Arşîva Bîra Kurdan: Ji Kendal Nezan gotara bi serenavê, ‘Dema ku «hevalê me» Sedam Husên kurdên xwe kîmyabaran dikir’ (‘98) û ji Eric Rouleau, ‘Kurd, gelê bêparhiştî’ (98)

LE Çapa MONDE înternetê diplomatiquediplomatique kurdî

Tebax 2012 - Hejmar 33 www.diplo-kurdi.com • [email protected] 20 Rûpel

Nicolas Dot-Pouillard Michael Hartmann Alexander Zevin Elizabeth Rush A. Popelard û P. Vannier Berevajî Misir û Tûnisê, serhildana Sûrîyê Ji bo gelek lêkolînerên zanistên civakî û Serketina demdirêj a The Economistê Piştî hewldanên çaryek sedsalê, Hindistan Li Las Vegasa metropola eyaleta ya adara 2011ê di nav çepgirên ereb nivîskarên ceribandinan hebûna “çîneke nexasim jî li Dewletên Yekbûyî yên difikire ku dîware sînorê xwe yê bi Nevadayê û paytextê qumarê, her tişt de bi yekdengî nehate pêşwazî kirin. global” ku geh pesnê wê didin geh wê Amerîkayê cihê ku piranîya xwendevanên Bangladeşê re ku 3286 kîlometro ye, êdî ji adetê zêdetir e. Bajarvanîya wê jî yek Çepgirên ereb li hemberî krîza Sûrîyê şermezar dikin weke rastîyeke aşkere tê wê niha lê dimînin, bixwe veguherî hebûna wê bêkêrhatîye û qaçaxçîtîyeke ji wan e ku mirov dixe nav tenêtîyê û parçebûyîna xwe diparêzin... qebûl kirin... serhatîyeke çapemenîyê ya domdar. zêde lê tê kirin xilas bike... têkîlîyên civakî jî hêdî hêdî dikuje.  R. 6  R. 7  R. 8  R. 13  R. 16

Pêşveçûnên li Kurdistana Rojava çawa li Tirkiyê deng vedan? Di xwepêşandanên Sûrîyê de rewşa kurd û hindikayîyan Li Sûrîyê Kurdistan Kurd û “Raperîna Sûrîyê”

İsmail Beşikçi Dr. Kemal Sido * ______

ihara erebî li Sûrîyê bi Ev pêvajo vê yekê nîşanî me dide. an demên dawîyê bang li yên pêşî bûn ku li dijî “nîrê serwerîya tirk- Suûdîyê, dewletên din ên kendavê, awayekî cuda tê jîyan. Derdê wan kesên ku li Sûrîyê li dij kurdan (misilman û êzdî), osmanî” û ji bo rizgarîya Sûrîyê ketin nav Tirkiyeya berê wê îslamî û herweha Li Sûrîyê, ev bû salek û dîktator Beşar Esad têkoşînê didin xirîstîyan, durzî, elewî, liv û tevgerê. Ew bûn yên ku çapxane û hin hukûmetên rojava, îslamîst dikarin nîv e, ango ji adara 2011ê ne ew e ku demokrasîyê pêşve îsmaîlî, ermenî, asûrî-aramî rojnameyên pêşî, rêxistinên demokratîk li Sûrîyê bi hêsanî bi ser bikevin. Bi ser Bve li hember rêveberîya Beşar bibin. Dixwazin şûna Beşar Esad Vû hindikahîyên din tê kirin da ku tevlî ên pêşî û partî damezrandin, lewra wan de jî koma herî mezin a şênîyên Sûrîyê Esad rezîstansek heye. Konseya serdestîya xwe bidin rûniştandin serhildana Sûrîyê ya li dijî dîktatorîya nedixwest di pergaleke osmanî (1516- ango sûnî li pişta muxalefeta îslamîstan e. Neteweyî ya Sûrîyê (KNS) têkoşîna û wê rejîma dîktayî wek berê Beşar el-Esad bibin. Ev bang dikin ku 1918) de bijîn ku doktrîna wê ya fermî Lewra di dema desthilatdarîya bêhtirî 40 xwe didomîne. Tirkiye, ji dil û can bidomînin. Ev yek, ne tenê li Sûrîyê mirov bifikire ev hindikayî tevlî serhildanê panîslamîzm bû. Yekemîn çapxaneya salan a bavikê el-Esad ê hov de piranîya piştgirîya KNSyê dike. wusa ye, herweha bi awayekî nabin. Lê belê ev îmaj dixapîne. Hindikayî ibrî sala 1605ê ji alîyê cihûyên Sûrîyê ve sunî ya welêt li tevahîya qadên jîyanê gelemperî li Rojhilatê Navîn jî bi vî bi awayekî çalak di protestoyên dij-rejîmê hat damezrandin û Muhemed Kurdalî yê rastî cudakarîyê hat. Nexasim di sal û Tirkiye, li bakurê Sûrîyê, li hember rengî ye. Ew rûdanên ku di pêvajoya de cihê xwe digirin, belê heta niha bi tenê kurd sala 1919ê yekemîn akademîya erebî nîvê dawîyê de li herêmên sunîyan gelek rûdanên ku li wargehên kurdî ên li 'Bihara Erebî' de li Tûnis, Misir, bi awayê aştîyane. Armanca muxalefeta damezirand. Ji berê ve hindikayî doza komkujî pêk hatin. seranserî sînor diqewimin, pir hesas Lîbya, Yemen û Katarê derketin Sûrîyê berîya hertiştî ew e ku hindikayîyan dewleteke laîk dikin, ya ku tê de mirov e. Grupên kurd, li van deveran meydanê, vê yekê bi awayekî aşkere bikişîne nav refên xwe û tirsa wan a der hemû li ber qanûnê wekhev in. (1) Mexdûrbûna qiptîyan li Misrê û rewşên fiîlî derdixînin meydanê û xwe nîşan da. barê siberoja di bin serwerîya deshilatdarên komkujîyên li dijî amazîn û tûbûyên afrîkî hewl didin ku dezgehan çêbikin. nû ya nedîyar de nehêle. Lê belê ji bo çi Dudilîya hindikayîyan ya ji bo tevlîbûna ji alîyê milîsên ereb-misilman ve li Lîbyayê Grupên kurd, herweha him li dijî Rêveberîya Tirkiyê jî yek ji wan e hindikayîyên etnîk û dînî yên li Sûrîyê, nav refên raperînê ew e ku piştî rûxîyana nîşan didin ku hindikayîyên nemisilman rêveberîyê û him jî li dijî KNSyê ku pêşveçûnên di derbarê Sûrîyê nexasim jî kurd bi tirs û fikar li siberojê dîktatorîya el-Esad bi îhtîmaleke mezin û herweha yên nesunî û neereb jî têra hinek mesafe datînin û wusa de ji nêzîk ve dişopîne. Derdê dinêrin? Ma ne wan ji berê ve hema hema wê ne hêzên demokratîk-laîk, yan jî xwe mafdar in ku ji hukûmeteke îslamîst tevdigerin. Tirkiye, dixwaze kurdên Tirkiyê ne ew derd e ku li Sûrîyê timî guhertinên demokratîk ên li welatê lîberal bibin desthilatdar, lê belê Birayên û neteweperestên ereb têde serdest in, ku qala federasyon, xweserî û dîktatorî bê hilweşandin, demokrasî xwe erê dikir. Xirîstîyan, cihû, ermenî, Misilman an jî rêxistinên din ên siyasî gumanan bikin û bawerîya xwe pê neynin. otonomîyê dikin, di KNSyê de neyên pêşve biçe û herwekî din e. Ew asûrî-aramî, durzî, elewî û kurd jî ma ne yên tundrawtir. Bi palpiştîya Erebistana derd e ku, piştî Beşar Esad, kurd, temsîl kirin. Ev grup, ji bo civînên  R. 5 “Dostên Sûrîyê” ku li Antalya, qezencên cidî bi dest nexin. Tirkiye, Qahîre û li Stenbolê pêk hatin, di vî warî de pir hesas tevdigere. nehatin vexwendin. Tirkiye, li dij Rûdanên ku diqewimin ji nêzîk ve e ku piştî hilweşandina rêveberîya dişopîne. Hewl dide ku ji kurdan re Esad, kurd qezenceke cidî bi dest astengîyan derbixîne. bixin. Di vî warî de polîtîkayeke taybet dimeşîne. KNS jî tam li gor Di dawîya tîrmehê de, rêveberîya daxwazên Tirkiyê nebûna herêmeke Beşar Esad, xwe ji qad û bajarên wek bi navê Kurdistanê diparêze. Koban, Dêrik, Amûdê, Serê Kanîyê û ji Qamîşlo paşve kişand. Desthilatdarî derbasî kurdan bû. Kurdan, jixwe li Welatên weke Tirkiye, Katar û van deveran rewşên fiîlî derxistibûn Erebistana Suûdîyê, ji bo biçekkirina meydanê, hewl didan ku dezgehên KNSyê di nav hewldaneke întensîv xwe çêbikin. Mînak; li gelek deveran de ne. Artêşa Sûrîyê ya Azad, bi vî dibistanên ku bi zimanê kurdî awayî derdikeve meydanê. KNS, perwerdehîyê dikin, hatibûn vekirin. ji jandeyên komên muxalîf ku ew Piştî ku rêveberîya Sûrîyê xwe ji van bi xwe jî zêde li hev nakin, pêk tê. www.arsivakurdi.orgqadan paşve kişand, ev xebat hîn bi Di KNSyê de zêdetir gotinên efser lezûbez berbelav bûn. Li van qadan, û generalên ku ji artêşê veqetîyayî bicihkirina xwerêveberîyê an jî derbas dibin. Meriv dikare bibêje rêveberîyên xweser bi lez pêşve çûn. ku, ew îdeolojîya Beas a rêveberîyê di hundirê KNSyê de jî serdest e. Li gor bawerîya min, li bakurê Lewra, ew kesên ku bi îdeolojîya Sûrîyê, li Kurdistanê, hewldana Beas ji rêveberîyê veqetîyayî û tevlî damezirandina rêveberîyên bi vî KNSyê bûyî, di enîya muxalefeta li rengî pêşveçûneke pir erênî ye. hember Beşar Esad de kom dibin. Herweha li gor min, mesafedanîna Ev yek jî nîşan dike ku, heger ev kes kurdan a li hember rêveberîya Esad daxînin û bên desthilatdarîyê jî, Beşar Esad û KNSyê û lêkûrbûna li dê îdeolojîya Beas qet neyê guhertin; ser karê xwe baş bûye. wek mînak, dê di înkara kurdan û Zouber Yousef: Hêştir. Metal, 70 x 65 x 50 cm Kurdistanê de berdewam bin.  R. 3 2 Tebax 2012 • Le Monde diplomatique kurdî edito

Bankeya Navendî ya Ewropî ji wan re dudil in” weşand. Paragrafa pêşî: “yek veqetandî ne. jî pîvanên herî girîng ên siheta cihana malî dibe ku nîşanên şaş dabin”... Qanûna sextekaran Tevî ku mumkin e manîpulasyona Le Monde diplomatique kurdî Liborê tevlîhev xuya bike, ew bi Cîhana me bi vî rengî dagîrkirî ye (Çapa elektronîk) Ji aliyê Independent Serge Halimi qasî sahneya Casablanca rohnîker bi daneyên demî û bi hîle (Libor, ______e. Bankeyên mezin xema wan “qaîdeya zêrîn”, asta deyndarîyê yan Kurdish Media Group GmbH xemilandin û başkirina siheta wan e jî lihevderneketina budceya dewletê ve tê weşandin da ku fonan bi buhayê herî erzan bi ya ku divê nebihure ji ...) yên ku li ser v yek ji sahneyên kult ên filmê tesbîtkirina polêsê bertîlxwur de dudilî dest bixin, ev bankeyên ku mirov ji navên wan êşkence li tevahîya gelan INDEPENDENT KURDISH Michael Curtiz Casablanca hene, lewra yên ku bi îhtîmaleke mezin her soza wan bawer dike, bi salan tê kirin, weke li Spanyayê serokê MEDIA GROUP GMBH (1942) ye. Birêvebirê polîsê bi vî rolî rabin, gelek in. Her roj, qederê E rêjeya faîzê ya pereyên deyn dikirin, bankeyeke navendî jî be yê ajanseke Carnotstr. 4 herêmî Kaptan Renault yê ku çend bîst sazîyên mezin ên malî (Barclays, kêm kirin. Vê rêjeya ragihandî paşê notdayînê jî be rêz ji wan kesan re tê 10587 Berlin / Almanya zilamên wî li dora wî ne, hê nû kafêya Deutsche Bank, HSBC, Bank of rêjeya Liborê dîyar kir, û pê re jî girtin ku bi awayekî herî xedar cezayan ku Rick (Humphrey Bogart) xwedîyê America, û yên din) asta Liborê dîyar ya deynkirinên siberojê... Patronê ferz dikin. Çar salan piştî destpêkirina Lijneya Weşanê wê ye girt, ji hemû mirovên li dora dikin. Ev jî bi rola hespekî fahl radibe ji Barclaysê yê ku “bi awayekî fizîkî yek ji krîzên herî mezin ên malî yên Murad Satik xwe re dipeyive: “ez matmayî me, bo muameleyên mîqdara wan a giştî bi nexweşketî” ji ber ku “derket holê” dîrokê, pirsa bikêrhatîbûna wan a Riza Dînç bi rastî jî ecêbmayî me ku min dît qasî 800 000 milyar dolaran (na, şaşîya bankeya wî sextekarî kiriye, 3yê civakî dîsa jî mutleq e. Le Monde diplomatique kurdî li vir bi qumarê tê lîstin!” Piştî bi çapê nîne) e, nexasim jî ji bo bazarên tîrmehê îstîfa kir. Birêveberê Bankeya kêlîyekê, wezîfedarekî qumarxaneyê berhemên muştaq. (1) Ev mîqdarên Ingilîstanê jî xwe lê datîne ku wî jî hê (1) Ibrahim Warde, “La dérive des nouveaux Redaksiyona Zimanî behsa wan tê kirin ewqasî zêde weke produits financiers / Muştaqa berhemên nû yên destek pere dan polîs: “birêz, pereyê nû ev çend hefte ne ev sextekarîya Mahmûd Lewendî yên Qarûn in, dikin ku çapemenîya ne malî”, Le Monde diplomatique, tîrmeha 1994ê. te bi dest xistin.” Kaptan bi pistepist behsa wê tê kirin fêm kiriye. (2) Heye li ser DVD-ROMa arşîva Le Monde Remzî Kerîm malavahîya wî dike, pereyan diavêje malî bala xwe bide ser gunehên piçûk, diplomatiqueê, 1954-2011, www.monde- berîka xwe û fermanê dide: “bila belê di sînorê insanî de: dê û bavên “Matmayî ye, bi rastî jî ecêbmayî ye ji diplomatique.fr/t/dvdrom Koordînasyon Yado Ciwan herkes derkeve, bi lez!” ku alîkarîya malbatê distînin, lê belê ber ku sira bi zanîn hatî veşartin dît”? (2) Bigire li ber “Missteps on Libor Doomed pêre jî çûna dibistanê ya zarokên xwe Xuya ye Barclays û Bankeya Ingilîs- Top Executives at Barclays / Gavên Şaş li Alîkarên vê hejmarê Di hetîketîya malî ya elaqedarî misoger nakin, mûçegirên yewnan ên tanê çapemenîya malî naxwînin. Lew- ser Liborê li Barclaysê Birêveberên Herî Nedîm Baran bi sextekarî dîyarkirina rêjeyeke ku xizanîya xwe ya rojane bi xebata ra 16ê nîsana 2008ê, The Wall Street Payebilind Mahkûm kirin”, The Wall Street Journal, New York, 15ê tîrmeha 2012ê. Semra Polat navbankeyan a brîtanî - London qaçax bi ser ve temam dikin. Hey hela Journalê gotareke bi sernavê “banke- Ergün Yetkiner Interbank Offered Rate (Libor) – de di ye li ser wan; brûskên birêvebiran û van li ser rêjeyeke bi rola kilîtê radibe Wergera ji fransî: Luqman Guldivê Revîzyona Wergeran û welatan re, bi «Pata Pata» ya ṣên mon beau pays» a Slimane Azem, Feryal Guladawîya ku Miriam Makeba di 1962ê de û «Ghana Freedom» a Et Mensah Berpirsê Hunerî afirandibû û «Saudade» ya xemgîn ê pêşeng, ku serxwebûna 6ê adara Stranên afrîkîyên Hasan Huseyîn Devecî ya Bongayê angolayî piṣtî wê bi 1957ê pîroz dike. deh salan re tevlihev dibe. Herçend Designer ku mirov bi awayekî nedîtî gelek «Ev serborîyeke hêjayî dîtinê ye Fabio Biasio serbixwe ṣopên «swingin’ Addis-Abeba» û muzîka afrîkî ewinde bi bandor tê de bibîne jî, piranîya xwe li ser dike ku bi yekdengî û pirdengî jî Web Developer derhênana Afrîkaya fransîaxêv bê guhdarî kirin: serborîyeke dirêj Erhan Yekta Jacques Denis konsantre dikir. Bi awayekî seyr, û dewlemend ku bazar, guhastin, ______tu sernavê ku ṣadetîya potaya jêgirtin, haveynê wê yê her ku diçû Tel: 00 49 (0)30 330 990 420 erjeng a Cezayirê, sembola ṣiddeta ji alîyê mîrat û afirandinê ve mezin Fax: 00 49 (0)30 330 990 429 serkutkirina koloniyî bike, tuneye! dibû, kêm dibe, li ṣopa xwe vedigere [email protected] «Mîrza ez jiyaneke xweṣ jiyam ew jî wê demê bê pêjn winda bûn û xwe diavêje deryayeke nenas». www.diplo-kurdi.com Dema pîroz a kolonîyan çûn. Sembola wê demê, klasîka Li hemberî vê, «50 stranên herî Dîroknasê kongoyî Elikia M’Bokolo xweṣ ên afrikî» (5), bi sernavekî di teksta xwe ya pêṣkêṣîyê de Ji min re digot Serokê Mezin ê klasîkên panafrîkayî «Indépendance ABONETÎ pir xweser, bi xebateke ji dil û can weha ṣirove dike, «Muzîkên afrîkî, ṣervanan Cha Cha» [«Serxwebûn Cha Cha Independent Kurdish li kataloga Universalê dikole, ku ne zimanê rêkûpêkbûnê». «Pirwateyî, Dema serketinên AOFê.» (1) Cha»] ya Grand Kalle yê kongoyî, Media Group GmbH bi awayekî mantiqî kilîta sindoqa tenê Fela û Manu Dibango, lê her lihevanîn, hevdemî» û «kevneṣopî»: weha tayên Khaled «Didi» jî tê de mirov ji kîjan alîyî de lê binihêre, i guhdarîkirina Michel «Afrîkayên serbixwe» (3) vekir. Piṣtî Berliner Volksbank bêne pêşkêş kirin… muzîka hevdem a afrîkî her weke «Bwana» Sardou, (2) rojên dîskeke bi babet (Afrique engagée Konto: 2284 123 010 / Afrîka girêdayî), ev antolojî çar cûre laboratuarekê ye». BLZ: 100 900 10 xweş û geş ên berê yên dema Xebateke herî rêkûpêk dimîne –him B albuman li çar welatan pêṣkêṣ IBAN: DE78 1009 0000 Komara IVemîn, ku çi bigire weke ji alîyê naveroka tekstê ve him jî ji (1) Afrîkaya rojava a fransî. dike: Malî, Senegal, Gîne û Kongo. 2284 1230 00 bihuştê bûn, tên bîra min. Li wî alîyê alîyê jêderên dengî yên cihê ve– ew Hilbijartina wê, her carê dibe beşê (2) Le Temps des colonies / Serdema din ê Deryaya Spî, dengê zengila jî bê şik «Africa, 50 Years Of Music/ mêhtingehan, muzîka Jacques Revaux, gotinên BIC/SWIFT: BEVODEBB baş ê orkestrayên mezin, ên salên dêrê bi awayekî din dihat. Di pey Afrîka, 50 salên muzîkê» (6) ye. Michel Sardou (1976). 1960 û 1970yê, ku pirî caran ji alîyê Abonetîya dîjîtal ya salane: 30 € tecrûbeya Konferansa Brazzavilleyê Ew jî ji bo bêhtirî du sed sernavan (3) “Afriques indépendantes. 1960-2010 : re ku di 1944ê de pêk hat, tevgera dewletê ve dihatin fînanse kirin û li ji hijdeh dîskan ne kêmtir e! 50 ans d’indépendancemusicale / Afrîkayên rizgarîxwaz a welatên afrîkî, piştî hemberî vê wan jî polîtîkayên netewî Komek, li şeş herêmên erdnîgarîyê serbixwe. 1960-2010: 50 salên serxwebûna ku şanzdeh welatên afrîkî azadîya yên nû li gor modela ji alî Ahmed muzîkî ”, Cantos - Pias, 2010, 5 CD, 18,70 (Afrîka başûr, navîn, portekîzîaxêv, euros. Le Monde diplomatique xwe bi dest xistin, di 1960ê de Sekou Toure yê gîneyî ve hatiye pêş Rojhilat, Rojava û Bakûr) parvekirî gihîşte zîrveya xwe. Piştî pêncî xistin, bi berhemên xwe yên herî nû (4) “Free Africa”, Le Son du maquis - Damezrîner ye, ku cihêtîyên parzemînê û Harmonia Mundi / “Afrîkaya Azad”, dengê salan jî, Fransaya ku tu caran îtiraf dest pê dikirin û pîroz dikirin. repertuaran hemêz dike. Bi vî awayî makiyan – Harmonia Mundi, 2010, 4 CD, Hubert Beuve-Méry bi merasîmên bîranînê nedikir, her dê fersenda amatoran jî hebe ku, ji 34,50 euros. Birêveberê giştî derê li ser parzemîna heqaretlêkirî û Ev yek her weha ji bo pênc cildên bi xeynî hunermendên bi navûdeng (5) “Les 50 plus belles chansons africaines Serge Halimi bi pey re, rizgarkirî, dîsk çêkirin. navê «Free Africa / Afrîkaya azad», ên di antolojîyên berê de hatibûn / 50 stranên herî xweş ên afrîkî”, Universal, (4) ku ji alîyê hosteyê heman berhemê danasîn, muzîsyenên welatên 2010, 3 CD, 28 euros. Sernivîskar Bîst salên piştî serxwebûnan, nîşan ve pêk hatibû jî derbas dibe… Ev serdana wan kêm tê kirin jî nas (6) “Africa, 50 years of music. 50 ans Maurice Lemoine da, cûreyeke muzîkê ya ku hîn jî pê jî bê gûman hin wekhevîyan nîṣan bikin: yên wek «Sweet Mother», d’indépendances / Afrîka, 50 salên muzîkê. 50 têkoşîna derxistina hemî gencîneyên dide û ji bo hîn bêhtir li ser rastîya Kenyans Slim Ali û Hodi Boys ên salên serxwebûnan”, Discograph - Wagram, Cîgirên Sernivîskarî veşartî dihate dayîn, beṣek di bin paradoksî ya parzemînê bê girtin, wî, «Wind Of Change» a Jackson 18 CD, 72,60 euros. Martine Bulardi xerabeyên malên dîskan de ma ku kêm zêde bi serketina wan deman Kaujeua yê Namîbyayî, «L’Algérie Wergera ji fransî: Yaqûb Karademir Philippe Rivière Anne-Cécile Robert Redaksiyon Alain Gresh Mona Chollet Pierre Rimbert Dominique Vidal

