Lexikon Politik
Улс т0рийн тайлбар толь
Lexikon Politik
Улс т0рийн тайлбар толь
Энэх00 тайлбар толийг Монсудар хэвлэлийн газрын санаачлагаар Монгол дахь Конрад-Аденауэр-Сангийн дэмжлэгтэйгээр орчуулан х0ргэв. ДАА ННА У
Lexikon Politik Улс т0рийн тайлбар толь
Т0слийн зохицуулагч Б.Оюундарь
Орчуулагч Б.Ганх0л0г, Б.Энхт0гс, Б.Эрдэнэчимэг, Д.00рцайх,
О.Цэрэнчимэд, У.Отгонбаяр, О.Ариунаа, Ц.Уянга,
М.Сэргэлэн (4онгол-Германы г00р т0рийн бус байгууллагын баг)
Орчуулгын редактор
О.Цэрэнчимэд (Удирдлагын академийн Бодлого, Улс т0р судлалын тэнхимийн эрхлэгч, дэд профессор)
Д.00рцайх (ХБ4ГУ-ын Бонн хотын их сургууль, хууль з0йн ухааны магистр) Ц.Уянга (ХБ4ГУ-ын 4ьюдвиг 4аксимиллианы Их Сургуулийн Улс т0рийн шинжлэх ухааны магистр, Австралийн 4ельбурний Их Сургуулийн х0д0лм0рийн эрх з0йн магистр)
Редакторууд Б.Батбаатар, Д.Очирмаа
Монгол орчуулгын эрх © 2019 Монсудар хэвлэлийн газар RECLAMS UNIVERSAL-BIBILIOTHEK Nr. 18714 2009 Philipp Reclam jun. GmbH & Co. KG, Siemensstraße 32, 71254 Ditzingen.
Тус б0тээлийн орчуулгыг Konrad-Adenauer-Stiſtung Mongolei ивээн тэтгэсэн болно.
ISBN
Б0х эрх хуулиар хамгаалагдсан болно.Энэх00 номын эхийг хэвлэлийн газрын з0вш00р0лг0йгээр хэсэгчлэн болон б0тнээр нь дахин хэвлэх,хайлтын системд байршуулах, цахим,механик,фото хуулбар зэрэг ямар ч хэлбэрээр хувилж олшруулах,т0гээн тараахыг хатуу хориглоно.
Агуулга
Удиртгал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Abgeordnete – Парламентын гиш00н . . . . . . . . . . . 17 Außenpolitik – Гадаад бодлого . . . . . . . . . . . . . . . 20 Autoritäres Regime – Авторитар дэглэм . . . . . . . . . . 24 Bürgertugenden – Иргэний ухамсарт 0йл . . . . . . . . 28 Deliberative Demokratie – З0вл0лд0х ардчилал . . . . . 33 Demokratie – Ардчилал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Demokratisierung/ Demokratisierungswellen –
Ардчиллын давлагаа . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Diktatur – Диктатур . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Diskurs – Дискурс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Elektronische Demokratie – Цахим ардчилал . . . . . . . 55 Eliten – Элит00д . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 Europäische Union – Европын Холбоо . . . . . . . . . . 64 Extremismus – Экстремизм . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Faschismus – Фашизм . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Feminismus – Феминизм . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Föderalismus – Федерализм . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 Freiheit – Эрх ч0л00 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 Gemeinwohl – Нийтийн сайн сайхан . . . . . . . . . . . 89 Gerechtigkeit – Шударга ёс . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 Gesetze/Gesetzgebung – Хууль, хууль тогтоох . . . . . . 100 Gewalt – Х0ч хэрэглэх эрх мэдэл . . . . . . . . . . . . . . 106 Gewaltenteilung – Эрх мэдлийн хуваарилалт. . . . . . . 109 Gewerkschaſten – 0йлдвэрчний эвлэл . . . . . . . . . . . 113 Gleichheit – Тэгш байдал . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 Globalisierung – Даяаршил . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
Агуулга
6
