A C T a U N I V E R S I T U T I S L O D Z I E N S
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
A c t a Universitutis Lodziensis A< la I ni\rľsiíalis Lodziensis FOLIA ARCHAEOLOGICA 11 ELŻBIETA GRZELAKOWSKA ŚRODOWISKOWE UWARUNKOWANIA OSADNICTWA PRADZIEJOWEGO I WCZESNOŚREDNIOWIECZNEGO W PÓŁNOCNEJ CZĘŚCI BORÓW TUCHOLSKICH W WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGO ŁODZ 1989 Jar - Ш .N i * REDAKCJA WYDAWNICTW "FOLIA ARCHAEOLOGICA" Jerzy Kmietyińaki, Krystyna Naćbleka REDAKTOR WYDAWNICTWA l!Ł Boguełau Pielat REDAKTOR TECHNICZNY Grażyna Kaniewska KOREKTORZY Renata Krupiiieka, Bogusława Kwiatkowska OKŁADKĘ PROJEKTOWAŁ Andrzej Ery del Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 1989 Wydanie I. Nakład 355+85 egz. Ark. wyd. 10,6. Ark. druk. 9,5 + 4 wkł. Papier kl. III, 70 g, 70x100. Zam. 25/1587/89. H-9. Cena zł 530,- Drukamia Uniwersytetu Łódzkiego Łódź, ul. Nowotki 143 ISSN 0208-6034 Zabytki materialne stanowią podstawę do poznawania sposobów i warunków życia społeczeństw pcaaziejowych. Archeolodzy w poszu- Kiwaniu ogólnych praw rządzących procesem dziejowym analizują zniany i kierujące nirni prawidłowości w ramach niewielkich jedno stek terytorialnych, o w miarę jednolitych warunkach fizjografi cznych. Coraz częściej wi.-iże się to z koniecznością współpracy z przedstawicielami innych dyscyplin naukowych, których wiedza i stosowane netody badawcze pozwalają na rekonstrukcję tła przyro dniczego na jakim zachodziły interesujące nas procesv. Kształto wanie się stosunków, osadniczych zależy bowiem od warunków środo wiskowymi oraz od wielkości i gospodarczej aktywności grup ludz kich działających w określonym środowisku. "3ez znajomości za gadnień gospodarczo-społecznych, zwłaszcza na przestrzeni dłuż- szycn odcinków czasu, trudno zrozumieć genezę, rozwój czy wresz cie zanik wielu zjawisk kulturowych..."1 Zdając sobie sprawę z wzajemnych oddziaływań i uzależnień za chodzących pomiędzy człowiekiem a środowiskiem, przy próbach re konstrukcji procesów społeczno-gospodarczo-osadniczych na' danvm terenie należy niewątpliwie zacząć od próby rekonstrukcji jeno środowiska naturalnego. Celem takiej rekonstrukcji bedzie pozna nie możliwości, jakie otwierały się przed ówczesnym człowiekicn i c,ranic, których nie mógł przekroczyć. Z reguły adaptacyjnej stosowanej w ekologii wynika, iż w da nych warunkacn otoczenia utrzymują siQ Przy życiu" i reprodúkujn tylKO te populacje, które posiadają właściwości umożliwiające im sprawną wymianę materii i energii z otoczeniem. Mechanizmy umożli wiające taką wymianę bada ekologia. Ona też jest pomocna przy J. 0 s t o j a-Z a g ó r s к i, Możliwości zastosowania modelu ekolo gicznego do rekonstrukcji gospodarki populacji pradziejowych, "Przepłaci Ar cheologiczny 1978, t. 44, z. I, s. 199 f próbach odtwarzania pradziejowych warunków życia. Ekologia bada bowiem wszelkie ogólne prawa rządzące wszystkim co życie, a więc 2 bada funkcjonowanie przyrody . W niniejszej pracy chciałabym podjąć się próby uchwycenia śro dowiskowych uwarunkować osadnictwa pradziejowego i wczesnośred niowiecznego na terenie północnej części Borów Tucholskich. Łdając sobie sprawę z praw ekologii chciałabym prześledzić procesy osadnicze zachodzące we wspomnianych okresach na