taith uwchdir ehangwch eich gorwelion…

• Taith Gylch • Meini Hirion • Golygfeydd Arfordirol

Fe fydd y llyfryn hwn yn rhoi cymorth i chi ddarganfod Gwybodaeth am y daith hanes y tirlun uwchben Penmaenmawr. Ar hyd y daith mae pump safle o ddiddordeb. Mae’r llyfryn hwn yn Tirwedd: dringo a disgyniad serth eich tywys i bob safle ac yn rhoi feithiau diddorol am yr Pellter: 9 cilometr, 5 ½ milltir. ardal o’ch cwmpas. Efo’r llwybr dewisol ychwanegwch 2.3 cilometr/1.5 milltir. Amser: 3 ½ awr. Efo’r llwybr SUT I GYRRAEDD dewisol ychwanegwch awr. Llwybrau: lonydd, traciau a O’r Orsaf: cerddwch i fyny Paradise Road i’r groesffordd yng nghanol llwybrau glaswelltog. y dref. Croeswch y ffordd i Fernbrook Road a maes parcio’r llyfrgell ar Cwˆn: mae’n rhaid cadw cwˆ n eich dde. Ffôn: 08457 48 49 50 dan reolaeth tyn. www.nationalrail.co.uk Map: Explorer OL17. Cyfeirnod grid dechrau a gorffen: O’r arhosfan bws: cerddwch i’r groesffordd yng nghanol y dref. Maes parcio y llyfrgell SH719 763. Trowch i fyny i Fernbrook Road a maes parcio’r llyfrgell ar eich dde. Lluniaeth: siopau, bwytai a Ffôn: Traveline 0871 200 22 33 www.traveline-cymru.info thafarnau lleol. Efo Car: dilynwch yr A55 o’r gorllewin i gyffordd 15a / o’r dwyrain Bras amcan yn unig yw’r cyffordd 16 i Benmaenmawr. Dilynwch y brif ffordd at y groesffordd amseroedd a pellteroedd ger y goleuadau traffig yng nghanol y dref. Trowch i fyny Fernbrook Road gan barcio ym maes parcio’r llyfrgell ar eich ochr dde. Edrychwch ar y tywydd ar: Llinell Ffôn Ymholiadau Cludiant Cyhoeddus: 01492 575412 (Cyngor www.mountainweatherwales.org Bwrdeistref Sirol ) Cofiwch y gall y tywydd fod yn gyfnewidiol.

© Hawlfraint y Goron. Cedwir pob hawl. Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy 100023380 2010 I GAEL RHAGOR O © Crown copyright. All rights reserved. WYBODAETH AM: Council 100023380 2010 Stori Pen Cyf www.storipen.co.uk / 01492 623970 Penmaenmawr www.penmaenmawr.com Awdurdod Parc Cenedlaethol Eryri eryri-npa.gov.uk / 01766 770274

Tir mynediad agored www.ccw.gov.uk

Dilynwch Y Côd Cefn Gwlad os gwelwch yn dda Parchwch. Diogelwch. Mwynhewch. DECHRAU’R DAITH I SAFLE 1 Oeddech chi’n gwybod? HANES Y GARREG LLWYBR Y JIWBILÎ Cafodd Ynys Seiriol ei henwi - SH 731 759 Fod Maen Crwn wedi cael ei ar ôl mynach a oedd yn byw symud ai siapio gan rhewlif. Mae yno yn y 6ed ganrif. O faes parcio y llyfrgell cerddwch i fyny felly yn cael ei alw yn ‘dyfod’. Fernbrook Road. Dilynwch y ffordd i’r chwith i gymryd y drofa i’r dde i fyny Oeddech chi’n gwybod? Credir fod pobl tua 4000 o Groesffordd Lane. Ar ben y lôn ewch yn flynyddoedd yn ôl wedi rhoi Edrych tuag at Ynys Seiriol a syth ymlaen ac i fyny Mountain Lane. Mae’r gwenithfaen wedi cael y garreg ar ei thraed i nodi’r Sir Fôn o Safle 1. Dilynwch Mountain Lane, dros y grid ei chwarelu yma ers 1830. llwybr hynafol a oedd yn croesi’r gwartheg nes i chi gyrraedd y ddau biler Mae’r hen weithfeydd ar y dyffryn o’r fan hon i lawr i carreg a Safle 1. chwith bellach wedi’u tirlunio. Ddyffryn Conwy.

