднээс масс медианд суурилсан олон нийтийн хувьд дискурсив байдал нь түгээмэл бус Öffentlichkeit – Олон нийт 241

харин онцгой тохиолдол болжээ. Либерал олон ний- тийн концепцийг төлөөлдөг хэсэг дискурсив байдлын шалгуурын тухай өөр байр суурьтай байдаг. Тэдний үзэж буйгаар олон нийттэй харилцах нь тухайн тоглог- чийн сонголт гэнэ. Зөвшилцлийн олон нийт ба либе- рал олон нийтийн удаах ялгаа нь улс төрийн шийдвэрт олон нийт ямар үүрэг оролцооны гүй­цэт­гэлийн үнэ­ лэмж байна. Зөвшилцлийнхөн олонхын санаа бодол сайн байр суурь, баримт дээр суурилан бүрэлдэж, улс төрийн шийдвэрүүд олон нийтэд хэлэлцэгдсэн байр суурь, баримттай холбоотойгоор гарснаар хууль зүйн үндэслэлтэй болох учиртай хэмээн үздэг бол либерал өнцгөөс олон нийтийг улс төрийн шийдвэр гаргах үйл явцаас ангид авч үздэг аж. Ингээд үзэхээр олон нийт гэдэг нь юун түрүүнд олон өөр байр суурийг ил тодоор гаргаж тавьдаг чиг үүрэгтэй байх нь (Niklas Luhmann, Die Realität der Massenmedien, 1995). Ардчилсан ний- гэмд сонгогдсон шийдвэр гаргагчид үүнийг даган биелүүлэх үүрэг байхгүй. Jürgen Gerhards

Friedhelm Neidhardt (Hrsg.): Öffentlichkeit, öffentliche Meinung und soziale Bewegungen. Opladen 1994. Winfried Schulz: Politische Kommunikation. Theoretische Ansätze und Ergebnisse empirischer Forschung. Opladen 1997. 242 Parlament- Парламент

Parlament- Парламент

Аливаа институци эсвэл нийт хүмүүс өөрийн нэрийн өмнөөс сонгож, үүрэг хүлээлгэсэн буюу тэдний хүлээн зөвшөөрсөн хууль ёсны төлөөлөгчийн үүрэг гүйцэтгэгч хүмүүсийг парламентын гишүүн гэнэ. Энэхүү нэршил нь орчин үеийн улс төрийн шинжлэх ухааны үгсийн хэрэглээнд зөвхөн хувь хүнд, өөрөөр хэлбэл бүх ний- тийн ардчилсан сонгуулиар парламентын гишүүн (→ Парламент) болсон хүнд хамааралтай. Мөн парла- ментын гишүүд аль нэг давхаргыг төлөөлөхөөс гадна тэднээс заавар авдаггүйгээрээ дундад зууны үеийн төлөөллийн байгууллагаас ялгаатай. 1791 оны Фран- цын Үндсэн хууль, 1849 оны Германы Үндсэн хуульд тусгагдсан төлөөллийн (→ Төлөөлөл) тухай ойлголт нь бүх ард түмнийг төлөөлөх хараат бус, эрх чөлөөт пар- ламентын гишүүн болох төсөөллөөр хэрэгжсэн байдаг (Grundgesetz Art. 38 / Үндсэн хуулийн 38-р зүйл). Эрх зүйт төрийн, ардчиллын онолоор парламентын гишүүд нь парламентын үйл ажиллагаа, төлөөллийн байгууллагын гишүүнчлэлд харьяалагдах бөгөөд ард түмний хүсэл сонирхлыг төлөөлж засгийн газрыг хянах, хууль тогтоох ажиллагаанд оролцож, бүх нийтэд хүчин төгөлдөр шийдвэрүүд гаргаж хэрэгжүүлнэ. Төлөөлнө гэдэг нь төлөөллийн либерал ардчилалд ард түмний хүсэл болон төлөөлөгч хооронд Identität31 байдлыг үүсгэх бус, харин иргэдийн хүсэлт шаардлагад хариу үйлдэх, хүртээмжтэй харилцаатай байх, хариуцлагатай 31 Identität гэдэг нь аливаа нэг үндэстний ижилсэх эсвэл ялгаатай байдлыг тодорхойлдог хэв шинж юм. Parlament- Парламент 243

байдлын баталгаат үйлдлийг хэлнэ. Энэ нь парламен- тын гишүүн хараат бус, зөвхөн өөрийн итгэл үнэмшил, өндөр мэдлэгт захирагдах тухай суурь зарчим юм. Парламент нь нийтийн төлөөллийн байгууллагын хувьд өөрийн үйл ажиллагааг гүйцэтгэхдээ нийт хувь парламентын гишүүн бүрийн саналын дүнг харгалз- даг. Ийм учраас гишүүний ажил үүрэг, үзэл бодол, үйл хөдлөлийн талаар судалгаа хийх шаардлага тулгарч буй юм. John Wahlke (The Legislative System,1962) АНУ- -д парламентын гишүүний талаарх хийсэн гишүүний үүрэг оролцооны онолын чиг хандлагын судалгаа- гаар парламентын байгууллага болон хувь гишүүний хооронд ялгаатай байдал ажиглажээ. Харгалзах чиг үүргийн хэв шинжийн ангилалд ялгаатай байдлаар хоёр үндсэн чиглэл багтана. Нэгдүгээрт, төлөөлөгчийн анхаарах хэв маяг, сүүлийнх нь хараат бус итгэмж- лэгдсэн төлөөлөгч (trustee) болон хараат төлөөлөгч (delegate) хоёрын хоорондын ялгаатай байдал нь хам- гийн чухал байдаг. Хэрхэн, ямар үүрэгт анхаарал хан- дуулах вэ гэдэг нь олон хүчин зүйлээс хамаарна. Эх- нийх нь парламентын гишүүний харьцуулсан (систем) бус судалгааны чиглэл нь хувь хүний гарал үүсэл, нийг- мийн төлөв байдалд анхаарах хэдий ч зөрчилдөөнтэй үр дүнд хүрсэн байдаг (Games H. Kuklinsky / Richard El ­ ling, “Representational Role, Constituency Opinion, and Legislative Roll-Call Behaviour”, in: American Journal of Political Science 21, 1977). Харьцуулсан судалгаанд улс төрийн системийн хэв шинж, улс төрийн намуудад анхаарал хандуулдаг бо- 244 Parlament- Парламент

ловч сонгуулийн тогтолцоо, нөлөөлөх хүчин зүйлс нь ялангуяа парламентын гишүүний үйлдэл болон чиг үүрэгт чухал ач холбогдолтой байдаг. Парламентын гишүүний судалгааны үр дүн бүхэлдээ улс төр мэргэш- сэн байхын ач холбогдлыг харуулдаг. Улс төр нь улам ихээр мэргэшсэн байх болон удаан хугацааны мэргэж- лийн ур чадвар эзэмших, мөн улс төрийн намууд дахь шатлан дэвших боломжтой холбогддог (Max Weber, Politik als Beruf, 1919). Чөлөөт парламентын гишүүн гэдэг утга нь норматив шаардлагатай дүрслэл. Энэ дүрслэл нь бодит байдалд парламент дахь улс төрийн намуудын өндөр түвшинд үүрэг хүлээх чадвараар илэрхийлэгддэг. Нэр бүхий санал хураалтын дүн шин- жилгээнээс харахад бүлгийн санал хураалтаас өөрөөр цөөн тохиолдолд ганц нэг гишүүн санал гаргадаг. Пар- ламентын гишүүдийн дийлэнх нь мэргэжлийн өндөр түвшинд бэлтгэгдсэн сэхээтэн хүмүүс байдаг. Парла- ментын гишүүний тухай ихэнх гарч буй шүүмжлэл нь нийгмийн давхарга, хүн амын бүтцийн тусгал болох гажуудал тул бодит нөхцөлд парламентын гишүүний хандлага, байгаа зан төрх нь ач холбогдол багатай юм. Ихэвчлэн улс төрийн ялгаатай чиг үүрэг нь нийгмийн бие даасан нэг хэсэг байх ба олон намын тогтолцоо бүхий төрт улс гэдгээрээ улс төрийн намууд ний- тийг төлөөлөх олонхын саналын зарчмыг өөрсдөө хэрэгжүүлдэг. Werner J. Patzelt Parlamentarische präsidentielle Demokratie – ПарламентынПарламентын ба ба ерөнхийлөгчийн ерөнхийлөгчийн ардчилал ардчилал 245

Klaus von Beyme: Die parlamentarische Demokratie. Entstehung und Funktionsweise 1789–1999. Opladen 31999. Stefan Marschall: Parlamentarismus. Eine Einführung. Baden-Baden 2005. Werner J. Patzelt (Hrsg.): Parlamente und ihre Macht. Baden-

Parlamentarische/präsidentielle Demokratie – Парламентын ба ерөнхийлөгчийн ардчилал

Төлөөллийн ардчиллын хамгийн чухал хэлбэр бол парламентын болон ерөнхийлөгчийн засаглал юм. Эд- гээрийн гол ялгаа нь → парламент болон → засгийн газ- рын хоорондын үйл ажиллагааны уялдаа холбооноос шалтгаалан илэрдэг. Парламентын засаглалтай улс оронд засгийн газрын үйл ажиллагаа нь парламентын гишүүдийн (дийлэнх олонхын саналаар) итгэл үзүүлэх эсэхээс хамаарч эгүүлэн татах эрхтэй байдаг ба эл эрх нээгдэх нөхцөл улс орон бүрд харилцан адилгүй бай- даг (тухайлбал ХБНГУ-д засгийн газар нь онц чухал хуулийн төслийг баталж чадаагүй тохиолдлоос эхлээд парламент нь засгийн газартаа итгэл үл хүлээлгэх кон- структив журмыг ашиглан засгийн газарт хариуцлага тооцдог). Харин ерөнхийлөгчийн засаглалын хувьд ерөнхийлөгч нь засгийн газрын тэргүүн болохын хувьд сонгогч ард түмнээс шууд сонгогдон (→ Сон- гууль) бүрэн эрхээ хэрэгжүүлдэг. Иймээс улс төрийн шалтгаанаар эгүүлэн татах боломжгүй. Parlamentarische präsidentielle Demokratie – 246 ПарламентынПарламентын баба ерөнхийлөгчийнерөнхийлөгчийн ардчилалардчилал

Анхлан Winfried Steffani-гийн тэмдэглэснээр (“Zur Unterscheidung von parlamentarischer und präsidentieller Regierundssysteme“, in: Zeitschrift für Parlamentsfragen 14, 1983) засгийн газраа огцруулах боломжгүй нь парла- ментын ардчиллыг бусад төлөөллийн ардчиллын хэл- бэрээс ялгах илэрхий шинж тэмдэг болсон ба төрийн хууль тогтоох болон гүйцэтгэх байгууллагуудын хоо- рондын уялдаа холбоо нь улс төрийн үйл ажиллагаанд ихээхэн нөлөө үзүүлдэг гэжээ. Парламентын засаглалд засгийн газар нь бодлогоо хэрэгжүүлэхийн тулд пар- ламентын гишүүдийн олонхын дэмжлэгийг байнга эрэлхийлж ажиллана. Сөрөг хүчин харин засгийн газ- рыг огцруулахыг гол зорилгоо болгодог. Энэхүү дуа- лизмын зүй тогтол нь намуудыг илүү сахилга баттай байхыг шаардана. Харин ерөнхийлөгчийн засаглалын хувьд (төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт нь институ- цийн хэлбэрээр хууль тогтоох ба гүйцэтгэх хэмээн хуваагдан үйл ажиллагаагаа намын сахилга батаас үл шалтгаалан явагдана. Засгийн газрыг огцруулахаас гадна өөр хэд хэдэн институцийн шинж чанартай ялгаатай тал байдаг бо- ловч тэдгээр нь илэрхий ялгарлыг харуулдаггүй. Ту- хайлбал, парламентын гишүүн засгийн газарт давхар харьяалагдах асуудал гэх мэт. Ерөнхийлөгчийн за- саглалтай АНУ-д энэ нь хатуу хориглосон байдаг бол парламентын засаглалд үүнийг хүлээн зөвшөөрдөг. Гэвч зарим улсад өөрөөр зохицуулах нь бий. Жишээл- бэл, Өмнөд Америкийн ерөнхийлөгчийн засаглал- тай улс орнуудад давхар харьяалалтай байж болохыг Parlamentarische präsidentielle Demokratie – ПарламентынПарламентын ба ба ерөнхийлөгчийн ерөнхийлөгчийн ардчилал ардчилал 247

зөвшөөрдөг бол парламентын засаглалтай зарим улсад (Жишээлбэл, Голланд, Норвег) үүнийг хатуу хоригло- дог. Парламентын засаглалын удаах нэг өвөрмөц шинж бол сайд нарын томилгоог парламент хийж, ерөнхий сайдыг парламентаас сонгож, парламентыг тараах эрх нь төрийн тэргүүнд хадгалагддаг явдал юм. Төлөөллийн ардчиллын хэлбэрүүдийг өөр хооронд нь ялгах тухай санааг Arend Lijphart дараах байдлаар дэвшүүлжээ. Үүнд гурван шалгуур үзүүлэлт байна. Нэгдүгээрт, Засгийн газрыг огцруулах боломжтой эсэх, гүйцэтгэх засаглалын бүтэц (монист гүйцэтгэх засаг- лал буюу төрийн тэргүүн нь засгийн газрын тэргүүний үүргийг давхар хашдаг бол дуалист гүйцэтгэх засагла- лын бүтцээр энэ үүргийг хоёр өөр хүн хэрэгжүүлнэ). Гуравдугаарт, гүйцэтгэх засаглалыг ард түмнээс эс- вэл парламентаас сонгодог эсэх. Эдгээр шинжийг тэ- рээр найман зүй тогтолд бүлэглэсэн байна. Швейцар мэтийн цөөхөн улсууд шууд ардчиллын хэлбэрийг хэрэгжүүлж буйг эс тооцвол практикаас харахад шууд ардчилал цаашид удаан хугацаанд тогтвортой оршин тогтнох төлөвгүй байгаа бөгөөд аль хэдийн бэхэжсэн Үндсэн хуультай ардчилсан орнууд нэг бол парламен- тын эсвэл ерөнхийлөгчийн засаглалын хэлбэрийг сон- госон байдаг. Тиймээс дээр дурдсан бүлэг зүй тогтол нь Стеффанигийн тэмдэглэн үлдээсэн гарааны шал- гуур үзүүлэлттэй харьцуулан харахад ач холбогдол ба- гатай аж. Maurice Duverger (A New political system model: Semipresidential Government, in: Europaen Journal of Parlamentarische präsidentielle Demokratie – 248 ПарламентынПарламентын баба ерөнхийлөгчийнерөнхийлөгчийн ардчилалардчилал

Political Research 8, 1980) үзэхдээ Францын жишээн дээрээс хагас ерөнхийлөгчийн засаглалыг бусад ард- чиллын үндсэн хэлбэрээс ялгах шинж нь нэг талаас ерөнхийлөгч нь ард түмнээсээ шууд сонгогддог бөгөөд Үндсэн хуулиар нэлээд их эрх мэдлийг эдэлдэг (ту- хайлбал, засгийн газрын тэргүүнийг томилох, пар- ламентыг огцруулах). Нөгөөтээгүүр, засгийн газрын үйл ажиллагаа нь парламентын итгэл үзүүлэх эсэхээс хамаардаг. Улс төрийн шинжлэх ухааны харьцуул- сан судалгаанд дээрх нь маргаан дагуулдаг. Учир нь ард түмнээс сонгогдсон ерөнхийлөгчийн ажлын ал- баны хэрэгжилт практик дээр арай өөр байдаг тал- тай. Түүнчлэн тухайн алба хэр хүчтэй ажиллах нь ерөнхийлөгч нь парламентад олонхыг бүрдүүлсэн улс төрийн хүчинд харьяалагддаг эсэхээс хамаарна. Ха- рин өөр хүчнүүд зэрэгцэн оршин тогтнох тохиолдолд, өөрөөр хэлбэл ерөнхийлөгч, парламентын олонх өөр өөр улс төрийн хүчнээс төрсөн бол ерөнхийлөгчийн алба зөвхөн ард түмний төлөөллийн үйл ажиллагааг давамгайлан хэрэгжүүлнэ. Хагас ерөнхийлөгчийн за- саглалын тухай яриа хэлэлцүүлэг цаашид газар авсан хэвээр байх нь дамжиггүй, учир нь шилжилтийн ард- чилалтай (системийн шилжилт) Зүүн Европын олон улс орон Францын төрийн байгуулалтын замналаар замнаж байгаа билээ. Одоог хүртэл АНУ-ын засаглалаас өөр байнгын тогтвортой ажиллагаатай ерөнхийлөгчийн засагла- лын хэлбэртэй улс орон байхгүй. Juan Linz-ийн үзэж буйгаар энэ нь санамсаргүй үзэгдэл биш. Ардчиллын Агуулга 249

нөхцөл байдалд ерөнхийлөгчийн засаглалын оршин тогтнох боломж нь дараах шалтгаанаар аюулд ордог. Төрийн эрх мэдэл институцичилэгдэж, ерөнхийлөгч болон парламентын бүрэн эрхийн хугацаа хатуу тогт- сон байгаа нь улс төрийн зөрүүтэй байр суурьтай байх үед харилцан тушаа болдог бөгөөд үүнийг ардчилсан замаар арилгах боломжгүй. Эмпирик судалгаагаар дээрх хоёр үндсэн хэлбэрийн улс төрийн чадамж (улс төрийн гүйцэтгэл) харилцан адилгүй үр дүнтэй байна. Үүнээс харахад хууль тогтоох болон гүйцэтгэх байгууллагуудын хоорондын харилцан хамаарал бус харин өөр хүчин зүйлсийн хүрээнд тухайлбал, Arend Lijpharts-ын зөвшилцлийн ба олонхын ардчиллын концепцийг сонирхвол энд дурдагдаж буй хоёр засаг- лалын ялгааг илүү тодорхой тайлбарлах болно. André Kaiser

Arend Lijphart (Hrsg.): Parliamentary Versus Presidential Government. Oxford 1992. Matthew Soberg Shugart / John M. Carey: Presidents and Assemblies. Constitutional Design and Electoral Dy- namics. Cambridge (Mass.) 1992. R. Kent Weaver / Bert A. Rockman (Hrsg.): Do Institutions Matter? Government Capabilities in the United States and Abroad. Washington D. C. 1993 250 Parteien – Улс төрийн намууд

Parteien – Улс төрийн намууд

XIX зуунаас хойш улс төрийн намууд нь улс төрийн тогтолцооны гол тоглогч болж байгаа хэдий ч өнөөдрийг хүртэл нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн улс төрийн намын тодорхойлолт байхгүй байна. Улс төрийн намуудын тухай ойлголтын олон янзын тодорхойлолт нь бүтцийн, агуулгын, чиг үүргийн хэмээн ангилагдана. Нэгдүгээрт, бүтцийн тодорхойлолтууд нь уг судлаг- дахууныг зохион байгуулалтын болон улс төрийн эрх мэдэлд хүрэх хүсэл зоригийнх нь шинжээр тодорхойл- дог. Зохион байгуулалтын хувьд бэхэжсэн байдал нь улс төрийн намуудыг нийгмийн хөдөлгөөнүүдээс ял- гахад чиглэдэг бол харин улс төрийн эрх мэдлийг олж авах хүсэл зориг нь тодорхой ашиг сонирхлын холбоо- доос ялгах шинж болдог. Энэхүү ангиллын зарим то- дорхойлолтод улс төрийн эрх мэдэлд хүрэх арга замыг нь зориуд нээлттэй орхидог бол ихэнх тодорхойлолтод зөвхөн парламентын сонгуулийн оролцоогоор хяз- гаарласан байдаг. Ийм тодорхойлолтуудаар улс төрийн намуудыг товчхондоо парламентын сонгуульд оролцох зорилготой байгууллага гэж үздэг. Улс төрийн эрх мэд- лийг олж авах буюу хүлээн авахын төлөөх хүсэл зориг нь хувийн материаллаг давуу байдлын төлөөх хүслээс эхлээд нийтийн сайн сайханд чиглэсэн байх хүртэлх их ялгаатай зорилготой холбогдож болно. Хоёрдугаарт, агуулгаар нь улс төрийн намуудыг то- дорхойлохдоо улс төрийн намуудын гишүүдийн улс төрийн зорилгын талаарх төсөөллийг чухалчлан авч Parteien – Улс төрийн намууд 251

үздэг ба улс төрийн намуудыг хамтын улс төрийн зо- рилгоо хэрэгжүүлэхийн төлөөх нэгдсэн үзэл санаатай иргэдийн нэгдэл хэмээн тодорхойлдог. Гуравдугаарт, чиг үүргийн талаас нь тодорхойлсон тодорхойлолт нь улс төрийн намуудын улс төрийн тогтолцоонд гүйцэтгэдэг гол үүргүүдэд тулгуурладаг. Нэгэнт нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн чиг үүргийн жаг- саалт байдаггүй учраас уг ойлголтыг хэрхэн тодорхой- лох талаар нэгдмэл бус байр суурь зонхилдог. Хэрэв улс төрийн намыг түүний парламентын бус намын бай- гууллаар нь хязгаарлан ойлгож, цэвэр нийгмийн бай- гууллага хэмээн үзвэл түүний иргэд болон улс төрийн шийдвэр гаргагчдын хооронд холбон зуучлах сонирх- лын зуучлал, улс төрийн бодлогын зуучлалын болон хүний нөөцийг бүрдүүлэх үйл ажиллагаанууд нь илүү чухал болно. Дан эрх зүйн талаас нь авч үзэхэд тус- гаар ойлголт гэдгийг нь хүлээн зөвшөөрдөг боловч ту- хайн намын парламентын бүлэг болон засгийн газрын гишүүдийг тухайн намын хэсэг гэж улс төрийн намын тухай ойлголтыг өргөтгөсөн байдлаар тодорхойлдог судлаачдын төлөөллүүд улс төрийн шийдвэрүүдийг тодорхойлох, хэрэгжүүлэх, хянах чиг үүргийг нэмдэг. 1967 оны улс төрийн намуудын тухай хуулийн то- дорхойлолтод хэдийгээр бүтцийн шалгуурууд илүү тодоор туссан боловч дээрх гурван хүрээний бүг­ дийнх нь элементүүд илэрхийлэгддэг: Улс төрийн нам гэж урт хугацаанд холбооны улсын эсвэл муж улсын хэмжээнд ард түмний улс төрийн хүсэл зориг бүрэл­ дэхэд нөлөөлөх, Германы Бундестагт эсвэл муж улсын 252 Parteien – Улс төрийн намууд

парламент (Ландтаг)-т ард түмний төлөөллийг хэрэг­ жүү­лэхэд хамтран оролцох зорилготой, өөрийн бодит байдлынхаа ерөнхий дүр зургаар, ялангуяа өөрийн байгууллагуудын цар хүрээ, төлөвшил, гишүүдийн­ тоо, олон нийтийн өмнө явуулж буй үйл ажиллагаа зэргээр дээрх зорилгод хүрэх бодит эрмэлзэлтэй болохоо хан- галттай баталгаажуулж буй иргэдийн нэгдлийг ойлго- но (Улс төрийн намуудын тухай хуулийн 2-р зүйлийн 1 дэх хэсэг). Үүний дагуу улс төрийн намууд нь улс төрийн хүсэл зориг бүрэлдэхэд нөлөөлөх, ард түмний улс төрийн төлөөлөл (төлөөллийн/чөлөөт ардчилал) хэрэгжүүлэхэд наад зах нь муж улсын түвшинд орол- цох чин хүсэл эрмэлзэлтэй болохоо илэрхийлсэн хувь хүмүүсийн иргэний эрх зүй дэх байгууллагын хэлбэр бүхий байнгын, бие даасан нэгдэл юм. Үүнд тухайн нам амжилтад хүрэх бодит магадлалтай эсэхээс үл хамаарч, гагцхүү парламентын сонгуульд оролцох зо- рилготой байх нь л хангалттай бөгөөд энэхүү зорил- гын бодит эсэхэд хэт хатуу шалгуур тавьдаггүй. Улс төрийн намуудад хамааруулсан ард түмний улс төрийн хүсэл зориг бүрэлдэхэд нөлөөлөх чиг үүрэг зөвхөн улс төрийн агуулгыг түгээснээр хэрэгжих ба үүнийг хэрэгжүүлэх арга замын талаар улс төрийн намуудын тухай хуульд заасан тодорхойлолтод дурдагдаагүй. Тийм учраас Үндсэн хуульд нийцсэн улс төрийн зо- рилготой эсэх нь улс төрийн нам мөн эсэхийг тогтоо- ход ач холбогдолгүй юм. Oskar Niedermayer Parteiensystem – Улс төрийн намуудын тогтолцоо 253

Ulrich von Alemann: Das Parteiensystem der Bundesrepublik Deutschland. Opladen 32003. Klaus von Beyme: Parteien im Wandel. Wiesbaden 2000. Oscar W. Gabriel [u. a.] (Hrsg.): Parteiendemokratie in Deutschland. Bonn 22002. Karlheinz Niclauß: Das Parteiensystem der Bundesrepublik Deutschland. Paderborn 22002. Giovanni Sartori: Parties and Party Systems. Cambridge 1976.

Parteiensystem – Улс төрийн намуудын тогтолцоо

Улс төрийн намуудын тогтолцоо гэдэгт тухайн улс төрийн тогтолцоо дахь бүхий л улс төрийн намын нийлбэр, тэдгээрийн харилцаа, сүлжээг ойлгоно. Энэ­ хүү харилцаа, сүлжээний тухайлсан илрэлүүдийг улс төрийн намын тогтолцооны шинж тэмдэг хэмээн нэр- лэдэг. Чухам ямар шинж тэмдгүүдийг улс төрийн на- мын тогтолцоог судлахад анхааран үзэх ёстой, мөн уг шинж тэмдгүүдийг тоочин илэрхийлэхэд хэр хэмжээ- ний асуултууд шаардлагатай тухай улс төрийн шинж- лэх ухаанд нэгдсэн санал байдаггүй. Хэрэв харилцан адилгүй үзэл санаануудыг системч- лэх гэж оролдвол улс төрийн намуудын тогтолцоог бүтцийн болон агуулгын шинж чанараар нь ялган то- дорхойлж болно. Ингэхдээ улс төрийн намуудын ха- рилцааны сүлжээг сонгогчдын түвшинд болон засгийн 254 Parteiensystem – Улс төрийн намуудын тогтолцоо

газрын түвшинд (→ Парламент, → засгийн газар) авч үзэж болно. Улс төрийн намуудын тогтолцооны бүтцийг тодор- хойлоход эхний ээлжид оршин тогтнож буй улс төрийн намуудын тоог авч үзэх шаардлагатай. Гэвч судлаачид улс төрийн намуудыг ямар шалгуураар энэхүү судал- гаанд хамааруулан үзэх вэ гэдэг талаар өнөөг хүртэл санал нэгдээгүй байна. Учир нь энэ талаар тухайн ул- сын үндэсний сонгуульд оролцсон бүх намууд дундаас тодорхой хувиас дээш сонгогчдын санал авсан намаас эхлээд парламентад тодорхой суудлын тооноос дээш суудлын төлөөлөл бүхий улс төрийн намуудыг хар- галзан үзэх хүртэл маш олон санал гардаг. Улс төрийн намуудын цэвэр тоон үзүүлэлтээс гадна сүүлийн үеийн судалгаанд сонгуульд оролцсон саналын хувь болон парламент дахь суудлын хувийг шалгуур болгон тэд- ний харьцааг харгалзан үзэж байна. Өөрөөр хэлбэл, улс төрийн намуудын тогтолцооны зааглалыг буюу задралын болон төвлөрлийн түвшнийг тухайн улс төрийн намуудын тогтолцооны голлох бүтцийн шинж болгон авч үзэж байна. Энэхүү шинж чанарыг хэмжи- хийн тулд олон төрлийн шинжийг санал болгосон бо- ловч тэдгээрийн маш цөөн нь өргөн хүрээнд түгжээ. Хэрэв тухайлсан улс төрийн тогтолцоонд Германых шиг хоёр том нам оршин байдаг бол нэмэлтээр зөвхөн тухайн хоёр намын хэр хэмжээний харьцааг судлан үзэх нь илүү утга учиртай болно. Ингэснээр тэдний хооронд улс төрийн эрх мэдэлд хүрэх зарчмын шинж- тэй боломжийн тэгш байдал байгаа эсэх эсвэл тухайн Parteiensystem – Улс төрийн намуудын тогтолцоо 255

хоёр намын аль нэг нь урт хугацааны бүтцийн давуу байдлынхаа улмаас улс төрийн тогтолцоонд тухайн намд ашигтай бүтцийн тэгш бус байдал тогтсон эсэ- хийг үнэлэн дүгнэх боломжтой болно. Тогтолцооны бүтцийн шинж чанарууд дээр тухайн улс төрийн намуудын тогтолцоо дахь улс төрийн на- муудын үзэл санааны нэгдмэл болон ялгаатай та- луудад болон тэдгээрийн засгийн газрыг байгуулах, тогтвортой ажиллуулахад хамаарах үр дагаварт чиг- лэсэн агуулгын шинж чанар нэмэгдэнэ. Улс төрийн намуудын тогтолцоонд багтаж буй тухайлсан намын агуулгын талын хамрах хүрээг илэрхийлэхэд туйлш- ралт гэсэн нэр томьёо шалгарна. Энэхүү шинж чана- рыг шинжлэн судлахад түүний хэм хэмжээст байдал болон хүч чадлыг хооронд нь ялган үзэх шаардлагатай. Өөрөөр хэлбэл, энэ нь нэг талаас улс төрийн намуудын өрсөлдөөний шинж байдлыг илэрхийлж чадах ямар гол агуулгын шинжтэй зөрчлийн хэмжээснүүд байна вэ гэдэг асуултад хариулах, нөгөө талаас тухайн улс төрийн намуудын тогтолцоо нь бүхэлдээ зөрчлийн хэм хэмжээсний хувьд хэр цул эсвэл хуваагдмал вэ гэдгийг буюу тухайлсан намууд нь улс төрийн төсөөл­лийн хувьд нэг нэгнээсээ хэр хол зайтай вэ гэдгийг тогтоох шаардлагатай. Үүний тулд юуны өмнө тухайлсан нам тус бү­рийг түүнд хамааралтай зөрчлийн хэм хэмжээст оноон байршуулах хэрэгтэй. Энэ нь ном зохиол буюу баримт бичгийн шинжлэн судалгаа, шинжээчдийн дүгнэлт эсвэл хүн амын чиг баримжаалалд үндэслэн хэрэгжинэ. Тухайлсан намын байршлыг ийнхүү тодор- 256 Parteiensystem – Улс төрийн намуудын тогтолцоо

хойлсон тохиолдолд л намуудын хоорондын агуулгын зайн зураглалын талаарх нийт улс төрийн намуудын тогтолцооны туйлшралтын түвшнийг түүний тухайл- сан зөрчлийн хэм хэмжээст нь тодорхойлж болно. Улс төрийн намуудын тогтолцооны бүтцийн шинж чанаруудыг ч, мөн улс төрийн намуудын тогтолцооны туйлшралтын түвшнийг ч нэг бол бүх намуудыг эсвэл зөвхөн парламентад төлөөлөлтэй намуудыг хамаа- руулан авч үзсэнээр өрсөлдөөний хоёр түвшний аль алинд нь шинжлэн судлах боломжтой. Үүний нөгөө талд улс төрийн намуудын өрсөлдөөний парламентын болон засгийн газрын түвшинд л сүүлийн хоёр шинж чанар оршдог: хэсэгчлэл ба эвслийн тогтвортой бай- дал. Улс төрийн намуудын тогтолцооны хэсэгчлэл нь эвсэл байгуулах боломжид холбогдоно: Хэт хэсэгч- лэгдсэн улс төрийн намуудын тогтолцоонд парламен- тад суудалтай намууд нь хоорондоо илэрхий зай барь- сан шинжтэй байдаг бол, хэсэгчлээгүй тогтолцооны үед бүх нам хоорондоо зарчмын хувьд эвсэл байгуулах боломжтой байдаг. Эвслийн тогтвортой байдал гэд- гээр байгуулагдсан засгийн газрын эвсэл нь цагийн ур- тад хэр тогтвортой эсвэл тогтворгүй байна вэ гэдгийг илэрхийлдэг. Хэрэв улс төрийн намуудын тогтолцооны хөдөл­ гөөн­гүй­гээс хөдөлгөөнт дүн шинжилгээнд шилжвэл, өөрөөр хэлбэл тодорхой цаг хугацаан дахь тогтолцоо- ны нөхцөл­ байдлаас урт хугацаан дахь хөгжлийн дүн шинжилгээнд шилжвэл улс төрийн намуудын тогтол- цооны өөрчлөлтийн харилцан адилгүй эрчимжилтийн Parteiensystem – Улс төрийн намуудын тогтолцоо 257

шатлалуудыг ялган үзэж болно: (1) түр зуурын хэл- бэлзэл буюу тогтолцооны шинж чанаруудын урт ху- гацааны чиг хандлага тогтоогоогүй богино хугацааны өөрчлөлтүүд, (2) хэсэгчилсэн хувьсал буюу шинж ча- наруудын зөвхөн нэг нь эсвэл цөөн хэд нь өөрчлөгдөх явдал, (3) ерөнхий хувьсал буюу олон шинж тэмдгийн өөрчлөлт болон (4) шилжилт буюу бүх шинж тэмд- гийн эрс өөрчлөлт болон цоо шинэ улс төрийн намуу- дын тогтолцооны үүсэл. Хэрвээ улс төрийн намуудын тогтолцоог болон түүний хөгжлийг урт хугацаанд нь шинжлэн судлах гэж байгаа бол дараах асуудлыг авч үзэх шаардлагатай: (1) өөрчлөлтөөр улс төрийн намуудын тоо болон хэр хэмжээний харьцаанд нөлөөлж буй төвлөрлийн болон хуваагдлын хандлагууд, (2) хэрэв хоёр том нам оршин тогтнодог бол тэдгээрийн хэр хэмжээний харьцааны хөгжил, (3) намуудын өрсөлдөөнийг тодорхойлж буй голлох агуулгын шинжтэй зөрчлийн заагийн төрөл болон эрч хүч, (4) парламентад төлөөлөлтэй намууд зарчмын хувьд эвсэх чадвартай эсэх болон бодит эвсэл байгуулах үйл явц түүнчлэн (5) байгуулагдсан эвслийн засгийн газруудын тогтвортой байдал. Үүнээс гадна улс төрийн намуудын тогтолцооны илүү өргөн хүрээтэй шинжлэл судалгаа нь улс төрийн намуудын тогтолцоо болон түүний орчны хоорондын харилцааг судлахыг шаарддаг. Улс төрийн намуудын тогтолцоо нь иргэд болон засгийн газрын тогтолцооны хооронд зуучлагчийн үүрэг гүйцэтгэдэг завсрын тог- толцоо гэж нэрлэгддэг хэсэг юм. Тэгэхээр улс төрийн 258 Parteiensystem – Улс төрийн намуудын тогтолцоо

намуудын тогтолцооны нийгмийн суурьшилтыг ч, жи- шээлбэл улс төрийн намууд дахь иргэдийн оролцооны хэлбэр, мөн засгийн газрын тогтолцооны уялдаа хол- боог ч, жишээлбэл улсын төсвийн улс төрийн намуу- дын санхүүжилтийн хэлбэр зэргийг ажиглан судлах шаардлагатай. Улс төрийн намуудын тогтолцоо буюу түүний ор- чинтойгоо харьцах харьцаа цагийн уртад өөрчлөгдөж болно. Иймэрхүү хувирлын үйл явцыг тайлбарлах зорилгоор хэлэлцэгдэж буй ялгаатай хүчин зүйл нь гурван бүлэгт хуваагдана: улс төрийн намуудын өр­ сөл­дөөний эрэлтийн болон нийлүүлэлтийн талын суурь нөхцөлүүд болон хүчин зүйлүүд. (1) Суурь нөх­ цө­лүүдэд улс төрийн намуудын өрсөлдөөнд нөлөөлж буй эрх зүйн зохицуулалтууд хамаарна. Тухайлбал сонгуулийн эрх зүй, Үндсэн хуулийн эрх зүйн байдал, сан­хүү­жилт болон улс төрийн намыг хориглох талаарх зохицуулалтууд түүнчлэн завсрын тогтолцооны бусад салбар дахь өөрчлөлтүүд. Жишээлбэл, хэвлэл мэдээл- лийн тогтолцооны хувьсал (→ Олон нийттэй харил- цах). (2) Нийлүүлэлтийн талын харах өнцгөөр бол улс төрийн намуудын тогтолцооны хөгжил нь өрсөлдөөнд оролцож буй тухайлсан намын хүний нөөцийн, зохион байгуулалтын болон санхүүгийн хангамж түүнчлэн улс төрийн зан байдлаас хамаардаг. (3) Өрсөлдөөний эрэл- тийн тал нь сонгогчдын улс төрийн чиг баримжаалал болон зан байдлаар тодорхойлогдоно. Oskar Niedermayer Partizipative Dempkratie – Оролцоот ардчилал 259

Ulrich von Alemann: Das Parteiensystem der Bundesre publik Deutschland. Opladen 32001. Oscar W. Gabriel [u. a.] (Hrsg.): Parteiendemokratie in Deutschland. Bonn 22002. Peter Mair: Party System Change. Oxford 1997. Oskar Niedermayer: Parteiensystem. In: Demokratien des 21. Jahrhunderts im Vergleich. Hrsg. von Eckhard Jesse und Roland Sturm. Opladen 2003. S. 261-288. Paul Pennings / Jan-Erik Lane (Hrsg.): Comparing Party System Change. London 1998.

Partizipative Dempkratie – Оролцоот ардчилал

Оролцоот ардчилал хэмээх нэр томьёо анхлан 1960, 1970-аад оны үеийн судалгааны хэлэлцүүлэгт төлөөл­ ­ лийн болон либерал ардчиллын бүтэц, үйл явцын шүүмж­лэл болон гарч иржээ. Харин өнөөгийн хэлэл­ цүүлэгт­ ардчиллын шүүмжлэлийн энэхүү хэлбэрийн хоёр дахь дэвшил явагдаж байна. Оролцоот ардчилал гэх нэр томьёо нь аливаа ардчил- лын хүлээн зөвшөөрөгдөх байдал нь түүний иргэдийн улс төрийн өөрөө шийдэх эрх, ард түмний бүрэн эрхэд үндэслэгддэг бөгөөд чөлөөт ардчиллын институциүд нь үүнд хангалттай боломжийг олгодоггүй байна. Мөн улс төрийн үл тоомсорлол нь энэхүү дутагдлын зайлш­ гүй үр дагавар болдог гэсэн итгэл үнэмшлээр илэр- хийлэгддэг. Энэхүү ерөнхий таамаглалууд нь харилцан адилгүй институциональ загварууд, үйл ажиллагааны 260 Partizipative Dempkratie – Оролцоот ардчилал

онол болон хүлээн зөвшөөрөгдөх байдлын уг шалтгаа- нуудыг өөртөө нэгтгэн салбарласан оролцоот ардчил- лын онолын хамгийн наад захын шинжүүд дээр санал нэгддэг. Институциональ түвшний талаас нь харвал → улс төрийн оролцооны боломжийг нэмэгдүүлдэг шинжээ- рээ либерал ардчиллын төлөвшсөн институциүдээс ялгаатай хувилбарыг илэрхийлж байдаг оролцоот ардчиллын гурван бүрдэл хэсгийг хооронд нь ялган үзэж болно. Нэгдүгээрт, шууд ардчилал нь тодорхой асуудлуудыг эцэслэн шийдвэрлэхэд (→ Ард түмний санал асуулга) бүх иргэдийг оролцуулахыг шаарддаг. Хамтын шийдвэрийн энэхүү хэлбэр нь улс төрийн шийдвэр гаргах эрх хэмжээг хариуцсан ард түмний төлөөлөлд олгодог бөгөөд чөлөөт ардчиллын цөмийг бүрдүүлдэг → төлөөллийн институцид эсрэгцэн орш- дог. Оролцоот ардчиллыг хамгаалагчид орон нутгийн ардчилал гэгчийг шууд ардчиллыг өргөн хэмжээний газар нутаг дахь хамтын оршихуйд хэрэгжүүлэх нэг шийдэл гэж хардаг. Энд төрийн оршихуй нь холбооны улсын бүтцийн хүрээнд (→ Федерализм) нэлээд өндөр хэмжээнд өөртөө засах эрхтэй, шууд ардчилал сайтар хөгжүүлсэн орон нутгийн нутаг дэвсгэрийн нэгжүүдэд ангилагддаг. Швейцарын кантонууд болон АНУ-ын ту- хайлсан муж улсууд үүний жишээ болно. Хоёрдугаарт, ардчиллын төлөөллийн хэлбэрүүд нь орчин үеийн ард- чилалд төлөөллийн институциүдээс бүрэн татгалзаж болохгүй гэж үздэг. Үүгээрээ улс төрийн өөрөө шийдэх эрхийн талаарх төгс төсөөллийн хүрээнд төлөөлөгч Partizipative Dempkratie – Оролцоот ардчилал 261

болон иргэдийн хоорондын зохист харилцааны асуу- дал гарч ирдэг. Оролцоот ардчиллын онолыг хамгаа- лагчид парламентын гишүүн төлөөлөгч болохынхоо хувьд гол үүрэг нь төлөөлүүлж буй этгээдийн ашиг со- нирхлыг аль болох бүрэн агуулгаар нь төрийн бодло- год тусгахад оршино гэж үздэг. Энэ үзлийн эсрэг талд нь төлөөллийн тухай либерал ойлголт зогсож байдаг. Тэдний хувьд улс төрийн төлөөлөгчийн хараат бус байдлыг онцгойлон авч үздэг бөгөөд жишээ нь Үндсэн хуулийн 38-р зүйлийн 1 дэх хэсэгт үүнийг илэрхий тусгагдсан гэж үздэг. Нийгмийн ардчилал нийгмийн түвшинд улс төрийн үзэгдлийг төрийнхөөс салган авч үздэг. Тэрээр нийгмийн бие даасан байдлын нэмэг- дэлт болон нийгэм ардчилагдаж буйгаар улс төрийн өөртөө мэдэх эрхийг тунхагладаг. Оролцоот ардчил- лын холбогдох онолуудын төвд эдийн засгийн салбар болон нөхөрлөлийн бүтцээр өөрөө шийдэх эрхийг шаардах явдал байдаг. Нийгмийн ардчиллын тухай хэлэлцүүлгийн өөр нэг сэдэв нь төрийн чиг үүргийг нийгмийн тоглогчид авах замаар нийгмийн өөрийгөө зохицуулах нөөц бололцоог хүчирхэгжүүлэх явдал байдаг. Худалдаа аж үйлдвэрийн танхимын чанарын стандартыг тодорхойлох болон хэрэгжүүлэх бүрэн эрх үүний нэг жишээ болдог. Энд дурдагдсан оролцоот ардчиллын институциүд нь ямар ч өөртөө хандсан зорилгыг илэрхийлдэггүй. Харин илүүтэйгээр хувь этгээдүүдийн улс төрийн орол- цооны бэлэн байдалд тэдний зүгээс эергээр нөлөөлдөг гэсэн үзэл бодолтой холбогддог. Энэхүү үзэл бодол 262 Partizipative Dempkratie – Оролцоот ардчилал

нь оролцоот ардчиллыг ялгах хоёр дахь боломжийг олгодог хоёр өөр төрлийн үйл ажиллагааны онолыг үндэс болгодог: (а) Ухамсарт үйл ажиллагааны онолын үүднээс улс төрийн оролцоонд нөлөөлөх оролцоот ардчиллын нөлөөлөл нь түүгээр дамжин улс төрийн оролцооны хувь хүний зардлыг нөхөх хувь хүнд ирэх ашиг тус нь өсөн нэмэгддэг гэдгээр тайлбарлагддаг. (б) Нийгэмшлийн онолын өнцгөөс (→ Улс төрийн нийгэм- шил) оролцоот ардчиллын институциүд нь эсрэгээрээ оролцооны танин мэдэхүйн суурь мэдлэгийг болон зо- хих хандлагыг дамжуулах, тогтмол шинэчлэх ардчил- лын сургууль болоход чиглэдэг байна. Оролцоот ардчиллыг хамгаалагчид улс төрийн өөрөө мэдэх эрх ардчиллын хүлээн зөвшөөрөгдөх чанарын гол суурь гэж үздэг. Үүний тулд оролцоот ардчиллын оно- лыг ялгах гурав дахь түвшнийг илэрхийлэх харилцан адилгүй үндэслэлийг нэрлэдэг. (а) Үзэл санааны түүхийн үзэл бодлууд нь оролцоот ардчиллын үйл явцыг Эртний Грекийн ардчилал руу буцаан хөтөлдөг ба энд онцгой үлгэр жишээ болохуйц ардчиллын унаган хэлбэр ор- шиж байна хэмээн үнэмшүүлдэг. (б) Улс төрийн фило- софи нийтлэг хүчин төгөлдөр үйлчлэх шинж чанартай болох нь тогтоохуйц суурь үнэт зүйлсээс улс төрийн өөрөө шийдэх эрхийн давамгай чанарыг үүсгэдэг. Энэхүү харилцан хамааралд хувь хүний эрх чөлөөний үнэт зүйл гол ач холбогдолтой. (в) Хүлээн зөвшөөрөгдөх байдал улс төрийн үр дүнгээс мөн хамааралтай гэж үздэг прагматик байр суурь нь нөгөө талаас ардчиллын оролцоот хэлбэрийн өндөр үр нөлөөтэй байдалд ан- Partizipative Dempkratie – Оролцоот ардчилал 263

хаарлаа хандуулдаг. Энэ үзэл санааны үүднээс оролцоот ардчилал нь асуудлыг шийдэх чадварын хэмжээг батал- гаатай нэмэгдүүлдэг байна. Учир нь улс төрийн өөрөө шийдэх эрхийн боломж нэмэгдсэнээр мөн асуудлыг эрт танин мэдэх болон хамгийн сайн шийдлийн стратегийн төлөөх өрсөлдөөнийг баталгаажуулдаг байна. Зарим оролцоот ардчиллын үзэл баримтлалыг хам- гаалагчид уг нэр томьёог зохих санал санаачилга болон хөдөлгөөнтэй холбодог тодорхой тохиолдолд суурил- сан шинжлэн дүгнэх өнцгийг анхаарч үзэхийг хүсдэг. Энэ үзэл санааны улмаас энэхүү үзэл баримтлалын эрдэм шинжилгээний ашиг тусыг илэрхий багасгадаг ерөнхий эмпирик дүгнэлтийн хамрах хүрээний шаард- лага үгүйсгэгддэг. Thomas Zittel

Benjamin Barber: Strong Democracy. Berkeley (Cal.) 1984. [Dt.: Starke Demokratie. Hamburg 1994.] Carol Pateman: Participation and Democratic Theory. Cambridge 1970. Crawford B. Macpherson: The Life and Times of Liberal Democracy. Oxford / New York 1977. Joel Wolfe: A Defense of Participatory Democracy. In: Review of Politics 47 (1985). S. 370–389. Thomas Zittel / Dieter Fuchs (Hrsg.): Participatory Democracy and Political Participation. Can Participatory Engineering Bring Citizens Back In? London 2007. 264 Politik – Улс төр

Politik – Улс төр

Улс төр гэж чухам ямар утгатай болох, түүнийг хэр- хэн тодорхойлох вэ гэдэг асуудал харилцан адилгүй ойлгогддог. Учир нь улс төр хэмээх тодорхойлолт түүхийн үечлэл, нийгмийн нөхцөл байдал, онолын үзэл санаануудаар хувирч, тасралтгүй өөрчлөгдөж байдаг. Ийнхүү уг нэр томьёоны олон янзын тодорхой- лолт дундаас цөм утгыг нь тунгаан гаргавал дараах то- дорхойлолтод тулгуурлаж болно. Улс төр нь тодорхой хамтын оршихуй дахь хамтын үйл хэргийг нийтээр сахин биелүүлэх шинжтэй шийдвэрээр зохицуулсан зохицуулалтад оршдог. Энэхүү тодорхойлолт тус бүр нь тодорхой төсөө­ ­лөл­ тэй холбогдсон хоёр бүрдэл хэсгээс бүрдэнэ. Эхнийх нь тухайлсан хамтын оршихуй бүрд бүгдэд хамаарал- тай, зохицуулах шаардлагатай үйл хэрэг байдаг гэж үздэг. Тус хамтын үйл хэрэг нэг талаас тухайн хамтын оршихуйн гишүүдийн хоорондын харилцан үйлдлийг удирддаг бөгөөд ингэснээр нийгмийн барилдлагыг (→ Эв нэгдэл) баталгаажуулдаг үйл ажиллагааны хэм хэм- жээг тогтоох явдал хамаарна. Энэхүү харилцан үйлд­ лийн зохих үйл ажиллагааны хэм хэмжээ нь илтэд ойлгомжтой болон ямар нэг асуудалгүй уламжлалаар тогтоогдоогүй бол юуны өмнө тухайлан зохицуулах шаардлагатай. Ийм уламжлал тогтсон байлаа ч тухайн хамтын оршихуйн гишүүдийн хоорондын зөрчлийг уламжлан ирсэн үйл ажиллагааны хэм хэмжээний за- хирамжилсан тайлбараар эвлэрүүлэн зуучлах шаардла- Politik – Улс төр 265

гатай. Хамтын үйл хэрэгт нөгөөтээгүүр хамтын зорил- гын биелэлт мөн хамаарна. Хамтын оршихуйг гаднын аюул заналаас хамгаалах явдал ямар ч тохиолдолд харьцангуй маргаангүйгээр үүнд хамаардаг. Үүнээс гадна хамтын ямар зорилго байж болох болон түүнийг хэрхэн хэрэгжүүлэх вэ гэдэг асуудлаар үнэндээ бүх хамтын оршихуйд тодорхой үйл явцын зохицуулалтыг хэрэглэх замаар хамтын хүсэл зориг гэгчид багтаан багцлах шаардлагатай харилцан адилгүй ойлголтууд оршин байдаг. Нийтийн сайн сайхан хэмээх ойлголт нь энэхүү хамтын хүсэл зоригийг бүрдүүлэхэд бүтээлч төсөөлөл гэдэг утгаараа нөлөөлдөг. Хоёр дахь төсөөлөл нь ийм хамтын үйл хэрэг нь хамтын оршихуйн оршин тогтнол болон сайн сай- ханд чухал ач холбогдолтой тул түүнийг нийтлэг, заа- вал биелүүлэх шинжтэй шийдвэрүүдээр зохицуулах шаардлагатай гэж үздэг. Нийтлэг, заавал биелүүлэх шинжтэй шийдвэрүүдийг гаргах болон хэрэгжүүлэх чадварыг ерөнхийдөө (улс төрийн) → эрх мэдэл хэмээн нэрлэдэг. Улс төрийг хэрхэн бүтээх вэ буюу өөрөөр хэлбэл хэрхэн нийтлэг, заавал биелүүлэх шинжтэй шийдвэрүүдээр хамтын үйл хэргийг зохицуулах ёстой вэ гэдэг тухай төсөөллүүдийг түүхэн харьцуулалтаар авч үзэхэд хоорондоо мэдэгдэхүйц ялгардаг. НТӨ V-IV зууны Эртний Афины ардчилалд хамтын оршихуйд (polis) хамааралтай бүх заавал биелүүлэх шинжтэй шийдвэрүүдийг үндсэндээ иргэд өөрсдөө гаргадаг байв. Энэ нь юуны өмнө Афины ардчил- лын гол институци болох ард түмний чуулганы 266 Politik – Улс төр

(ekklesia) хэлэлцүүлгээр хэрэгждэг байжээ. Тухайн хэлэлцүүлгээр зөвхөн Polis (иргэдийн нийгэмлэг)-ын (→ Улс төрийн нийгэмлэг) ашиг тусад хамааралтай асууд- луудыг хүлээн зөвшөөрч авч хэлэлцдэг байжээ. Энэхүү нийтийн сайн сайхны шалгуур нь улс төрийн тухай хамгийн эртний системчлэгдсэн зохиолд мөн туссан байдаг. Aristoteles (НТӨ 384-322 он) өөрийн Politika бүтээлээр хөгжүүлсэн Үндсэн хуулийн хэлбэрүүдийн төрөлжүүлэлтэд засаглагчийн нийтийн сайн сайханд чиглэсэн байдлыг сайн улс төрийн дэг журмын (→ Төрийн хэлбэрүүд) тогтсон хэмжүүр болгон авч үзжээ. Politikа гэдэг нь “полисын үйл хэрэг” эсвэл “хамтын нийгэмлэгийн үйл хэрэг” гэсэн утгатай. Энэ нь нэгэн зэрэг энэ өгүүллийн эхэнд дурдагдсан “улс төр” гэсэн тодорхойлолтод агуулагдан буй өнөөгийн улс төр гэх нэр томьёоны үг зүйн үндэс юм. Шинэ үед улс төрийн талаарх ойлголт болон бодит байдалд суурь шинжтэй шилжилт явагджээ. Үүнийг хоёр үе шатанд ялган үзэж болно: (1) Эхнийх нь Niccolò Machiavelli-тай холбогддог. Түүний бодролуудад Ита- ли дахь сэргэн мандалтын үеийн жижиг болон дунд ханлигуудын бодит байдлын нөлөө туссан байдаг. Тэ- рээр улс төрийг ёс суртахуунтай харьцуулахад бие даа- сан салбар гэж үзжээ. Ингэснээр тэрээр нийтийн сайн сайхны тогтсон шалгуурыг улс төрийн тодорхойлох шинж болгон авч үзэхийг үгүйсгэв. Niccolò Machiavelli- -гийн үзэлд улс төрийг зөвхөн эрх мэдэл, эрх мэдлийг олж авах болон хадгалах арга ажиллагаа хэмээн багас- ган авч үзжээ. (2) Хоёр дахь үе шат нь хийсвэрээр нийг- Politik – Улс төр 267

мийн олон талт байдлын өсөлт хэмээн тодорхойлж болох орчин үеийн нийгмийн хөгжилтэй хамт тогт- сон. Энэхүү олон талт байдлын өсөлтийн нэг нөхцөл нь хамтын шийдвэрүүдийг батлах болон хэрэгжүүлэх, түүнчлэн энэхүү чиг үүргийг хэрэгжүүлэх замаар ний- гэмд зориулсан тодорхой үйлчилгээ үзүүлэх ерөнхий чиг үүрэг бүхий улс төрийн тогтолцооны ялгарал байв. Энэ өнцгийг David Easton улс төрийн тогтолцооны онолд авч үзэж, системчлэн судалжээ (A Framework for Political Analysis, 1965; A Systems Analysis of Political Life, 1965). Улс төрийн адилтгах чиг үүргийн тодорхойлол- тыг мөн Gabriel A. Almond болон G. Bingham Powell нар (Comparative Politics, 21978) онолдоо тусгажээ. Эд- гээр тогтолцооны онолоор бол улс төр гэдэг нь өөрийг нь хэрэгжүүлэхийн тулд л ялгаран үүссэн нийгмийн хэсэгчилсэн системийн үүрэг даалгавар юм. Өнөөгийн → төлөөллийн/чөлөөт ардчилалд иргэдийн гүйцэтгэх үүрэг үндсэндээ шийдвэр гаргагчийг → сонгуулиар шилж сонгох явдал болж хувирсан юм (Giovanni Sartori, The Theory of Democracy Revisited, 1987). Улс төрийг ямар нэг тусгай тоглогчоор эсвэл сонгогдсон төлөөлөгчдөөр дамжуулж биш харин иргэд өөрсдөө хэрэгжүүлдэг байх эртний үеийн төсөөлөл → бүгд най- рамдах ёсны талаарх сэтгэлгээний урсгалын үр дүнд цаашид ч нөлөөтэй хэвээр үлдсэн бөгөөд орчин үед → оролцоот ардчиллын болон → хэлэлцүүлгийн ардчил- лын онолд тусгалаа олжээ. Улс төрийн талаарх энэ хүртэл хэлэлцүүлсэн тодор- хойлолтууд болон тэдгээрийн утга агуулгын хувьс- 268 Politik – Улс төр