terenie, na którym i dziś znaczną rolę odgrywa determinacja środowiska. Bory Tucholskie pokryte w 51% lasem stanowią barierę dla współczesnego człowieka, choć dysponuje on środkami pozwalającvmi na stosunkowo łatwe odlesienia terenu. Wiemy, iż w Polsce las zajmuje obecnie średnio tylko 27,6% obszaru. Interesująco jest więc, co stało się przyczyną zachowania na interesującym rlas te renie tak uużych połaci pokrytych lasem? Godne uwagi jest też prześledzenie, jak przy użyciu dostęp nych sobie środków dawniejsze społeczności adaptowały się w tym środowisku, a na ile miało ono wpływ na formy osadnicze, crospo- darkę oraz w jakim stopniu może poinformować nas o tym dostęny materiał zabytkowy. Rozpatrzenie powyższych zagadnień stanowi cel niniejszej nra- 3 cy . Północne obszary Borów Tucholskich są poligonem licznvch prac badawczych prowadzonych ostatnimi laty przez Katedrę Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego - macierzystą placówkę autorki. Do tej pory w literaturze przedmiotu omawiane tereny stano- 4 wiły białą plamę na mapie stanowisk archeologicznych . Wielokrot nie autorzy opracowań podkreślali z jednej strony zrły stan badaj* t. 0 d u m, ĽKologia, Warszawa 1969, s. 14 i n. 3 . Niniejsza praca jest nieco zmieniona wersja pracy doktorskiej napisanej w katedrze Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego w 1984 r. pod kierunkiem doc. dr. J. Kraiecińsk iego. W tyra miejscu chciałabym serdecznie podziękować promo torowi pracy, recenzentom, a także wszystkim kolegom, którzy pomagali mi w trakcie jej powstawania. 4 X. C ó r.* к-a, L. Padlewska, J. Pyr gał a, W. S z y- m a ń s к i, Badania archeologiczne w Polsce w latach 1944-1964, Wrocław 1963, s. 35 i mapa; J. 0 s t o j a-Z a g ó r s к i , Przemiany osadniczo, de mograficzne i gospodarcze w okresie halsztackim na Pomorzu, Wrocław 1982, шару; K. P r z e w o i n a, Struktura i rozwój zasiedlenia południowo-wscho dniej strefy nadbałtyckiej u schyłku starożytności, Warszawa-Poznań 1974, mapy. a z drugiej fakt, iż tereny Borów stanowiły zaporę dla osadnictwa ludzkiego. Wydaje się, że w chwili obecnej w wyniku badań archeologicz nych i przyrodniczych uzyskaliśmy wystarczająco dużo danych po zwalających na poszukiwania w interesującym, a określonym tema tem problemie. Niewątpliwie w obecnym stadium częstokroć zmuszeni oędziemy poruszać się w sferze hipotez, lecz gdyby okazały się one prawdopodobne i zgodne z prawami rządzącymi procesem histo rycznym, to będą stanowiły kolejny krok na drodze' poznania. Poruszać się na pograniczu kilku dziedzin jest trudno i nie bezpiecznie, ale obecnie żadna pojedyncza gałąź nauki nie jest wystarczająca, a każda może wnieść coś nowego w poznanie innej. Stąu też w poznawaniu praw rządzących osadnictwem pradziejowvm i wczesnbśredniowiecznym musimy odwoływać się do nauk przyrodni- ozycn, zezwalających na rekonstrukcję środowiska jako warunku i tła zacnodzących przemian. Musimy też zwracać uwagę na ich dyna mikę . Obok omówionych pokrótce faktów z dyscyplin przyrodniczych w poujętym temacie potrzebna jest znajomość nauk społecznych. Sto sunki osadnicze kształtowały się różnie w ramach poszczególnych mikroregionów i uzależnione były zarówno od nieco odmiennych wa runków środowiskowych, jak