Adeiladwyd y pileri hyn yn 1888 i nodi Tu cefn i Maen Crwn fe welwch agor Llwybr y Jiwbilî. Agorwyd y llwybr Oeddech chi’n gwybod? dyffryn bas y Gyrrach. Mae cylch ar gyfer ymwelwyr a oedd yn aros Mae’r cylch bychan o bump wedi ei greu gan rewlif. Mae yn nhref gwyliau poblogaidd Fictoraidd carreg yn dyddio o 1300 – 1000 posib gweld rhai ô’r maeni Penmaenmawr fwynhau y golygfeydd C.C. Roedd arwyneb y cylch dyfod a gafodd eu gadael wrth panoramig. wedi ei orchuddio gan gwarts. i’r rhewlif gilio ddiwedd Oes yr

Ellwch chi ddychmygu pam Iâ. Mae’r meini yma wedi cael fod hyn wedi cael ei wneud? eu defnyddio a defnyddio eto Chwareli Penmaenmawr. gan pobl. SAFLE 1 I SAFLE 2 Oeddech chi’n gwybod? Defnyddiwyd y meini hyn yn MAEN CRWN - SH 731 749 ystod y cyfnod Neolithig a’r O Safle 1 cerddwch i fyny’r trac. Lle mae’n Cadarnhaodd y cloddio yn Oes Efydd i adeiladu cylchoedd fforchio’n ddwy ewch ar hyd y trac ochr 1958 bod y cylch cerrig yn seremonïol a thomenni claddu. dde. Dilynwch y trac heibio i fferm ar eich perthyn i gyfnod cynnar Oes Yn ystod yr Oes Haearn cawsant chwith ac ewch drwy giât. yr Efydd, tua 1450 - 1400 C.C. eu defnyddio fel sylfaeni’r cytiau Mae hyn yn mil o flynyddoedd crwn. Yn ystod y 19eg ganrif O’ch blaen mae Tal-y-fan, i’ch chwith mae cyn i’r Derwyddon ddod i’r defnyddiwyd y meini i adeiladu Taith Uwchdir Pensychnant a Mynydd y rhan hon o Gymru. Felly mae’r waliau sych sy’n amgáu’r Dref y tu cefn i chi. Ewch yn eich blaen enw saesneg ar y cylch yn ffriddoedd. ar hyd y trac. Ewch heibio troad Llwybr y rhoi cam argraff. Gogledd i fynd drwy giat. Yn y cae ar eich Cyn y 19eg ganrif fe fuasech chwith fe welwch Maen Crwn. Mae posib meddwl am Meini wedi gweld dau gylch o feini Hirion fel gylchfan hynafol. o’r fan yma. Ers hynny mae’r Roedd llwybrau hynafol o’r meini wedi cael eu defnyddio i gorllewin a Llanfairfechan adeiladu y waliau cerrig sych. SAFLE 2 I SAFLE 3 yn croesi yma i Bwlch y Ddeufaen ac i’r dwyrain MEINI HIRION - SH 723 746 at Ddyffryn Conwy. Yn yr Ewch ymlaen heibio Bryn Derwydd ar oes efydd cynnar roedd eich dde ar hyd y lôn goed. Yn union cyn masnachwyr yn dod a copr a y goeden olaf dilynwch cyfeirbwyntiau metalau eraill o Iwerddon. Llwybr y Gogledd i’r dde. Ewch drwy’r cae a dilynwch y cyfeirbwyntiau hyn heibio arwyddbost ac i fyny i’r chwith. Byddwch Tal-y-fan. yn gweld cylch bychan pum carreg ar eich chwith ac o’ch blaen fe welwch Cylch y Derwyddon. CARTREF MEWN WAL Beth am drio daith newydd? CERRIG SYCH Am ragor o wybodaeth ar Llwybr y Oeddech chi’n gwybod? Gogledd a Teithiau Uwchdir eraill Mae amrywiaeth o drychfilod, ymwelwch a: pryfaid cop, gwarchod y lludw, www.conwy.gov.uk/cefngwlad y miltroed, gwenyn a’r gwenyn meirch yn hoffi byw mewn wal cerrig sych. Maent hefyd yn Maen Crwn rhannu eu cartref gyda’r llyffant ddu, neidr ddefaid, llygoden y gwair a llygoden y maes. Mae waliau cerrig sych yn fannau torheulo gwych i ymlusgiaid fel y madfall gyffredin. Maent yn hoffi torheulo yn yr haul yn ystod y bore a’r prynhawn.