лаас олон хэмжээст ангилагдаж болох нэлээд олон талт үзэгдлийн тухай яригдаж буй нь тодорхой болж байна. Үүнд хоёр шинжлэн судлалын арга хэрэгслийг санал болгодог: (1) Үүний нэг нь Англо-Саксоны улс төрийн шинжлэх ухаанаас үүсэлтэй ба policy, politics болон polity гэсэн ойлголтыг хооронд нь ялган авч үздэг. Policy гэдгээр улс төрийн агуулгын хэмжээсийг илэрхийлэх ба энэ нь юуны өмнө улс төрийн үйл яв- цаар бүтээгддэг тодорхой материаллаг улс төрийн бодлого юм. Оролцож буй тоглогчид улс төрийн бод- логыг бүтээх үйл явцыг politics гэсэн нэр томьёогоор илэрхийлдэг. Эдгээр үйл явц нь байнга polity хэмээн нэрлэж болох тодорхой дэг журамд болон хэлбэрээр хэрэгждэг. Polity судлалын судлагдахуун нь тухайлбал, Үндсэн хуулийн дэг журам болон үйл ажиллагааны хэм хэмжээнүүд юм. Энэхүү шинжлэн судлалын арга хэрэгслийн дутагдалтай тал нь улс төрийн үнэт зүйлс болон зарчмуудыг (жишээлбэл, үнэт зүйлийнх нь хувьд эрх чөлөө, тэгш байдал, эсвэл мөн ардчиллыг) хайхардаггүй явдал юм. (2) Дараагийн өөр нэг шинж- лэн судлалын арга хэрэгсэлд соёл, бүтэц болон үйл яв- цыг улс төрийн хэмжээс болохынх нь хувьд хооронд нь ялган үзэх нь стратегийн байр суурь эзэлдэг (Dieter Fuchs “Soziale Integration und politische Institutionen in modernen Gesellschaften”, in:Soziale Integration, Sonderheft 39 der Kдlner Zeitschrift für Soziologie und Sozialpsychologie, hrsg. von Jürgen Friedrichs / Wolfgang Jagodzinski, 1999). Улс төрийн соёл эдгээр үнэт зүйл бо- лон зарчмаар бүтээгддэг. Улс төрийн институциүд бо- лон тэдгээрийн хоорондын тохиролцоогоор (дэглэм) Politik – Улс төр 269

бүтээгддэг бүтцийг тухайн нийгэмд хүчин төгөлдөр үйлчлэх үнэт зүйлс болон зарчмуудын институцичи- лэгдэлц хэмээн ойлгож болно. Эдгээр үнэт зүйл бо- лон зарчим нь нэгэн зэрэг тухайлсан институциүдийн болон институциональ тохиролцоонуудын → хүлээн зөвшөөрөгдөх байдлыг илэрхийлдэг. Эдгээр тохирол- цоо болон тэдгээрт хамаарах үйл ажиллагааны хэм хэмжээнүүдийн хүрээнд оролцон тоглогчдоор тодор- хой улс төрийн бодлогыг бүтээх улс төрийн үйл явц гүйцэтгэгддэг. Энэхүү шинжлэн судлалын бүдүүвчээр улс төрийн гурван хэмжээс өөрөөр хэлбэл, үнэт зүйлс болон зарчмуудаас үүсэж, институциүд болон үйл ажиллагаагаар уламжлагдаж, улс төрийн тоглогчдын тодорхой үйлдэлд очин төгсөж буй нэг төрлийн удирд- лагын шатлан захирах ёс бүтээгддэг. Dieter Fuchs und Edeltraud Roller

Ulrich von Alemann [u. a.] (Hrsg.): Politik. Eine Einfüh ­ rung. Opladen 1994. Christian Meier: Die Entstehung des Politischen bei den Griechen. Frankfurt a. M. 1983. Thomas Meyer: Was ist Politik? Stuttgart 2003. Volker Sellin: Politik. In: Geschichtliche Grundbegriffe. Hrsg. von Otto Brunner [u. a.]. Stuttgart 1978. s. 789- 874. Dolf Sternberger: Drei Wurzeln der Politik. Frankfurt a. M. 1978. 270 Politische Gemeinschaft – Улс төрийн шинжлэх ухаан

Politische Gemeinschaft – Улс төрийн шинжлэх ухаан

Улс төрийн шинжлэх ухааны судлагдахуун болон судалгааны арга нь улс төрийн шинжлэх ухааныг мэд- лэгийн салбар болон сэтгэлгээний үйл ажиллагаа хэ- мээн үзэх хоёр янзын харах өнцгөөр тодорхойлогдоно. Эхний үйл ажиллагааны шинжтэй харах өнцгөөс улс төрийн шинжлэх ухаан нь улс төр судлаачид эрдэм шинжилгээний ажилтны хувиар эхэлдэг тэр зүйл нь хэмээн тодорхойлогддог. Хоёр дахь илүү хүчтэй оно- лын хандлагатай харах өнцөг нь нэг талаас улс төр нөгөө талаас улс төрийн шинжлэх ухаан гэдэгт чухам юуг ойлгож байгаа талаарх зарчмын шинжтэй ойл- голцлыг урьдчилсан нөхцөл болгодог. Улс төрийн шинжлэх ухааны үйл ажиллагааны шинжтэй тодорхойлолтоор улс төрийн шинжлэх ухаан нь дотоод болон гадаад улс төрийн бодлого, улс төрийн онол, харьцуулсан засаглалын онол, улс тө­ рийн эдийн засаг, түүнчлэн улс төрийн социологи зэр- гээс өөр юу ч биш гэсэн утгатай болно. Ямартай ч ийм нэр томьёоны тодорхойлолтын эрсдэлүүд нь илэрхий юм. Судлагдахуун, судалгааны арга болон уг мэргэж- лийн хил хязгаар, ялангуяа хөрш шинжлэх ухааны салбаруудаас ялгарах зааг нь бүрэн бүдгэрч, цөм нь ч бүрс­гэр үлдэнэ. Ийм байдлыг хүлээн зөвшөөрөөгүй тохиолдолд ойлголтын олон янз байдлыг үл харгалзан улс тө­рийн шинжлэх ухааны салбарын дотор нэгдсэн нэр томьёог бий болгохын төлөө буюу аль болох олон Politische Gemeinschaft – Улс төрийн шинжлэх ухаан 271

хүмүүс хүлээн зөвшөөрсөн, утга төгөлдөр улс төр ба шинжлэх ухаан гэсэн нэр томьёонуудыг бий болгохын төлөө хичээх шаардлагатай. Мэргэжлийн толь бичгийг эргүүлж үзэх төдийд л энэ тийм амар зүйл биш гэдгийг харуулах болно. Толь бичиг бүр улс төрийн тухай өөр өөр тодорхойлолтыг агуулсан байдаг. Улс төрийн шинжлэх ухааны салбар нь эхэлсэн цагийг хэрхэн үзэж буйгаас шалтгаалан дэлхийн II дайны дараах үеэс эсвэл буцаад doj сок- ратчуудын үеэс нэг талаас Platon болон Aristoteles- ийн үзэл санаанд эргэж холбогдох зөв буюу илүү сай- наар хэлбэл шударга дэг журмыг бүтээхэд төвлөрсөн улс төрийн асуудлын тухай нэр томьёо, нөгөө талаас юуны өмнө Machiavelli болон камералистуудад эргэж холбогддог эрх мэдэл болон шийдвэрийн асуудлыг гол болгон авч үздэг улс төрийн тухай бодит байдлын эсвэл орчин үеийн гэж нэрлэж болох эмпирик нэр томьёо гэсэн хоёр нэр томьёоны хооронд савладаг. Энэ хоёр нэр томьёо нь амьдарсан бөгөөд туулсан улс төрийг илэрхийлж байгаа талаасаа аль аль нь хэт яв- цуу юм. Улс төрийн талаарх тогтсон нэр томьёог хатуу баримталсан тохиолдолд өргөн хүрээний асуудлууд улс төрийн шинжлэх ухааны шинжлэн судлах бо- ломжид өртөхгүй байх эсвэл зөвхөн үнэлж дүгнэсэн урьдчилсан шинж тэмдгийн нөлөөн дор судлах бо- ломжтой болно. Ингэснээр улс төрийн шинжлэх ухаан нь бодит байдлын шинжлэх ухаан гэсэн өөрийн байр суурийг үндсэндээ бууж өгч байгаа буюу урьдчилсан таамаглал болон тайлбар гаргах чадавхгүй, тиймээс ч 272 Politische Gemeinschaft – Улс төрийн шинжлэх ухаан

улс төрийн зөвлөх үйлчилгээнд тохиромжгүй хэмээн үзэхэд хүрч болно. Эсрэгээрээ улс төрийн талаарх эмпирик нэр томьёог хатуу баримталбал улс төр хэ- зээ ч дан ганц хэрэгжүүлэлт байдаггүй, мөн ямагт бас бүтээлт байдаг гэсэн бодит байдлыг анзаарагдахгүй болгоно. Юуг ямар аргаар ямар зорилготойгоор бүтээх вэ гэсэн асуулт өөртөө ямагт тодорхой үнэт зүйлсийн шийдвэрийг агуулж байдаг ба тиймээс мөн хэм хэм- жээ тогтоосон шинжтэй бүрдэл хэсгүүдийг агуулж байдаг. Хэрэв улс төр нь бүхэлдээ улс төрийн шинж- лэх ухааны судлагдахуун болох ёстой гэж үзвэл дээрх хоёр асуудлыг аль алийг нь энэхүү салбар шинжлэх ухааны судлагдахуун болоод агуулгад хамаарах нь утга төгөлдөр болно. Гэвч улс төр гэдэгт юуг ойлгож байна вэ? Амери- кийн улс төр судлаач David Easton өөрийн улс төрийн тогтолцооны тухай болон түүнээс улбаалсан улс төрийн тухай нэр томьёоны тодорхойлолтуудаараа улс төрийн шинжлэх ухаан гэх энэ мэргэжлийн өөртөө итгэлтэй байдал болон нийтэд хүлээн зөвшөөрөгдөх байдалд өөрийн үеийн бусад бүх улс төр судлаачаас илүү хувь нэмэр оруулжээ. Сүүлийн асуудлын хувьд тэрээр нийгмийн шинжлэх ухааны салбарын ямар ч төлөөлөгчийн хувьд (социологичид, эдийн засагчид, сэтгэл судлаачид, улс төрчид) судлах зүйл нь нийт нийгмийн үйл ажиллагаа байж болохгүй гэж үзсэн учир чухал юм. Ингэх юм бол тухайлсан салбар шинж- лэх ухаан бүр ямар ч найдваргүй болтол хэт ачаалаг- дах болно гэж үзсэн. Харин нийгмийн боломжит бүх Politische Gemeinschaft – Улс төрийн шинжлэх ухаан 273

харилцан үйлдлээс зөвхөн улс төрийн шинжлэх ухаа- ны онолын үүднээс улс төрийн хэмээн тодорхойлоход хүлээн зөвшөөрч болохыг нь сонгон судлахад илүү ихээр анхаарах ёстой. Ингэснээр улс төрийн шинжлэх ухаан нь бусад нийгмийн шинжлэх ухаанаас ялгарна. Нийгмийн шинжлэх ухаан бүр өөрийн танин мэдэхүйн сонирхлыг бид бүхэлд нь нийгмийн үйл ажиллагаа хэ- мээн тодорхойлдог тэр зүйлийн тухайлсан нэг асуу- далд хандуулдаг учир аль нэг салбар шинжлэх ухаан бусдаасаа илүү суурь шинжтэй, илүү чухал эсвэл илүү ач холбогдолтой болохгүй. David Easton-ы бодролуудын гарааны цэг нь хүмүү­ сийн нийгэм дэх хамтын амьдрал нь эд баялгийн хомс- долоор нөхцөлдсөн хэмээх төсөөлөл юм. Хаана ч ту- хайлсан нийгмийн бүх гишүүдийн хүслийг хангахуйц хэмжээний эерэг үнэлгээтэй эд баялаг гэж байхгүй. Энэхүү хомс байдлын үр дагаварт эдгээр эд баялагт хүрэх арга зам болон түүний хуваарилалтын талаар зөрчил болоод үзэл бодлын ялгаа гарна. Бүх л нийгэмд гишүүд нь сайн дураараа албан бусаар өөр хоорондоо санал нэгдэж чаддаггүй наад зах нь хэд хэдэн үнэт зүйл байдаг тул бүх ялгарал бүхий нийгэмд хуваари- лалтын зөрчлийг тайвнаар зохицуулах боломжийг бүрдүүлэхэд чиглэсэн тусгай институци болон зохи- цуулалтын үйл ажиллагааг хөгжүүлдэг байна. David Easton-ы ойлголтын дагуу бүхнийг хуваари- лалтын зөрчлийг шийдвэрлэхэд зориулсан тогтвортой бөгөөд зохицуулалттай үйл ажиллагаа шаардлагатай. Үүнд нэг талаас шийдвэр гаргах болон эд баялгийг 274 Politische Gemeinschaft – Улс төрийн шинжлэх ухаан

хуваарилахад чиглэсэн бүтцүүд болон үйл явцын арга ажиллагаанууд, нөгөө талаас энэхүү шийдвэрүүд болон хуваарилалтыг наад зах нь заавал биелүүлэх шинж чанартай болохыг тодорхой магадлалтайгаар хүлээн зөвшөөрүүлэх баталгаа хамаарна. Иймээс улс төр өөрөө юуны өмнө хомс эд баялгийг нийгмийн гишүүдэд (илүү өргөн утгаараа мөн нийгмүүдийн хоо- ронд) нийтэд хамааралтай заавал биелүүлэх шинжтэй хуваарилалтын тухай асуудлыг авч үзэх ёстой. Гэхдээ мэдээж бүх эд баялаг болон үнэт зүйлсийг хуваари- лах нь ерөөсөө улс төрийн шинж чанартай гэж үзэж болохгүй. David Easton улс төрийн шинжлэх ухааны сонирхлыг татахуйц эд баялгийн хуваарилалтыг ту- хайн нийгмийг бүхэлд нь хамарсан бөгөөд нийгмийн гишүүдийн олонхоос заавал биелүүлэх шинжтэй гэж үзсэн хуваарилалтын шийдвэрүүдээр хязгаарлажээ. Нийт нийгмийг хамарсан шинжээс нь шалтгаалж тэд- гээрийг хэрэгжүүлэхийн тулд албан ёсны болон тус- гайлсан хариуцлагатай холбоно. Үүний үр дагаварт тухайн нийгэмд зориулсан заа- вал биелүүлэх шинжтэй шийдвэрүүдийг гаргах болон хэрэгжүүлэхтэй их бага ямар нэг байдлаар холбогдсон бүтцүүд, үйл явцууд болон үйл ажиллагаанууд гэсэн улс төрийн шинжлэх ухааны судалгааны зүйлүүд гарч ирнэ. Ялгарал бүхий нийгэмд эдгээрт юуны өмнө хууль тогтоох байгууллага (→ Парламент), шүүх эрх мэдлийн байгууллага, засаглах бюрократ байгууллага (→ Зас- гийн газар, → төрийн захиргаа), → улс төрийн намууд болон ашиг сонирхлын бүлгүүд (→ Ашиг сонирхлын Politische Gemeinschaft – Улс төрийн шинжлэх ухаан 275

холбоод) хамаарна. Үүний зэрэгцээ улс төрийн шинж- лэх ухааны сонирхол нь улс төрд хамааралтай шийд- вэр гаргалтын үйл явцад буюу тухайлбал → сонгууль болон сонгуулийн зан байдал, хууль тогтоох захир- гааны болон засгийн газрын элитүүдийн (→ Элитүүд, → хуулиуд) зан байдал, олон улсын тоглогчдын болон институциүдийн (→ Олон улсын харилцаа) зан байдал гэх мэтэд төвлөрдөг. Эдгээр нь институциүд болон үйл явцыг тодор- хойлох, тэдгээрийн ажиллах байдлыг тайлбарлах, урьдчилан хэлэх зэрэг улс төрийн шинжлэх ухааны гол даалгавар юм. Гэхдээ мөн улс төрийн философи шаардагддаг. Хэрэв ямар шийдвэрүүд болон үйл явц нь хамтын оршихуйд тустай буюу намар нь хохирол- той тухай ярих шаардлагатай бол → нийтийн сайн сай- хан болон сонирхол гэх мэтийн илүү үнэлж дүгнэсэн бүрдэл хэсэгтэй нэр томьёонуудыг зайлшгүй хэрэглэх шаардлагатай болно. Хэрэв хуваарилалтын талаарх шийдвэрүүдэд ёс зүйн (→ Улс төрийн ёс зүй) талаас нь үнэлэлт өгөх гэж байгаа болон улс төрийн философи өнгөрсөн цаг хугацаанд уг асуудлыг судалж байсан арга болон хэлбэрийн тухай яригдаж байгаа бол эмпи- рик шинжлэх ухаан маань үг хэлэх боломжоо системч- лэгдсэн улс төрийн философид шилжүүлэх ёстой. Гэх- дээ улс төрийн философи ч эмпирик шинжлэх ухаан өөрийнхөө талбай дээр өгч байгаатай адил зарчмын шалтгаанаар зөвхөн хязгаарлагдмал зөвлөмжүүдийг өгөх боломжтой. Тэрээр нэр томьёоны тодорхой бай- дал болон үндэслэл, нотолгооны ил тод байдлыг хан- 276 Politische Gemeinschaft – Улс төрийн шинжлэх ухаан

гаж, үнэт зүйлсийн эрэмбийг тогтоож, үнэт зүйлсийн зөрчилдөөнийг шинжлэн судалж чадна. Мөн хам- гийн дээд үнэт зүйл болон зорилгыг эцсийн байдлаар үндэслэхэд эмпирик улс төрийн шинжлэх ухаанаас ялгаагүй их зүйлийг хийж чадахгүй. Тиймээс юу ч гэж ойлгогдсон шинжлэх ухаан улс төрийг чиглүүлж, эс- вэл бүр түүнийг зөв замд нь оруулах боломжгүй, харин хамгийн сайндаа л шийдвэр гаргалтад болон шийдвэ- рийг хэрэгжүүлэхэд улс төрд зөвлөх байдлаар түшиг болж болно. Энэхүү асуудал нь бууж өгч байгаа хэрэг огт биш бөгөөд харин ч өндөр шаардлагыг нөхцөлдүүлж бай- гаа юм. Учир нь улс төрчид болон улсын иргэдэд утга төгөлдөр зөөллөхөд зөвхөн үйл баримтуудыг танин мэдсэн байх нь хангалттай бус, харин хуулийн мэд- лэгтэй бөгөөд үнэмшилтэй тайлбарлах болон урьдчи- лан таамаглах чадвартай байх шаардлагатай. Нөхцөлт зөвлөмжүүдийг туршлагад тулгуурласан хэрвээ-тэг- сэн бол гэдэг өгүүлэмжид тулгуурлаж болох ёстой. Ийм зүйлийг хайх болон ийм зүйлтэй байх нь чухам улс төрийн шинжлэх ухаанд туршлагын судлаач болон гүн мэдлэгтэй сэтгүүлч хоёрын ялгааг тодруулдаг. Jürgen W. Falter

David Easton: A Framework for Political Analysis. Engle- wood Cliffs (N. J.) 1965. - A Systems Analysis of Political Life. New York [u. a.] 1965. Chicago 21979. - The New Revolution in Political Science. In: Amencan Politische Ethik – Улс төрийн ёс зүй 277

Political Science Review 63 (1969). S.1051-1061. Robert E. Goodin / Hans-Dieter Klingemann (Hrsg.):A New Handbook of Political Science. Oxford 1996. Herfried Münkler (Hrsg.): Politikwissenschaft. Ein Grund- kurs. Reinbek bei Hamburg 2003.

Politische Ethik – Улс төрийн ёс зүй

Улс төрийн ёс зүй улс төрийн дэг журам (polity), улс төрийн хөтөлбөр (policy) болон → улс төрийн үйл явц (politics), түүнчлэн улс төрийн оролцогчдын үйл ажил- лагааг судалдаг. Практик философийн сонгодог ойл- гоцын дагуу энэ бол тухайлсан тохиолдол бүрд орчин тойрондоо үйлдлээ нийцүүлэх тухай сургаал юм. Онолыг хүчтэй баримжаалсан шинэ цагийн үзэл бо- долд үүнийг ерөнхийгөөс тусгайд шилжих үндэслэл болон тогтвортой, магадгүй мөн эрх чөлөөтэй бөгөөд шударга дэг журмыг бүтээх талаарх нийгмийн техни- кийн онол сургаал гэж үздэг. Эдүгээ цагийн улс төрийн ёс зүйн гол судлагдахуун нь улс төрийн дэг журмын хүлээн зөвшөөрөгдөх чадавх тэдгээрээс хамаардаг нийгмийн институциүдийн сайн чанарууд юм. Төрийн зохицуулах боломжийн илэрхий болсон хил хязгаар нь сүүлийн үед → иргэний сайн чанаруудыг улс төрийн ёс зүйн судлагдахуун хэмээн дахин шинээр дэвшүүлэн авч үзэхэд хүргэж байна. Шинэ цагийн өмнөх үеийн улс төрийн ёс зүйн ан- хаарлын төвд сансар судлал болон хүн судлалд, харин 278 Politische Ethik – Улс төрийн ёс зүй

дундад зуунд бол бурхны авралын түүхэнд түшиглэн сайн болоод муу дэг журмыг хооронд нь ялгаж байв. Бүх цаг үеийн турш байсан хүлээлт бол засаглагчийн нийтийн сайн сайхны төлөөх баримжаалал бөгөөд үүнийгээ бүгдийн өмнө баталгаажуулах ёстой гэ- дэг санаа юм. Үүний нөгөө талд хүний оршихуйгаа хөгжүүлэх (Aristoteles “хүн улс төрийн амьтан болохын хувьд”) орон зай гэдэг утгаараа улс төрийн асуудлын зонхилох байр суурь хэсэгхэн хугацаанд шууд ардчил- лын зарчмаар засаглагдаж байсан Грекийн хот бүгд найрамдах улсуудын хүрээнд хязгаарлагдан үлджээ. Шинэ цагийн улс төрийн үзэл бодол улс төрийн үйл ажиллагааны зорилгыг хувь этгээддүүлэх явдлаар эхэлдэг. Улс төр нь юуны өмнө эмх журамгүй орчинд хамтын оршихуйн өөрийгөө хамгаалах болон эрх мэд- лийг өргөтгөхөд тустай бодит зорилгын өгөгдлөөс чөлөөлөгдсөн стратегийн ур дүй болсон (Niccolò Machiavelli-гийн “төрийн учир шалтгаан”). Thomas Hobbes улс төрийн хүлээн зөвшөөрөгдөх байдлын бодгальчилсан үзэл баримтлалын замаар шинэ цагийн төрийн загварыг үндэслэжээ. Сайн болоод муу дэг журмын хувилбарын оронд тэ- рээр ерөөс эсвэл бүрэн дүрэмгүй байдлын дэг журмыг хувилбар болгон тавьжээ. Үүнээс хойш төрийн албад- лагын зөвтгөлийн боломжит болон боломжгүй бай- дал (эмх журамгүй байдал) улс төрийн ёс зүйн үндсэн асуудал болжээ. Соён гэгээрлийн либерализм (John Locke, Immanuel Kant, John Stuart Mill) → төрийн зорилгод захирагдах Politische Ethik – Улс төрийн ёс зүй 279

байдлыг субъектив эрх, → төрийн эрх мэдлийн хуваа- рилалт болон бүх шатанд хууль дээдлэх зарчим (→ Эрх зүйт төр)-аар дамжуулан баталгаажуулахыг хүссэн. Үүнтэй зэрэгцэн хувь хүн бүрийн эрх чөлөөг улс төрийн ёс зүйн тэргүүлэх үнэт зүйл болгон гаргаж иржээ. Бие даасан хүсэл нь улс төрийн хүлээн зөвшөөрөгдөх байд- лын шийдвэрлэх эх сурвалж болов. Мөн эрх чөлөөтэй бөгөөд тэгш эрхтэй хүмүүсийн хоорондын гэрээний (→ Гэрээний онол) чөлөөт зөвтгөлийн загвар нь өөрөө Jean-Jacques Rousseau-гийн → бүгд найрамдах ёсны суурь болжээ. Энэ нь эртний үеийн сайн чанарт иргэ- дийн өөртөө захирах ёсны үзэл санааг шинэчилж, мөн чөлөөт хүсэл зоригоор тодорхойлогдсон бүрэн эрхт ард түмний өөртөө хууль тогтоох үйл ажиллагааны ор- чин үеийн дүр төрхийг олгосон түүхтэй. Улс төрийн хүлээн зөвшөөрөгдөх байдлын өнөөгийн үзэл баримтлал чөлөөт-бодгальчилсан (→ Үндсэн бо- лон хүний эрхүүд) ба бүгд найрамдах болон хамтач ёсны цаг үе (→ Ард түмний бүрэн эрх) -ийг холбо- хыг зорьдог. Орчин үеийн либералууд (John Rawls, Ronald Dworkin) юутай ч хүний эрхийн асуудлыг илүү хүчтэйгээр, харин орчин үеийн бүгд найрамдахчууд (Charles Taylor, Jürgen Habermas) ардчиллын асуудлыг (→ Ардчилал) илүү хүчтэйгээр тодруулан авч үздэг. John Rawls өөрийн A Theorie of Justice (1971) бүтээ­ ­ лээрээ орчин үеийн либерализмд социал төрийн дүр төрхийг тусгаж өгчээ. Шударга ёсны зарчмууд (зөвүүд) нь бүх хэм хэмжээний шинжтэй гүнзгийрсэн ба өрсөлдсөн үнэт зүйлсийг (сайнууд) давамгайлах ёс- той. Хамтач ёсны үзлийг баримтлагч, зохиогчид болох 280 Politische Ethik – Улс төрийн ёс зүй

Michael Sandel, Michael Walzer нар энэхүү шатлан за- хирах ёсыг эргүүлсэн (→ Хамтач ёс): Арвин агуулгатай бөгөөд хүмүүсийг сэдэлжүүлсэн шударга ёсны стан- дартууд зөвхөн хуваагдсан үнэлэмжээс нөгөө талаараа улс төрийн болоод соёлын нягт агуулгад хандуулсан үнэлэмжээс үүсэн гарна. Хамтын нийгэмлэгт суусан үнэт зүйлсийн барим- жааллын урьдчилсан нөхцөлүүд нь гүн ертөнцийг үзэх үзлийн олон ургалч ёсны орчин үеийн туршлага- тай зөрчилдсөн харилцаанд байдаг. Энэхүү туршлага нь маргаантай үнэт зүйлсийн эсрэг төвийг сахисан байдлыг олж авахын төлөө хичээж буй чөлөөт про- цессын ёсонд цөм шинжтэй хамтын нийгэмлэгийн ёс зүйгээс илүү нийцтэй гэж харагддаг. Гэвч хувь хүний өөрий­гөө тодорхойлох үнэт зүйлсийн үнэлэмж илэр- хийлж байгаачлан либерализмын төвийг сахисан байдал нь огт хязгааргүй биш байж болзошгүй. Үүн дээр нэмэх нь эд баялаг, үйлчилгээ болон амьдрах нөхцөлийн талаарх хүний эрхийн нийтлэгээр дагаж мөрдөх наад захын шаардлагууд нь өөрөө ерөнхий хүний хөгжих нөхцөлийн тухай үнэт зүйлсийн суурь төсөөлөлгүйгээр үндэслэх боломжгүй юм. Юуны өмнө хүлээн зөвшөөрөгдөх байдлын үйл явцын болон цөм шинжтэй шалгууруудыг холбох болон тэдгээрийг эрх зүйгээр хараахан хангалттай зохицуулагдаагүй дэл- хийн “үндэстэн улсуудын дараах үеийн цогцлол”-д (Jürgen Habermas) шилжүүлэн буулгах чадвараас ирээ­ дүйн улс төрийн ёс зүйн эзлэх үнэ цэн хамаарч болно. Bernd Ladwig Politische Gemeinschaften – Улс төрийн хамтын нийгэмлэг 281

Matthias Kaufmann: Aufgeklärte Anarchie. Eine Ein- führung in die politische Philosophie. Berlin 1999. Will Kymlicka: Contemporary Political Philosophy. An Introduction. Oxford [1990] 22002. [Dt.: Politische Phi- losophie heute. Eine Einführung. Frankfurt a. M. 1996] Dolf Sternberger: Drei Wurzeln der Politik. Frankfurt a.M. 1978.

Politische Gemeinschaften – Улс төрийн хамтын нийгэмлэг

Улс төрийн хамтын нийгэмлэг нь нийгмийн хам- тын нийгэмлэгийн онцгой хэлбэр юм. Max Weber-ийн үзэж байснаар нийгмийн хамтын нийгэмлэг нь David Easton-ы “Бид-Мэдрэмж” хэмээн тодорхойлсон орол- цогчдын хувьчлан мэдэрсэн харьяалалд тулгуурладаг. Энэхүү харьяалагдах мэдрэмж нь хэн харьяалагдах, хасагдахыг тодорхойлсон хил тогтоох замаар түүнд ха- маарагчдын хоорондын нийтлэг шинжүүдийг ухамсар- лах болон хүлээн зөвшөөрөх байдлаар гэх хоёр меха- низмаар дамжин үүсдэг. Нийгмийн хамтын нийгэмлэг нь гэр бүлийн гишүүдийн адил нэгнээ биечлэн таньдаг өндөр хэмжээний personal intimacy (Robert A. Nisbet, Sociological Tradition, 1966)-тай байдгаараа онцлогтой жижиг бүлэг байж болно. Энэ нь бүгд нэг нэгнээ харил- цан таних боломжгүй үндэстэн улс шиг том бүлэг байж болно. Жижиг бүлгийн хувьд мэдэрсэн хамтын ний- гэмлэгийн тухай харин том бүлгийн хувьд төсөөлсөн 282 Politische Gemeinschaften – Улс төрийн хамтын нийгэмлэг

хамтын нийгэмлэгийн (Benedict Anderson) тухай яриг- дана. Юуны өмнө төсөөлөгдсөн хамтын нийгэмлэг нь тодорхой нийгмийн байгууллыг илэрхийлдэг. Улс төрийн хамтын нийгэмлэг нь тухайн хүмүүсийн бүлэг хамгийн наад зах нь өөрсдийн хамтын үйл хэргээ (→ Улс төр) хамтран зохицуулах болон үүний тулд улс төрийн ажлын хуваарилалтыг хийхэд (David Easton) бэлэн байх тохиолдолд оршин тогтноно. Энэхүү бүл­ гүүдийн­ дотоод барилдлага эсвэл “Бид-Мэдрэмж” ха- рилцан адилгүй төлөвшсөн байж болно. Улс төрийн тогтолцооны оршин тогтнох болон ажиллагаанд зайлшгүй шаардлагатай урьдчилсан нөхцөл бол их бага ямар нэг хэмжээгээр төлөвшсөн “Бид-Мэдрэмж”-тэй ийм улс төрийн хамтын нийгэмлэгийн оршихуй юм. Энэхүү урьдчилсан нөхцөлийн дутагдсан жишээнүүд нь коммунизмын төгсгөлийн дараах Югославын бут- рал эсвэл Испанийн баскууд болон Шри Ланкагийн тамилуудын адил салан тусгаарлах хөдөлгөөнүүд юм. Max Weber-ийн болон Robert A. Nisbet нарын со- циологийн онол болон David Easton-ы улс төрийн шинжлэх ухааны онол бодгалиас ямар нэг хамтын нийгэмлэгийг бүрдүүлдэг сэтгэл зүйн үйл явцын та- лаар бага зүйл өгүүлдэг. Энэхүү асуултыг өөрийгөө төрөлжүүлэлтийн нийгмийн сэтгэл зүйн онолд (John C. Turner) авч үздэг. Уг онол нь бодгаль бүр өөрийн ху- вийнхаас гадна түүний нийгмийн Identität-д хамаарах эерэг өөрийн сэтгэл зүйн онолд (John C. Turner) авч үздэг. Эл онол нь бодгаль бүр өөрийн хувийнхаас гадна түүний нийгмийн Identität-д хамаарах эерэг бүрдүүлдэг Politische Gemeinschaften – Улс төрийн хамтын нийгэмлэг 283

сэтгэл зүйн үйл явц руу өндрөөр үнэлсэн ямар нэг нийгмийн бүлэгт (in-group) өөрийгөө хамааруулснаар бүрддэг. Мета ялгарлын зарчим хэмээгч нь энэхүү харьцуулалтын талаар илүү тодорхой тайлбарыг өгдөг. Энэ дагуу бол бодгалийн мэдэрсэн in-group гишүүдийн хоорондын ялгаа нь out-group-үүдийн гишүүдээс мэ- дэрч байгаагаас бага байдаг. Улс төрийн хамтын нийгэмлэг нь заавал биш ч ард- чилсан байж болно. Хэрэв тэр нь ардчилсан буюу гишүүдийнхээ улс төрийн хамтын ажиллагааг → ард- чилсан ёсны хүрээнд хэрэгжүүлдэг бол тэрхүү улс төрийн хамтын нийгэмлэгийг demos (→ Ард түмэн) хэ- мээн нэрлэж болно. Бүх засаглалын дэг журмын оршин тогтнол болон ажиллагаанд ерөөс ямар нэг улс төрийн хамтын нийгэмлэг оршин байх шаардлагатай байдаг бодит байдлаас гадна энэхүү хамтын нийгэмлэгийн гишүүд нь тухайн засаглалын дэг журамтай зохилдсон үнэт зүйлсийн баримжаалал (→ Улс төрийн соёл)-тай байх шаардлагатай. Ардчиллын тохиолдолд үүний да- гуу бол хамтын улс төрийн үнэт зүйлсийн баримжаа- лал нь ардчилсан байх шаардлагатай. Энэ нь иргэд ардчиллыг үнэт зүйлийнх нь хувьд болон ардчилалтай холбоотой эрх чөлөөний болон улс төрийн тэгш байд- лын үнэт зүйлсийг дэмждэг байна гэсэн үг. Ардчилсан дэглэм тэгэхээр иргэдээс нь хамтран хувааж буй үнэт зүйлсийн институцичилэгдэлтийг илэрхийлэх бөгөөд ийм шалтгаанаар тэднээс хүлээн зөвшөөрөгдөхүйц (→ Хүлээн зөвшөөрөгдөх байдал) гэж үзнэ. Dieter Fuchs und Jan A. Fuhse 284 Politische Kultur – Улс төрийн соёл

Benedict R. Anderson: Imagined Communities. Reflections on the Origin and Spread of Nationalism. London/ New York [1983], 21991. [Dt.: Die Erfindung der Nation. Zur Karriere eines folgenreichen Konzepts. Frankfurt a. M. 21996.] David Easton: A Systems Analysis of Political Life. New York [u. a.] 1965. 21979. Dieter Fuchs: Demos und Nation in der Europäischen Union. In: Die Zukunft der Demokratie. Herausforderungen im Zeitalter der Globalisierung. Hrsg. von Hans-Dieter Klingemann / Friedhelm Neidhardt. Berlin 2000. S. 215- 236. John C. Turner [u. a.]: Rediscovering the Social Group. A Self-Categorization Theory. Oxford 1987. Max Weber: Wirtschaft und Gesellschaft [1922]. Tübingen 51972.

Politische Kultur – Улс төрийн соёл

Соёл гэдэг нь хүн судлалын үндсэн ойлголтуудын нэг. Уг ойлголтын хүрээнд соёл нь хүний мэдрэхүйн байгууллын нийт салбар бөгөөд түүнийг байгалиас зааглаж буй бэлгэ тэмдгийн илэрхийлэл хэмээн ойл- гож болно (Roger M. Keesing, “Theories of Culture”, in: Annual Review of Anthropology, Bd. 3, hrsg. von Bernhard J. Siegel [u. a.], 1974). Соёлын тухай энэхүү нэлээд өргөн хүрээнд тодорхойлогдсон нэр томьёо нь нийгмийн шинжлэх ухааны шинжлэн судлал, тайлбарлах зорил- Politische Kultur – Улс төрийн соёл 285

год төдий л таарамжгүй юм. Соёлыг хоёр янзаар буюу а) нийгмийн гишүүдийн хоорондын харилцан үйлдэл болох нийгмийн асуудлын судлах зүйлийн хүрээгээр болон б) энэхүү харилцан үйлдлийн суурь, тэдгээрийг удирддаг, үнэт зүйлсээр хязгаарлан авч үзэх замаар нийгмийн шинжлэх ухаанд хэрэглэж болохуйц нэр томьёог гаргаж авч болно. Энэхүү хоёр хязгаарлалтын үндсэн дээр Jürgen Gerhards-ын (Kulturelle Unterschiede in der Europäischen Union, 2005) үзэлд тулгуурлан дараах тодорхойлолтыг өгч болно: Нийгмийн соёл нь тухайн нийгмийн гишүүдээс хуваалцаж буй үнэт зүйлсээс бүрдэнэ. Харин үнэт зүйлс гэдэг нь эргээд бүгдийн хүсэн хүлээж буй нийгмийн тухайлсан салбарын хэв маягийн талаарх төсөөллүүд юм (The Impact of Values, hrsg. von Jan van Deth und Elinor Scarbrough, 1995). Энэ дагуу улс төрийн соёл нь улс төрийн салбарт хол- богдох үнэт зүйлсээс бүрдэх ба улс төрийн үнэт зүйлс нь улс төрийн дэглэм институцийн түвшинд хэрхэн бүтээгдсэн байх ёстой вэ гэдэг талаарх төсөөллүүд юм. Улс төрийн соёлын талаарх үзэл баримтлалыг Gabriel Almond болон Sidney Verba нар The Civic Culture (1963) хэмээх бүтээлдээ эрин үеийн судалгаагаар хөгжүүлж, ардчиллын судалгаанд оруулж ирсэн юм. Энэхүү су- далгаа нь өөрийн гэсэн асуудал дэвшүүлэлт болон суурь шаардлага бүхий улс төрийн соёл судлалын бие даасан загварыг үндэслэжээ. Асуудал дэвшүүлэлт нь улс төрийн дэглэмийн тогтвортой байдал болон оршин тогтнолыг хамаарна. Энэхүү асуудал дэвшүүлэлтийн үүдэл нь дэлхийн I дайны дараах ардчиллын сүйрэл 286 Politische Kultur – Улс төрийн соёл

(Герман, Итали) болон дэлхийн II дайны дараа ши- нээр үүссэн ардчиллууд тогтвортой байж чадах эсэх тухай сэтгэл зовоож байсан юм (Gabriel A. Al ­mond, “The Intellectual History of the Civic Culture Concept”, in: The Civic Culture Revisited,hrsg. von G. A. A. und Sidney Verba, 1980). Тус суурь шаардлага эсвэл үндэс болго- сон онолын таамаглал нь тухайн нийгмийн тогтолцоо тогтвортой байхын тулд энэхүү нийгмийн соёл түүний институцичилэгдсэн бүтцэд тохирсон байх ёстой гэж үздэг. Энэ онолын дагуу ардчилсан дэглэм зөвхөн түүнд зохилдсон ардчилсан соёлд үндэслэгдсэн бөгөөд түүгээр хүлээн зөвшөөрөгдөх шинжийг (→ Хүлээн зөвшөөрөгдөх байдал) олсон тохиолдолд урт хуга- цаанд оршин тогтнож чадна. Gabriel Almond болон Sidney Verba нарын сонго- дог судалгаанд улс төрийн соёлыг “улс төрийн тог- толцоонд болон түүний янз бүрийн хэсэгт, түүнчлэн өөрийн энэхүү тогтолцоонд гүйцэтгэх үүрэгт хандах хандлагуудын нийлбэр” хэмээн тодорхойлжээ. Энэ нь иргэдийн тогтолцоонд бүхэлд нь (жишээ нь ард- чилал, үндэстэн), улс төрийн тогтолцооны орцын бүтцүүдэд (жишээ нь улс төрийн намууд, ашиг со- нирхлын бүлгүүд) болон гарцын бүтцүүдэд (жишээ нь төрийн алба) түүнчлэн улс төрийн оролцогчийн хувьд өөрийн гүйцэтгэх үүрэгт (жишээ нь сонгуулийн эс- вэл эсэргүүцлийн үйл ажиллагааны оролцоо) хандах хандлагыг багтаадаг. Энэхүү тодорхойлолт нь байнга иргэдийн бараг бүх улс төрийн хандлагыг багтаасан (catch-all-term) болон эдгээр олон янзын хандлагын Politische Kultur – Улс төрийн соёл 287

аль нь чухам улс төрийн дэглэмийн оршин тогтнол ба тогтвортой байдалд хамааралтай вэ гэдгийг хан- галттай тодорхой болгоогүй хэмээн шүүмжлүүлдэг. Almond энэхүү шүүмжлэлд хариу болгон нэр томьёог илүү нарийвчлалтайгаар санал болгосон ба тогтолцоо- ны оршин тогтнолд хамааралтай соёлыг “тогтолцоо- ны соёл” хэмээн нэрлэж, “үйл явцын соёл” болон “улс төрийн хөтөлбөрийн соёл” зэргээс ялган зааглажээ. Энэхүү тогтолцооны соёл нь үндэсний ижилслийн мэдрэмж, дэглэмийн хүлээн зөвшөөрөгдсөн байдал болон түүний янз бүрийн институцийн талаарх ханд- лага, түүнчлэн шийдвэр гаргах албан тушаал хашиг- чийн хүлээн зөвшөөрөгдөх байдал болон үр дүнд хан- дах хандлага зэргийг багтаадаг. Өөр нэг нарийвчлалыг өгүүллийн эхэнд танилцуул- сан иргэдийн улс төрийн үнэт зүйлсийн баримжаал- лаар хязгаарласан улс төрийн соёлын тухай тодор- хойлолт илэрхийлдэг. Ардчилсан тогтолцоонд энд ардчилал өөрөө үнэт зүйлийн хувьд болон иргэдийн → эрх чөлөө ба улс төрийн → тэгш байдал (→ Ардчи- лал) хамаарна. Хэрэв эдгээр ардчиллын үнэт зүйлийг тухайн улсын иргэдийн олонх нь хуваалцаж, түүнчлэн тухайн улсын улс төрийн дэглэм энэхүү үнэт зүйлсийг институцичилсэн байдлаар илэрхийлж байвал тухайн дэглэм иргэдээсээ хүлээн зөвшөөрөгдөхүйц хэмээн үзэх ба улс төрийн соёлын онолоор тогтвортой хэмээн үзнэ. Ардчилсан дэглэмийн тогтвортой байдлын болон 288 Politische Kultur – Улс төрийн соёл

оршин тогтнолын асуудалд төвлөрсний улмаас сонго- дог улс төрийн соёлын судалгаа нь үндсэндээ ардчилал засаглалын дэг журам болохынхоо хувьд үндэслэлээ болгодог үнэт зүйлсийн баримжааллын шинжлэн суд- лалаар хязгаарлагддаг. Robert Putnam-ы судалгаагаар (Making Democracy Work, 1983) өдөөгдсөн шинэ үеийн судалгаа иргэний өөрийн → улс төрийн хамтын ний- гэмлэгийн бусад иргэдтэй харилцах харилцаанд хамаа- рах үнэт зүйлсийг улам бүр чухлаар авч үзэх болжээ. Энэхүү үнэт зүйлс, түүн дотроо юуны өмнө харилцан нөлөөллийн хэм хэмжээ болон бусад иргэдэд итгэх итгэлийг хамарсан үнэт зүйлсийг сайн дурын холбоо- дын сүлжээтэй хамтад нь нийгмийн хөрөнгө гэсэн нэр томьёонд нэгтгэн оруулсан юм. Robert Putnam-ы үзэж буйгаар энэхүү үнэт зүйлсээс ардчиллын чанар болоод ажиллагаа хамаарна. Robert Putnam-ы судалгаатай хамт ардчилсан дэглэмийн тогтвортой байдал болон оршин тогтнолын талаарх сонгодог улс төрийн соёлын судалгааны асуудал дэвшүүлэлт ардчиллын чанарын асуултаар баяжсан юм. Үүнд энэхүү судалгааны загва- рын суурь шинжтэй шинэлэг хандлага оршиж байна гэж үзжээ (David D. Laitin, “The Civic Culture at 30”, in: American Political Science Re ­view 89, 1995). Юуны өмнө ардчиллын засаглах дэг журмын хувьд (→ Ардчилал/ ардчиллын давлагаа) дэлхий даяар олсон ялалтын ул- маас ардчиллын чанар нь улс төрийн соёлын судалгаа- ны гол асуудал дэвшүүлэлт болсон юм. Dieter Fuchs Politische partizipation – Улс төрийн оролцоо 289

Dieter Fuchs: Das Konzept der politischen Kultur: Die Fortsetzung einer Kontroverse in konstruktiver Absicht. In: Bürger und Demokratie in Ost und West. Hrsg. Von Dieter Fuchs [u. a.]. Wiesbaden 2002. s. 27-49. Glenda M. Patrick: Political Culture. In: Social Science Concepts. A Systematic Analysis. Hrsg. von Giovanni Sartori. Beverly Hills (Cal.) 1984. S. 265-314. Susanne Pickel / Gert Pickel: Politische Kultur- und Demokratieforschung. Grundbegriffe, Theorien, Methoden. Eine Einführung. Wiesbaden 2006. William M. Reisinger: The Renaissance of a Rubric. Political Culture as Concept and Theory. In: International Journal of Public Opinion Research 7 (1995). S. 328-352. Karl Rohe: Politische Kultur. Zum Verständnis eines theoretischen Konzeptes. In: Politische Kultur in Ost- und Westdeutschland. Hrsg. von Oskar Niedermayer und Klaus von Beyme. Opladen 1996. S. 1-21.

Politische partizipation – Улс төрийн оролцоо

Улс төрийн оролцоо гэх нэр томьёогоор Max Kaase-д (“Politische Partizipation”, in: Vergleichende Politikwissenschaft, hrsg. von Dirk Berg-Schlosser und Ferdinand Müller-Rommel, 31997) түшиглэн хувь хүмүүс улс төрийн хүний нөөцийн болон асуудлын талаарх шийдвэрт нөлөөлөх зорилгоор явуулж буй бүхий л сайн дурын үйл ажиллагааг илэрхийлдэг. Орчин үед, ялангуяа эмпирик судалгаанд үндсэндээ 290 Politische partizipation – Улс төрийн оролцоо

шалгараад байгаа энэхүү нэр томьёоны хэрэглээний хувьд судалгааны түүхэнд хэд хэдэн хувилбар бий. Яв- цуу утгаараа улс төрийн оролцоог сонгуульд оролцох, улс төрийн намд хамааралтай үйл ажиллагаанд буюу өөрөөр хэлбэл хууль ёсны үйл ажиллагаанд оролцох хэмээн тодорхойлно. Эсвэл илүү өргөн утгаар оюуны болон зан үйлд илэрч буй улс төртэй холбоотой бүх үйл ажиллагаа хэмээн авч үздэг. Явцуу болон өргөн утгаар тайлбарладаг зарим үзэл баримтлалтай харьцуулахад өгүүллийн эхэнд танил- цуулсан тодорхойлолт нь уг нэр томьёог улс төрийн болон нийгмийн бусад нөхцөл байдлаас тодорхой ял- ган зааглах боломжийг олгодог. Тухайлбал, улс төрийн оролцоо нь улс төртэй холбоотой байх шинжээрээ нийгмийн оролцооноос, (шууд) ажиглах боломжтой- гоороо улс төрийн хандлагаас, хувь хүмүүсийн үйл ажиллагаагаар хязгаарлагдах байдлаараа улс төрийн үүрэг оролцоог үндсэн мэргэжил болгон хэрэгжүүлж байгаа үйлдлээс, түүнчлэн нөлөө үзүүлэх зорилготой- гоор харилцааны болон дэмжлэгийн үйл ажиллагаа- наас ялгагдана. Оролцоо гэх нэр томьёог илүү нарийвчлан тодор- хойлсноор судалгаанд тодруулсан болон тайлбарласан үйл ажиллагаанууд түүнчлэн тэдгээр үйл ажиллагаа- ны хоорондын харилцан уялдааны талаарх төсөөлөл өөрчлөгджээ. Эмпирик судалгааны эхний үед бүх хамааралтай (сонгууль болон улс төрийн намд холбогдох) үйл ажил- лагаануудыг цор ганц хэмжээст багтаан журамлах бо- Politische partizipation – Улс төрийн оролцоо 291

ломжтой гэж үзжээ. Энэхүү хэмжээст тодорхой үйл ажиллагааны байрлах байршил нь тухайн үйл ажил- лагаатай холбогдох зардал болон түүний үр дүнд үүсэх тархалтын нийлбэрээс бүтнэ. Энэ утгаар нь Lester W. Milbrath (Political Participation, 1965) идэвхгүйчүүдийн, үзэгчдийн болон гладиаторуудын гэсэн оролцоо- ны гурван төрлийг хооронд нь ялган авч үзжээ. Нэг дүрээс нөгөөд шилжих явцад улс төрийн амьдрал дахь идэвхтэй хувь оролцоо нь улс төрийн алба хаших хүртэл нэмэгддэг байна. Sidney Verba болон Norman Nie (Participation in America, 1972) нар улс төрийн оролцоог олон шалгуурт (хамрах хүрээ, зөрчилт шин- жийн агуулга, чиг үүрэг) үндэслэн чанарын хувьд нэг- нээсээ зааглан ялгагдах дараах дөрвөн хэлбэрт ангил- жээ. Эдгээрт → сонгуульд оролцох, сонгуулийн болон сонгуулийн сурталчилгаанд хамааралтай үйл ажил- лагаанууд, нийгмийн шинжтэй үйл ажиллагаанууд болон улс төрчдөд тогтоосон хувийн харилцаа зэрэг багтдаг. Samuel Barnes болон Max Kaase нарын (Political Action, 1979) судалгааны ажлын үр дүнд Үндсэн хуульчлагдсан байдал, хууль ёсны байдал болон хүлээн зөвшөөрөгдөх байдлын шалгуурт үндэслэн нэг нэгнээ- сээ зааглан тогтоогдсон уламжлалт болон уламжлалт бус улс төрийн оролцооны хэлбэрүүдийг хооронд нь ялгах нь чухал болжээ. Үүнээс дараах эмпирик судал- гаа энэхүү уламжлалт болон уламжлалт бус үйл ажил- лагааны хоорондын ялгаанд суурилан, түүнийг цааш үргэлжлүүлэн өөрчлөн ангилах байдлаар судалжээ. Barnes, Kaase болон бусад судлаачийн үзсэнээр 1970- аад онд барууны ардчиллууд дахь иргэдийн үйл ажил- 292 Politische partizipation – Улс төрийн оролцоо

лагааны арга хэрэгсэл өргөжин тэлсэн байна. Уламж- лалт сонгуулийн болон улс төрийн намд хамааралтай үйл ажиллагаанаас гадна хууль ёсны эсэргүүцлийн үйл ажиллагаа болон иргэний дуулгаваргүй байдлын үйлдэл (→ Нийгмийн хөдөлгөөнүүд) зэрэг нөлөөлөх хэлбэр гарч ирсэн. Оролцооны нэг бүрчилсэн хэлбэрүүд нь ямартай ч харилцан бие биеэ нөхсөн ха- рилцаанд оршдог. Улс төрийн оролцоог олон хүчин зүйлээр тайлбар- ладаг: хувь хүний нөөц боломж (боловсрол, нийгмийн байдал, сэтгэн бодох чадвар), нийгэмшлийн үйл явцад (→ Улс төрийн нийгэмшил) олж авсан улс төрийн үнэт зүйлс болон хэм хэмжээ (ардчилсан итгэл үнэмшил, харьяат иргэний үүргийн мэдрэмж, өөрийгөө хөгжүүлэх үнэт зүйлс), нийгмийн сүлжээнд харьяалаг- дах, институцийн дүрэм журам түүнчлэн улс төрийн → элитүүдийн зан байдал. Нөөц боломж, нийгэмшил болон сүлжээ гэсэн хүчин зүйлийн ач холбогдол турш- лагын (эмпирик) түвшинд сайн нотлогдсон ба харин институциүдийн үүрэг болон элитүүдийн зан байдлын талаар зөвхөн цөөхөн хэдэн судалгаа байдаг. Oscar W. Gabriel

Pippa Norris: Democratic Phoenix. Reinventing Political Activism. Cambridge 2002. Steven J. Rosenstone / John Mark Hansen: Mobilization, Participation, and Democracy in America. New York 1993. Sidney Verba [u. a.]: Participation and Political Equality. Politische Performanz – Улс төрийн гүйцэтгэл 293

Cambridge 1978. - [u. a.]: Voice and Equality. Civic Voluntarism in American Politics. Cambridge 1995.