i od wielkości i aktywności gospodar czej działających w ich obrębie grup ludzkich. Człowiek pradziejowy trafiając w określone środowisko bvł po czątkowo przez nie determinowany, Do niego dopasowywał tr'^b ży cia, gospodarki i formy osadnictwa. Ślad jaki po sobie zostawiał niezbyt widocznie akcentował się w przyrodzie. Z czasem, poznając prawa nią rządzące, sam stał się czynnikiem determinującym.. Ta wyraźna zależność grup ludzkich od przyrody jawiła się jaskrawo szczególnie w pierwszych fazach procesu dziejowecro. '.V młodszych o- Kresacii osadnictwo ludzkie coraz silniej ulegało wpływom warunków po li tycz no-społeczny cii. >J swej pracy chciałabym prześledzić przyrodnicze uwarunkowa nia osadnictwa w pierwszej z wymienionych faz. Obejmowałaby ona okres od pojawienia się pierwszych znanych śladów osadnictwa ludz kiego do kortea XIII w. Po tym czasie Bory Tucholskie wraz z ca łym Pomorzeni są areną licznych przemian politvczno-spoíecznych. k>ilnie działające interesy polityczne czy oośpodarczo wprowadzałv nowe zmiany, niekiedy omijające prawa dotąd rządzące, a podykto wane jedynie warunkami środowiska. Obecnie chciałabym sprecyzować ramy terytorialne obszaru na zwanego uprzednio ogólnie północną częścią Borów Tucholskich (ma pa l). Zakreślając ich zasięg starałam się w miarę możliwości wy znaczyć obszar o zbliżonych warunkach środowiskowych, otoczony granicami fizjograficzno-przyrodniczymi. Interesujący nas teren można traktować jako mikroregion w granicach mezoregionu Borów Tucholskich5. Jego podłoże geologiczne i ukształtowanie rzeźby te renu wiąże się bezpośrednio z działalnością ostatniego zlodowa cenia i zawarte jest w ramionach górnych biegów dwóch rzek san drowych: Brdy i Wdy. Granice regionu borów Tucholskich nie są przedstawione tak samo w opracowaniach różnych autorów6. Raz określają one obszar dziś pokryty lasem, innym znów razem wyznaczają regiony etnicz ne, 4zy jednostki geomorfologiczne. Granice nakreślone przeze mnie nie są sztywne, lecz obejmują zjawiska w ramach środowiska naturalnego na tyle podobne, że po zwalające się wydzielić jako odrębna całość. I tak poczynając od jezior Kruszyńskiego i Somińskiego, znaj dujących się na przedpolu wzgórz morenowych pasa pomorskiego, po przez linię rzeki Zbrzycy i jeziora Charzykowskiego, granica bieg nie na południowy wschód do dorzecza rzeki Kicz, wzdłuż którego prowadzi do Brdy. Dalej Brdą biegnie do Stążki, poprzez Czerską Strugę do Wdy w okolicach Czarnej Wody. Rzeka Wda, od wspomnia nej miejscowości po kompleks jeziora Wdzydze, stanowi zachodnią granicę wyznaczonegp terenu. Natomiast północną granicę tworzy li nia jezior Jelenie, Stupinko, Cheb po wspomniane jeziora Somiń- skie i Kruszyńskie. Większą część objętego tymi granicami terenu zajmują sandry. Gdzieniegdzie przebijają je gliny moreny czołowej czv dennej, tworząc wyspy i półwyspy morenowe. Większy ich kompleks występuje w południowo-zachodniej części omawianego obszaru, rozdzielając sandr Brdy. J„ Kondrack i. Geografia fizyczna Polski, Warszawa 1978, s. 286 i mapa. Bliższym omówieniem czynników naturalnych wpływającvch na ta kie wyróżnienie mikroregionu zajmę się w następnym rozdziale. Obecnie kilka uwag chciałabym poświęcić samej konstrukcji o- pracowania. Ze względu