Birêveberê hunerî www.arsivakurdi.orgAlice Barzilay Dokumantasyon Olivier Pironet Sekreter Sophie Durand Monique Salomé Tel: 00 33 (0) 153 94 96 01 Fax: 00 33 (0) 153 94 96 26 1-3, rue Stephen-Pichon, F-75013, Paris, France

Zouber Yousef: Mirov û Sî. Text û Metal, 110 x 30 x 15 cm

Tebax 2012 • Le Monde diplomatique kurdî 3  Li Sûrîyê Kurdistan (Dewama rûpela 1)

Li Kurdistanê veqetandin û parve kirin. dagîrîya Sovyetan de bû hatibû kurdan hatibû ava kirin bi heman 17 hezarî ye. rêxistinbûyîna kurdan damezirandin. awayî domîya. Di dawîya Şerê Cîhanê yê Yekem, di Gelo dewleta ku ji bo kurdan dibêje, Li herêmê, PYD a (Partîya Yekîtîya çileya 1919ê de, li Kongreya Parîsê Piştî vî şerî jî yek ji mijarên herî Pêwîst e ku meriv li ser bisekine û “hemwelatîyên min“, “Birayên Demokratîk) nêzîkî PKKê bi yek ji biryarên herî girîng ê hatî girtin girîng ew bû ku, li ser rêxistinbûyî- lê hûr bibe, ka gelo welatên rojavayî min“ çawa karîye ewqas cînayetan bandor e. PYDê bi navê Meclisa damezirandina Cemîyeta Netewan e. neke navnetewî bê sekinandin. Aş- çima li dij kurdan bûn. Divê meriv ji li dar bixe? Dîsa tê zanîn ku ji van Gel a Kurdistana Rojava meclisek Cemîyeta Netewan, ji çileya 1920ê tîya di nava gelan de, bi dengekî welatên rojavayî ên wek Brîtanyaya bûyeran yek ji wan jî nebûye mijara jî ava kiriye. Ji bilî PYDê, hin ve dest bi xebata xwe kiriye. hîn zêdetir dihate guftûgo kirin. Mezin, Fransa û Almanyayê van darizandinê, li ser ew dozên ku rêxistinên kurd ên din jî hene. Tê Serketîyên Şerê Cîhanê yê Duwem; pirsan bike û li bersiva wan bigere, di bin zextan de hatine vekirin jî gotin ku hejmara wan 16 ye. Ji Serdem, serdema tayînkirina mafê Amerîka, Îngiltere, Fransa, Yekîtîya lewra ev yek girîng e. nehatiye sekinandin û bi demê re ev wan, çendek bi bandor in. Partîya çarenûsî ya neteweyan bû. Sedemê Sovyetan û hwd, him di pêvajoya şer dosya hatine girtin. Demokrat a Kurdistana Sûrîyê jî di damezirandina Cemîyeta Netewan de û him jî piştî şer li ser vê mijarê Terora dewletê nav wan de ye. ew bû ku, netewe bikaribin dahatûya gelek sekinîn. Neteweyên Yekbûyî Em roja 9ê mijdara 2005ê bînin xwe bi awayekî azad dest nîşan (YN) di sala 1945ê de bi vî awayî Kurd, ev bû nêzîkî 30 salan e têkoşîna bîra xwe. Di vê rojê de, 2 endamên Grupên ku PYDê jî di nav wan de bikin. Cemîyeta Netewan jî dê ev hate damezirandin. rizgarîyê didomînin. Tirkiye, vê JİTEMê li Şemzînanê bombe cîh digirt, di hundirê meha tîrmehê nêveng amade bikirana. Cemîyeta tekoşînê wek “teror” bi nav dike. avêtibûn ‘Umut Kitabevi’. Bombe de li Hewlêrê bi înîsîyatîfa Serokê Netewan, ji bo wê yekê hatibû Lê mixabin kurd bi ser neketin ku Vê meselê ji welatên ewropî re jî teqîyabû, di pirtûkxaneyê de Rêveberîya Herêma Kurdistanê damezirandin ku netewe pirsgirêkên dengê xwe bigihînin Neteweyên wusa dide nasîn. Ew dewletên ku xesareke mezin a diravî çêbûbû Mesûd Barzanî civînek li dar xist û di nav xwe de bêyî ku şer bikin û Yekbûyî jî. Ew dewletên ku girêdayî Konseya Ewropa û Yekîtîya û rê li ber şewatekê vekiribû. Ew yekîtîyek ava kirin. Di vê yekîtîya bi awayekî aştîyane çareser bikin Neteweyên Yekbûyî ava kiribûn Ewropayê ne jî, vê têkoşînê li gor kesên ku bombe avêtibûn dikanê, li ku navê wê Konseya Kurd a Bilind Di Konferansa Parîsê ya piştî Şerê jî hewcedarî pê nedîtin ku kurdan daxwaza Tirkiyê wek “teror” dest wê derê ji alîyê gel ve tavil hatibûn e, hem ji Meclisa Neteweyî ya Kurd Cîhanê yê Yekem de herî zêde li bêxin rojeva xwe û guh bidin nîşan dikin. derdest kirin. Tîmên Taybet û û hem jî, ji Meclisa Gel a Kurdistana ser hewcedarîya rêxistinek wusa a daxwazên wan. Parçekirin û endameke sêyemîn yê JİTEMê, ji Rojava pênc encam cîh digirin. navnetewî hatibû sekinandin. parvekirina Kurdistanê ya di salên Li gor min, li cîhanê, ti têkoşîneke ber ku van kesan ji destê girseya gel 1920ê de rê li ber vê yekê girtibû. ku ji bo rizgarîya neteweyî tê bifilitînin gule reşandibûn ser xelkê Ev yek rastîyek e ku dê bi saya Di vê serdemê de, rêvebirên Yekîtîya meşandin, ne “terorîst” e. Têkoşînên û di encama vê gulereşandinê de jî tevgerandineke bi yekîtî qezenc Sovyetan hin ji wan kesan bûn ku li Cemîyeta Neteweyan, qet dêhn ji bo rizgarîya neteweyî tên kesekî jîyana xwe ji dest dabû. mezin bibin û pêşve biçin. Feydeyên ser mafê çarenûsî yê gelan diaxifîn. û bala xwe nedabû ser kurd meşandin, nikarin bi têgîna ”teror” wê yekê gelek zêde ne ku kurd, li Serokê Amerîkayê yê wê demê, û daxwazên kurdan. Herdem ê bêne nirxandin. Gelek baş tê zanîn Qereqolê ew kesên ku hatibûn hember rêveberîya Beşar Esad û Wilson, piştî şer di daxuyanîya berjewendîyên Brîtanyaya Mezin ku têkoşînên rizgarîya neteweyî, derdest kirin ji gel girtin û dûre birin KNSyê bi hev re tevbigerin. xwe ya navdar de “14 xal” deklare û Fransayê li ber çavan hatibûn nirxên wek azadî û wekhevîyê di derîyê paşî yê qereqolê de serbest kiribûn. Ji van “14 xalan” 12ê wan, girtin. Di salên 1920ê de Iraq, diparêzin, li dij zordarî û bindestîyê berdan. Bi saya helwêsteke bibiryar Li Sûrîyê tê dîtin ku rêxistinbûyîna qala pêwîstîya mafê çarenûsî ya Urdun û Filîstin kolonîyên girêdayî ne. Lê welatên emperyal û mêtînger, a kurdan, ev bûyer çû dadgehê û ev kurdan ji ya erebên sunî, ermenî, neteweyên ku di bin desthilatdarîya Brîtanyaya Mezin; Sûrîye û Lubnan ji bo ku bikaribin van têkoşînan kes hatin girtin. Fermandarê Hêzên suryanî, file û durzîyan hîn xurttir e. osmanî de bûn dikir. Li Asya, jî wek kolonîyên Fransayê hatibûn têk bibin, metodên ‘’teror’ê bi kar Bejayî yê wê demê, Orgeneral Tê zanîn ku, rêveberîya Beşar Esad Rojhilatê Navîn û li Afrîkaya Bakur, damezirandin. Di vê serdemê de, anîne. Terora dewletê hîn zêdetir Yaşar Büyükanıt, ji bo van endamên û Partîya Beas a Sûrîyê, li vî welatî gel ji bo ku siberoja xwe tayîn bikin, çima Kurdistan wek kolonîyek hilkişandine jor. JİTEMê ku bombe avêtibûn ‘Umut pişta xwe dide hindikahîya elewî. di nav hewleke şidyayî de bûn. Ew nehatibû damezirandin, pirseke Kitabevi’, got, “Ez wan nas dikim, ramana ku heq dida gelên bindest watedar e. Ew kesên ku Cemîyeta Tirkiye jî, ji bo ku bikaribe têkoşîna zarokên baş in. Hewcedarî bi Helwêsta dewlet ku mafê çarenûsîya xwe îlan bikin Neteweyan ava kiribûn, dev ji rizgarîya kurd têk bibe, metodên girtina wan nîne.” Di wê serdemê Kurdistaneke serbixwe berdin, û çapemenîya tirkî û têkoşînên ji bo vê sedemê dihatin “terorê” bi awayekî zêde bi kar de, di çapemenîyê de li ser peyvên dayîn, coş û kelecaneke mezin dida Kurdistaneke kolonî jî nefikirîn. tîne. Terora dewletê her zêdetir û “zarokên baş” pir şirove hatin kirin. Li Sûrîyê, destpêkirina serdema neteweyên di bin zordarîyê de bûn. Divê ev yek pirseke girîng be. berbelav kirine. Bi rêya rêxistinên serdestî û xwerêvebirina kurdan taybet ên wek Tîmên Taybet, Hate dîtin ku, ne Yekîtîya Şêx Mehmûd Berzencî, li Başûrê Di salên 1920ê di dema Neteweyên a li herêmên xwe, di rêveberî û JİTEM (Têkoşîna li dij Terorê ya Ewropayê, ne Konseya Ewropayê Kurdistanê digot, “Ez qiralê Yekbûyî de, du hêzên emperyal ên çapemenîya tirkî de tesîreke şokê Îstixbarata Jenderme) TUSHAD û ne jî Amerîkayê qet reaksîyonek Kurdistanê me, min wek qiralê ku li cîhanê gotina wan pere dikir çêkir. Manşetên wek, “Kurdistana (Daîreya Hereketê û Stratejîyên nişan nedan. Ew dewleta ku terorê Kurdistanê binasin!” û ji bo mafên Brîtanyaya Mezin û Fransa bûn. Duwem”, “Sûrîyeya Bakur” hema Neteweyî yên Tirkiyê) terora her zêdetir dike û li ser sûc hatî kurdan bi Brîtanyaya Mezin re di Li Rojhilatê Navîn jî du dewletên hema di hemû rojnameyan de derketin. dewletê her rapelandine jor û girtin, qet nebe, nebû gunehkara nav pevçûneke siftî de bû. xwedî kok, Împaratorîya Osmanî Herweha, manşetên wek, ‘’Dê ya berbelav kirine. şermezarîyekê jî. Komara Tirkiyê û Împaratorîya sêyemîn kengê bê?’’ û ‘’Kurdên ku Kurd û Kurdistan, di rewşeke Îranê jî Şahîtîya Îranê afirandin. Ev li çar welatan belavbûyî’’ jî hebûn. Di şerê 30 salên dawî de bi hezaran Ew Ewropaya ku Srebrenica anîbû weha de ji hev hatin veqetandin her du hêz li ser Kurdistanê hêzên Tevahîya van manşetan di hundirê gund hatine şewitandin û vala kirin, Dadgeha Ceza ya Navnetewî, li û parve kirin. Piştî ku kurdan li bandorker bûn. Van her çar hêzan bi xwe de metirsîdarîyek dihewand. bi mîlyonan kurd ji cîh û warên hember terora dewletê ya Tirkiyê Sûrîyê, li Kurdistanê, li warên awayekî organîze û bi hev re berê xwe hatine veqetandin. Çavkanîyên piştgirîyeke mezin û bêsînor dide xwe dest pê kirin ku xwe bi rê xwe dan kurd û Kurdistanê. Di qunciknivîsên rojnameyan, bingehîn ên ku pê debara xwe dikirin; Tirkiyê. Li hemberî vê yekê, ve bibin, di çapemenîya tirk de radyoyan, di panelên televizyonan ên wek daristan, bax û baxçe hatine welatên ewropî ji Tirkiyê îhaleyan qet li ser van sedemên van xalan Van her çar hêzan, di nîvê sala û di şiroveyan de, ev îbare her cîh şewitandin. Ew kes û malbatên ku werdigirin. Tirkiye, îhaleyên xwe nehate sekinandin û ev yek jî têra 1929ê de bi hevre peyman çêkirin girtin: “Kurdên ku li Iraq, Îran, bi darê zorê ji wargehên xwe hatin yên mezin, bi vî awayî bi kar tîne û xwe balkêş e. Digotin, “Kurd,li û xwestin kurdan di nav sînoran Tirkiye û Sûrîyê dijîn”, “Kurdên ku veqetandin, mecbûr man ku li perên ev yek ji xwe re kiriye polîtîkayek. Iraqê, Îranê, Tirkiyê, li Sûrîyê bi de bixeniqînin. Mebesta Pakta li Iraq, Îran, Sûrîye û Tirkiyê ji hev bajarên mezin di nav xizanîyê de awayekî belawela dijîn” an jî peyva Sadabadê ku di sala 1937ê de hate belawela dijîn…” jîyana xwe bidomînin. Li gundê te ax Di tîrmeha 1995ê de, li Srebrenicaya “Kurdistana Duwem” bi kar dianîn, damezirandin tam jî ev e. Afganistan heye, av heye, bax û bostanên te hene ku li rojhilatê Bosna-Hersekê lê qet li ser sedemên dîrokî yên vê jî xistin nav vê paktê, ku sedemê wê Pêwîst e ku meriv li ser van her û tu nikarî wan bi kar bînî, jê sûd cîh digre, derdora 8 hezar mêrên yekê nasekinin û ev jî balkêş e. yê bingehîn hinek veşêrin. du telafûzan, ango, “Kurdistana wergirî. Lewra tu ji warê xwe hatî boşnak ên misilman, ji alîyê sirban Duwem” û “Kurdên ku li Iraq, qewitandin. Di waroşên bajaran de ve hatibûn qetil kirin. Ew qatilên Îran, Sûrîye û Tirkiyê ji hev Ev qezencên kurdan ên li Sûrîyê Brîtanyaya Mezin, beriya Şerê jîyanek di nav xizanîyê de didomînî. rêveberîya tirk him metirsîdar kir Cîhanê yê Duwem xwe ji Iraqê sirbî, niha li Dadgeha Ceza ya belawela dijîn…” bisekine. Peyva Bêguman, ev yek pirsgirêkeke pir Navnetewî tên darizandin. Lê li “Kurdistana Duwem” bersiva pirsên û him jî aciz kir. Serokwezîr Recep paşve kişand û mafên xwe yên li girîng a civakî ye. Tayyip Erdoğan digot, ”Em ê, ji min ser Kurdistanê spart kolonîya xwe, hember kurdan, ji wan cînayetên wek, çend Kurdistan hene, çima ku li Srebrenicayê hatibûne kirin, kir û xilasan re nebêjin erê.” Digot, Iraqê. Fransayê jî piştî Şerê Cîhanê Bi hezaran cînayetên ku wek Kurdistan ji yekê zêdetir e û ev gelek girantir cînayet hatibûne li “Kurdistanê ji bîr bikin.” yê Duwem, ji Sûrîyeya kolonîya “kiryar-nedîyar” tên bi lêv kirin pêvajo çawa hatiye jîyan tîne rojevê. dar xistin. Hejmara kurdên ku bi Herweha “Kurdên ku li Iraq, Îran, xwe vekişîya û mafên xwe yên li hene. Îro bi awayekî vekirî derketiye Ew îfadeya serokwezîr a “Kurdistanê cînayetên ‘kiryar-nedîyar’ hatibûne Sûrîye û Tirkiyê ji hev belawela ser Kurdistanê spart Sûrîyê. Ev meydanê ku kiryarê van kuştinan ji bîr bikin” di 27ê Tîrmeha 2012ê qetil kirin, du qat ji hejmara wan dijîn…” jî heman pirsan tîne rojevê. dewirkirin wek dewra mafê mîrasê dewlet bi xwe ye. de di manşeta Hürriyetê de û bi yê hiqûqa taybet pêk hat. kesên ku li Srebrenicayê hatibûne kuştin zêdetir e. Gelo kurd çima wusa belawela tîpên mezin hat weşandin. Ev Nêzîkî 2 hezar kurd, ji malên xwe, dijîn? Çima li çar welatan hatine îfadeya serokwezîr ev fikir anîn bîra Piştî Şerê Cîhanê yê Duwem, ji hêla ji kargehên xwe, ji kolanan hatine min: ”Pirranîya kurdan, Kurdistan ji siyasî ve li dinyayê gelek guhertin revandin, bi îşkenceyan hatine tune Di navbera salên 1985-1988ê de, li belav kirin? Ev pêvajo çawa Bulgaristanê navên tirkan dikirin derketiye meydanê, ev yek çawa bîr kiribû, serokwezîr bi vê îfadeya pêk hatin. Wek mînak; berîya şer li kirin û bi îhtîmaleke mezin hatine xwe Kurdistan anî bîra wan.” Afrîkayê tenê du dewletên serbixwe kuştin hene, lê ti agahî di derbarê navên bulgarî û operasyonên bi hatiye fikrandin? Ev pêvajo çawa tê vî rengî hebûn. Tirkiyê, him wek jîyan? Helbet, divê li ser van pirsan hebûn; Habeşîstan û Lîberya. Îro ev wan de nîne. Malbatên kurd, xwe Cemîyeta Neteweyan, nikarî wê dewlet û him jî bi rêya dezgehên bi kûrahî bê sekinandin.www.arsivakurdi.orghejmar gihîştiye 57ê. Piştî dawîya negihandine termên wan û gorên daxwaza aştîyê ya li bendê bû salên 1950 welatên kolonî/bindest van kesan jî nînin. sîvîl ên civakî reaksîyoneke mezin nîşan dabû. Herweha xwest ku Divê meriv vê yekê bibêje ku ev ku di nav gelan de çêbike têxe azadîyên xwe bi dest xistin. Ev dewletên cîhanê û yên ewropî jî bi îfade, di medyayê de gelek tên bi jîyanê. Nikarî rê li ber derketina pêvajo, di salên 60 û 70yê de hîn bi Hejmara ew kesên ku hatine şermezarîyan tevlî vê pêvajoyê bike. kar anîn, lê qet ev pirs nayên kirin. Şerê Cîhanê yê Duwem bigre. lezûbez berdewam kir. revandin, bi îşkencê hatine kuştin; Şerê Cîhanê yê Duwem, li gor piştî demekê termên wan di binê Li gor bawerîya min, parvekirin û yê Yekem hîn zêdetir bi kuştinan Miqabilî van hemû pêşveçûnan, piran, li kêleka rêyan, li qûntarên Hin dewletên ewropî û dezgehên jihevveqetandina kurdan di çarîka derbas bû. Kurd, di serdema Şerê li Kurdistanê ti tişt neguherî. Ew çîyayan û li neqebên gelîyan de wek Konseya Ewropayê, Yekîtîya yekem a sedsala bîstan de, ango Cîhanê yê Duwem de jî li ser pîyan statukoya ku di serdema Cemîyeta hatine dîtin ji sê hezaran zêdetir e Ewropayê û Rêxistina Hevkarîya piştî Şerê Cîhanê yê Yekem, rûdana bûn. Komara Kurdî a Mahabadê Neteweyan de hatibû bi cih kirin ku malbatên wan term û hestîyên Ewlekarîya Ewropayê jî Bulgaristan herî girîng e. di vê demê de derket meydanê. Di ku statuyekê nedin kurdan bi wan dîtine. misêwa rexne û şermezar kirin. sala 1941ê de Îngiltereyê rojavayê heman şêwazî hate berdewam kirin. Kurd û Kurdistan di vê serdemê de, Îranê û Yekîtîya Sovyetan jî bakurê Herweha, di serdema Neteweyên Tê gotin ku hejmara cînayetên Bulgaristanê, hîn di sala 1988ê de ango di dema Cemîyeta Netewan wê dagîr kiribû. Komara Kurd Yekbûyî de jî ew statukoya li “kiryar-nedîyar“ ên ku ji salên dev ji vê polîtîkayê berdabû. Mafên (Cemiyet-i Akvam) de ji hev hatine a Mahabadê, li herêma di bin Rojhilatê Navîn ku li ser bêstatubûna 1990ê ve dest pê kirine li derdora tirkan hîn wê demê nas kirin. 4 Tebax 2012 • Le Monde diplomatique kurdî