Politische Performanz – Улс төрийн гүйцэтгэл

Англи хэлний performance буюу тайлбарлах, үнэлэн дүгнэх гэсэн агуулгатай үгийг гүйцэтгэл хэмээн орчуул- на. Энэ ойлголт тодорхой үйл ажиллагааг гүйцэтгэх болон уг гүйцэтгэлийн чанарыг нь үнэлэн дүгнэх явдлыг илэрхийлдэг. Харин улс төрийн гүйцэтгэл хэ- мээх нэр томьёо нь энэхүү ерөнхий утгад тулгуурлаж, улс төрийн тоглогчдын үйл ажиллагаа болон түүний үр дүнгийн үнэлгээг илэрхийлдэг (Edeltraud Roller, “Performanz”, in: Politische Theorie, hrsg. von Gerhard Göhler [u. a.], 2004). Юуны өмнө үнэлэн дүгнэх асуу- далтай холбоотойгоор улс төрийн гүйцэтгэл гэх нэр томьёотой зэрэгцэн улс төрийн гүйцэтгэх чадвар гэ- сэн ойлголт хэрэглэгддэг. Улс төрийн гүйцэтгэл буюу гүйцэтгэх чадвар гэсэн нэр томьёог хэрэглэхдээ энэ нь нэг талаас улс төрийн тоглогчдын мэдлэг чадвараас, нөгөө талаас тэр дотор нь үйл ажиллагаагаа явуулж буй улс төрийн дэг журмын бүтцээс хамааралтай бай- даг гэсэн санааг илэрхийлдэг. Улс төрийн гүйцэтгэл нь сайн улс төрийн засагла- лын дэг журмыг олж тогтоох улс төрийн шинжлэх ухааны чиг үүрэгтэй нягт холбоотой. Энэхүү зорилго нь засаглагчдын тоог (ганц, хэд хэдэн, олон) тухайн 294 Politische Performanz – Улс төрийн гүйцэтгэл

засаглагчид нь нийтийн сайн сайханд эсвэл хувийн ашиг сонирхолдоо чиглэсэн эсэхийг тодорхойлсон ёс зүйн шалгууруудтай хослуулах замаар ардчилсан за- саг, хаант засаг, цөөнхийн засаглал гэх мэт → төрийн хэлбэрийг тодорхойлсон Aristoteles-ийн төрийн хэлбэрүүдийн онолын үндэс суурь болсон байдаг. Өнөөгийн улс төрийн гүйцэтгэлийн талаарх судалгаа энэхүү сонгодог томьёоллоос ялгаатай нь ардчилсан болон ардчилсан бус дэглэмүүдийг харьцуулах асуу- далд бага анхаардаг болжээ. Үүний оронд анхаарлын төвд нь → парламентын болон ерөнхийлөгчийн ард- чилал эсвэл → зөвшилцлийн болон олонхын ардчи- лал зэрэг ардчиллын ялгаатай төрөл, түүнчлэн эдгээр төрлийн аль нь давуу талтай вэ гэсэн асуулт орж бай- на. Хоёрдугаар ялгаа нь нийтийн сайн сайханд чиг- лэгдсэн байдал зэрэг улс төрийн гүйцэтгэлийг засаг- лалын дэг журмыг өөрийг нь тодорхойлох шалгуур шинж бус, харин энэхүү дэг журмын үр дагавар хэмээн авч үздэг болсон явдал юм. Тэгэхээр ардчиллын хувьд үнэлгээний объект нь ардчилсан бүтэц биш харин ард- чилсан → улс төрийн үйл явц болно. Энд тухайн улсад ер нь ардчилал тогтсон эсэх, мөчлөгтэй сонгууль ба өрсөлдөөнт улс төрийн намуудын тогтолцоо гэх мэт ардчиллын наад захын шинж тэмдэг хэмээн тодор- хойлж болох институциүд ямар хэмжээнд оршиж бай- гаа эсэх зэрэг асуултын талаар авч үздэггүй. Ардчилсан засаглал оршин тогтнож байх нь урьдчилсан нөхцөл болох бөгөөд энд энэхүү засаглалын дэг журмын үр дүнгийн талаар, тэдгээр нь улс төрийн тоглогчдын Politische Performanz – Улс төрийн гүйцэтгэл 295

үйл ажиллагаануудад болон түүний үр дүнд хэрхэн илэрч байна вэ гэдэг асуудлаарх системчилсэн үнэлэлт дүгнэлтийн тухай авч үздэг. Улс төрийн гүйцэтгэлийн гол цөм нь үнэлэлт дүг­ нэл­тэд хэрэглэгддэг норматив шалгуурууд юм. Эдгээр шалгуур нь тогтолцооны хувьд төвийг сахисан шал- гуур байх ёстой; мөн түүний хэрэгжүүлэлтийн тухайд улс төрийн тогтолцооны зүгээс зүй ёсны хүлээлт­ байгаа (тэдгээр нь улс төрийн тоглогчдын хувьд үйл ажилла- гааных нь чиглэл болох ба иргэд түүний хэрэгжүү­ ­лэл­ тийг төрөөс хүлээж байдаг) талаар зөвшил­цөлд хүр­сэн байх ёстой бөгөөд эдгээр шалгуур нь онолын талаас үндэслэгдсэн байх ёстой. Улс төрийн гүйцэтгэлийн су- далгааны тогтсон нэг шинж нь зохиогчдын олонх нь тус бүрдээ өөрийн үнэлгээний стандартыг санал бол- годог явдал юм. Үр дүнд нь олонхоороо харьцангуй дур зоргоор сонгосон мэт харагдах олон тооны олон төрлийн шалгуурыг хэрэглэх боломж үүсжээ. Үүнийг системчлэхийн тулд Roller чөлөөт ардчил- лын (→ Төлөөллийн/чөлөөт ардчилал) гүйцэтгэлийн шалгуурыг төрөлжүүлэн ангилах шинжлэн судлалын бүдүүвчийг санал болгожээ. Үүний дагуу шалгууруу- дыг нэг талаас зорилгод хамааралтай эсвэл ерөнхий гүйцэтгэлийн, нөгөө талаас ардчилсан эсвэл тогтол- цооны гүйцэтгэлийн тухай авч үзэж байна уу гэдгээр нь ангилж болно. (1) Зорилгод хамааралтай гүйцэтгэл гэ- дэгт эдийн засгийн өсөлт, нийгмийн сайн сайхан эсвэл дотоод аюулгүй байдал гэх мэт маш тодорхой оршин тогтнохуйн зорилгын хэрэгжилтийн асуудал хамаар- 296 Politische Performanz – Улс төрийн гүйцэтгэл

на. Ерөнхий гүйцэтгэлд хамаарх шалгуур шинжүүд үүнээс ялгаатай нь оршин тогтнохуйн зорилгуудаас хамааралгүй байдаг. Тэдгээр нь дэглэмийн тогтвор- той байдал эсвэл улс төрийн тоглогчдын нөөцийг үр нөлөөтэй ашиглах чадвар гэх мэт оршин тогтнохуйн зорилгын хэрэгжилтийг дэмждэг ерөнхий үйл ажил- лагаанд хамаардаг (Harry Eckstein, The Evaluation of Political Performance, 1971). (2) Тогтолцооны гүйцэтгэл бол ямар ч улс төрийн тогтолцоо нийгэмдээ үзүүлбэл зохих эдийн засгийн өсөлт, дотоод аюулгүй байдал гэх мэт үйл ажиллагаа юм. Ардчилсан гүйцэтгэл нь эсрэгээрээ чөлөөт ардчилалтай холбоотой эрх чөлөө, тэгш байдал эсвэл иргэдийн хүсэлт шаардлагад улс төрийн шийдвэр гаргагчдын үзүүлэх хариу үйлдэл гэх мэт суурь үнэт зүйл болон хэм хэмжээний бодит ба- талгааг хангахтай холбогдоно (Dieter Fuchs “Kriterien demokratischer Performanz in liberalen Demokratien”, Demokratie – eine Kultur des Westens?, hrsg. von Michael Greven, 1998). Энэхүү суурь нөхцөлөөр нийт дөрвөн төрлийн гүйцэтгэлийн шалгуурыг ангилан гаргаж бол- но: зорилгод хамааралтай болон ерөнхий улс төрийн гүйцэтгэл, чөлөөт ардчиллаас нэг бол үйлчлэгч тогтол- цооны шинж чанараараа (тогтолцооны) эсвэл ардчил- сан тогтолцоо болох шинж чанараараа (ардчиллын) хэрэгжүүлэх гүйцэтгэл. Түүнчлэн нэг хэмжээст болон олон хэмжээст гүйцэтгэлийн үзэл баримтлалуудыг хооронд нь ял- ган авч үзэж болно. Нэг хэмжээст үзэл баримтлал нь Ronald J. Pennock (Democratic Political Theory,1979)-ийн Politische Performanz – Улс төрийн гүйцэтгэл 297

“улс төрийн баялгийн үзэл баримтлал” шиг төрийн нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн зорилго нь дэг журам, аюулгүй байдал болон нийгмийн сайн сайхан байдал хэмээн санал болгодог (зорилгод хамааралтай, тогтол- цооны) ганц төрлийн гүйцэтгэлийн шалгуур шинжид төвлөрдөг. Gabriel Almond болон G. Bingham Powell нарын “улс төрийн бүтээмжийн үзэл баримтлал” (Comparative Politics. System,_Prоcess, and Policy, 21978) шиг олон хэмжээст үзэл баримтлал нь – тогтолцоогоо хадгалж үлдэх, тогтолцооны дасан зохицох чадвар, оролцоо, хуулийг сахин биелүүлэх, системийг дэмжих, процессын шударга ёс, аюулгүй байдал, эрх чөлөө бо- лон нийтийн сайн сайхан гэсэн нийт найман шалгуур үзүүлэлт буюу бүх дөрвөн төрлийн гүйцэтгэлийн шал- гуур шинжийг хамааруулдаг. Энэхүү үзэл баримтлалуудад бүх улс төрийн гүй­ цэт­гэлийг адил хэмжээгээр хэрэгжүүлэх боломжгүй,­ харин ихэвчлэн зөрчилдөөнт харилцаанууд (trade-offs) оршин байдаг гэсэн нэгдмэл төсөөлөл байна. Өөрөөр хэлбэл, тодорхой зорилгыг зөвхөн өөр нэг зорилгыг золиослох байдлаар хэрэгжүүлэх боломжтой эсвэл эсрэгээрээ гэсэн үг. Үүний жишээ болгож тухайлбал үр нөлөөтэй байдал (тогтолцооны гүйцэтгэл) болон тухайн ардчилсан засаглалын ардчиллын чанарын (ардчилсан гүйцэтгэл) хоорондын зөрчилт харилцааг авч үздэг. Гэвч гүйцэтгэлийн шалгууруудын аль нь хоорондоо зөрчилдөж аль нь хоорондоо нийцэлтэй вэ гэдэг талаар үндсэндээ ямар ч зөвшилцөл байдаггүй. Хэрвээ гүйцэтгэлийн ялгаануудыг тайлбарлах 298 Politische Performanz – Улс төрийн гүйцэтгэл

шаардлагатай болох буюу яагаад зарим ардчилал бус- даасаа илүү амжилттай байгаа вэ гэдгийн шалтгааныг тодорхойлоход тухайн улсын институциональ бүтэц тэр­гүүн ээлжид анхаарал татдаг. Энэхүү төсөөлөл юуны өмнө шинэ институционализмын онолд (→ Инс- титуционализм) боловсорчээ. Энэхүү онолын үндсэн санаа нь “институциүд тодорхой үүрэг гүйцэтгэдэг” бөгөөд жишээ нь зөвшилцлийн болон олонхын ардчи- лал шиг хоорондоо ялгаатай институцийн байгуулал нь харилцан адилгүй улс төрийн үр дүнг бүтээж бол- но гэсэн үзэл юм. Улс төрийн институциүдээс гадна мөн соёлын том хүчин зүйлүүд (жишээ нь нийгмийн хөрөнгө), нийгэм, эдийн засгийн хүчин зүйлүүд (жи- шээ нь чинээлэг аж байдал), даяарчлал болон засаг- лагч улс төрийн намуудын үзэл санааны чиг баримтлал (жишээ нь социал демократ/социалист) зэргийг тайл- бартаа татан оролцуулдаг. Arend Lijphart-ын (Patterns of Democracy, 1999) эхний судалгааны үр дүнгүүд зөвшилцлийн ардчилал нь олонхын ардчиллаас илүү давуу талтай гэдгийг болон улс төрийн институциүд нь улс төрийн гүйцэтгэлтэй шууд бөгөөд илэрхий хамааралтай болохыг тод харуулсан. Roller нарын судлаачийн шинэхэн судалгаанууд тухайн улсын улс төрийн гүйцэтгэлд институциүдийн ач холбогдлыг ба- талгаажуулж чадсан. Гэвч улс төрийн институциүдийн нөлөөлөл нь төсөөлсөн шиг тийм ч бүхнийг тодор- хойлогч шинжтэй биш юм. Тэрээр засаглагч намын улс төрийн үзэл санааны чиг баримжаалал зэрэг бу- сад хүчин зүйлтэй харилцан үйлчлэлд ордог. Тиймээс Politische Soziolisation – Улс төрийн нийгэмшил 299

улс төрийн институциүдийн улс төрийн гүйцэтгэлд нөлөөлөх нөлөөлөл угаас тогтсон байдаггүй байна. Edeltraud Roller

Robert Putnam: Making Democracy Work. Princeton 1993. Edeltraud Roller: The Performance of Democracies. Oxford 2005. Manfred G. Schmidt: Political Performance and Types of Democracy. In: European Journal of Political Research 41 (2002). S.147-163.

Politische Soziolisation – Улс төрийн нийгэмшил

Улс төрийн нийгэмшил гэдгийг тодорхой → улс төрийн соёлд нэг хэсэг нь болон бойжих үйл явц гол- лодог нийгэмшлийн нэг салбар хэмээн тодорхойлж болно. Ерөнхий нийгэмшлийн онолтой төсөөтэйгөөр хувь хүний зан чанар нийгмээс уламжлагдсан нийг- мийн болон эд материалын орчноос харилцан хамаа- ралтайгаар үүсэж хөгжсөний дараа (Klaus Hurrelmann, Einfъhrung in die Sozialisationstheorie, 2002) улс төрийн нийгэмшлийн үйл явц дунд хувь хүний төлөвшил ба нийгмийн нэгдэл хоорондоо холбогддог. Нэг- дэл гэдэг нь энд → улс төрийн хамтын нийгэмлэгийн гишүүн болох болон тэрхүү гишүүнчлэлдээ хамаа- ралтай (харьяат иргэний) үүргийг хүлээн авах гэсэн утгатай. Хувь хүний төлөвшил нь улс төрийн нөхцөл 300 Politische Soziolisation – Улс төрийн нийгэмшил

байдлыг ойлгох, үнэлэх, түүнчлэн зохих үйлдэл хийх мэдлэг чадвар эзэмшихийг шаарддаг. Нэг талаас мэд- лэг олж авч, хандлага төлөвшиж байхад нөгөө талаас бие даасан үйлдэл хийх болон улс төрийн тогтолцоог төлөвшүүлэхэд идэвхтэй оролцох (→ Улс төрийн орол- цоо) чадварыг олж авч байдаг. Энэхүү үйл ажиллагааны цогц байдлыг харгал- зан улс төрийн нийгэмшлийн тухай онолын үзэл са- наанууд болон туршлагын ажлуудад ихэвчлэн сэт- гэл хөдлөлийн буюу үнэлэн дүгнэх хандлага (→ Улс төрийн итгэл болон улс төрийн сэтгэл ханамж), танин мэдэхүйн чадварууд (улс төрийн мэдлэг болон чадвар), зан үйлд хамааралтай асуудлууд (идэвхтэй үйл ажил- лагаа болон уг үйл ажиллагаанд бэлэн байх) зэргийг хооронд нь ялган авч үздэг. Улс төрийн нийгэмшлийн үзэл баримтлалд олон янзын харах өнцөг холбогддог: (1) Институциональ талаасаа улс төрийн хамтын нийгэмлэгт нэг хэсэг нь болон бойжих, түүнчлэн оршин буй тогтолцоо- ны улс төрийн дэмжлэгийг авах асуудал хөндөгддөг. Энэ асуудал юуны өмнө улс төрийн шинжлэх ухаан болон социологийн шинжлэх ухааны сонирхлыг тат- даг. (2) Хувь хүний талаасаа улс төрийн нийгэмшлийн асуудлаар хувь хүний хөгжлийн асуудлуудыг тэргүүн ээлжид илүү чухлаар авч үздэг. Ийм үзэл бодлын ханд- лага нь юуны өмнө сэтгэл зүйн үзэл санаануудад тус- галаа олсон байдаг. (3) Энэ хоёр байр суурийн дунд улс төрийн боловсролын үзэл санаа болон тухайн улс төрийн тогтолцоондоо хүчин төгөлдөр үйлчлэх үнэт Politische Soziolisation – Улс төрийн нийгэмшил 301

зүйлс болон хэм хэмжээг хүлээн зөвшөөрөхтэй хол- боотой улс төрийн амьдралын хүрээний янз бүрийн чадварыг хөгжүүлэх явцад төлөвшсөн иргэний тухай үзэл баримтлалын хамт байршдаг. Ерөнхий нийгэмшилд хамгийн ач холбогдолтой шатлалууд болох гэр бүл, үе тэнгийнхний бүлэглэл, сургуулийн институци болон олон нийтийн харилцаа- ны мэдээллийн хэрэгслүүд зэрэг нь улс төрийн ний- гэмшилд ч мөн адил маш чухал үүрэгтэй юм (Hans- -Peter Kuhn, Mediennutzung und politische Sozialisation, 2000; Monika Buhl, Jugend, Familie, Politik, 2003). Эдгээр нь улс төрийн нийгэмшлийн үйл явцад эд баялгийн, соёлын болон нийгмийн нөөц боломжийг илэрхийлэ- хийн зэрэгцээ мөн үлгэрлэх чиг үүргийг хэрэгжүүлж, түүнчлэн хувь хүний хөгжлийн туршлага хуримтлуу- лах орон зай болж байдаг. Ингэхдээ улс төрийн ний- гэмшил нь тухайн хувь хүн зөвхөн улс төрийн тог- толцоотой болон түүний → институциүдтэй түүнчлэн засаглагчидтай шууд зөрчилдөх эсвэл сөргөлдөх явд- лаар хязгаарладаггүй. Улс төрд хамааралтай туршлага болон зөрчилдөөн нь мөн янз бүрийн өдөр тутмын нөхцөл байдалд явагдаж байдаг. Тийм ч учраас тунхаг- ласан улс төрийн нийгэмшил зорилготой зуучлалаар харин нуугдмал улс төрийн нийгэмшил зорилгогүй буюу тиймээс шууд бус зуучлалаар ихэвчлэн ялгагддаг. Ерөнхийдөө улс төрийн нийгэмшлийн хүрээнд на- сан туршийн хөгжлийн үйл явц явагддаг гэж үзэж бол- но. Гэсэн хэдий ч улс төрийн нийгэмшлийн үйл явцад хүний тухайлсан амьдралын үе шат нь тодорхой сурал- 302 Politische Soziolisation – Улс төрийн нийгэмшил

цах үйл ажиллагаанд онцгой ач холбогдолтой байдаг. Энэ хүрээнд зарчмын хувьд онолын гурван загвар ял- гаран гарч ирдэг. (1) Primacy Model харьцангуй тогтвор- той бөгөөд ирээдүйн улс төрийн нийгэмшилд хүчтэй нөлөөлдөг хамгийн чухал нийгэмшлийн нөлөөллүүд нь хүүхэд насанд төлөвшдөг гэж үздэг (David Easton / Jack Dennis, Children in the Political System, 1969). Энд хэрэглэгддэг нийгмийн суралцах онол нь улс төрийн нийгэмшлийн судалгаанд хамгийн их түгсэн онол бөгөөд ялангуяа улс төрийн нийгэмшлийн үйл явцад гэр бүлийн ач холбогдлыг өндрөөр авч үзэж байсан 1950 болон 1960-аад оны үеийн Америкийн судлаач- дын бүтээлд тусгалаа олж байсан. Энэ үзэл санаанд хувь хүний өөрийн идэвхтэй үйл ажиллагаа болон түүнийг дагалдан гарах өөрчлөлтийн болон бүтээлч боломжийг харьцангуй багаар үнэлдэг. (2) Intermediate Period Model гэдэгт харин эсрэгээрээ хувь хүний чадва- руудыг нь илүү хүчтэйгээр тодруулан авч үздэг байна. Энэхүү шинэ үеийн үзэл санаануудад хүчтэй дэмжигд- сэн загварт шилжилтийн насанд буюу энэхүү амьдра- лын үе шатанд бүрэлддэг танин мэдэхүйн чадварын хөгжилд, ялангуяа хийсвэр болон нөхцөлт бодомжуу- дыг хийх чадварт ихээхэн ач холбогдол өгдөг (Joseph Adelson, “Die politische Vorstellung des Jugendlieben in der Frühadoleszenz”, in: Die Entwicklung des Ichs, hrsg. von Rainer Döbert, 1980). Гэвч энэ залуу насанд улс төрийн хувьд идэвхтэй болох боломж нь хязгаарлагдмал бай- даг. (3) Recency Model хүн ер нь хамгийн түрүүнд на- санд хүрсэн (эхэн) үедээ буюу улс төрийн шийдвэрүүд амьдралд нь нөлөөлж эхлэх үед, хандлага болон чиг Агуулга 303

баримжаалал нь тогтож, улс төрийн хариуцлага хүлээн авч чаддаг гэж үздэг байна (M. Kent Jennings, “The Crystallization of Orientations”, in: Continuities in Political Action, hrsg. von M. Kent Jennings [u. a.], 1989). Улс төрийн нийгэмшлийн талаарх олон тооны тур- шилт судалгааны үр дүн нь бүх гурван загварт туршил- тын судалгааны нотолгоог гаргаж өгдөг. Нийтэд нь авч үзвэл хүний амьдралын тухайлсан үе шат бүрд улс төрийн нийгэмшлийн янз бүрийн асуудал үүсэж, мөн тогтворжиж байдаг бөгөөд ингэхдээ тухай бүр харил- цан адилгүй нийгэмшлийн үе шатад ач холбогдолтой болж байдаг. Monika Buhl

Bernhard Claußen / Rainer Geißler (Hrsg.): Die Politisi- erung des Menschen. Opladen 1996. Constance A. Flanagan: Voluntarism, Leadership, Politi- cal Socialization and Civic Engagement. In: Handbook of Adolescent Psychology. Hrsg. von Richard M. Lerner und Laurence Steinberg. New York 22004. Martina Gille / Winfried Krüger (Hrsg.): Unzufriedene Demokraten. Opladen 2000. Wolfgang Sander (Hrsg.): Handbuch politische Bildung. Schwalbach i. Ts. 32004. Judith Torney-Purta [u. a.]: Citizenship and Education in Twenty-Eight Countries. Civic Knowledge and Engage- ment at Age Fourteen. Amsterdam 2001. 304 Politische Unterstützung – Улс төрийн дэмжлэг

Politische Unterstützung – Улс төрийн дэмжлэг

David Easton (A Systems Analysisof Political Life, 1965) улс төрийн системийн онолдоо улс төрийн дэмжлэг гэ- дэг ойлголтыг хүрээлэн буй орчны зүгээс → улс төрийн системд орох тодорхой хэрэгцээг (Input) нэгтгэсэн шаардлага хэмээн үзжээ. David Easton улс төрийн дэмжлэг гэдэг ухагдахууныг оролцогчийн (Akteur) зүгээс улс төрийн объектод чиглэсэн эерэг буюу сөрөг хандлага (далд дэмжлэг/covert support) эсвэл зан үйлийн хэв шинж (дэмжлэг/support) гэж тодорхойл- жээ. Энэхүү нэр томьёо нь орчин үеийн судалгаанд ихээхэн нэвтэрсэн бөгөөд сөрөг дэмжлэг гэх ойлгол- тыг агуулгын хувьд тохиромжгүй гэж үзсэн байдаг. Эмпирик судалгаа нь юун түрүүнд дэмжиж буй ханд- лагын тухай судалдаг. Харин David Easton уг ойлгол- тыг хоёр чиглэлд ангилах боломжтой бөгөөд хамаарч буй объект болон үүсгэж буй учир шалтгаан талаас авч үзжээ. Улс төрийн дэмжлэг үзүүлж буй объект нь → улс төрийн хамтын нэгдэл (хамтын зорилгын хүрээнд нэгдсэн хүмүүсийн бүлэг), улс төрийн дэглэм (улс төрийн үнэт зүйл, хэм хэмжээ, хуульчилсан төрийн байгуулал) болон улс төрийн эрхийг хэрэгжүүлэгч эт- гээд (улс төрийн удирдах албан тушаалтнууд) зэрэг нь үүнд хамаарна. Дэмжлэгийн төрөл эсвэл тэдгээрийн учир шалтгаан нь тодорхой үйл ажиллагаа болон ту- хайн объектын (diffus) нийтлэг шинж чанараас хамаар- даг. Улс төрийн объект болон улс төрийн дэмжлэгийн сэдлийн хамрах хүрээ хоорондын харилцааг Easton Politische Unterstützung – Улс төрийн дэмжлэг 305

тодорхой бус орхисон бөгөөд энэ асуудлыг дараагийн бүтээлдээ нарийвчлан авч үзсэн байдаг. Улс төрийн дэмжлэгийн дурдсан хэлбэр болон эмпи- рик ач холбогдлын ялгаа хоорондын асуудал нь судал- гааны энэ төрөлд маргаантай байдаг. Miller-Citrin-ий эсрэг байр суурины классик маргаанд энэхүү асууд- лыг анх удаа хэлэлцсэн юм. Arthur H. Miller өөрийн бүтээлдээ (“Political Issues and Trust in Government”, in: American Political Science Review 68, 1974), “улс төрийн удирдлага болон улс төрийн систем” гэсэн объект хоо- рондын тодорхой ялгааг Америкийн ард түмэн салгах чадваргүй гэж үзсэн байна. Ийнхүү эмпирик судалгаа- гаар батлагдсан итгэлцлийн хямрал нь улс төрийн дэг- лэмийн түвшинд хүрсэн байна. Jack Citrin (“Comment: The Political Relevance of Trust in Government”, in: American Political Science Review 68, 1974) эмпирик дүн шинжилгээний үр дүнг үндэслэл болгон энэхүү таамаг- лалыг үгүйсгэжээ. Энэ хооронд олон улсын судалгааны үр дүн хүн амын чадварын тухай хангалттай нотолгоо гарган өгсөн ба улс төрийн дэмжлэг үзүүлэгч хэсгийн хооронд нь ялгаа байгаа болохыг баталжээ (Oscar W. Gabriel [u. a.], Sozialkapital und Demokratie, 2001). Шинээр хөгжиж буй болон хөгжил нь тогтсон → ард- чилал (Critical Citizens, hrsg. von Pippa Norris, 1999) дахь улс төрийн дэмжлэгийн хөгжлийг эрчимтэй урт хуга- цаанд эмпирик байдлаар судалсан байдаг. Улс төрийн дэмжлэг нь объектын онцлогоос хамааран харилцан адилгүй байдгийг эмпирик судалгаа харуулжээ. Ихэнх улс оронд ардчилал нь зохион байгуулалтын загварын 306 Politische Unterstützung – Улс төрийн дэмжлэг

хувьд бүх нийтийн дэмжлэг хүлээдэг боловч, бодит байдал дээрх ардчиллын хэрэгжилтийн талаар сэтгэл ханамж нь доогуур түвшинд байгааг эмпирик судал- гаа харуулжээ. Засаглалын хүрээнд эрх зүйт төрийн институциүд (шүүхийн байгууллага, цагдаа), нам төрт улсын институциүдийн (Parteienstaat) нэр хүндийг (→ Парламент, → засгийн газар, → улс төрийн намууд) харьцуулж үзвэл харин хамгийн нэр хүнд муутай нь улс төрчид байдаг. Орон нутгийн түвшинд үзэхэд хоёр дахь ялгаа нь илэрдэг. Ихэнх ардчилал тогтвортой хөгжсөн улс ор- нуудын хувьд улс төрийн дэмжлэг нь бүх нийтийн хүрээнд байх ба харин ардчилалд шилжсэн улс ор- нуудтай харьцуулбал их байна. Энэ нь барууны улс ор- нуудын дунд болон Хойд Европын улсыг АНУ болон Зүүн Европын улсуудтай харьцуулбал өндөр байдаг. Улс төрийн дэглэмийн дэмжлэгийн хөгжлийн ерөнхий чиг хандлагыг улс төрийн институциүд бо- лон улс төрийн оролцогч талуудын тухай мэдээллийг үндэслэн тодорхойлох боломжгүй. Ихэнх ардчил- сан улс орны 1990 оны хүн амын хандлагыг 1970 оны үетэй харьцуулж үзвэл улс төрийн объектуудад илүү шүүмжлэлтэй ханддаг болсон хэдий ч энэ хандлага нь их хэлбэлзэлтэй болохыг харуулж байна. Энэ нь юуны өмнө ардчилалд итгэх сэтгэл ханамж байх ба төрт улсын улс төрийн институци болон улс төрчидтэй холбоотой. Ардчиллын зохион байгуулалтыг хүлээн зөвшөөрөх болон → эрх зүйт төрийн байгуулалтад ит- гэх хандлагатай бага хамааралтай ажээ. Politische Unterstützung – Улс төрийн дэмжлэг 307

Улс төрийн дэмжлэгийг тайлбарлах одоогийн чиг хандлагыг дараах хоёр бүлэгт хувааж үздэг. Үүнд: улс төр болон институцийн хүчин зүйлс нь улс төрийн систем дэх туршлагатай холбоотой, улс төрийн бай- гууллагын хамааралтай холбоотой, → улс төрийн сис- тем дэх гүйцэтгэл (үйл ажиллагааны чадавх) болон хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн мэдээлэл түгээх бай- дал (→ Олон нийтийн харилцаа холбоо) зэрэг нь ха- мааралтай. Энэхүү хандлага нь ихэвчлэн тайлбарлах чадвартай гэдгээр батлагдсан юм. Тайлбарлах дараа- гийн хандлага нь нийгмийн соёлын хүчин зүйлсийн агуулгыг чухалчилдаг буюу жишээ нь анхдагч болон хоёрдогч нийгэмших явц (→ Улс төрийн нийгэмшил), нийгмийн үнэт зүйлсийн чиг баримжаа болон улс төрийн дэмжлэг дэх нийгмийн итгэл үнэмшил зэрэг ордог. Эдгээр тайлбарлах хандлага нь бодит байдалд эхний дурдсанаас бага чадвартай. Oscar W. Gabriel

Stephen Craig: The Malevolent Leaders. Popular•Discon tent in America. Boulder 1993. David Easton: A Re-Assessment of the Concept of Political Support. In: British Journal of Political Science 5 (1975). s. 435-457. Hans-Dieter Klingemann / Dieter Fuchs (Hrsg.): Citizens and the State. Oxford 1995. Paul M. Sniderman: A Question of Loyalty. Berkeley [u. a.] 1981. 308 Politischer Prozess – Улс төрийн үйл явц

Politischer Prozess – Улс төрийн үйл явц

“Үйл явц” гэх нэр томьёоны ерөнхий утгыг тодорхой зорилгод хүрэхийн тулд хэрэгжүүлсэн байвал зохих үйл ажиллагаануудын дэс дараалал хэмээн тодорхойлж болно. Үүний дагуу улс төрийн үйл явцыг тодорхойл- бол нийтээр даган биелүүлэх шийдвэрүүдийг гаргах болон хэрэгжүүлэхийн (→ Улс төр) тулд гүйцэтгэх ёс- той үйлдлүүдийн дэс дарааллыг ойлгож болно. Энэхүү нэр томьёо нь парламент, засгийн газар гэх мэт инсти- туциэс бүрддэг, хүрээ хязгаарт нь улс төрийн тоглог- чид үйл ажиллагаагаа гүйцэтгэдэг улс төрийн бүтэцтэй бие биеэ харилцан нөхсөн харилцаанд оршдог. “Улс төрийн үйл явц” нь улс төрийн системийн оно- лын түлхүүр нэр томьёо бөгөөд агуулгад нь улс төрийн үйл явцын үе шатуудын харилцан адилгүй дэс дараалал бүхий гурван загварыг хөгжүүлсэн байдаг. Эхлэлийн цэг нь төрийн тогтолцооны тодорхойлолтыг үүсгэдэг. Үүнд, (а) нийтээр дагаж мөрдөх шийдвэрүүдийг бат- лах болон хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаанд холбогдох нийгмийн харилцан үйлдлүүдийг хамарч; (б) тогтол- цооны доторх (жишээлбэл, эдийн засгийн тогтолцоо) болон системийн гаднах орчноос (жишээлбэл, бусад улс төрийн тогтолцоонууд) өөрийгөө хиллэн зааглаж, мөн (в) тэдгээр орчинтойгоо хөдөлгөөнтэй харилцан солилцсон харилцаанд оршдог. 1. David Easton-ы улс төрийн үйл явцын загварыг (A Framework for Political Analysis, 1965) харилцан адилгүй хөгжлийн түвшин бүхий бүх улс төрийн тогтолцоонд Politischer Prozess – Улс төрийн үйл явц 309

хэрэглэх боломжтой юм. Улс төрийн тогтолцооны өөрийн орчинтойгоо харилцах харилцан үйлчлэлийн янз бүрийн үе байж болно гэдэгт үндэслэн дөрвөн үе шатыг ялган тодорхойлж болно: орц, хувиргалт, гарц, эргэх холбоо. Орцууд нь (жишээлбэл, нийгмийн ха- ламжийг нэмэгдүүлэх талаарх иргэдийн шаардах эрх) улс төрийн тогтолцоогоор орж шийдвэрт (жишээлбэл, тэтгэврийг нэмэгдүүлэх тухай хууль) хувиргагдаж, улмаар гарц болон улс төрийн тогтолцооны орчинд өгөгдөнө. Гарц нь эргээд улс төрийн тогтолцооны ор- цод нөлөөлдөг. Нийтэд хамааралтай байдлын өндөр түвшнээс шалтгаалаад үе шатуудын талаарх үзэл баримтлал нь маш хийсвэр бөгөөд бүдүүвчлэлийн шинжтэй юм. Үүнээс гадна орцыг гарцад хувиргах хувиргалт буюу өөрөөр хэлбэл улс төрийн тогтолцоо- гоор түүнийг хэрхэн бодитой хэрэгжүүлэх нь тодорхой тайлбарлагдаагүй (black box). 2. Gabriel Almond болон G. Bingham Powell (Compata- tive Politics. System, Process, and Policy, 2 1978) нарын заг- вар орчин үеийн ардчилсан болон ардчилсан бус тог- толцоонуудад хамаардаг. Хувиргах үйл явц нь дөрвөн үйл явцын чиг үүргээр дараалсан дөрвөн шатанд ху- ваагддаг: Ашиг сонирхлын илрэлүүд, ашиг сонирхлын төвлөрөл, шийдвэр гаргалт, улс төрийг хэрэгжүүлэлт буюу түүнийг шүүхийн шийдвэрт хэрэгжүүлэх. Улс төрийн үйл явц нь хувь хүний эсвэл бүлгийн шаардах эрхийг томьёолох замаар хөдөлгөөнд оруулдаг. Эд- гээр шаардах эрхийг янз бүрийн бүлгийн (жишээлбэл, сонгогчид, төрийн албаныхан) дэмжлэгийг хөдөлгөж 310 Politischer Prozess – Улс төрийн үйл явц

чадах улс төрийн бодлогын хувилбарууд (жишээл- бэл, бага/өндөр татвар эсвэл өндөр/бага нийгмийн халамж)-д хослуулдаг, гол үе шатанд улс төрийн бод- логын талаар захирамжилсан шийдвэрийг гаргадаг, энэхүү шийдвэрүүдийг дараа нь зарчмын хувьд хуу- лийн хэлбэрээр зохих хариуцлагыг тогтоох замаар хэрэгжүүлдэг. Энэхүү дөрвөн үйл ажиллагаанаас гад- на улс төрийн намууд, сонирхлын бүлгүүд, хууль тог- тоох байгууллага, гүйцэтгэх байгууллага, төрийн алба, шүүх гэсэн зургаан улс төрийн бүтцэд ангилагдах ба тэдгээрийн хүрээнд улс төрийн үйл ажиллагаанууд гүйцэтгэгддэг. Энэхүү загвараар тодорхой үйл ажил- лагааны үе шат бүрд тодорхой бүтцүүдийг тухайлан оноох боломжгүй байдаг. Учир нь орчин үеийн ард- чилсан болон ардчилсан бус тогтолцоонуудад адилхан бүтцүүд ялгаатай чиг үүргийг хэрэгжүүлдэг. 3. Ernst Fuchs-ийн ардчилсан үйл явцын загвар нь (Eine Metatheorie des demokratischen Prozesses, Disk- ussionspapier Wissenschaftszentrum Berlin für Sozial- forschung, 1993) → төлөөллийн/чөлөөт ардчилалд төвлөрдөг. Улс төрийн үйл явц нь тусгайлсан тоглогч- дын үйл ажиллагааны бүтээгдэхүүнүүдийн чиг­лүү­ лэгд­сэн дэс дараалал байхаар зохиогдсон байдаг: ашиг сонирхлууд, шаардах эрхүүд, маргаантай асуудлууд, хөтөлбөрүүд, шийдвэрүүд, хэрэгжүүлэлтүүд, хүлээн авалт, үр дүнгүүд. Улс төрийн үйл явц нь улс төрийн тогтолцооны орчны ганцаарчилсан болон хамтарсан тоглогчдын ашиг сонирхлоор эхэлдэг; шаардах эрх гэдэг бол тухайн улсын иргэдээс (→ Иргэний харьяа- Politischer Prozess – Улс төрийн үйл явц 311

лал), ашиг сонирхлын бүлгүүдээс (→ Ашиг сонирх- лын холбоод, → нийгмийн хөдөлгөөнүүд) болон олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээс (→ Олон нийтийн харилцаа) томьёологдсон, тэдгээрийн хэрэгжилт нь улс төрийн тогтолцооноос хүлээгдэж буй улс төржсөн сонирхлууд юм. Маргаантай асуудлуудыг → улс төрийн намуудаас анхаарлаа хандуулж, (улс төрийн намын) мөрийн хөтөлбөрийн хүрээнд хүсэлт шаардлагын эрэмбэ болон цаг хугацааны дэс дараалалд оруулдаг. Шийдвэрүүд → парламент болон → засгийн газраас бат- лагдан гардаг. Энэхүү шийдвэрүүдийг хэрэгжүүлэх нь → төрийн захиргааны чиг үүрэг юм, тус хэрэгжүүлсэн шийдвэрийн хүлээн авалт (хүлээн зөвшөөрөлт) нь эр- гээд тухайн улсын харьяат иргэд, сонирхлын бүлгүүд болон олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслүүдээр хийгддэг; үр дүнгүүд гэдэгт тухайн хэрэгжүүлсэн шийдвэрийн улс төрийн тогтолцооны орчинд үзүүлэх нөлөөллийг авч үздэг. Энэхүү хэлбэрийн шинжтэй заг- вар нь Үндсэн хуулиар болон чөлөөт ардчиллын оно- лоор тогтоогдсон байдаг. Энэхүү загвар нь улс төрийн үйл явцыг албын ёсны эрх мэдлийн бүтцээс удирддаг бөгөөд тухайн ардчилсан хэм хэмжээнд нийцүүлсэн түүний гарц нь иргэдийн хамтлагт хүрч байдаг гэсэн үзэл бодолд үндэслэдэг. Энэхүү загвар эхний хоёроо бодвол тийм ч өргөн хүрээнд тархаагүй боловч илүү ялгамжтай, мөн илүү тодорхой юм. Бүх загварын хувьд улс төрийн үйл явцын хэт хял- барчилсан, төгс төгөлдөр болгон тодорхойлсон байна. Бодит байдал дээр энэхүү шулуун шугаман үйл явцаас 312 Politischer Prozess – Улс төрийн үйл явц

маш ихээр зөрөх, хазайх тохиолдол гардаг. Тухайлбал, орцууд нь тухайн улс төрийн тогтолцооноос өөрөөс нь гарч ирэх, тухайлсан үе шатыг алгасах, эсрэг урсгалын үйл явц гарах (жишээлбэл, парламент болон засгийн газрын шийдвэрүүдийг төрийн захиргааны зүгээс урьдчилан боловсруулах), түүнчлэн нэмэлт тоглогчид (жишээлбэл, гаднын шинжээчид) орж ирэх гэх мэт то- хиолдол гарч болно. Ийм хазайлтуудыг олж тогтоох, ялангуяа ардчилсан хэм хэмжээний зөрчлийг олж тогтооход ийм загваруудын тусгайлсан шинжүүдийг урьдчилсан нөхцөл болгодог. Ийм загваруудын ач холбогдол нь улс төрийг хө­дөл­ гөөнтэй, хөгжилд хамаатуулсан байдлаар харах өнцөгт оршдог. Тэдгээр нь улс төрийн үйл явдлыг илүү сайн ойлгоход тусалдаг заах арга зүйн үнэ цэнтэй. Түүнээс гадна түүний чиг үүрэг нь судалгаануудад заавар- чилгаа болдогт оршино. Тэр судалгаа нь улс төрийн үйл явцын тухайлсан нэг үе шатыг (жишээлбэл, ир- гэд ямар шаардах эрхийг гаргаж тавьж байна вэ), үе шат хоорондын уялдаа холбооны асуудлыг (жишээл- бэл, улс төрийн намууд өөрийн намынхаа мөрийн хөтөлбөрийг улс төрийн шийдвэр гаргалтдаа хэр хэмжээгээр хэрэгжүүлж байна вэ) эсвэл улс төрийн үйл явцын олон үе шатыг (жишээлбэл, тэр улс төрийн бодлогын агуулга нь үеүдийг даван хэрхэн өөрчлөгдөж байна вэ) гэх мэтийг судалдаг байж болно. Хамгийн элбэг нь энэхүү загварууд улс төрийн бодлогын судал- гаанд бодит улс төрийн бодлогыг (жишээлбэл, нийг- мийн бодлого) шинжлэн судлахад хэрэглэгддэг бөгөөд Politisches System – Улс төрийн тогтолцоо 313

тэдгээрийн хүрээнд улс төрийн үйл явцын цаашдын ялгарлыг хөгжүүлдэг байна. Edeltraud Roller

Gabriel A. Almond [u. a.]: Comparative Politics Today. New York 72003. Adrienne Windhoff-Heritier: Policy-Analyse. Eine Ein- führung. Frankfurt a. M. / New York 1987.

Politisches System – Улс төрийн тогтолцоо

Улс төрийн тогтолцоо гэдэгт нийтээр дагаж мөрдөх шийдвэрүүдийг боловсруулах болон хэрэгжүүлэхэд чиглэсэн тухайн нийгэм дэх бүх үзэгдлийн харилцан хамаарал бүхий дэг журмыг ойлгоно. Улс төрийн тогтолцооны тухай нэр томьёо болон загвар нь 1950-иад оны үеийн ерөнхий тогтолцооны онол болон харьцуулсан улс төрийн шинжлэх ухааны хоорондын үйлчлэлийн үр дүнд үүсжээ. Улс төрийн тогтолцооны үзэл баримтлал нь нийгмийн үйл яв- цын хийсвэрлэсэн онолын загварчлал болон улсуудыг харьцуулсан туршлагад суурилсан судалгааны ажлуу- дыг хооронд нь холбодог. Улс төрийн тогтолцоо хэмээх нэр томьёо нь улс төрийн тогтолцооны дараах долоон шинжийг багтаасан шинжлэн судлалын болон тогтол- цооны онолын тодорхой харах өнцөгтэй холбогддог: 1. Улс төрийн тогтолцоо нь өөрийнхөө бүрдэл 314 Politisches System – Улс төрийн тогтолцоо

хэсгүүдэд тодорхой гэнэтийн тогтворгүй шинжүүдийг үзүүлж байдаг. Өөрөөр хэлбэл, тогтолцоон дахь бүт­ цүүд болон үйл явц нь (→ Улс төрийн үйл явц) улс төрийн тоглогчдын шинж чанар болон үйл ажилла- гаанаас шууд үүсэхгүй харин тэдгээрийн хоорондын харилцан тоглолтын үр дүнд үүсдэг. 2. Улс төрийн тогтолцооны уялдаа холбоо нь ний- тээр сахин биелүүлэх шийдвэрийн гүйцэтгэх үүрэгт хамаарах чиг баримжаа болон улс төрийн → эрх мэд- лийн бэлгэ тэмдгийн шинжтэй ерөнхийлсөн арга хэ- рэгслээр баталгаажиж байдаг. 3. Аливаа улс төрийн тогтолцоо нь өөрийн бүрэн эрхт хэсэг дотроо (→ Бүрэн эрхт байдал) хүлээн зөв­ шөө­рөгд­сөн эрх мэдлийг дангаар ноёрхох явдалд үн­ дэс­лэгд­дэг. Энэхүү эрх мэдлийн дангаар ноёрхол нь улс төрийн шийдвэрүүдийг хэрэгжүүлэхэд үйлчилдэг. 4. Улс төрийн тогтолцоо нь нийгмийн чиг үүргийн тогтолцоо болохынхоо хувьд эдийн засаг гэх мэт бусад чиг үүргийн тогтолцоотой зэрэгцэн оршдог. Тиймээс улс төрийн тогтолцоо жинхэнэ утгаараа ХII зуунаас хойш улс төрийн эрх мэдэл нь хувийн хамааралт ха- рилцаанаас, түүнчлэн эдийн засгийн, шашны болон эрх зүйн ашиг сонирхлоос аажмаар салж эхэлсэн үеэс үүссэн. Энэхүү ялгарлын явцад улс төрийн тогтолцоо нь нийгмийн бусад салбарын (мөнгөний эдийн засаг гэх мэт) дотоод логиктой улам ихээр зөрчилдөх бол- жээ. Тэр цагаас хойш улс төрийн тогтолцоо нь шашинд суурилахаа больсон тул өөрийн хүлээн зөвшөөрөгдөх байдлыг бүтээх асуудлын өмнө тулж иржээ. Politisches System – Улс төрийн тогтолцоо 315

5. Орчин үед улс төрийн тогтолцооны хүлээн зөвшөөрөгдөх байдлын хоёр янзын тогтцыг ялган үзэж болно: Нэг нь улс төрийн эрх мэдлийг олгох буюу шийдвэр гаргагчийг сонгох (→ Төлөөллийн/чөлөөт ардчилал) үйл явцад улам бүр нэмэгдэж буй чиг ба- римжаа, нөгөөх нь → улс төрийн хамтын нийгэмлэгээ хамтын түүх, бусдаас өөрсдийгөө зааглах болон зан заншил ба бэлгэ тэмдгээр бүтээх явдал. 6. Улс төрийн тогтолцоо нь бусад чиг үүргийн сис- темтэй харилцан солилцсон цогц харилцаанд оршдог. Тухайлбал, улс төрийн тогтолцоо нь татвараар эдийн засагт, хуулиуд болон Үндсэн хуулийн хэм хэмжээгээр (→ Үндсэн хууль) эрх зүйн тогтолцоонд, → олон ний- тийн үзэл бодлоор олон нийтийн мэдээллийн хэрэг- сэлд (→ Олон нийттэй харилцах харилцаа) холбогдсон байдаг. Ийм холбооснууд нь тогтолцооны хөдөлгөөнт байдлын хязгаарлагдмал харилцан нөлөөлсөн нийц- лийг нөхцөлдүүлдэг. 7. Улс төрийн тогтолцоо нь дотооддоо бас чиг үүр­ гийн хувьд ялгамжтай. Ардчилсан улс төрийн тог- толцооны хувьд гурван салбарыг ялган авч үздэг: (а) Улс төрийн тогтолцооны үүдний цэцэрлэг буюу захын тойрог замд улс төрийн өмнөх → нийгмийн хөдөл­ гөөнүүд болон → сонирхлын холбоод байдаг. Эдгээр нь улс төрийн шийдвэрүүдэд нөлөөлөхийг зорьдог боловч улс төрийн тогтолцооны албан ёсны бүтцэд холбогдоогүй байдаг (→ Иргэний нийгэм). (б) Нийтээр сахин биелүүлэх шийдвэр гаргах үндсэн чиг үүргийг парламент болон засгийн газар зэрэг гол цөмийг 316 Politisches System – Улс төрийн тогтолцоо

бүрдүүлэгч институциүд хариуцдаг. Улс төрийн намууд нь элитүүд болон суурь дэмжигчдийг дотор нь ялгах үүргээрээ төв болон захын тойргийн завсар байрла- даг. (в) Улс төрийн шийдвэрийг хэрэгжүүлэх ажлыг → төрийн захиргаа болон хүчний аппарат (цагдаа, цэрэг) хариуцдаг. Энэ хэсэг хамгийн тодорхой шатлан захи- рах бүтэцтэй бөгөөд энэ шинжээрээ ганц улс төрийн эрх мэдлээр нэгтгэгддэг нь юм. Энэхүү загвар нь 1950-иад онд үндсэндээ хөгжсөн байв. Улс төрийн тогтолцооны онолын хамгийн чухал зохиогчдод Parson, Easton болон хожуу үеэс Lumann нар тооцогддог. Talcott Parsons (Politics and Social Structure, 1969) улс төрийн тогтолцоог өөрийн бүтцийн функционализмын хүрээнд нийгмийн дөрвөн дэд сис- темийн нэг болгон авч үзжээ. Улс төр нь нийгэмд зо- рилгод хүрэх (goal attainment) чиг үүргийг гүйцэтгэдэг ба бусад чиг үүргийн тогтолцоотой иж бүрэн харилцан нөлөөллийн харилцаагаар холбогддог. David Easton (A Systems Analysis of Political Life, 1965) улс төрийн тогтол- цооны орц-гарцын-загварыг бүтээв. Түүний загварын үндсэн төсөөлөл нь орц буюу улс төрийн тогтолцоо- ноос шаардах эрх бөгөөд улс төрийн тогтолцоонд гарц гаргахад нь дэмжлэг үзүүлж, ингэснээр нийтээр сахин биелүүлэх шийдвэрт хувиргадаг гэсэн санаа юм. Энэхүү гарцууд нь эргээд эргэх холбооны хүрээнд орцдоо нөлөөлж байдаг. Уг загвар нь туршлагын судалгааны хэрэглээнд хүчтэй чиглэгдсэн бөгөөд зарим нэг хувир- галт болон өргөтгөлтэйгөөр одоог хүртэл улс төрийн тогтолцооны хамгийн олон тодорхойлсон бөгөөд харь- цуулсан дүн шинжилгээний үндэс суурь болоод байна. Politisches System – Улс төрийн тогтолцоо 317

Niklas Luhmann (Die Politik der Gesellschaft,2000) гарч ирсний дараа дээрх эртний загварууд нь орчин үеийн нийгэм дэх улс төрийн тогтолцооны цогц байдлыг баг- таан илэрхийлэх чадваргүй болжээ. Түүний онолын дагуу бол ямар ч тогтолцоо үйл ажиллагааныхаа явцад өөрийнхөө бүтцийг нөхөн бүтээж (autopoises) байдаг байна. Ингэснээр тэрээр аливаа тогтолцоо өөртөө эр- гэж ханддаг үйл ажиллагааны үндсэн дээр хэрхэн орч- ноос үзүүлж буй цочролд хариу үзүүлэх вэ гэсэн асуул- тад анхаарлыг чиглүүлэв. Улс төрийн тогтолцооны орчныхоо нөлөөлөлд ийн эмзэглэдэг байдалд ардчил- сан засаглалын үед нэг талаас захын тойрог зам, нөгөө талаас засгийн газар болон сөрөг хүчний хооронд сон- гуулиар солигдох боломж нөлөөлдөг. Эдүгээгийн хэлэлцүүлэгт улс төрийн тогтолцоо нь нийгмийн бусад чиг үүргийн тогтолцоотой ижил эрх бүхий байр суурь эзлэх үү, эсвэл тэрээр нийгэмд дээд түвшний удирдлагын шат (→ Удирдлага) болдог уу гэ- дэг дээр маргаантай байдаг. Түүний нутаг дэвсгэрээр хязгаарласан байдал нь дараагийн асуудлыг хөнддөг. Эдийн засгийн тогтолцоо өргөн хүрээнд даяарчлагд- чихаад байхад улс төрийн үйл явц одоог хүртэл дий- лэнхдээ үндэстэн улсуудын түвшинд байна. Хэрхэн → үндэстэн улсуудаас давсан дэлхийн улс төрийн тогтол- цоо үүсгэх, тэр нь ямар шинж чанартай байх талаар асуудлыг эдүгээ урьдчилан харах бараг боломжгүй байгаа бөгөөд улс төрийн шинжлэх ухаанд эл асуудал өнөөг хүртэл маргаантай байна. Jan A. Fuhse 318 Politisches Vertrauen – Улс төрийн итгэлцэл

Jan A. Fuhse: Theorien des politischen Systems. David Easton und Niklas Luhmann. Wiesbaden 2005. Helmut Willke: Ironie des Staates. Frankfurt a. M. 1992.

Politisches Vertrauen – Улс төрийн итгэлцэл

Улс төрийн итгэл нь итгэлцлийн өвөрмөц илрэх хэл- бэр бөгөөд аль нэг объект процедурын хүрээнд гар- цын (үр дүнгээр) улс төрийн хамрах хүрээнд оршдог. Улс төрийн итгэлцэл нь итгэл үзүүлэгч тал буюу субъ- ектийн хувийн сэтгэгдэл ба итгэл хүлээлгэгч талын нас, итгэлийг хүлээлгэн авагч тал буюу итгэл хүлээгч объект хоорондын харилцааг бүрдүүлдэг. Итгэлцлийн хүлээлт нь насжилтаар ирээдүйд хийгдэх ёстой үйл ажиллагаа бөгөөд энэ нь хувийн эго буюу сэтгэгдэлд ашигтай байх эсвэл хамгийн багадаа хор хөнөөлгүй байх үйлдэл юм. Түүхэн үүслийн чиг хандлагаар авч үзвэл итгэлцэл нь дундад зууны үеэс орчин үед шилжих явцад бий бол- сон нийгмийн уламжлалт интеграцын (нэгтгэл) хүч (→ Интеграц) болон шашны чиглүүлэгч үнэт зүйлс, норм хэм хэмжээ сулрах үйл явцын хариу үйлдэлд ач хол- богдолтой ойлголт юм. Нийгэмд хувь хүний гэнэтийн үйл ажиллагаа нэмэгдэхийн зэрэгцээ хувийн нуугдмал (anonymität) байдал ихсэх нь → улс төрийн тогтолцоо- ны ялгаа болон захирагдагч ба засаглал хоорондын дунд завсрын ялгаа нэмэгдэх нь итгэлцлийн асуудлыг улам ярвигтай болгож байна. Хэрхэн улс төрийн дэг Politisches Vertrauen – Улс төрийн итгэлцэл 319

журмыг энэ асуудлын хүрээнд тогтвортой байлгах, хамтын ажиллагааг хангах тухай асуудлууд тулгардаг. Thomas Hobbes өөрийн бүтээлээр (Leviathan, 1651) өнөөдрийг хүртэл хүчин төгөлдөр байгаа хариултыг өгсөн байдаг. Түүний үзэл санааны түүхэн (улс төрийн) итгэлцлийн тухай гүн гүнзгий томьёолол John Locke- -ийн бүтээлд (Two Treatises of Government, 1690) улс төрийн итгэлцлийн норматив хандлагаар тусгагдсан байдаг. Түүнийхээр хууль ёсны улс төрийн → засаглал нь зөвхөн бүрэн харилцаатай итгэлцэл дээр суурилсан байх ёстой аж. Орчин үеийн нийгмийн шинжлэх ухаанд улс төрийн итгэлцэл гэдгийг юуны түрүүнд улс төрийн ардчилсан тогтолцоотой холбон (→ Ардчилал) хэлэлцдэг байна. Энд шийдвэрлэх хүчин зүйл бол ардчилсан засаглалын хэлбэр бүрийг ард түмэн хянах ёстой гэсэн зөрчилдөөн юм. Гэвч нийгмийн үйл ажиллагааны ялгаатай чиглэлд иргэд хяналтын үүргээ биелүүлэх гэхэд тэдэнд цаг ху- гацаа болон мэргэжлийн туршлага байхгүй байдаг. Улс төрийн итгэлцэл нь улс төрийн цаашдын үйл ажил- лагаа ирээдүйд иргэдийн сайн сайхан байдлын төлөө чиглэгдэнэ гэсэн хүлээлтийг үүсэх замаар энэхүү завс- рын ялгааг арилгаж өгдөг. Улс төрийн итгэлцэл нь хариуцлагын норматив хамгийн тохиромжтой идеал (Ideal) хэлбэрийг түгээдэг ба улмаар улс төрийн засаг- лалын → хууль ёсны байдалтай нягт холбоотой болдог. Итгэлцлийг ийнхүү төөрөгдөл болгож хувиргахгүй байлгахын тулд барууны ардчилалтай бүх улс оронд төлөөллийн байгууллагад “итгэл үл хүлээлгэх” буюу 320 Politisches Vertrauen – Улс төрийн итгэлцэл

→ сонгуулийн мөчлөгт хараат бус төв банк, хараат бус шүүхийн байгууллага болон → эрх мэдлийн хуваари- лалтыг хийдэг. Үүнээс гадна улс төрийн итгэлцэл нь идэвхтэй → иргэний нийгмийн хөгжилд өөрийн чу- хал хувь нэмэр оруулдаг (Robert D. Putnam, Making Democracy Work, 1993). Дүгнэхэд улс төрийн итгэлцэл гэдэг ухагдахууныг гурван бүрэлдэхүүн хэсэгт хуваадаг. Үүнд, (1) итгэлц- лийн үүсэл буюу итгэл үзүүлэгчийг (итгэл хүлээлгэгч) тодорхойлох чанарын үзүүлэлт болох хэв шинж (ит- гэлд хандах ерөнхий хандлага), түүнчлэн итгэлийг хүлээн авагч талын зан төлөвийн чанарууд болон тэд- гээрийн үйл ажиллагаа юм (Bernard Barber, The Logic and Limits of Trust, 1983). Ялангуяа David Easton-ы (“A Re-Assessment of the Concept of Political Support”, in: British Journal of Political Science 5, 1975) дэвшүүлсэн “улс төрийн итгэлцэл бол тодорхой дэмжлэгийн (улс төрийн дэмжлэг) урсгалаас сарнисан дэмжлэгийн бүрэлдэхүүн хэсэг нь улс төрийн дэмжлэг” гэсэн таа- маглал хамгийн нөлөөтэйд тооцогддог. (2) Итгэл хүлээн авагч тал (итгэл хүлээх) нь улс төрийн итгэлц- лийг хаяглагч бусад хүмүүс, байгууллага, журам, үйл явц, үйл ажиллагаа эсвэл тодорхой байх боломжтой. (3) Итгэлцлийн харилцааны хүрээнд тухайн объекттой холбоотой хүлээлт: итгэлцлийн харилцаанд хувийн сэтгэгдэл (ego) насжилтаас хамаарч хүлээлт үүсгэдэг. Эдгээр хүлээлтийн хувьд стратегийн, ёс зүй болон ёс суртахууны чанартай байдаг. Итгэлцлийн харилцагч талууд нь тодорхой үйл ажиллагааны эхлэл байх эсвэл Rechtsstaat – Эрх зүйт төр 321

тодорхой бус үйл ажиллагааны өвөрмөц чанарт чиг- лэгдсэн байдаг. Gary S. Sehaal

Russell Hardin: Trust and Trustworthiness. New York 2002. Martin Hartmann/ Claus Offe (Hrsg.): Vertrauen. Frank- furt a. M. / New York 2001. Niklas Luhmann: Vertrauen. Ein Mechanismus der Re duktion sozialer Komplexität. Stuttgart 2000. Gary S. Sehaal: Vertrauen, Verfassung und Demokratie. Wiesbaden 2004. Rainer Schmalz-Bruns / Reinhard Zintl (Hrsg.): Politi sches Vertrauen. Baden-Baden 2002.