Grund-und Menschenrechte – 0ндсэн эрх ба х0ний эрх 127 Herrschaſt – Ноёрхол . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 Ideologie – Идеологи . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 Innenpolitik – Дотоод бодлого . . . . . . . . . . . . . . . 139 Institutionalismus – Институционализм . . . . . . . . . 143 Institutionen – Институци . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 Integration – Интеграц . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 Interessenverbände – Сонирхлын холбоод . . . . . . . . 155 Internationale Beziehungen – Олон улсын харилцаа. . . 160 Internationale Regime – Олон улсын дэглэм . . . . . . . 165 Kommunalpolitik – Орон нутгийн улс т0рийн бодлого 168 Kommunismus – Коммунизм . . . . . . . . . . . . . . . . 172 Kommunitarismus – Коммунитаризм . . . . . . . . . . . 176 Konfliktlinien – З0рчилд00ний зааг . . . . . . . . . . . . 180 Konsensus-und Mehrheitsdemokratie –
З0вшилцлийн болон олонхын ардчилал . . . . . . 184
Konservatismus – Консерватизм . . . . . . . . . . . . . . 189 Konstitutionalismus – 0ндсэн хуульт ёс . . . . . . . . . . 193 Kosmopolitische Demokratie –
Дэлхий нийтийн ардчилал . . . . . . . . . . . . . . 196
Legitimität – Х0лээн з0вш00р0гд0х байдал. . . . . . . . 201 Liberalismus – Либерализм . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 Macht – Эрх мэдэл . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 Massenkommunikation – Олон нийтийн харилцаа . . . 214 Mehrheitsprinzip – Олонхын зарчим . . . . . . . . . . . 219 Nation/Nationalismus – 0ндэстэн/0ндсэрхэг 0зэл. . . . 222 Nationalstaat – 0ндэстний улс . . . . . . . . . . . . . . . 227 Nichtregierungsorganisationen – Т0рийн бус байгууллагууд. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
Öffentliche Meinung- Олон нийтийн 0зэл бодол . . . . 234
Агуулга
7
Öffentlichkeit – Олон нийт . . . . . . . . . . . . . . . . . 237 Parlament- Парламент . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242 Parlamentarische präsidentielle Demokratie –
Парламентын ба ер0нхийл0гчийн ардчилал . . . . 245
Parteien – Улс т0рийн намууд . . . . . . . . . . . . . . . . 250 Parteiensystem – Улс т0рийн намуудын тогтолцоо . . . 253 Partizipative Dempkratie – Оролцоот ардчилал . . . . . 259 Politik – Улс т0р . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264 Politikwissenschaſt – Улс т0рийн шинжлэх ухаан . . . . 270 Politische Ethik – Улс т0рийн ёс з0й . . . . . . . . . . . . 277 Politische Gemeinschaſten – Улс т0рийн хамтын нийгэмлэг . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
Politische Kultur – Улс т0рийн соёл. . . . . . . . . . . . . 284 Politische partizipation – Улс т0рийн оролцоо . . . . . . 289 Politische Performanz – Улс т0рийн г0йцэтгэл . . . . . . 293 Politische Soziolisation – Улс т0рийн нийгэмшил . . . . 299 Politische Unterstützung – Улс т0рийн дэмжлэг . . . . . 304 Politisches Prozess – Улс т0рийн 0йл явц . . . . . . . . . 308 Politisches System – Улс т0рийн тогтолцоо . . . . . . . . 313 Politisches Vertrauen – Улс т0рийн итгэлцэл . . . . . . . 318 Rechtsstaat – Эрх з0йт т0р . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321 Regierung – Засгийн газар . . . . . . . . . . . . . . . . . 326 Repräsentation – Т0л00л0л . . . . . . . . . . . . . . . . . 330 Repräsentative/liberale Demokratie –
Т0л00ллийн/Ч0л00т ардчилал . . . . . . . . . . . . 334