Bulgaristan, niha endama Yekîtîya Iraqê, herçiqas Tirkiye, Îran, Iraq Ewropayê ye. û Sûrîye astengî jî derxistibûn, ev bû nêzîkî 10 salan e, ne tam be jî Lê li Tirkiyê, polîtîkayên nijad- azadîyên xwe bi dest xistine. perest û veqetînêr, li hember çand û zimanê kurdî bi awayekî Tirkiyê, li hember vê yekê gelek sîstematîk didomin. Dema kurd li ber xwe daye. Niha jî PKK an dixwazin navên kurdî li hin park jî PYDê bahane dike û bi awayekî û dezgehên çandî bikin, wê demê tund li hember têkoşîna rizgarîya tîpên alfabeya kurdî ên wek; x, q, kurdan a li Sûrîyê derdikeve û ji w dikin bahane û ji ber ku ev tîp bo ku kurd bi sernekevin, serî li di alfabeya tirkî de nînin, bi destê her rêyê dide. Mesela, wusa dike walîyan ev biryar têne îptal kirin. ku KNS kurdan tehdît bike. Xuya Halbokî, ji bo van navan biryarên ye ku KNS ji şerê navxweyî yê meclisên şaredarîyê hene. Hebûna li Sûrîyê serketî derkeve, dê bi walî û qeymeqama, tê wateya manîpulasyon û piştgirîya Tirkiyê qedexekirina kurdan û kurdî. berê xwe bide kurdan.

Helwêstnîşannedana Ewropayê Baş e, sedemê vê neyartîya li û dezgehên wê ya li hember van hember gelê kurd çi ye? Gelo peyikandinên nijadperest; şûna ku sedem PKK an jî PYD ye? Di van wan rexne bikin, piştgirîdayîna demên dawî de serokwezîr gelek bêsînor a terora dewletê, ne tenê caran anî ziman ku, ew ê çavê xwe antî-demokratîk e, herweha ne ji wê yekê re negrin, ku PKK an exlaqî ye jî. jî PYD li Sûrîyê qadên azad bi dest bixin. Heger sedem PKK an Rihê dezgehên navnetewî jî PYD be, wê demê gelo çima Mebesta hebûna dezgehên wek Komara Tirkiyê mafê gelê kurd ku Neteweyên Yekbûyî, Konsya xwedêgiravî wek bira dibîne, li her Ewropayê, Yekîtîya Ewropayê û derê naparêze? Rêxistina Hevkarîya Ewlekarîyê ya Wezîrê Derve yê Tirk Ahmet Ewropayê ew e ku, demokrasîyê, Davutoğlu, di 1ê tebaxa 2012ê azadîyan û aştîyê pêşve bibin de çû Hewlêrê. Çima? Ji bo ku û bidin bi cih kirin. Lê ew bikaribe tevgera azadîyê ya gelê polîtîkayên ku li hember kurdan tên peyikandin, li dij rihê dezgehên kurd a li Sûrîyê bixeniqîne û navnetewî ne. Divê ev dezgehên ji Barzanî piştgirîyê bigre. Ev navnetewî vê yekê bizanibin. çavtirsandinek bû. Di 2yê tebaxa 2012ê de jî serdana Kerkûkê kir. Tirkiye, divê kurdên Tevî sloganên “Kerkûk tirk e û dê tirk bîmîne” nîşan da ku, ji bo Sûrîyê nas bike! tirkayetîya Kerkûkê çiqas hesas e û Ew nêrîn û helwêsta ku gelê vê yekê bi gotinên nijadperest anî tirk li hember pirsgirêka kurd ziman. Baş e, gelo çima carek be û Kurdistanê nîşan dide ji alîyê jî van hestan li hember gelê kurd dewletê ve tê tayîn kirin. Dewlet, ku wek bira bi nav dikin nîşan hikûmet û serokwezîr şekil dide nadin? Çima ji bo mafê kurdan ên nêrîn û helwêsta gelê tirk. li Sûrîyê qet daxuyanîyeke biçûk jî nadin? Çima gelo şûna PKK û Devlet, hikûmet, serokkomar, se- PYDê, Komara Tirkiyê mafê gelê rokwezîr û rayedarên din, dibêjin kurd yê li Sûrîyê naparêze? Ji sala ku 'kurd û tirk hezar sal in bira ne, 1962yê ve li Sûrîyê nêzîkî sê sed PKK û BDP dixwaze vê biratîya hezar kurd bê nasname û ji hemû hezar salan xirab bike'. Dibêjin mafên xwe mehrûm dijîn. Dewleta ku, 'PKK û BDP esil zerarê didin tirk, çima mafê gelê kurd ê bira qet kurdan.' Piranîya kurdên ku rayên bi lêv nekir? xwe didin AKPê jî, bawerî bi van gotinên dewlet, hikûmet û rayeda- Wek encam, divê kurdên AKPyî ran tînin, piştgirîyê didin wan. wê polîtîkaya dewletê ya him zirav û him jî vekirî, him veşartî Halbukî rastîyeke ku tê zanîn, û him jî li ser neyartîya gelê kurd kurd, li hember polîtîkayên înkar û tê peyikandin bibînin. Heger îmhayê ve rûbirû ne. Lê ji ber ku ev kes vê yekê nebînin, dê bibe vê peyikandin û polîtîkayê bika- sedem ku kurd hîn derengtir mafên ribin veşêrin û kurdan bixapînin, xwe bi dest bixin. Divê dewleta hewl didin ku, bi uslûbeke însanî tirk di demeke zûtirîn de dev ji derkevin pêş gel. Wek mînak; se- neyartîya kurdan berde. Lewra, rokwezîr Recep Tayyip Erdoğan, heger ev neyartîya vekirî-veşartî misêwa gotinên Yunus Emre yên, çiqas bidome, ji bilî ku li rûpelên “Ez hez ji afirandîyan dikim, ji ber şermê yên dîroka xwe hin rûpelên afirînêr” bi lêv dike. din zêdetir bikin, dê ti qezenceke Ji ber ku bawerîya gelê kurd a îs- din a vê yekê tunebe. Divê dewlet lamî xurt e, wan bi vî awayî bixe di demeke zûtirîn de dawî li vê bin bandora xwe û wan bi dilsozî- neyartîya vekirî-veşartî ya li dij ya xwe qanî bike, van gotinan gelê kurd bi dawî bîne, di nav dibêje. Herweha yek ji gotinên welatên demokratîk, pêşketî û bi rayedarên dewletê ku herî zêde bi xîret ên cîhanê de cihê xwe bigre www.arsivakurdi.orgkar tînin jî ev e: “Kurd û tirk bira ne, ev welat bi şer û bi hev re ava Tirkiye, weke ku Rêveberîya kirine.” Bi van gotinan mebest ew Herêmî ya Kurdistanê nas kir, e ku, di kurdan de ramaneke weha divê vesazî û dezgehîbûna kurdên çêbibe: Em kurd û tirk bira ne û li Sûrîyê jî binase. Ji ber vê yekê em dikarin di van mercan de bi tir- jî, pêwîstî pê heye ku bi kurdên kan re wek bira bijîn. xwe re jî têkilîyên germ girêbide û pêşve bibe. Tirkiye, divê dev ji Lê belê ev propogandaya dewletê quretî û pozbilindîyê berde; rê û ji bo wê yekê tê kirin da ku kurd rêbazan bibîne da ku bi kurdan re nikaribin bi awayekî tendûrist danûstandinan pêk bîne û bi wan bifikirin. Êdî herkes dizane ku li re biaxife.

Zouber Yousef: Bihara Erebî. Text û Metal, 40 x 110 x 25 cm Tirkiyê, Îranê, Iraqê û li Sûrîyê kurd xwedî nifûseke mezin in. Kurdên Wergera ji tirkî: Yado Ciwan

Tebax 2012 • Le Monde diplomatique kurdî 5  Kurd û “Raperîna Sûrîyê” (Dewama rûpela 1)

Rewşa kurdan li Sûrîyê çi ye?