Rechtsstaat – Эрх зүйт төр

“Эрх зүйт төр” хэмээх нэр томьёо нь улс төр болон эрх зүйг хооронд нь уялдуулдаг, мөн зааг ялгааг нь тод- руулахад хэрэглэж болох хөтөлбөрийн шинэчлэл юм. Уг нэр томьёо түүхийн тусгал болохоос гадна тухайл- сан тодорхойлолт өгөх, түүнчлэн яг оносон орчуулга хийх боломж хомс юм. Эрх зүйт төр нь бие даасан нэр томьёо байдлаар ХIX зууны эхэн үеийн төрийн онолд нэвтэрчээ Carl Theodor Welcker (Die letzten Gründe von Recht, Staat und Strafe, 1813). Ухамсрын төр хэмээх ойлголт гаргаж ирэн түүнийгээ дур зоргын ноёрхлын эсрэг нэр томьёо болгон ашиглажээ. Улмаар эрх зүйн ноёрхлыг хүний 322 Rechtsstaat – Эрх зүйт төр

ноёрхлын оронд сөргүүлэн тавьжээ. Хэдийгээр төрийн засаглалын (hoheitlich) шүүх эрх мэдлийн баталгаа гэх мэт эрх зүйт төрийг тодорхойлдог зарим зарчим шинэ цагийн эхэн үед нэгэнт тодорсон боловч эрх зүйт төрийн тухай үзэл бодлын уг сурвалжийг сэргэн ман- далтын үеэс хайх ёстой. Эрх зүйн ноёрхол гэдэгт юуны өмнө хувь хүний эрх чөлөөний шаардлагаас үүссэн ухамсарт дүрмүүдийн ноёрхлыг ойлгодог. Хуульчлагд- сан ухамсарт дүрмүүд болохынх нь хувьд эрх зүйн бүтцэд тодорхой шаардлагууд тавигддаг учраас энэ нь зөвхөн формаль эрх зүйн ойлголтын тухай биш юм. → Хууль нь ард түмний төлөөллийн (→ Төлөөлөл) орол- цоотойгоор батлагдан гарах ёстой бөгөөд нийтлэг байх ёстой. Хуулийг түүний эрх зүйн хяналтад захирагддаг төрийн захиргаа сахин биелүүлэх үүрэгтэй бөгөөд төрийн эрх мэдлийг ийнхүү хязгаарласнаар хувь хүний иргэний эрх чөлөөг баталгаажуулдаг. Шүүхийн хянал- тын энэхүү шаардлага нь → төрийн эрх мэдлийн хуваа- рилалтыг нэгэнт эрх зүйт төрийн нэг бүрдэл хэсэг бол- гон авч үздэг болохыг илэрхийлнэ. Төрийн ноёрхлыг ийн хязгаарлахын өөр нэг илрэл бол эрх зүйт төрийн дуудлагыг түүхийн турш ихэнхдээ дагалдсан хүний эр- хийн (→ Үндсэн болон хүний эрх) төлөө шаардлага юм. ХIX зууны гурав дахь хагаст төрийн эрх зүйн по- зитивизмын хөгжилтэй хамт эрх зүйн үзэл бодлыг хэлбэржүүлэх хандлага гарч иржээ. Учир нь 1871 оны Хаант гүрний Үндсэн хуулийг тунхаглан зарласан яв- дал энэ үйл явцад чухал нөлөө үзүүлжээ. Энэ үеэс эрх зүйт төр гэдэгт эрх зүйн бүрэн эрхт байдлыг тухайл- Rechtsstaat – Эрх зүйт төр 323

сан утгаар нь ойлгох болжээ. Төр хуулийн дагуу үйл ажиллагаагаа явуулах ёстой бөгөөд шударга ёсны та- лаарх материаллаг (бодит) чиг баримжаалал эрх зүйт төрийн нэг шаардлага гэж ойлгогдохоо болив. Улмаар Веймарын Бүгд Найрамдах Улсын төгсгөл хүртэл эрх зүйт төрийн талаарх ийм хэлбэрийн шинжтэй ойлголт үндсэндээ давамгайлжээ. Үндэсний социализмын үед эрх зүйт төрийн баталгаанууд нь удирдагчийн зарчим- тай нийцэхгүй гэдэг шалтгаанаар устгагдсан түүхтэй. Эрх зүйт төрийн үзэл санаа нь Германы Үндсэн хуу- лийн эрх зүйд түүний соёлын түүхийн, улс төрийн болон философийн агуулгаас гадна эрх зүйт төрийн зарчим гэсэн утгаараа эрх зүйн тодорхой заавал бие- лэгдэх шинжийг агуулдаг (→ Үндсэн хууль). ХБНГУ-ын Үндсэн хуулийн социал эрх зүйт төр (→ Социал төр), бүгд найрамдах улс, ардчилал, холбооны улс (→ Фе- дерализм) зэргийн талаарх итгэл үнэмшил нь Үндсэн хуулийн эрх зүйн суурь шийдвэрүүд болон үйлчилдэг. Үндсэн хуулиар онцгойлон тогтоосон хууль тогтоог- чийн Үндсэн хуульд захирагдах үүрэг нь эрх зүйт төрийн нэгэн чухал цаашдын хөгжлийг илэрхийлдэг (Rainer Wahl, “Der Vorrang der Verfassung”, in: Der Staat 20, 1981). Үндсэн хуулийн 79-р зүйлийн 3 дахь хэсэгт заагдсан мөнхийн баталгаа гэдгээр Үндсэн хуулийн цөм агуулга, түүний дотор эрх зүйт төрийн зарчмыг Үндсэн хуулийг өөрчлөх эрх бүхий хууль тогтоог- чийн эрх хэмжээнд хамааруулаагүй нь онцгой юм. Ийм өргөн агуулгатай эрх зүйт төрийн тухай ойлгол- тын үр дагаварт эрх зүйт төр болон → ардчиллын хоо- 324 Rechtsstaat – Эрх зүйт төр

ронд, “хатуу тогтсон эрх зүйн үнэт зүйлсийн бие даа- сан хүлээн зөвшөөрөгдөх байдал” болон “хөдөлгөөнт (уян хатан) хууль тогтоох үйл ажиллагааны ардчилсан хүлээн зөвшөөрөгдөх байдал”-ын хооронд тодор- хой хэмжээний зөрчилдөөнт байдал үүсдэг (Hasso Hofmann, “Geschichtlichkeit und Universalitätsanspruch des Rechtsstaats”, in: Der Staat 34, 1995). Эрх зүйт төрийн ёс нь төрийн үйл ажиллагааны хязгаар төдийгүй баталгаа гэсэн агуулгаар Германы Үндсэн хуульд тусгагджээ. Уг Үндсэн хуульд тунхаг- ласан үндсэн эрхүүдийг бодит амьдрал дээр хөгжин цэцэглэхэд (хөгжихөд) туслах ёстой. Үндсэн хуулийн 1-р зүйлд заагдсан хүний эрхэм чанарын баталгаа нь хувь хүн бүрд чиглэсэн байх болон тэдний хувь хүнийх нь эрхэм чанарыг дээдлэхийг төрийн үйл ажиллагаа- ны хэр хэмжээг болгохыг шаарддаг. Тиймээс эрх зүйт төрийн зарчим төрийн үйл ажиллагааны хуульд за- хирагдмал бөгөөд хууль ёсны байдлыг шаарддаг. Төр иргэний хоорондын харилцааны хэлбэр нь эрх зүйн харилцаа болохын хувьд иргэдийн эрх чөлөө болон → тэгш эрхийг бодитоор хэрэгжүүлэхэд хувь нэм- рээ оруулах ёстой. Эрх зүйн зарчмын нэг гол илрэл бол төрийн засаглалыг хяналттайгаар салбарлуулсан төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт юм. Эрх зүйт төрийн зарчим нь муж улсууд мөн эрх зүйт төрийн хэлбэрээр байгуулагдсан байхыг шаардсан Үндсэн хуулийн 28-р зүйлд гагцхүү тодорхой дурдагд- сан байдаг. Гэхдээ Үндсэн хуулийн бусад олон заал- тыг эрх зүйт төрийн зарчмын тусгал хэмээн ойлгоно. Rechtsstaat – Эрх зүйт төр 325

Үүний жишээ болгон Эрүүгийн эрх зүйн хууль буцаан хэрэглэхийг хориглох зохицуулалт (Үндсэн хуулийн 103-р зүйлийн 2 дахь хэсэг), төрийн буруутай үйл ажиллагааны үр дагаврыг хариуцах төрийн албаны хариуцлагын баталгаа (Үндсэн хуулийн 34-р зүйл), Үндсэн хуулийн шүүхийг байгуулах заалт (Үндсэн хуулийн 93 болон 94-р зүйл) зэргийг дурдаж болно. Үндсэн хуулийн эдгээр хэм хэмжээнээс гадна хуулийг хангалттай тодорхой байдлаар батлан гаргах хууль тогтоогчийн үүрэг эсвэл иргэдийн эрх чөлөөг хязгаар- лахад чиглэсэн төрийн захиргааны үйл ажиллагаа нь зайлшгүй эрх зүйн үндэслэлтэй байх зарчим (хуулийн болзол) зэрэг нь эрх зүйт төрийн зарчмаас шууд урган гардаг. Ийн үүтгэн гаргахад холбооны Үндсэн хуулийн шүүхийн шийдвэрүүд шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэдэг. Эрх зүйт төрийн зарчмын агуулга Германд ч мөн улс төрийн хувьд маргаантай үлдсэн. Ийнхүү мате- риаллаг эрх зүйт төрийн ойлголтын агуулга болон шаардлагатай эсэх талаарх хэлэлцүүлэг дахин амь ор- сон бөгөөд эрх зүйт төр гэх нэр томьёонд ард орших улс төрийн үзэл санааг тодорхой толилуулж байдаг (Dieter Grimm, “Reformalisierung des Rechtsstaats als Demokratiepostulat”, in: Juristische Schulung 20, 1980). Gunnar Folke Schuppert und Hauke Schüler

Ernst-Wolfgang Böckenförde: Rechtsstaat. In: Historisches Wörterbuch der Philosophie. Bd. 8. Hrsg. von Joachim Ritter und Karlfried Gründer. Basel 1992. S. 332-342. 326 Regierung – Засгийн газар

Jürgen Brand / Hans Hattenhauer (Hrsg.): Der europäische Rechtsstaat. Heidelberg 1994. Philip Kunig: Das Rechtsstaatsprinzip. Tübingen 1986. Eberhard Schmidt-Aßmann: Der Rechtsstaat. In: Hand- buch des Staatsrechts der Bundesrepublik Deutschland. Bd. 1. Hrsg. von Josef Isensee und Paul Kirchhof. Heidel- berg 21995. S. 987-1043. Mehdi Tohidipur (Hrsg.): Der bürgerliche Rechtsstaat. Frankfurt a. M. 1978.

Regierung – Засгийн газар

Засгийн газар нь тухайн → улс төрийн тогтолцоонд захиргааны өргөн хүрээтэй удирдах үүргийг гүй­цэт­гэх бөгөөд төрийн бүхий л үйл ажиллагааны нийт гүй­цэт­ гэлийг өөртөө хамаардаг институци юм. Засгийн газар нь дараах гурван хүрээний чиг үүргийг хэрэгжүүлдэг: 1. Ерөнхий улс төрийн удирдлага буюу удирдан чиг­ лүүлэх чиг үүрэг. Иргэдийн хүлээлтээр бол засгийн газар нь дотоод болон гадаад бодлогын сорилтуудыг анхаарч, алсын хараа, урьдчилан сэргийлэлт болон төлөвлөгөөгөөр, хүрсэн амжилтаа урт хугацаанд ба- талгаажуулах, шинэчлэхийн төлөөх хүчин чармайлт- тай, түүнчлэн өөрөө өөрийгөө зохион байгуулдаг нийг- мийн үйл явцыг үнэлэх болон дэмжих замаар ажиллах ёстой. Тийм ч учир засгийн газар нийтийн хүсэл зориг бүрэлдэх үйл явцад (→ Олон нийт) болон парламентын хууль тогтоох үйл явцад (нийт тогтоох үйл ажиллагаа) Regierung – Засгийн газар 327

идэвхтэй оролцох ёстой. 2. Хуулийг хэрэгжүүлэх болон энэ үндсэн дээр бү­ тээл­чээр ажиллах буюу хэрэгжүүлэгч чиг үүрэг. Төрийн захиргааны удирдлагыг хариуцаж буй энэ үүр­гийн­хээ хувьд л засгийн газар гүйцэтгэх эрх мэдэл буюу хэрэгжүүлэгч байгууллага болдог. 3. Олон улсын эрх зүйг төлөөлөх чиг үүрэг. Энэ асууд- лаар төрийн тэргүүн болон засгийн газрын тэргүүний хооронд хэрхэн дээрх чиг үүргийг хуваарилах тухайд улс бүр харилцан адилгүй зохицуулалттай байдаг. Засгийн газар гэсэн нэр томьёог ямар ч тохиолдолд хэлбэрийн талаас нь явцууруулан ойлгож болохгүй. Засгийн газар гэж нэрлэгдсэн институци бүр өөрийн хэрэгжүүлэх чиг үүргээс даван гарч улс төрийн удирд- лагын чиг үүргийг (→ Удирдлага) хэрэгжүүлж чадахгүй. Тиймээс мөн бодит утгад нийцэх засгийн газар байж чадахгүй. Тэгэхээр засгийн газруудын тухай шинжлэн судлал нь засгийн газрын албан ёсны аппаратын ард байдаг бөгөөд түүнийг удирддаг институциүд болон хүмүүсийг өргөтгөн хамруулах ёстой. → Эрх зүйт төрд энэ нь ихэвчлэн засгийн газрын материаллаг утгатай адил байдаг бөгөөд ийм байх нь засгийн газрын үр нөлөөтэй хяналтыг маш ихээр хөнгөвчилдөг. Засаглах гэдэг нь үнэндээ эхний ээлжид зөвхөн хамтран ажиллаж буй тоглогчдын хоорондын үйл явц байдаг. Хамгийн энгийн тохиолдолд түүнийг энэхүү үйл явцын суурь хэлбэрүүд болон зорилгыг тодор- хойлж буй зарчмууд: хамтран нөлөөлж оролцогчдын эрх үүргийг тогтоосон дүрмүүд, түүнчлэн хамтран 328 Regierung – Засгийн газар

гаргасан заавал биелүүлэх шинжтэй шийдвэрүүдийг тогтоох болон хэрэгжүүлэх талаар харилцан тохи- ролцсон үйл явц зэрэг нь түүнийг илэрхийлж байдаг. Ийм үндэс суурин дээр үндэсний төрөөс дээд түв­ шинд, жишээлбэл, олон улсын дэглэмүүдэд нэг төр­ лийн засгийн газаргүй засаглах үйл явц хэрэгжиж байдаг. Цаг хугацааны явцад өргөн хүрээний удирд- лагын чиг үүрэгт зохицсон, үйл ажиллагааны дарамт шахалт дор ч найдвартай ажиллахуйц, тодорхой хувь хүнээс хамааралгүй бөгөөд магадгүй мөн нэлээд ухам- сарт хандлагаар ажилладаг олон улсын засгийн газрын аппарат үүсэж эхэлж байна. Мөн улсуудын дотоодод ч харьцангуй орой каби- нетын институци буюу төрийн тэргүүний хувь хүний шинжээс нь салсан, онцгой Үндсэн хуулийн инсти- туци гэдэг утгад нийцэх засгийн газартай болсон. Зөвхөн Германд гэлтгүй өөр бусад усад ч засгийн газар хааны яам байдлаар буюу түүний ажилтнуудын хамт олноороо зөвлөлддөг байгууллага байдлаар үүссэн. Тэдгээрийн тэргүүн нь ерөнхий сайд, сайд нарын ерөн­хийлөгч, канцлер гэх мэт. Хэрэв Үндсэн хуулиар нь хааны зарлигт түүний гарын үсэг зурагдсан (зарим тохиолдолд татгалзаж болохоор) байхыг шаардсан тохиолдолд л анхаарал татахуйц байр сууринд очиж чадаж байсан. Ерөнхий сайдад ийм баталгаажуулах гарын үсэг зурах эрх олгосон, хожим өөрийн явуулсан улс төрийн бодлогыг → парламентын өмнө хариуцдаг болгосон бөгөөд парламентын итгэл эс үзүүлэх тухай Regierung – Засгийн газар 329

санал хураалтаар албанаас нь чөлөөлж болдог болсон тэр газруудад засгийн газрын эрх мэдэл бодит утгаа- раа төрийн тэргүүний гараас парламентын гишүүдийн гарт, ялангуяа чөлөөт сонгуулиар (хамтын) олонхыг парламентад бүрдүүлж чадсан улс төрийн намуудын удирдагчдын гарт шилжин очжээ. Ийм байдлаар нэг талаас парламентын засгийн газрын тогтолцоо (→ Парламентын/ерөнхийлөгчийн ардчилал), нөгөө талаас сонгуулиар баталгаажсан зас- гийн газрын үйл ажиллагааны ардчилсан хүлээн зөв­ шөө­рөг­дөх байдал үүсэв. Үүнээс гадна засгийн газ- рын үйл ажиллагааны тусгайлсан ардчилсан хүлээн зөвшөөрөгдөх байдлын хэрэгцээ зайлшгүй шаардлага- тай учир социал төр гэх мэт засгийн газар нь их өргөн хүрээгээр нийгмийн сонирхлын уялдаа холбоонд оролцдог улсад өсөн нэмэгддэг байна. Энэхүү хэрэг- цээг улс төрийн янз бүрийн талбарт засгийн газар болон хамгийн чухал нийгмийн ашиг сонирхлын бай- гууллагуудын (→ Ашиг сонирхлын холбоод) хооронд хэлэлцээрийн тогтолцоог (→ Хэлэлцээр) байгуулах замаар хангахыг оролджээ. Энэ тогтолцооны хүрээнд засгийн газар болон парламентаас ялгаатай нь ардчил- сан хүлээн зөвшөөрөгдөх байдлын суурьгүй ч ердийн бодит эрх мэдлийн хүчин зүйл гэдэг утгаар нь хүлээн зөв­шөөрөх шаардлагатай тэдгээр байгууллагуудтай засгийн газрын зүгээс өөрийн удирдан чиглүүлэх чиг үүр­гийн гүйцэтгэлийг хуваалцдаг. Өөрөөр бол ам- жилттай засаглах нь хэзээ ч боломжгүй: → Ардчилал 330 Repräsentation – Төлөөлөл

бол засгийн газрын хүсэмжит нэмэлт нөхцөл болохоос түүнийг тээж яваа мөн чанар нь биш юм. Werner J. Patzelt

Winand Gellner: Macht und Gegenmacht. Einführung in die Regierungslehre. Baden-Baden 2004. Klaus König: Verwaltete Regierung. Studien zur Regi- erungslehre. Köln 2002. Franz Lehner / Ulrich Widmaier: Vergleichende Regi- erungslehre. Opladen 42002.

Repräsentation – Төлөөлөл

Чөлөөт ардчилалд хүсэл зориг бүрдэх үйл явц ихэвч- лэн төлөөллийн зарчмаар зохион байгуулагддаг. Хара- хад мэдээжийн хэрэг мэт ойлгогдох энэхүү зарчмын ард онолын иж бүрэн нарийн төвөгтэй уялдаа хол- боо оршиж байдаг. Зарчмын хувьд төлөөлөл гэдэг нь биечлэн оролцоогүйг оролцуулах, харагдахгүй бай- гааг харагдахуйц болгох гэсэн утгатай (Carl Schmitt, Verfassungslehre, 1928). Ингэж улс төрийн төлөөллөөр иргэний хүсэл зориг ил, харагдахуйц болох учир- тай. Хэрэв иргэд шууд шийдвэр гаргаж чадахгүй бол хүсэл зоригоо төлөөлөгчид шилжүүлэх шаардлага- тай бөгөөд ингэхдээ төлөөлөгчийн үйл ажиллагааг төлөөлүүлэгчийнх гэж тооцно. Тэд иргэдийн нэ- рийн өмнөөс уг шийдвэр гаргагч этгээд нь өөрөө мэ- тээр шийдвэрлэнэ. Ийм байдлаар заавал биелүүлэх Repräsentation – Төлөөлөл 331

шинжтэй шийдвэрүүд нь хамтын оршихуйд хүлээн зөвшөөрөгдөх ба төлөөллийн зарчмаар хууль ёсны (→ Хууль ёсны байдал) болж байдаг. Гэвч иргэдийн хүсэл зориг гэдэг нь ямар нэг хатуу тогтоосон эсвэл урьдчилан өгөгдсөн агуу зүйл биш юм. Харин хамтын оршихуйд юу бүгдэд хүчин төгөлдөр үйлчлэх ёстой вэ гэдэг талаарх олон янзын үзэл бодол болон хувийн ашиг сонирхлууд юм. Чөлөөт төлөөллийн ардчиллын загварт (→ Төлөөллийн/чөлөөт ардчилал) олон янзын үзэл бодол болон ашиг сонирхлыг нэг бол тэдгээрийн талаар төлөөлөгчид олонхоороо (олонхын зарчим) шийдвэр гаргаж чадах хувилбар үүстэл багцалдаг, эс- вэл бүхнийг төлөөлөгчид шийдвэрийн талаар хангалт- тай өргөн хүрээний зөвшилцөлд хүртэл хэлэлцдэг (→ Хэлэлцээр). Эхний тохиолдолд төлөөлөгчид эхнээсээ шаардлагатай бол цөөнх болно гэдэгтэй санал нийлсэн гэж үздэг. Хоёр дахь тохиолдолд ийм тулган хүлээлтэд шаардлагагүй боловч харин оронд нь олон талт уялдаа холбооноос шалтгаалаад шийдвэр гаргалт эрс хэцүү болдог. Гэвч энэ нь зарчмын хувьд төдийлөн чухал биш юм. Харин үүнээс илүүтэйгээр Үндсэн хуульд төлөөлөгч нь өөрийн сонгогчдын захиа даалгавраар (инператив мандат) эсвэл тэдгээрээс хараат бусаар (чөлөөт ман- дат) үйл ажиллагаагаа явуулдаг эсэхийг хэрхэн зохи- цуулснаас хамаардаг. Зөвлөлүүдийн ардчилал дахь итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч нь захиа даалгавар авдаг, тайлагнах үүрэгтэй бөгөөд эгүүлэн татагдах боломж- той боловч цугласан иргэд нь өөрсдийн хүсэл зоригийг 332 Repräsentation – Төлөөлөл

шууд илэрхийлдэггүй тул төлөөллийн нэг хэлбэр юм. Төлөөллийг явцуу утгаар ойлговол хоёр загвар эсрэг- цэн оршдог. 1. Abbe Sieyes эх газрын Европын загварын үзэл ба- римтлалыг гаргасан нь 1791 оны Францын хувьсгалын Үндсэн хуульд тусгалаа олжээ. Уг үзэл баримтлалаар улс төрийн шийдвэрүүд нь ухамсарт хэлэлцүүлгийн дараа гарсан байх ёстой тул хэрэв төлөөлөгчид нь эх- нээсээ сонгогчдынхоо захиа даалгаварт захирагдахаар байвал энэ нь утгагүй зүйл болно (Gerhard Göhler, “Grundelemente des liberalen Denkens und ihr Verhältnis zur Demokratie: Emmanuel Joseph Sieyes”, in: Politische Theorien von der Antike bis zur Gegenwart, hrsg. von Hans- -Joachim Lieber, 21993). Тэд зөвхөн өөрсдийн итгэл үнэмшил болон хамтын оршихуйн өмнө хүлээх ха- риуцлагаа ухамсарлан дагаснаар чөлөөтэй хэлэлцэж, шийдвэр гаргаж чадна. Бүх сонгогдсон төлөөлөгчид тэгэхээр зөвхөн нэг сонгуулийн тойргийн төлөөлөгч биш харин бүхэл → үндэстний төлөөлөгч болно. Чөлөөт мандатын энэхүү зарчим нь Европын олон Үндсэн хуульд тусгалаа олжээ. Энэ нь мэдээж улс төрийн хүсэл зоригийн бүрдэлтэд эзлэх улс төрийн намуудын давуу эрх бүхий байр суурьтай илэрхий зөрчилддөг. 2. Үүний нөгөө талд Federalist Papers-д төлөвлөгдсөн загвар нь илүү бодитой юм. Учир нь Federalist Papers- -д хариу өгөлтийн зарчмыг баримталдаг бөгөөд төлөөлөгч болон төлөөлүүлэгч нь нэг нэгэнтэйгээ ямагт trust (итгэл) болон fidelity (үнэнч байдал)-гийн Repräsentation – Төлөөлөл 333

солбицсон харилцаанд оршдог гэж үздэг. Сонгог- чид нь өөрсдийн төлөөлөлд тэдний ашиг сонирх- лыг илүү нөхцөл шаардсан нөхцөлд ч боломжит дээд хэмжээнд төлөөлж байгаа гэсэн итгэлтэй байх ёстой. Төлөөлөгчид нь харин хэрвээ тэд дахин сонгогдохыг хүсэж байгаа тохиолдолд сонгогчдоосоо харшихгүй байх суурь ашиг сонирхолтой байдаг. Ийнхүү төгс тохиолдолд орон нутгийн болон түүнээс давж гарсан үйл хэргийн талаар харилцан саналаа нэгтгэх сол- бицсон харилцаа үүсдэг (Alexander Hamilton [u. a.], The Federalist Papers, 1787/88, Nr. 57). Мөн төлөөлөл нь өөр нэг хэмжээстэй. Хэрэв тэд өөр үзэл бодолтой, тэдний хувийн ашиг сонирхолтой зөрчилдвөл, ир- гэд хэзээ улс төрийн шийдвэрийг хүлээн зөвшөөрдөг вэ? Мөрөө хавчсан хүлээн авалт (“тэр дээр байгаа хүмүүс”) эсвэл албадлагын механизм түүнийг хууль ёсны болохгүй бөгөөд урт хугацаандаа хангалтгүй юм. Тогтвортой хамтын оршихуй нь иргэд нь түүний үнэт зүйлсийг хүлээн зөвшөөрсөн байдал дээр тогтдог. Энэхүү үнэт зүйлс нь тэдний хувьд тодорхой хэмжээнд нийтлэг байх ёстой бөгөөд хамтын оршихуйгаас ит- гэл үнэмшилтэйгээр бэлгэ тэмдэг болгон төлөөлүүлж байх ёстой. Улс төрийн төлөөлөл нь бэлгэ тэмдгийн төлөөллийг урьдчилсан нөхцөл болгодог (Carl Schmitt, Römischer Katholizismus und politische Form, 21925; Eric Voegelin, Die neue Wissenschaft der Politik, 1959). Төлөөллөөр дамжин ил гарах ёстой үл үзэгдэгч нь зөвхөн тодорхой шийдвэрт тусгалаа олох ёстой иргэ- дийн хүсэл зориг биш юм. Төлөөлөл нь тухайн хамтын 334 Repräsentative/liberale Demokratie – Төлөөллийн/Чөлөөт ардчилал

оршихуй тулгуурлан хөгжих болон байнга хөгжиж байх ёстой тэр суурь үнэт зүйлсийн төсөөлөл болон дэг журмын зарчмуудыг илэрхийлэх ёстой. Gerhard Göhler

Gerhard Göhler: Der Zusammenhang von Institution, Macht und Repräsentation. In: G.G. [u. a.]: Institution­ Macht – Repräsentation. Wofür politische Institutionen stehen und wie sie wirken. Baden-Baden 1997. S. 11-62. Hasso Hofmann: Repräsentation. Studien zur Wort- und Begriffsgeschichte. Berlin/München4 2003. Hanna F. Pitkin: The Concept of Representation. Berkeley 1967

Repräsentative/liberale Demokratie – Төлөөллийн/Чөлөөт ардчилал

Өнөөгийн ойлголтоор ардчилал гэдэг нь эрх зүйт болон Үндсэн хуульт төрийн үндсэн дээр төлөөллийн болон төрийн эрх мэдлийн хуваарилалтын хэлбэрээр хэрэгжүүлж буй ард түмний засаглал юм. Барууны нийгэмд түүхэн талаас шалгарсан бөгөөд үлгэр жишээ шинжийг олсон төлөөллийн болон чөлөөт ардчилал гэх нэр томьёонууд нь үндсэндээ адил утгатай ойл- голт юм (Ernst Fraenkel, Deutschland und die westlichen Demokratien, 1964). Энэ ойлголт нь хоорондоо ямар ч зөрчилдөөнгүй тохирохооргүй бөгөөд тэдгээрийн эз- лэх үнэ цэн нь хүчтэй маргаан дагуулдаг, хоорондоо эрс Repräsentative/liberale Demokratie – Төлөөллийн/Чөлөөт ардчилал 335

ялгаатай бүрэлдэхүүн хэсгээс бүрддэг. Энд хөндөгдөж буй асуудлын улс төрийн үзэл санааны түүхийг нь суд- лан үзвэл илүү тодорхой ойлгогдоно. НТӨ V зуунд Афинд ганцхан удаа шууд ардчиллыг хэрэгжүүлжээ. Афины уугуул, батлан хамгаалах чадвар бүхий эрчүүд буюу иргэд зөвлөгөөнөөр өөрийн улсын (polis) үйл хэргийг шийдвэрлэдэг байв (Christian Meyer, Die Entstehung des Politischen bei den Griechen, 1983). Шууд ардчиллын энэхүү хэлбэр нь хэдийгээр түүхийн хувьд үргэлжлээгүй бөгөөд даган дуурайх ч зүйл биш юм. Үүнд зөвхөн шийдэмгий эсэргүүцэгч Platon бу- руутай бус харин үргэлж орчин үеийн ардчиллын өвөг эцэг гэгддэг Aristoteles мөн адил буруутай байв. Иргэд нь идэвхтэй оролцдог хамтын оршихуй бол түүний хувьд politie буюу ардчилал болон олигархийн нэгдэл, эрх чөлөө ба эд баялгийн нэгдэл, гэхдээ шууд үгчилсэн утгаараа ардчилал (→ Төрийн хэлбэрүүд) биш байжээ. Үүнийг тэрээр мунхруулах боломжтой массын, ядуу- сын буюу нийгмийн доод хэсгийнхний, гудамжны → засаглал гэж сөргөөр дүгнэж байв. Энэ үеэс эхлээд ардчилал үндсэндээ зөвхөн шууд ардчилал гэсэн сөрөг утгаар ойлгогдож, энэхүү үнэгүйдүүлсэн ойлголт нь XVIII-XIX зуун хүртэл үргэлжилжээ. Харин нэн шинэ үеийн гэрээний үзэл бодол үүнийг эргүүлэх өөрчлөлтийг бэлтгэжээ. → Гэрээгээр төрийг үндэслэх нь төр зөвхөн оролцогч хувь бодгалиудын са- нал нэгдсэн хүсэл зориг дээр тулгуурласан тохиолдолд л хүлээн зөвшөөрөгдөх шинжийг олно гэсэн агуулга- тай. Үүний логик үр дагавар нь → ард түмний бүрэн эрх 336 Repräsentative/liberale Demokratie – Төлөөллийн/Чөлөөт ардчилал

болон хамтын хоршихуйн үйл хэрэгт иргэдийн шууд оролцоо юм. Гэхдээ энэхүү үр дагаврын талаарх дүг­ нэл­тийг эргэлзээгүй утгаар нь Францын хувьсгалын өмнөхөн Jean-Jacques Rousseau хийсэн юм. Тэрээр шинэ үеийн сонгодог ардчиллын онолыг дараах эрс тэс асуултаар үндэслэжээ: Хоёр хувь хүн хоёу­лаа адилхан хэмжээнд эрх чөлөөтэй байхын зэрэгцээ өөрсдийгөө харилцан хязгаарлахгүйгээр хэрхэн нэг нийгэмд чөлөөтэй сэтгэж болох вэ? Хариулт нь ч мөн ялгаагүй эрс тэс юм: → Эрх чөлөө гэдэг нь бусдын ноёрхлоос чөлөөтэй байхыг хэлэх учраас нийгэм дэх жинхэнэ эрх чөлөө зөвхөн хувь хүний хүсэл зориг бүх үйл хэрэгт, мөн бусдын үйл хэрэгт ч ялгаагүй бүх бусад хүмүүсийн хүсэл зоригтой буюу ингэснээр бүх нийтийн хүсэл зоригтой адил байх тохиолдолд биеллээ олно. Ир- гэд өөрөө сахин биелүүлэх → хуулийг зөвхөн өөрсдөө шууд оролцон баталсан тохиолдолд л эрх чөлөөтэй байна. Энд төлөөллийг илэрхий үгүйсгэсэн бөгөөд төлөөллийн болон либерал элементэд ямар ч орон зай байхгүй юм. Улс төрийн бүлгүүд нь нийгмийг сүйтгэж болох бөгөөд хувь хүний эрхийг баталгаажуулах ямар ч шалтгаангүй ажээ. Эдгээр эрх XVII зууны төгсгөлд John Locke-ийн шаардсанаар арай өөр замд оржээ. Түүний үзэж буй- гаар иргэдийн амьдрал, эрх чөлөө болон эзэмшил хэмээн ойлгогдох өмчийг хамгаалахын төлөө байв. Төрийн эрх мэдэл нь зөвхөн иргэд гэрээ байгуулах замаар олгосон тэр эрхүүдийг эдэлнэ; үүнийг тэргүүн Repräsentative/liberale Demokratie – Төлөөллийн/Чөлөөт ардчилал 337

ээлжид тэднээс итгэл хүлээлгэсэн хараат бус хууль тог- тоох эрх мэдэл хариуцна. John Locke бол шинэ үеийн Үндсэн хуульт төрийн онолыг үндэслэгч бөгөөд ир- гэдийн чөлөөт хамгаалалтын эрхийн үндэслэгч юм. Харин иргэдийн шууд оролцоо гэж ойлгогддог ард- чиллын үндэслэгч биш юм. Alexander Hamilton, James Madison болон John Jay нар Federalist Papers (1787-1788) бүтээлдээ үүнийг цааш хөгжүүлэн чөлөөт төлөөллийн ардчиллыг үндэслэжээ. James Madison Federalist No. 10-т Jean-Jacques Rous­ seau-гийн үзэлтэй толины тусгал мэт адил үн­дэс­лэл гаргав. Тэр ч мөн ялгаагүй иргэдийн эрх чөлөөнд учирч болох шийдвэрлэх аюулыг хувь сонирхлууд бие дааж, улмаар бусдын зардлаар хоорондоо нэгдэх явдал гэж үзжээ. Энэ хандлага нь хүний байгалийн мөн чанарт гүн суусан байдаг тул зөвхөн дарангуйл- лаар үүнийг арилгах боломжтой. Харин ингэсэн то- хиолдолд эрх чөлөө алдагдах аюултай. Тэгэхээр энэ зөвхөн түүний дээрх нөлөөг хянах тухай л асуудал гэж болно. Үүнийг төлөөллийн аргаар олны шууд нөлөөллийг саатуулдаг бөгөөд эрх мэдлийн хуваари- лалтын аргаар зохион байгуулагдсан ашиг сонирхлуу- дыг хооронд нь тэнцвэржүүлдэг бүгд найрамдах ёс л гүйцэлдүүлж магадгүй. Энэ бол хор уршиг бүхий эрх мэдлийн төвлөрлийг шууд нөлөөллийн замаар саатуу- лах боломжгүй шууд ардчиллын эсрэг загвар юм. Улс төрийн үзэл санааны түүхийг судлахад ардчил- лын загварчлалын хоёр чиг шугамыг харуулж байна: (1) 338 Repräsentative/liberale Demokratie – Төлөөллийн/Чөлөөт ардчилал

Шууд болон оролцоот ардчиллын сонгодог чиг шугам (→ Оролцоот ардчилал) болон (2) чөлөөт төлөөллийн ардчиллын сонгодгийн эсрэг чиг шугам. Дээрх чиг шугам хоёулаа шинэ үед aрд түмний бүрэн эрхийн зарчмаас үүдсэн бөгөөд мөн хоёулаа XVIII зуунд → улс төрийн намуудад үл итгэхээс татгалзах хүртэл байр сууриар хандсан байна. Гэхдээ сонгодог чиг шугамын хувьд оролцоо (→ Улс төрийн оролцоо) шийдвэр- лэх үнэ цэнтэй: бүрэн эрхтэйгээр шийдэгч ард түмэн тэдний үйл ажиллагааны эрх чөлөөг хязгаарлах бо- ломжтой Үндсэн хуулийн зохицуулалтууд болон илүү дээд эрхэнд захирагдахгүй. Үүний эсрэгээр чөлөөт төлөөллийн ардчиллын сонгодгийн эсрэг чиг шугам нь эхний ээлжид эрх мэдлийг буруугаар ашиглахаас хамгаалахыг чухлаар авч үзсэн бол эхэн үедээ хаант ёс болон феодалуудын эрх мэдлийн эсрэг, хожим нь нийгмийн дотоодод өөрийн ашиг сонирхлын байдлын улмаас сүйтгэгч шинжтэй хэмээн үзэгдсэн хүчнүүдийн эсрэг ханджээ. Үүнд юуны өмнө хүчирхэгжиж байсан дөрөв дэх нийгмийн бүлэг буюу хожмын пролетариуд, ажилчин анги хамаарч байв. Сүүлийн хэсгийнхэнд сонгуулийн эрхийг олгохгүй байхыг оролдож байсан бол эхний хэсгийнхний эсрэг түгээмэл эрх чөлөөний эрхүүд болон эрх зүйт ба Үндсэн хуульт төрийн зарчим гарган тавьж байв. Түүхэн талаас ажиглавал энэ хоёр чиг шугам нь шууд нэг нэгэндээ эсрэгцэн оршдоггүй. Сонгодог чиг шугам нь хэдийгээр Jean-Jacques Rousseau-гоос хойш удаан Repräsentative/liberale Demokratie – Төлөөллийн/Чөлөөт ардчилал 339

хугацаанд нийгмийн төгс төсөөллийн идеалын хувьд үл тоомсорлогдсоны дараа мэдэгдэхүйц хөдөлгөөнд динамик орсон ч өнөөг хүртэл урт хугацааны бодит биеллийг олоогүй байна. Сонгодгийн эсрэг чиг шу- гамын хувьд аль болох өргөн хүрээтэй оролцооны ардчилсан суурь зорилго хэзээ ч улс төрийн сонирх- лын төвд байгаагүй; либералууд (→ Либерализм) бол тэргүүн ээлжид эрх зүйт төрийн ёс (→ Эрх зүйт төр) болон Үндсэн хуульт ёсоор дамжуулан хувь хүний өөрийгөө хөгжүүлэх эрх чөлөөний төлөө зорьжээ. Юутай ч либералууд урт хугацаанд оролцооны талаарх үзэл бодлын хөдөлгөөнөөс зайлж чадаагүй бөгөөд бүх нийтийн сонгуулийн эрх энэ бүхнийг даван туулж хэрэгжсэн юм. Үүнээс өнөөдөр өнгөц харахад ойлгомжтой мэт санагдах барууны ардчиллын загвар нь нэг талаас чөлөөт Үндсэн хуульт ёс болон эрх зүйт төрийн үзэл, нөгөө талаас сонгодог оролцооны ардчил- лын төсөөлөл хоёрын дундаас их хичээл зүтгэлийн үр дүнд хүрсэн зөвшилцөл болох нь харагддаг. Өнөөдрийн харагдаж буйгаар дүгнэхэд энэхүү зөрчилдөөн нь чөлөөт төлөөллийн ардчиллын талд шийдэгдсэн байна. Гэвч энд чухам зөвшилцлийн тухай яригдаж байгаа тул түүнийг цааш хэрхэн төлөвшүүлэх тухайд тэмцэлдсээр байна. Тиймээс чөлөөт төлөөллийн ард- чилалд шууд ардчиллын элементүүдийг хэрхэн оруу- лах болон бэхжүүлэх тухай асуулт дахин дахин шинээр тавигдаж байна. Gerhard Göhler 340 Republikanismus – Бүгд найрамдах ёс

Peter Massing (Hrsg.): Ideengeschichtliche Grundlagen der Demokratie. Schwalbach i. Ts. 1999. Richard Saage: Demokratietheorien. Wiesbaden 2005. Giovanni Sartori: The Theory of Democracy Revisited. Chatham (N. Y.) 1987. [Dt.: Demokratietheorie. Darmstadt 1992.] Manfred Schmidt: Demokratietheorien. Opladen 32000. Hans Vorländer: Demok

Republikanismus – Бүгд найрамдах ёс

Бүгд найрамдах ёс гэдэг нь хүнийг иргэнийх нь хувьд болон нийгмийн ёс суртахууны байдлыг гол- лон авч үздэг оюун санааны түүхийн болон улс төрийн онолын хэд хэдэн загварыг нэгтгэсэн тодорхой- лолт юм. Гол төлөөлөгч нь Aristoteles, Cicero, Niccolò Machiavelli, James Harrington, Jean-Jacques Rousseau нар бөгөөд орчин үеийн зохиогчдоос юуны өмнө Hanna Arendt-ыг дурдаж болно. Бүгд найрамдах ёсны дахин нээлт нь 1945 оны дараа либерал ёсны улс төрийн онолын дутагдлаас үүдсэн сэтгэл хангалуун бус бай- далтай холбоотой эхэлжээ (Marcus Llanque, »Der Republikanismus«, in: Berliner Debatte / Initial 14, 2003). Бүгд найрамдах ёс нь Италийн сэргэн мандалтын ир- гэний хүмүүнлэг ёсны үзлээс (Hans Baron, The Crisis of the Early Italian Renaissance, 1966) улбаалан Niccolò Machiavelli-гаас Federalist Papers-ийн зохиогчдыг (J. G. A. Pocock, The Machiavellian Moment, 1975)хүртэл ха- Republikanismus – Бүгд найрамдах ёс 341

марсан улс төрийн хэлэлцүүлэг болтлоо өргөжжээ. Энэхүү бүгд найрамдах ёс эх газрын Европын үзлээр (Jean-Fabien Spitz, La liberte politique, 1995) нөхөгдсөн бөгөөд өнөөг хүртэл үргэлжлэн оршсоор байна (Bill Brugger, Republican Theory in Political Thought, 1999). Бүгд найрамдах улс (res publica) гэсэн нэр томьёо- гоор нийтийн үйл хэрэг болон эд хөрөнгийн бие даа- сан орчныг илэрхийлдэг ба ихэнхдээ төр гэсэн ойл- голттой адил утгатай хэрэглэгддэг. Бүгд найрамдах ёс нийтийн үйл хэргийн удирдлагыг бус харин иргэнийг өөрийн эрх чөлөөний тээгч (төр иргэдийн нэгдэл боло- хын хувьд) гэдэг утгаар нь анхаарлын төвдөө авч үздэг. Иргэнийг тодорхойлох шинж чанар нь түүний сайн чанарууд болно (иргэний сайн чанарууд). Aristoteles (Politika) ёс суртахууны талаас хамгийн сайн хүний сайн чанарууд ба улс төрийн өнцгөөс хамгийн шилдэг иргэний сайн чанаруудын хооронд ялгаж үзжээ. Бүгд найрамдах ёс нь хэтрүүлсэн байж болзошгүй сайн ча- наруудын тулган хүлээлтэд эргэлзэхдээ эрх чөлөөний нийгмийн ёс суртахууны саад тотгорт (Jean­ Jacques Rousseau, Considerations sur le gouvernement de Pologne, 1772) болон хариуцсан өөртөө удирдах засагт тавигд- даг ёс суртахууны өндөр шаардлагад (Marcus Tullius Cicero, De officiis) анхаарал хандуулах байдлаар хариу үйлдэл үзүүлжээ. Сайн чанарууд нь эрх чөлөөт өөртөө удирдах зас- гийн зохион байгуулалтын шийдвэрлэх шалгуур юм. Иргэдийн хоорондын хэлбэрийн тэгш эрхээр (→ Тэгш байдал, шударга ёс) иргэдийн засаглаж буй болон за- 342 Republikanismus – Бүгд найрамдах ёс

саглуулж буй хэсгийн (→ Төлөөлөл) харилцаан дахь тэгш бус байдал нөхцөлддөг. Сонгогдсон засаглагч нь дуулгавартай байх үүрэг бүхий засаглуулагчдыг бо- доход ялгаатай нь засаглуулагчдад тайлагнах үүргээр болон төрийн албан дахь хүний нөөцийг тодорхой ху- гацаанд ээлжлэн солих эрхээр хянагддаг ч өөрөө ха- риуцан (төлөөллийн) шийдвэр гаргах эрх хэмжээ эдлэх давуу эрхтэй. Сайн чанаруудад ердийн сонгох эрхтэй иргэнээс төрийн албыг эзэмшигч хүртэлх шаталсан үүргийн тогтолцоог холбодог. Улс төрийн эрх чөлөөг гадаад бодлогын хувьд бусдын шийдвэрээс чөлөөтэй байх, нийгмийн хувьд бусдын шийдвэрээс чөлөөтэй байх гэсэн агуулга бүхий хараат бус байдал (Philip Pettit, Republicanism, 1997) гэж ойлгодог. Хувь хүний эрх чөлөөний орчныг хязгаарлах хязгаарлалт нь зөвхөн иргэдийн хамтын эрх чөлөөг бүхэлд нь хөгжүүлэх, хамгаалах, чиг үүргээ хэрэгжүүлэх чадавхтай байлга- хад шаардлагатай бол хүлээн зөвшөөрөгдөнө. Эерэг болон сөрөг эрх чөлөөний үзэл баримтлалын сөргөлдөөнтэй байдал нь бүгд найрамдах ёсны ард- чилсан болон либерал ёсны хооронд байгаа байрла- лыг тэмдэглэдэг. Бүгд найрамдах ёс нь эрх хэмжээний хуваарилалтын холимог Үндсэн хуулийн загвар дахь ерөнхий оролцооны (→ Улс төрийн оролцоо) талаарх ардчилсан шаардлагуудыг нэгтгэдэг. Бүгд найрамдах ёс нь либерал ёсны үзэлтэй харьцуу- лахад хувь хүний эрх чөлөөний хязгаарлалтыг хавьгүй хүчтэйгээр хүлцдэг ба төрийн захиргааны хэлбэрээр зохион байгуулагдсан улс төрийн эрх мэдлийг аюул Solidarität – Эв санааны нэгдэл 343

занал гэхээсээ илүү хувийн эрх чөлөөний нөхцөлийг хангадаг гэж үздэг. Marcus Llanque

Hannah Arendt: Vita activa oder vom tätigen Leben. München 61989. James Harrington: Oceana. Leipzig 1991. Alexander Hamilton [u. a.]: The Federalist Papers. A ColSolidarität 263 lection of Essays Written in Favour of the Constitution of the United States. New York 1787/88. Niccolò Machiavelli: Discorsi. Gedanken über Politik und Staatsführung. Stuttgart 21977.

Solidarität – Эв санааны нэгдэл

Эв санааны нэгдэл нь олон утга агуулсан ойлголт бүхий нийгмийн харилцаа холбоог тодорхойлсон, хам- тын болон нэг талын харилцааг дэмжсэн үйлдлээр дам- жин илэрхийлэгддэг харьцангуй тодорхой хүлээлттэй үйлдэл юм. Эв санааны нэгдэл гэсэн ухагдахууныг хэл- бэр, агуулгын хувьд тайлбарлах олон хандлага байх ба тодорхой тогтсон томьёолол байхгүй. Харин агуулга, утгаас хамааран дараах байдлаар тодорхойлдог. 1. Эв санаа нэгдлийн үйлдлийн институцичилэгд­сэн хэлбэр болон зэрэглэл. 2. Түүний нийгмийг хамаарах хүрээ ба үргэлжлэх хугацаа. 3. Түүний бүтэц, зохион байгуулалт болон идэвхжүү­ ­ 344 Solidarität – Эв санааны нэгдэл

лэлтийн үндэс. Дийлэнх судлаачид эв санаа нэгдсэн үйлдлийг тодорхойлохдоо, нэгэн тодорхой зүйл буюу нэгдмэл хандлага, гарал үүсэл, нийгмийн байр суурь болон сонирхлын хүрээнд хүмүүсийн хамтач байхыг илэрхийлдэг. Тэгвэл зарим судлаач нь эв санааны нэгд- лийг нөхөрлөлийн тодорхой холбоонд суурилсан эв санаа нийлсэн үйлдэл болон дэлхий нийтийн хүрээнд хүчин төгөлдөр хүний эрх (→ Үндсэн болон хүний эрх), бүх нийтийн ёс суртахууны зарчмын хувьд бусад хүмүүстэй нэгдмэл байхыг хэлдэг. Эв санааны нэгдэл нь латин хэлнээс гаралтай. Эхэн- дээ зөвхөн хууль эрх зүйн утга агуулгатай байв (Andreas Wildt, “Solidarität”, in: Historisches Wörterbuch der Philosophie, Bd. 9, hrsg. von Joachim Ritter und Karlfried Gründer, 1996). Латинаар obligatio in solidum гэх эл үг нь хамтарсан хариуцлага буюу “нэг нь нийтийн төлөө, нийт нь нэгний төлөө” гэсэн зарчмыг илэрхийлдэг. Эв санааны нэгдэл нь хууль эрх зүйн ойлголтын хүрээнээс гадна юуны өмнө Францын хувьсгал болон ажилчны хөдөлгөөн хүртэл еврей-христийн шашны уламж- лалд тогтсон ахан дүүсийн ёсноос гаралтай бөгөөд харин барууны соёл иргэншлийн хамтын нэгдлийг илэрхийлж ирсэн (Wolfgang Schieder, “Brüde rlichkeit”, in: Geschichtliche Grundbegriffe. Historisches Lexikon zur politischen Spra­che in Deutschland, Bd. 1, hrsg. von Otto Brunner [u. a.], 1972). Францын хувьсгалын үед ахан дүүсийн ёсны хөтөлбөрт нэгдсэн нь улс төрийн → эрх чөлөө ба → эрх тэгш байх зарчмын шаардлага байсан бөгөөд энэ нь бүгд найрамдах засаглалын хэлбэрээр Solidarität – Эв санааны нэгдэл 345

бүх ард иргэдэд хүрч хэрэгжих ёстой гэсэн үзэл юм. Үүнээс гадна ажилчны хөдөлгөөний уугуул утга са- наанд ахан дүүсийн зарчим давамгайлж байв. Marx, Engels (1845 оноос хойш) үүнийг нийгмийн анги дав- харгын ялгааг бүдгэрүүлсэн идеологи (→ Идеологи) болгон тусгажээ. 1840 оноос өмнөх Charles Fourier нийгмийг шинэчлэх хөтөлбөрт тусгагдсан болон түүний шавь нарын тодорхойлсон эв санааны нэгд- лийн тухай ойлголтыг Marx, Engels ийнхүү орлуулжээ. Эв санааны нэгдэл нь улмаар чөлөөт байдал (гадагшаа) ба сахилга батыг (дотогшоо) хослуулсан тэмцлийн ухагдахуун болжээ. Социологийн (нийгэм судлал) шинжлэх ухааны үндэслэгчдийн нэг болох Émile Durkheim (De la division du travail social, 1893) нь нэг агуулгын дотоод эсрэг тэс- рэг хоёрдмол ойлголтыг тухайлбал, хамтрал ба нийгэм, коллективизм ба индивидуализм зэрэг эв нэгдлийн ухагдахууныг социологийн шинжлэх ухаанд дүгнэн шинжилж ангилан тайлбарлажээ. Тэрээр юун түрүүнд эв санааны нэгдлийн механик болон органик шин- жийг хооронд нь ялган тодорхойлов. Эв санааны меха- ник нэгдэл гэх ойлголт нь тухайн бүлгийн гишүүдийг нэгтгэх өвөрмөц ижил төстэй байдал бөгөөд бүлгийн гишүүдийн ижилсэх хандлага ба тэдгээрийг бусад бүлэг нэгдлээс ялгарах талыг илтгэдэг. Харин эв санаа- ны органик нэгдэл гэх ойлголт нь эсрэгээрээ дотоод ялгаатай байдлыг үндэслэн хөдөлмөрийн хуваарилалт, чиг үүрэг, үйл ажиллагааны хувьд ялгарах ч нийгэм- лэг бүрдүүлэхийг хэлнэ. Эдгээр нь хувь хүн хоорондын 346 Solidarität – Эв санааны нэгдэл

хамтын харилцааг боломжтой болгох хэдий ч тэдэнд хамтын буюу коллектив нэгдлийн үнэлэмжийг хүчээр тулгадаг. Энэхүү байдлаас үүсэж болзошгүй антаго- нист чиг хандлага нь ардчилсан төрт улсын норматив засаглалын чадавхыг (→ Ардчилал) хяналтад байлгах боломжтой гэжээ. Өнөөдрийн хэлэлцүүлгийн хүрээнд юуны өмнө универсал зарчмуудыг хүлээн зөвшөөрсөн тодорхой холбоос бүхий хүчин зүйлсийн хоорондын уялдаанд төрийн үүрэг оролцоо эдийн засаг болон иргэний нийгэмд ямар байх тухай юм. Мэдээж хүмүүс хувийн онцгой харилцааны хэлбэр болон тодорхой өвөрмөц бүлгэмд хамаарах нь өөрсдийн хэрэгцээ болно. Харин нөгөө талаас хүмүүст улс төрийн эрх чөлөө болон нийг- мийн амьдралд оролцох боломж олгох эрх шаардлага- тай, энэ нь тодорхой хувийн харилцаанаас үл хамааран хамгийн бага хэмжээний ч гэсэн нийгмийн баталгаат байдлыг хангах материаллаг байдлын баталгаа юм. Энэхүү хараат бус байдал үгүй бол хувь хүний өвөрмөц шинж чанар болон хамтын ажиллагааг чиглүүлж бай- гаа чиг үүрэг орших боломжгүй юм. Ийнхүү туслал- цаа авах ёс зүйн болон эрх зүйн шаардлага байгаа то- хиолдолд мөн нэг талаас хараат бус туслалцаа үзүүлэх болон тэр хүний сүр сүлдийг хөндөхгүй байх ёстой. Энэрэнгүй үйл болон шударга ёсны хоорондын гол асуудал нь энэ хоёр зарчмыг эв санааны нэгдэл гэсэн концептуал ойлголт дор байлгахад оршдог. Халамжит төр (→ Нийгмийн баримжаат төр) нэг талаас шударга ёсны зарчмыг институцичилэгдсэн Solidarität – Эв санааны нэгдэл 347

байдлаар нь хэрэгжүүлэх үйл явц гэж ойлгож болох бөгөөд нөгөө талаас ангийн зөрчилдөөнүүд болон хувь ашиг сонирхлын төгс бус тэгшитгэх үр дүн юм. Энэ цаг үед дараах хоёр асуудлыг идэвхтэй хэлэлцэж байна. Үүнд, (1) хүнд сурталтай (бюрократ) төрийн удирдлагыг дэмжих тогтолцоо нь амьдралаа зохион байгуулах бие даасан хариуцлагатай байх болон хувь хүний санаачлалыг хэр бууруулдаг вэ? (2) Дамжуулах ба дэмжлэг үзүүлэхэд өгөгдсөн системүүд нь дэмжлэг шаардлагатай байгаа хүмүүсийг тэгш байдлаар харгал- зан үздэггүй. Тодорхой бүлгийн хүмүүсийн (ганц бие эхчүүд, удаан хугацааны ажилгүйчүүд, цалингийн доод хэмжээтэй ажилчид, нийгмийн халамж хүлээн авагчид гэх мэт) сул талууд нэмэгдүүлэх нь тэдгээрийг нийг- мийн эмзэг бүлэг рүү түлхэх султ талтай. Энэ үйл яв- цын хамаарлыг хүмүүс нийгмийн тусгаарлалт (sozialer Exklusion) гэж хэлдэг. Энэхүү ажиглагдаж буй тэгш бус байдлыг хүн амын янз бүрийн бүлэг, угсаатан ба соёл иргэншлийн өөрийн тэгш бус байдалтай байна гэсэн итгэл үнэмшилтэй холбож үзвэл аюултай динамик бий болгодог. Иймэрхүү байдлаар дотогшоо чиглэгдсэн нийгмийн хүчтэй холбоос бүхий эв санааны нэгдлийн онцгой бүтэц, зохион байгуулалт бий болох боловч ха- рин гадагшаа задардаг (bonding versus bridging). Үүний нэг жишээ бол хэт даврагчдын бүлэглэлүүд (→ Экстре- мизм) юм. Helmut Thome

Kurt Bayertz (Hrsg.): Solidarität. Begriff und Problem. 348 Souveränität – Бүрэн эрхт байдал

Frankfurt a. M. 2002. Hauke Brunkhorst: Solidarität. Von der Bürgerfreund ­ schaft zur globalen Rechtsgenossenschaft. Frankfurt a.M. 2002. Graham Crow: Social Solidarities. Theories, Identities and Social Change. Buckingham 2001.