Cylch o bump Os edrychwch yn fanwl ar wal meini carreg. Meini Hirion. cerrig sych fe welwch cen. Mae cen yn arwydd cynnar o fywyd. Maent yn tyfu orau yn llygad yr haul yn cefn gwlad sy’n rhydd o lygredd. SAFLE 3 I SAFLE 4 Oeddech chi’n gwybod? TAITH DDEWISOL LLWYBR SH 722 747 Gafodd hanner y cylch ei gloddio. JIWBILÎ O AMGYLCH CYLCHOEDD CERRIG Darganfyddwyd siambr gladdu FOEL LUS yn y canol wedi ei gorchuddio Dilynwch y llwybr ar ochr dde’r cylch. Tirwedd: llwybr lefel. Ychydig o gan faen capan. Ynddi roedd wrn Anelwch at y pentwr o gerrig o’ch blaen ddringo. mawr yn cynnwys gweddillion a byddwch yn gweld cylch cerrig arall ac Pellter: 2.3 Cilometr, 1.5 milltir. amlosgedig plentyn tua un ar yna chlawdd cylch o gerrig rhydd. Ewch Amser: 1 awr. at y cylchoedd cerrig. ddeg oed. Meini Hirion gyda Pen y Llwybrau: trac cul a llwybrau Gogorth yn y cefndir. Mae’r cylch cyntaf yn edrych fel casgliad Gerllaw mewn pydew bas glaswellt. blêr o feini mawr. Canfyddodd cloddiad cafwyd hyd i wrn arall a’i ben i Ewch rhwng y ddau golofn a 1958-9 dwy siambr gladdu tair ochr, hynny lawr. Roedd yn cynnwys esgyrn dilynwch y trac o amgylch Foel yw, llechfeini wedi eu gosod i fyny gan amlosgedig plentyn tua deuddeg Lus. Wrth fainc, tua dwy ran o ffurfio gwagle. Roedd corfflosgiad ym oed yn ogystal â chyllell efydd dair o’r ffordd, trowch i’r dde ar mhob un ohonynt. Roedd haen o gerrig fechan. Mewn pydew bas arall hyd llwybr i ddilyn y peilonau o cwarts yn selio un ohonynt. cafwyd hyd i dri ar ddeg o gerrig amgylch Foel Lus. hogi tywodfaen ac arnynt roedd Yn yr un ardal, darganfuwyd hefyd aelwyd hirgron gyda cherrig fflat wedi’u gosod esgyrn dynol wedi’u hamlosgi a’u Ewch yn eich blaen ar hyd y arni, fel petai i ddiffodd y tân; pydew malu’n fân. Roedd wyneb y cylch llwybr hwn i ymuno â’r prif lwybr. tân yn llawn golosg a bwyell garreg wedi ei orchuddio efo cerrig Gallwch droi i’r dde a dychwelyd Graiglwyd. Mae’r safle’n dyddio o tua gwynion cwarts. i Safle 1 neu trowch i’r chwith Safle 4. 1130 C.C . a cherdded i Safle 2. Am ragor o wybodaeth am y llwybr yma Fel rydych yn cerdded heibio yr ail gylch gweler drosodd. fe welwch cylch 8 troedfedd o led o Oeddech chi’n gwybod? gerrig rhydd. Cloddiwyd y cylch yn 1958- Y fran goesgoch yw’r unig aderyn 59. Unwaith eto darganfuwyd twll wedi ei o deulu’r fran sydd â phig a orchuddio a llechfaen bychan yn erbyn choesau coch. Mae’n defnyddio ymyl gogleddol mewnol y cylch. ei big hir a crwn i ddarganfod drychfilod yn y ddaear. Roedd yn cynnwys wrn wedi ei addurno yn llawn o bridd wedi ei losgi ond ni Mae ceiliog clochdar y cerrig chafwyd hyd i unrhyw olion o gladdu gyda bron oren-goch llachar a yno. Roedd pridd wedi ei losgi hefyd o pen du. Gallwch eu gweld yn aml ar lwyni eithin a rhedyn neu Graiglwyd. dan yr wrn ac o’i amgylch a chafodd tân ar waliau cerrig sych. Hwyrach ei gynau ar y gorchudd o lechfaen. I’r y gwnewch clywed clochdar y de-ddwyrain, unwaith eto yn erbyn yr cerrig gyda’i chan gwahanol. ymyl mewnol, cafwyd hyd i weddillion Mae’n swnio fel dau garreg yn amlosgedig oedolyn bychan. Roedd yr cael ei rwbio a taro yn erbyn ei esgyrn wedi’u gwthio i dwll bychan yng gilydd. ngherrig yr ymylfaen mewnol ac wedi’u seilio efo fflawiau cerrig. I’r gogledd-ddwyrain, ychydig o Oeddech chi’n gwybod? droedfeddi oddi wrth lle cafwyd hyd i’r Ehedydd . pridd wedi ei losgi, gosodwyd llechfeini Roedd Graiglwyd yn safle i un or yn ofalus yn erbyn yr ymylfaen mewnol ar ffatrioedd bwyelli cerrig mwyaf Bwyell carreg Graiglwyd ffurf cadair freichiau fechan! Nid ydym ym Mhrydain. Cafodd y bwyelli Cadwch llygad allan am y cigfran, yn gwybod pam cafodd hyn ei wneud. hyn a rhai eraill a gafodd eu llunio bran goesgoch, clochdar y Awgrymwyd y gallai fod yn sail i ddelw ar lethrau ymhellach i’r gorllewin cerrig, ehedydd a chorhedydd neu dotem pren. Mae’r cylch yn dyddio o uwchben Llanfairfechan, eu y waun. Hwyrach y fyddwch tua 1405 C.C. hallforio i