Li herêmên kurdan ên li Sûrîyê tevî protestoyên heftane yên li dijî rejîmê rewş bi piranî aram e. Piştî ku bi awayekî hovane protestoyên sala 2004ê kurd di protestoyên xwe û daxwazên xwe de pir bi dîqet in. Dîyar e ew li bendê bûn ka wê rewş çawa bi pêş bikeve. Wekî din kurd ditirsîyan ku rejîm protestoyên nû yên kurdan weke alozîyeke ereb-kurd nîşan bide. Piştî kuştina întelektuelê navdar û serokê Şepêla Pêşerojê Mişel Temo di 7ê çirîya pêşîn a 2011ê de mirov li benda zêdebûna protestoyên kurdan bû. Ev yek neqewimî. Kurdan nehişt ku aktorên din ên li nav welêt û li derveyî welêt berê wan bidin alîyê şaş. Protesto bi piranî gelekî aştîyane man, lê belê dengê daxwaza rûxîyana rejîmê her çû bilindtir û dîyartir bû. (2)

Piranîya partîyên parçebûyî yên kurdên Sûrîyê weke mînaka muxalefeta Syrian National Council (SNC) Kurdish National Council of Syria (KNCS) damezirandin. Lê belê KNCS nebû parçeyek ji hevgirtina muxalefetê ya ereb û sunî tê de serwer. Bi tenê partîya piçûk a bi navê “Şepêla Pêşerojê” bû endamê SNCyê. KNCS bi xwe rejîmê protesto dike, lê belê li hemberî SNCyê jî bi guman e. Ji ber serdestîya Birayên Misilman (BM) di muxalefeta erebî de kurd gelekî ditirsin ku ji baranê birevin û xwe bidin ber çirikê. SNCyê bixwe red kir ku tawîzên darîçav bide partîyên kurd û bi tenê garantî kir ku kurdên Sûrîyê wê siberojê bibin welatîyên xwedîyê mafên wekhev ên Sûrîyê. SNCyê red kir ku li ser xweserîyeke siyasî ya Kurdistana Sûrîyê guftûgoyan bike. Zouber Yousef: Siyamend u Xecê II. Herî, 37 x 30 x 17 cm

Neyekbûna di navbera partîyên kurdî her tim awirên zordarîya rejîmê dihatin ên partî û tevgerên kurdî. Berdevka aciz dibe dema kurd tên cem hev û bi hev pirdînî û piretnîk serwer bibe. Li Sûriyeya bi rêya îstîsnaî ya Partîya Yekîtîya ser wan, hê jî di girtîgehan de ne. 12ê Partîya Demokrat a Kurdistanê ya Sûrîyê re kar dikin. Serokwezîrê Tirkiyê Recep nû divê azadîya dîn, azadîya fikir û mafên Demokratîk (PYD) xurttir dibe. Ev adara 2012ê duwanzdeh girtîyên PYDyê li Londonê Heyam Aqil da zanîn ku Tayyip Erdogan di hevpeyvîneke di mirovan pêk werin. Ji bo şikandina partîya xizmê PKKyê ya li Sûrîyê, ji ber yên li girtîgeha lêpirsînê ya el-Fayha komîteyên xwecihî Seyda weke maşika kanaleke televizyonê de gef xwarin û got, desthilatdarîya di dewletê de veguherîna desteka Trkîyeyê ya li pişt SNCyê, bû ya li Şamê girtî dest bi greva birçîbûnê Tirkiyê dibînin û BM wî bi kar tînin da Enqere dibe ku dest werde Sûrîyê da ku ji dewleta navendî ber bi dewleteke dijbera SNCyê. Dibe ku alîkarîya dîrokî kirin. Di daxuyanîya xwe de PYD rejîmê ku weha nîşan bidin weke ku rûyekî wan pêşîyê lê bigire ku li ser sînorê di navbera federatîf avabûyî, dikare bibe derfetek. Ji ya Hafiz el-Esad ê berîya Beşar el-Esad bi ajotina Sûrîyê ber bi şerekî navxweyî ê kurd jî heye. (4) Tevgera Ciwanên Kurd Tirkiye û Sûrîyê de dewleteke de facto di xwedîyê rolekê be. Lê belê qet guman tê bo vê yekê Herêma Federe ya Kurdistanê (TCK) a ku tevgera çalakgeran a di nava kontrola “rêxistina terorê” ya kurd PKKyê de nîne ku têkilîya rejîma baasê bi PKKyê ve gunehbar dike. Di kanûna 2011ê de li welatê cîran Iraqê dikare weke mînak KNCSyê de ye jî rexneyên tund li Seyda de were damezirandin. (7) re ne ji meyildarîya daîmî pêk tê. Sala partîyê da zanîn ku tu rewabûna rejîmê bi kêr were. girtin, (5) jixwe bi awayekî xwezayî berîya mirina xwe bavê serokdewletê îro êdî nemaye. Li şûna wê partîyê “Meclîsa derdora PYDyê ya ku SNCyê bi xwe Erdogan piştre 1ê tebaxê wezîrê xwe yê serokê PKKyê Ocalan li ser zexta Tirkiyê Gel a Rojavayê Kurdistanê” weke Armanc divê konferanseke navneteweyî weke maşika Enqereyê dibîne jî rexne li karê derve şand [paytextê] dewleta federe ji welêt kire der. Û di van salên dawîyê “nûnereke vîna kurd” îlan kir. PYDyê be, ya ku tevahîya komên gelê Sûrîyê û Seyda girtin. ya Kurdistanê Hewlêrê. (8) Serketina de çalakvanên PYDyê para bêhtir li gor bi rêya “Meclîsa Gel” li Kobanî û Efrînê aktorên navneteweyî yên cihê bi awayekî kurdan li Sûrîyê ya damezirandina endamên partîyên din ên kurdî rastî zext desthilat bi dest xist, ev yek wê bi rolekê wekhev cihê xwe tê de bigirin: Nûnerên Adarê protestoyên kurdan zêde bûn. 12ê avahîyên xweser girêdayî wê yekê ye ka û zordarîya tundtir û dijwartir tên. rabe vê demê ku li alîyê Tirkiyê êdî bi civakên dînî yên weke sunîyan, elewîyan, dengekî bilind behsa desttêwerdaneke adarê bi sedhezaran kurdên Sûrîyê di gelo her du rêxistinên mezin KNCS û durzîyan û mezhebên cihê yên xirîstîyan Ji destpêka serhildana çekdarî ya li dijî eskerî ji bo avakirina herêmeke tampon salvegera bûyerên li Qamişloyê yên sala MGRK ji nêz ve bi hev re wê kar bikin yên weke ortodoksên sûrî û endamên rejîma Esad û vir ve PYD li herêma Kurd li Sûrîyê hizir û fikr tên bi lêv kirin. 2004ê de beşdarî çalakîya deqîqeyeke yan na. Helwêsta Mesûd Barzanî jî gelekî dêra ortodoks a yekkirî ya romî. Lê belê Dax û Kobanîyê navendên çanda kurd û bêdengî û rêzgirtinê bûn. Hingê bi girîng e: Gelo ew ê hertiştî bike da ku herweha nûnerên hindikayîyên etnîk yên dibistanên zimên vedike û de facto erkên Di heman demê de nîvê adara 2012ê, dehhezaran kes jî daketin kolanan da ku kurdên Sûrîyê yek bimînin, yan jî ew ê li weke kurdan, ermenîyan, asûrî-aramî birêveberîyê pêk tîne, rejîm xwe li vê piştî hevdîtinên dûrûdirêj yekîtîyek di li Qamişlo, Amûdê, el-Heseke, Kobanî, hember zexta ji Enqere û Washingtonê ya yan jî turkmenan jî divê di konferansê de yekê radigire, da ku pêşîyê lê bigire ku navbera KNCS û SNCyê hat xwestin. Efrîn, Heleb û rêzek bajarên piçûk ên kurd her diçe zêde dibe paşde gav biavêje û bi vî cihê xwe bigirin. Ji bilî van koman divê muxalefet, nexasim jî îslamîstên dostên Ev lihevkirin di demeke wisa de pêk li dijî rejîmê xwepêşandanan li dar bixin. rengî kurdên Sûrîyê di halê xwe de bihêle? dewlet û hêzên weke DYA, Rûsya, YE Tirkiyê li vê herêmê desthilatdarîyê hat ku di nav SNCyê de alozîyên zêde Bi heman rengî helwêsta PKKyê jî gelekî û Lîga Ereb jî beşdarî konferansê bibin. nexin destê xwe. Bêguman maneya vê derketin û tevî Catherine al-Telli, Kamal 1ê tîrmeha 2012ê nûnerên KNCSyê girîng e: Gelo ew ê bi awayekî avaker bi Bi tenê “desttêwerdaneke avaker” a bi vî ne ew e ku PYD, çawa ku hin kurd îdîa al-Labwani û Haitham al-Maleh sê û Meclîsa Gel a Rojavayê Kurdistanê Mesûd Barzanî re kar bike û bike ku PYD rengî wê alîkarîya Sûrîyê bike da ku heke dikin weke milê dirêj ê rejîmê tevdigere. endamên birêvberîya SNCyê îstîfa kirin, (MGRK) li herêma federe Başûrê bêhtir hevkarîyê bi rêxistinên din ên kurd çareserîyeke siyasî ji bo pirsgirêkê hebe, Kurdistanê li bajarê Selahedînê peymanek re bike? Divê mirov bêhtir cesaretê bide Bêhtir rewş ew e ku berjewendîyên taktîk wan serokê SNCyê Burhan Ghaliun ev çareserî were peyda kirin. ên demkurt di navbera rejîmê û PYDyê bi otorîterbûn û “dijdemokratîkbûnê” mohr kirin, ev peyman diviya lihevkirina PYDya ku partîya herî çalak û herî baş 11ê hezîrana 2012ê li Hewlêrê mohrkirî birêxistinkiri ye bi partîyên piçûktir ên de didin der: Rejîm dikare hêza xwe ya gunehbar kir. Hefteyekê piştre rengê * Raportorê Rojhilatê Nêzîk ê “GfbV”yê temam bike. (6) kurd re hevkarîyê bike, tevî ku pirî caran eskerî ji bo şerkirina serhildanê li bajarên hertiştî dîsa guherî: SNC dîsa bi yên [Civaka ji bo gelen di bin xeterîyê de] ereb ên li navenda Sûrîyê bi kar bîne. îstîfakirî re li hev hat, KNCS jî şeva 27ê zehmet e mirov li hev bike. (9) Qaîdeyên Piştre KNCS û MGRKê şeva 24ê tîrmehê lîstikê yên demokratîk wisa ne. PYD rêzê PYD jî hewl dide weke ku PKKyê di bi 28ê adarê ve girê dida dîsa ji SNCyê Wergera ji almanî: Luqman Guldivê salên 1980yê de li Tirkiyê kir hêza di nav veqetîya, lewra SNCyê di nav xwe de li bi 25ê wê ve girê dide li Qamişloyê ji van qaîdeyan re bigire di dema dirêj de tevgera kurdî de di yekdestî de bicivîne û ser xweserîyeke kurdan di nav Sûrîyê de sazîyeke ji deh kesan pêk tê [Desteya kurd jî wê bi qîmetê wê zanibin û rêzê (1) http://d-nb.info/967638798/34 Bilind a Kurd] ava kir. 29ê tîrmehê roja jêre bigirin. Tiştek bi xwe zelal û dîyar e: pirsgirêka parçebûna qada siyaseta kurdî nikarîbû li hev bike. (2) Dr. Kamal Sido, Zum Mord an Maschaal Tamo - bi awayekî otorîter “çareser” bike. (3) yekşemê bi sedhezaran mirov li Efrîn, Rêxistinên kurd ên li Sûrîyê wê nikaribin Ein Nachruf / Li ser kuştina Mişel Temo – nivîseke Kobanî, Qamişlo û deverên din ên bikin ku gelê kurd ê li Sûrîyê bi dengekî bîranînê, http://www.gfbv.de/pressemit.php?id=2909 /http://www.welateme.info/erebi ,نيدلاردب حالص (PYD ne tê de, partîyên cihê yên kurd ên Şerê ji bo dilsozî şên ên kurdan daketin qad û kolanan. bipeyive, PYDya hêzdar jî wê nikaribe (3 www.arsivakurdi.orgmodules.php?name=News&file=article&sid=13600#. û girêdana kurdan Xwepêşandanên girseyî di dîroka kurdan vê bike. Ew li hemberî hevgirtineke têra ku hema hema hemû ji Partîya Demokrat UBp41MA9X2E a Kurdistanê ya Sûrîyê (PDKS) cihê bûne, de ev yekem car bû bi vî rengî pêk hatin: xwe ji wan xuirttir a îslamîstên ereb-sûrî http://kurdwatch.org/html/en/html/de/syria_article. heta bi salên 1990ê bi tenê li Qamişloyê 10ê hezîranê herî dawî muxalifekî kurd Hê qet neqewimîbû ku evqas kurd li ne, bi ser de jî Tirkiye, Erebistana Suûdî php?aid=2600&z=de&cure=246 hebûn. Vê yekê destûr da PYDya ku hê Abdulbasit Seyda weke xelefê Burhan Sûrîyê dakevin qad û kolanan û hem jî û dewletên din ên Kendavê destekê didin (4) https://twitter.com/heyamaqil nû sala 2003yê hat damezrandin, valatîya Ghalioun weke serokê SNCyê hat bi tevlîbûna rêxistinên cihêreng. Hê qet vê hevgirtinê. Bi herhalî ti tehlûkeya ku ji (5) https://twitter.com/TcKurd siyasî ya li Kobanî û Efrînê dagire. Halê hilbijartin. Ji Seydayê ku ne endamê neqewimîbû ku kurd bi wêneyên Mesûd rejîma Esad were êdî nîne, lewra ev rejîm (6) http://www.kurdwatch. hazir wisa dîyar e ku vê partîyê paşê bi komeke muxalif a kurd e, nehat ku ne Barzanî, Abdullah Ocalan û Celal Talabanî wê di demeke nêzîk de bibe dîrok. org/?aid=2595&z=de&cure=246 hevkarîya bi partîyên din re li van herdu partîyeke di KNCSyê de û nejî PYDyê li kêleka hev bimeşin. Li ser gelek (7) http://www.faz.net/aktuell/politik/ausland/ keleyên xwe yên siyasî de facto erka bikişîne nav refên SNCyê. Dîyar e serê pankartan wêneyê hersê siyasetvanên kurd Encam syrien-erdogans-angst-vor-einem-neuen- quasistaat-11834693.html dewletê bi dest xistiye. Tevî ku partîyên pêşî weke namzedê lihevkirinê yê lawaz li kêleka hev hatibûn çap kirin. din ên kurdî îdîa dikin ku PYD bi rejîma ê hêzên cihê yên muxalefetê yên ereb Bi giştî nabe ku careke din nûnerên (8) http://www.deutsch-tuerkische-nachrichten. de/2012/07/457441/tuerkischer-aussenminister- Sûrîyê re hevkarîyê dike, PYD bi xwe ên di nav SNCyê de li ser lihevkirî, Tirkiyê weke caran bi awayekî gelekî komeke bi tenê ya ji xelkê, çawa ku niha davutoglu-syrien-darf-kein-zweiter-libanon-werden/ .https://www.facebook.com/yoseef .نالي هرق دارم (van îdîayan bi hişkî red dike. Çalakvanên Seyda hatiye hilbijartin. Hilbijartina êrişkar bersiv da derketina meydanê ya el-Esad û hevgirên wî hemû elewî ne, (9 PYDyê yên ku di van salên dawîyê de wî qismî bû sedema rexneyên pir tund yekgirtî ya kurdên Sûrîyê, Enqere timî bibin desthilatdar û li ser xelkê welêt ê jaglan 6 Tebax 2012 • Le Monde diplomatique kurdî