Souveränität – Бүрэн эрхт байдал

Бүрэн эрхт байдал гэдэгт тодорхой газар нутгийн дотор улс төрийн шийдвэр гаргах эрхийн бие даасан байдлыг ойлгодог. Түүхэн талаас бүрэн эрхт байдал нь төрийн газар нутаг дээр эрхлэх асуудлынхаа харь- яаллыг бүх талаар шаардахын зэрэгцээ сүм хийд, эзэнт гүрнүүд, феодал ноёд, овог аймгууд эсвэл концернүүд зэрэг гадаадын болон дотоодын өрсөлдөгчдийн эсрэг хэрэгжүүлж чадах орчин үеийн төрт улсуудтай хамт анх гарч иржээ. Бүрэн эрхт байдлын хэрэгжүүлэлт нь улс төрийн шийдвэрүүдийг албадан хэрэгжүүлэх чадварыг урьдчилсан нөхцөл болгодог. Гэвч үүнийг төрийн хүч хэрэглэх эрхийн дангаар ноёрхлыг хэрэг- лэхтэй андуурч болохгүй. Бүрэн эрхт байдлын гол шинж чанар нь илүүтэйгээр “бүх хамжлага арддаа тэд- гээрийн зөвшөөрөлгүйгээр хуулийг тулган хүлээлгэж чадах” эрх хэмжээ юм (Jean Bodin, Les six livres de la Republique, 1576). Бас бүрэн эрхт байдал нь позитив эрх зүйн арга хэрэгслийг ашиглах ёстой, түүнийг тээгчид нь Үндсэн хууль болон хууль тогтоогч эрх мэдэл юм Souveränität – Бүрэн эрхт байдал 349

(→ Үндсэн хууль, → хуулиуд/хууль тогтоох үйл ажил- лагаа). Бүрэн эрхт → засаглал гэдэг нь бүх этгээд, тоглогчид болон төрийн бүх байгууллага ба шат дамжлагыг орол- цуулаад бүх байгууллага, төрийн захиргаа болон зэв- сэгт хүчнээс багагүй засгийн газар, Үндсэн хуулийг бо- лон ердийн хуулийг тогтоогч захирагддаг улс төрийн → удирдлагын шатлан захирах хэлбэр юм. Бүрэн эрхт нь хэм хэмжээгээ тогтоохдоо агуулгын тал дээр бүрэн чөлөөтэй бөгөөд жам ёсны эрхэд ч, заншлын эрх зүйд ч захирагдахгүй (Thomas Hobbes,Leviathan , 1651). Бүрэн эрхт засаглалын агуулгын дур зорго нь түүхэн талаас хоёр хөгжлөөр дотроосоо хязгаарлагд- даг: Бүрэн эрхт байдлыг тээгчдийг солих болон түүний хэрэгжүүлэлтийн хэлбэр. XVIII зууны сүүлд гарсан ардчилсан хувьсгалууд нь тухайн төрийн ард түмнийг бүрэн эрхт болгожээ (→ Ардын түмний бүрэн эрхт бай- дал). Орчин үеийн Үндсэн хуулиуд бүрэн эрхт байд- лын хэрэгжүүлэлт дэх цаг хугацааны, хүний нөөцийн болон эрхлэх асуудлын харьяаллын ялгарлыг нарийв- чилжээ. Бүрэн эрхт шийдвэр гаргах бие даасан байдал нь сон- годог ойлголтоор бол төрийн зөвхөн дотоод бус, мөн гадаад үйл ажиллагааг ч (→ Дотоод улс төрийн бодлого, → гадаад улс төрийн бодлого) хамаардаг. Гадаад бүрэн эрхт байдал нь тухайн улсыг төрийн хэлбэр, газар нут- гийн хэмжээ, эдийн засгийн ач холбогдол зэргээс үл хамааран → олон улсын эрх зүйгээр чөлөөт, тэгш эрхт хэмээн хүлээн зөвшөөрөхийг илэрхийлдэг. Вестфа- 350 Souveränität – Бүрэн эрхт байдал

лийн энхийн гэрээнд (1648) гадаад бүрэн эрхт байд- лыг хамаатуулан үздэг тул → олон улсын харилцаанд мөн Вестфалийн бүрэн эрхт байдал хэмээн яригддаг. Сонгодог олон улсын эрх зүйгээр аливаа улсын до- тоод хэрэгт хөндлөнгөөс оролцохыг, ялангуяа гаднаас нөлөөлөн оролцохыг хориглодог бөгөөд улс орнуу- дад гэрээний болон эвсэлд үл нэгдэх эрх, түүнчлэн түрэмгий дайн зарлах, явуулах эрхийг олгодог. Гэвч ийм эрх өнөөдөр байхгүй (UN-Charta von 1945, Art. 2 (4)). Эндээс гадаад бүрэн эрхт байдлын шинж чанарыг хэрхэн тогтоохыг олон улсын эрх зүйд үлдээсэн боло- хыг харж болно. Тухайн улсын хүн амыг өөрсдийнх нь улс төрийн дэглэмийн явуулж буй хүний эрхийн зөрчлөөс хамгаалах, үүний тулд бүрэн эрхт байдлын зарчмыг ёс суртахууны болоод олон улсын эрх зүйн үүднээс зөвшөөрөгдөхүйц байдлаар зөрчих замаар до- тоод бүрэн эрхт байдалд нь халдах ёстой эсэх асуудал өнөөдөр маргаантай байдаг (Einmischung erwünscht?, hrsg. von Hauke Brunkhorst, 1998). Хэдэн зууны турш зайлшгүй хэмээн яригдсан бүрэн эрхт байдлын уналт нь янз бүрийн утга агуулж болно: (1) Орчин үеийн Үндсэн хуульт засаглалтай улсуудад төрийн ямар ч байгууллага заавал биелэгдэх шийдвэ- рийн эцсийн зохиогч байх боломжгүй байдаг. Бүрэн эрхт байдал гэх нэр томьёог хэрэглэхэд бүрэн эрхт байдлыг тээгч нь Британийн парламентад оноогдсон шиг төрийн тухайлсан тоглогч байх шаардлагагүй юм. (2) Бүрэн эрхт байдлын шатлан захирах удирдла- гын хэв маяг нь олон удаа хоцрогдсон гэж дүгнэгджээ. Souveränität – Бүрэн эрхт байдал 351

Үүний оронд улс төрийн эрх мэдлийн хэрэгжүүлэлт то- дорхой бус хэм хэмжээг өөриймшүүлэх замаар (Michel Foucault, Überwachen und Strafen, 1977) эсвэл эдийн засаг, боловсрол, шинжлэх ухаан зэрэг нийгмийн бие даасан хэсэгчилсэн тогтолцооны зөвлөгөө болон өдөөлтөөр (Helmut Willke, Die Supervision des Staates, 1997) дамжин явагдаж байна. (3) Хил дамнасан мөнгө болон барааны солилцоо, шилжилт хөдөлгөөний та- лаарх төрийн хяналт улам бүр суларч байгаа явдал, хүрээлэн буй орчны болон хүчирхийллийн эрсдэ­ ­ лүүд зэрэг нь бүрэн эрхт байдал алдагдаж буйн нэг үзүү­лэлт болсон. Гэвч улсууд удирдлага болон хя- налтаа алдаж байгаа ч хэн эрхийн хамгаалалт эдлэх, хэн эдлэхгүй вэ гэдэг шийдвэрээрээ цаашид бүрэн эрхт байдлын цөм эрх хэмжээг эдэлж байна (Giorgio Agamben, Homo Sacer, 2002). (4) ХХ зууны хоёрдугаар хагасаас эхэлсэн эрх зүйн эх сурвалжуудын олон янз байдалд бүрэн эрхт байдлын болзошгүй тодорхой со- рилт оршиж байна: Үндэстэн улсуудын захирагдах эрх зүй одоо → Европын Холбоо шиг үндэстэн улсуу- даас дээд хамтын нэгдэл, олон улсын байгууллагууд, түүнчлэн магадгүй эдийн засгийн ба хувийн эрх зүйн зохицуулалтын механизмаас ч үүсгэлтэй байгаа нь эерэг юм. Энэ нь олон түвшин дэх засаглах эрхийн хэрэгжүүлэлтийг нэгдсэн шийдвэр гаргах нэг шатанд буцаан хамааруулахгүйгээр хооронд нь нэгтгэхийг хи- чээж байгаа давхацсан улс төрийн дэглэмүүдийн дотор эрх зүй тогтоох өрсөлдөөнд хүргэж байна. Peter Niesen 352 Sozialdemokratie – Нийгмийн ардчилал

Wilhelm Hennis : Das Problem der Souveränität. Tübingen 1951. 22003. Helmut Quaritsch: Staat und Souveränität. Frankfurt a. M. 1970. Neil Walker (Hrsg.): Sovereignty in Transition. Oxford 2003.

Sozialdemokratie – Нийгмийн ардчилал

Нийгмийн ардчиллын тухай ойлголтыг XIX зууны дунд үеэс эхлэн улс төрийн хөдөлгөөнүүдтэй холбож иржээ. Эдгээр хөдөлгөөний хөтөлбөрт, ардчилсан, эрх чөлөөт, тэгш эрхтэй хүмүүсийн нийгмийг эв санааны нэгдлийн зохион байгуулалттайгаар хэрэгжүүлэхээр тусгасан. Цаг хугацааны явцад шаардлагатай улс төрийн болон нийгмийн өөрчлөлтийн талаарх олон янзын төсөөлөл бий болсон боловч, үзэл санааны суурь үндэс нь өөрчлөгдөөгүй үлджээ. Нийгмийн ардчилал нь өрсөлдөх чадвартай капиталист нийгэмд хувийн өмчлөлд суурилсан үйлдвэрлэлийн хэрэгсэл болон тухайн нийгмийн давхарга бүтцийг ардчилсан үзэлтэй, рационал удирдлагатай, улс төрийн тэгш эрх- тэй гарааны нөхцөлтэй нийгэм болгон өөрчлөхийг зорилго болгодог. Цалин хөлснөөс хамааралтай амьд- ралын нөхцөл болон нийгмийн эмзэг бүлгийн иргэ- дийн асуудлыг үндсээр нь сайжруулах, эдийн засгийн үр өгөөжийг шударга хуваарилах, бүх хүмүүст эрх тэгш гарааны боломж олгох зорилгын төлөө чиглэдэг. Нийгмийн ардчилалтай төрийн тогтолцооны төсөөлөл Sozialdemokratie – Нийгмийн ардчилал 353

нь → консерватизм, → либерализмаас ялгаатай хөгжиж ирсэн бөгөөд ардчилсан төрийн (→ Ардчилал) тулгуур → эрх чөлөө, → тэгш эрх, ахан дүүсийн ёс (→ Эв санааны нэгдлийн зарчмыг хэрэгжүүлэхдээ нийгмийн бүхий л хариуцлагыг онцолдог. Бүхий л социал демократ хөдөлгөөнүүд нь Францын хувьсгалын дээрх зарчмын өв залгамжлагчид гэж ойл- гож болно. Энэ асуудлаар тэргүүлэх зэргийн судлаачид ихээхэн хамааралтай байсан ч тэдний улс төрийн бо- лон нийгмийн чөлөөт үзэл баримтлал нь хоорондоо ялгаатай байв. Karl Marx, Friedrich Engels нарын оно- лоор эдийн засгийн хууль, түүхэн хөгжлийн явцаар ка- питалист нийгмийн шилжилтийн хувьсгалт өөрчлөлт нь шинжлэх ухааны үндсээр бий болсон байх аж. Хөдөлмөрийн намын үүсгэн байгуулагчдын нэг болох Ferdinand Lassalle харин эсрэгээр нь ардчиллын эрх зүйн үүсэл болон эдийн засгийн өөрчлөлтүүд ба нийг- мийн харилцаа нь зөвхөн алхам алхмаар бүрддэг гэж онцолжээ. Эдгээр стратегийн ялгаатай байдлаас үл хамааран ардчилсан социализмд хүрэх хувьсгалт буюу шинэчлэлийн замаар ажилчин анги нь эрх чөлөөг түгээгч бөгөөд чөлөөт байдлын баталгаа мөн гэдэгтэй социал демократ үзлийн онолчид болон бүх зохион байгуулагчид санал нийлдэг. Тийм ч учраас цалинтай ажилчдын эв санааны нэгдлийн хамтын ажиллагаа нь → үйлдвэрчний эвлэл болон → улс төрийн намуудын тэмцэлд эхний зорилго нь илүү сайхан, эрх чөлөөтэй нийгэм байв. XIX зууны хоёрдугаар хагасаас эхлэн Европын олон 354 Sozialdemokratie – Нийгмийн ардчилал

улс оронд ажилчдын ангийн эсэргүүцлээс ажилчдын хөдөлгөөн болж (→ Нийгмийн хөдөлгөөн) шилжсэн бөгөөд улс төрийн нөхцөл байдал, эдийн засгийн хам- рах хүрээ, зохион байгуулалтын хөгжлийн чиг хандла- га нь улс хоорондоо ялгаатай байв. Германд хувьсгалч байр суурьтай, шинэчлэлийн чиг баримжаатай Гер- маны Социал демократ нам байгуулагдаж, Их Брита- нид Хөдөлмөрийн нам, үйлдвэрчний эвлэлүүд үүсэж голлох үүрэг гүйцэтгэсэн бол Францад синдикалист32 тоглоомын төрлүүд, Итали болон Испанид анархист үзэл баримтлал давамгайлж байв. Эдгээр нь дэлхийн I дайны дараах ажилчдын хөдөлгөөний хагарал, Октяб- рийн хувьсгалын үр дагавар байсан бөгөөд олон улсын коммунист үзэл нийгмийн ардчиллын өрсөлдөгч бол- жээ. Нийгмийн ардчиллын гэр бүлийн хүрээнд социа- лист, хувьсгалт уламжлалаас татгалзаж, плюрализм ба олон ургалч ардчиллын үзэл баримтлалтай ардчиллын өрсөлдөөнийг хүлээн зөвшөөрсөн бөгөөд сонгуулийн зарчим, парламентын хамтын стратегиар өөрийн төсөөлж буй нийгмийн ардчиллыг бүтээх зорилготой цөөн тооны нам үлджээ. Сталинизмын эрин үед зүүн ба барууны хооронд системийн ялгаатай байдал хурцдаж, мөн нийгмийн ардчилал ба коммунист үзлийн хооронд идеологийн (→ Идеологи) зөрүүтэй байдал үүсэв. Энэ үеэс эх- лэн эрх чөлөөт ардчилсан, халамжийн системтэй (→ 32 Syndikalismus: Социалист үйлдвэрчний эвлэлийн дараагийн шатны байгууллага, Францын анархист Pierre‑Joseph Proudhon үүсгэн бай- гуулжээ. Энэхүү үзэл баримтлал нь парламентыг үгүйсгэж, нийгмийн удирдлага, хуваарилалтын үйлдвэрчний эвлэлийн удирдлага доор зо- хион байгуулна. Агуулга 355

Социал төр, нийгмийн баримжаат төр), нийгмийн шударга ёсны зарчмыг баримтлагч концепци бүхий онцлогтой нийгмийн ардчилал тодорчээ. Мөн энэ ху- гацаанд ажилчин ангийн нам нь ард түмний нам бо- лон өөрчлөгдөж, эв санааны нэгдэл илүү өргөн хүрээг хамарсан хөтөлбөртэй илүү цар хүрээнд хэрэгжих болжээ. Зөвлөлт коммунист удирдлагын тогтолцооны задралын дараах даяаршлын сорилтуудын нөхцөлд нийгмийн ардчиллын норматив үндэс суурийн та- лаарх мэтгэлцээн шинээр нийгмийн ардчиллын хэлэлцүүлгийн төвд эргэн иржээ. Klaus Schönhoven

Jürgen Kocka (Hrsg.): Europäische Arbeiterbewegungen im 19. Jahrhundert. Göttingen 1983. Susanne Miller: Das Problem der Freiheit im Sozialismus. Frankfurt a. M. 1974. Gerhard A. Ritter: Arbeiter, Arbeiterbewegung und so­ ziale Ideen in Deutschland. München 1996. Klaus Tenfelde: Arbeiter und Arbeiterbewegung im Ver­ gleich. München 1986. Anthony G. Giddens: The Third Way. The Renewal of Social Democracy. Cambridge 1998. [Dt.: Der dritte Weg. Die Erneuerung der sozialen Demokratie. Frankfurt a. M. 1999.] 356 Soziale Bewegungen – Социал хөдөлгөөн

Soziale Bewegungen – Социал хөдөлгөөн

Хамтын шинж чанараар нэгдсэн, нийгмийг өөрчлөх (эсвэл өөрчлөлтийн эсрэг нэгдсэн) хүсэлтэй зохион байгуулалттай бүлгүүдийн сүлжээг социал хөдөлгөөн гэнэ. Тухайлбал, эдгээр нь олон нийтийн эсэргүүцлийн арга замыг хэрэгсэл болгон сонгодог. Тодорхой шаард- лага дэвшүүлж байгаа социал хөдөлгөөний зорилго нь цаг хугацаа болон агуулгын хувьд хязгаарлагдмал, улс төрийн үйл ажиллагаанаас ялгаатай бөгөөд нийгмийн тогтолцооны суурь асуудлыг өөрчлөхөд чиглэгддэг. Хүмүүсийн төсөөллөөр нийгмийг зохион байгуулал- тад оруулах гэсэн орчин үед илэрч буй санааг хамтын эсэргүүцлийн эртний хэлбэрээс тусгаарлан авч үзэх хэрэгтэй. Учир нь энэ хэлбэрт хүнд олгогдсон эрхийг зөрчих буюу бурхны сургаалаар бүтээгдсэн дэг жур- мыг зөрчихийг буруушааж байв. Социал хөдөлгөөний нэгж элементийн хэлбэрийн хамрах хүрээ нь өөрийн зохион байгуулалтын хүрээ­ ний хувьд тухайлбал албан бус тойргоос хатуу удирд- лагын зохион байгуулалтай байв. Социал хөдөлгөөн нь эдгээр хэсгийг зөвхөн нэр төдий холбох үүрэгтэй байсан бөгөөд эдгээрийг бүхэлд нь зохион байгуулалт- тай гэж авч үзэх боломжгүй. Мөн энэ нь нийтэд хүчин төгөлдөр үйлчлэх хөтөлбөр биш. Зохион байгуулалт нь удирдах зөвлөлийн сонгуульгүй, гишүүнчлэлд та- вигдах шаардлагагүй байв. Хамтын сонирхлоор эсвэл зорилго нь хөдөлгөөний оршин тогтнох хүчин зүйлс гэхээс илүү бид гэсэн сэтгэгдэл байсан юм. Энэ нь Soziale Bewegungen – Социал хөдөлгөөн 357

хамтын нэгдмэл хэм хэмжээ, бэлгэ тэмдэг, үйл ажил- лагаанаас гадна өөрийн өрсөлдөгчдийг тодорхойло- ход оршиж байв. Зөвхөн иймэрхүү байдалтай нийг- мийн ойролцоо давхаргын (жишээлбэл, тариачдын хөдөлгөөн) янзын үүсэл гаралтай хүмүүс (жишээлбэл, байгаль хамгаалах хөдөлгөөн) нэгдэх боломжтой байв. Иймд социал хөдөлгөөний эсэргүүцлийн арга хэ- рэгсэл нь төвийг сахисан байх бөгөөд уламжлалт → со- нирхлын бүлгэм, тогтсон улс төрийн → намуудаас ялгаа- тай нь улс төрийн шийдвэр гаргах үйл явцад оролцох боломжгүй ч санхүүжилтийн чадвартай байв. Социал хөдөлгөөн нь юуны түрүүнд аливаа цалин хөлсгүй, өөрийн итгэл үнэмшлийн үүднээс нэгдсэн хүмүүсээс өөрийн эгнээгээ бүрдүүлдэг байв. Эсэргүүцэл нь юуны түрүүнд олон нийтийн анхаарлыг татах, дэмжлэг авах замаар улс төрийн шийдвэр гаргагчдад нөлөөлөх зо- рилго агуулдаг. Эсэргүүцлийн арга хэлбэрт гарын үсэг цуглуулахаас эхлэн жагсаал цуглаан, ажил ха- ялт болон хүч хэрэглэсэн үйлдэл хүртэл зэрэг (→ Улс төрийн оролцоо) багтдаг. Зарим социал хөдөлгөөн нь хууль ёсны зарчмыг дээдлэх, хүчирхийлэл хэрэглэхгүй байхыг зарчим (→ Хүч хэрэглэх) баримталдаг боловч бусад эсэргүүцлийн бүхий л хэлбэрийг ашигладаг. Нийгмийн хөдөлгөөнүүд олон нийтийг хамарсан нээлттэй эсэргүүцлийн үйл ажиллагаанаас гадна олон төрлийн арга хэмжээ хэрэгжүүлдэг. Эдгээр арга хэл- бэрт эсэргүүцлийн зохион байгуулалтыг бэлтгэх бо- лон хаах ажиллагаатай холбоотой ухуулах хуудас бо- ловсруулах эсвэл кампанит үйл ажиллагааны талаар 358 Soziale Bewegungen – Социал хөдөлгөөн

хэвлэл мэдээллийн дүгнэлт гаргах зэрэг ордог. Социал хөдөлгөөн нь итгэл үнэмшил нэгтэй хүмүүстэй уулзах, өөрийгөө илэрхийлэх, хамтран суралцах, мэдээлэл со- лилцох, дотроо мэтгэлцээн өрнүүлэх газар болдог. Социал хөдөлгөөнд зарим зорилго ёс суртахууны хувьд “сайн”33 (фашист хөдөлгөөн, фашизмыг энд дурдвал) байх тусам, дотоод харилцааны хэлбэрт ч эдгээр нь тодорхой хэмжээгээр нөлөөлдөг. Зарим хөдөлгөөн өөр байр суурийг хүндэтгэн үзэх болон эв санааны нэгдлийн зарчим давамгайлсан байхад, зарим нэгэнд нь албан, албан бус шинжтэй шатал- сан эрх мэдэл, зарчим үйлчилдэг. Гэхдээ нийгмийн шагнал урамшуулал санал болгох нь ерөнхийдөө хөдөлгөөнүүдэд нийтлэг бөгөөд бусад олон төрлийн зохион байгуулалтын хэлбэрт материаллаг урамшуу- лал болон үйлчилгээ үзүүлдэг хэсгээс (компаниудын, автомашины жолооч нарын холбоо гэх зэрэг) ялгардаг. Социал хөдөлгөөний оршин тогтнох үндэс нь тэдгээ- рийн онцлог хэлбэрт бус, харин тэдгээрийн зорилгод буюу юуны түрүүнд төсөөлөн тэмүүлж буй нийгмийн болон улс төрийн тогтолцоог бий болгох, гэхдээ хам- гийн багаар хүлээн зөвшөөрөх боломжгүй хор хөнөөл, аюул заналхийллээс сэргийлэхэд оршдог. Социал хөдөлгөөн нь бүхэлдээ бүтэлгүйтэх эсвэл гайхалтай амжилтад хүрдэг хэдий ч дийлэнх тохиол- долд зорилгынхоо тал хувьд хүрдэг. Аж үйлд­вэр­жил­ 33 Immanuel Kant-ын философийн ёс зүйтэй үйлдлийн суурь үндэс нь категорийн императив юм. Үйлдэл нь ёс зүйн хувьд сайн эсэх максим нь ямар ч цагт ба бүх нийтэд хүлээн зөвшөөрөгдсөн, бүх хамааралтай хүмүүс нь аливаа зорилгын хэрэгсэл бус, харин зорилго нь хэрэгсэл байхыг хэлнэ. Soziale Bewegungen – Социал хөдөлгөөн 359

тийн эсрэг хөдөө аж ахуйн хөдөлгөөнүүд нь бүтэл­ гүй­тэж, харин эрх чөлөөт, олон нийтийн, эрх тэгш сонгуулийн эрхийн төлөө олон улс оронд өрнөсөн хөдөлгөөнүүд эсрэгээрээ амжилтад хүрсэн жишээ олон бий. Нийгмийн эрхийн төлөөх ажилчны хөдөлгөөнүүд ( → үйлдвэрчний эвлэл, → нийгмийн ардчилал), байгаль орчныг хамгаалах хууль тогтоомж батлахыг шаардсан ногоон хөдөлгөөн, хүйсийн ялгааг арилгахын эсрэг эмэгтэйчүүдийн хөдөлгөөнүүд (→ Феминизм) ач хол- богдол бүхий амжилтад хүрч чадсан байдаг. Нийгмийн хөдөлгөөнүүд олон хүчин зүйлд (ту- хайлбал, өөрийн дагалдагчдад нөлөө үзүүлэх, → олон нийтийн санаа бодол, улс төрийн шийдвэр, эрх мэд- лийн харилцан хамааралд) нөлөөлөх бөгөөд шууд бус, удаан хугацааны нөлөөллийг мөн онцлон тэмдэглэх нь зүйтэй. Амжилтад хүрээгүй нийгмийн хөдөлгөө­ ­ нүү­дийн хувьд ч мөн шууд бус нөлөөлөл үзүүлсэн гэж үздэг. Тухайлбал, цөмийн эрчим хүчний эсрэг хөдөл­гөөн хэдийгээр амжилтгүй болсон ч хүмүүсийг улс төрийн идэвхтэй болгож, тэдгээрийн зан үйлийг (ухамсартай хэрэглээ, эрчим хүч хэмнэх) өөрчлөх шалтгаан болдог жишээг дурдаж болно. Тухайн ашиг сонирхол, идеологийн байр суурийн үүднээс социал хөдөлгөөнүүдийг олон янзаар дүгнэх боломжтой. Зарим хүний хувьд эдгээр нь улс төрийн тогтсон үйл ажиллагаанд саад болох хүчин зүйлс бол- дог байхад өөр нэгэнд нь иргэний идэвх зүтгэлийн нэг илрэл хэмээн дүгнэгддэг байна. Бидний хувьд байх ёс- той зүйл хэмээн хүлээн авдаг тухайлбал, үйлдвэрчний 360 Soziale Bewegungen – Социал хөдөлгөөн

эвлэл, хандивлагч байгууллага, холбоод, улс төрийн намууд зэрэг олон байгууллага нь социал хөдөлгөөнөөс үүсэлтэй байдаг. Социал хөдөлгөөнүүд тасралтгүй хэ- дий ч ихэвчлэн жижиг алхмаар нийгмийн хөгжил дэвшилд нөлөө үзүүлдэг. Заримдаа нааштай хөгжлийг гацаах тохиолдол мөн бий. Тухайн түүхэн үеийнхний зүгээс багагүй доог тохуур болж байсан ч үргэлж идэвхтэй тэмцдэг байсан нь тодорхой цаг хугацааны дараа социал хөдөлгөөн гэж хүндэтгэл хүртэж байсан түүхтэй. Социал хөдөлгөөн ихэнх тохиолдолд ард- чиллыг хэрэгжүүлэхэд (ардчилал/ардчиллын давла- гаа) үнэтэй хувь нэмэр оруулдаг. Тухайлбал, социал хөдөлгөөний үр дүнд боолчлолыг халсан түүхтэй. Dieter Rucht

Donatella della Porta / Maria Diani: Social Movements. An Introduction. Oxford 1999. Joachim Raschke: Soziale Bewegungen. Ein historisch ­ systematischer Grundriß. Frankfurt a. M. 1985. Dieter Rucht: Gesellschaft als Projekt – Projekte in der Gesellschaft. In: Neue soziale Bewegungen – Impulse, Bilanzen und ·Perspektiven. Hrsg. von Ansgar Klein [u. a.]. Opladen 1999. S. 15-27 Sidney Tarrow: Power in Movement. Social Movements and Contentious Politics. Cambridge 21998. Sozialismus – Социализм 361

Sozialismus – Социализм

Социализм нь нийгмийн асуудлуудын хариулт бүхий улс төрийн урсгал бөгөөд Францын хувьсгалын үр нөлөөгөөр XIX зуунд үүсжээ. Социализм нь эв са- нааны нэгдлээр материаллаг хэрэгцээ, мөлжлөгөөс ангид байх амьдралын шаардлагаар, хэрэгцээний тэгш хуваарилалт хийх эсвэл нийтийн харилцаанд хам- тын хүчээр өөрийгөө тодорхойлох боломжуудыг (→ Ард түмний бүрэн эрхт байдал) илэрхийлдэг үзэл ба- римтлал юм. Социализм нь эдгээр үнэт зүйлийг эдийн засгийн дахин үйлдвэрлэлийн процессыг ухамсарт байдлаар хянах арга замаар хэрэгжүүлэхийг хүсжээ. Социализм нь юун түрүүнд хувийн өмчид суурилсан капиталист аж үйлдвэрлэлийг хувьдаа эзэмших зарч- мыг шүүмжилдэг. Марксист-ленинизмийн онолд со- циализм нь коммунист нийгмийн бүтээн байгуулал- тын (→ Коммунизм) анхан шат мөн бөгөөд энэхүү үе шатанд төр үгүй болоход бараа, мөнгөний харилцаа ус- таж, харин иргэний хөдөлмөрлөх зарчим хэвээр үлдэх ёстой хэмээн үзжээ. Зарим нэг социалист онолоор зах зээлийн хуваари- лалтын эдийн засгийн хувилбарт нэг хэсэг нь төв­лөр­ сөн төлөвлөгөөт эдийн засаг, зах зээлийн зохицуулал- тыг зөвхөн хянах замаар буюу шууд бус удирдлагын арга замаар зохицуулалт хийн нөлөөлөх болон төв­ лөрсөн бус үйлдвэрлэгч тогтолцоонд, хэрэглэгч хам- тын нөхөрлөл байгуулах арга замаар зохицуулалт хийх 362 Sozialismus – Социализм

нь зүйтэй гэсэн хэд хэдэн хөгжлийн замналыг уриал- даг. Мөн хувийн өмчийн асуудалд үйлдвэрлэлийн хэ- рэгслийн их хэмжээний хувийн өмчийг төрийн эсвэл хамтын нөхөрлөлийн өмч болгон дотоод ардчиллын арга замаар хяналттай байлгахыг илүүд үздэг. Харин ардчилсан социалистуудын хувьд хувийн секторын дотоод болон гадаад хяналттай өмчлөлийн холимог хэлбэр нь хамгийн оновчтой гэх байр суурийг илэр- хийлдэг. Эдгээр төсөөллийн олон янз байдал нь “өмнөх үеийн ажилчин ангийн хөдөлгөөнөөс (→ Үйлдвэрч­ ­ний эвлэл) эх үүсвэртэй, аж үйлдвэрийн эрин үед эхэлсэн хамтын нөхөрлөлийн романтик-дурсамж болох ний- гэмлэгийн хүсэлд хөтлөгдсөн бөгөөд хийх боломжтой рационалист үзэл баримтлалд автсан олон урсгалд илэрч байсан юм. Энэ олон янз байдлыг өөртөө агуул- сан шинж чанар нь эдийн засгийн үзэл баримтлалыг төдийгүй социализмыг болон олон ургалч улс төрийн санааг тодорхойлдог. Эдгээр нь орчин үеийн төрт улсад иргэний нөхөрлөл болон шууд ардчиллын (→ Оролцоо- той ардчилал) хуучирсан эрхэм зорилгыг шинэчлэхээс эхлүүлэн нийгмийг оновчтой удирдах технократ үзэл баримтлалд тодорч байдаг. Утопи социалистуудын онолоор төрт улсын дайсны дүр зургийг XIX зуун бо- лон XX зууны эхэн үеийн ангийн тэмцэл дэх намын эрх баригчдын туршлагатай холбон үзэж тайлбар- ладаг. Төрийн шаталсан хүнд сурталтай бүтэц болон социализмын эрх тэгш, хамтын зарчмын зорилго хооронд нийцэхгүй зөрчилдөөн нь ойлгомжтой байв. Захиргааны удирдлагын зарчмыг шууд ардчилсан хэл- Sozialismus – Социализм 363

бэрээр орлуулахыг радикал социалистууд зорьж байв. Үүний зэрэгцээ олон хүн энэхүү удирдлагын илт давуу үр ашигтай, зохистой байдлыг шагшин биширч бай- сан нь ардчилсан социалистууд төрийн эрх мэдлийг үндсэндээ хадгалан үлдэхийн сацуу эв санааны харил- цааны хэлбэрийг (→ Эв санааны нэгдэл) болон чөлөөт нийгэмлэгийг хэрэгжүүлэхийг хүсэмжлэхэд хүргэжээ. Энэ хүрээнд бие даасан → олон нийтийн тухай (Gürgen Habermas, Oskar Negt, Alexander Kluge), шинэ үеийн социалист ашиг сонирхолд суурилсан → иргэний нийг- мийн тухай санаа зэрэг нь гарч иржээ. Төр нь ардчил- лын хувьд хуульчлагдаагүй, нийгмийн эрх мэдлийн эс- рэг тэнцвэрийг хангахын тулд юун түрүүнд зайлшгүй шаардлагатай ажилгүйдлийн орлогын (өв залгамжлал, үндсэн тэтгэвэр, хөрөнгийн хүү) асуудлаас татгалзах аргагүй юм. Энэхүү төрийн эрх мэдэл нь социализ- мын бүх төрлийн хэлбэрийг хязгаарлах буюу заримыг нь бүрэн устгахыг зорьдог. Нийгмийн хүчирхийлэл зайлшгүй байхын хэрээр аль болох өргөн, жигд тар- сан хуваарилалт шаардлагатай (социалист олон ургалч үзэл) болдог. Социализм болон либерал ардчилсан → эрх зүйт төр улсуудын (→ Төлөөллийн/чөлөөт ардчилал) инс- титуци хоорондын харилцааг зөвхөн хэрэгсэл бол- гон ашиглахаас татгалзахаас эхлэн нөхцөл болзолгүй дэмжих хүртэл зэрэг үйлдэл тодорхойлдог. ХХ зууны социализмын дарангуйллын (→ Авторитар дэглэм) сургамж туршлагаас үзэхэд эрх зүйт төрт ёс, хүний эрх (→ Үндсэн эрх ба хүний эрх) болон ардчиллыг зарч- 364 Sozialismus – Социализм

мын хувьд хүлээн зөвшөөрөх нь социализмын хувьд хамгийн бага норматив зүйл байх ёстойг харуулсан. Эдгээр нь нийгмийн ардчиллын үзэл бодлын (→ Нийг- мийн баримжаат төр, → нийгмийн ардчилал) анхан санаа болон үндсэн эрхийг хэрэгжүүлэх (чөлөөт ард- чилал) үйл хэрэгт тусгагдаж, улс төрийн бие даасан байдал болон капиталист сэтгэлгээ хоорондын сис- темчилсэн харилцааны хурцадмал байдлыг тогтмол сануулдаг. Социалист үзэл санаа нь экологийн болон феминист хөдөлгөөний (→ Нийгмийн хөдөлгөөн, → феминизм) агуулга санаанд нэвтрэн орж, тэдгээрээр дамжин даяаршлын эсрэг шүүмжлэлд (→ Даяаршил) шинэ агуулгаар тусгагдсан бөгөөд мөлжлөгийн эс- рэг шүүмжлэлийн оронд дэлхий дахины нийгмийн өөрчлөлтийн ойлголтод гадуурхагдах гэх зэрэг үзэгдэл илүү тулгамдсан асуудал болоод байна. Bernd Ladwig

Werner Hofmann / Wolfgang Abendroth: Ideengeschichte der sozialen Bewegung des 19. und 20. Jahrhunderts. Berlin 61979. Claus D. Kernig: Sozialismus. Ein Handbuch. Stuttgart 1979. George Lichtheim: Kurze Geschichte des Sozialismus. München 1982. Thomas Meyer [u. a.) (Hrsg): Lexikon des. Sozialismus. Köln 1986. Sozialstaat – Социал төр 365

Sozialstaat – Социал төр

Социал төр хэмээх нэр томьёог улс төрийн үг хэл- лэгт ашиглахдаа Германы нийгмийн дэг журмын то- дорхойлолт байдлаар хэрэглэх нь түгээмэл бөгөөд Скандинавын орнуудын хэв шинж бүхий нийгмийн халамжит төр буюу халамжийн төрийн ойлголтоос сөргүүлэх санаагаар заагласан агуулгаар хэрэглэ- дэг. Сүүлийнхийг нь “өлгийнөөс авс хүртэл” (анх төрснөөс үхэх хүртэл нь) бүхнийг хамарсан төрийн халамж гэж тайлбарладаг бол харин Германы хэв шинж бүхий социал төр нь төрийн нийгмийн бод- логын хариуцлага болон хувь хүний эрх чөлөө ба хариуцлагын хоорондын тэнцвэрийг хангадаг хэ- мээн дүгнэдэг. Иймэрхүү эерэг ба сөрөг гэж үнэлсэн ангилал нь нийгмийн шинжлэх ухааны нэр томьёо үүсгэхэд тус нэмэр багатай. Учир нь ингэснээр янз бүрийн улс орнуудын нийгмийн бодлогын шинж ча- наруудыг аливаа урьдчилсан байр суурьгүйгээр эм- пирик (туршлагын) түвшинд судлах харууцыг буруу чиглүүлэх магадлалтай. Олон улсын харьцуулалтын үүднээс “энд нийт нийг- мийн хөгжлийн нэг адил төрлийн ялгамжтай хувилба- руудын тухай яригдаж байна” (Franz ­Xaver Kaufmann, Herausforderungen des Sozialstaates, 1997). Нийгмийн энэхүү хэлбэр нь дараах гурван бүрэлдэхүүн хэсгийн институциональ холбоосоор илэрдэг: Нэгт, хувийн өмч хөрөнгийн ба зах зээлийн эдийн засгийн зарчмаар зохион байгуулагдсан эдийн засгийн тогтолцоо, нөгөө 366 Sozialstaat – Социал төр

нь ардчилсан бөгөөд олон ургалч байдлаар зохион байгуулагдсан улс төрийн тогтолцоо (төлөөллийн/ чөлөөт ардчилал) болон эцэст нь нийгмийн бодлогын олговрыг олгодог, санхүүжүүлдэг, эсвэл наад зах нь зохицуулж байдаг бие даасан нийгмийн буюу нийг- мийн халамжийн салбар юм. Олон улсын харьцуулсан судалгаанд нийгмийн халамжит төр гэдэг нэр томьёо нь энэхүү ерөнхий хэлбэрийг шинжлэн судлах болон норматив бус нэршил болж чаджээ. Тийм ч учир нийг- мийн баримжаат төрийг нийгмийн халамжит төрийн герман хувилбар хэмээн нэрлэж болох юм. Нийгмийн халамжит төрийг ерөнхий байдлаар “нийгэм нь өөрийн гишүүдийнхээ сайн сайхан байдлыг хангах хууль ёсны, тиймээс албан ёсны бөгөөд тодор- хой хариуцлагыг хүлээж буйн институциональ илэр- хийлэл” хэмээн тодорхойлж болох юм (Harry Girvetz, “Welfare State”, in: International Encyclopedia of the Social Sciences, hrsg. von David L. Sills, 1968). Орчин үеийн нийгмийн халамжит төрийн хувьд төрөөс тодорхой материаллаг болон соёлын нөөц ба баялгийг хуваари- лах, дахин хуваарилах (тэгш байдал), баталгаатай хан- гах үүргийг хүлээх бөгөөд ингэхдээ төрийн оролцоо нь тодорхой хүн амын бүлэг болон нийт хүн амын хууль ёсны шаардах эрхэд үндэслэсэн байх шаардлагатай (Peter Flora [u. a.], “Zur Entwicklung der westeuropäischen Wohlfahrtsstaaten”, in: Politische Vierteljahresschrift 18, 1977). Тиймээс социал төрийн байгуулалтыг төрийн бусад (эрх зүйт төр эсвэл ардчилсан төр шиг) шинж чанарын адил нийгмийн баримжаатай төрийн зорил- Sozialstaat – Социал төр 367

го гэж ойлгоно. Энэ нь Герман улсын хувьд тус улсын Үндсэн хуулийн социал төрийн заалт гэж нэрлэгддэг заалтад (Үндсэн хуулийн 20-р зүйлийн 1 дэх хэсэг) тусгагдсан байдаг. Ийм өргөн хүрээтэй тодорхойлолт нь институцийн бүтэц зохион байгуулалтын хувьд ху- вилбар сонгох их орон зайг бүрдүүлдэг. Төрийн орол- цооны хэлбэр, цар хүрээ болон тэдгээрийн тусгайлсан зорилго нь хоорондоо ихээхэн ялгаатай байх боломж- той. Халамжийн бүтээгдэхүүн (төрийн халамжаас гад- на зах зээлийн, аж ахуйн нэгжийн болон гэр бүлийн халамжийн хэлбэрүүд үүнд мөн орно) олон улсын харьцуулалтын хувьд мөн олон төрөл байдаг. Нийгмийн халамжит төрийн хөгжлийн ижил төстэй болон ялгаатай талыг шинжлэн судлахад, “харилцан адилгүй тайлбарт (үзэл суртлын, улс төрийн, прагма- тик) тулгуурлан ялгаатай улс төрийн дэглэм, хүчний харьцаа бүхий нөхцөлд ижил төстэй сорилтууд (аж үйлдвэржилт, хотжилт, ажилчдын хөдөлгөөн, дэлхийн II дайн) боловсруулсан бөгөөд үр дүнд нь янз бүрийн институциональ шийдэл гарсан” гэсэн үзэл бодлын загварчлал үр нөлөөтэй гэдэг нь нотлогдсон (Franz- Xaver Kaufmann, ebenda). Gоsta Esping-Andersen бо- ловсруулсан Three Worlds of Welfare Capitalism(1990)- ын ангилал орчин цагийн нийгмийн халамжит төрийн нийтлэг болон ялгаатай талыг системчлэн судлах гэсэн нийгмийн халамжит төрийн талаарх сүүлийн үеийн судалгааны өнөөг хүртэлх хамгийн нөлөө бүхий оролдлогод тооцогддог. Энэхүү ангилалд түүхэн хөгжлийн явцад бодит 368 Sozialstaat – Социал төр

биеллээ олж байсан барууны нийгмийн халамжит төрүүдийн нийгэм улс төрийн харилцан адилгүй үндсэн чиг баримжаануудад нийцүүлэн либерал (либе- рализм), консерватив-корпоратист (→ Консерватизм) болон социал-демократ (→ Нийгмийн ардчилал, → со- циализм) улс төрийн дэглэмийн төрлийг багтаажээ. Германы нийгмийн баримжаат төрийг энэ ангиллын хүрээнд улс төрийн дэглэмийн консерватив-корпо- ратист төрлийн үлгэрчилсэн загвар гэж үздэг. Ингэж үзэхэд юуны өмнө дараах шинж голлох нөлөөтэй: Bismarck-ийн нийгмийн хамгааллын талаарх хууль тогтоох үйл ажиллагаанаас эхлэлтэй албан журмын бөгөөд эрсдэлээр нь ангилсан нийгмийн даатгалын тогтолцооны үзэл баримтлал; тухайн тогтолцоонд хамрагдах хүмүүсийн хувьд хараат ажил эрхлэгчдээр (ажилтан) хязгаарласан байдал; нийгмийн халамжийн үйлчилгээг орлого болон эрх зүйн байдлаар нь ихээ- хэн ялгамжтай олгодог байдал, нийгмийн халамжийн нийт тогтолцооны мэргэжлийн бүлгүүдээр (төрийн ал- бан хаагчдын давуу байдал) болон гэр бүлийн уламж- лалт загварыг баримжаалсан (эрэгтэй нь гэр бүлээ ганцаараа тэжээдэг, гэрийн эзэгтэй ажил эрхэлдэггүй) хуваагдал зэрэг ордог. Энэхүү ангиллаас үл хамааран бусад судлаачид Герма- ны социал төрийн хувьд дараах шинжийг тодорхойл- дог. Үүнд, нийгмийн хамгааллын тогтолцооны нийг- мийн халамжийн олговор авах эрх үүсэхэд цалинтай ажлыг гол болгосон байдал, тэдгээрийн хувь хэмжээг тогтоох болон санхүүжилт34; нийгмийн үйлчилгээнээс 34 Татвар болон цалингийн нэмэлт зардалд төлсөн мөнгөөр нийгмийн Агуулга 369

илүүтэйгээр орлого болох олговрыг (төрөөс олгох мөнгөн шилжүүлэг) давамгайлан олгодог байдал; ядуурлаас хамгаалахын тулд нийтэд нь олгодог доод хэмжээний олговроос ялгаатай нь нэлээд их мөнгөн олговор нь (хувь хүний) хүрсэн амьдралын түвшнийг баталгаажуулах зорилготой; (хөдөлмөрийн хөлсөнд хамааруулсан) нийгмийн халамжийн олговрыг ху- раамжаар санхүүжүүлэх (татварын санхүүжилтээс ялгаатай) өндөр түвшин болон даатгалын тогтолцоо- ны тэгш оролцооны хандлагын үр дүн болсон босоо хуваарилалтын (өндөр болон бага орлого хоорондын) харьцангуй бага түвшин зэрэг хамаарна. Jürgen Kohl

Jens Alber: Der Sozialstaat in der Bundesrepublik Deutschland 1950-1983. Frankfurt a.M. 1989. Franz-Xaver Kaufmann: Varianten des Wohlfahrtsstaats. Frankfurt a. M. 2003. Stephan Leibfried / Uwe Wagschal (Hrsg.): Der deutsche Sozialstaat. Bilanzen – Reformen – Perspektiven. Frank- furt a. M. 2000. Manfred G. Schmidt: Sozialpolitik. Historische Entwick ­ lung und internationaler Vergleich. Opladen 32005.

баримжаат төрөө санхүүжүүлдэг. Цалингийн нэмэлт зардлыг хүмүүст бүтээмжийнх нь хэрээр үүрүүлдэг буюу өөрөөр хэлбэл, “их юмтай нэг нь бага юмтай нэгнээсээ илүү татвар, шимтгэл төлдөг”. 370 Staat

Staat – Төр

Төр гэдэг ухагдахуун нь латин хэлний status гэх үгнээс эхтэй бөгөөд нөхцөл байдал, хэргэм зэрэг, дүрэм журам, Үндсэн хууль зэрэг утгыг илэрхийлнэ. Төр гэх ойлголт нь улс төрийн зохион байгуулалтын хэлбэр буюу нийгмийн засаглалын тухай асуудал юм. Төр нь уламжлалт энгийн утгаараа төрийн нутаг дэвсгэр, ард түмэн (→ Ард түмэн, → иргэний харьяалал), төрийн эрх мэдэл гэсэн гурван үндсэн элементийг агуулна. Max Weber (Wirtschaft und Gesellschaft, 1922) төрийг “тодор- хой нутаг дэвсгэр дэх нийгмийн харилцаанд “хууль ёсны албадлагыг дангаар ноёрхон хэрэгжүүлэх эрх” хэмээн тодорхойлсон байдаг. Энэ нь явцуу утгаараа тухайн улсын улс төрийн институциүд буюу гүйцэтгэх засаглал дахь → засгийн газар болон төрийн захиргаа нь нийтэд хүчин төгөлдөр мөрдөх шийдвэрүүдийг бо- ловсруулах, хэрэгжүүлэх итгэмжлэгдсэн эрхтэй байдаг. Төрийн онолын судлагдахуун нь төрийн гарал үүсэл, хууль ёсны легитм чанар, бүтэц зохион байгуулалт, ха- раат бус байдал, төрийн хөгжлийн чиг хандлага зэрэг асуудал юм. XIX, XX зууны Германы төрийн онолд төрийн ту- хай хийсвэр санаа (төрийн мөн чанар) дээр суурил- сан үзэл давамгайлж байв. Төрийн тухай ойлголтыг Hegel “уламжлалт (sittliche) үзэл санааны бодит илрэл” хэмээн үзэж “төр нь нийгмээс дээгүүр байр суурь эз- лэх ба зөвхөн төр ганцаараа нийтийн сайн сайхныг бий болгох, хамгаалах, хэрэгжүүлэх, баталгаа гаргах Төр 371

үүрэгтэй” гэжээ. Төрийн тухай энэхүү өргөмжлөлийг Германы бодит төрт ёсны хувьд хожимдсон нөхөн төлбөр гэж тайлбарладаг. Харин АНУ, Их Британи улсад төрийн тухай ойлголт нь улс төрийн гол судлаг- дахуун болдог. Төв Европын ардчилсан бус авторитар концепцид төрийг марксист үзэл баримтлал гэж үзсэн байдаг. Учир нь засаглал (government) гэх ухагдахуун энд зонхилж байв. Орчин үеийн төрийн онолууд, тэр дундаа нийгэм төвтэй хандлагад төр нь нийгмийн хүчний харилцаа- наас, бүлгийн өрсөлдөөнөөс эсвэл ангийн тэмцлийн үр дүнгээс үүсэлтэй (марксизм, олон ургалч үзэл санаа, феминизм, системийн онол) гэх чиг хандлагыг ялгаж, төрийг бие даасан өөрийн нөөцтэй, сонголттой орол- цогч тал (үүнд институцианализм, неокорпоратизм, олон улсын харилцаанд реализм) хэмээх ойлголтыг бий болгожээ. 1980 оноос эхлэн шинэ институциа- нализмын төлөөлөгчид нь төрийн институциүдийн­ өөрсдийн дотоод логикийг болон төрийн оролцогч та- луудын үйл ажиллагааны чадамжийн тухай асуудлыг дахин хэлэлцүүлжээ (Bringing the State Back in, hrsg. von Peter Evans [u. a.], 1985). Өргөн утгаараа төр нь хүний нийгэмшлийн түүхэн хөгжлийн хэмжигдэхүүн юм. Харин явцуу утгаараа ор- чин үеийн засаглалын загвар ба дундад зууны сүүлчээс буюу орчин цагийн эхэн үед Европт хөгжиж эхэлжээ. Үүний дагуу орчин үеийн төрийн үүсэл нь тохиолдлын бүх юмсыг хамруулсан рационал сэтгэхүйн үйл явц юм. Төр нь дундад зууны үеийн хүнээс хамааралтай, 372 Төр

хуваагдмал засаглалын зохион байгуулалтын оронд үүссэн бөгөөд тэр нь институцичилэгдсэн байх ба ир- гэний улс төрийн орон зайд бие даасан хэлбэрийг илэр- хийлдэг. Гаднах эрх мэдэлтнүүдийг (хаант засаглал, Ромын эзэнт гүрэн) холдуулах үйл явцаар төр нь орон нутгийн тодорхой эрх мэдэл, анги давхаргыг захирах замаар өөрийн → бүрэн эрхт байдалдаа хүрдэг. Зэвсэгт хүчний арми болон төрийн захиргааны албан хаагчид нь төрийн институцийн гол зүтгэх хүч нь болдог. Орчин үед төр шашныг тусад нь салгаж өгснөөр төр нь бурхны бүтээсэн хэв журмын нэг хэсэг гэх ойлголт үгүй болж төрийн хууль ёсны шаардлага илүү хэрэгтэй болжээ. XVII, XVIII зуунд төрийн засаглах хэлбэрийг оновчтой зохион байгуулах үүднээс төрийн эрх мэд- лийг хэрэгжүүлэгч болон иргэд хооронд нийгмийн гэрээ байгуулах тухай төсөөлөл (Thomas Hobbes, John Locke, Jean-Jacques Rousseau, Immanuel Kant) нарын бүтээлээр бий болжээ. Thomas Hobbes Leviathan-ы хязгааргүй бүрэн эрхт байдал нь сэтгэл хангалуун байх болон аюулгүй байд- лыг хангах үүрэгтэй байдаг. → Либерализмын тухай ойлголтоор төрийн эрх мэдэл нь хүний жам ёсны эрх чөлөө болон өмчлөх эрхийг хамгаалах шаардлагаас үүсдэг байна (John Locke). XIII, XIX зуунаас өөрийн га- зар нутагт албан ёсны бүрэн эрхийг хүлээн зөвшөөрөх нь → үндэстэн улс байх суурь болж, ард түмэн олноо- роо төрд нэгдсэн ба бүрэн дайчлагдах үед тоталитар төр үүсдэг. → Тоталитаризм нь заримдаа хэт үндсэрхэг үзлийг дэвэргэх хэрэгсэл болдог. Ардчилсан засаглал- Төр 373

тай үед зөвхөн ард түмний гарт төрийн эрх мэдлийн үндэс оршдог. Ард түмний хүсэл болон төрийн эрх мэдлийн дунд зуучлалын үүрэгтэй механизм бол улс төрийн сонгууль болон төлөөллийн байгууллага (→ Төлөөллийн болон либерал ардчилал) юм. Төрийн хүлээсэн, хуульчлагдсан үүргийн хүрээ нь улс төрийн → үзэл баримтлалаас шалтгаалан ялгаатай байдлаар тодорхойлогдоно. Заавал хүлээх үүрэгт дотоод болон гадаад аюулгүй байдлыг хангах, эрх зүйн зохицуу- лалтын баталгаа (→ Эрх зүйт төр), чөлөөт зах зээлийн тогтолцоо, боловсрол болон соёлын бодлого, байгаль орчин, хэрэглэгчдийн эрхийг хамгаалах зэрэг шинэ түүхэн үеийн маргаантай асуудлууд болон маргаантай байсан нийгмийн тэнцвэрт байдлыг нийтээр хүлээн зөвшөөрүүлэх (→ Нийгмийн баримжаат төр) гэх зэрэг нь ордог. Төрийн үйл ажиллагааны цар хүрээ ХХ зуу- ны сүүл хүртэл тэлэх чиг хандлагатай байсан боловч сүүлийн 20 гаруй жилийн хугацаанд эдгээр үүрэг нь хумигдсан эсвэл шинээр тодорхойлогдсон, хувьчлах, дахин зохицуулах гэх мэт замаар төрийн оролцоог ба- гасгах зэрэг шинэ нэр томьёог ашиглах болжээ. Төр нь нэгдмэл биш харин олон хэсгээр холбогдсон төрөл бүрийн оролцогч талтай зохион байгуулалтын нэгж ба шийдвэр гаргах систем юм. Эдгээр нь олон янзын ялгаатай байх ба нутаг дэвсгэрийн хувьд (→ Федера- лизм) болон үйл ажиллагааны хувьд (→ Эрх мэдлийг хуваарилсан) гэж ангилдаг. Үүний дагуу төрийн тог- толцоо нь олон янз байх бөгөөд → төрийн хэлбэрийг нэгдмэл, холбооны улс гэх ба ерөнхийлөгчийн болон 374 Staatsbürgerschaft – Иргэний харьяалал

парламентын засаглалтай ардчилал гэж ялгадаг. Саях- ны хэлэлцүүлгийн үеэр асуудал болгон үндэстэн улсын үйл ажиллагааны чадамжийг Европчилол, даяаршил, зөвшилцлийн ардчилалтай холбон тайлбарлажээ. Ийм учраас төр нь өөрийн удирдлагын үйл ажилла- гааг (→ Удирдлага) хэрэгжүүлэх явцдаа үргэлж нийг- мийн хүчтэй оролцогч талуудтай хамтрах байдлаар гүйцэтгэхийг хичээж байна. Мөн төр нь үндэстэн дам- насан шийдвэр гаргагчид болон олон улсын байгуулла- га (Европын Холбоо, НҮБ, Дэлхийн Худалдааны Бай- гууллага, Олон Улсын Валютын Сан, Дэлхийн Банк), цэргийн эвсэл, олон улсын концерн болон төрийн бус байгууллагуудад зарим эрх мэдлийг шилжүүлэх асууд- лыг шийдвэрлэх нь цөөнгүй болжээ. Үүнээс гадна эрх мэдлийг “дахин-хувьчлах” (→ Терроризм), их гүрэн байгуулах зэрэг хандлага ажиглагдаж байна. Ellen M. Immergut und Alexander Jäger

Arthur Benz: Der moderne Staat. München/Wien 2001. Dieter Grimm: Der Staat in der kontinentaleuropäischen Tradition. In: Abschied vom Staat – Rückkehr zum Staat? Hrsg. von Rüdiger Voigt. Baden-Baden 1993. s. 27-50. Wolfgang Reinhard: Geschichte der Staatsgewalt. München 1999.