bob rhan o Brydain. yn digon lwcus i weld hutan y mynydd. Cafwyd hyd i rai ohonynt yn Ne Cymru, Sir Caergrawnt, Maent yn hedfan drost yr ardal Hampshire, Sir Efrog a safleoedd yma wrth iddynt fynd i’r Dwyrain SAFLE 4 I SAFLE 5 pwysig fel Windmill Hill, Canol a Gogledd Affrica drost y gaeaf. GRAIGLWYD - SH 721 750 West Kennet Avenue, a ger Woodhenge yn Wiltshire. O’r pentwr o gerrig cerddwch ymlaen ac i’ch dde gan anelu at y wal gerrig Mae’r graig a ddefnyddiwyd i oddi tanoch. Wrth y wal trowch i’r dde a lunio’r bwyeill, sef craig igneaidd dilynwch y llwybr i gornel y wal. Trowch yn fflawio’n hawdd. Felly mae’n oddi ar y llwybr i’r chwith yma a dilyn rhaid bod llunio’r bwyeill yn waith y wal at giât fochyn. Ewch drwy’r giât anodd a thringar yn enwedig o a thros bont. Wrth y drofa cyntaf yn y gofio mai carreg arall oedd unig ffordd byddwch wedi cyrraedd Safle 5. offer oedd ganddynt, i wneud hyn. Cymerwch y llwybr isaf i lawr ochr y bryn Mae hyn yn egluro’r nifer enfawr i giât fochyn y tu ôl i fferm Graiglwyd. o fwyeill wedi torri a heb eu gorffen a gafodd eu canfod wrth I fyny ac i’r chwith mae Graiglwyd. Roedd gloddio’r safle yn yr 1920au. galw mawr am fwyeill cerrig gan mai dyma oes y ffermwyr cyntaf a oedd yn Roedd y bwyeill yn cael eu clirio’r tir i blannu cnydau. I wneud hyn llunio’n fras yma ac yna eu hogi roeddynt angen y fwyell carreg. Byddai a’u caboli yn rhywle arall. dynion yn cerfio’r bwyelli allan o blociau o garreg oedd newydd cael ei chwarelu. Dyma “Ffatri Bwyeill Cerrig!”. SAFLE 5 I MAES PARCIO Y LLWYBR JIWBILI LLYFRGELL Oeddech chi’n gwybod? Cymerwch y llwybr isaf i lawr ochr y bryn Bod y llwybr o amgylch Foel Lus yn dilyn y cyfuchlin 800’/243 m. i giât fochyn y tu ôl i fferm Graiglwyd. Gafodd y llwybr ei hagor arFehefin 23 1888. Dilynwch y trac o amgylch ochr dde’r Yr enw gwreiddiol arno oedd Llwybr Foel Lus, ond cafodd ei enwi’n adeilad i Graiglwyd Road. Trowch i’r dde a dilynwch y ffordd i drofa ar y chwith i Barc Llwybr y Jiwbilî i ddathlu Jiwbilî y Frenhines Victoria yn 1887. Merton. Cerddwch i lawr y parc a throwch Bu’n rhaid i’r contractwr Joseph Jones a’i ddau gynorthwy-ydd Amgueddfa i’r chwith i ddilyn Fernbrook Road i faes gloddio’r llwybr o’r sgri rhydd y mynydd efo caib a rhaw. New York Cottages. parcio’r llyfrgell. Dim ond 4 mis a gymerwyd i gwblhau’r gwaith. £50 oedd cost y cyfan ynghyd â £5 ychwanegol i adeiladu 2 golofn sy’n nodi’r BETH AM YMWELD A fynedfa. AMGUEDDFA NEW YORK Roedd y llwybr yn gyfleuster hamdden ychwanegol mewn tref COTTAGES? ymwelwyr a oedd yn tyfu’n gyflym. Roedd W.E. Gladstone a fu’n O maes parcio y llyfrgell cerddwch tuag Brif Weinidog Prydain bedair gwaith, yn rhannol gyfrifol am y twf ym at canol y dref a’r groesffordd. Cymerwch mhoblogrwydd Penmaenmawr gan ei fod yn treulio’i wyliau’n aml yn troad i’r chwith ar hyd Bangor Road. Ewch y dref. yn eich blaen nes cyrraedd Amgueddfa ‘New York Cottages’. Mae’r arddangosfa Fedrwch chi ddod o hyd i’r garreg efo tri thwll ynddi? Enghraifft o Bwyell Cerrig wedi ei gynnal yn un o bythynnod y yn yr Amgueddfa. chwarelwyr. Yma fe welwch ddarganfod Dyn sydd wedi drilio y tyllau yma. Fedrwch chi ddyfalu pam ei fod wedi hanes Penmaenmawr o’r bedwaredd gwneud hyn? Roedd yn ceisio hollti’r garreg yn ei hanner. I hollti y ganrif ar bymtheg ymlaen. garreg mae llinell o dyllau a elwir yn ‘pool holes’ yn cael ei drilio. Mae dau strip o fetal a elwir yn ‘feathers’ yn cael eu rhoi ym mhob twll. Yna Pam adeiladwyd y bythynnod a mae cyˆn a elwir yn ‘plug’ yn cael ei rhoi yn y twll rhwng y ddau strip sut y gawsant eu henw? metal. Mae hwn yn cael ei forthwylio yn araf i fewn ir tyllau i holltir graig. Am ryw reswm dydi’r graig yma ddim wedi hollti ac mae posib Adeiladwyd y bythynnod gan berchnogion gweld hen ‘plug and feather’. y chwarel yn 1850 i letya’r chwarelwyr a’u teuluoedd yn ystod cyfnod o ehangu yn y chwarel a phrinder dybryd o lety. Stori y plas a gafodd ei boddi