çêl li rejîmê û muxalefeta çekdarî Berevajî serhildanên misrî dikin, û bang li her duyan dikin ku bi û tûnisî, serhildana sûrî ya Li hemberî krîza Sûrîyê, mentiqekî “dîyalogê” tevbigerin; ev adara 2011ê di nav çep- mentiq jî xwe dispêre plana vegera li aştîyê ya ku adara 2012ê nûnerê girên ereb de bi yekdengî Rêxistina Neteweyên Yekbûyî (RNY) nehat pêşwazî kirin. Di Kofî Annan pêşnîyaz kiribû. navbera empatîya beram- çepgirên ereb ên parçebûyî Ji bo beşek ji çepgirên tundraw ên ereb berî daxwazên demokratîk perspektîfa şoreşger divê li Sûrîyê jî ên xwepêşandêran û tirsa di rojevê de be, lê beşeke din ku hê Nicolas Dot-Pouillard * desttêwerdanên siyasî û ______mezintir e vê perspektîfa şoreşger êdî eskerî yên ji derve de man li ber çavan nagire: Rûxîneke xedar a rejîmê ne bi dilê wê ye. Ji bo vê beşê û vê yekê rê li ber parçe- cewherê nakokîyê di nav şerekî sar de bûnekê vekir. ye ku navê nayê gotin. Tirsa ji valatîyê û Sûriyeke piştî Esad a ku bi Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê re li hev hatî i tebaxa 2011ê de û bi dewletên Kendavê re hevgir e, ji rojnameya libnanî ya ya demeke dirêj dewamkirina rejîmê çepgir û neteweparêz El- bi gelekî xurttir e. Exbar (1) ji dameziran- Ddina xwe û vir ve ango ji havîna Wekî din, Sûrîye bi rengekî weke 2006ê ve krîza wê ya pêşî hat serê wê. Janusekî ye li ber çavê milîtanên Alîkarê serredaktorê rojnameyê Xalid çepgir ên ereb. Yên ku xisleta Sûrîyê Saxiyeh ji rojnameya ku ew jî tevlî ya otorîter û zordar red dikin kêm in; damezirandina wê bûbû, veqetîya. lê belê îro jî axaftina rejîmê ya bergir Saxiyeh ji kêmbûna desteka rojname tevî mueyîdeyên navneteweyî ên li dijî dide serhildana gel a adara 2011ê wê, li yek ji hîmên îdeolojîk ên herî destpêkirî, gazinan dike. (2) El-Exbarê kûr yên çepgirên ereb deng vedide: tu caran nêzîkatîya xwe ya siyasî a Paradîgmaya hevalbendîya dinya- li Hizbullaha libnanî veneşart, ev sêyem û dij-împeryalîst. Li cem hinan Hizbullah yek ji hevgirên sereke yên ev his bi girêdana bi xisleta gelêrî herêmî yên Beşar el-Esad e. Û wan ya raperînê re girêdayî nerm dibe; li qet veneşart ku ew mentiqekî dîyalogê cem hinên din ev xislet berevajî ji ber di navbera koma desthilatdarîyê ya li navneteweyîbûna her diçe zêde dibe Şamê û beşeke muxalefetê de tercîh ya pirsgirêkê, pir zêde dibe. dikin û ne hilweşandina safî û hêsanî ya rejîmê. Di heman demê de rojnameyê Bi ser de jî dînamîka îslamîst a ku mafê axaftinê da hejmarek muxalifên bi bihara erebî re peyda bû, ya ku sûrî. Di nav wan de întelektuelekî li Fas, Tûnis û Misrê bi hatina devê sûrî-filistînî Selameh Kayileh jî heye derîyê desthilatdarîyê ya hêzên ji ku dawîya nîsana 2012ê ji alîyê hêzên Birayên Misilman tên, xwe da der, ewlekarîyê ve hat girtin. bêguman li cem beşeke çepgiran kir ku mêzîn li berê vegere: Êdî dudilî li Hezîrana bihurî lihevnekirinê xwe di ser raperînên erebî heye, lewma dibe Zouber Yousef: Benâv l. Metal, 80 x 50 x 90 versîyona bi ingilîzî ya rojnameyê (li ku encama wan bibe hegemonîyeke ser Înternetê) de di encama gotareke îslamîst. Tevgera En-Nehda li Tûnisê, Amal Saad Ghorayeb da der. (3) Bi in – Foruma Sosyalîst li Libnanê, piranîya hêzên xwe li alîyê çepê yê û yên ereb ên paşverû” wê gij dikin. Birayên Misilman li Misrê û Urdunê awayekî aşkere gotarnûsa libnanî li Sosyalîstên Şoreşger li Misrê – yan siyaseta cîhana erebî bi cih dikin Berîya wê bi du mehan, Partîya weke desteka bi kelecan a muxalefeta ser xeta destekkirina Şamê ye, û berê jî maoîst – Rêya Demokratîk li Fasê. e. Ev hêz serê pêşî ji eskerîbûna Karkerên Komunîst a Tûnisî (PKKT) li Sûrîyê dîyar in. Helwêsta beşeke tîrên rexneyên xwe dide partîzanên Têkilîyên wan bi hin beşên muxalefeta serhildanê gilî û gazinan dikin, lewra alîyê dem û dezgehên neteweperest ên mezin a çepgirên ereb li ser mijara “rêya sêyem”, ango ew kesên gazinan li dijî rejîmê yên weke Çepê Şoreşger ev ê bi tenê bi kêrî komên îslamîst ereb banga tevlîbûna xwepêşandanekê Sûrîyê bi vî awayî nîşana rûbirûbûna ji rejîma otorîter a sûrî dikin, lê belê di li Sûrî ya Gayet Naîsse re hene. Ji ên tundraw û şervanên bîyanî yên kir ji bo protestokirina li Tûnisê wê bi xwe ye bi hêzên Îslama siyasî heman demê de li dijî desttêwerdaneke bihara 2011ê ve wan dikarî beşdarî diherikin Sûrîyê were. Piştre ew îşaret lidarxistina konferansa “Dostên re. Ji ber vê yekê û ji tirsa siberojên ji derve ne, îhtîmala xurt ew e ku ev seferberkirinên yekcarî yên li pêşîya bi mezhebbûna şer dikin, ku dibe Sûrîyê”, “Dostên Sûrîyê” ji nêzî şêst li ber avê biçin, partîyên ji xwe re desttêwerdan li gor modela Lîbyayê sefaret û konsolosxaneyên Sûrî yên sedem pêre pêre hindikahîya elewî heyetên navneteweyî pêk tê ku li dora para bêhtir dibêjin yên “şoreşê” eskerî û rojavayî be. Di encamê de li welatê xwe bibin. Hin întelektuelên û xirîstîyan bibe dijberê piranîyeke KNSyê bûne yek. û yên “pêşverû”, hin ji wan jî ji heman mehê hevkarekî din ê Al- çepgir herweha destekê didin mentikê sunî ya zextê ew tundrawkirî, ew xwe re dibêjin marksîst, tercîheke Akhbar Englishê Max Blumenthal da nakokane dikin, ev tercîha wan ji bo serhildanê, weke dîrokzanê libnanî di vê yekê de şerekî navxweyî yê Partîya Komunîst a Libnanî bi xwe zanîn ku ew ji rojnameyê vediqete, çareserîyeke muzakerekirî û qonax bi Fawwaz Traboulsi. (5) Ya ku pêşî ku dawî lê neyê, dibînin. Di dawîyê xwedîya helwêsteke pir bi îhtiyat e: ev yek jî di gotareke xwe de kir ku qonax a derbasbûna li Sûrîyê ye. doza wê tê kirin hilweşîna rejîmê ye: de, ev hêz der barê têkilîyên hêzên Carinan di dem û dezgehên xwe yên pê rexne li “alîgirên el-Esad” ên di Ev hestîyarî û nazikîya di nav çepgirên herêmî û cîhanî de fikaran dikin. Îran çapemenîyê de gotarên muxalifên redaksîyonê de girtin. (4) * Lêkolîner li Institut français du ereb de çi dîyalog hebe li derveyî û Sûrîye li dijî monarşîyên Kendavê; sûrîyê yên weke Michel Kilo (yê ku Proche-Orient li Beyrûdê. Janusê: xwe dihêle. Ew alîgirê hewcedarîya Rûsya û Çîn li dijî Dewletên Yekbûyî ne endamê KNSyê ye) diweşîne, bi Krîza El-Exbarê nimûneyî ye ji [Xwedayê romayî yê durûyên wî hene; protestokirina gel a pasîfîk be jî, ew yên Amerîkayê: Di lîstika mezin a her halî wî xwe neda ber tevlîbûna bo nîqaşên ku di cîhana erebî de nota wergêr] sûrîye û reşeyê îslamîst çepgiran hem di warê stratejîk û mafê bikaranîna sîlehan ê serhildêran şer a herêmî û navneteweyî de, ya ku çend xwepêşandanên ji salekê û vir ve li pêşîya sefareta Sûrîyê ya li hem jî di warê îdeolojîk de dike jî înkar nake. Li serîyê tundraw ê Sûrîye ji xwe re kiriye xeteke bereya (1) Vê rojnameyê salekê Le Monde diplomatique du bend. Hin jê li ser navê têkoşîna siyaseta çepê, partîzanên şoreşê li şer di navbera gelek aktorên dewletî Beyrûdê li dar dikevin. Bi ser de jî bi erebî weke pêveka xwe weşand. ew carinan dikeve ber tîrên rexneyên li dijî Îsraîlê û “berxwedana li dijî ser mijareke sereke xwe ji Konseya yên navneteweyî de, tercîha çepgiran (2) Ibrahim el-Emîn, “Çima Xalid Saxiyeh împeryalîzmê” desteka xwe ya ji Neteweyî ya Sûrî (KNS) – yek ji bi piranî li alîyê koma pêşî li dijî alîyê çepê tundraw ên libnanî, a ku beşek ji El-Exbarê veqetîya?” (bi erebî), El-Exbar, rejîma sûrî re dewam dikin. Yên din koalîsyonên sereke yên muxalefetê – koma duyem e. ji birêveberîya wê hê jî nêzî Partîya Beyrûd, 21ê tebaxa 2011ê. jî li ser navê mentiqekî “şoreşger” xilas kirine (6), ev mijar jî hevgirtina Daxwaza Gel a Sûrîyê ya Qedrî Cemîl (3) Amal Saad Ghorayeb, “Syrian Crisis: û parastina “mafên demokratîk” KNSê bi dewletên mîna Qetar, Tirkiye Bi vî awayî, 4ê nîsana 2012ê Yekîtîya e: Endamê muxalefeta “qanûnî” ye, There’s a crowd / Krîza Sûrîyê: Li wir bi awayekî biryardar di nav refên û Erebistana Suûdî ye ku bi tundî rexne Partîyên Neteweperest û Çepgirên Qedrî Cemîl weke alîkarê serokwezîr girseyek heye” Al-Akhbar English, 12ê hezîrana 2012ê. serhildanê de cihê xwe digirin. Ya lê tên girtin, lewra dikare serxwebûna Urdunî, koalîsyoneke ku ji komunîstan ê ji karûbarên aborî berpirsîyar rastî evên ku me dawîyê behsa wan tevgera gel a Sûrî bixe tehlûkeyê. bigire heta bi neteweperestên ereb şeş întegreyî hukûmeta nû ya Riyad Hîcab (4) Max Blumenthal, “The right to resist is partîyên siyasî dike yek, li Ammanê bû, el-Esad Hîcab hezîrana 2012ê universal: a farewell to Al Akhbar and Assad’s kir xeteke di navberê de diparêzin: Apologists / Mafê Berxwedanê Gerdûnî ye: Di navbera piştgirîya bi mesafe ya Partîyeke çepgir a ku gazinan ji rejîmê di nehemîn salvegera dagîrkerîya weke serokwezîr dest nîşan kiribû. Xatirxwestinek ji El-Exbarê û Hevalbendên bi daxwaza azadîya xwepêşandêran dike, banga rûxandina wê dike jî der amerîkî ya li Iraqê de mîtîngekê Esad”, Al-Akhbar English, 20ê hezîrana 2012ê. Para bêhtir mentiqekî reformîst û gav û redkirina “desttêwerdana ji derve”, barê alîkarîya monarşîyên Kendavê organîze dike. Ya ku pêşîya dikê bi gav e ku beşek ji çepgirên ereb (5) Kevne-endamê birêveber ê Rêxistina ev xet pesnê awayekî “lihevhatina didin şoreşgerên sûrîyê de, têra xwe dadigire ne rûxîyana Sedam Huseyn Çalakîya Komunîst a Libnanê (RÇKL), Fawwaz tercîh dike: Çareserîya pirsgirêka neteweyî” dide. Çi ji koka komunîst baldar û bi îhtiyat e, bi heman rengî ew e, krîza li Sûrîyê ye: Dijberîya li dijî Traboulsî li Lebanese American University Sûrîyê li gor wan siyasî ye û ne (LAU) ya Beyrûdê dersên dîrokê dide. û marksîst bin,www.arsivakurdi.org çi ketibin bin tesîra newêrin bi tevahî bibin alîgirê nîqaşên “desttêwerdana ji derve” li Sûrîyê bi eskerî ye. Danezana encamê ya çepgirîyeke neteweparêz, çi tundraw dij-Esad yên ku di serî de Dewletên awayekî biryardar hatiye derbirîn, hin (6) Koneseya Neteweyî ya Sûrî havîna 2011ê Konferansa Neteweperestên Erebî ya li Stenbolê, li Tirkiyê hat damezirandin. Ew bin û çi jî nerm, çepgirên ereb bi Yekbûyî yên Amerîkayê, beşeke axaftvan operasyona eskerî ya nîsana ku hezîrana bihurî li bajarê Tûnisê komên grîng ên muxalefeta Sûrîyê dicivîne, qewmîna li Sûrî re weke mozaîkeke “civaka navneteweyî” wan dimeşînin. 2003yê li dijî Iraqê û piştgirîya hêzên yên weke Birayên Misilman. Di heman demê de ev refleksa dij- sereke yên rojavayî didin KNSyê û Hemametê qederê du sed endamên derizî û şikestî bi gewde dibin. (7) “Partîyên neteweperest û çepgir reda xwe împeryalîst ji destekkirina serhildanê muxalefeta çekdarî dişibînin hev. (7) partî û dezgehên neteweperest, çepgir (8) û di asteke kêmtir de yên îslamîst ya li dijî destwerdana jiderve ya nav karên Paradîgmaya dij-emperyalîst ne li pêştir bû. Tiştê girîngîya wê li navxweyî yên ereban, radigihînin” (bi erebî), pêş, rewşa navxweyî ya li Sûrîyê ye: Li Tûnisê di danezana 17ê gulana civandin, vê helwestê nîşan dide. Nîda El-Weten, Amman, nîsana 2012ê. Destekên safî û hêsan ên ji bavkê el- Ev mentiqê serhildana miletekî li dijî 2012ê de, navenda hêzdar a sendîkaya Hewl hatiye dayîn ku belgeyeke bi (8) Ji bilî sazîyên baasî yan jî nasirî, partîyên Esad re bêguman pir nînin û dengên rejîma xwe ye ya ku li pêşîya her tiştî Yekîtîya Giştî ya Kar a Tûnisî (YGKT) qasî mumkin e herî yekdeng were siyasî yên çepgir ên weke Partîya Sosyalîst ku doza weke xwe mana rejîmê dikin tê, weke di pêvajoyên berîya niha li – ku beşek ji buroya wê ya birêveber amade kirin. Ew mafê gelê Sûrîyê a Yekbûyî (PSY) ya fasî, Bereya Gel ji bo jî kêm in. Lê belê partîzanên bê şert ji xeta çepgirên tundraw e –piştgirîya ‘yê azadîyê, demokrasîyê û guherîna Rizgarîya Filistînê (BGRF) yan jî Partîya Tûnis û Misrê qewimî. Sosyalîst ya Yemenî (PSY) jî di Konferansa û merc ên raperîna gel piranî xuya xwe ya ji daxwazên demokratîk a gelê pasîfîk a desthilatdarîyê” qebûl Neteweperestên Erebî de cihê xwe digirin. nakin. Para bêhtir li serîyê tundraw ê Li hemberî vê, mesafeyeke bi îhtiyat Sûrîyê re pircarî kir, û hişyar kir li dijî dikin û “şidet ji ku tê bila bê” jî ew çepê yê siyasetê ne, carinan jî troçkîst li beramberî raperîna li Sûrîyê xisleta “komployeke” ku dewletên “kolonyal wê mahkûm dikin, dema vê dikin, Wergera ji fransî: Luqman Guldivê Tebax 2012 • Le Monde diplomatique kurdî 7