Republikanismus – Б0гд найрамдах ёс . . . . . . . . . . . 340 Solidarität – Эв санааны нэгдэл . . . . . . . . . . . . . . 343 Souveränität – Б0рэн эрхт байдал. . . . . . . . . . . . . . 348 Sozialdemokratie – Нийгмийн ардчилал . . . . . . . . . 352
Агуулга
8
Soziale Bewegungen – Социал х0д0лг00н . . . . . . . . . 356 Sozialismus – Социализм . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361 Sozialstaat – Социал т0р . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365 Staat – Т0р . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370 Staatsbürgerschaſt – Иргэний харьяалал. . . . . . . . . . 374 Staatsformen – Т0рийн байгуулал . . . . . . . . . . . . . 378 Steuerung – Удирдлага . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382 Systemtransformation – (Улс т0рийн) Системийн шилжилт . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 387
Terrorismus – Терроризм . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392 Totalitarismus – Тоталитаризм . . . . . . . . . . . . . . . 396 Vereinte Nationen – Нэгдсэн 0ндэсний
Байгууллага (Н0Б). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399
Verfassung – 0ндсэн хууль. . . . . . . . . . . . . . . . . . 404 Verhandlungen – Хэлэлцээр . . . . . . . . . . . . . . . . 409 Vertrag/Vertragstheorien – Гэрээ/Гэрээний онол . . . . 413 Verwaltung – Захиргаа . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418 Volk – Ард т0мэн . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 422 Voelkerrecht – Олон улсын эрх з0й/Улс т0мний эрх з0й 425 Volksabstimmung – Ард нийтийн санал асуулга . . . . 430 Volkssouveränität – Ард т0мний б0рэн эрх . . . . . . . . 434 Wahlen – Сонгууль . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437 Wahlrecht/Wahlsysteme – Сонгох эрх/
Сонгуулийн тогтолцоо . . . . . . . . . . . . . . . . . 441
Zivilgesellschaſt – Иргэний нийгэм. . . . . . . . . . . . . 448
Дэлгэр00лж унших б0тээл. . . . . . . . . . . . . . . . . . 454
Удиртгал
9
Удиртгал
Улс т0рийн талаар х0н б0р 00рийн гэсэн ойлголттой байдаг. Энэ нь иргэн б0р сонгох эрхтэй, дийлэнх нь тэрх00 эрхээ эдэлдэгтэй холбоотой. Олон нийтийн мэ- дээллийн хэрэгсл00д улс т0рийн сэдв00дийг тогтмол х0ндд0г тул иргэдийн ойлголтод нь н0л00лж байдаг. Улс т0рийн толь бичиг нь эдгээр ойлголтыг тодорхой болгон сайжруулах, ялгаатай байдлыг нарийвчлан авч хэлэлцэхээс гадна улс т0р нийгмийн онцгой нэг хэсэг болох талаар таниулахад хувь нэмэр болох учиртай юм. Улс т0рийн шинжлэх ухаанд хэрэглэгддэг агуулгаар энэх00 тайлбар тольд багтсан зуун 0ндсэн нэр томьёог тайлбарлах нь зорилгодоо х0рэх арга хэрэгсэл бол- но. Эдгээр нэр томьёоны ухагдахуун нь улс т0рийг танин мэдэх0йн салбарт шинжлэх ухааны 00днээс судлах хэрэглээг тодорхойлох болжээ. Уг тайлбар тольд оруулсан 0ндсэн нэр томьёо нь з0вх0н сурагч, оюутан, улс т0рийн шинжлэх ухааны салбарын багш нарт т0дийг0й ажил мэргэжлийн хувьд улс т0ртэй холбоотой, улс т0рийг идэвхтэй сонирхон судлахыг х0ссэн хэн б0хэнд зориулсан болно. Эдгээр 0ндсэн нэр томьёоны тайлбар нь улс т0рийн хамрах х0рээг тодор- хойлж, хэрэгж00лэхэд чиглэгдсэн болно. Энэ х0рээнд бид хоёр асуудалтай тулгарсан юм. Эх- нийх нь нэр томьёонуудыг хэрхэн з0в сонгох талаар байв. Учир нь улс т0р иж б0рэн зангилаа 0зэгдлийн х0рээнд олон янзын нэр томьёонд тусгалаа олж байдаг
Удиртгал
10