Staatsbürgerschaft – Иргэний харьяалал

Иргэний харьяалал нь улс төрийн хамтын нэгдэлд Staatsbürgerschaft – Иргэний харьяалал 375

хувь хүн өөрийгөө ардчилсан байдлаар тодорхойлох хэлбэр юм. Энэхүү нэршил нь зайлшгүй байх эрх, үүргийн холбоосыг илэрхийлдэг. Явцуу утгаараа иргэ- ний харьяалал (→ Төр) гэдгийг англи хэлний nationality, франц хэлээр nationalite буюу үндэстний Identität гэж нэрлэнэ. Харин өргөн утгаараа англи хэлний citizenship болон франц хэлний citoyen-nete хэмээх үгстэй ижил утгаар хэрэглэнэ. Түүхэн үеийн бүхий л хугацаанд ир- гэний харьяалал (хөрөнгөтөн бус, мөн төрийн иргэний биш байдлаар нэрлэгдэн) ижил түвшинд болон ижил бус байдлаар иргэншил гэдгээр ардчилсан улс төрийн онолын үндсэн ойлголт болсон (ардчилал). Учир нь энэ аль хэдийн өмнө нь байсан үндэстэн улсын иргэ- ний харьяаллын орчин цагийн хэлбэр юм. Орчин үеийн иргэний харьяалал гэх ойлголт нь бүрэн эрхт тусгаар тогтносон, нутаг дэвсгэртэй, төрт улсын засаглалтай нарийн холбоотой бөгөөд → үндэстэн гэх олон төрлийн концептуал ойлголттой холбогддог. Ард түмний бүрэн эрхт байдал гэсэн үзэл санаагаар уламж- лагдан иргэний улс төрийн эрх (ард түмэн иргэн гэдэг утгаар) нь тухайн улсын бүрэн эрхт байдлын үндэс болдог. Их Британийн социологич Thomas H. Marshall (Class, Citizenship, and Social Development, 1964) олон улсын хэлэлцүүлгийг өөрийн түүхээр өрнүүлж, ир- гэншлийн тухай агуулгыг ардчилсан нийгмийн барим- жаат төрт улсын иргэний үндсэн эрхээр баяжуулан (→ Үндсэн эрх ба хүний эрх), улс төрийн оролцох эрх (→ Сонгууль, → Улс төрийн оролцоо) болон нийгмийн эрх (→ Нийгмийн баримжаат төр) гэх зэрэг ойлгол- 376 Staatsbürgerschaft – Иргэний харьяалал

тод чухал үүрэг гүйцэтгэжээ. Бүрэн иргэний харьяа- лалтай байх энэхүү чухал дараалалд үндэстний суурь давхарга байхгүй (үндэстний иргэншил), түүнчлэн соёлын ялгаатай байдлын хэмжээс (олон соёлт иргэн- шил) ордоггүй. Мөн үүнд de jure буюу хууль ёсны байх шаардлага болон бодит хөгжлийн хооронд орон зай гарахын хэрээр эмэгтэйчүүдийн, цөөнхийн болон ца- гаачдын гэх зэрэг асуудал орхигдсон юм. Иргэний харьяаллын үзэл санааг иргэний эрх эсвэл иргэний үүрэгт хэрхэн анхаарал хандуулж байгаа байд- лаас шалтгаалан либерал болон бүгд найрамдах үзэл баримтлал хэмээн ялгадаг. Либерал үзлээр иргэний эрх чөлөөнд анхаарал хандуулдаг. Тийм ч учир анхдагч эрхийн эзэд нь иргэд (holders of rights) юм. Харин эсрэ- гээрээ бүгд найрамдах уламжлалд тухайн иргэний улс төрийн нийгэмшил нь (→ Бүгд найрамдах ёс) иргэний харьяаллын ижилслийн суурь болдог гэж үздэг байна. Үүнд иргэд голчлох үүрэг гүйцэтгэдэг. Иргэний харь- яаллын тухай эдгээр норматив онол нь хоорондоо ял- гаатай тул улс → төрийн соёлын (иргэншлийн соёл) олон төрлийн судалгаагаар өргөжиж байна. Тухайн улсын иргэншлийн Identität нь хүн тус бүрд зориулагдаагүй боловч нутгийн тодорхой уугуул иргэдийн бүлгүүдтэй ижилсэхийг оролддог байна. Иргэний харьяалал гэдэг иж бүрэн хөдөлгөөнт үзэгдэл байх бөгөөд тэр нь төрөл бүрийн контекстээс хамааран бий болдог. Орчин үед иргэний харьяалал үүсэх нөхцөл нь → үн­ дэстний төрт улсаас хамааралтай байх учраас сүүлийн өнгөрсөн хоёр зуун жилд шинэ сорилтуудын улмаас Staatsbürgerschaft – Иргэний харьяалал 377

хувьсан өөрчлөгдөж байна. Үндэстэн дамнасан иргэ- ний харьяалал нь дараах гурван стратегийг онцолдог. Үүнд: (1) Холбооны иргэний харьяалал нь үндэстэн улсын иргэний харьяаллыг нөхөхийн зэрэгцээ → Европын Холбооны иргэдийн эрхийг шинэ чиглэлд өргөжүүлж байна. Энэ нь эрхийн үндэстэн дамнасан хэлбэрүүдийг бий болгоод зогсохгүй, улс төрийн шинэ ижилслийг бий болгох үндэс болох боломжтой. Үүнтэй холбогдуулан холбооны иргэншил нь үндэстэн улсын иргэний харьяаллын энгийн нэг өргөтгөл биш юм. Холбооны иргэний харьяалал нь үндэстний иргэний харьяаллаас салгах талаар тулган шаардаж болох юм. (2) Космополитик (kosmopolitische) иргэний даяарчлал нь үндэстний төрт ёсыг дамнасан дэлхийн тэлэлт ба даяарчлалд чиглэсэн (→ Космополитик ардчилал) бай- даг. (3) → Эцэст нь хуваагдмал иргэний харьяалал нь даяарчлалын эрин үед ерөнхий болон төрийн иргэний статусыг жигд хадгалж үлдэх боломжгүй гэж үздэг. Улс төрийн шийдвэрийг нэгдмэл байдлаар олон нийтийн хүрээнд бус, харин харилцан холбоо бүхий сүлжээний хүрээнд гаргахын зэрэгцээ олон төлийн оролцогч (ху- вийн, олон нийтийн) талыг хамтатгах зорилготой. Эд- гээр сүлжээ нь тухайн агуулгаас хамааран бүрэлддэг. Өөрөөр хэлбэл, энэ сүлжээний оролцоо нь зөвхөн нэг асуудлыг шийдвэрлэхэд чиглэгддэг. Heinz Kleger

Christoph Conrad / Jürgen Kocka (Hrsg.): Staatsbürger schaft in Europa. Hamburg 2001. 378 Staatsformen – Төрийн байгуулал

Heinz Kleger (Hrsg .): Transnationale Staatsbürgerschaft. Frankfurt a. M. / New York 1997.

Staatsformen – Төрийн байгуулал

Төрийн байгууллыг улс төрийн засаглалын зохион байгуулалтын гаднах хэлбэр хэмээн ойлгоно. Төрийн байгууллын тухай онол нь нэг болон түүнээс дээш шалгуур үзүүлэлтийг ашиглан төрийн байгууллын хэв шинжийг ангилахад чиглэгдэг. Aristoteles-ийн “Улс төр” зохиол нь төрийн хэлбэрийг судлах уламжлалт аргыг тодорхойлсон бүтээл юм. Энэ нь тоон шалгуур үзүүлэлт (нэг хүний, цөөнхийн, олонхын засаглал буюу хэдэн тооны хүн ноёрхогч байx) болон түүний агуул- гын хувьсагчаар хослуулан хэмжих (→ Засаглал ний- тийн сайн сайхны эсвэл цөөнхийн үгүй бол өөрийн ашиг сонирхлын төлөө үйлчилж байна уу?) гэсэн ар- гачлал юм. Ийм байдлаар Aristoteles төрийн байгуул- лын зургаан төрлийн хэлбэрийг тодорхойлжээ. Нэг хүний ноёрхол нь нийтийн сайн сайхны төлөө чиг- лэгдсэн хаант засаглал бол монархи хэлбэр, зөвхөн өөрийн ашиг сонирхлын төлөөх засаглал бол тирани хэлбэр гэж үзжээ. Цөөнхийн засаглал нь угсаатны давхаргын эсвэл олигархи бүлэглэлийн сайн сайхны төлөө чиглэгдсэн байдаг. Олонхын засаглал нь → ний- тийн сайн сайхны төлөө чиглэгдэх бол → полити буюу (politie) ард түмний засаглал байх нь ардчилал хэмээн Aristoteles тодорхойлжээ. Staatsformen – Төрийн байгуулал 379

Энэхүү ойлголт нь XIX зуун хүртэл үргэлжилсэн ардчиллын тухай сөрөг утгыг даван туулж чадсан юм. Aristoteles-ийн үзлээр төрийн байгууллын хамгийн оновчтой хэлбэр нь холимог засаглал буюу хаант, яз- гууртан болон ардчилсан засаглалын элементүүдийн хосолмол хэлбэр байв. Уг санааг Polybios Ромын Бүгд Найрамдах Улсын жишээн дээр илүү тодруулж, түү­ хэн­дээ боловсронгуй хэлбэрээр эргэн төрийн бай- гууллын тухай онолд нэвтрүүлжээ. Montesquieu-гийн нэгэн адил ХХ зууны христийн нийгмийн онолд мөн Niccolò Machiavelli эртний төрийн удирдлагын гур- ван хэлбэрийг багасгаж, зөвхөн хаант болон бүгд найрамдах засаглал гэсэн ангиллыг үлдээсэн. Энэ нь юуны өмнө гаднах хэлбэрийг буюу ноёрхогчдын тоог хязгаарлах оролдлого мэт харагдаж байгаа хэдий ч бодит байдал дээр ноёрхогчдын тоог болон ноёрхлыг хэрэгжүүлэх хэлбэрийг ижилсүүлэх утгаар хэрэглэх арга юм. Niccolò Machiavelli-гийн хувьд хаант засаг- лал бол зөвхөн өөрийнх нь ашиг сонирхолд чиглэгд- сэн төрийн байгууллын хэлбэр, харин бүгд найрамдах хэлбэр бол нийтийн сайн сайхныг зорилгоо болгосон төрийн байгуулал гэж үзсэн байдаг. Хожмоо энэхүү хоёр ангиллын утга агуулга эрс өөрчлөгджээ. Өмнө нь төрийн тэргүүний байр суурь угсаа залгамжлан, насан туршийн хаан байх тухай бай- сан бол харин өнөөдөр бүгд найрамдах засаглалд шууд ба шууд бус сонгуулийн хэлбэрээр төрийн тэргүүнийг сонгох болжээ. Италийн сэргэн мандалтын үеэс эхлэл- тэй Америкийн Үндсэн хуулийг анхлан санаачлагч- 380 Staatsformen – Төрийн байгуулал

дын үзэл баримтлалд тусгагдсан нийтийн сайн сайхны төлөөх бүгд найрамдах засаглалын санаа энэ хооронд бүрмөсөн алдагджээ. Эсрэгээрээ харин уламжлалт хаант төрийн тэргүүний хэлбэр нь ардчилсан эрх зүйт төрийн байгуулалд нийцэх боломжтой юм. Ялангу- яа → Европын Холбооны зарим гишүүн орны хувьд хүчирхэг хаант төрийн тэргүүнтэй байна (жишээлбэл, Нидерланд). ХХ зууны төрийн байгууллын тухай онолд автори- тар ба тоталитар эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгч улс төрийн дэглэмийн туршлага, сургамж нөлөөлжээ. Орчин үеийн төрийн байгууллын тухай онол нь ноёрхлыг зөв­хөн гаднах бүтэц зохион байгуулалтын тухай шал- гуур үзүүлэлт дээр тодорхойлох боломжгүй гэдэг нь илэрхий болжээ. Niccolò Machiavelli-гийн үзэж байс- наар ноёрхлын хэлбэр нь зөвхөн засаглалын агуул- гыг хэрхэн бүрдүүлж байгаагаас хамаарахгүй бөгөөд харин эрх мэдлийг ямар аргаар хэрэгжүүлж байгааг зайлшгүй харгалзан үзэх шаардлагатай юм. Charles Löwenstein (Verfassungslehre, 1959) засаглалын хэлбэ- рийг дараах байдлаар тодорхойлжээ. Үүнд, Үндсэн хуулийн тогтолцоонд засаглалыг дүрэм журмаар хяз- гаарлагдмал хүрээнд хэрэгжүүлэх, харин автократ тогтолцоонд засаглалыг ямар нэгэн байдлаар хяз­гаар­ лах­гүй хэрэгжүүлэх ёстой. Энэхүү засаглалын хоёр ан- гиллыг илүү нарийвчилсан байдлаар авч үзвэл Үндсэн хуульт ёсны тогтолцоонд нэг талаас парламентын ба ерөнхийлөгчийн ардчилалтай байх, мөн Швейцар шиг шууд ардчилсан засаглалын хэлбэр багтах бөгөөд нөгөө талаас автократ тогтолцоонд (→ Авторитар за- Staatsformen – Төрийн байгуулал 381

саглал ба → тоталитаризм) хоорондын дундын заагт орох хэлбэрүүд байдаг. Juan Linz-ийн (“Totalitarian and Authoritarian Re- gimes”, in: Handbook of Political Science, Bd. 3, hrsg. von Fred Greenstein und Nelson Polsby, 1975) үзэж буй- гаар ардчилал ба → дарангуйллын хооронд засагла- лын зөрүүтэй байдлын нэлээдийг автократ засагла- лын практикт халхалж байна гэсэн санааг мөн Ernst Fraenkel илэрхийлсэн байдаг. Сталины удирдлага доорх ЗХУ болон Германы на- ционал-социализмын үе, өнөөдрийн Алжир улс, өн­ гөр­сөн зууны цэргийн дэглэмтэй байсан Латин Аме- рикийн улс орнуудыг нэг ангилалд оруулах нь бодит байдалд сайн зүйл биш юм. Төрийн байгууллын оно- лыг хэв шинжээр нь ангилах арга зүй өөрийн хязгаар- таа тулсан гэж болно. → Ардчиллын шинэ давлагаанд өртсөн гэх олон тооны улс орон мөн үүнд хамаарна. Сүүлийн үед төрийн байгууллын ангиллын судалгаанд хэмжих аргачлалаас бага багаар татгалзан улс төрийн тогтолцоог олон талаас нь боломжтой мэдээллийн өгөгдлүүдийг ашиглах замаар судалсны үр дүнд авто- крат эсвэл ардчилсан ангилалд оруулдаг болохыг эрэл- хийлж байна. Улс төрийн сэтгэлгээний түүхэнд төрийн байгуул- лын онол дахь засаглалын хэлбэрүүдийн олон талт байдлыг цэгцтэй дүрслэх арга замаас онолын арга зүйн аналитик түвшинд хүргэх гэсэн олон удаагийн оролд- лого байдаг. Aristoteles-ийн онолоос эхлэлтэй дундад зууны үе хүртэлх засаглалын бүх хэлбэр богино эсвэл 382 Steuerung – Удирдлага

урт хугацаанд нийтийн сайн сайхны төлөө чиглэгд- сэн байдаг боловч зөвхөн өөрийн төлөөх засаглалын сонирхолд автахын сацуу тогтвортой бус болох өөр төрлийн засаглалын нөлөөнд шилжин орох зэрэг дав- тамжтай эргэх холбоо нь төрийн байгууллын ангиллын тухай ойлголтыг бүрдүүлдэг. Энэхүү давтамжтай эргэх холбоосны тухай төсөөллийг хувьсгалч түүхийн фило- софийн үндэслэлтэй санаанууд өнөөдөр орлох болсон бөгөөд энэ нь тогтвортой эцсийн хувилбар болжээ. ХХ зууны туршлага, сургамж болон орчин үеийн улс төр судлалын шинжлэх ухааны харьцуулсан судалгааны үр дүн дээрх эргэлзээг бүрмөсөн арилгаж чаджээ. Andre Kaiser

Eckhard Jesse: Typologie politischer Systeme der Gegen wart. In: Grundwissen Politik. Hrsg. von Theo Stam men. Frankfurt a. M. 21997.S. 239-312.

Steuerung – Удирдлага

Улс төрийн шинжлэх ухаанд удирдлага гэдэг нь улс төрийн системийн үүргийн хүрээнд нийгмийн зохион байгуулалтыг хамруулсан шийдвэрийг гаргах болон түүнийг хэрэгжүүлэхийг хэлнэ. Энэ нь улс төрийн асуудлыг шийдвэрлэх үйл ажлын бодит нөхцөл ба улс төрийн үйлдлийг амжилттай хэрэгжүүлэх тухай асуудал юм. Өөрөөр хэлбэл, “улс төрийн зохицуулалт” буюу “засаглал” (governance) гэдэг үгтэй ижил утгатай юм. Steuerung – Удирдлага 383

Харин нийгмийн шинжлэх ухааны судалгаанд энэхүү чиг үүргийг хүлээх буюу хэрхэн хэрэгжүүлэх асуудлыг сонирхож байгаа эсэхээс хамааран улс төрийн асууд- лыг шийдвэрлэх стратегийг боловсруулдаг. Судалгаа- ны гол зорилго нь стратегийг боловсронгуй болгох, үүгээр амжилтыг сааруулж буй нөхцөл байдлыг арил- гах буюу асуудлыг шийдвэрлэх нөхцөл болон явцыг судлах тухай юм. Удирдлага нь энэ утгаараа эмпирик ухагдахуун юм. Нийгмийн шинжлэх ухааны судалгаа нь эсрэгээрээ энэхүү чиг үүргийг яагаад болон ямар нөхцөлд хамааралтай гэдгийг тодруулах зорилготой. Харин улс төрийн шинжлэх ухаанд асуудлыг шийд- вэрлэх стратегийг боловсруулахыг зорьдог. Судалгаа нь үйл явдлын холбоосны учир шалтгааныг тодруу- лахад чиглэгдэх бөгөөд үүгээр дамжуулан удирдлагын нөлөөллийг тайлбарлах, урьдчилсан таамаглахад тус- лах дүн шинжилгээ хийх нөхцөлийг тодруулдаг. Энэ утгаараа удирдлага нь үйл явцын нөхцөлийг дүгнэх, тодорхойлох, тайлбарлах хэрэгсэл учраас онолын ухагдахуун юм. Энэхүү онолын суурь ухагдахууны ойлголт нь өнөөд­ рийн шинжлэх ухааны хэлэлцүүлгийг тодорхойлж байна. Үүгээр → төрийн удирдлагын чадамжийн нөлөө­ лөл эсвэл нийгмийг удирдах тухай асуудлыг хөндөж байдаг. Юуны өмнө уг нөлөөллийн тухай таамагла- лыг турших үед энэхүү нэр томьёоны эмпирик үзэл баримтлалын ойлголт илэрдэг. Удирдлагын онолын таамаглалыг тайлбарлах агуулга нь удирдлагын страте- гийн талаарх эмпирик судалгаанд илэрдэг. Удирдлагын 384 Steuerung – Удирдлага

онолын тухай хэлэлцүүлэг нь зохион байгуулалтын талбарт (Gestaltungsfeld) болон хүрээлэн буй орчны (удирдлагын объект) тухай асуудлыг хөндсөнөөр улс төрийн зохицуулалтын зорилго нь тогтвортой байд- лын (удирдлагын зорилго) асуудлыг анхааралдаа авах ба ингэснээр удирдлагын цөм асуудал нь зохицуулах боломж болон өгөгдсөн нөхцөлийг шийдвэрлэх бол- дог. Улс төрийн удирдлага нь юуг удирдах, удирдуулах ёстой байх болон юу удирдуулж болох зэрэг асуултын хариултыг урьдчилан дэвшүүлдэг. (1) Юу удирдуулах вэ гэх асуултын хариулт нь тайл- бар шаардсан хариулт авахад чиглэсэн байх бөгөөд үүгээр зохицуулалтын объект (Gestaltungsobjekt) болон хэрэгжүүлэх арга хэмжээ тайлбарлагддаг. Объект нь нэг талаасаа “улс төрийн бодлого” гэх үгээр буюу жи- шээ нь хөдөлмөрийн зах зээлийн, хүрээлэн буй орчны, технологийн бодлого зэргээр тодорхойлогдож, нөгөө талаасаа “төлөвлөлт” гэх үгээр буюу санхүүгийн, эдийн засгийн, замын хөдөлгөөний төлөвлөлт зэрэг байдлаар илэрхийлэгдэнэ. Зохион байгуулах ажилд чиглэгдсэн арга хэмжээг удирдлагын хэрэгсэл гэж нэрлэдэг. Эд- гээрийг зөвшөөрөгдсөн дүрэм журмын (шаардлага мэт) аргаар зохицуулалт (зохицуулах) хийх, буцалтгүй тусламжийн аргаар санхүүжүүлэх (мөнгөн тэтгэмж), тодорхой хүрээг тогтоох замаар зохион байгуулалтад оруулах (зохицуулах журам), чиг баримжаа олгох хэ- рэгслээр дамжуулан мэдээлэл өгөх (тамхины эсрэг сурталчилгаа) зэргээр ялгаатай авч үздэг. (2) Юу удирдуулах ёстой байх гэсэн асуулт нь нор- Steuerung – Удирдлага 385

матив хариулт шаардах ба үүгээр хууль ёсны болгох зохицуулалтын зорилго тодордог. Улс төрийн удирд- лага нь төрийн хийх ёстой үүргийг хууль ёсны бол- годог. Хийх ёстой үүрэг даалгаврын төрөл, хамрах хүрээг төрийн тухай ойлголтоос хамааран янз бүрээр тодорхойлдог. Өнөөдрийн байдлаар төрийн тухай дараах дөрвөн ойлголт зэрэгцэн оршиж байна. (a) Ардчилсан эрх зүйт төр (→ Ардчилсан засаглал) нь улс төрийн зохицуулалтын хүрээг тогтоох замаар зах зээлд аль төрлийн бараа бүтээгдэхүүнийг юуны өмнө үйлдвэрлэх, юу нийлүүлэхгүй байх ёстойг шийддэг. (б) Актив төр нь зах зээлийн алдагдлыг нөхөөд зогсохгүй, нийтийн сайн сайхны төлөө хариуцлага хүлээдэг. (в) Цомхон төр нь өөрийн үйлчилгээг улс төрийн үндсэн зорилтуудыг биелүүлэхэд чиглүүлдэг. (г) Идэвхжүүлэгч төр нь өөрийн үүргийг иргэний нийгэмтэй хамтран тодорхойлдог бөгөөд төрийн үйлчилгээний цар хүрээ, хураамжийн хуваарилалтыг зохицуулах замаар нийг- мийн эмзэг бүлгийг чадавхжуулахад анхаарлаа хан- дуулдаг. (3) Юу удирдуулах боломжтой байх гэсэн асуултын хариулт нь онолоор чиглүүлэгдсэн хариулт шаардах ба зохицуулах үйл явцын тухай тайлбар юм. Улс төрийн шинжлэх ухаанд тайлбарын гурван хувилбарыг то- дорхойлсон байдаг. Үүнд: (a) бодлогын шинжилгээний хандлага нь удирдлагын хэрэгжүүлэх хөтөлбөр (Policy), асуудлыг шийдвэрлэх арга хэрэгслийн багц байх ба 386 Steuerung – Удирдлага

институцичилэгдсэн нөхцөл байдал (Polity) болон улс төрийн шийдвэр гаргах үйл явц (Politics) гэсэн ханд- лага хамаардаг байна. Энэхүү процесст оролцож буй тоглогч талуудыг (Akteure) нийгэм улс төрийн сүлжээ хэлбэрээр буюу улс төрийн ба нийгмийн оролцогчдын хооронд шаталсан интерактив харилцааг зохион бай- гуулахыг хэлнэ. (б) Төрийн ба нийгмийн онолын ханд- лага олон талт ашиг сонирхол болон нийгмийн өмнө хүлээх төрийн байгууллын үүрэг даалгаврыг дараах байдлаар тайлбарладаг. Энэхүү хүлээх үүргийг төрийн тэргүүлэх чиглэлийн (зөвхөн төрийн ашиг сонирхолд чиглэгдсэн глобал удирдлага), нийгмийн тэргүүлэх чиглэлийн (нийгэм өөрийгөө удирдах) болон (ний- тийн хэлэлцээрийн удирдлага) үүрэг хүлээх гэж ан- гилдаг. (в) Кибернетик системийн онолын хандлага нь улс төрийн систем ба нийгмийн систем хоорондын удирдлагын харилцааг төрөл бүрийн харилцаа холбоо ба үүрэг бүхий хараат бус, харилцан хамааралтай ха- рилцан үл үзэгдэх нийгмийн дэд системийн ертөнц дэх интеграцын механизм гэж үздэг. Нийгэм, нийгмийн дэд системийг бүхэлд нь биш харин нийгмийн дэд системийг удирдан ихэвчлэн зохицуулах боломжтой гэдэгт бүгд санал нэгддэг. Өөрөөр хэлбэл, улс төрийн удирдлагыг нийгмийн өөрийгөө удирдан зохицуулах хэлбэртэй хослуулан хэрэгжүүлэхийг хэлнэ. Үүнийг хэрэгжүүлэхийн тулд удирдлагын механизм нь төрийн → нийтийн сайн сайх- ны төлөө болон нийгмийн бүлгийн сонирхол хооронд → хэлэлцээр хийх, төлөөллийн аргаар зуучлахыг илүүд Systemtransformation – (Улс төрийн) Системийн шилжилт 387

үздэг. Гэвч үүний үр дүнд буулт хийж өгөх, шийдвэр гар- гах үйл явц зогсонги байдалд орох болон тэгш бус, ха- маарал бүхий байдал үүсэх тохиолдол цөөнгүй болдог. Axel Görlitz

Axel Görlitz / Hans-Peter Burth: Po.litische Steuerung. Ein Studienbuch. Opladen 21998. Stefan Lange / Dietmar Braun: Politische Steuerung zwi schen System und Akteur. Opladen 2000. Renate Mayntz: Soziale Dynamik und politische Steue rung. Frankfurt a. M. / New York 1997. Joerg Sydow / Arnold Windeier (Hrsg.): Steuerung von Netzwerken. Opladen 2000. Rüdiger Voigt: Steuerung und Staatstheorie. In: Politische Steuerung in Theorie und Praxis. Hrsg. von Hans-Peter Burth und Axel Görlitz. Baden-Baden 2001. S.133-146.

Systemtransformation – (Улс төрийн) Системийн шилжилт

Системийн шилжилт нь → улс төрийн нэг системийн хэлбэрээс нөгөө улс төрийн системд шилжих олон төрлийн өөрчлөлтийн хэлбэрийн ерөнхий тодорхой- лолт юм. Ерөнхийдөө системийн шилжилт, системийн өөрч­лөлтийг хуучин болон шинэ систем хоорондын завсрын шат хэмээн тодорхойлно. Энэ нь засаглалын зохион байгуулалтын хуучин хэлбэрээс ангижрах за- маар шинэ зохион байгуулалт бүтээхийг хэлдэг. Ин- гэснээр үндсэн бүтэц зохион байгуулалт, чиг үүрэг, 388 Systemtransformation – (Улс төрийн) Системийн шилжилт

хууль ёсны албажуулах болон интеграцын загвар нь өөрчлөгддөг. Системийн шилжилт нь хоёр чиглэлд явагддаг. Автократ (ардчилсан бус) засаглалаас → ард- чилал руу эсвэл эсрэгээрээ байдаг. Цаашид автократ засаглалаас ардчилсан засаглалд амжилттай шилжсэн тухай өгүүлнэ. Автократ засаглалын тогтолцооноос ардчилсан за- саглалд шилжих үйл явц нь хоёр талдаа зааглагдсан байдаг. Эхний зааг нь хуучин автократ (авторитар ба тоталитар) улс төрийн дэглэм (→ Тоталитар дэглэм, → Авторитар дэглэм) нуран унах замаар эхлэл тавиг- дах, хоёр дахь нь шинээр байгуулагдсан ардчилсан за- саглал болон түүнийг бэхжүүлэх үйл явцаар илэрдэг. 1970, 1980 оны үед Зүүн Европ болон Латин Америкт (→ Ардчиллын давлагаа) өрнөсөн ардчилалд шилжих үйл явц нь уламжлалт системийн шилжилтийн судал- гаанаас (Guillermo O’Donnell / Philippe C. Schmitter, Transition from Authoritarian Rule, 1986) үзэл баримт- лалын хувьд зөрүүтэй байсан учир ардчилалд шилжих бүх үеийг гурван шатлалтай байдлаар ялган авч үздэг. Автократ улс төрийн дэглэмийн төгсгөл, дараа нь ард- чилалд шилжин институцичилэгдэх явц, ардчиллыг бэхжүүлэх гэж үзжээ. Энэхүү гурван үечлэлийг тодор- хой ялгаатай байдлаар дүгнэх хэдий ч амьдрал дээр ихэвчлэн давхцах боломжтой. (1) Автократ дэглэмийн төгсгөл нь дотоод болон гадаад хүчин хүчин зүйлээс хамааралтай байдаг. Сис- темийн дотоод хүчин зүйлсийн хамгийн чухал нь Systemtransformation – (Улс төрийн) Системийн шилжилт 389

автократ улс төрийн дэглэмийг албан ёсоор хүлээн зөвшөөрөхгүйн улмаас бүхэлдээ нурах үйл явц юм. Хэрэв эдийн засгийн үр ашиггүй байдал нэмэгдэн ма- териаллаг бүтээгдэхүүнийг цаашид ханган нийлүүлэх боломжгүй болох үед хаагдмал байсан ардчиллын оролцох эрхийг нэмэгдүүлэхэд энэ байдал алга бол- дог. Эдийн засгийн үр ашигтай байдал ч мөн авто- крат дэглэмийг хямруулж, орших нөхцөлийн устгахад хүргэдэг. Шинэчлэлийн онолын дагуу (Seymour Martin Lipset, Political Man, 1981) эдийн засгийн хөгжил нь нийгмийн ангийн бүтцийг өөрчилбөл дундаж дав- харгыг бие болон боловсролын түвшин дээшлэхэд улс төрийн оролцооны эрхүүд шаардагдан автократ засаглалын элитүүдийн дангаар ноёрхох эрх сорилтой тулгардаг. Зүүн Ази дахь ардчиллын үйл явц нь үүний гайхалтай бодит нотолгоо болж өгсөн. Хамгийн чу- хал гадаад шалтгаан бол дайны ялагдал (1945 оноос хойш), гаднаас үзүүлж буй ач холбогдолтой дэмжлэ- гийг зогсоох эсвэл түүнийг олгох болон бүс нутгийн дам нөлөөлөл (Зүүн Европын орнууд) зэргийг гадаад чухал хүчин зүйл гэж үздэг (Samuel P. Huntington, The Third Wave,1991). (2) Ардчилсан тогтолцоонд шилжих шийдвэрлэх алхам нь нэг хүний улс төрийн засаглал хэсэг бүлэг хүмүүсийн нэгдэл (олонх) болж шилжсэнтэй холбоо- той байх бөгөөд институцичилэгдсэн дүрмийн дагуу удирдагч болон удирдуулж буй хүмүүст ижил үйлчлэх явдал юм (Adam Przeworski, Democracy and the Market, 390 Systemtransformation – (Улс төрийн) Системийн шилжилт

1991). Анхны чөлөөт сонгуулийг (үүсгэн байгуулах сон- гууль) зохион байгуулан шинэ ардчилсан Үндсэн хууль батлагдах үед ардчиллыг институцичилэх үе шат дуус- гавар болдог. Үүсгэн байгуулагдах сонгууль, гүйцэтгэх, хууль тогтоох, шүүх засаглал гэх мэт ардчилсан томоо- хон институци бий болсноор шинэ ардчилсан дэглэм тогтвортой болох нь бэхэжсэн үе гэж үзэх боломжгүй юм. Ардчиллыг бэхжүүлэх нь тэдгээрийг институци- чилэх үйл явцаас илүү удаан хугацаа шаарддаг. (3) Ардчиллын бүхий л чухал институцийг байгуу- лахаас өмнө улс төрийн системийн нэгж бүрд ард- чиллыг бэхжүүлэх үйл явц аль хэдийн эхэлсэн байдаг. Анхны чөлөөт сонгууль биш харин шинэ Үндсэн хуу- лийг баталснаар эсвэл хуучин Үндсэн хуулийг ардчил- сан журмаар шинэчлэх нь ардчиллыг бэхжүүлэх үйл явцын эхлэл юм. Үүний дараа улс төрийн хамгийн чу- хал дүрмийг хэрэгжүүлэх ба улс төрийн төв байгуул- лагууд болох → парламент, → засгийн газар, → төрийн тэргүүн болон шүүгчид томилогддог. Улс төрийн орол- цогч талууд ардчилсан шинэ тогтолцооны албан ёсны баталгаажсан институцийн чиг үүргийн хүрээнд зохи- цож эхэлдэг. Ардчиллыг бэхжүүлэх үеийн эцэс нь эх- лэхээс илүү маргаан дагуулдаг. Ардчиллыг бэхжүүлэх минималист хандлага (Guiseppe Di Palma, T o C r a ft Democracies, 1990) нь максималист үзэл баримтлалд суурилсан илүү боловсронгуй болгох өрсөлдөх ойл- голтуудтай тулгардаг. Juan Linz болон Alfred Stepan нарын (Problems of Systemtransformation – (Улс төрийн) Системийн шилжилт 391

Democratic Transition and Consolidation, 1996) ардчил- лыг бэхжүүлэх тухай үзэл баримтлал нь дүгнэлтийн хувьд хамгийн хүчтэй ялгардаг гэж тооцогддог бөгөөд энэхүү үзэл санааг хожим нь Wolfgang Merkel илэр- хийлсэн байдаг. Улс төрийн систем нь дараах ялгаатай дөрвөн дэд хэсгээс бүрдэх бөгөөд тогтвортой байдлыг бий болгохын тулд тэдгээрийг утгаар нь бэхжүүлэх шаардлагатай гэж үздэг. (a) Үндсэн хуулийг бэхжүүлэх, өөрөөр хэлбэл, улс төрийн системийн макро түвшний дэд хэсэг буюу Үндсэн хуулийн гол институциүд болох засгийн газар, парламент, шүүх засаглал болон сонгуу- лийн тогтолцоог баталгаажуулах. Энэхүү дэд хэсгийг юуны түрүүнд ихэвчлэн тогтвортой бэхжүүлэхийг хүсдэг. (б) Төлөөллийн дэд хэсгийг бэхжүүлэх буюу дунд түвшний нийтийн оролцогч тал болох улс төрийн намууд, холбоодыг хөгжүүлэх. (г) Хандлагыг бэхжүүлэх асуудал нь шууд бус оролцогч тал болох зэвсэгт хүчин, томоохон газрын эзэд, санхүү хөрөнгө, ардчиллын эсрэг заналхийлж болзошгүй “эсрэг үзэлтэн” болох радикал хөдөлгөөнүүд эсвэл бүр партизанууд зэргээс хамаарна. (г) Иргэний нийгмийг бэхжүүлэх асуудал нь өөрөө иргэний соёлыг (civic culture) төлөвшүүлэх асуудал болдог (Gabriel A. Almond / Sidney Verba, The Civic Culture, 1963). Энэхүү микро түвшнийг бэхжүүлснээр үйл ажиллагаатай ардчиллын зайлшгүй суурь үндсийг бий болгох бөгөөд энэ нь бэхжүүлэх үйл явцыг бүрдүүлдэг. → Ардчиллын хоёрдугаар дав- лагааны (Итали, Баруун Герман, Австри, Япон) үеийн улс төрийн соёлын харьцуулсан судалгааны үр дүнгээс 392 Terrorismus – Терроризм

үзэхэд ардчиллын үйл явц хэдэн зуун жил үргэлжилж, нэгэн үеийн өөрчлөлтөөр бий болдог байна. Эдгээр бүх үе шатны дэд хэсгүүдэд ардчилал тө­ лөвш­сөнөөр тогтворгүй болох хандлагаас бүрэн ангид байна гэсэн үг биш юм. Гэсэн хэдий ч гаднын тогт­ воргүй байдлын цочролоос (гадаад бодлогын хямрал, эдийн засгийн хүндрэл) ардчиллын дархлааг сайжруу- лах асуудал дутмаг байна. Хямралын эсрэг дархлаатай ардчиллын оршин тогтнол нь богино хугацааны эдийн засгийн, нийгмийн болон улс төрийн хямралын сал- хинд ихэвчлэн тогтвортой гэдэг нь батлагджээ. Wolfgang Merkel

Wolfgang Merkel: Systemtransformation. Eine Einfüh rung in die Theorie und Empirie der Transformations forschung. Opladen 1999.

Terrorismus – Терроризм

Терроризмын тухай өнгөрсөн болон өнөө үед өр­ нөсөн олон янзын үзэгдэл, байдлаас үүдэн түл­хүү гу- таан доромжилсон утга нь нийтэд хүлээн зөвшөөрөгд­ ­ дөг. Түгээмэл ойлголтын хүрээнд → терроризм нь ямар нэгэн улс төрийн идеологи биш харин айдас төрүүлэх­ арга хэрэгслийн хэлбэр (латинаар terror буюу “айлгах”) бөгөөд санамсаргүй → хүч хэрэглэх байдлаар (заналхий- лэл) эрх мэдлийн бүтэц тогтолцоог өөрчлөхийг зорих асуудал юм. Тоталитар тогтолцоонд (→ Тоталитаризм) ихэнхдээ терроризм нь дээрээс чиглүүлэгдэх (төрийн Terrorismus – Терроризм 393

терроризм) бөгөөд улс дамнасан бүлэглэлүүд, бодит терроризмын дэд хэсэг гэж ялгаатай байдлаар авч үзэх хэрэгтэй. Зарим зохиогчийн онцолж байгаагаар терро- ризм нь стратегийн хувьд хүчирхийлэл үйлдэхийг цөм болгохдоо бие махбодын бус харин сэтгэл зүйн болон харилцаанд нөлөөлөл үзүүлэхэд чиглэгдсэн заналхий- лэл болдог байна. “Дайснууд”-ыг өөртөө итгэлгүй бол- гох, хэтрүүлсэн хариу үйлдлийг өдөөн хатгах, устгах, ашиглах боломжтой нийгмийн бүлгүүдийн дэмжлэгийг дайчлах зэрэг нь терроризмын арга хэрэгсэл болдог. Террористууд ихэвчлэн сул дорой байдлын улмаас үйл ажиллагаа явуулдаг. Herfried Münkler-ийн (“Sind wir im Krieg?”, Politische Vierteljahres schrift 42, 2001) үзсэнээр терроризм нь дайны тэгш бус байдлын нэг хэсэг байх боломжтой бөгөөд бага нөлөөтэй бүлгүүд → төрийн эсрэг тэмцэх ба партизануудаас ялгаатай нь тодорхой газар нутгийг эзлэн авах, түүнийг удаан хугацаанд эз- лэх чадваргүй байна. Энэхүү төрлийн терроризмын үйл ажиллагааг ёс суртахууны хувьд шүүмжлэх эсэх асуу- дал нь маргаантай. Энэ­хүү төрлийн үйлдлийг зөвтгөж болзошгүй онцгой нөх­цөл байдлыг салган авч үзэх шаардлагатай бөгөөд терроризмын тухай техникийн тодорхойлолтын хэв шинж нь тодорхой шалгууртай байх ёстой. Эдгээр үзүүлэлт нь хүчирхийллийг хэрэг- лэсэн үед албан ёсны хүлээн зөвшөөрөгдөх доод хэм- жээг (хүч хэрэг­лэхгүй­ байх боломжтой үйлдэл, хор хөнөөлийг бууруулах, харьцааны тэнцвэрт байдлыг хангах) ёс зүйн наад захын нөхцөлийг зөрчсөн эсэхийг зааж өгөхөд чиглэгдэнэ. 394 Terrorismus – Терроризм

Терроризм гэх ухагдахуун нь Францын хувьсгалаас үүсэлтэй. 1793-1794 оны якобинчуудын аймшигт но- ёрхлын үед La terreur нь Францын хувьсгалчдын дунд хүлээн зөвшөөрөгдсөн юм. Энэ нь соён гэгээрлийн үзэл санааг хэрэгжүүлэх болон хувьсгалыг эсэргүүцэгчдийг айлгах, эсвэл бүр устгах хэрэгсэл болж байв. Sturz Robespierres-ийн террористууд (1794 оны зун) гэсэн шинээр бий болгосон үг нь терроризмын томьёол- лын огцом өсөлттэй байх мэт түгээмэл хэрэглээнд нөлөөлсөн байдаг. Энэ үг нь удалгүй ихэвчлэн гутаасан утгыг буюу хүчирхийлэл, айлгах гэсэн нэршлээр өөр бусад хэлэнд нэвтэрчээ. Үгийн үүслээсээ эхтэй эл асуудал Антикийн үеэс улбаатай. Ромын эсрэг үзэлтэй Sicarii еврейчүүдийн бүлэглэл Палестинд чөлөөлөх тулалдаан хэлбэрээр (НТ 66-73) нэвтрүүлсэн байдаг. XI зуунд ассассин буюу захиалгаар аллага хийгч нэрээр танигдсан алуурчид (assassinen) илүү их танигдсан бөгөөд тэдний хувьд ирээдүйн шашны сэдэлтэй улс төрийн амлалтууд гол үүрэг гүйцэтгэсэн юм. Орчин үеийн террорист бүлэглэлүүд нь идеологийн үндэслэлтэй стратегийн дагуу системтэй алан хядах ажиллагаа явуулдгаа- раа түүхэн дэх өмнөх үеийн хэлбэрээс ялгарч байна. Үүний нэг жишээ нь II Александр хааны (1881) алла- гыг зохион байгуулсан Оросын социал хувьсгалч “Ард түмний хүсэл” (Narodnaja Wolja) бүлэглэл юм. Хожим олон тооны төрийн тэргүүн анархист тер- рористуудын гарт амиа алджээ. Дэлхийн I дайны өмнө терроризмыг зүүний хэт даврагчдын (→ Экстре- Terrorismus – Терроризм 395

мизм, → Социализм, → Коммунизм) ашиглах дуртай арга барил мэт үздэг байжээ. Үүний дараа барууны үзлийн хэт даврагчид болон салан тусгаарлагчид (→ Үндэстэн/үндсэрхэг үзэл) террорист хүчирхийллийн давлагааг үргэлжлүүлсэн байдаг. Энэ байдал нь Гер- ман улсад мөн хагас цэрэгжсэн холбоонуудын зүгээс үйлдсэн улс төрийн аллагууд хийгдсэн байдаг. Дэл- хийн II дайны дараахан барууны болон зүүний чиг- лэлийн хүчирхийллийн хэлбэрүүд дахин сэргэжээ. Үндэстний болон нийгмийн хувьсгалын сэдэлтэй террорист бүлэглэлүүдийн ар талд (Палестины тер- роризм, Испанийн Баскийн салан тусгаарлагч ЕТА бүлэглэм) төрийн “ивээн тэтгэгч” нар байх нь цөөнгүй. Биологийн, химийн, цөмийн гэсэн тодотголтой тер- роризмын хэлбэрүүдийн учруулж болзошгүй аюул заналхийллээс мэргэжилтнүүд сэрэмжлүүлж байгаа. 2001 оны 9 дүгээр сарын 1-ний террорист халдлага нь уламжлалт хэрэгслийг зэвсгээ болгосон шашны фун- даменталист аргуудаас ялгаатай байдал нь олон ний- тийн анхаарлыг ихээр татжээ. 1990 оноос эхлэлтэй исламын шашны терроризмын (джихадализм) зүгээс өнөөдөр дэлхийн хэмжээнд хамгийн том аюул занал- хийлэл учруулж байна. Uwe Backes

Uwe Backes: Auf der Suche nach einer international kon sensfähigen Terrorismusdefinition. In: Jahrbuch Öffent liche Sicherheit 2002/2003. Hrsg. von Martin H. W. Möllers und Robert Chr. van Ooyen. Frankfurt a. M. 396 Totalitarismus – Тоталитаризм

2003. s. 153-165. Bruce Hoffman: Terrorismus – der unerklärte Krieg. Neue Gefahren politischer Gewalt. Frankfurt a. M. 2001. Peter Waldmann: Terrorismus. Provokation der Macht. München 2005.

Totalitarismus – Тоталитаризм

Тоталитаризм нь олон ургалч үзлийн бүх хэлбэрийг үгүйсгэн, нийгмийн олонхыг хаалттай идеологийн хүрээнд тогтоон барихыг эрмэлздэг засаглалын тог- толцоо юм. Үүгээр тоталитар төр хэлбэрийн хувьд ардчилсан Үндсэн хуульт төр, авторитар дэглэм болон автократын өмнөх бүх хэлбэрээс ялгаатай. Тоталита- ризм нь улс төрийн шинэ үзэгдэлд тооцогддог. Учир нь тоталитар дэглэм олон нийтэд таалагдах, тэдний дэмжлэгийг олж авахыг эрмэлздэгт оршино. Хүчирхийлэл, дарангуйлал, алан хядах үйл ажилла- гаа (→ Терроризм) зэргийн элементэд анхаарлаа хан- дуулбал тоталитаризмыг хангалттай ойлгож чадахгүй. Тоталитар төрүүд нь олон төрлийн интеграцчилах арга механизмтай. Тэдний түүхийн зөгнөл нь ямар ч зөрчилгүй урьд өмнөхөөс илүү сайхан ертөнцийг амладаг. Зарим тохиолдолд тоталитар төр нь цаг ху- гацааны эцэс төгсгөлийн мөрөөдөл эсвэл ертөнцийн сүйрлийн аймшигт зураглалаараа шашин шүтлэгтэй адил шинж чанартай байдаг. Тиймээс Raymond Aron ба Eric Voegelin зэрэг зарим улс төрийн онолчид тота- Totalitarismus – Тоталитаризм 397

литаризмыг нэг төрлийн улс төрийн шашны хэлбэр гэж үздэг. Дэлхийн хоёр том дайны дунд Италийн → фашизм, Германы национал-социализм болон ЗХУ-ын → ком- мунизм зэрэг ноёрхлыг бүрэн хэмжээнд тогтоох зо- рилгынхоо улмаас тоталитар хэмээн нэрлэгдсэн улс төрийн дэглэмүүд бий болжээ. 1923 онд Италийн фашизмыг эсэргүүцэгч, либерал-ардчилсан үзэлт Giovanni Amendola Mussolini-гийн дэглэмд зориулан тоталитар систем (sistema totalitario) гэсэн нэр томьёог хэрэглэсэн бөгөөд Италийн ноёрхогч уг нэр томьёог авч хэрэглэжээ. Хожим нь уг нэр томьёог III рейхийн засаглал болон ЗХУ-д дахин хэрэглэх болжээ. Тоталитаризмын концепциудын ноёрхлын арга хэ­ рэгс­лүү­дийг авч үзэх өнцгийг харгалзан үзвэл, тө­рөл бүрийн, эсрэг тэсрэг улс төрийн засаглалын хэл­бэ­рүү­ дийг тоталитар дэглэмийн ангилалд оруулдаг. Хамгийн ач холбогдол бүхий онолын үзэл санаанд Carl Joachim Friedrich болон Zbigniew Brzezinski нарын (Totalitarian Dictatorship and Autocracy, 1956) зургаан асуудалт хам шинж гэдэг судалгааны ажил тооцогддог. Энэ нь: (1) бүрэн боловсрогдсон идеологи, (2) олон нийтийн ганц нам, (3) террор тогтолцоо, (4) олон нийтийн мэдээл- лийн хэрэгслийн монопол, (5) зэвсгийн монопол, (6) эдийн засгийн төвлөрсөн хяналт ба жолоодлого. Нэ- мээд Hannah Arendt-ын терроризм болон чилиазмын идеологийг чухалчилсан үзэл баримтлал мөн хамаар- на (The Origins of Totalitarianism, 1951; dt. Elemente und 398 Totalitarismus – Тоталитаризм

Ur­ sprünge totalitärer Herrschaft, 1955). Тоталитаризм гэх нэр томьёонд анализ хийж, хөгжүүлэхэд голлох хувь нэмэр оруулагч нь Германы цагаачид байсан юм: Hannah Arendt, Franz Borkenau, Ernst Fraenkel, Carl Joachim Friedrich, Franz Neumann, Sigmund Neumann зэрэг социалист (→ Социализм), либерал (→ Либера- лизм) болон консерватив (→ Консерватизм) урсгалд хамааруулж болох эрдэмтэн судлаачид байжээ. Коммунист болон фашист тогтолцооны ялгаатай зо- рилго болон нийгмийн харилцан адилгүй үндэс суурь- тай талаар дөхүүлсэн бөгөөд оносон тайлбар нь уг засаглалын арга техникийг тодорхойлохыг оролдсон, ялангуяа хохирогчдын талаас авч үзсэн энэхүү үзэл баримтлалын цөмийг хөндөхгүй юм. Тоталитаризмын талаарх шинжлэх ухааны үзэл санаануудад хэзээ ч нэг ижил шинж байдалтай талаар дурдаж байгаагүй. Тэр байтугай тоталитаризмын мөн чанараар тодорхой- лох тайлбарыг хамгаалагч Friedrich, Brzezinski нар ч өөрсдийн үндсэндээ адил (basically alike) зарчмуудаа мөн чанар гэдэг утгаар ойлгож байгаагүй. Тоталитаризм судлал 1960-аад оны дунд үе ба 1980- аад оны дунд үед хямралд оржээ. Фашизм судлал ши- нээр гарч ирсэн нео-марксизмын улмаас тоталитаризм судлалыг хэсэгчлэн орлох болов. Нийгмийн шинжлэх ухаанд байгалийн шинжлэх ухааны арга аргачлалыг ашиглах (Szientismus) байдал арай өөр сэдэлтэй байлаа ч энэ чиглэлд нөлөө үзүүлжээ. Удаа дараа хэт доогуур үнэлэгдэж байсан тоталитаризм судлал 1980-аад оны коммунист тогтолцооны хямралын улмаас хүчтэй сэр- Vereinte Nationen – Нэгдсэн Үндэсний Байгууллага (НҮБ) 399

гэж эхлэв. Тоталитаризмын судалгаа 1990 оноос ЗХУ болон бусад улсад явагдсан коммунизмын сүйрэлтэй холбоотойгоор илүү өргөн цар хүрээтэй ойлголтуудыг гаргаж ирэв. Харин орчин цагт Хойд Солонгос мэтийн цөөн тооны тоталитар төр оршиж байна. Мөн суд- лаачид исламизмыг тоталитаризмын гурав дахь хэл- бэр гэж үзэх нь бий. Идеологийн мөргөлдөөнийг соёл иргэншлийн мөргөлдөөн орлож байна гэсэн Samuel Huntington-ы дэвшүүлсэн таамаглал ихэд тархжээ (The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, 1996). Eckhard Jesse

Abbott Gleason: Totalitarianism. New York / Oxford 1995. Eckhard Jesse (Hrsg.): Totalitarismus im 20. Jahrhundert. Baden-Baden 21999. Juan J. Linz: Totalitarian and Authoritarian Regimes. Boulder 2000. [Dt.: Totalitäre und autoritäre Regime. Berlin 22003.] Hans Maier (Hrsg.): Totalitarismus und Politische Reli ­ gionen. 3 Bde. Paderborn 1996-2003. Ernst Nolte: Der europäische Bürgerkrieg 1917-1945. München 51997.