Ew ji bo hinan bi şiklê cîhgu- Elîtên aborî yên ku biqasî em difikirin ne global in Ev gotar xwe dispêre lêkolî- hertina şirketan xwe nişan neke li ser karîyerên birê- dide, ji bo hinên din jî weke veberên payebilind ên şir- meaşên dêwane: Nîqaşên ketan (serokê konseya îdarî, globalbûnê ji bo yên ku serbirêveberên giştî (PDG), behsa wê dikin duqetî kar Mîta «çîna global» serok, û hwd.) li nav pênc tîne, ew di heman demê de mezintirîn hêzên aborî yên him reqabeta li ser mûçe- Ewropayê (Almanya, Span- giran “xwe ferz dike” him Michael Hartmann * ya, Fransa, Îtalya û Ingilîs- jî îmtiyazên elîteke weke ji ______tan) û li nav sê welatên herî neteweyê bilindtir tê terîf dewlemend ên li derveyî kirin, rewa dikin. Lê belê Ewropayê (Çîn, Dewletên lêkolîneke hurgilî aktorên Yekbûyî yên Amerîkayê û neteweyî yê serdestîya vê ji welatê me biçin deverên din”. wergêr] bitirsînin dibêjin? Heke gelekî ji hev cuda ne: Li Fransayê Japonya) – cografyayeke ku elîta xwe deshilatdar îlan- Di demên nêzîktir de, serokwezîrê mirov li meyila birêveberan a ji bo cîhguhertina ji sektora dewletê ber di nav pêncsed şirketên herî kirî, derdixe holê. inglîz David Cameron soza “raxistina çûna welatên xerîb binêre, nikare bi sektora taybet ve pir caran pêk xalîçeya sor” da dewlemendên fransî wisa bibêje. tê, lê li Ingilîstanê tiştekî bi vî rengî mezin ên cihanê de ji çaran ku ji ber biryara François Holland a hema bêje tu cara çênabe. Cudatîyên sisiyê wan pêk tîne. Mirov i hevdîtina dawî ku berîya bilindkirina heta bi %75ê ya bacên li Welatên ku kêmtir hez ji koçberîyê bi vî rengî di warê perwerdekirin, dikare encamên vê lêkolînê biçe rehmetê pêk anîbû, ser dahatên herî bilind, wê ji Fransayê dikin jî, weke Spanya û Dewletên peydekirin û piştgirtina ferdekî de bê bi hejmar û bi hurgilî di “In- sosyologê lîberal Ralf birevin û koçberî Ingilîstanê bibin. (5) Yekbûyî yên Amerîkayê, ji deh guman astengeke mezin pêk tînin li D top manageran yek li welatê din hember navneteweyîkirina elîtan. (6) ternationalisation et spéci- Dahrendorf xwe dûrî teorîya xwe ya navdar kir û mirov matmayî hiştin. Peyva elîta global bi giştî koma şuxilandiye. Li Çînê ji heft rêveberan Bi ser de jî dîplomayeke li welatekî ficités nationales des éli- Yanî teorîya elîteke globalbûyî –yan jî kadroyên rêveber yên şirketên yek, li Fransayê, li Inglîstan û Îtalyayê peydekirî, li derveyî sînorên welatê tes économique” bixwîne. di termînolojîya anglo-saxon de “çîna pirneteweyî îfade dike ku qaşo ji pênc kesan yek, û heta li Japonya xwe tevahîya prestîja xwe ji dest dide. (Navneteweyîbûn û taybetî- têkilîyên xwe bi nirxên neteweyî ku û Almanyayê ji sê rêveberan yek li global”– ku xizmeta serwerbûna li ya neteweyî ya elîtên aborî), cihanê dike û hez ji sînor û ayidîyetên para mirovên asayî ye, qût kirine. Lê welatekî xerîb şuxilîye. Ev yek tiştekî Qedandina Dibistana Neteweyî ya neteweyî nake, wisa terîf dike. Wexta belê lêkolîneke li ser top managers xwedî wate ye lê gelekî kêmhejmar Îdarî li Fransayê li gor Dewletên Actes de la recherche en pirs jê hat kirin ka gelo ev elît ji ên Almanyayê tabloyeke rengorengo e. Bi ser de jî tu feydeya ciwanbûna Yekbûyî yên Amerîkayê rê li ber bêhtir sciences sociales, hejmar krîza malî ya sala 2008ê sax filitîye, derdixe holê. Li alîyekî di dîroka elîtan li vê rewşê nebû: Kadroyên îmkanan vedike, bi vî rengî mastereke 190, Parîs, kanûna 2011ê. sosyologî weha bersiv dabû: “Niha Deutsche Bankê de cara yekem e ku nû ku li derveyî welêt dişuxilin kêm li zanîngeha Todai bidestxistî li ev elît gelekî ji hev belawela dibe». piranîya konseya wê ya birêveber ji caran ji du salan bêhtir wezîfedar Tokyoyê xwedî bêhtir prestîjê ye li gor dimînin. Ev yek jî alîkarîyê nade ku (1) Gelo bi dîtina wî ev belawelabûn xerîban pêk tê. Li alîyê din jî, yek ji li Parîsê. Prestîja dîplomayên Oxford, Li vir jî dewlet bi roleke dîyarker serkeftinên herî mezin yên pîşesazîyê, ew ciwan çandên din baştir nas bikin. yan jî Cambridge jî kêm dibin. Heta dihat maneya têkçûna teorîya wî, yan radibe ku di tevahîya pêvajoyên jî ev qezayeke li ser rê bû? Dewama şirketa Bosch ji alîyê almanekî ve ku Wisa tê fikirîn ku nifşa nû ji ya berê bi dîplomayên zanîngehên mezin ên pîşesazîbûnê de heye: Afirandina vê hevdîtinê vê yekê aşkere nake. tevahîya karîyera xwe li nav welêt kêmtir navneteweyî ye. Bi vî rengî li amerîkî ku pir kes wan dixwazin jî derbas kiriye, tê bi rê ve birin. Eger Fransayê kêmtir birêveberên şirketên li Ewropa û Asyayê bi rolekî piçûk elîtên herêmî û afirandina şert û Ji bo gelek lêkolînerên zanistên mirov bi dîtineke ferehtir nêzîkî bibe, mezin li derveyî welêt dişuxilin: Tevî radibin. Kêm cîhguhertina patronên mercên ku bi kêrî bipêşketina wan civakî, nivîskarên ceribandinan û wê bibîne ku hîletê “çîna global” ji ku ji çaran yek ji serokên birêveberên mezin xwe li cîhneguhertina kesên tên. Bi tenê yek alîyê baş ê slogana mîlîtanan hebûna vê “çîna global” –ku kosmopolîtîzmê diçe. giştî (ji wan re PDG tê gotin) yên ku bi karên piçuktir mijul in zêde “elîtên kozmopolît, gelê herêmî” (8) kevin xwedî tecrubeyeke li welatekî geh pesnê wê didin geh wê şermezar dike. Rewşa Almanyayê di vî warî heye, ew jî dilxweşkirina karsazan e. dikin– weke rastîyeke aşkere tê qebûl Li Welatê Yekbûyî yên Amerîkayê xerîb in, di nifşa nû de bi tenê ji dehan pir tiştan rave dike. Di nav çarsed kirin. (2) Hê di sala 1996ê de, Jaques weke li welatên ku xwedî hêzên yek bi qasî wan bi tecrube ye. serokên konseyên îdarî û çavdêrîyê * Li Zanîngeha Darmstadtê sosyolog e. Attali xeyala “şoreşeke çandî” dikir aborî yên herî mezin ên Ewropa û yên dused şirketên herî mezin ên ya ku dibe ku jê were rê li ber “çîneke Asyayê, hema hema tevahîya şirketên Pêşve gavavetineke Almanyayê de bi tenê bîst û neh bilind ya ewropî” veke. “Qebûlkirina herî mezin ji alîyê herêmîyan ve gelekî nisbî bîyanî hene, yanî ji %7. Ji bo wan jî, (1) Ralf Dahrendorf, “Die Derivatisierung nû weke mizgînîyeke xêrê, qebûlkirina tên bi rê ve birin. Bi navînî hejmara mirov nikare bibêje ku guhertineke der Welt und ihre Folgen / Derîvatîzekirina xizanîyê weke nirxekî, qebûlkirina rêvebirên bîyanî ji sedî 5ê nabihure. mezin a çandî çêbûye, lewre ji sisiyan dinyayê û encamên wê”, Leviathan, hejmar Wextê mirov li CVya wan binêre, 37, Düsseldorf, 2009. bêîstîqrarîyê weke pirsgirêkeke Ev hejmar hîn kêmtir dibe wextê diduyên wan xelkê Awusturya, xuya dibe ku tabloyeke kevneperest (2) Bigire li ber Leslie Sklair, The lezgîn, qebûlkirina tevlihevbûna mirov hejmara rêveberên ku li welatê Swîsre, Danîmarka û Holandayê ne. xwe bi israr dubare dike û mirov Transnational Capitalist Class (Çîna kapîtalîst gelan weke dewlemendîyekê” wê lê dişuxlin xwedîyê eynî zimanî ne Heke mirov di hîyerarşîya şirketên sedema şaxberdana kadroyan li a navneteweyî), Blackwell, Oxford, 2001, yan (û pir caran xwedîyê eynî çandê jî) mezin de qatekî bi jêr ve dakeve, wê destûr bidaya afirandina “eşîrên welatê xwe baştir fêm dike. Dilsozên jî William ji vê tabloyê derbixe, weke Swîsrî bibîne ku bi tenê di navbera % 1 û % koçer ku tim xwe adapte dikin û gelek li şirketa xwe man, yek ji rewşa herî K. Carroll, “Transnationalists and national û Awusturiyayîyên ku li Almanya enerjîyê belav dikin û barê piştgirîyên belav e. Li Japonyayê ji dehan neh 6ê de bîyanî di birêveberîya şirketên networkers in the global corporate elite” nedîtî hildigirin”. (3) dişuxilin, yan jî weke Irlandî, ser-birêveberên giştî (PDG) tevahîya alman de cih digirin. Nîvê wan jî (“Transnasyonalîst û karkerên neteweyî di nav Awûstralyayî, Kanadayî û Afrîkîyên karîyera xwe li şirketa ku birêvedibin Swîsrî û Awusturyayî ne. (7) elîta global a şirketan de”) , Global Networks, Di sala 2008ê de, li gor rêveberê Başûr ku li Ingilîstan û li Amerîkayê derbas kirine. Li Almanya, Îtalya û li berg 9, hejmar 3, Malden, 2009. kovara Foreign Policy David dişuxilin. Di nav şirketên pirneteweyî Spanyayê nêzî nivê patronên mezin Divê mirov lê mikur were: “Çîna (3) “La surclasse” (“Ji çînê jortir »), Le Rothkopf daxwaza Attali hatibû bi yên herî bi bandor de jî tercîh dikin piştî ku di eynî şirketê de gav bi gav global” bi maneya teorîsyenên, yanî Monde, 7ê adara 1996ê. Ev konsept bi tenê cîh anîn. Ev yek jî ne di asta ewropî elîtê xwe ji nav “malîyên xwe” bilind bûn, desthilatdarîya şirketê bi weke arîstokrasîyeke bê netewe ku dubarekirina konsepta overclass e ku par bi de, lê belê di asta cihanî de: Li gor hilbijêrin. dest xistine. cîh diguhere û dinyayê di nav çûn şiklê rexnekirinekê ji alîyê Michael Lind ê sosyolog, wê demê ev “super-çînek” û hatinê de ji hundirê balefirê bi rê amerîkî ve hat bi kar anîn. e ku ji netewan bilindtir bû, û ji Li Çîn û li Italyayê, ji tu bîyanîyî Heke li Fransayê û li Çînê rewş guhertî ve dibin, tuneye. Bi tenê bi saya (4) David Rothkopf, Superclass :The Global qederê şeş hezar ferdan pêk hatibû û nehat ku bikeve nav rêveberîya be jî, sedema wê taybetîyeke çandî ye endamên bîyanî, ku ji xwe cihê xwe Power Elite and theWorld TheyAreMaking li tevahîya cihanê serdest bû. Cîhên şirketeke mezin. Li Japonya û ku li gor wê divê endamên elîtê pêşî guhertine, yên konseyên çavederîyê (Çîna Super: Elîta hêza global û cîhana ku ew ku ev elît tercîh dike çi ne? Paytextên Spanyayê bi tenê îstîsnayek heye, dîplomayên xwe di warê memurîyê tevneke navneteweyî pêk tîne ku çêdikin), Farrar, Straus û Giroux, NewYork, mezin, hotel û cihên herî bilind yên ew jî ji ber yekbûna şirketeke herêmî de bi kar bînin –di nav dewletê de yan heqê wê ye navekî bi vî rengî lê were 2009. randevuyên kapîtalîzma navneteweyî, bi şirketeke bîyanî re, yan jî wextê jî di birêveberîya dewletê de– û piştre kirin. Lê belê tu têsîra vê tevnê li (5) “UK’s Cameron Britain will ‘roll out red li herî pêşîya wan jî Foruma Aborî ya şirketek yeke din dikire, pêk tê. Li di birêveberîya şirketekê de cîhekî ku ser ser-bireveberên giştî û kadroyên carpet’ for French businesses if govt taxes them more” (“Cameron ê Meliktîya Yekbûyî: Cîhanî ya Davosê heye. Pirtûka wî bi Fransayê didu şirketên pirneteweyî kar tîne peyde bikin. Li Spanyayê jî birêveberîyê nîne ku şax berdane, Eger hukûmet bêhtir bacê ji wan bistîne vê fikra cîgirê sekreterê giştî yê îngilîz hene ku ji alîyê bîyanîyan ve tên bi rê wisa dikin, ji çar ser-birêveberên giştî li welatê şirketên wan lê bicîhbûyî Brîtanya wê li pêş şirketên fransî “xalîçeya yê Rêxististina Netewên Yekbûyî ve birin, pênc li Welatên Yekbûyî yên yek bi vî rengî hatiye deshilatdarîya ne û karîyera xwe li gor stratejîyên sor raxe”. TheWashington Post, 19ê hezîrana (RNY) Mark Malloch Brown dest Amerîkayê, neh li Almanya û hijdeh herêmî temam dikin. Mecbûrîyeta şirketê, lê belê di tu şirketa din a 2012ê. pê dike: “Wexta mirov tevlî şeveke li li Inglistanê hene. Lê ev hejmar dîsa cîhguhertin û “vekirîbûna li cîhanê” cihanê de cîhê wî nîne, yan jî hejmara (6) Bigire li ber The Sociology of Elites kêm dibe wextê mirov bi tenê yên ku bi tenê ji bo karkerên wan rewa Davosê dibe pê dihese ku gelek nasên yên ku dikarin birêveberîya şirketeke (Sosyolojîya elîtan), Routledge, London,2006, wî çêbûne, bêhtir in ji nasên ku dema ziman û çanda wan ne ya welatê ku din peyde bikin pir kêm e (di ye, ne ji bo wan bixwe. Bi ser de û Eliten und Macht in Europa : Ein mirov li bexçeyên bajarên xwe digere lê dişuxilin e, bihesibîne: Wê demê navebera % 0 û % 6ê de). Peydekirina jî, tevnên endamên bîyanî yên internationaler Vergleich / Elît û desthilatdarî rastî wan tê.» (4) li Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê karên birêveberîyê ya sîstema aborî konseyên çavderîyê hema bêje bi tenê li Ewropayê: Liberhevgirtineke navneteweyî, www.arsivakurdi.orgbi tenê du şirketên bîyanî wan bi rê gelekî girêdayî şikla elîta herêmî û têkilîyên ku Ewropaya anglo-sakson Campus, Frankfurt, 2007. Ji bo patronên mezin avantajeke yekser ve dibin hene, li Almanya çar û li girêdayî afirandin û perwerdekirina bi Amerîkaya Bakur ve girêdidin, (7) Markus Pohlmann, “Globale ökonomische ya mîta “afirînêrê dewlemendîyê Inglistanê şeş hene. elîtan e, di heman demê jî girêdayî dideynin. Welatên din yê Ewropayê, Eliten? Eine Globalisierungsthese auf dem yê ji kokên xwe qutbûyî” heye: Ev wê rolê ne ku dewlet di vê yekê Japonya, Koreya Başur, herweha Çîn, Prüfstand der Empirie /Elîtên global ên mît meaşên dêwane yên xwedîyên Heke mirov li ber çavan bigire ku de dilîze. Weke nimûne Fransa û Brezîliya û Rûsya cihekî pir bêmane/ aborî? Tezeke globalbûnê ketiye ber lêkolîna dinyayê ku wê gera wan di sergêjîya hema bêje tevahîya şirketên ku ew bi Inglistanê cîhekî pêşdetir vediqetînin pir biçûk tê de digirin. Berevajî bi empîrîk”, Kölner Zeitschrift für Soziologie und bazaran de bi tenê dema ku meaşê rê ve dibin du-neteweyî ne, senaryoya ji bo hin sazîyên binavûdeng û di giştî tê bawer kirin, ji nû ve eyarkirina Sozial-psychologie, hejmar 61, Köln, 2009. herî bilind bi dest xistin bi dawî bibe, tevlihevbûneke mezin a çandî ya elîtên vî warî de wekhev in: Dibistana dengeya aborîya cîhanî ku bi kêrî (8)Manuel Castells, The Rise of the Network rewa dikin. Seroka Tevgera Şirketên aborî di rastîyê de nayê dîtîn. Gelo ev Neteweyî ya Îdarî (DNÎ) û Dibistana hêzên nû bipêşxistî tê û guhertinên Society.The Information Age : Economy, Fransayê (Medef) Laurence Parisot, çîrokeke xeyalî ye ku ji xwendekarên Polyteknîk li Fransayê; Eton, Oxford mezin di encama wê de pêk tên, Society, and Culture (Bipêşketina civaka di 11 adarê 2008ê de li ser kanala mektebên bazirganîyê re tê gotin, yan û Cambridge li Inglîstanê. Di vî warî astengîyeke din e ku xwe lê zêde dike tevnê. Serdema agahîyê: Civak, aborî û çand), radyoyê France Interê weha hişyar jî ji bo alter-globalîstan [kesên ku de ew her dû ji cîranên xwe cuda li hemberî pêkanîna “çîneke global”, Wiley-Blackwell, Cambridge, 2009 (çapa dikir: “Eger mirov hebûna meaşên doza globalbûneke alternatîf dikin ne, li Almanya, Spanya û Îtalyayê lewra birêveberên van şirketan berî yekem: 1996). bilind qebûl neke, tehlûke heye ku ji bo parastina xwezayê û parastina sazîyên bi vî rengî tunene. Lê Fransa hertiştî li xurtkirina helwêsta xwe ya kesên herî jêhatî û potansîyelên mezin heqê mexdurên globalbûnê, nota û Ingilîstan li ser mijareke girîng li welatê xwe difikirin. Wergera ji fransî: Feryal Guladawîya 8 Tebax 2012 • Le Monde diplomatique kurdî

Ji sala 1843yê ve heftaneyeke brîtanîk pêşenga şerê ji bo pevguherîna serbest e Di navbera piştgirîya şerê Iraqê û qanûnîkirina nar- kotîkan de, di navbera cezakirina Wikileaks û ya “Leviathana dewletê” de, di “The Economist”, rojnameya navbera pîrozkirina lîbera- lîzmê û banga alîkariya ji bo bankeyan de çi xalên hevpar hene? Weşanekê ev helwest herî bi bandor a dinyayê hemû parast in: “The Eco- nomist”. Ev weşan her hefte neynikeke pesindayînê li Alexander Zevin * pêşiya çînên serwer digire. ______