билээ. М0н з0вх0н зуун нэр томьёогоор хязгаарласан тохиолдолд улс т0рийн нэлээд олон асуудлыг орхиг- дуулах шийдвэр гаргах шаардлагатай болж байв. Бид агуулгыг 0ндсэндээ з0вх0н ардчилсан засаглалын улс т0р00р хязгаарласан явдал юм. Хэдийгээр ардчилалд хамааралтай хамгийн чухал 0зэл баримтлалын ху- вилбарыг голлон авч хэлэлцсэн хэдий ч 0зэл санааны х0рээнд (фашизм, коммунизм гэх мэт), институцийн зохион байгуулалтаар (авторитар дэглэм, дарангуй- лал, тоталитаризм гэх мэт) болон 0йл ажиллагааны т0вшинд (х0чирхийлэл, терроризм гэх мэт) багтааж оруулсан болно. Хоёр дахь шийдэл нь дотоод, гадаад улс т0рийн бодлого, орон нутгийн улс т0рийн бодлого, социаль т0р зэрэг з0вх0н ц00н хэдэн голлох материал- лаг улс т0рийн бодлогын зохицуулалтын хэрэгслийг (policies) хамруулсан явдал юм. 0ндсэн нэр томьёоны агуулгад анхаарал хандуулснаар бид улс т0рийн сал- барын 0рг0н х0рээний асуудлыг зайлшг0й авч 0зэх шаардлагаг0й юм. Юуны 0мн0 бидний сонгож авсан т0лх00р 0гс нь ардчиллын судалгааны гурван т0вшний хоёрт нь ха- маарна. Тухайлбал, оюун санааны х0рээнд 0нэт з0йлс, хэм хэмжээ, зарчмууд болон 0зэл баримтлалын урсга- лууд, т0рийн байгууллын х0рээнд институци1 болон
- 1
- Герман хэлэнд Institut болон Institution гэсэн хоёр ойлголтыг ялган авч
0здэг. Энэх00 б0тээлд Institut гэдгийг институт хэмээн, харин Institution гэдгийг институци хэмээн х0рв00лсэн болно. Аль аль нь этимологийн хувьд institutum хэмээх латин 0гнээс гаралтай. Х0гжлийн явцад институци гэдгээр ил00тэй тодорхой байгууллагыг, б0р тухайлбал урлаг, соёл шинжлэх ухааны байгууллага, х0рээлэнг илэрхийлэх болжээ. Германы эрх з0йн шинжлэх ухаанд м0н эрх з0йн институци гэсэн ойлголтыг авч 0здэг ба энэ нь “0мч”, “мэргэжлийн т0рийн алба”
Удиртгал
11
улс т0рийн дэглэм00д. Улс т0рийн 0йл явцын 0рн0л буюу гурав дахь х0рээ нь юуны 0мн0 хамгийн чухал эвлэлдэн нэгдсэн оролцогч талууд болох 0йлдвэрчний эвлэл, сонирхлын холбоод, нийгмийн х0д0лг00н00д, улс т0рийн намууд, олон нийтийн мэдээллийн хэрэг- сэл зэргийг тухайн асуудлын т0л00л болгон авч 0злээ.
Эцэст нь ийнх00 сонгосон зуун 0ндсэн нэр томьёоны
х0рээнд мэдээжийн хэрэг зарим нэр томьёог багтаах шаардлагаг0й байсан, т00ний оронд 00р нэр томьёог сонгох ёстой байсан хэмээн мэтгэлцэх боломжийг ол- госон болно. Тодорхой стандарт эдгээр нэр томьёонуу- дыг сонгох тал дээр байхг0й. Тийм ч учир толь бичгийг хэвлэн нийтлэгч зайлшг0й маргаж болохоор сонгол- туудыг хийх ёстой. Гэхдээ бидний сонгосон 0ндсэн нэр томьёоны дийлэнх нь маргаанг0й чухал ойлголтууд гэ- дэгт итгэлтэй байна. Хоёрдугаар асуудал нь энэх00 0ндсэн нэр томьёонуу- дын тодорхойлолт дээр асуудалтай тулгарсан юм. Нэр томьёонуудыг тодорхойлолтын асуудлаар зарим 0ед “суурь асуудлыг х0ндс0н” буруу ойлголтуудтай учирч байв. Бодит юм зохистой, зохистой юм “00р00” бо- дит гэсэн х0лээлтийг харгалзан тодорхойлох 00рэг нь тодорхой ухагдахууныг аль болох хамгийн тэнцвэрт байдлаар тодорхойлох асуудал. Гэвч ингэж 0зсэнээр
гэх мэт тодорхой эрх з0йн суурь зарчмуудаас б0рддэг цогц агуулгыг илэрхийлдэг. Харин орос хэлэнд институция, монгол хэлэнд институци хэмээн х0рв00лэн хэрэглэж заншсан ойлголтоор ер0нхийд00 нийгмийн дэг журмын болон зохицуулалтын тогтолцоо, байгууллыг илэрхийлдэг. Нийгмийн шинжлэх ухаанд энэ агуулгатай уялдуулан тодорхой т0рийн албан газрууд, их, дээд сургууль, с0м хийд мэтийг з0вх0н байгууллага бус, бас нийгмийн институци буюу байгуулал гэдэг утгаар энэх00 нэр томьёогоор илэрхийлдэг.