Vereinte Nationen – Нэгдсэн Үндэсний Байгууллага (НҮБ)

Нэгдсэн Үндэсний Байгууллага (НҮБ) нь 1945 онд 400 Vereinte Nationen – Нэгдсэн Үндэсний Байгууллага (НҮБ)

51 улсын оролцоотой байгуулагдсан, өнөөгийн байд- лаар 191 гишүүн орон бүхий АНУ-ын Нью-Йорк хотод төвтэй дэлхий нийтийн байгууллага юм. НҮБ дэлхий нийтийг хамарсан гишүүнчлэлтэй, өргөн хүрээний асуудлыг хариуцдаг цорын ганц, олон улсын байгуул- лага учир үндэстнүүдийн хамтын нийгэмлэгийн (→ Ард түмэн) үзэл санааг биежүүлдэг. НҮБ нь гишүүн орнуудын засгийн газрын төлөөлөгчдөөс бүрдсэн зөвлөх, шийдвэр гаргах байгууллагын хэлбэрээр гишүүн орнуудаас хараат бус өөрийн бүтцийн захир- гаа болон 2000 гаруй итгэмжлэгдсэн иргэний нийг- мийн бүлэгтэйгээр (Иргэний нийгэм) энх тайвныг тогтоох, сахин хамгаалахын төлөөх хамтын зарчмаар ажилладаг. Тиймээс НҮБ-ын дүрэмд (Гэрээний ор- шил, 1 ба 55-р зүйлүүд) бүх гишүүн орнуудаа зөвхөн энхийн замаар маргааныг шийдвэрлэх үүрэг хүлээлгэх бус, харин ч дэлхий даяар нийгэм, эдийн засгийн өсөлт дэвшилд хүрэх болон хүний эрхийг (→ Үндсэн эрх ба хүний эрх) баталгаатай хангах явдлыг өөрийн байгуул- лагын чиг үүрэг болгон тунхаглаж, энх тайван гэх ойл- голтыг түрэмгийлсэн дайныг хориглохоос илүү өргөн агуулгаар тодорхойлжээ. Эдгээр зорилт болон улс төрийн бодлогын хөтөл­ ­бө­ рийг хэрэгжүүлэх чиг үүргийг НҮБ-ын дүрмийн 7-р зүйлд заасан зургаан үндсэн байгууллагад ногдуул- на. Нэгдүгээрт, Ерөнхий ассамблей буюу НҮБ-ын бүх гишүүн орон нэг саналын эрхтэй оролцдог, ерөнхий зөвлөх чиг үүрэгтэй байгууллага юм. Уг байгуулла- Vereinte Nationen – Нэгдсэн Үндэсний Байгууллага (НҮБ) 401

га нь НҮБ-ын төсвийн бүрэн эрхээс гадна бусад чу- хал сонгуулийн чиг үүрэгтэй. Хоёрдугаарт, Аюулгүйн зөвлөл нь хориг тавих эрх бүхий байнгын таван гишүүн (Хятад, Франц, Их Британи, Орос, Америк) болон хоёр жилийн хугацаатай сонгогдох байнгын бус арван гишүүнээс бүрдэнэ. НҮБ-ын дүрмийн 24-р зүйлд заасан “даян дэлхийн энх тайван, олон улсын аюулгүй байдлыг сахиулах чиг үүргийг” Аюулгүйн зөвлөлд хүлээлгэжээ. НҮБ-ын дүрмээр үүсгэсэн хам- тын аюулгүй байдлын тогтолцооны цөм нь аюулгүйн зөвлөл болдог. Аливаа түрэмгийллийн үйл ажилла- гаа бүх гишүүн орон аливаа түрэмгийлэгчийн эс- рэг хамтран тэмцэхээ итгэлтэйгээр баталгаажуулс- наар хориглогдох ёстой юм. Энэхүү механизмын үр нөлөөтэй байдал нь НҮБ-ын дүрмийн 2-р зүйлд заасан хүчээр түрэмгийлэхийг хориглох заалтын эсрэг али- ваа зөрчлийг Аюулгүйн зөвлөл тогтоож, ингэснээр түрэмгийлэгчийн эсрэг цэргийн бус (жишээ нь эмбар- го), эсвэл цэргийн албадлагын арга хэмжээ авах шийд- вэр гаргах болон түүнийг бүх гишүүн орон хамтарч хэрэгжүүлэх эсэхээс хамаардаг. Гуравдугаарт, НҮБ- ын 54 гишүүн орноос бүрдсэн Эдийн засаг, нийгмийн зөвлөл. Уг зөвлөл нь харьяа байгууллагуудынхаа (жи- шээ нь Хүний эрхийн комисс) үйл ажиллагааг зохион байгуулах гол чиг үүрэгтэй бөгөөд НҮБ-ын тусгай бай- гууллагууд (ОУХБ, ЮНЕСКО, ДЭМБ) болон төрийн бус байгууллагуудыг холбох гүүр болон ажилладаг. Дөрөвдүгээрт, Нарийн бичгийн дарга нарын газар нь ёс зүйн өндөр чадвартай ерөнхий нарийн бичгийн 402 Vereinte Nationen – Нэгдсэн Үндэсний Байгууллага (НҮБ)

даргаар удирдуулсан НҮБ-ын захиргааны байгууллага юм. НҮБ-ын ерөнхий нарийн бичгийн дарга ихэнх то- хиолдолд зөвшилцлийн аюулгүй байдлын тогтолцоо- ны хүрээнд маргаанд оролцогч талуудын зөвшөөрлөөр зуучлагч тал болон эвлэрүүлэн зуучлах үйлчилгээ үзүүлэх замаар маргааныг эв зүйгээр шийдвэрлэх үйл ажиллагаа явуулдаг. Тавдугаарт, 15 шүүгчээс бүрдэх Олон улсын шүүхээс маргаантай асуудлуудыг шийд- вэрлэх үйл явц нь дээрхийн адил маргаанд холбогдогч орнуудын зөвшөөрлөөс хамаардаг. Түүний нэгэнт гар- гасан шийдвэр нь харин заавал биелүүлэх шинжтэй байдаг. Зургаан үндсэн байгууллагад НҮБ-ын Итгэмж- лэгдсэн байгууллагуудын зөвлөл багтах боловч 1994 онд уг байгууллагын хамгийн сүүлийн хариуцсан газар нутаг болох Палау улс тусгаар тогтносноор үйл ажил- лагаагаа зогсоожээ. НҮБ-ын үйл ажиллагааны үр нөлөөтэй байдал эх- нээсээ бие даасан байгууллагуудын ажлын уялдаа холбоо сул, төсвийн ноцтой дутагдал болон хүчирхэг гишүүдийн ашигч хандлага зэргээс шалтгаалан до- голдох тохиолдол бий. Жишээлбэл, Аюулгүйн зөвлөл дэх их гүрнүүдийн сөргөлдөөнөөс үүдэлтэйгээр “Хүй­ тэн дайны үед хамтын аюулгүй байдлын тогтолцоо ажил­лаа­гүй байдаг. НҮБ-ын нэг томоохон сорилт нь өөрийн институцийн бүтцийг → олон улсын харил- цаан дахь бүтцийн өөрчлөлтийн үед шинэ шаардлагад чиглүүлэн өөрчлөхөд оршиж байв. НҮБ үүний эсрэг өөрийн хэлэлцээрийн тогтолцоо (→ Хэлэлцээр) болох их гүрнүүдийн болон хараат бус бие даасан байгуул- Vereinte Nationen – Нэгдсэн Үндэсний Байгууллага (НҮБ) 403

лагуудын арга хэрэгсэл болох зэрэгцээ шинж чана- рын хүрээнд дасан зохицсон шинжтэй хариу үйлдэл үзүүлж байв (Volker Ritterberg [u.a.], Vereinte Nationen und Weltordnung, 1997). Жишээлбэл, хүний эрхийн стан- дартуудыг өргөн хүрээтэй нэг эрх зүйн баримт бичиг болгон батлах, улс орнууд өөрийн иргэдээ хамгаалах үүргийн зарчмыг хүлээн зөвшөөрүүлэх зэрэг олон арван жил үргэлжилсэн хэлэлцээр, НҮБ-ын дүрэмд заасан дотоодын асуудалд хөндлөнгөөс оролцохыг хориглох заалтыг улам харьцангуй болгосоор иржээ. Ийнхүү урт хугацаанд аажмаар явагдсан хэм хэмжээний хувьсал нь ялангуяа хүйтэн дайны дараа АНУ-аар удирдуулсан эвсэл буюу барууны ардчилсан улсууд, улс орнуудын дотоодод ужгирсан хүний эрхийн ноцтой зөрчлүүдийг арилгах зорилготой хүмүүнлэгийн хөндлөнгийн орол- цооны практикийн үндэслэл болжээ. Энэхүү чиг ханд- лагыг НҮБ-ын ерөнхий нарийн бичгийн дарга (Boutros- -Ghali) улам өргөжүүлсэн бөгөөд түүний хэрэгжүүлсэн энхийг сахиулах арга хэрэгслийг өргөжүүлэхэд чухал нөлөө үзүүлсэн “Энх тайвны хөтөлбөр” (1992) улам хөгжүүлжээ. 1973 онд ХБНГУ НҮБ-д элссэн бөгөөд өнөөг хүртэл Аюулгүйн зөвлөлд байнгын бус гишүүнээр таван удаа сонгогджээ. Volker Rittberger und Matthias Staisch

Sven Gareis / Johannes Varwick: Die Vereinten Nationen. Opladen 42006. Volker Rittberger / Bernhard Zangl: Internationale Organ- isationen. Opladen 32003. 404 Verfassung – Үндсэн хууль

Verfassung – Үндсэн хууль

Үндсэн хууль нь улс төрд институцийн зохицуу- лалтыг бий болгодог. Мөн улс төрийн зөрчлийг даван туулах, шийдвэр гаргах дүрмийг тодорхойлохоос гадна хэн, хэрхэн, ямар шийдвэрийг гаргах эрхтэйг хүртэл тогтооно. Тийм ч учир Үндсэн хууль нь Aristoteles-ийн тодорхойлсончлон “Төрийн янз бүрийн алба, ялангуяа хамгийн чухал албуудад хамаатай төрийн дэг журам юм. Хамгийн чухал нь хаа сайгүй тухайн улсын зас- гийн газар байдаг”. Тэгэхээр Үндсэн хууль засаглалыг зохион байгуулах болон хэрэгжүүлэх зохицуулалтууд буюу төрийн байгууллагуудын томилгоо, бүрэлдэхүүн, бүрэн эрхтэй холбоотой зохицуулалтуудыг хамарна. Гэхдээ улс төрийн тоглоомын дүрмийг тогтоох чиг үүргээр Үндсэн хуулийн цар хүрээ дуусахгүй. Үүнээс гадна Үндсэн хууль нь нийгмийн нийтлэг эрх зүйн хэм хэмжээний зорилго, зорилтууд болон зарчмуудыг агуулсан нийгмийн дэг журмын төсөл болох нь бий. Орчин үеийн Үндсэн хуульд дараах зарчмууд илт тус- гагдсан байдаг. Үүнд, хүний эрхийг дээдлэх (→ Үндсэн эрх ба хүний эрх), → ардчилал, эрх зүйт төрийн суурь зарчим (→ Эрх зүйт төр) ба нийгмийн баримжаат төрт ёс (→ Нийгмийн баримжаат төр) болон Үндсэн хуулиар тогтоогдсон эрх мэдлүүдийг тусгаарлах болон харил- цан хяналт тэнцлийг тогтоох онцгой зохицуулалтууд орно. Aristoteles-ийн тодорхойлсноор Үндсэн хууль нь “тухайлсан нийгэм бүрийн зорилгыг” тогтоодог. Энэхүү Үндсэн хууль гэх нэр томьёог Эртний Анти- Verfassung – Үндсэн хууль 405

кийн үед хэдийгээр өнөөгийн Үндсэн хууль гэх нэр томьёоны мөн чанар болсон эрх зүйн-тогтоогдсон хэм хэмжээний утгаар биш, харин улс төрийн хамтын ор- шихуйн энгийн Үндсэн хуульчлагдсан байдал гэдэг утгаар нь мэддэг байжээ. Гэсэн хэдий ч Herodot суу- рийг нь тавьж Aristoteles хөгжүүлж, цаашлан Polybios, Niccolò Machiavelli, Montesquieu, Jean-Jacques Rousseau, Immanuel Kant нарын үргэлжлүүлсэн Үндсэн хуульт байгууллын хэлбэрийн онолын хүрээнд орчин үед ч нөлөөгөө хадгалсаар байгаа бөгөөд шударга улс төрийн дэг журмын талаарх норматив үзэл санаа боловсорчээ. Aristoteles Үндсэн хуульт байгууллын хэлбэрүүдийг сайн (хаант, язгууртнуудын, полити буюу ухаантнуу- дын засаглалууд) ба муу (тиран, олигархи, ардчилсан засаглалууд) гэж хоёр ялгаад, хамгийн сайн Үндсэн хуульт байгууллын хэлбэрийг холимог хэлбэр (улс төрт засаглал) гэж тодорхойлжээ (→ Төрийн хэлбэр). Montesquieu, Jean-Jacques Rousseau, Kant нар хожим бүгд найрамдах улсын Үндсэн хуульд эрх болон хуульд үндэслэсэн, сайн Үндсэн хуулийн дэг журмыг олж хар- жээ. Дундад зууны болон шинэ эриний үеийн бичмэл Үндсэн хуулиуд хот, их сургууль, шашны нийгэмлэ- гийн (Доминиканы, Премонстратенсын гэх мэт) дэг журмын дүрэм хэлбэрээр мөн ноёд язгууртнууд ба хамжлагат иргэдийн хоорондын засаглалын гэрээ хэл- бэрээр олддог. Мөн Английн Magna Carta ба Petition of Rights зэргийг орчин үеийн Үндсэн хуулийн эртний хэлбэр гэж үзэж болно. Орчин үеийн төрөлд хамаарах Үндсэн хуулиуд XVIII 406 Verfassung – Үндсэн хууль

зууны хоёрдугаар хагаст эхлээд Хойд Америкт, дараа нь Францад үүсжээ. Орчин үеийн Үндсэн хууль нь үндсэн эрхийн каталог, төрийн эрх мэдлийн хуваари- лалт ба хяналт тэнцэл, Үндсэн хуулийн ердийн хуулиас давуу байх байдал, ихэнхдээ бичмэл Үндсэн хуулийн эхтэй, ард түмэн өөрөө Үндсэн хууль тогтоогч байдаг зэрэг шинжтэй байдаг. Ингэснээр Үндсэн хуулийн зо- хицуулалтууд, институциүд болон зарчмууд позитив эрх зүйн хувьд хэм хэмжээ болдог. Үндсэн хуулиар олгогдсон эрх мэдлүүдээс батлаг- даж, хэрэглэгддэг ердийн хуулиудыг Үндсэн хуулийн хүрээгээр хязгаарладаг давуу байдлыг Үндсэн хууль өөртөө агуулдаг. Тиймээс Хойд Америкийн Thomas Paine-ий томьёолсончлон “Үндсэн хууль нь засгийн газрын хууль бус харин өөрсдөө засгийн газраа томил- сон ард түмний хууль” юм. Үндсэн хууль нь → засгийн газар ба төрийн эрх мэдлүүдээс зөвхөн үүсэл гарлаар төдийгүй хууль зүйн үйлчлэлийн хувьд давуу байдаг. Энэхүү давуу байдал нь Үндсэн хуулийг өөрчлөхөд хялбаргүй зохицуулалт (гол төлөв дийлэнх олонхын саналаар) болон өөрийн төрөлжсөн Үндсэн хуулийн шүүхтэй байдгаар илэрдэг. Орчин үеийн Үндсэн хууль үүсгэн байгуулах чиг үүрэгтэй байдаг: Түүгээр → улс төрийн тогтолцооны суурь бүтцийг тогтоодог. Үндсэн хуулиар улс төрийн хүсэл зориг бүрэлдэх болон шийдвэр гаргах үйл явц, эрх хэмжээг тогтоох замаар төрийн эрх мэдлүүдийг хуваарилах, тусгаарлах, харилцан хяналт тэнцлийг хангах явдлыг зохицуулдаг. Мөн Үндсэн хууль нь хяз- Verfassung – Үндсэн хууль 407

гаарлах чиг үүрэгтэй байдаг: Түүгээр төрийн засагла- лыг Үндсэн хуулийн түвшинд хязгаарладаг. → Төрийн эрх мэдлийг нэг талаас улс төрийн эрх мэдлүүдийг тус- гаарлах болон харилцан хяналт тэнцэлтэй байх онцгой механизмаар, нөгөө талаас хувь хүний үндсэн эрхээр хамгаалагдсан орчинд төрийн эрх мэдлийг хоригло- сон эрх зүйн саад бэрхшээлээр хязгаарладаг. Үндсэн хууль мөн бэлгэдлийн чиг үүрэгтэй байдаг: Үндсэн хууль нь тайлбарлагдаж, хэрэглэгдэх ёстой тул ту- хайн нийгмийнхээ үнэт зүйлс, үзэл санаа, түүнчлэн улс төрийн болон нийгмийн практикийн амьд илэрхий- лэл болдог. Тиймээс Үндсэн хууль нь нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдөж, даган мөрдөгдөж буй тохиолдолдоо тухайн улс төрийн хамтын оршихуйд (→ Улс төрийн нийгэм хамтрал) нэгтгэх (→ Нэгдэл) болон мөн чана- рыг тодруулах чиг үүрэгтэй байдаг. Үндсэн хуулийг бичгээр баримтжуулсан байдаг ч, заавал тийм байх албагүй юм. Орчин үеийн Үндсэн хууль гол төлөв Үндсэн хуулийг тогтоох үйл явцын үр дүнд батлагдаж гарсан баримт бичигт агуулагддаг. Гэхдээ бичмэл Үндсэн хуульгүй газарт ч Үндсэн хууль орших боломжтойг Английн жишээ харуулдаг. Энэ то- хиолдолд Үндсэн хууль, өөрөөр хэлбэл түүний суурь зарчмуудыг тэднийг сануулж, даган мөрдөх замаар уламжилдаг. Үндсэн хуулиар нийгмийн норматив дэг журмын төсөөллийг мартагдуулахгүй байлгаж болдог. Үндсэн хуулийн талаарх ойлголтын хоёр янзын хэв загвар ажиглагддаг: Нэг нь Хойд Америк болон эх газ- рын Европт зонхилдог ухамсарт тулгуурласан – сайн 408 Verfassung – Үндсэн хууль

дурын шинжтэй Үндсэн хуулийн тухай ойлголт бай- даг. Үүний дагуу бол Үндсэн хууль ухамсарт бодол сэт- гэлгээгээр чиглүүлэгдэж, бүтээгдэж байдаг. Нөгөө талд нь Английн түүхэн – хувьслын шинжтэй Үндсэн хуу- лийн тухай ойлголт оршдог. Төрийн институциүд ба хууль тогтоомжууд, тэднийг түшсэн зан заншил, үзэл санаанууд нь түүхийн явцад өөрийн жамаар үүсэж хөгжсөн. Эдгээр нь тэгэхээр нэгэн удаагийн Үндсэн хууль бүтээх үйл ажиллагааны үр дүн биш. Өнгөцхөн үзэхэд Үндсэн хуулийн талаарх дээрх хоёр ойлголт ихээхэн ялгаатай харагддаг ч орчин үеийн Үндсэн хуу- лийн цөм шинж болсон норматив агуулгыг бий болго- хын тулд түүнийг бүтээх онцгой үйл ажиллагаа шаард- лагатай гэсэн төсөөллийг Үндсэн хуулийн үүсгэн байгуулагч шинжтэй байх агуулгаас салган авч үзвэл уг ойлголтын ялгаа харьцангуй шинжтэй болно. Учир нь Үндсэн хуулийн хэм хэмжээ тогтоосон хүчин чадлын зөвхөн нэг хэсэг нь л Үндсэн хууль тогтоох үйл ажил- лагаанаас үүсдэг бол үүнээс хавьгүй илүү том хэсэг нь түүнийг урт хугацаанд зөвшөөрөх, хүлээн зөвшөөрөх явдлын үр дүн байдаг. Үндсэн хууль шинэ улсыг цогц- лоох, өөрчлөлт шинэчлэлтийн болон хувьсгалын үед шинэ дэг журмыг тогтооход онцгой ач холбогдолтой байдаг ч Үндсэн хууль нь үүсгэн байгуулах баримт би- чиг төдийгөөр хязгаарлагдаж болохгүй гэдэг нь зөв юм. Тиймээс Үндсэн хууль нь тухайн улсыг үүсгэн байгуулсны дараа ч хүчин төгөлдөр үйлчлэхийн тулд үргэлжид хүлээн зөвшөөрөгдөх шаардлагатай байдаг. Hans Vorländer Verhandlungen – Хэлэлцээр 409

Hans Fenske: Der moderne Verfassungsstaat. Paderborn 2001. Heinz Mohnhaupt / Dieter Grimm: Verfassung. In: Geschichtliche Grundbegriffe. Bd. 6. Hrsg. von Otto Brunner (u. a.) Stuttgart 1990. S. 831-899. Ulrich K. Preuß (Hrsg.): Zum Begriff der Verfassung. Frankfurt a. M. 1994. Hans Vorländer (Hrsg.): Integration durch Verfassung. Wiesbaden 2002. - Die Verfassung. Idee und Geschichte. München 22004.

Verhandlungen – Хэлэлцээр

Хэлэлцээр гэдэг нь хамтын шийдвэр гаргах үйл явц бөгөөд үүнд оролцогч бүхий л талууд хэлэлцээрийн үр дүнтэй санал нийлсэн байх ёстой. Хэлэлцээрийн гол шинж чанар нь зөвшилцөл эсвэл санал нэгдэх зарчим юм. Оролцогч талууд бүгд тэгш эрхтэй буюу тал бүр хориг тавих эсвэл хэлэлцээрийн үр дүнд outside option алтернатив санал тавих боломжийг хангах ёстой. Гер- маны Муж улсуудын зөвлөл, (Bundesrat) Европын Хол- бооны зөвлөл зэрэг нь тогтсон гишүүдтэй, албадлагын шинжтэй, хэлэлцээрийн системтэй бөгөөд үүнд нэг гишүүний тавьсан хориг тухайн хэлэлцээрийг бүхэлд нь бүтэлгүйтэхэд хүргэдэг. Харин сайн дурын шинж- тэй хэлэлцээрийн хувьд нэг оролцогч тал гарахад үлдсэн талууд хамтын шийдлээ гаргах боломжтой. Хэлэлцээр нь дараах чиг үүрэгтэй. (1) Хамтын 410 Verhandlungen – Хэлэлцээр

ажиллагаа ашигтай байх: Хэлэлцээрт оролцогчдын хувьд хэлэлцээр нь тэдэнд байгаа бусад сонголтоос илүү үр дүнг авчрах нөхцөлд л тэд хүлээн зөвшөөрөх бөгөөд амжилттай хэлэлцээр нь хамтын сайн сайхныг нэмэгдүүлдэг (→ Нийтийн сайн сайхан). Энд хэлэл- цээрт оролцогчдын ашиг сонирхол нэгддэг. (2) Ашиг хуваах шийдвэр: Хамтын ажиллагааны ашгийг бүх оролцогч талуудад хуваах ёстой. Энд харин хэлэлцээ- рийн оролцогч талуудын хооронд ашиг сонирхлын зөрчил үүсэх нь бий. Ингэснээр хэлэлцээрийн хоёрд- мол байдал (Dilemma) үүсэх бөгөөд өөрөөр хэлбэл, эхний чиг үүргийн дагуу талуудаас ашиг сонирхлоо илэрхийлэх болон шаардлагатай мэдээллийг ил тод болгохыг шаарддаг бол 2-р чиг үүргээр талууд илүү стратегитай хандаж, жинхэнэ сэдэл, цаад зорилгоо ил гаргадаггүй. Хэлэлцээрийн онол нь тоглоомын онолын загварт суурилж, ашгийг хэрхэн хуваарилах, хамтын сайн сай- хан байдлыг бий болгож буй эсэхийг судалдаг. Үүнээс хамгийн нөлөөтэй нь Nash-ийн хэлэлцээрийн онол юм. Хоёр хүн хоорондоо хэлэлцээр хийхэд хамтын ажиллагааны ашиг нь хамгийн өндөр байх тохиолдолд ашгаа тэнцүү хувааж авдаг. Учир нь тэд өөрсдийгөө эрх мэдлийн хувьд ч тэр, хүсэл сонирхлын хувьд ч ижил байр сууринаас хардаг (John Nash, “The Bargaining Problem”, in: Econometrica 18, 1950). Rubinstein-ий оно- лын загвараар тоглоомын дүрэм болон талуудын цаг хугацаандаа баригдаж буй эсэх нь хэлэлцээрт орол- цогчдын хүчирхэг байдал болон ашгийн хуваарилал- Verhandlungen – Хэлэлцээр 411

тад нөлөөлдөг гэж үздэг. Хамгийн эхний саналыг гар- гах эрхтэй эсвэл яарах шаардлага байхгүй оролцогч талууд давуутай байдаг. Мөн ухаалаг (rational) тоглоо- мын оролцогч өөрт нь тааламжгүй хуваарилалтыг ч хүлээн зөвшөөрөхөд бэлэн байдаг, учир нь тэд үүнээс илүүг олж авч чадахгүйгээ хардаг (Ariel Rubinstein, “Perfect Bargaining Equilibrium in a Bargaining Model”, in: Econometrica 50, 1982). Хэлэлцээрийн судалгаанд хийгдсэн туршилтаас ха- рахад оролцогч талууд шударга байх (→ Шударга ёс) үүднээс ашиг багатай хуваарилалтад үл оролцож, ин- гэснээрээ тэд хохиролтой байсан ч ихэвчлэн татгал- зана (Werner Güth [u. a.], “An Experimental Analysis of Ultimatum Bargaining”, in: Journal of Economic Behavior and Organization 3, 1982). Нийгэмд шийдвэр гаргалтын дөрвөн гол механизм байдаг бөгөөд үүний нэг нь хэлэлцээр юм. (1) Зах зээ- лийн механизмаар хувь хүмүүсийн сонголтуудын хоо- рондох харилцан зохицлын нөлөөгөөр хамтын үр дүн үүсдэг. (2.) Шаталсан (hierarchy) тогтолцоонд нэг хүн нийтээр дагаж мөрдсөний үр дүнд шийдвэр гаргадаг. (3) Санал хураалтын ба → сонгуулийн механизмын хувьд олонх нь бүгдийн өмнөөс шийддэг (→ Олон- хын зарчим). (4) Хэлэлцээрт бүгдээрээ зөвшилцөх шаардлага гардаг (Robert A. Dahl / Charles E. Lindblom, Politics, Economics, and Welfare, 1953). Хэлэлцээрийг юуны түрүүнд → үйлдвэрчний эвлэл ба ажил олгогчдын төлөөлөл гэх мэт нийгмийн сонирх- лын бүлгийн хооронд зохицуулалт хийхэд хэрэглэдэг 412 Verhandlungen – Хэлэлцээр

механизм хэмээн ойлгож болно. Хэлэлцээр нь улс төрд илүү өргөн утгаараа хэрэглэгддэг. Жишээлбэл, олон улсын хэлэлцээр (→ Олон улсын харилцаа), эвс- лийн засгийн газар дахь намуудын хоорондын хэлэл- цээр, зуучлалын байнгын хороонд өрнөх хэлэлцээр, Европын Холбооны зөвлөлийн → Европын Холбооны гишүүн орнуудын хэлэлцээр, → захиргаанаас төрийн бодлого гаргагчидтай хийх хэлэлцээр гэх мэт. Зарим улс төрийн системд шатлан захирах болон олонхоор шийдэх зарчим нь хамтын шийдвэр гар- гах, зөрчилдөөнийг зохицуулахад ач холбогдол бага- тай болохын хэрээр улс төрийн шийдвэрийг зөвхөн зөвшилцлийн аргаар шийдэхэд хүрээд байна. Үүнийг хэлэлцээрийн ардчилал гэж нэрлэдэг (→ Зөвшилцөл ба олонхын ардчилал). Katharina Holzinger

Arthur Benz [u. a.]: Horizontale Politikverflechtung. Zur Theorie von Verhandlungs-systemen. Frankfurt a. M. / New York 1992. Roland Czada / Manfred G. Schmidt (Hrsg.): Verhandlungsdemokratie, Interessen-vermittlung, Regierbarkeit. Opladen 1993. Fritz W. Scharpf: Interaktionsformen. Akteurzentrierter Institutionalismus in der Politikforschung. Opladen 2000. Vertrag/Vertragstheorien – Гэрээ/Гэрээний онол 413

Vertrag/Vertragstheorien – Гэрээ/Гэрээний онол

Антикийн үеэс улс төрийн философид нийгэм, хууль эрх зүй, улс төрийн дэг журмуудыг хувь хүмүүсийн хийсэн гэрээнүүдийн үр дүнд үүссэн гэх олон янзын үзэл санаа оршсоор иржээ. Хүний нийгмийн үүслийг балар эртний цагт хийгдсэн хэлцэлтэй холбон, түүхэн агуулгаар нь тайлбарладаг үзэл санааг гэрээний онол гэх боловч өнөө цагт утга нь алдагджээ. Гэрээ гэдэг идеа нь ялангуяа XVII, XVIII зууны үед бүх зүйлийн норматив үндэслэл болж хүчээ авч байв. Энэ идеа нь нэг талаас иргэдийг төрийн өмнө дуулгавартай бай- хыг үүрэгдэж нөгөө талдаа төрд иргэнийхээ эрхийг хамгаалах (→ Үндсэн ба хүний эрх) үүрэг ногдуулахын үндэслэл нь хүмүүсийн чимээгүй хүлээн зөвшөөрч, хоорондоо хийсэн бодит бус гэрээний үр дүн гэж үздэг. Шинэ үеийн улс төрийн философийн норматив гэрээний онол нь төрт ёс үүсэхээс өмнөх нийгмийг (Naturzustand) хүний эрх, аюулгүй байдлыг баталгаа- жуулсан бүрэн эрхт төрт нийгэмтэй (→ Бүрэн эрхт бай- дал → ард түмний бүрэн эрхт байдал) харьцуулах за- маар улс төрийн эрх мэдлийн утга учир, хил хязгаарыг харуулахыг оролддог. Төрөөс дэг журам тогтоох эрх мэдлийг хүн бүрд ашигтай, эрх ашигт нийцдэг тул хүн бүр хүлээн зөвшөөрдөг гэдгийг харьцуулалтаар харуу- лах зорилготой. Гэрээний онолыг зохиогчид гэрээний талууд, төрт ёс үүсэхээс өмнөх нийгэм, гэрээний агуул- га, санал нийлсэн байдал зэргийг өөрсдийнхөөрөө тайлбарладаг ба энэ нь үндэслэлээ хаанаас дэвшүүлэх 414 Vertrag/Vertragstheorien – Гэрээ/Гэрээний онол

зорилготой байгаагаас шалтгаална. Тухайлбал, Thomas Hobbes өөрийн бичсэнLeviathan (1651) бүтээлдээ хүн гэдэг бодгалийг гутранги буюу пессимист үзэлтэй учраас төрт ёсноос өмнөх нийгэмд бүгд нэг нэгнийхээ эсрэг дайтахад бэлэн байдалтай гэж тодорхойлжээ. Хүмүүс аюулгүй тайван байдалд амьдрахын тулд бүгдийг хамарсан гэрээ байгуулж, өөрсдийн бүрэн эрхээ бүх эрхийг эзэмшигч нэгэн субъ- ектэд (үнэмлэхүй) шилжүүлэн хариуд нь өөрийн амь амьдралаа хамгаалуулдаг гэж тайлбарлажээ. Thomas Hobbes гэрээг үнэмлэхүй ноёрхлын шалтгаан болгон тайлбарлаж байсан нь хожим либерал, ардчилсан → эрх зүйт төрийн (→ Төлөөллийн/чөлөөт ардчилал) гол үндэслэл болоход чухал суурийг тавьсан байна. John Locke өөрийн туурвисан Two Treatises of Government (1690) бүтээлийн 2-р дэвтэртээ бичихдээ төрт ёсноос өмнөх нийгмийг дээрхээс илүү элгэмсэг бус нийгэм гэж үзжээ. Хорон санаат үйл нь хүмүүс бусдын эрхийг зөрчсөнөөс үүсдэггүй. Харин эрхийг хэрэгжүүлэх боломжийг (өшөө авах) хувь хүмүүсийн гарт олгосноор амгалан тайван байдал эвдэгддэг. John Locke-ийн үзсэнээр төр нь хүн бүрийн эрхийг хамгаа- лахын зэрэгцээ өөрөө зөрчдөггүй байх нөхцөлд л гэ- рээгээр шилжүүлсэн төрийн эрх мэдлийг дуулгавар- тайгаар хүлээн авдаг гэжээ. Jean-Jacques Rousseau төрт ёсноос өмнөх нийгмийг арай өөрөөр буюу ерөнхийдөө өөрсдөдөө сэтгэл ханга- луун хүмүүсийн хамтын амьдралаар дүрсэлсэн байдаг. Хөдөлмөрийн хуваарилалт ба хувийн эд хөрөнгө үүсэж Vertrag/Vertragstheorien – Гэрээ/Гэрээний онол 415

бий болсноор тэгш бус байдал, хараат байдал, амиа хи- чээсэн байдал үүсдэг гэжээ. Jean-Jacques Rousseau соёл иргэншлээс үүдэлтэй хорон санаат байдлаас гарах улс төрийн гарцыг Du contrat social (1762)-даа харуулахдаа: бүх хүмүүсийн нийтлэг хүсэл тэмүүллийг иргэн бүрийг ижил хэмжээгээр дагаж мөрдөх үүрэг болгож хуульд тусгасан нөхцөлд, аюулгүй байдал ба хувь хүний эрх чөлөө хүмүүст ирдэг гэжээ (volonte generale). Гэрээний онолоор гэрээний талуудын зөвшөөрлийг өмнө нь авч байсан гэдгийг гэрээний гол үндэслэл бол- гох аваас төрөл бүрийн эсэргүүцэлтэй тулгардаг. Эцэг өвгөдийн түүхэн зөвшөөрөл нь тухайлбал ирээдүйн хойч үеийнхэнд хүчин төгөлдөр байх боломжгүй. Үг дуугүйгээр зөвшөөрөх нь эргэлзээ төрүүлдэг ба яг ямар төрлийн үг дуугүй байдлыг дотроо зөвшөөрсөн (implizit) зөвшөөрөл гэж үзэх вэ, ямар байгууллагад хамтын үүрэг хүлээх вэ гэх асуудал дагуулдаг. Бодит хүмүүсийн тодорхой хүсэл зориг нээлттэй илэрхий- лэгдэж тусгагдаагүй бодит бус гэрээ хэлцлийн үр дүнд ямар ч эрх, үүрэг үүсэх боломжгүй. Kant-ын дараа ХIX зуунд гэрээний онол ач холбогд- лоо алдаж эхэлжээ. Харин Америкийн философич John Rawls гэрээний онолыг эргэн сэргээн мандуул- сан юм. Тэрээр төрийн эрх мэдэл, түүний хил хязгаа- рыг зөвтгөн тайлбарлах талаар бус харин нийгмийн → шударга ёсны норматив зарчмуудыг эрж тогтоо- хыг чухалчилж байв. Тэрээр A Theory of Justice (1971) бүтээлдээ ард иргэд өөрсдөд нь амин чухал зарчмуу- дыг сонгож, түүнийхээ дагуу нийгэм дэх хамгийн чу- 416 Vertrag/Vertragstheorien – Гэрээ/Гэрээний онол

хал институциүдийг эрэмбэлнэ гэсэн нөхцөлийг хийс- вэр маягаар дэвшүүлжээ. Энэ сонголтыг аль болох төвийг сахисан байр сууринаас хийхийн тулд “үл мэ- дэх хаалт”-ны ард байгаа мэтээр төсөөлөн хувь хүний онцлог шинж болох авьяас чадвар, арьсны өнгө, нас, хүйс, гарал үүсэл зэргийн мэдээллийг ил гаргахгүй. Түүгээр ч зогсохгүй сонгогчид өөрсдийнхөө нийгэмд эзлэх улс төр, эдийн засаг, нийгмийн байр сууриа мэ- дэх ёсгүй. Ийм нөхцөлд John Rawls-ын үзэж байгаагаар дараах хоёр зарчим сонгогдоно гэжээ. (1) Хүн бүр яг нэг төрлийн үндсэн эрх чөлөөг агуул- сан багц зохицуулалтыг хүснэ. (2a) Төрийн байгуул- лага ба албан тушаалтнууд тэгш бус байдалтай (→ Тэгш байдал) холбогдох нөхцөл тохиолдолд хүн бүрд тэгш боломжийг олгох үүднээс бүгдэд нээлттэй байх ёстой. (2б) Тэгш бус байдал нь үүнд хамгийн ихээр нэрвэгдсэн нэгэнд хамгийн их ашиг тусыг авчирдаг байх ёстой. Тиймээс шударга хуваарилалт хамгийн ядарсан нэгний байдлыг улам дордуулах тохиолдолд л ялгавартай хуваарилалтыг зөвтгөх үндэслэл болдог. John Rawls нийгмийн сайн сайхны төлөөх капитализм (→ Социал төр, → Эв санааны нэгдэл) нь асар их эд хөрөнгө өмчлөлийн ялгааг үүсгэж улмаар улс төрийн нөлөөллийн тэгш бус байдлыг гааруулдаг учир дээрх зарчимд хангалттай биш гэж үзжээ. John Rawls-ын тодорхойлсон сонголт хийх арга нь гэрээний сонгодог онолыг санагдуулахуйц буюу орол- цогч талуудын зөвшөөрлийг авах шаардлагагүй гэж үздэг. Сонгогдсон шударга ёсны зарчмуудыг хэн нэгэн Vertrag/Vertragstheorien – Гэрээ/Гэрээний онол 417

хэдийнээ хүлээн зөвшөөрсөн учир хүчин төгөлдөр болгох шаардлагагүй. Эдгээр зарчим нь харин өмнөх нөхцөл байдал (Prämisse) дээр суурилсан логик сайтай, рациональ шийдвэр гаргалтын үр дагавар байдаг учир хүмүүс эдгээрийг бүрэн хүлээн зөвшөөрдөг. Тэгээд ч тэд анхнаасаа төвийг сахисан байр сууринаас, шударга гэж үзсэн болохоор сонгосон шүү дээ. Гэрээний онол нь ёс зүйн талаарх төсөөллүүд (→ Улс төрийн ёс зүй) болон улс төрийн өмнөх нөхцөл байд- лын шууд тусгал байдгаараа шинэ цагийн улс төрийн философийн сонирхлыг ихээр татдаг. Бүх объектив үнэт зүйлсийн дэг журам нуран унах цаг үед буюу ор- чин үеийн нөхцөл байдалд, улс төрд ёс зүйтэй байх үүргийг зөвхөн бие даан шийдвэр гаргагч хувь хүмүүс) сайн дурын үндсэн дээр (гэрээ маягийн зүйлээр) хүлээдэг гэсэн үзэл санааг агуулдаг. Үүнтэй холбоотойгоор, гэрээний үзэл санаа нь зөвхөн гэрээний үйл явцын дунд үүссэн, өөрийн төлөөлдөг норматив зарчмууд дээрээ л тулгуурла- даг болохоос биш урьдчилан өгөгдсөн хаа нэгтээ огторгуйгаас хайж олсон эрх үүрэг, үнэт зүйлс дээр суурилдаггүй. Эцэст нь гэрээ хэмээх идеа нь ёс зүйт улс төрийн өмнөх нөхцөл байдлыг агуулдгаараа со- нирхол ихээр татдаг. Энэхүү гаргалгаанд тухайлбал, улс төрийн бие даасан байдал, хувь хүний → эрх чөлөө, индивидуализм, гагцхүү зөвшөөрөлд суурилан улс төрийн эрх мэдлийг олгох, тэгш байдал буюу зарч- мын хувьд талуудыг ижил тэгш харгалзан үзэх гэх мэт багтах ба эдгээр нь Францын хувьсгалаас хойших 418 Verwaltung – Захиргаа

либерал, ардчилсан улс төрийн нийтлэг мэдрэмжийн (common sense) үндсэн элемент нь болжээ. Roland Kley

John W. Gough: The Social Contract. A Critical Study of Its Development. Oxford 21957. Wolfgang Kersting: Die politische Philosophie des Ge- sellschaftsvertrags. Darmstadt 1994. Roland Kley: Vertragstheorien der Gerechtigkeit. Eine phi- losophische Kritik der Theorien von John Rawls, Robert Nozick und James Buchanan. Bern/Stuttgart 1989. Henning Ottmann: Politik und Vertrag. Eine Kritik der modernen Vertragstheorien. In: Zeitschrift für Politik 33 (1986). S. 22-32. John Rawls: Justice as Fairness. A Restatement. Cambridge (Mass.) 2001. [Dt.: Gerechtigkeit als Fairness. Ein Neu- entwurf. Frankfurt a. M. 2003.]

Verwaltung – Захиргаа

Нийтийн захиргаа нь ардчилсан нийгмийн хүсэл тэмүүллийг намууд, → сонгууль, → парламент болон засгийн газраар дамжуулан шийдвэр болгож гүйцэтгэх замаар нийгмийн амьдралыг төлөвлөх ба удирдах үйл хэрэг юм. Захиргаа нь орчин үеийн Үндсэн хуульт төрт улсын төрийн эрхийг хуваарилах зохион бай- гуулалтын салшгүй чухал бүрэлдэхүүн хэсэг болжээ. → Эрх зүйт төр дэх захиргаа нь хууль, эрх зүйд захи- Verwaltung – Захиргаа 419

рагддаг. Захиргааны тухай өнөөгийн ойлголт XVII зуу- наас эхлэлтэй шинэ үеийн үндэстэн улс руу шилжих үйл явцаас гаралтай. Үндсэн хуулиар баталгаажуул- сан төрийн эрх мэдлийг хуваарилдаг ба хянадаг тог- толцоонд ийнхүү нийтийн захиргааг нэвтрүүлснээр XVIII-XIX зуунд орчин үеийн хүнд сурталтай нийтийн захиргаа үүсжээ. Өнөөгийн аж үйлдвэржсэн, ардчил- сан орнууд захиргааны дотоод зохион байгууллын хөгжилд хийсэн нэг чухал алхам бол XIX зуунд карь- ерын тогтолцоонд нэвтрүүлсэн мерит зарчим (ур чад- вар, гавьяанд суурилсан) байв. Энэхүү реформууд нь захиргааны үйл ажиллагааг улс төрийн хувьд төвийг сахисан, тасралтгүй явагдах боломжийг хангажээ. Гэвч энэ хөгжил нь Max Weber-ийн тодорхойлсон ноёрхлыг хэрэгжүүлэх (→ Ноёрхол) тухай онолоор төгсгөл болжээ. Түүний үзсэнээр ноёрхлыг бий болгох хамгийн рационал хэлбэр бол хүнд сурталт захиргаа юм (Wirtschaft und Gesellschaft, 1922). Захиргаа нь да- раах шинж чанараар тодорхойлогдоно: (1) Тогтсон ал- баны хариуцах асуудал, түүний шат дамжлага, (2) мэр- гэжлийн шалгуур хангаж, баримтаар нотолсон орон тооны албан тушаалд томилгоо хийх, (3) албан тушаал ахих шаталсан зарчимд суурилсан карьер хөгжил, (4) албан тушаал, эрх мэдлээ хэрэгжүүлэхэд шаардагдах эд хэрэгслийг хувьдаа ашиглах эрхгүй байх, (5) нэгд- сэн дүрэм журамтай байх, (6) захиргааны бүх алхам, шийдвэрүүдийг бичгээр баталгаажуулах зэрэг хамаар- даг. Албан ёсноос гадна албан бус үйл ажиллагаа мөн явагддаг. Зөвхөн албан ёсны дүрмийн дагуу (албан 420 Verwaltung – Захиргаа

үүргээ яг журмын дагуу биелүүлэх) ажилладаг захир- гаа нь өөрчлөгдөж буй улс төрийн нөхцөл байдал бо- лон нийгмийн хэрэгцээ шаардлагад нийцэж чаддаггүй. Max Weber-ийн хийсэн захиргааны талаарх социоло- гийн онолоос гадна захиргааны үүрэг оролцоог эдийн засгийн онолын үүднээс тайлбарласан байдаг. Үүнд: (1) нийтийн захиргааг үйлчилгээний салбарыг үүсгэх зах зээлийн механизмын алтернатив хувилбар гэж судлах (Oliver Williamson, Markets or Hierarchies, 1975), (2) төрийн → захиргааны удирдлага ба хяналтын асууд- лыг Principal agent-Model гэх загвараар судлах (Mathew McCubbins [u. a.], “Structure and Process, Politics and Policy”, in: Virginia law Review 75, 1989). (3) Захиргаа нь шийдвэр гаргах зардлыг бууруулах арга хэрэгсэл (шилжүүлгийн зардал хэмнэх тухай) (Murray Horn, The Political Economy of Public Administration, 1995). Германы захиргааны бүтэц бүрэлдэхүүн таван шат- лалтай: (1) холбооны засгийн газрын захиргаа ба түүний харьяа байгууллагууд, (2) холбооны муж ул- суудын захиргаа, (3) (Regierungsbezirk) дүүргүүдийг хамарсан бүсийн захиргаа (байгаа тохиолдолд), (4) аймаг дүүргийн (Landkreis) захиргаа, (5) сум тосгоны (Kommunen) захиргаа. Холбооны муж улсууд (→ Хол- бооны ёс) холбооны улсынхаа захиргааны үндсэн гол нурууг бүрэлдүүлдэг. Тэд холбооны улсын захиргаанд харьяалалгүй өөрийн бие даасан муж улсын захиргаа- нууд юм. Сум тосгод болон аймаг дүүргүүд (тодорхой чиг үүргээрээ) Үндсэн хуулиар олгогдсон (Үндсэн хуу- лийн 28.3-р зүйл) нутгийн өөрөө удирдах захиргааны Verwaltung – Захиргаа 421

эрхтэй байдаг. Герман улсын төвлөрсөн бус захиргаа- ны тогтолцооны эсрэг хэлбэр бол Франц захиргааны тогтолцоо. Францад үндэсний захиргаанаас гадна (1) бүс нутгийн, (2) мужийн (Départments), (3) хот тос- годын захиргаад байдаг ба бүгд улсынхаа төв захир- гаанд харьяалагддаг. Гэхдээ хот тосгодын захиргаад ирээдүйд илүү их бие даасан байдалтай болно гэдэг. Улс төр, захиргаа хоёрын хоорондын нөлөөллийг тэнцвэржүүлэх үйл явц үргэлж явагдаж байдаг. Ту- хайлбал хууль төлөвлөж, боловсруулахад оролцдог бодлогын яамдын захиргаад болон парламент хоо- ронд нөлөөллийн зөрчилдөөн үүсдэг. Захиргаануудын мэргэжлийн болон үйл явцын мэдлэгийн түвшинд улс төрчдийн мэдлэг туршлага төдийлөн хүрдэггүй тул за- хиргаад харьцангуй нөлөөтэй байх боловч тэр нь хааяа хэт ахадсан байх нь элбэг. Тодорхой зорилгын хүрээнд (Nutzen) өөрийн үзэмжээр хуулийг тайлбарлан шийд- вэр гаргах боломжийг нээлттэй хуулиудаар дамжуу- лан захиргаад өгдөг бөгөөд энэ нь эргээд ардчилсан дилеммаг (хоёрдмол байдал) үүсгэдэг. Шийдвэр гаргах процесст захиргааны эзлэх байр суурь өндөр ба хэлэл- цээрийн үйл явцад зайлшгүй (→ Хэлэлцээр) оролцдог учир → сонирхлын бүлгүүд лоббидох зорилгоор захир- гаа руу хандах нь элбэг байдаг (хамтрагч улс/хамтрагч захиргаа). Kai-Uwe Schnapp

Renate Mayntz: Soziologie der öffentlichen Verwaltung. Heidelberg/Karlsruhe 1978. 422 Volk – Ард түмэн

Edward Page: Political Authority and Bureaucratic Power. A Comparative Analysis. New York [u. a.) 21992. Gunnar Polke Schuppert: Verwaltungswissenschaft. Baden-Baden 2000.

Volk – Ард түмэн

Ард түмэн хэмээх нэр томьёо герман хэлэнд олон ут- гыг агуулна. Харин энд → улс төрийн шинжлэх ухаан, судалгааны хүрээнд зөвхөн улс төртэй холбогдох утга агуулгыг авч үзнэ. Ард түмэн гэдэг нь улс төрийн агуул- гаараа demos (ард түмэн) гэсэн грек үгний орчуулга бөгөөд → ардчилал гэх хоёр үгнээс бүрдсэн үгний нэг нь юм. Засгийн эрх нь ард түмний мэдэлд байдаг за- саглалын нэг хэлбэрийг ардчилал гэдэг ба энэхүү но- ёрхлыг тээгч буюу субъект нь ард түмэн юм. Гэвч ард түмэн гэж чухам яг хэн бэ? Эхний хариулт: Ард түмэн бүх иргэнээс бүрддэг, өөрөөр хэлбэл оршин суугаа га- зартаа улс төрийн эрхийг эзэмшдэг гишүүдээс бүрддэг. Эдгээр иргэдэд хэн хамрагдах, хэн хамрагдахгүй вэ гэдэг асуулт гарч ирнэ. Энэ асуултад Антик, шинэ үе болон орчин цагийн ардчилал өөр өөрийн хариултыг өгсөн байдаг. Тухайлбал, Афины ардчилал зөвхөн эрх чөлөөт, эрэгтэй, эцэг эх нь афин гаралтай иргэ- дийг л demos гэдэгт хүлээн зөвшөөрдөг байв. Боо- лууд, эмэгтэйчүүд болон метикүүд (Афинд амьдрах боловч эцэг эх нь афин гаралгүй) харин ард түмэнд тооцогддоггүй. Энэхүү нарийн зааг, ялгаа шинэ үе, Volk – Ард түмэн 423

орчин цагийн хөгжлийн урсгалд аажмаар өргөссөөр өнөө цагт ард түмнийг дараах байдлаар тодорхойлох болжээ: Ард түмэн гэдэгт тухайн хамтын оршихуйн нутаг дэвсгэр байнгын оршин сууж, хууль дүрэмд нь захирагдаж буй бүх насанд хүрсэн гишүүдийг хамаар- на. Robert A. Dahl-ын (Democracy and lts Critics, 1989) бүтээлд түшиглэсэн тодорхойлолт дараах асуултыг да- гуулдаг. Ард түмний тухай бичигдмэл (хэлбэр төдий) тодорхойлолт нь ардчилсан ноёрхлын дэг журам дахь эрх мэдлийг авч, хэрэгжүүлэх нэгэн Demos-ын хувьд хангалттай, бүрэн тодорхойлолт байж чадах уу? Ялан- гуяа → коммунитаризмын онолоор иргэн гэдэг нь аливаа засгийн газарт ажиллаж, цөөнхийг төлөөлж буй боловч олонхын шийдвэрийг дагах (→ Олонхын зарчим) бэлэн байдалд байхыг хэлэх бөгөөд өөрийгөө ард түмний нэг буюу хамтын зарчмаар (kollektiv) бу- сад гишүүнтэй адилтгах (→ Улс төрийн хамтын нэг- дэл) ухамсартай байхыг онцлон тэмдэглэжээ. Афины ардчиллын үед нэг талаас афинчуудын соёлын ижил- сэл (homogenität), нөгөө талаас нийтээр дагаж мөрдөх шийдвэрийг гаргадаг ард түмний хуралд өөрийн биеэр оролцдог байсан нь тэдний нэг гэдгээ (Identifikation) харуулдаг байжээ. Олон ургалч үзэлтэй орчин үеийн ардчилсан нийгэмд том газар нутагт тархан суурьш- сан иргэд нь нэг нэгнээ танихгүй нөхцөлд нэг нийгэмд харьяалагдах тухай ухамсар ойлголтыг → улс үндэстэн гэх идеагаар дамжуулан үүсгэсэн байна. Улс үндэстэн 424 Volk – Ард түмэн

нь нэг хэл, соёл ба ялангуяа хамтдаа туулсан түүхэн дээр суурилдаг (Hagen Schulze, Staat und Nation in der europäischen Geschichte, 1999). Орчин үеийн ардчилсан улсын demos мөн л нэг улс үндэстэн дээр суурилдаг ба ард түмэн бол өөрөө удирдах ёсыг бүрдүүлэгч субъект гэж үздэг. → Европын Холбоог ардчилсан болгох тухай яриа, хэлэлцүүлгийн хүрээнд Европын ард түмэн гэж байж болох уу? гэсэн асуулт гарч ирдэг. Европ үндэстэн гэж байхгүй бөгөөд төсөөлөхөд ч бэрх учир Европын ард түмэн зөвхөн улс төрийн хамтын үнэт зүйлс, чиг баримжаагаараа л нэгдэх боломжтой бөгөөд энэ нь өнөөгийн Европын Холбооны гишүүн орнуудын хувьд ардчиллын үнэт зүйлс байх юм. Гэвч ардчиллын эд- гээр үнэт зүйл Европын ард түмнийг үүсэхэд хэрхэн нөлөөлж, тэд өөрсдийгөө субъектив байдлаар европ- чууд гэж үздэг болох, цаашилбал Европын ард түмэн нь ирээдүйд Европын ардчиллыг тээж явах хангалт- тай холбох хүчтэй эсэх нь шинжлэх ухаанд маргаан дагуулж буй боловч улс төрийн практик туршлагын талбарт нотлогдож болох л асуудал. Dieter Fuchs

Dieter Fuchs: Demos und Nation in der Europäischen Un- ion. In: Die Zukunft der Demokratie. Herausforderun- gen im Zeitalter der Globalisierung. Hrsg. von Hans-Di- eter Klingemann und Friedhelm Neidhardt. Berlin 2000. S. 215-236. Jürgen Habermas: Ist die Herausbildung einer europäis- Voelkerrecht – Олон улсын эрх зүй/Улс түмний эрх зүй 425

chen Identität nötig, und ist sie möglich? In: J. H.: Der gespaltene Westen. Frankfurt a. M. 2004. S. 68-82. Rainer M. Lepsius: “Ethnos” und “Demos”. Zur Anwend- ung zweier Kategorien von Emerich Francis auf das nationale Selbstverständnis der Bundesrepublik und auf die Europäische Einigung. In: Kölner Zeitschrift für Soziologie und Sozialpsychologie 38 (1986). S. 751-759. Christian Meier: Athen. Ein Neubeginn der Weltgeschichte. Berlin 1993. Giovanni Sartori: The Theory of Democracy Revisit- ed. Chatharn (N. Y.) 1987. [Dt.: Demokratietheorie. Darmstadt 1992.]

Voelkerrecht – Олон улсын эрх зүй/Улс түмний эрх зүй

Олон улсын эрх зүй нь улс орнуудын эрх зүйн субъектүүдийн хоорондын эрх, үүргүүдийг зохицуулж байдаг. Энэ нэр томьёо эхний ээлжид → улс орнууд (энэ утгаараа олон улсын эрх зүйг улс хоорондын эсвэл олон улсын эрх зүйн харилцаатай адилтгадаг), олон улсын байгууллагуудыг хамруулдаг бөгөөд сүүлийн үед хувь хүмүүсийг хамруулах болжээ. Улс түмний эрх зүй гэдэг нэр томьёо Антикийн үеэс гаралтай юм. Эртний Ромын ius gentium хэмээх ойл- голт нь зөвхөн дан гадаад харилцаа төдийгүй бүх ард түмэнд үйлчлэх эрх зүйг хамруулдаг. Орчин үеийн олон улсын эрх зүй XVII зуунд (Hugo Grotius, De jure belli ac pacis, 1625) үүсэх үеэс улс хоорондын эрх зүйтэй 426 Voelkerrecht – Олон улсын эрх зүй/Улс түмний эрх зүй

адилаар авч үзжээ. Өнөөгийн ойлголтоор улс орнууд нь олон улсын эрх зүйн үндсэн субъект биш ажээ. Учир нь нэр томьёоны хувьд (public international law эсвэл droit international public гэх мэт) дээрх нь герман хэл рүү орчуулагдаж байгаагүйтэй холбоотой. Олон улсын эрх зүйн эх сурвалж нь улс орнуудын хоорондын гэрээ хэлэлцээр бөгөөд эдгээр нь нийт- лэг эрх зүйн суурь зарчмууд болон улс орнуудын (бичигдээгүй) жам ёсны эрхэд тулгуурладаг. Бичиг­ дээгүй жам ёсны эрх нь тухайн улсын аж байдал, эрх зүйн итгэл үнэмшлийн эх үндэс болдог учир чухал байр суурь эзэлсээр иржээ. Энэхүү бичигдээгүй эрх зүйг тодорхойлох тийм ч амаргүй. Энэ асуудлыг “код- чилол” буюу тодорхой бүс нутагт мөрдөгдөх дүрэм журмыг тодорхойлох улс түмний эрх зүйн гэрээг бай- гуулах замаар шийддэг. Үүний тулд тусдаа институци байгуулах тохиолдол ч цөөнгүй. Олон улсын эрх зүйн нэгэн чухал салбар хэсэг бол олон улсын байгууллагын (ОУБ) эрх зүй юм. ОУБ нь ихэвчлэн мэргэшсэн талбар- таа хязгаарлагдмал үйл ажиллагаа явуулдаг ч өөрийн бүтэц бүрэлдэхүүн, албан байгууллагуудаараа дамжуу- лан үйлдэл хийх чадвартай (handlungsfähig) олон улсын эрх зүйн субъектүүд юм (Жишээлбэл, ITU буюу Олон Улсын Телекоммуникацийн Холбоо). Харин дэлхийг бүхэлд нь хамарсан үйл ажиллагаа явуулдаг газар бол → Нэгдсэн Үндэсний Байгууллага бөгөөд тэндээс ба- талсан хартинуудад улс үндэстний баримтлах суурь зарчмуудыг (хүчирхийлэл болон хөндлөнгийн орол- цоог хориглох, өөрийгөө хамгаалах эрх гэх мэт) тусга- Voelkerrecht – Олон улсын эрх зүй/Улс түмний эрх зүй 427

сан байдаг. Сонгодог утгаараа ОУБ нэгэнт биш болсон → Европын Холбооны өнөөгийн биеэ дааж тодорхой түвшинд хүрсэн байдал нь түүнийг бусад төрт улстай эн чацуу болгож байна. Олон улсын эрх зүйг явцуу утгаар нь ойлгохоос (Олон улсын энх тайван, дипломат, олон улсын гэрээ- ний болон хүмүүнлэгийн, болон дайны үеийн эрх зүй) гадна эдийн засгаас эхлэн эрүүл мэнд, байгаль орчин зэрэг бодлогын бараг бүх талбар өнөөдөр олон улсын эрх зүйд тусгалаа олсон байдаг. Харин олон улсын ху- вийн эрх зүйг олон улсын эрх зүйгээс ангид авч үзэх шаардлагатай. Учир нь улсын хил хязгаарыг давсан эрх зүйн маргаантай асуудлуудыг (өр авлага, гэр бүлийн эрх зүй, өв залгамжлах эрх гэх мэт) аль нэг улсын эрх зүйгээр бус зөрчилдөөнт эрх зүйгээр (Kollisionsrecht) шийддэг. Олон улсын эрх зүйн талаарх итгэл үнэмшил ба хандлага нь олон жилийн хугацаанд хөгжиж тогтдог учир үндэстний хууль, эрх зүйн тогтолцоотой харь- цуулахад удаан явцтай байдаг. Олон улсын эрх зүйн норматив гол цөмийг улсуудын бүрэн эрхт тэгш бай- дал, хүч хэрэглэхийг хориглох, хөндлөнгийн орол- цооны хориг, сүүлийн үед олон улсын хүний эрхийн хамгаалал бүрдүүлж байна. Олон улсын эрх зүй нь улс орны бүрэн эрхэнд суурилсан улс хоорондын эрх зүйн харилцаанаас хувь хүний эрхийг (→ Үндсэн ба хүний эрх) олон улсын түвшинд хамгаалах чиглэл рүү хувьсан өөрчлөгдөж байна. Сүүлийн үед → төрийн бус байгууллагуудын үүрэг оролцоо албан ёсоор хүлээн 428 Voelkerrecht – Олон улсын эрх зүй/Улс түмний эрх зүй

зөвшөөрөгдөж, чухалд тооцогддог болжээ. Олон улсын эрх зүйн хувьд хууль сахиулах төвлөрсөн бүтэц байхгүй бөгөөд хэрэгжүүлэгчид нь өөрсдөө дүрэм журмаа батлагчид байдгаас эл эрх зүйн мөн чанар жинхэнэ утгаараа эрх зүйн салбар мөн эсэх дээр эргэлзэх нь цөөнгүй (Louis Henkin, “International Law and the Behaviour of Nations”, in: Academie de droit international. Recueil des cours, 1965). Гэсэн хэдий ч олон улсын эрх зүйг ямар ч тохиолдолд албадлагагүй мөрдөх ёстой гэдэг нь хүлээн зөвшөөрөгдсөн зүйл. Учир нь олон улсын эрх зүй бол харилцан ойлголц- лын зарчмаар жигүүрлэсэн зөвшилцлийн тогтолцоо юм. Улс орнууд өөрийн ашиг сонирхлоо олон улсын эрх зүйгээс илүүд тавих тохиолдол цөөнгүй байдаг гэдэг утгаараа олон улсын эрх зүйг улс төрийн эрхтэй (→ Гадаад бодлого, → олон улсын харилцаа) адилтга- даг. Гэсэн хэдий ч олон улсын эрх зүй нь дагаж мөрдөх хүлээлт үүсгэдгээрээ courtoisie буюу заншлын хэм хэм- жээнээс ялгаатай авч үздэг. Эрх зүй хэмээх нэр томьёо нь дүрэм журмыг заавал биелүүлэх ёстой гэсэн утгыг илэрхийлэх албагүй. Улс орнууд хувийн ашиг сонирх- лын үүднээс олон улсын эрх зүйг зөрчих нь бодит амьдрал дээр элбэг тохиолдоно. Энэ нь дүрэм журам үндсэндээ эрх зүйн шинж чанар агуулдаггүйг илтгэх ба учир нь эрх зүй үргэлж сөрөг нотолгоо, байр суурийг харгалзаж үздэг талтай. Олон улсын эрх зүйг эрх зүйн шинж чанартай гэж магадлах хамгийн хүчтэй барим- Voelkerrecht – Олон улсын эрх зүй/Улс түмний эрх зүй 429

тыг олон улсын харилцаанд оролцогчдын зан байд- лаас харж болно. Тэд өөрсдийнхөө зан байдлыг бараг хамааралгүй шахуу баримт ашиглан улс түмний эрх зүйд нийцэж буйгаар харагдуулахыг хичээдэг. Олон улсын эрх зүй сүүлийн жилүүдэд эсрэг тэсрэг хөгжлийн чиг хандлагатай байна. Нэг талдаа, хүйтэн дайнаас хойш олон улсын харилцааны эрх зүйг сайж- руулах талаар ихээхэн хүчин чармайлт явуулж байгаа бөгөөд Нэгдсэн Үндэсний Байгууллага, улс хоорондын олон талт харилцаа (Multilateralismus), → даяаршил гэх мэт нэршлийг онцлон хэрэгжүүлж байна. Олон улсын эрх зүйг Үндсэн хуульчлах буюу улс орнуудаас үл хамаарсан Үндсэн хуулийн бүтцийг (→ Олон ул- сын дэглэм) бий болгож, олон улсын эрх зүйн заавал биелүүлэх шинжтэй суурь зарчмууд (ius cogens) дээр үндэслэн улс орнуудыг хүсэл зоригийнх нь эсрэг алба- дан биелүүлдэг болгох тухай яригдаж байна. Олон Ул- сын Эрүүгийн Шүүх болон олон улсын худалдааны эрх зүйн суурийг тавих зорилгоор Дэлхийн Худалдааны Байгууллагыг (1994) байгуулсан нь энэ хүрээнд хийгд- сэн томоохон ажлуудын нэг юм. Нөгөө талдаа, олон улсын эрх зүйн зохицуулалтад томоохон ухралт гарсан нь Косово ба Руанда улс дахь Олон Улсын Хамтын Нийгэмлэгийн бүтэлгүйтэл бо- лоод НҮБ-ын мандатгүйгээр Иракт хийсэн дайн (2003) зэргээр харагдаж байна. Ялангуяа дэлхийн гүрэн хэ- мээх тодотголтой үлдсэн АНУ-аас гарч буй зөвхөн нэг талын ашиг сонирхлыг (Unilateralismus) илтгэсэн 430 Volksabstimmung – Ард нийтийн санал асуулга

сигнал нь улс түмний эрх зүйг шинэ бөгөөд илүү нягт түвшинд авчрахад бэрхшээл учруулж байна. Franz C. Mayer lan Brownlie: Principles of Public International Law. Oxford 62003.. Thomas Buergenthal [u. a.]: Grundzüge des Völkerrechts. Heidelberg 32003. Oliver Dörr: Kompendium völkerrechtlicher Rechtsprechung. Eine Auswahl für Studium und Praxis. Tübingen 2004. Alfred Verdross / Bruno Simma: Universelles Völkerrecht. Berlin 31984.

