taith uwchdir PENMAENMAWR ehangwch eich gorwelion… • Taith Gylch • Meini Hirion • Golygfeydd Arfordirol Fe fydd y llyfryn hwn yn rhoi cymorth i chi ddarganfod Gwybodaeth am y daith hanes y tirlun uwchben Penmaenmawr. Ar hyd y daith mae pump safle o ddiddordeb. Mae’r llyfryn hwn yn Tirwedd: dringo a disgyniad serth eich tywys i bob safle ac yn rhoi feithiau diddorol am yr Pellter: 9 cilometr, 5 ½ milltir. ardal o’ch cwmpas. Efo’r llwybr dewisol ychwanegwch 2.3 cilometr/1.5 milltir. Amser: 3 ½ awr. Efo’r llwybr SUT I GYRRAEDD dewisol ychwanegwch awr. Llwybrau: lonydd, traciau a O’r Orsaf: cerddwch i fyny Paradise Road i’r groesffordd yng nghanol llwybrau glaswelltog. y dref. Croeswch y ffordd i Fernbrook Road a maes parcio’r llyfrgell ar Cwˆn: mae’n rhaid cadw cwˆ n eich dde. Ffôn: 08457 48 49 50 dan reolaeth tyn. www.nationalrail.co.uk Map: Explorer OL17. Cyfeirnod grid dechrau a gorffen: O’r arhosfan bws: cerddwch i’r groesffordd yng nghanol y dref. Maes parcio y llyfrgell SH719 763. Trowch i fyny i Fernbrook Road a maes parcio’r llyfrgell ar eich dde. Lluniaeth: siopau, bwytai a Ffôn: Traveline Wales 0871 200 22 33 www.traveline-cymru.info thafarnau lleol. Efo Car: dilynwch yr A55 o’r gorllewin i gyffordd 15a / o’r dwyrain Bras amcan yn unig yw’r cyffordd 16 i Benmaenmawr. Dilynwch y brif ffordd at y groesffordd amseroedd a pellteroedd ger y goleuadau traffig yng nghanol y dref. Trowch i fyny Fernbrook Road gan barcio ym maes parcio’r llyfrgell ar eich ochr dde. Edrychwch ar y tywydd ar: Llinell Ffôn Ymholiadau Cludiant Cyhoeddus: 01492 575412 (Cyngor www.mountainweatherwales.org Bwrdeistref Sirol Conwy) Cofiwch y gall y tywydd fod yn gyfnewidiol. © Hawlfraint y Goron. Cedwir pob hawl. Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy 100023380 2010 I GAEL RHAGOR O © Crown copyright. All rights reserved. WYBODAETH AM: Conwy County Borough Council 100023380 2010 Stori Pen Cyf www.storipen.co.uk / 01492 623970 Penmaenmawr www.penmaenmawr.com Awdurdod Parc Cenedlaethol Eryri eryri-npa.gov.uk / 01766 770274 Tir mynediad agored www.ccw.gov.uk Dilynwch Y Côd Cefn Gwlad os gwelwch yn dda Parchwch. Diogelwch. Mwynhewch. DECHRAU’R DAITH I SAFLE 1 Oeddech chi’n gwybod? HANES Y GARREG LLWYBR Y JIWBILÎ Cafodd Ynys Seiriol ei henwi - SH 731 759 Fod Maen Crwn wedi cael ei ar ôl mynach a oedd yn byw symud ai siapio gan rhewlif. Mae yno yn y 6ed ganrif. O faes parcio y llyfrgell cerddwch i fyny felly yn cael ei alw yn ‘dyfod’. Fernbrook Road. Dilynwch y ffordd i’r chwith i gymryd y drofa i’r dde i fyny Oeddech chi’n gwybod? Credir fod pobl tua 4000 o Groesffordd Lane. Ar ben y lôn ewch yn flynyddoedd yn ôl wedi rhoi Edrych tuag at Ynys Seiriol a syth ymlaen ac i fyny Mountain Lane. Mae’r gwenithfaen wedi cael y garreg ar ei thraed i nodi’r Sir Fôn o Safle 1. Dilynwch Mountain Lane, dros y grid ei chwarelu