Удиртгал
12
чухам юунд энэх00 м0н чанар орших, т00нийг хэр- хэн тодорхойлох вэ? Гэсэн эцэс т0гсг0лг0й маргаа- ныг дагуулах 0р дагавартай юм. Энэ утгаараа эдгээр нэр томьёо мэдээжийн хэрэг хэзээд маргаантай байх болно. Гэвч гэдгээр нэр томьёо нь хэзээд бодит байд- лыг шинжлэн судлах болон ажиглах хэрэгсэл байдаг б0г00д 00ний тулд тэд их, бага ямар нэг хэмжээгээр хэрэгцээ оршдог. Тэд з0вх0н бодит байдлыг судлаад зогсохг0й тодорхой бус байдлыг ажиглалт хийх за- маар т0с00л0лд оруулж, тодорхой хэмжээнд т00нийг б0рэлд00лж байдаг. Гэхдээ 00гээр хараахан асуудал шийдэгдэхг0й. Нэр томьёонууд нь 0ндсэндээ харил- цан адилг0й танин мэдэх0йн сонирхол болон шинж- лэн судлалын зорилго б0хий ямар нэг онол болон 0зэл хандлагатай холбоотойгоор хэрэглэгддэг. Агуулга нь ч м0н тэр хэрээр ялгаатай байдаг. Энэ нь нэр томьёо б0р олон янзын тодорхойлолттой байж болох ба ямар ч тодорхойлолт оршихуйг нь н0хц0лд00лсэн аль нэг утгаар з0в нь байх боломжг0й гэсэн 0г юм. Хязгаарлагдмал багтаамжтай толь бичигт энэ асууд- лыг хэрхэн шийдвэрлэх вэ? Бид алдарт улс т0р суд- лаач Giovanni Sartori-гийн з0вл0мжийг баримжаал- лаа. Тэрээр тодорхой нэр томьёоны тодорхойлолтыг голлох зохиогчдын б0тээлээс судлаад, тэдний нэгдэж буй агуулгын ц0мийг нь олж илр00лэхийг санал бол- гов. Дараа нь 00нийг олон янзын онол болон 0зэл са- нааны х0рээнд авч 0зэх, т00ний талаар мэргэжлийн х0рээнийхэн олонх нь санал нийлэх0йц тодорхойлолт хэмээн 0зэж болно.
Удиртгал
13
Эдгээр нийтлэл агуулгын хувьд хоорондоо бага зэ- рэг ялгаатай байж болохуйц тодорхой схемийг ба- римталлаа. Тэднийг т0лх00р 0гийг нэрлэх болон товч тодорхойлолтыг 0г0х байдлаар эхл00лж, араас нь нэр томьёоны болон онолын т00хэн 0е эсвэл системч- лэн зохиомжтой илэрхийлэх хэсгийг залгуулсан юм. 0г00лл00д нь текстийн дотор нэрлэгдсэн гарчгийг н0х0х болон 0ргэлжл00лэн судлах ном зохиолыг заа- сан товч номын эх сурвалжаар т0гс0н0. Герман хэл дээрх улс т0р судлалын толь бичг00д, улс т0р судлалын эхлэн суралцах сурах бичг00д болон улс т0р судлалын шинжлэх ухааны гол чухал сэтг00л00дийн жагсаалт б0хий хавсралт хэсэг м0н ийм санааг илэрхийлэх зо- рилго тээсэн болно. Х0ний нэрийн болон нэр томьёо- ны б0ртгэлээр энэх00 боть т0гс0н0.