Edrych dros Benmaenmawr Ond oherwydd dirywiad sydyn yn y Pan mae’r llanw yn isel edrychwch drost Trwyn-yr-Wylfa a tuag at y tuag at Sir Fôn. chwarel bu sawl chwarelwr yn ystyried môr (gweler y map). Mae posib gweld creigiau yn y tywod. Dywedir mudo i’r America. Felly pan ofynnwyd i’r mai sylfaeni palas tywysog drwg o’r enw Helyg oedd y rhain. Fel cosb, adeiladwyr pa enw i’w roi i’r bythynnod, boddwyd ei dir i gyd a chafodd ei balas ei ddinistrio. Yn ôl y chwedl, Awgrymwyd ‘New York’ gan fod pawb yn rhedodd Helyg a’i deulu i fryn cyfagos o’r enw Trwyn-yr-wylfa. sôn am y ddinas pryd hynny. Ar Agor: 1 Mehefin - 30 Medi. Dydd Tua dau drydydd or ffordd o gwmpas Foel Lus cewch golygfa o Mercher, Iau a Gwener 2.00yb – 4.00yh a Bwlch Sychnant.

Grwpiau drwy gydol y flwyddyn Yn wreiddiol roedd llwybr ceffylau pwn yn dod i lawr y dyffryn. drwy apwyntiad. Agorwyd y ffordd presennol yn 1772 fel rhan o’r ffordd dyrpeg newydd. Dwygyfylchi, Penmaen Mynediad Am Ddim. bach i’r dde gyda’r Gogarth yn Mynediad i bob man i gadeiriau olwyn. Saif Capelulo yng ngwaelod y dyffryn. Enw arall arno yw yr Hen y cefndir. Mae maes parcio bach y tu ôl i’r Bentre. Mae ond yn dyddio o 1772. Datblygodd y pentref o amgylch tair bythynnod. tafarn a gafodd eu hadeiladu pan agorwyd ffordd newydd Sychnant. Ffôn: 01492 575571