yma ers 1830. llwybr hynafol a oedd yn croesi’r gwartheg nes i chi gyrraedd y ddau biler Mae’r hen weithfeydd ar y dyffryn o’r fan hon i lawr i carreg a Safle 1. chwith bellach wedi’u tirlunio. Ddyffryn Conwy. Adeiladwyd y pileri hyn yn 1888 i nodi Tu cefn i Maen Crwn fe welwch agor Llwybr y Jiwbilî. Agorwyd y llwybr Oeddech chi’n gwybod? dyffryn bas y Gyrrach. Mae cylch ar gyfer ymwelwyr a oedd yn aros Mae’r cylch bychan o bump wedi ei greu gan rewlif. Mae yn nhref gwyliau poblogaidd Fictoraidd carreg yn dyddio o 1300 – 1000 posib gweld rhai ô’r maeni Penmaenmawr fwynhau y golygfeydd C.C. Roedd arwyneb y cylch dyfod a gafodd eu gadael wrth panoramig. wedi ei orchuddio gan gwarts. i’r rhewlif gilio ddiwedd Oes yr Ellwch chi ddychmygu pam Iâ. Mae’r meini yma wedi cael fod hyn wedi cael ei wneud? eu defnyddio a defnyddio eto Chwareli Penmaenmawr. gan pobl. SAFLE 1 I SAFLE 2 Oeddech chi’n gwybod? Defnyddiwyd y meini hyn yn MAEN CRWN - SH 731 749 ystod y cyfnod Neolithig a’r O Safle 1 cerddwch i fyny’r trac. Lle mae’n Cadarnhaodd y cloddio yn Oes Efydd i adeiladu cylchoedd fforchio’n ddwy ewch ar hyd y trac ochr 1958 bod y cylch cerrig yn seremonïol a thomenni claddu. dde. Dilynwch y trac heibio i fferm ar eich perthyn i gyfnod cynnar Oes Yn ystod yr Oes Haearn cawsant chwith ac ewch drwy giât. yr Efydd, tua 1450 - 1400 C.C. eu defnyddio fel sylfaeni’r cytiau Mae hyn yn mil o flynyddoedd crwn. Yn ystod y 19eg ganrif O’ch blaen mae Tal-y-fan, i’ch chwith mae cyn i’r Derwyddon ddod i’r defnyddiwyd y meini i adeiladu Taith Uwchdir Pensychnant a Mynydd y rhan hon o Gymru. Felly mae’r waliau sych sy’n amgáu’r Dref y tu cefn i chi. Ewch yn eich blaen enw saesneg ar y cylch yn ffriddoedd. ar hyd y trac. Ewch heibio troad Llwybr y rhoi cam argraff. Gogledd i fynd drwy giat. Yn y cae ar eich Cyn y 19eg ganrif fe fuasech chwith fe welwch Maen Crwn. Mae posib meddwl am Meini wedi gweld dau gylch o feini Hirion fel gylchfan hynafol. o’r fan yma. Ers hynny mae’r Roedd llwybrau hynafol o’r meini wedi cael eu defnyddio i gorllewin a Llanfairfechan adeiladu y waliau cerrig sych. SAFLE 2 I SAFLE 3 yn croesi yma i Bwlch y Ddeufaen ac i’r dwyrain MEINI HIRION - SH 723 746 at Ddyffryn Conwy. Yn yr Ewch ymlaen heibio Bryn Derwydd ar oes efydd cynnar roedd eich dde ar hyd y lôn goed. Yn union cyn masnachwyr yn dod a copr a y goeden olaf dilynwch cyfeirbwyntiau metalau eraill o Iwerddon. Llwybr y Gogledd i’r dde. Ewch drwy’r cae a dilynwch y cyfeirbwyntiau hyn heibio arwyddbost ac i fyny i’r chwith. Byddwch Tal-y-fan. yn gweld cylch bychan pum carreg ar eich chwith ac o’ch blaen fe welwch Cylch y Derwyddon. CARTREF MEWN WAL Beth am drio daith newydd? CERRIG SYCH Am ragor o wybodaeth ar Llwybr y Oeddech chi’n gwybod? Gogledd a Teithiau Uwchdir eraill Mae amrywiaeth o drychfilod, ymwelwch a: pryfaid cop, gwarchod y