0г00лэл дотор бусад т0лх00р 0гсийн солбицсон эш- лэлийг сумаар (5) тэмдэглэсэн. Т0лх00р 0гийн товчлол нь олон болон ц00н тоон дээр байж болно. Тэгэхээр жишээ нь “А” гэсэн нь тухайн 0г00лэлд дотроо “ардчи- лал” т00нчлэн “ардчиллууд” гэсэн утгатай байж болно. 0гийн х0йсийн, тооны болон тийн ялгалын ангиллыг ийм товчлолд м0н 0л харгалзсан болно. Бусад товч- лолууд дээр Duden-ий лавлах толийн д0рмийн стан- дартчиллыг дагалаа. Бид м0н зай талбайн хомсдолоос шалтгаалан аль х0йсийг нэрлэхээс татгалзах шаардла- гатай байсныг сануулан дурдах нь з0йтэй болов уу. Энэх00 толь бичгийн б0х 0г00лл00д нь эх 0г00лэл болно. “Засаглал”-ын тухай англи хэл дээрх 0г00ллийг эрхлэн гаргагчид орчуулсан болно. “Засаглал”-ын ту-
Удиртгал
14
хай англи хэл дээрх 0г00ллийг эрхлэн гаргагчид ор- чуулсан болно. Эрхлэн гаргагчид б0х зохиогчдодоо мэргэжлийн хамтын ажиллагаанд нь талархаж байна. Майнц дахь Йоханнес Гутенберг Их Сургуулийн улс т0р судлалын институцийн Annemarie Schmidt-д ал- дааг шалгах уншилтыг хичээнг0й нямбай г0йцэтгэсэнд нь м0н талархаж байна.
Dieter Fuchs und Edeltraud Roller
Улс т0рийн тайлбар толь
Abgeordneteꢀ–ꢀПарламентынꢀгишүүнꢀ
17
Abgeordnete – Парламентын гиш00н
Парламентын гиш00н гэдэг нь аливаа институци эс- вэл нийтийн нэрийн 0мн00с 00рэг х0лээсэн, тэднийг т0л00л0х хууль ёсны 00рэг г0йцэтгэгч х0м00сийг хэл- нэ. Орчин 0еийн улс т0рийн шинжлэх ухааны 0гсийн хэрэглээнд энэх00 нэршил нь з0вх0н хувь х0н р00 чиглэгдэх б0г00д б0х нийтийн ардчилсан сонгуулиар парламентын гиш00н (5 Парламент) болсон х0нд ха- мааралтай байна. М0н парламентын гиш00д аль нэг давхаргыг т0л00л0х, тэднээс заавар авдагг0й байд- лаараа дундад зууны 0еийн т0л00ллийн байгууллагаас ялгаатай юм. 1791 оны Францын 0ндсэн хууль, 1849 оны Германы 0ндсэн хуульд тусгагдсан т0л00ллийн (5 Т0л00л0л) тухай ойлголт нь б0х ард т0мнийг т0л00л0х хараат бус, эрх ч0л00т парламентын гиш00н болох т0с00лл00р хэрэгжсэн байдаг (Grundgesetz Art. 38 / 0ндсэн хуулийн 38-р з0йл). Эрх з0йт т0рийн, ардчиллын онолоор парламентын гиш00д нь парламентын 0йл ажиллагаа, т0л00ллийн байгууллагын гиш00нчлэлд харьяалагдах б0г00д ард т0мний х0сэл сонирхлыг т0л00лж засгийн газрыг хя- нах, хууль тогтоох 0йлд оролцож, б0х нийтэд х0чин т0г0лд0р шийдвэр00д гаргаж хэрэгж00лнэ. Т0л00лн0 гэдэг нь т0л00ллийн либерал ардчилалд ард т0мний х0сэл болон т0л00л0гч хооронд Identität2 байдлыг 00сгэх бус, харин иргэдийн х0сэлт, шаардлагад хариу
- 2
- Identität: Аливаа нэг 0ндэстний ижилсэх эсвэл ялгаатай байдлыг
тодорхойлдог хэв шинж юм.