Volksabstimmung – Ард нийтийн санал асуулга

Сонгуулийн эрх бүхий иргэд өөрсдөө улс төрийн асуудлаар шийдвэр гаргахыг ард нийтийн санал асуулга гэнэ. Саналаа хуралдаж эсвэл саналын хайр- цагт хийх замаар өгч болно. Үүний хамгийн сонгодог жишээ нь хотын иргэд нь (Agorа) тодорхой талбайд цуглан өөрсдийн асуудлуудыг хэлэлцэж, шийдвэр гаргадаг Афины ардчилал байв. Энэхүү сонгодог ард түмний цуглаан өнөөг хүртэл Швейцарын хоёр (Appenzell Innerrhoden ба Glarus) муж улсын дүүрэгт бо- лон зарим тосгонд хэрэгжиж байгаа боловч төдийлөн ач холбогдолгүй болжээ. Харин сайн дурын ба заавал өгөх ард нийтийн санал асуулга болоод ард түмний бу- сад санал санаачилгыг хэрэгжүүлэгч институциүдийн Volksabstimmung – Ард нийтийн санал асуулга 431

үүрэг чухал ач холбогдолтой байдаг. Дэлхийн II дай- наас хойш ХБНГУ, Израил, Голланд, АНУ-аас бусад бүх барууны ардчилсан орон багадаа нэг удаа улсын хэмжээний ард нийтийн санал асуулга явуулж байжээ. Түүнчлэн шууд ардчиллын институциүд (→ Оролцоо- ны ардчилал) 1990 оноос хойш олон оронд (жишээл- бэл, Зүүн Европын орнууд) шинээр бүрэлдсэн бол зарим улсад (жишээлбэл, Герман, Итали) бүр илүү эрчимтэй хөгжжээ. Ийнхүү ард нийтийн хүсэл зориг, шийдвэр гаргалтыг баталгаажуулсан арга хэрэгсэл Германы бүх мужийн Үндсэн хуулиудад тусгагдсан байдаг. АНУ-д мөн шууд ардчиллын эрхийг зарим муж улсад бий болгож заримд нь бэхжүүлсэн байна. Гэвч Швейцар улс ард нийтийн санал асуулга явуулдгаа- раа дэлхийд тэргүүлсээр байгаа бөгөөд холбооны ул- сын, мужийн болон дүүргийн гэсэн гурван түвшинд хэрэгжүүлж байна. Ард нийтийн санал асуулгыг да- раах дөрвөн төрөлд хуваана. 1. Хяналтын шинжтэй бүх нийтийн санал асуулга (Referenden). Парламентаас баталсан → хууль, Үндсэн хуулийн өөрчлөлт (→ Үндсэн хууль) эсвэл төсвийн зарлагын төсөл (санхүүгийн нийтийн санал асуулга) зэргийг хүчин төгөлдөр болгохын тулд ард нийтийн санал авах ёстой байдаг. Эдгээр санал асуулга сайн ду- рын эсвэл заавал хэрэгжих үндсэн дээр явагдана. Сайн дурын санал асуулга нь зөвхөн тодорхой тооны иргэд шаардсан тохиолдолд явагддаг. Ийм ард нийтийн са- нал хураалтаар төрийн эрх баригчид иргэдийн (олон- хын) хүсэл зоригийн эсрэг хууль батлах болон төсөв 432 Volksabstimmung – Ард нийтийн санал асуулга

зарцуулах боломжийг хаах зорилготой. Ингэснээр эрх баригчид иргэдийн эсрэг үгсэн хуйвалдахаас урьдчи- лан сэргийлэх ач тустай. 2. Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах ба хууль санаачлах. Үүнд ард түмний зүгээс гарч буй санаачил- гууд багтана. Үүгээр төрийн эрх баригчдыг шахалтад оруулж, өөрсдөө хэзээ ч санаачилж батлаагүй хууль, хийхгүй арга хэмжээг хэрэгжүүлэхэд хүргэдэг. Жи- шээлбэл, парламентаас (→ Парламентын гишүүн) бат- лах, → засгийн газар, захиргааны эдлэх эрх мэдэл, эрх ямбыг хязгаарлах зорилготой хуулиуд багтана. Энэ хүрээнд ХБНГУ-д ард нийтийн санал асуулгыг оршил хэсэг буюу ард нийтийн хүсэл зориг ба шийдвэрлэх үе шат буюу ард нийтийн шийдвэр гэсэн хоёр хэсэгт хуваадаг. 3. Плебисцит ард нийтийн санал асуулга (Plebiszit – Энгийн ард). Засгийн газар эсвэл парла- ментын зүгээс эрх зүйн хувьд онцгой хүчин төгөлдөр хууль батлах зорилгоор хуулийн тодорхой төсөл санаа- чилж нийтэд өргөн барьдаг. 4. Зөвлөлдөх бүх нийтийн санал асуулга. Эрх бариг- чид тодорхой онц чухал асуудлаар ард иргэдийн санал бодлыг асуудаг. Эхний хоёр санал асуулгын хэлбэр нь ард түмний нийтлэг ашиг сонирхлыг хангах болон тэдний хүсэл зоригт нийцсэн эрх зүйн норм дүрмийг эрх баригчдад зориулж гаргахад ач холбогдлын хувьд өндөр байдаг. Ялангуяа маргаан дагуулсан хуулийн төсөл дээр санал авахаас өмнө олон нийтийн дунд ту- хайн асуудлаар хэлэлцүүлгүүдийг эрчимтэй явуулж (→ Агуулга 433

Олон нийт, → дискурс) иргэдэд хангалттай мэдээлэл өгөх нь маш чухал юм. Түүнээс гадна засгийн газар ба парламентын хувьд сонгогчдын санаачилгын эсрэг сөрөг санаачилга гаргах боломжтой байх хэрэгтэй. Сүүлийн хэдэн жилд АНУ, Швейцарын шууд ардчил- лын эдийн засагт нөлөөлөх үр өгөөжийг тодорхойлох зорилгоор хэд хэдэн судалгаа хийжээ. Швейцар ул- сын хувьд бүхэлдээ эерэг нөлөөтэй гэж гарсан байхад АНУ-ын хувьд хийсэн судалгаанууд ерөнхийдөө шууд ардчиллыг эергээр харуулсан ч тэдний үр дүн тийм ч эерэг биш гарчээ. Шалтгаан нь ард нийтийн санал асуулга явуулах ялгаатай институцийн зохицуулалт- тай холбоотой юм. Жишээлбэл АНУ-ын Калифорни мужид санал өгөх өдөр жилд нэг л удаа болдог ба ин- гэхдээ нэг дор дөч ба түүнээс олон хуулийн төсөл дээр саналаа өгөх шаардлагатай болдог нь тухайн асуудлуу- дын талаарх хэлэлцүүлгийн цар хүрээ хангалттай хэм- жээнд хүрч чадахгүйд хүргэдэг байна. Gebhard Kirchgässner

Gebhard Kirchgässner [u. a.]: Die direkte Demokratie. Modern, erfolgreich, entwicklungs- und exportfähig. Basel [u. a. ] J 1999 . John G. Matsusaka: For the Many or the Few: The Initiative, Public Policy, and American Democracy. Chicago 2004. 434 Volkssouveränität – Ард түмний бүрэн эрх

Volkssouveränität – Ард түмний бүрэн эрх

Ард түмний бүрэн эрхийн зарчим гэдэг нь → ард түмэн өөрөө Үндсэн хууль ба бусад хуулийг тог- тоох эрх мэдэлтэй байхыг хэлнэ. Уг эрх мэдэлд бу- сад бүх төрлийн эрх мэдэл, хувь хүн болон холбоо, нийгэмлэгүүд захирагдана. Энэхүү байр суурийг Jean Bodin ба Thomas Hobbes нар хаант засаглал дахь хаанаар төлөөлж байв. Харин Jean-Jacques Rousseau Du contrat social (1762) бүтээлдээ дээрх эрх мэдэл ард түмний гарт бий гэж үзсэнээр ард түмний бүрэн эрхийн зарчмыг ардчиллын зар- чим болгон хувиргажээ (→ Бүрэн эрх, → Ардчилал). Нутаг дэвсгэрийнхээ хүрээнд → төрт улс бие даасан шийдвэр гаргах эрхтэй байхаас гадна төрийн ноёрх- лын хэрэгжилт тэр чигээрээ ард түмний хүсэл зоригт захирагдах ёс урган гарчээ. Jean-Jacques Rousseau-гийн инновац багагүй үр дагавар авчирч, ард түмний бүрэн эрхийг зөвхөн хууль тогтоох (→ Хууль/хууль тогтоох) чиг үүрэгт хэрэгжүүлэхээр хязгаарласнаар төрийн эрх мэдлийг хуваарилах зарчмыг бие даасан байдлын кон- цепцид шигтгэж өгчээ. Ард түмний бүрэн эрх шүүхийн эсвэл захиргааны хүнд суртлаар шийдэгдэх асуудалд хамааралгүй бөгөөд харин зөвхөн нийтлэг ерөнхий асуудлуудад л яригддаг. Ард түмний бүрэн эрх нь тэ- гэхээр бүхнийг мэдэгч ч (Omnipotenz) биш, бүхнийг шийдэх чиг үүрэгтэй бус (Omnikompetenz), (Qeremy Bentham), харин “Эрх мэдэл – Эрх Мэдэл” буюу бүх хэлбэрийн төрийн эрх мэдлийг хуулийн (→ Үндсэн Volkssouveränität – Ард түмний бүрэн эрх 435

хууль) үндэслэлтэйгээр хэрэгжүүлэхийг хэлнэ. Jean-Jacques Rousseau ард түмний бүрэн эрхт байд- лыг хоёр ч утгаараа салшгүй гэж тодорхойлжээ. Нэгдүгээрт, ард түмэн өөрсдийн улс төрийн бүрэн эрхт байдлаасаа татгалзан эрх мэдлээсээ салах боломжгүй байх. Хоёрдугаарт, өнөөгийн харах өнцгөөс хэт яв- цуу утгаараа, ард түмний бүрэн эрхийг тодорхой хяз- гаарлагдмал хугацаанд ч дамжуулах боломжгүй ха- рин зөвхөн шууд ардчиллын замаар тодорхой хэсэг нийгмийн хүрээнд хэрэгжүүлэх боломжтой гэжээ. Emmanuel Joseph Sieyès-ийн инновац нь Үндсэн хууль болон бусад хуулийг тогтоодог чуулганы ялгааг илүү тод гаргах замаар хооронд ялгах ард түмний бүрэн эр- хийг тухайн хоёр институцидээ бүрэн уусгахгүйгээр тодорхой болгох явдал байв (Ulrich Thiele, Advokative Volks­ souveränität, 2003). Үндсэн хуулийг тогтоох эрх мэдэл “pouvoir constituant” Үндсэн хууль батлагдса- наар устаж алга болохгүй. Ард түмний бүрэн эрхийн хэт ардчилсан ойлголтоор түүнийг зөвхөн институ- цийн хэмжээнд хэрэгжүүлэхээр зогсохгүй институ- цийн бус хэлбэрээр мөн хэрэгжүүлж болно гэж үздэг (Ingeborg Maus, “Basisdemokratische Aktivitäten und rechtsstaatliche Verfassung”, in: Der orientierungslose Leviathan, hrsg. von Thomas Kreuder, 1991). Үндсэн хуулийг тогтоох эрх мэдлийг зайлуулах боломжгүй гэсэн үг нь ард түмнийг чухал ач холбог- долтой масс мэт “Үндсэн хуулийн ард” бат зогсоно гэ- сэн үг биш юм. Ард түмний бүрэн эрхийг бүрдүүлэгч нь угсаатан болон ёс зүйд суурилан нэгдсэн субъект 436 Volkssouveränität – Ард түмний бүрэн эрх

бус харин Үндсэн хуулиа тогтоох эрхийг нь эрх зүйн актаар баталгаажуулсан төрт улсын ард түмэн байдаг. Ард түмний бүрэн эрхийн зарчим нь үндэстэн угсаа- тан, хэл, соёлын хувьд нэгдмэл байхыг шаарддаггүй бөгөөд үүгээрээ аливаа үндэстний өөрөө удирдах эрхээс ялгаатай юм. Тийм ч учраас хэдийнээ ард- чилсан улс орноос салан тусгаарлах үндэслэл нь ард түмний бүрэн эрх байх боломжгүй. Үүний нэгэн адил улс үндэстнүүдийг нэгтгэсэн (supranational) эсвэл үндэстэн дамнасан (transnational) ардчилал (→ Дэл- хийн ардчилал) байх боломжтой эсэхийг ард түмний бүрэн эрхийг үндэслэн үгүйсгэж болохгүй. Гэхдээ улс төрийн эрх мэдлийг олгох ба хэрэгжүүлэх хоёрын хоорондын хууль ёсны үндэслэлийн хэлхээ нь хэдий чинээ заавал дагаж мөрдөх шинжгүй байна төдий чи- нээгээр ард түмний бүрэн эрхийн үнэмшилтэй байдал (Plausibilät) нь багасдаг. Тухайлбал, зөвхөн → олон ний- тийн үзэл бодолд тулгуурласан хууль зүйн үндэслэлээр → ноёрхлоо хэрэгжүүлдэг мөртөө ард түмний хянал- тыг боломжийн түвшинд тогтоогүй тохиолдолд ард түмний бүрэн эрхийн талаар ярих ч хэрэггүй. Гол санаа нь засаг баригчид зөвхөн ёс зүйн хувьд биш харин эрх зүйн хувьд захирагдаж буй хүмүүсийнхээ хүсэл зори- гийн өмнө үүрэг хүлээдэгт оршдог гэжээ (Hermann Heller, Die Souveränität, 1927). Хаант засаглалын бүрэн эрхийн адилаар ард түмний бүрэн эрх нь утга агуулгаараа ямар ч хууль зүйн эрх үүрэггүй бөгөөд түүнийг амьдралд хэрэгжүүлэх төрөл бүрийн процедуртай нийцтэй байдаг. Хэдийгээр ард Wahlen – Сонгууль 437

түмний бүрэн эрхийг хэрэгжүүлэхэд → олонхын зарч- мыг баримтлах шаардлагатай бөгөөд хангалттай гэж тооцогддог ч ард түмний бүрэн эрх нь хүн тус бүрийн хууль ёсны байдалд (individualistische Legitimation) суу- рилдаг зарчмыг орхигдуулахад хүрдэг. Түүний бүтээлч гарал үүслийг иргэд нэг нэгэнтэйгээ байгуулах нийг- мийн гэрээнээс (→ Гэрээ) маш сайн мэднэ. Зайлшгүй үүсэх цөөнхийг хатуу тогтоож өгөх нь ард түмний бүрэн эрхэд нийцдэггүй (Heidrun Abromeit, Wozu braucht man Demokratie?, 2002). Ард түмний бүрэн эр- хэд улс төрийн оролцооны эрх (адил тэгш сонгох эрх, улс төрийн үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх) ордог байхад, харин улс төрөөс ангид хувийн хүний бие даасан байд- лын талаарх эрх хамаардаггүй. Тиймээс орчин үеийн ардчиллын хууль ёсны зарчимд ард түмний бүрэн эрх ба хүний эрх (→ Үндсэн эрх ба хүний эрх) бие биеэ нөхөх боловч гарал үүслийн холбоогүй хэмээн үздэг (Jürgen Habermas, Faktizität und Geltung, 1992). Peter Niesen

Peter Graf Kielmansegg: Volkssouveränität. Stuttgart 1977. Ingeborg Maus: Zur Aufklärung der Demokratietheorie. Frankfurt a. M. 1992.

Wahlen – Сонгууль

Сонгууль нь хүнийг албан тушаалд томилох эс- вэл байгууллагын бүрэлдэх арга механизм гэж үзэх 438 Wahlen – Сонгууль

боломжтой. Сонгууль нь → төлөөлөл ба ноёрхлыг бүрдүүлэх улс төрийн арга барил бөгөөд → ноёрхолд захирагдах иргэдийн тохиролцооны дагуу Үндсэн хууль, сонгуулийн хуулиар нормчлогдсон дүрэм жур- маар зохицуулагдаж, тодорхой давтамжаар улс төрийн удирдлага шинэчлэн, томилох үйл явцад оролцох бо- ломжийг олгож буй хэрэг юм. Өөрөөр хэлбэл, сонгууль нь ердөө ардчилал (→ Төлөөлөл/либерал ардчилал) дахь улс төрийн төлөөллийг хангах арга зам юм. Нэг талаас сонгуулийн ардчилсан шинж чанар нь нийтийг хамарсан, тэгш, шууд болон нууц сонгуулийн эрхээр ялгардаг. Харин нөгөө талаасаа нэр дэвшигч, асуудал дундаас сонголттой байх, сонголт хийх эрх чөлөөгөөр баталгааждаг. Сонгууль нь арга техникийн хувьд ноёр- хох эрхийг гартаа авах бусад арга хэрэгслээс ялгаатай буюу нэг талаас хүчирхийлэл үйлдэх, төрийн эргэлт хийх, дайн тэмцлийн үр дүнд (мөн эрх мэдлээ урвуулан ашиглах) олох замаар мандат авч албан тушаалд очих, тохиролцоо хийж эрх мэдэл олж авах гэх мэт уламж- лалт арга хэлбэрээс ялгаатай. Энд зарим томилгооны арга болох төрөлх эрх, ахлахын хэргэм (зөвлөлд хэр удаан гишүүнчлэлтэй байсан эсэх) албан тушаалын хэмжээгээр (ex officio), сугалаагаар, томилох замаар болон олны дэмжлэгээр гэх мэт замыг дурдаж болно. Сонгох эрхийн шинж тэмдгийн дагуу сонгуулийг нийтийн ба нийтийн бус, тэгш ба тэгш бус, шууд ба шууд бус, нууц ба нууц бус (нээлттэй) сонгууль зэр- гээр ялгадаг. Ардчилсан сонгуулийн онцлог шинж чанарууд болох нийтийг хамарсан, тэгш, шууд, нууц Wahlen – Сонгууль 439

зэрэг нь 150 гаруй жилийн түүхэн үйл явцаар шалгарч гарч ирсэн бөгөөд өнөөдөр ардчиллын → хууль ёсны байдлын салшгүй нэг нөхцөл болжээ. Цаашилбал, сон- гуулийг өрсөлдөөний хэм хэмжээгээр нь улс төрийн тогтолцооны хэлбэртэй нь уялдуулан дүгнэж болно: өрсөлдөөнт сонгууль (олон ургалч үзлээр өрсөлдсөн, чөлөөт сонгууль) бол ардчилал, хагас өрсөлдөөнтэй сонгууль (сөрөг үзэл бодол ба сөрөг хүчинд илэрхий- лэх боломж хязгаарлагдмал) бол → авторитар дэглэм, өрсөлдөөнгүй сонгууль (сонголтгүй, сонгох ч эрхгүй) тоталитар дэглэмтэй ижил (→ Тоталитаризм) юм. Өрсөлдөөнт сонгууль нь норматив хэм хэмжээг нягт уялдуулсан сонгуулийн үйл явцын зарчмуудыг барим- талдаг бөгөөд энэ нь либерал ардчиллын чиг барим- жаа, хэмжих хэмжигдэхүүн болдог байна: Сонгуульд нэр дэвшигчгүйгээр сонгох боломжгүй бөгөөд сон- гуульд өрсөлдөх эрх чөлөөг хангаагүй ардчилал гэж байхгүйн адил улс төрийн олон ургалч үзлийн илэр- хийлэл болсон нэр дэвшигчдийн өрсөлдөөнгүйгээр ардчиллын талаар ярих боломжгүй юм. Түүнчлэн нэг албан тушаал эсвэл мандатын төлөө өрсөлдөж буй нэр дэвшигчдийг тэгш боломжоор хангах асуудал яригдах ба энэ нь сонгуулийн үйл ажиллагаатай (сонгуулийн кампанит ажлын санхүүжилт, хэвлэл мэдээллийн хүртээмж) шууд холбоотой. Цаашлаад ардчилсан ор- нуудад сонгогчдын сонголт хийх эрх чөлөөг хангах ёстой. Сонгуулийг зохион байгуулж буй байгууллагууд Үндсэн хуулийг баримталж буй эсэх асуудал чухал бо- ловч ардчилал бэхэжсэн орнууд үүнд төдийлөн санаа 440 Wahlen – Сонгууль

тавих шаардлага байдаггүй. Гэвч тухайн сонгуулийн хууль ёсны хүлээн зөвшөөрөх үйл хэрэгт хэр чухал ач холбогдолтой болохыг авторитар дэглэмтэй улсаас ардчилалд (→ Ардчиллын давлагаа) шилжсэн орнуу- дын жишээнээс харж болно. Мөн сайн ажиллагаатай сонгуулийн тогтолцоо чухал ач холбогдолтой бөгөөд энэ нь ардчилсан засаглалыг илүү бэхжүүлдэг. Эцэст нь анхаарах ёстой зүйл бол сонгуулийн шийдвэр то- дорхой хязгаартай хугацааных байх ба өөрөөр хэлбэл, ирээдүйн сонгуулийн сонгогч иргэдийн чөлөөтэй сон- голт хийх эрхийг өмнө нь сонгосон хүн болон ямар нэг шийдвэрээр хязгаарлагдах ёсгүй. Сонгууль → улс төрийн оролцооны бусад хэлбэр- тэй өрсөлдөж байдаг. Бусад оролцооны хэлбэртэй харьцуулахад сонгууль иргэнд хамгийн бага зардлаар → улс төрийн үйл явцад оролцох боломжийг олгодог. Сонгууль иргэдийн оролцоо хамгийн ихээр хангадаг нь улс төрийн оролцооноос үүдэх болон сонгуулийн шийдвэр дэх нийгмийн тэгш бус байдлыг хамгийн ба- гаар үүсгэдэг . Сонгуулийн үүрэг нь түүх, нийгэм, улс төрийн инс- титуцийн өөрчлөгдөх нөхцөл байдлаас хамаардаг. Жишээлбэл, засгийн эрхийг тайван байдлаар ээлж- лэн хэрэгжүүлж болох эсэх нь → улс төрийн намын тогтолцооны бүтэц, түүний → улс төрийн соёлоос ха- маардаг. Үүний зэрэгцээ сонгууль нь улс төрийн сон- голт хийхэд төдийлөн ач холбогдолтой биш (болсон) агаад улс орны үндэстний хэмжээнээс даван засаглах болсон явдал нь улс төрийн шийдвэр гаргалтын хууль Wahlrecht/Wahlsysteme – Сонгох эрх/Сонгуулийн тогтолцоо 441

ёсны гинжин хэлхээг таслахад хүргэж ардчиллын ду- тагдал (→ Дэлхийн ардчилал) үүсгэж байна хэмээн шүүмжилдэг. Энэ төрлийн шүүмжлэлүүд ардчилсан хөгжлийг зөвөөр ойлгохыг хүссэн нөхцөлд алтерна- тив оролцооны хэлбэрийг санал болгохоосоо илүү, сонгуулийн утга учир, ач холбогдлыг сонгогчдын авах мэдээллээр, улс төрийн хувилбарыг тодорхой харуулах зэрэг аргаар нэмэгдүүлж өгдөг байна. Dieter Nohlen

William J. M. Mackenzie: Free Elections. London 21964. Thomas T. Mackie / Richard Rose (Hrsg.): The International Almanac of Electoral History. London 31991. Dieter Nohlen: Wahlrecht und Parteiensystem. Opladen 52007.- (Hrsg.): Elections in the Americas. 2 Bde. Oxford 2005. Richard Rose (Hrsg.): International Encyclopedia of Elections. Washington D. C. 2000

Wahlrecht/Wahlsysteme – Сонгох эрх/Сонгуулийн тогтолцоо

Сонгох эрх ба сонгуулийн тогтолцоо хэмээх нэр томьёонууд ялгаатай утгатай боловч зарим тохиолдолд ижил утгаар ашиглагдах нь бий. Сонгох эрх хэмээх нэр томьёог тодруулж ойлгохын тулд өргөн хүрээтэй, явцуу утгуудыг ялгаж үзэх хэрэгтэй. Өргөн хүрээтэй утгаараа сонгох эрх нь Үндсэн хууль, сонгуулийн ту- 442 Wahlrecht/Wahlsysteme – Сонгох эрх/Сонгуулийн тогтолцоо

хай хуулийн дагалдах журмуудад заасан → парламен- тын гишүүнийг (парламентад) эсвэл төрийн албан тушаалтныг (засгийн газрын харьяа байгууллагад) → сонгох норм, дүрмүүдийг хамруулдаг. Энэ утгаараа сонгох эрх гэдэгт сонгуулийн хороог байгуулах, сон- гогчдын нэрсийн жагсаалт гаргахаас эхлээд сонгуу- лийн хүчин төгөлдөр байдлыг шалгах сүүлчийн хяналт хүртэл бүхий л нийт сонгуулийн үйл явцыг хамтатган ойлгоно. Явцуу утгаараа харин сонгох эрх (идэвхтэй) ба сонгогдох эрх (идэвхгүй) гэсэн ойлголтыг илэр- хийлдэг. Гэтэл сонгох эрх гэдгээр ихэвчлэн сонгуулийн тог- толцоо гэдэгт юу ойлгодог вэ, тэрийг л хэлнэ гэх ойлголт бий. Сонгуулийн тогтолцоо нь сонгогчдын улс төрийн сонголтыг сонгуулийн санал хэлбэрээр хэрхэн илэрхийлэгдэх ба сонгуулийн саналыг пар- ламентын (улс төрийн намын) бүрэлдэхүүнийг бий болгох, төрийн алба, томилгооны шийдвэрт хэрхэн шил­жүүлж, тооцохыг зохицуулдаг. Сонгох эрх ба сон- гуулийн тогтолцоог ялгаж салгах нь маш чухал. Учир нь ардчилсан сонгуулийг → хууль ёсных гэж хүлээн зөв­шөө­рүү­лэхийн тулд орчин үеийн ардчилал (→ Тө­ лөөл­лийн/либерал ардчилал) дахь сонгуулийн эрхийн баримталдаг тодорхой зарчмууд зөрчигдөх ёсгүй юм. Харин сонгуулийн тогтолцоог ардчиллын гол зарчмуу- дыг зөрчихгүйгээр улс төрийн хүчний харах өнцгөөс шалтгаалан өөрчлөн байгуулж болдог учир дэлхий да- яар олон төрлийн сонгуулийн тогтолцоо байдаг. Сон- гуулийн эрхийг дэлхийн бүх хүн ижил тэгш үйлчилдэг Wahlrecht/Wahlsysteme – Сонгох эрх/Сонгуулийн тогтолцоо 443

нийтлэг бөгөөд → эрх зүйт төрт улсаас шаардах эрхтэй байхад сонгуулийн тогтолцоо нь тухай бүрийн нөхцөл байдлаас хамааралтай, байнгын улс төрийн маргаан дагуулдаг буюу дэлхийн хэмжээнд сонгуулийн тогтол- цоонд тасралтгүй шинэчлэл явагдаж байдаг. Явцуу утгаараа сонгуулийн эрх (сонгох эрх) нь ор- чин цагийн Үндсэн хуульт улсуудад бүх нийтийн, тэгш, шууд, нууц гэсэн зарчмыг мөрддөг. Бүх нийтийн зарчмаар иргэн бүр зарим нэг суурь нөхцөлийг (тодор- хой нас, байнгын оршин суугч, ухаан саруул гэх мэт) хангаж байгаа тохиолдолд арьс өнгө, хэл, хүйс, орло- го, эд хөрөнгө, ажил мэргэжил, нийгэмд эзлэх байр суурь, боловсрол, шашин шүтлэг, улс төрийн итгэл үнэмшлээс үл хамааран ижил тэгш сонгуулийн эрхтэй. Тэгш эрхийн зарчимд сонгуулийн эрхтэй сонгогчийн санал ижил эрхтэй буюу нэг саналын жин тоон хэм- жээгээрээ ижил тэгш байх ёстой (үүнээс сонгуулийн тогтолцоо болон сонгогчдын зан байдлаас хамаарч хүчинтэй саналын хэмжээг ялгаж үзэх хэрэгтэй). “Шууд” зарчим нь сонгогчид саналаа ямар нэг дундын зуучлагчгүй (жишээлбэл, АНУ сонгогчийн коллегийн гишүүд) шууд нэр дэвшигчдээ эсвэл сонгосон намдаа өгнө гэсэн үг юм. “Нууц” зарчмаар сонгогчид нэг нэ- гэндээ мэдэгдэхгүй сонгуулийн шийдвэрийг гаргах бо- ломж нь эрх зүй ба зохион байгуулалтын арга замаар баталгаажсан байх ёстой гэсэн үг юм. Эдгээр ардчилсан сонгуулийн эрхийн зарчим нь өнөөгийн ардчилсан улс орнуудад маш урт хугацааны зөрчилдөөний үйл явцад орон бүрээр өөр хурдаар мөн 444 Wahlrecht/Wahlsysteme – Сонгох эрх/Сонгуулийн тогтолцоо

өөр өөр институцийн ээлж дараалсан хөгжлийн явцад шалгаран гарч иржээ. Дэлхийн I дайн хүртэл ихэнх- дээ эрэгтэйчүүд сонгох эрхтэй байсан бөгөөд энэ нь өдгөө өөрчлөгдсөн ба бүх нийтийг хамрах зарчим нь → зөрчилдөөний заагаас хамааран тухайлбал улс ор- нуудын → улс төрийн соёл, → намын тогтолцоо ба улс төрийн үр дүнд чухал ач холбогдолтой байв. Сонгуулийн тогтолцоо нь намын тогтолцоо, зөрчил маргааныг шийдвэрлэх загвар, ардчиллын засаг- лах боломж, түүний тогтвортой байдалд нөлөөлдөг. Сонгуулийн тогтолцоо ба түүний үр нөлөөг дөрвөн түвшинд ангилж болно. Түвшин бүрийн тоон үзүүлэлтийн дагуу дээр дээрээс нь давхарлан пира- мид хэлбэрт шилжүүлэн төсөөлбөл, 1. Техникийн элементүүд: Тэдний тоон хэмжээ маш их байдаг. Тэдгээрийг сонгуулийн тойргийн хуваалтаар, нэр дэвшигчийг сонгох, санал өгөх процедур болон сана- лыг тооцох журмын (хязгаарласан нөхцөлийг орол- цуулан) дагуу ялгаж хуваадаг. Сонгуулийн тойргийн хуваалт нь улс төрийн хамгийн том нөлөөтэй. Удаах нь саналыг тооцох журам байдаг учир нь сонгуулийн тогтолцоог ихэвчлэн энэ үйл явцын дагуу нэрлэгддэг (жишээлбэл, нэг тойрогт харьцангуй олонхын санал хураалт). 2. Сонгуулийн тодорхой тогтолцоо: Эдгээр нь техникийн элементүүдийн комбинациас бүрдэнэ. Тэдний тоон хэмжээ ялгаагүй их байдаг, учир нь шинэ техникийн элементийн комбинаци нэмэгдэх бүрд нийт тоо нэмэгдэж байдаг. 3. Сонгуулийн тог- толцооны хэлбэрүүд: Эдгээр нь хийсвэр ойлголтууд Wahlrecht/Wahlsysteme – Сонгох эрх/Сонгуулийн тогтолцоо 445

юм. Гол нь энгийнээр тайлбарлан ойлгоход амаргүй талбаруудыг зохион байгуулалтад оруулж, харьцуул- сан дүн шинжилгээ хийх зорилготой. Тэдгээрийн тоог харах өнцөг, зорилгодоо нийцүүлэн тааруулж болдог ба арван хоёроос бага байлгаж болдог. 4. Төлөөллийн зарчим гэдэгт мажоритар ба пропорциональ сон- гуулиудыг хэлнэ. Эдгээр нь тус бүрдээ давхар утга- тай. (а) Шийдвэр гаргах масштаб: харьцангуй эсвэл үнэмлэхүй олонхын саналаар эсвэл нэр дэвшигч/ намуудын авсан саналаас хамааран хувь тэнцүүлэн бодох аргаар (пропорциональ) хэн (аль нэр дэвшигч/ аль нам) хэдэн суудлыг авсан тухай шийдвэрийг гаргадаг. (б) Төлөөллийн зарчим буюу ард түмний төлөөллүүдийн бүрэлдэхүүний бүтцийн ерөнхий төсөөллийг илэрхийлдэг: Нэг бол сонгуулийн тогтол- цооны сэтгэл зүйн нөлөө гэж нэрлэгддэг зүй зохиц- лын дагуу (сонгогчид саналаа ирээдүйтэй хөтөлбөр дээр төвлөрүүлдэг) аль нэг намын (эсвэл намуудын эвсэл) олонх байгуулах буюу нөгөө талдаа түүний ме- ханик нөлөөлөл гэж нэрлэгддэг (урвуу хамааралтай мандатын суудлын тоо үүсдэг); эсвэл сонгогчдын улс төрийн сонголтыг их бага хэмжээгээр толины тусгал мэт илэрхийлдэг. Сонгодог сонгуулийн тогтолцоонд (тухайлбал, нэг тойрогт харьцангуй олонхын зар- чим, цэвэр пропорциональ зарчим) шийдвэр гаргах шалгуур ба төлөөллийн зарчмууд хоорондоо ижил тэнцүү болдог. Хосолсон сонгуулийн тогтолцоо гэж нэрлэгддэг системд олонхын шийдвэр гаргах масштаб ба хувь тэнцүүлэх төлөөллийн зарчмуудыг “хөндлөн 446 Wahlrecht/Wahlsysteme – Сонгох эрх/Сонгуулийн тогтолцоо

огтлолцлоор” холбодог (жишээлбэл, ХБНГУ-ын хувь тэнцүүлсэн пропорциональ сонгуулиар нэг тойргийн нэр дэвшигчдийн талыг нь харьцангуй олонхын зарч- маар парламентын гишүүнээр сонгож, нөгөө хэсгийг нь пропорциональ төлөөллийн зарчмаар улс төрийн намын төлөөллөөс бүрэлдүүлэх байдлаар хослуулдаг). Өнөөгийн сонгуулийн тогтолцоог дараах хэлбэр төрлүүдэд хувааж болно. (1) Нэг тойрогт харьцангуй олонхын саналаар (жишээлбэл, Англи); (2) нэг тойрогт үнэмлэхүй олонхын саналаар (жишээлбэл, Франц); (3) хоёр нэр дэвшигч нэг тойргийн систем (жишээлбэл, Чили); улсын хэмжээндээ тойрог бүрээс зөвхөн хоёр парламентын гишүүн сонгогдохоор тойргуудыг хуваа- даг; (4) (хүнийг харж сонгох эсвэл намын жагсаалтаас сонгох) жижгэрүүлсэн тойргийн сонгууль (жишээл- бэл, Ирланд, Япон 1993 оноос өмнө); (5) пропорцио- наль жагсаалт бүхий олонхын сонгууль (эсвэл сувгийн систем эсвэл зэрэгцээ систем, жишээлбэл, Япон 1994 оноос хойш, Орос, Мексик); (6) томсгосон тойргоор хатуу жагсаалттай пропорциональ сонгууль (харилцан адилгүй хэмжээтэй тойргуудад, жишээлбэл, Испани, Португал); (7) тэнцвэржүүлсэн сонгуулийн тогтолцоо (пропорциональ тэнцвэржүүлэлт бүхий хувь хүн эсвэл намын жагсаалтаар сонгох, жишээлбэл, Итали 1993- 2005, Унгар); (8) хувь тэнцүүлсэн пропорциональ сон- гууль (жишээлбэл, Герман, Шинэ Зеланд 1993 оноос хойш); (9) нэг удаа шилжүүлэх санал (жишээлбэл, Ир- ланд); сонгогчид нэр дэвшигчдийг эрэмбэлнэ; шаард- лагатай бол хоёр, гурав, дөрөвт эрэмбэлэгдсэн нэр дэв- Агуулга 447

шигчид орох магадлалтай; (10) хатуу жагсаалт бүхий цэвэр пропорциональ сонгууль (жишээлбэл, Вейма- рын Бүгд Найрамдах Улс, Израил). Сонгодог сонгуу- лийн тогтолцоонд 1, 2, 10-р хэлбэр тооцогддог бөгөөд улам бага ашиглагдах болсон. Холимог сонгуулийн тогтолцоонд 5, 7, 8-р төрөл тооцогддог бөгөөд эдгээр нь нэгэн дор олон төрлийн үүрэг функцийг (жишээл- бэл, төлөөлөл, төвлөрөл, оролцоо) зэрэг хангадаг учир сүүлийн жилүүдэд олон улсад өргөн тархах болжээ. Хамгийн шилдэг сонгуулийн тогтолцоо гэж бай­даг­ гүй. Улс орон өөрийн сонгуулийн тогтолцоог сонгох- доо түүний олон хэмжээст чиг үүргийн шаардлагыг хангаж байгаа эсэхийг нягтлах хэрэгтэй ба энэ нь цаг хугацаа, орон зайнаас хамааран байнга өөрчлөг­ дөж байдаг. Сонгуулийн тогтолцооны дизайн нь яг таарсан байх хэрэгтэй ба улс төрийн гол хүчнүү­дийн зөвшилцөл дээр тулгуурласан байх шаардлагатай. Dieter Nohlen

Arend Lijphart: Electoral Systems and Party Systems. Oxford 1994. Dieter Nohlen: Wahlsysteme der Welt. München 1978. Wahlrecht und Parteiensystem. Opladen 52007. Rein Taagepera / Matthew S. Shugart: Seats and Votes. New Haven / London 1989. 448 Zivilgesellschaft – Иргэний нийгэм

Zivilgesellschaft – Иргэний нийгэм

Иргэний нийгэм хэмээх нэр томьёо түүхэн хөгжлийн явцад олон төрлөөр ойлгогдож ирсэн тул өнөөдөр хэд хэдэн янзаар тодорхойлогдох болжээ. Иргэний нийг- мийн үзэл баримтлалын гол бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн талаар нийтээрээ хүлээн зөвшөөрсөн байх боловч нэр томьёоны нарийн утгыг тайлбарласан нийтлэг ойл- голт хараахан үгүй байна. Тиймээс иргэний нийгмийн ойлголт нь маргаан дагуулсан, норматив концепци байх бөгөөд уг нэр томьёоны аль бүрэлдэхүүн хэсэгт хэр их ач холбогдол өгч байгаагаас хамааран өөр өөр тайлбарыг агуулсан байдаг. Түүний зарим тодорхой- лолт нийгмийн нээлттэй байдал (олон нийт) болон хувь хүний → эрх чөлөөг дөвийлгөсөн бол нөгөө хэсэг нь нийгэм, эдийн засаг дахь функц болон нийтийн эе эвийг (→ Эв санааны нэгдэл) бий болгодог хувь нэм- рийг нь онцолдог. Орчин үеийн иргэний нийгмийг албан ёсны байгууллагууд (→ Сонирхлын бүлгүүд, → төрийн бус байгууллагууд) ба албан бус холбоо зэрэг институцийн болон хувь хүмүүсийн ажил үйлийн нийлбэрээс бүтдэг гэж ерөнхийд нь ойлгодог. Эдгээр нь төр, айл өрх болон зах зээлд өөрийн орон зайг эзэлж, хувийн ашиг сонирхлоос илүүтэйгээр нийгэмд чиглэсэн (→ Нийгмийн сайн сайхан) сайн дурын үйл ажиллагаа явуулж байна. Иргэний нийгмийн үзэл баримтлал нь XVIII зууны сүүл үе, XIX зууны эхэн үеийн Европоос гаралтай ба тэр цагаас хойш олон янзын утга агуулгатай байжээ. Ир- Zivilgesellschaft – Иргэний нийгэм 449

гэний нийгмийн ойлголт иргэнд суурилсан нийгмийн дэг журмыг тодорхойлох замаар аристократ нийгмийн язгууртан, анги давхарга бүхий төрт улсаас ангижирч оронд нь хувь хүний эрх чөлөөнд суурилсан социал дэг журмыг бий болгох хүсэл эрмэлзэлтэй байв. Adam Smith, (The Wealth of Nations, 1776) хувь хүмүүсийн хоорондын худалдаа ба бизнесийн гэрээнүүд эдийн засгийн баялгийг бүтээгээд зогсохгүй нийгмийн ха- рилцаа холбоог бий болгодог гэжээ. Үүнийг өнөөгийн нэршлээр итгэлцэл ба нийгмийн капитал хэмээн томь- ёолж болно. Харин John Locke, Alexis de Tocqueville (De la democratie en Amerique, 1835/40) нар иргэний нийгмийг чөлөөт зах зээлтэй холбохоос илүүтэй түүний улс төрийн хэмжээс гэж харж байв. Ингэхдээ ардчилсан холбоо, нийгэмлэгүүд аливаа суурин газ- рын иргэдийн өдөр тутмын амьдралын тулгуур боло- хын хувьд өндөр ач холбогдолтой хэмээн онцолжээ. Friedrich Hegel (Grundlinien der Philosophie des Rechts, 1821) иргэний нийгмийн өөрийгөө зохицуулах, зохион байгуулах чадварт ихэд болгоомжтой хандаж байсан бөгөөд төрийн зохицуулалт нийгэмд байх шаардла- гатайг онцолж байв. Friedrich Hegel → төрт улс ба ир- гэний нийгэм нь харилцан нэгнээсээ хамааралтай ч хурц сөргөлдөөнтэй харилцаатай байдаг учир түүнийг тэнцвэржүүлэхэд төвөгтэй үйл ажиллагаа шаардлага- тай гэжээ. Төрт улсын иргэний нийгэм дэх үүрэг орол- цооны талаар Montesquieu, Stein болон бусад сэтгэгчид эрх зүйт төрийг (→ Эрх зүйт төр) төр ба нийгэм болон нийгэм ба зах зээл тус бүрийн хоорондын харилцааны 450 Zivilgesellschaft – Иргэний нийгэм

зайлшгүй чухал хүчин зүйл хэмээн ном бүтээлдээ то- дорхойлсон байдаг. Иргэний нийгмийн талаарх идеа нь ихэвчлэн нэг талдаа төр ба зах зээл, нөгөө талдаа иргэд ба нийгэм гэсэн хоёр талын хоорондын үүрэг хариуцлагыг ху- ваарилахад чиглэсэн байдаг. Иргэний нийгмийн нэр томьёоны түүх нь иргэдээс бүрдсэн нийгэм, төрийн эрх мэдлийг хязгаарлах, зах зээлийн эдийн засгийн хөгжлийн талаарх идеатай салшгүй холбоотой. Ор- чин үед зонхилж буй иргэний нийгмийн ойлголт нь түүнийг төр ба зах зээлийн хоорондын орон зай буюу эдгээр талыг тэнцвэржүүлэн хянах, түүгээрээ аль нэг талаас нь илүү давамгай байдал үүсэхээс хамгаалах ча- далтай хүчирхэг орчны бүс (Pufferzone) гэж үздэг. Ernest Gellner (Conditions of Liberty. Civil Society and its Rivals, 1994) иргэний нийгмийг төр болон чөлөөт зах зээл хоёрын эсрэг талын тэнцвэржүүлэгч жингийн туухай юм гэж үзжээ. Хоорондоо сөргөлдөх нийгмийн ашиг сонирхлын бүлгүүдийн хооронд эв зүйг зохицуулагч төрийн үүрэг оролцоонд иргэний нийгэм нь хэдий- гээр төвөг саад болдоггүй ч төр нь нийгмээ бүхэлд нь дарангуйлах явдалд тээг болж чаддаг. Үүний зэрэгцээ нийгмийг чөлөөт зах зээлийн механизмаар жижиглэн бутлах болон ямар нэг тодорхой ашиг сонирхол хэт да- вамгайлах явдалд хориг саад тавьдаг. Иргэний нийгэм тусдаа бие дааж тусгаарлагдсан, биет зүйл бус харин төр ба зах зээлтэй харилцах үйл явцын дунд үүссэн бөгөөд хоёуланд нь нэвчиж сүлбэсэн салбар байдаг. Иргэний нийгмийн талаарх ойлголтыг ХХ зуунд Zivilgesellschaft – Иргэний нийгэм 451

соёл иргэншил (Norbert Elias), → олон нийт (Jürgen Habermas), нийгмийн капитал (Robert Putnam), соёл, урлаг (Antonio Gramsci), → коммунитаризм утгаараа нийгэм (Amitai Etzioni) зэрэг утгаар авч үзэж байв. Уг байдлыг Зүүн Европын хүний эрхийн төлөө тэм- цэгч Adam Michnik өөрийн бүтээлээрээ амь оруулсан түүхтэй. Ийнхүү иргэний нийгэм нь улс орны болон нийгмийн хөгжил, өөрчлөн байгуулалтын үйл яв- цад, мөн иргэний мөргөлдөөнийг зохицуулахад шинэ үүрэгтэй болжээ. Энэ мэт иргэний нийгмийн төрөл бүрийн үзэл баримтлал, судалгаанууд түүний олон ян- зын онцлог талыг тодруулж байдаг: Нийгмийн үнэт зүйлс, хэм хэмжээ болох соёл иргэншилт нийгэмд нэг нэгэндээ хүлээцтэй хандах (→ Иргэний сайн чанарууд); хэвлэл мэдээлэл, сэхээтнүүдийн үүрэг оролцоо; хүн итгэлцэл хоёрын холбоо; нийгэмд бий болгож буй ёс суртахууны хэм хэмжээ ба шаардлага; хүмүүс хамтаа- раа, иргэний хүсэл эрмэлзэл бүхий оролцоогоороо бий болгодог олон нийтийн орон зай, түүний цар хүрээ зэ- рэг болно. Тухайлбал, Jürgen Habermas (Strukturwandel der Öffentlichkeit, 1962) иргэний нийгмийг их бага хэмжээ- гээр гэнэтийн шийдвэр дээр тулгуурлан байгуулагд- сан холбоод, байгууллага, хөдөлгөөний нийлбэрээс бүрддэг ба тэдгээр нь хүмүүсийн амьдралд тулгамдаж буй асуудлуудыг олж харан, нэгтгэн, дуу хоолой нэмж улс төрийн нөлөө бүхий талбарт өөрөөр хэлбэл олон нийтэд хүргэдэг хэмээн тодорхойлжээ. Харин Ralf Dahrendorf (Der moderne soziale Konflikt, 1992) иргэ- ний нийгмийн үзэл баримтлалыг төрийн оролцоогүй бөгөөд улс төрийн эрх мэдлийн төв байгууллагаар удирдуулдаггүй бие даасан байгууллагуудын оршин тогтнол бүхий сонгодог либерал уламжлалын нэг хэсэг гэж үздэг байна. Иргэний нийгмийн нарийн төвөгтэй байдал, эдийн засаг, төр айл өрх, хэвлэл мэдээлэл, соёл гэх мэт бусад институцитэй олон талаар холбогдож, мөн давхцаж байгаа нь иргэний нийгмийн үзэл баримтлалыг өөр өнцгөөс үзэх, судлах боломж, хэрэгцээ шаардлагыг үүсгэдэг. Зарим судлаач иргэний нийгмийг, ялангуяа төр ба нийгэм хоёр хоорондоо хэрхэн харилцдагаас шалтгаалан нийгмийн макро социологийн шинж тэмдэг гэж үздэг. Зарим нь илүү хувь хүн бодгалийн өнцгөөс түүнийг тайлбарлаж, хувь хүний үзэл бодол, үнэт зүйлс ба тэдний нийгэм дэх оролцоо зэргийг чу- халчилдаг. Энэ хоёрын дундах орон зайг институцийн хэмжээнд үзэх үзэл эзлэх ба байгууллага, холбоодын бүтэц, хэмжээ, чиг үүрэг болон үйл ажиллагааны хам- рах хүрээ зэргийг судалдаг байна. Иргэний нийгмийг харах өнцгүүд өөр байгаа нь нэгдмэл бус гэсэн үг биш юм. Харин ч аль талд нь илүү ач холбогдол өгч буй, аль нь илүү анхаарлын төвд байгаа, хэрхэн улс төрийн бодлогод нөлөөлж байгаа эсэхээс хамааран харилцан нэгнээ нөхдөг байна. Helmut K. Anheier und Anja Appel

Ansgar Klein: Der Diskurs der Zivilgesellschaft. Politische Hintergründe und demokratietheoretische Folgerungen. Агуулга 453

Opladen 2001. Jürgen Kocka: Zivilgesellschaft in historischer Perspektive. In: Forschungsjournal Neue Soziale Bewegungen 16 (2003). s. 29-37. Jeanette Schade: “Zivilgesellschaft” – eine vielschichtige Debatte. INEF Report Heft 59. Duisburg 2002. 454 Дэлгэрүүлж унших бүтээл

Дэлгэрүүлж унших бүтээл

Улс төрийн шинжлэх ухааны герман хэл дээрх толь бичиг Uwe Andersen / Wichard Woyke (Hrsg.): Handbuch des politischen Systems der Bundesrepublik Deutschland. Opladen 1993. 2003. Hans Boldt [u. a.]: Duden. Schülerduden Politik und Gesellschaft. Mannheim 1979. 2005. Hanno Drechsler [u. a.] (Hrsg.): Gesellschaft und Staat. Lexikon der Politik. München 1970. 2003. Everhard Holtmann (Hrsg.): Politiklexikon. München [u. a.] 1991. 32000. Carsten Lenz / Nicole Ruchlak: Kleines Politik-Lexikon. München [u. a.] 2001. Dieter Nohlen (Hrsg.): Kleines Lexikon der Politik. München 2001. 2002. – (Hrsg.): Pipers Lexikon der Politik. 7 Bde. München [u. a.] 1983–1985. – / Rainer-Olaf Schultze (Hrsg.): Lexikon der Politikwissenschaft. 2 Bde. München 2002. 2005. Ralf Rytlewski / Carola Wuttke (Hrsg.): Duden Politik mit CDROM. Mannheim 2005. Manfred G. Schmidt: Wörterbuch zur Politik. Stuttgart 1995. 2004. Klaus Schubert / Martina Klein: Das Politiklexikon. Bonn 1997. 2006. Gerlinde Sommer / Raban Graf von Westfalen (Hrsg.): Staatsbürgerlexikon. Staat, Politik, Recht und Verwaltung Дэлгэрүүлж унших бүтээл 455

in Deutschland und der Europäischen Union. München 1999. Werner Weidenfeld / Wolfgang Wessels (Hrsg.): Europa von A bis Z. Taschenbuch der europäischen Integration. Baden- -Baden 1991. 2005. Wichard Woyke (Hrsg.): Handwörterbuch Internationale Politik. Wiesbaden 1977. 2005.

Улс төрийн шинжлэх ухааны герман хэл дээрх Ulrich von Alemann: Grundlagen der Politikwissenschaft. Ein Wegweiser. Opladen 1994. 21995. – / Erhard Forndran: Methodik der Politikwissenschaft. Eine Einführung in Arbeitstechnik und Forschungspraxis. Stuttgart 1974. 2005. Jürgen Bellers / Rüdiger Kipke: Einführung in die Politikwissenschaft. München [u. a.] 1992. 2006. Dirk Berg-Schlosser / Sven Quenter (Hrsg.): Literaturführer Politikwissenschaft. Eine kritische Einführung in Standardwerke und “Klassiker” der Gegenwart. Stuttgart 1999. – / Theo Stammen: Einführung in die Politikwissenschaft. München 1974. 72003. Klaus von Beyme: Die politischen Theorien der Gegenwart. Eine Einführung. München 1972. 2000. Wilhelm Bleek: Klassiker der Politikwissenschaft. Von Aristoteles bis David Easton. München 2005. André Brodocz / Gary S. Schaal (Hrsg.): Politische Theorien der Gegenwart. 2 Bde. Opladen 2001–02. 2006. 456 Дэлгэрүүлж унших бүтээл

Iring Fetscher / Herfried Münkler (Hrsg.): Pipers Handbuch der Politischen Ideen. 5 Bde. München 1985–93. Christiane Frantz / Klaus Schubert (Hrsg.): Einführung in die Politikwissenschaft. Münster 2005. Gerhard Göhler [u. a.] (Hrsg.): Politische Theorie. 22 umkämpfte Begriffe zur Einführung. Wiesbaden 2004. Paul Kevenhörster: Politikwissenschaft. Bd. 1: Entscheidungen und Strukturen in der Politik. Opladen 1997. 2006. Thomas Meyer: Was ist Politik? Opladen 2000. 2003. Arno Mohr (Hrsg.): Grundzüge der Politikwissenschaft. München [u. a.] 1995. 1997. Manfred Mols [u. a.] (Hrsg.): Politikwissenschaft. Eine Einführung. Paderborn 1994. 2006. Herfried Münkler (Hrsg.): Politikwissenschaft. Ein Grundkurs. Reinbek 2003. Hiltrud Nassmacher: Politikwissenschaft. München [u. a.] 1994. 52004. Werner J. Patzelt: Einführung in die Politikwissenschaft. Grundriß des Faches und studienbegleitende Orientierung. Passau 1992. 52003. Karl Rohe: Politik. Begriffe und Wirklichkeiten. Eine Einführung in das politische Denken. Stuttgart 1978. 1994. Manfred G. Schmidt: Demokratietheorien. Opladen 1995. 32000. Theo Stammen [u. a.]: Grundwissen Politik. Frankfurt a. M. 1991. 21997. Дэлгэрүүлж унших бүтээл 457

Улс төрийн шинжлэх ухааны чухал сэтгүүл Aus Politik und Zeitgeschichte. Beilage zur Wochenzeitung “Das Parlament” (1953ff.) Blätter für deutsche und internationale Politik (1956ff.) Deutschland-Archiv. Zeitschrift für das vereinigte Deutschland (1968 ff.) femina politica. Zeitschrift für feministische Politik - -Wissenschaft (1992 ff.) Forschungsjournal Neue Soziale Bewegungen (1988ff.) Internationale Politik (1946ff.) Kölner Zeitschrift für Soziologie und Sozialpsychologie (1948ff.) Leviathan. Berliner Zeitschrift für Sozialwissenschaft (1973ff.) Neue politische Literatur. Berichte über das internationale Schrifttum (1956ff.) Österreichische Zeitschrift für Politikwissenschaft (1972ff.) Politische Vierteljahresschrift. Zeitschrift der Deutschen Vereinigung für Politische Wissenschaft (1960 ff.) Prokla. Zeitschrift für kritische Sozialwissenschaft (1971ff.) Schweizerische Zeitschrift für Politikwissenschaft (1995ff.) Soziale Welt. Zeitschrift für sozialwissenschaftliche Forschung und Praxis (1949 ff.) Vierteljahreshefte für Zeitgeschichte (1953ff.) Zeitschrift für internationale Beziehungen (1994ff.) Zeitschrift für Parlamentsfragen (1969ff.) Zeitschrift für Politik (1907ff.) Zeitschrift für Politikwissenschaft (1996ff.)