lludw, www.conwy.gov.uk/cefngwlad y miltroed, gwenyn a’r gwenyn meirch yn hoffi byw mewn wal cerrig sych. Maent hefyd yn Maen Crwn rhannu eu cartref gyda’r llyffant ddu, neidr ddefaid, llygoden y gwair a llygoden y maes. Mae waliau cerrig sych yn fannau torheulo gwych i ymlusgiaid fel y madfall gyffredin. Maent yn hoffi torheulo yn yr haul yn ystod y bore a’r prynhawn. Cylch o bump Os edrychwch yn fanwl ar wal meini carreg. Meini Hirion. cerrig sych fe welwch cen. Mae cen yn arwydd cynnar o fywyd. Maent yn tyfu orau yn llygad yr haul yn cefn gwlad sy’n rhydd o lygredd. SAFLE 3 I SAFLE 4 Oeddech chi’n gwybod? TAITH DDEWISOL LLWYBR SH 722 747 Gafodd hanner y cylch ei gloddio. JIWBILÎ O AMGYLCH CYLCHOEDD CERRIG Darganfyddwyd siambr gladdu FOEL LUS yn y canol wedi ei gorchuddio Dilynwch y llwybr ar ochr dde’r cylch. Tirwedd: llwybr lefel. Ychydig o gan faen capan. Ynddi roedd wrn Anelwch at y pentwr o gerrig o’ch blaen ddringo. mawr yn cynnwys gweddillion a byddwch yn gweld cylch cerrig arall ac Pellter: 2.3 Cilometr, 1.5 milltir. amlosgedig plentyn tua un ar yna chlawdd cylch o gerrig rhydd. Ewch Amser: 1 awr. at y cylchoedd cerrig. ddeg oed. Meini Hirion gyda Pen y Llwybrau: trac cul a llwybrau Gogorth yn y cefndir. Mae’r cylch cyntaf yn edrych fel casgliad Gerllaw mewn pydew bas glaswellt. blêr o feini mawr. Canfyddodd cloddiad cafwyd hyd i wrn arall a’i ben i Ewch rhwng y ddau golofn a 1958-9 dwy siambr gladdu tair ochr, hynny lawr. Roedd yn cynnwys esgyrn dilynwch y trac o amgylch Foel yw, llechfeini wedi eu gosod i fyny gan amlosgedig plentyn tua deuddeg Lus. Wrth fainc, tua dwy ran o ffurfio gwagle. Roedd corfflosgiad ym oed yn ogystal â chyllell efydd dair o’r ffordd, trowch i’r dde ar mhob un ohonynt. Roedd haen o gerrig fechan. Mewn pydew bas arall hyd llwybr i ddilyn y peilonau o cwarts yn selio un ohonynt. cafwyd hyd i dri ar ddeg o gerrig amgylch Foel Lus. hogi tywodfaen ac arnynt roedd Yn yr un ardal, darganfuwyd hefyd aelwyd hirgron gyda cherrig fflat wedi’u gosod esgyrn dynol wedi’u hamlosgi a’u Ewch yn eich blaen ar hyd y arni, fel petai i ddiffodd y tân; pydew malu’n fân. Roedd wyneb y cylch llwybr hwn i ymuno â’r prif lwybr. tân yn llawn golosg a bwyell garreg wedi ei orchuddio efo cerrig Gallwch droi i’r dde a dychwelyd Graiglwyd. Mae’r safle’n dyddio o tua gwynion cwarts. i Safle 1 neu trowch i’r chwith Safle 4. 1130 C.C . a cherdded i Safle 2. Am ragor o wybodaeth am y llwybr yma Fel rydych yn cerdded heibio yr ail gylch gweler drosodd. fe welwch cylch 8 troedfedd o led o Oeddech chi’n gwybod? gerrig rhydd. Cloddiwyd y cylch yn 1958- Y fran goesgoch yw’r unig aderyn 59. Unwaith eto darganfuwyd twll wedi ei o deulu’r fran sydd â phig a orchuddio a llechfaen bychan yn erbyn choesau coch. Mae’n defnyddio ymyl gogleddol mewnol y cylch. ei big hir a crwn i ddarganfod drychfilod yn y ddaear.