Abgeordneteꢀ–ꢀПарламентынꢀгишүүн
18
0йлдэх, х0ртээмжтэй харилцаатай байх, хариуцлагатай байдлын баталгаат 0йлдлийг хэлнэ. Энэ нь парламен- тын гиш00н хараат бус, з0вх0н 00рийн итгэл 0нэмшил, 0нд0р мэдлэгт захирагдах тухай суурь зарчим юм. Парламент нь нийтийн т0л00ллийн байгууллагын хувьд 00рийн 0йл ажиллагааг г0йцэтгэхдээ нийт хувь парламентын гиш00н б0рийн саналын д0нг харгалздаг. Ийм учраас гиш00ний ажил 00рэг, 0зэл бодол, 0йл х0дл0лийн талаар судалгаа хийх шаардлага тулгарч буй юм. John Wahlke (e Legislative System, 1962) АНУ- -д парламентын гиш00ний талаарх хийсэн гиш00ний 00рэг оролцооны онолын чиг хандлагын судалгаа- гаар парламентын байгууллага болон хувь гиш00ний хооронд ялгаатай байдал ажиглажээ. Харгалзах чиг 00ргийн хэв шинжийн ангилалд ялгаатай байдлаар хоёр 0ндсэн чиглэл багтана. Нэгд0гээрт, т0л00л0гчийн анхаарах хэв маяг, с00лийнх нь хараат бус итгэмж- лэгдсэн т0л00л0гч (trustee) болон хараат т0л00л0гч (delegate) хоёрын хоорондын ялгаатай байдал юм. 00нээс хамгийн чухал нь delegate байдал б0г00д хэр- хэн, ямар 00рэгт анхаарал хандуулах вэ? гэдэг нь олон х0чин з0йлсээс хамаарна. Эхнийх нь парламентын гиш00ний харьцуулсан (систем) бус судалгааны чиглэл нь хувь х0ний гарал 00сэл, нийгмийн т0л0в байдалд анхаарах хэдий ч з0рчилд00нтэй 0р д0нд х0рсэн байдаг (Games H. Kuklinsky / Richard El ling, “Representational Role, Constituency Opinion, and Legislative Roll-Call
Behaviour”, in: American Journal of Political Science 21,
1977).
Abgeordneteꢀ–ꢀПарламентынꢀгишүүнꢀ
19
Харьцуулсан судалгаанд улс т0рийн системийн хэв шинж, улс т0рийн намуудад анхаарал хандуулдаг бо- ловч сонгуулийн тогтолцоо, н0л00л0х х0чин з0йлс нь ялангуяа парламентын гиш00ний 0йлдэл болон чиг 00рэгт чухал ач холбогдолтой байдаг. Парламентын гиш00ний судалгааны 0р д0н б0хэлдээ улс т0р мэр- гэшсэн байхын ач холбогдлыг харуулдаг. Улс т0р нь улам ихээр мэргэшсэн байх болон удаан хугацааны мэргэжлийн ур чадвар эзэмших, м0н улс т0рийн на- мууд дахь шатлан дэвших боломжтой холбогддог (Max Weber, Politik als Beruf, 1919). Ч0л00т парламентын гиш00н гэдэг утга нь норматив шаардлагатай д0рслэл. Энэ д0рслэл нь бодит байдалд парламент дахь улс т0рийн намуудын 0нд0р т0вшинд 00рэг х0лээх чад- вараар илэрхийлэгддэг. Нэр б0хий санал хураалтын д0н шинжилгээнээс харахад б0лгийн санал хураал- таас 00р00р ц00н тохиолдолд ганц нэг гиш00н санал гаргадаг. Парламентын гиш00дийн дийлэнх нь мэр- гэжлийн 0нд0р т0вшинд бэлтгэгдсэн сэхээтэн х0м00с байдаг. Парламентын гиш00ний тухай ихэнх гарч буй ш00мжлэл нь нийгмийн давхарга, х0н амын б0тцийн тусгал болох гажуудал тул бодит н0хц0лд парламен- тын гиш00ний хандлага, байгаа зан т0рх нь бага ач холбогдолтой. Ихэвчлэн улс т0рийн ялгаатай чиг 00рэг нь нийгмийн бие даасан нэг хэсэг байх ба олон намын тогтолцоо б0хий т0рт улс гэдгээрээ улс т0рийн намууд нийтийг т0л00л0х олонхын саналын зарчмыг 00рсд00 хэрэгж00лдэг.