ema ku firotina rojname- sê xwendevanan yek mîlyoner e”), ser navdarîyeke xweş heqê wî ya alîyê ciwanên bi tedbîr ên bîst salî hukûmetê ji yê ku kesên bacê didin, yan li ser dezgehan, me- lê belê ew her weha ji kirîna tiştan serhişkîyê, dikir. Navê wî li quncika ve bi awayekî anonîm tê weşandin ku siyasetvan û rojmeyên bazara haneyên abonetîyê û ha- re jî bi giştî muthîş in (sala 2007ê li ser siyasetên brîtanî hatiye kirin, ne rast e; piranîya personel di sîh çil serbest li bendê ne bêhtir bibin.” tinên ji reklaman bi hev re malpera rojnameyê pesnê xwe pê lê belê hebûna wî ji merasîmîbûnê salîya xwe de, navsere bûn. Li gor Dibe ku dengdar nerazîbûna xwe ji Dkêm bûn, rojnamevanîya çapkirî kete da ku ji sedî 4.7ê xwendevanên wê û wêdetir e: Banga Bagehot a ji bo Gideon Rachman, redaktorê ku ev xisarkirina bi sedan mîlyaran ji bo nav pêvajoyeke krîzê ya ku tevgera kêfxweş in 3.000 $ bi saetekê bidin, serxwebûna Bankeya Ingilîstanê 15 sal in vî karî dike ku niha quncik meaşên birêveberên serhişk nîşan ber bi tevna Înternetê ve û karên wê û di heman demê de bêhtirî ji sedî 20ê qêrîneke yekser bû heta ku sala 1997ê nivîskarê rojnameya Financial bidin, lê belê tiştê ku hukûmetan kir cezbkar xuya dikin, divê êdî vê krîzê xwendevanên wê li xwe mikur hatin bû qanûn. Ev xisleta dezgehî ya Timesê ye, ev pêşketineke nisbî nû a baş bû; felaketeke mezin li pêşîya sivik bikin. Û ji bilî vê The Economist ku “mahzeneke wan a şerabên rezan” yekane qismî bi avahîyeke xwedîbûnê ye. Di destpêka salên 1990ê de, her welatîyên wan bû, weke petaxên heye. Tevî ku ew jî ji ber kêmfirotina heye). Rojname objeyeke statuyê ya ya dabeşkirî parastî ye. rojnamevanê ciwan The Economist bankeyan û ketina dorê ya gel ji bo li ser dezgehan mexdûr e, serketina bi bangeke girseyî ye; lîderên dinyaya weke navgînekê didît da ku li kolana gezek nan mîna di salên 1930ê de, demdirêj a The Economistê nexasim azad, miqnatêsên karî, xwendekarên Dayik-şirketa Financial Timesê pir navdar ya Fleet Street [kolana ku hukûmetê ew parastin. Rojnameyê jî li Dewletên Yekbûyî yên Amerî- sinifa yekê ya zanîngehê û dîyar e Pearson bi tenê nîvê hîseyan rojnameyên herî navdar yê Inglîstan di çirîya pêşîn a sala 2008ê de wisa kayê cihê ku piranîya xwendevanên herweha Sarah Palin (xwedawenda kontrol dike, di heman demê de lê ne] bixebite. Lê niha rewş guhertî dinivîsî “ne tu welat yan jî endustrî wê wê niha lê dimînin, bixwe veguherî zayînê ya Tea Party) jî wê dixwînin û birêveber di dawîyê de berpirsîyar ye, karkirina di The Economistê de bikaribê ji tiştekî weke sekinîneke- serhatîyeke çapemenîyê ya daîmî. heyranên wê ne. e li hemberî xwedî hîseyan bêyî ku êdî ewletir e û meaşên wê bilindtir in. dilê aborîyê xwe biparêze” (11ê çirîya Sala 2006ê dema kevne-edîtor Bill berjewendîyeke wî ya malî hebe. Berevajîyê rewşa berê, mirov dikevin pêşîn a 2008ê). Emmott ji NPRê [Radyoya Neteweyî Fabrîkevanekî kuman ew Di 169 salan de bi tenê 16 zilam dorê da ku karibin karekî demdirêj ya Dewletê] veqetîya û bi sergêjî pirsî bûn seredîtor. Hema hema temenê lê peyde bikin”. Di encama vê yekê Di meha çileyê de mirov hîs dikir ku ka çawa kovareke “sernavê wê xewa damezirand hemûyan di bin 40 salan de, ji salên de emrê personel bilindtir e lê belê hin tişt ji hedê xwe zêde bihurîbûn mirovan tîne”, û “carinan naveroka 1900ê ve bi awayekî giştî di Oxbridgeê piranî di heman temenî de ne. Li –xwestina bi yekcar dewletkirina ezoterîk [bi tenê xîtabî komekê dike] Herçiqasî Columbia Journalism re derbas bûne. Sedemeke din a gor Rachman “kêmbûna pirrengîyê bankeyan wê zirar li “heqê mulkîyetê” e” dikarî di nav sala 2005ê – mirov Review bi lez bû muxalif (wê bersiv hevdengîya wê ji bo xwendevanan feydeyeke bi rastî ye” lewra ew hêsan bikira, wê piştigirtîya hevgirtina bi tenê dikare bi rojnameyên rengîn da, û got, nivîsa The Economistê hemûyan dîyar e: Gotarên wê bê îmze dike dengekî kolektîf û fikreke bi siyasî bikira, wê gelek xisar bikira ên bûlvarê yên mîna US Weekly û baş e û mijarên li ser bipêşketinên tên weşandin. Gotarên nivîskarên îstîqrar dewamî bibe. û dawî li şirketên şexsî bianîya Starê re li ber hev bigire – de hejma- li seranserê dinyayê hildibijêre, mêvan û gotara dawîyê ya nivîskarekî (24ê çileya 2009ê). Peşniyazên ku ra xwendevanên xwe zêde bike. Sala nekirina reklamê û mijarên zehmet ên vediqete îstîsna ne, qederê heftê Xwegirtin û demdirêjî hem hêz in rojnameyê dikirin bixwe ne dîyar 2010ê hejmara tîraja wê –li seranserê welatên xerîb nirxên wê yên bi rastî rojnamevanan (nêzî pêncihan li hem jî lawazî ne, di bersiva ku The bûn û diguherîn. Pêdivî bi zêdetir cîhanê 1.42 milyon, ji van 820.000 jê ne), ya rastî ew e, rexnegirîya li The buroyên wê yên li Londonê ne) bi Economist li hember krîza sala 2008ê koordînasîyonê hebû, nexasim di nav xwendevanên li DYAyê ne, vê hej- Economistê û pesndayîna wê hewl awayekî anonîm dixebitin. Serketina destpêkirî da, her du jî ceribandin. herêma euroyê de, da ku bankeyan marê ji sala 1982yê ve deh caran li didin bi zarê wê bikin, para bêhtir berê blogên wê bêyî ku bibe alternatîfeke Li alîyekî din jî rojname li dijî hin rizgar bikin û rê li ber belavbûna krîzên xwe zêde kiriye– bû sedema dewreke xwe didin stîla wê ya guhertî da ku bi rastî, ev şiklê şuxilandina veşartî şiklên hîsterîyê derman kiriye. Weke deynê dewletê bigirin. Le belê li her nû ya muameleyên heyranmayînê. bikaribin dagîrkirina wê ya peravên ya rojnamevanîyê guhert. Redaktorê nimûne, dema Hank Paulson ji bo ku welatî yeko yeko, biryara pêşîgirtina amerîkî rave bikin. Ya ku vê reş û heyî John Micklethwait li ser navê rojnameya wî ya bi navê Wall Street li wan kesên ji wan re hişyarker tê The New York Timesê berîya demeke tarî dike jî ew e, ku jê tê di demên tevahîya komê ku pêre dişuxile rave nepetixe ji bo bidestxistina fonan kire gotin, yên ku bûn sedema rexnekirina kurt serketina The Economistê tevî zehmet ên aborî de jî mezin bibe, bi dike ku pêvajoya redaktekirinê bi lavelav, The Economist jixwe razî şî- garantîya deynê dewletê, hatibû dayîn buhayê wê yê li gor rojnameyên din vê pesnê wê tê dayîn, ev mijareke ji awayekî nedîtî demokratîk e. (3) ret kirin û li ser mijara bidawîanîna (9ê kanûna 2010ê). Rojnameya The ên nûçeyan zêde bilind, bi bazar û serfirazîya rojnamevanî wêdetir e: Bes e ku mirov heta bi cihê rojname krîza sektora avahîsazîyê peşnîyaz Economist peşnîyazeke bi tenê ya bi firotina wê ya aqilane ve girêda. Li Ji bo rojnameyeke xwe dûr digire ji lê tê amade kirin bimeşe da ku hin kirin. Wê herwiha li ser mijarên se- rastî kir, ew jî (ji xeynî peşnîyaza ji gor The New York Timesê logoya wê desttêwerdana dewletê û hevalbendê tiştên eleqedarî wê fêr bibe –cihê kinandina kredîyên şexsî û perera- nû ve xurtkirina dîsîplîna bacstandin ya beloq sor a ku li ser foneke spî zanetîya bazarê ye, maneya vê yekê wê ji Square Mile yan ji Fleet Street zandinan, bilindbûna rêjeya bêkarî û kêmkirina meaşan li qadên ku bi kar tîne, xîtabî hisên neewlebûnê qebûlkirin û palpiştîya siyaseta dûr e, li Saint Jamesê ye– devereke û li ser mijara bazara ferzkirî û her mumkun e) misogerkirina deynên yên wan xwendevanan dike ku ji bo edîtoryal e. Ji ber vê yekê çapemenîyê luks ku mirov dikare li bendê be diçe bêîstiqrartir dibe jî peşnîyazên euro yên hevpar da ku qadeke nû ya başkirina rewşa xwe têdikoşin, û The bi giştî xwe terîfkirina The Economistê xwendevanên rojnamê lê wextê xwe xwe parve kirin. Xisleta wê ya êş û deynan were afirandin bû – ev fikir jî Economist ji bo wan kesên îhtîmal weke parêzera mentiqekî-giştî yê yê betal di holikeke şexsî de derbas westa cîhanê jê re kartvîzîteke rû- ji Bruegel hatiye dizîn, Bruegel think- heye dewlemend bibin nîşaneke “navendparêzîya tundraw” piştrast bikin, şerab, cixare yan jî berhemekî metê bû: Ev hemû berê hatibûn serê tankek e ku li Brukselê bi cih bûye statuyê ye. (1) Reklameke sala 1988ê kir. Weke palpiştîyeke hê nû, Partîya hunerê modern bikirin, nîşana xwe li wê. Di dema sedsala xwe ya pêşî de, (16ê kanûna 2011ê). Ango rojname weha bû: “Min qet The Economist Muhafezekar a Brîtanî bi awayekî ser gopalê xwe bidin nivisîn, yan jî rojnameyê şahidîya krîzên kapîtalîz- gelekî dûr e ji wê wêrekîya xwe ya ku nexwend, Şagirdê Birêveberîyê. 42 rehet weha dibêje “dilsozîya ji berê de çaketê xwe bidin dirûtin. mê yên mezin kirin (ji 1873ê heta reklama wê dikir. salî”. Reklameke din a sala 2007ê ya The Economistê bi tu partîyê re nîne, 1986ê, di salên 1930ê de), êrişên li di bin re derba xwe datîne “li herî lê belê pêşhukmekî wê yê xwegirtî Avahîya navenda The Economistê ser rêyên hesinî (1873), panîka ban- Meymûneke kal a ku piştî jor mirov bi tenê ye; lê belê qet yê hevalbendîya lîberalîzmê heye” ku bi awayê New Brutalîst hatiye keyan (1907), hilweşîna borsayê nebe tiştekî mirov bixwîne heye.” – nîşana dilsozîyeke bi rojnameyekê ava kirin, li derdoreke bi vî rengî ji (1929) û têrnekirina/qutbûna pereyên tevahiya qeşmerîyan karê Ev nirxandin hinekî deyndarê James re ku dema hatî damezrandin sala bo ciwanmêrên bajarî hatiye çêkirin. germ (1931) – eger em bi tenê behsa xwe radiwestand Fallows e yê ku gotara wî ya sala 1843yê Brîtanya hê jî yekane hêza Ji dema hat saz kirin, di sala 1964ê pirsgirêken aborî bikin. Sedsala wê 1991ê der heqê rojnameyê de nivîsî, endustrîyel bû li dinyayê. de, şiklê avahîyê bi awayekî nazik ya duyem biqasî ya yekem bi serpê- Heke şert û mercên siyasî ji bo mînakeke kêmdîtî ya çapemenîya mirovan aciz dike. Her dû mîmarên hatîyan buhurî, dawîlêanîna sîstema başbûna aborî hê ji mêj ve havînî bi dijber e. Wî fikra xwe zexim dikir Hilberînerê kuman James Wilson ji bo ku lê şuxilîn, wê weke “avahîyeke rêjeya sabit a pevguherînê ya Breton awayekî zelal hatibin îfade kirin jî û digot, The Economist derî bi derî li ber Corn Lawsê rabe The Economist dîdaktîk, avahîyeke zuwa” terîf Woods, krîzên petrolê, pêsîrtengîyên The Economist zehmetîyên mezintir digere û zanetîya klasîk difiroşe damezrand. Girêdana wê ya bi dikin. Mirov nizane çawa dibe, lê herêmî yên girêdayî zêde hêdî bi pêş dikişîne di ravekirina sedemên krîzê pîşesazên amerîkî yên ku bi qasî ku bazirganîya serbest re timî nêzî wê her sê bircên avahîyê ku bilindîya ketina giştî ji destpêka salên 1970yê de. Dema ku bankeya Northern Rock cudatîyê ji hev dernexin sewdaser astê bû ku bêhnê li mirovan biçikîne. wan ne wek hev e, ku bi kevir û û vir ve. Herçiqasî pêşnîyazên rojna- petixî sala 2007ê encama ew gihiştiyê bûne bi aksana wê ya brîtanî û bi “fors Faîzên karsazîyê yên Manchesterê camên Portmouth hatine xemilandin meyê yên dibêjin ka mirov divê çawa weha bû “ya divê were gunehbarkirin û difreya wê yawww.arsivakurdi.org bi şêwazê Oxbridgeê yên li gor buhayên berhemên hem bedewîya derdorê bi serfirazî di dema krîzên aborî de tevbigere, bi ne sîstem e, lê belê ew mirov in ku [pevhelîyana navên Oxford û çandinîyê dîyarkirî, û Parlemanê piştî der dixin pêş hem jî wê rexne dikin. awayekî zêde bixwebawer hatibin sîstemê bi rê ve dibin” (20ê îlona Cambridgeê]”. (2) xitimîna buhayê dexil sala 1815ê Di hundirê avahîyê de labîrenteke ji kirin jî, ew dîsa jî ne aşkere bûn yan 2010ê). Li Ewropayê rojnameyê ji ferz kir, sala 1830ê du caran bêhtir odeyên teng personelê rojnameyê jî ne xwegirtî bûn. ber bertîlxwurîyê lanet li Berlusconi Tevî vê yekê dema behsa çîna zirarker in: Wan got, mesrefên jîyana dihewîne. Personel di civînên duşemê barand, Sarkozy bêqîmet kir ji ber civakî kir, wê xwe nêzîktirî armanca rojane mûçeyan bilind digirin û pêşî li de li odeya redaktorê runîştî, tewîyayî, Rastîya pêşî dîyar e ku ya jirêzêbûn ku reform bi ser nexistin, û bi giştî xwe kir. Li gor daneyên wê bixwe îxracatan tê girtin, lewra yekane rêya yan jî xwe dutew kiriye. Rêveberên û ne lîberalbûna helwêsta The mohra xwîntalîya şarezayîyê ya xwendevanên The Economistê ji niha ku dinya mayî berhemên fabrîkeyên her beşekê amade ne, henekên ji hedê Economistê ye. Tevî ku hin Angela Merkel erê kir. Dema ku ve di nav yên herî ewle yên dinyayê de brîtanî bikire ew e ku berhemên xwe xwe zêde tên kirin û bergê hejmarê rexnekirinên jirêderketinên etîk wê radihêje xitimîna qanûnçêkerîyê li ne: Ew ne ku bi tenê berxwurên herî yên cotgehan bifiroşin Brîtanyayê. bê dudilî tê dîyar kirin. Roja ez çûm li hember petaxa bankeyan li çepikan Washingtonê ew ji xwendekarên dewlemend ên çapemenîya perîyodîk Ev qanûn sala 1846ê hat betal kirin. serdana rojnameyê, çil rojnamevan lê da. “Wexta li alîyekî hiştina dogma xwe dixwaze ku “ji sîstemê bêhtir in li DYAyê (dahata navînî ya malbatan Edîtorê wê yê duyem Walter Bagehot hebûn, diçûn û dihatin. Ji sisê paran û tedbîrên siyasî ye da ku mirov Barack Obama gunehbar bikin” (18ê 166.626 $, li hemberî 156.162 $ ji bo ji bo safîkirin û berfirehkirina yek jin bû û ji çar paran temenê bikaribin li ser bersivên pragmatîk sibata 2010ê). Belavbûna krîza deynê malbatên xwendevanên Wall Street rojnameya Wilson xwedî bandor parekê hê negihiştibû sîh salan. konsantre bibin. Ev tê wê maneyê ku dewletê di destpêka 2010ê de kir ku Journalê) û li dinyayê (“ku ji her bû, wî cîlayeke ciwanmêrîyê li Heneka ku dibêje The Economist ji di demeke kin de divê mudaxaleyên ew ji nû ve berê xwe bide Merkelê Tebax 2012 • Le Monde diplomatique kurdî 9