Grug, eithin a llus Rydych wedi eich amgylchu!

Os ydych yn cerdded ar rhostir yr Grug Mae posib gweld dau fath o ucheldir yn gynnar yn yr hydref grug yn yr ardal yma: fe fydd y ddaear yn edrych fel carped pinc a phorffor cymysg a 1. Grug. Dyma blanhigyn byr bytholwyrdd. Mae ganddo flodau smotiau melyn bychain pinc-porffor sy’n ffurfio Llus Mae aeron du bwytadwy yn pigau ar ben y coesau. Eithin Gorse.Llus cael ei gynhyrchu yng Ngorffennaf 2. Grug Clochog. Mae’r blodau Gorse ac Awst. Maent yn gwneud jam ychydig yn fwy na’r grug ac maent blasus. Maent hefyd yn fwyd ar ffurf cloch. Maent hefyd yn binc i adar y rhostir a mamaliaid a phorffor tywyllach sy’n glystyrau bychain. Mae gwyddonwyr ar ben y coesau. meddygol yn credu fod llus yn gallu gwella’r golwg. Eithin Gallwch chi arogli cnau Oeddech chi’n gwybod? coco? Dyma beth mae eithin yn Fod 75% o rostir yr ucheldir y arogli fel. Mae dau rywogaeth i’w byd i’w gael ym Mhrydain ac cael yn yr ardal sef yr eithinen Iwerddon. fân a eithin. Oherwydd fod y ddau yn blodeuo ar adegau gwahanol, Grug Grug Clochog mae hyn yn golygu bod blodau i’w gweld drwy gydol y flwyddyn. Allwedd | Key

Lefel y Môr Môr Parc Cenendlaethol Eryri Sea Level Sea National Park Llaid | Mud Tywod | Sand Tywod Dechrau’r Daith 000m Sand Start of Walk 050m Coed Safle 100m Trees 01 Location

150m Afon Reillffordd 200m River Railway

250m Cae Uchder mewn metrau | Height in metres Fields A55 300m

350m Peilonau Ffordd Pylons Roads 400m Gorsaf 450m Trac Station Track 500m Maes Parcio Llwybr y Gogledd 550m Car Park Path 600m Dref Llwybrau Eraill 500m Town Other Footpaths Buildings Prif Llwybr 1km Adeiladau Main Route

Gwarchodfa Taith Dewisiol Natur Leol Local Nature Optional Route Reserve 500m © Hawlfraint y Goron. Cedwir pob hawl. 1k Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy 100023380 2010 m © Intermap Technologies Inc. Cedwir pob hawl DCON100 2010 © Crown copyright. All rights reserved. 01 Conwy County Borough Council 100023380 2010 © Intermap Technologies Inc. All rights reserved DCON100 2010