Bernhard Weßels
Außenpolitikꢀ–ꢀГадаадꢀбодлого
20
Jens Borchert (Hrsg.): Politik als Beruf. Die politische Klasse in westlichen Demokratien. Opladen 1999. Dietrich Herzog [u. a.] (Hrsg.): Parlament und Gesellschaſt. Opladen 1993. Warren E. Miller [u. a.]: Policy Representation in Western Democracies. Oxford 1999. Pippa Norris (Hrsg.): Passages to Power. Cambridge 1997. Werner J. Patzelt: Abgeordnete und Repräsentation. Passau
1993.
Außenpolitik – Гадаад бодлого
Гадаад бодлого (гаднах талын улс т0р) гэдэг нь али- ваа улс буюу холбооны улс, улсуудын нэгдэл, олон ул- сын байгууллагуудтай олон улсын гэрээний х0рээнд (5 0ндэстний эрх, 5 Олон улсын засаглал) эрхлэх улс т0рийн 0йл ажиллагаа юм. Гадаад бодлогын оролцогч тал нь засгийн газар юм. Засгийн газар нь бусад улс оронтой харилцах харилцааг (улс хоорондын), улс хоорондын байгууллагатай харилцах (олон талын ха- рилцаа) харилцааг болон ТББ-тай харилцах харилцааг зохицуулдаг. 5 Даяаршлын явц болон харилцан хамаа- рал нь нэмэгдсэн 0н00 0ед 5 олон улсын харилцааны гадаад бодлогын зохицуулалтад олон улс дамнасан т0рийн бус оролцогч талуудын ач холбогдол нэмэгд- сээр байна. Европын уламжлалт гадаад бодлого нь юуны 0мн0 т0рийн 0йл ажиллагааны бие даасан салбар гэж ойл-
Außenpolitikꢀ–ꢀГадаадꢀбодлого
21
гогддог ба анхлан Leopold von Ranke гадаад бодлогыг т0рт улсын дотоод б0х н0хц0л байдалд захирагдан, гадаад бодлогын хэрэгцээнд нийц00лсэн, 0ндэстний ашиг сонирхол давамгайлсан т0рт ёсны 0йлдэл хэмээн 0зжээ. Гэвч гадаад бодлого нь юуны 0мн0 чухал ач хол- богдолтой засгийн газрын улс т0р б0г00д олон нийтэд хаалттай нуугдмал 0йл ажиллагаа болж хувирсан бай- даг.
00нээс гадна ардчилсан 0ндсэн хуульт т0рт улсуу- дын дунд гадаад бодлогын ардчилал 0рн0х нь бий. Гэхдээ засгийн газар нь зэвсэгт х0чнийг гадаадад байршуулах, олон улсын гэрээ байгуулах зэрэг гадаад бодлогын чухал шийдвэр00дийг парламентаар бат- луулах шаардлагатай бий. М0н гадаад бодлогын хэ- рэгжилтэд олон нийтийн оролцоо (public diplomacy) чухал ач холбогдолтой. Тухайлбал, сонирхлын б0лгэм нь гадаад бодлогын шийдвэр гаргалтад н0л00 0з00лэх болжээ. С00лийн жил00дэд гадаад бодлогын хамрах х0рээ эрс 0рг0жин тэлж байна. Энэ нь з0вх0н аюулг0й байд- лын уламжлалт 00рэг т0дийг0й олон улсын эдийн за- саг, худалдааны бодлого болон 0ндэсний эдийн зас- гийг дэмжих асуудлыг хамруулдаг. М0н ядууралтай тэмцэх (х0гжлийн бодлого), х0рээлэн буй орчныг хамгаалах, ДОХ-той тэмцэх, х0н амын бодлого, шил- жилт х0д0лг00н, ёс з0йтэй биологийн х0гжил, техно- логийн бодлого зэрэг асуудал нэмэгджээ. Гадаад бод- лого нь з0вх0н гадаад хэргийн яамны асуудал байсан бол 0дг00 олон салбарын яамдын оролцоотой, салбар