û wê ji nû ve binirxîne, lê belê wê “partîzanekî bêrehm”, “qehremanê îrlandî bi bênanûxwêtîyê gunehbar teqawidbûnê, û zêdekirina temenê wê destek da şeran, ên ku wezîrên wê YE, yan jî kêmbûna rewabûna wê ya xeyalî yê gel ê çepgirên amerîkî”, kirin, weşandin û doza tepisandina teqawidbûna mûçegirên dewletê wê berê bawerî bi hîmê wan ê mantiqî demokratîk nexist ber lêpirsînê (10ê “Michael Mooreê kesekî difikire” wan kir. Siyasetên fransî timî The têra lihevderxistina budceyê neke – (çi insanî, çi welatparêzî yan jî ji bo adara 2011ê). (13ê çirîya paşîn a 2003yê). Dema Economic aciz kir. di “şerê [sic] bi sendîkayên sektora pereyan) nedianîn. Edîtorê wê yê li ber protestoya dijberî globalbûnê dewletê re” de beranîn bi ser dikeve niha yê ku li bankeyên Amerîkayê û Çirîya pêşî ya 2008ê bi carekê wê ya berîya dehsalekê (“bêaqil... bi Di encamê de Bagehot bi kêfxweşî û peymanên kar ên demkurt û nerm navendên nûçeyan hatiye perwerde ragihand “kapîtalîzm sîstema herî baş tenê li xwe difikire –hewldaneke nêrî li kirina Napoleonê Sêyem a jî divê werin ferz kirin (6ê çileya kirin, encama vê çanda nû ya edîtoryal e ya ku benî adem heta îro vedîtiye. lawazkirina dinyaya radibe ser piyan desteserkirina desthilatdarîyê di sala 2011ê). Berîya bi pêncîh salan ne bi e –mêzînek e navbera lîberalîzma Lê belê demdirêj pir tişt girêdayî ne bi rêya proteksîyonîzmê”) digire, ew 1851ê de ya ku bêguman ne lîberal tenê xwedîbûna hîsekî bi vî rengî , klasîk a rojên xwe yên bê teşqele û ka wê gunehbarîya ji bo vê felaketê qebûl dike ku Tevgera Dagîr Bike bû, argumana wî ew bû ku xisleta lê belê bilêvkirina wê jî wê mumkin awayê neo yê ku ew niha rave dike. çawa were dabeşkirin. Cihê ku “gilî û gazinên rewa yên di kûrahîyê neteweyî ya fransî – ‘li kelecanê nebûya mirov lê bifikirîya. Piştî 169 salan The Economist markeya şerekî girîng ê întelektuel dikare û de” dide der. Lê belê ew ewqasî pê vekirî, geherbar, seresere, pir zêde aborîya siyasî ji bilî Efrîkayê li her divê were biserxistin, ev dever e.” de çû ku îdîa bike, ev gilî û gazin mentiqî, ji ya xwe nayê xwarê’ –kêm Di kesayeta rojnameyê de guherîna parzemînê bi berferehî tê belav kirin. Armanca wê ne lêkolîn û lêpirsîn e, di dawîya dawî de li dijî ‘dewleta li gor nezaketên parlemanterîyeke li herî cidî di qada karên derve de bû. Lê belê roja me ya îro ruhê nepenî yê lê belê vemaliştina zend û bendan laşgiran’ in û dikarin bi ‘avakirina gor mestereya ingilîz e. (6) Di sedsala 19ê û destpêka sedsala 20ê ingilîzan kêm elaqeya wê pê re heye. e ji bo bergirîya sîstemê û rêya wê bazarên nû’ werin çareser kirin (22yê de wê destek da împeretorîyê weke ya berîya krîzê: buhayên kêmtir, çirîya pêşî ya 2007ê). Paranteza prularîst pererazandineke aqilane, lê belê kêm * Dîrokzan, li zanîngeha bêhtir taybetîkirin, bêhtir piçûkkirina caran şoven bû. Împeryalîstên mîna Californiayê li Los Angelesê. sektorên dewletê. Çileyê 2012ê Gelek caran, muxalifî, weke karê 169 salan pir kêm navlêkirinên Rhodes yan jî Chamberlain bi awayekî derêgulasyona malî jî dîsa dihat ciwanên bêtecrûbe, piçûk tê xistin. rûtîn weke hebakerên bêexlaq rastî (1) “The Economist Tends its Sophisticated hîsterîk nerm kirin: Sernivîseke Garden / The Economist Meyildara Baxçeyê nîqaşkirin, bergê wê London Blitz Ev bû sedem ku ew bi berferehîya nû François Hollande ê mulahim êrişan dihatin. Di navbera 1919ê û xwe yê Sofîstîke ye,” Jeremy W. Peters The derdixist pêş di bin manşeta “Bajêr nerazîbûna li Tûnisê nehise, ew bi weke ‘zilamekî bi tehlûke’ yê ku 1939ê de wê bi kelecan û dildarî destek New York Times. 8ê tebaxa 2010ê. Rizgar Bikin” (7ê çileya 2012ê). awayekî şaş gihiştibû wê encamê ku ‘xwedîyê helwesteke pir zêde li dijî dida xurtkirina Lîga Neteweyan (2) “The Economics of the Colonial Cringe / xwendekar û sendîkavan xuya ye wê bazirganîyê’ îlan kir, û bi heyranîya bi tevlîbûna Almanya, Rûsya û The Economista Tirsonekîya Kolonyal,” The Mirov timî bi xwendina The nikaribin serokdewlet Bin Elî ji textê xwe ya bi melaqî ya ji bo almanan DYAyê. (9) Ev yek bi awayekî pir Washington Post. 6ê çirîya pêşî ya 1991ê. Economistê hin tiştan fêr dibe. Li gor desthilatdarîyê bidin erdê (6ê çileya Partîya Sosyalîst bi şaşî weke zêde di serdema piştî şer de guherî. (3) Libération, Paris, 8 tebax 2003. xelefê wî yê edîtor Walter Bagehot, 2011ê). Ya ku yekcar kêf bi mirov re Muxalefeta wê ya li dijî dagîrkerîya ‘reformnebûyî’ û meyildarê ‘qutbûna’ (4) Fîlozof (1918-1990) di sala 198ê de jina dildarîya herî mezin a Wilson nedihişt portreyê wê yê der barê Bin têkilîyên almano-fransî terîf kir (28ê Misrê bi destê Ingilîstan û Fransayê xwe xeniqand rojnameyek bû ku cih dida bûyer, dane Elî de bû, li gor peyvên wê yên weşandî nîsana 2012ê). ji ber kanala Suêzê di sala 1956ê de ji û tabloyên zelal û rast da ku alîkarîyê “Bin Elî bi tawîzan ber bi girseyên bo wê werçerxek bû – elaqeya wê bi (5) Li pirtûka Ibrahim Warde, ya «Quand le libre-échange affamait l’Irlande» binêrin, bi karsazan û wezîran re bike ji bo aştîxwaz ve çûye” – divê mirov belkî Bagehot hevalbendîya destwerdana jîrtîya tevlîhevîya împeryal re kêm e, LeMonde diplomatique, hezîran 1996. ku bi têr agahdarî bigihêjin biryaran. îşaret pê bike ku tawîz heta ku 234 bêhtir elaqedarî nîşana hurmeta nû ya Şerê Navxweyî yê Amerîkî nekir, (6) Collected Works of Walter Bagehot Lîsteya wê ya buhayê firotina bi mirov hatin kuştin û 510 jî birîndar belê wî bi kêfxweşî jihevdeketina ji DYAyê re ye. (10) [Berhemên Komkirî yên Bagehot] v. iv, r81. tomarî ya pêşî bû ku dihat weşandin, bûn, nehatin dayîn (26ê sibata 2011ê). Yekîtîyê sala 1861weke rastîyeke Xwendevanên fransî divê hez jê bikin. Li gor û ew hê jî gelek rûpelan ji nîşanên The Economist li hemberî her kesê qewimî didît, wî red dikir ku koledarî Ev sedaqet di siyaseta derve de ji Bagehot ingilîz nexasim pir baş li hukûmeta sereke yên aborî û malî re vediqetîne, bêhna akademîyê jê dihat –mamoste, hingê ve rê nîşanî wê dide. Encam parlemanterî tên ji ber ‘ehmeqîya xwe ya di şerî de xwedî rolekê ye. Wî li bêhemta’. Fransîyekî bi rastî ‘nabe ku ehmeq pê re jî ji hin rêzên agahîyan ên ku xwendekar, yan jî sergêjên din ên paşerojekê dinêrî ku têde du welatên çerxkirineke şervan a bi carekê be; esprit [aqil] cewherê wî ye, mejî ji wî re diguherin: Danader a gazên bandora belgekirî yên xwendinê û lêkolînê – kêmtir êrîşkar, kêmtir qure, û asabî ye ku mirovan matmayî dihêle. Ji weke avê ye, bons-mots [gotinên baş] weke serayê çêdikin, pêşdîtinên mezinbûna kêm bi sebir bû. Carinan rexnegirîya hene – maneya vê ji bo Lancashireê Vîyetnamê û vir ve, di şerê Kendavê bon-bons [şekir] in.” (Bagehot Collected works IV, 81). Hilberîna Hundir a Nesafî, mîqdarên wê dikare fêhmbar be. Raporeke nû ya buhayên erzantir ên tayên pembû de, di yê Balkanan de, di dagîrkirina hewaleyên pereyan ên global, yan li ser bi serî ve tijîkirina xwendekarên bû. (7) Tevî vê yekê û lekeyên din li Afganistan û Iraqê de edîtorên (7) “The Disruption of the Union/Xirabûna jî bi navê niha navdar “Big Mac piştî lîsansê û ji alîyê zanîngehan ên li ser amentuya wê ya lîberal jî, wê di her pirsgirêka mezin de pişta Yekîtîyê” The Economist 19ê çileyê sala index”. Kevne-edîtorê Newsweekê ve mêhtina wan; ya ev zanîngeh lê DYAyê girt. Wê şandina eskeran 1861ê; “Is the success off the North Possible? The Economist a sedsala 19ê li ser / Gelo serketina bakur mumkin e?” The Jon Meacham bi tenê qismî mafdar digerin kedkarên erzan, agahîya sê rêyên sereke her hebû: Reformên a Afganistanê ya ku Obama kirî û Economist 29ê hezîrana 1861ê (260); “English bû dema ku ji ber ku analîzê li peş prestîjbarkirî ya giranbuha ya der barê civakî yên pir zêde gav bi gav wê girêdana wî ya her zêde dibe ya bi Feeling Towards America / Hisên ingilîz nûçegihandinê digirin wî rexne li rêjeya temamkirina zanîngehê, meyila pêk werin da ku pêşîyê li şoreşên êrişên balefirên bêpîlot li Pakistanê, beramberî Amerîkayê” 28ê îlona 1861ê (323- edîtorên The Economistê girtin. Wê global a nivîsandina PhDyan, dahata bi kêfxweşî pêşwazî kir. Li ser 328); “The Invasion of the Federal States / mîna yên sala 1848ê bigire, yên ku Dagîrkirina Deweltên Federal” The Economist pir kêm caran manşet dane yan jî navînî û her wekî din e (16ê kanûna parzemîn talan kirin, bazirganîya mijara Koreya Bakur û Îranê, ew 11ê hezîrana 1863yê (387-389). rojnamevanîya lêkolîner kiriye; hêza 2010ê). Bêguman çareserîya wê ne ew xeta tundraw û hişk tercîh dike, NY serbest û aştîya parzemînî. (8) The Economist: 1843-1943. r13-15 wê timî ew bû ku hejmarên berdest bû ku budceya ji xwendina bilind re tê bixwe bi awayekî rûtîn weke bêkêr û yên herî baş radigihandin. veqetandin were zêdekirin da ku bêhtir Ji Şerê Cîhanê yê Duyemîn û vir ve burokratîk tê gunehbar kirin. (9) Di nav heman demê de 150 gotar ji bo cihê kar werin çêkirin; pêşnîyaza wê mijarên kolektîfkirina pirsgirêka ewlekarîyê û herî kêm du bûyerên mezin qewimîn. sînordarkirina çekdarîbûnê hatin veqetandin. Di heman demê de belavbûna The sînordarkirina hejmara PhDyan bû. Ya pêşî bi tona siyasî ye û cewherê Rêjeya tîraja li Amerîkaya Latîn hîç hev Graham Hutton. “The Economist and Foreign Economistê bi awayekî bêmînak fereh Anketeke dilrehet a zanyarên di The întelektuel e. Salên 1940ê tîraja nedigirt, nexasim li Arjantîn, Brezîlya, Affairs / The Economist û Karên Derve,” di e. Heftaneyên din bi çi dikarin mirovî Economistê de dinivîsin quretir û ji rojnameyê nîşana qebûlkirina wê Bolîvya û niha jî Nîkaraguwayê, The Economist 1843-1943 de. bi hejmareke bi tenê pêrgî gotarên xwe razîtir bû. Zanîngeh ‘daristanek’ ya dewleta refahê bû, mikurhatina yên ku çepgir li wan desthilatdar (10) “Channel Crossing / Derbaskirina li ser bazirganîya li ser Înternetê ya e ku lê xwendekar li ser mijarên li wê yekê ye ku mohra lîberalîzmê in. Venezuela bi serê xwe mijarek Kanalê,” The Economist 6ê çirîya pêşî ya li Çînê, bermahîyên malî yên li Las ‘zelûl’ dinivîsin, û modeyên weke e. Tevî ku Hugo Chavez ji çardeh sala 1956ê. Ev gotarek e ku muxalefeta li dijî ya Wilson xwedî şaşîyên bi rastî kanala Suezê ya bi temamî bi van gotinan Vegasê, hevdîtinên ji bo aştîyê yên jihevderxistinê [deconstruction] (ji ye. Di bergeke ceribandinan de ku hilbijartinan di sêzdehan de bi ser ket, rave dike – dema ku Brîtanya û Fransa têra li Rojhilatê Navîn, gera li jîyanê ya Fransayê!) yan jî lêkolînên çandî sala 1943yê bi rasthatina sedemîn rojname dev jê bernade û jê naweste xwe hêzdar bûn ku karûbarên kolonyal di li Marsê, muzeyeke nû ya huner li profesoran direvînin (16ê kanûna salvegera damezrandina wê, Geoffrey “tirsan zêde bike ku Venezuela wê her nav xwe de hal bikin, li paş ma û bihurî. Ji bo Qetarê û nivîsa li ser mirina kaşifekî 2004ê). Dibe ku hin akademîsyen Crowther ê hingê edîtor, noteke bi leztir ber bi dîktatorîyê ve biçe”. Ewropayê pêwîst bû ku girêdayî DYAyê be. ji Başûrê Efrîkayê yê tarî yê ku bikin minemin, yan jî peyvên li hevhêner jî nivîsî: Laissez-faire Çavkanîyên wê? Heman muxalefet û Wergera ji ingilîzî: Feryal Guladawîya tîmsahan ew xwarî bikin û wî sergêjî mîna ‘intersemiosis [nîşanên ku [maneya wê bihêlin bila bike ye, çapemenîya taybet a ku bêbextî gerand bikin? Hewasên The Economistê timî bi maneyên xwe yên cihê tevneke di aborîya kapîtalîst de nehiştina ji bo ku Chavez ji desthilatdarîyê bixe ansîklopedîk bûn, çawa ku navê wê nîşanan pêk tînin; nota wergêr]’. Hê desttêwerdana dewletê terîf dike; nota bi darbeya eskerî ya DYAyê destek yê tam ê ku wê sala 1845ê demeke The Economist ji alîyê sînordarîyên wergêr] newekhevî û neewlebûn bi didayê ya 2002yê, (23yê îlona 2010ê, Sala 2011ê dahata rojnameyê kurt ji bo ku ji boom a rêyên hesinî xwe yên rojnamevanîyê ve bi kelecan xwe re anî ku îro bi tenê desttêwerdana 5ê çileya 2012ê). Belkî jî nîşana herî her zêde bû, di reklamgirtinê sûdê wergire li xwe kir jî piştrast dike: xuya nake. Di ragihandina hê nû ya dewletê dikare wê sererast bike. Heke baş a hevdengîya wê ya bi dîplomasîya de rewşa wê baş bû, tevî ku ‘The Economist, Weekly Commercial mirina Tony Judt de bi çar gotinan DYAyê re, di reaksîyona wê ya vê The Economistê bi sosyalîstan re li tîraja wê ya global bi rêjeyeke Times, Bankers’ Gazette, & Railway çêl li fîlozof Louis Althusser tê kirin hev nedikir, tiştê li ser li hev nedikir dawîyê de ya li dijî Julian Assange kêmtir zêde bû, kêmtirî ji sedî Monitor. A Political, Literary, and “marksîstê dîn kujerê jina xwe”, (4) ev “ne armanc bû, belê bi tenê rêbazên Wikileaksê de mirov dikare bibîne. General Newspaper.’Ji bo demeke bi tenê mînakek e (12ê tebaxa 2010ê) ku wan ji bo gihiştina vê armancê Wexta derfet danê da ku alîgirîya wê 1ê. Ev encam diviyabû li ber en- dirêj a dîroka wê ev sernivîs hema pêşnîyaz dikirin, bûn.” (8) ya dozeke ji rêze ya lîberal îlan bike dustrîya sektorê hemûyî bihata hema biqasî rojnameyê bi xwe Dibe ku The Economist tu cara nebûbe –azadîya agahîstendinê– ew dudil girtin, bandorên krîzê di îndus- dirêj bû –di salên 1920ê de hejmara markaya bêqisûr a lîberalîzma aborî, Di bin birêveberîya Crowther û paşê ma. Li gor wê mafê DYAyê heye ku bi trîya vê sektorê de kêmbûnên rûpelên wê gihişte bi tenê 50yê, civakî û siyasî, ya ku edîtorê wê yê Tyerman de The Economistê şêwazên wan kesan re şer bike yên ku sirên wê demdirêj bi lez kirin, nexasim jî salên 1940ê kêmbûna kaxetê hejmara niha John Mickletwait ji xwendevanên xwe yên herî berfereh ên jêhatîyan didizin û lê aşkere dikin, çi ‘Jacobinên li DYAyê. Hatinên madî yên ro- rûpelan daxiste duzîneyekê. Îro bixwe xwe yên amerîkî re terîfa wê dike. Di û nêrînan civandin. Di nav gelek Dîjîtal’ [çepgir an jî çepgirên tundraw jnameyê sala 2008ê ji sedî 14.6 hejmara rûpelên hejmareke asayî pratîkê de azadîya bazirganîyê berîya akademîsyen û rojnamevanan de yên ku li ser Înternetê çalak in; nota kêm bûn û sala 2009ê ji sedî 18. ji sedan dibihure. Dîtina wê weke yên din hatibû, bi azadîyên civakî, gelek penaberên ji Ewropaya nazîyan wergêr] bin ên ku “xwedî gelek alîgir” Firotinên reklamê jî di heman ansîklopedîyekê fireh û rengîn be jî nexasim ji bo zilamên ne ingilîz, wan dagîrkirî revîyan, hebûn – yê herî zêde in, çi jî ne ew bin, ev ne girîng e (9ê demê de ji sedî 23 li xwe kêm jêhatîbûna wêwww.arsivakurdi.org ya bi kûrahî rahiştina carinan jî berdêla wê weke ceza da. lê nedihat û herweha yê herî manedar kanûna 2010ê ). kirin, tîraja wê jî kêmbûna xwe her mijara taybet, kêm e: Ji bilî Kîna wê ya li dijî mentiqê hisî yek Isaac Deutscher ê ku dîrokzanê ya ku ji du dehsalan ve dewam îstîsnaya qismî ya kontrol û anketên ji xisletên wê yên cazib e, tevî ku marksîst bû, wî li ser Ewropaya The Economist bi awayekî lîberalîzma wê yên taybet, gotarên wê kurt in. panjehra wê bi xwe ya bazirganîya Navendî û Yekîtîya Sovyetan berhem ciwanîya xwe ji nû ve vedît. Li ser dikir, ajot. (10) Firotina li ser serbest timî bi tesîrtir, yan jî insanî nivîsandibûn, û Daniel Singer dewra dewletê, zanetîya bazaran dezgehan a kovaran di nîvê pêşî Kêmasîyên The Economistê ji hejmara xuya nekiribe jî. Wilson muxalifê nûçegihanê ji Fransayê. Hilberîna û tehlûkeyên xwebirêxistinkirinê, yê sala 2009ê de ji sedî 12.36 peyvên wê bêhtir ji çandeke ku tevde qedexeyeke bazirganîya bi welatên îdeolojîk bi giştî bêrawestan ji salên helwêstên wê bi awayekî madî ji kêm bû, di nîvê duyem de ji pir zêde ji xwe razî ye –jê nayê yan koledar re bû ji ber ku ev yek wê 1960ê ve ber bi rastê ve şemitî. Îro edîtorên wê yên mezin ên Victorian sedî 9.1, li gor adahîyan di sala jî naxwaze bi rexnegirên xwe re ji serfkarên brîtanî û herweha koleyan kesên piştî şerî hatin bi cîh kirin ne cihê ne. Bi her halî, vê carê divê 2010ê de kêmbûna firotina wê dil muamele bike. Paul Krugman ne jî biêşîne, ji bo nehiştina koledarîyê weke bendeke li pêşîya mezinbûna dildarîyên xwe bi wekalet bijî. ne pir e. (1) ew kes e ku fanatîkekî li dijî hukmê pir hindik tişt dikirin. Bersiva aborî tên dîtin, alîgir û parazvanên Lîberalîzm bixwe guherî. Girêdana şexs be, lê belê heta ew jî carinan bû Wilson dayî xelaya Îrlandayê dîsa wan yên mayî divê ji holê werin wê bi yek neteweyî re –ji sala 1945ê (1) “Newsstand sales and circulation fall for magazines / Firotina li dezgehan û mijara rexnekirinên bi hêrs ên The bazirganîya serbest bû. (5) Dema ku rakirin. Sendîka bi taybetî hedef in. û vir ve Dewletên Yekbûyî yên belavkirina kovaran kêm bû”, The New York Economistê. Rojnameyê ev peyv ji bo ev yek û herweha reforma çandinîyê Sala 2011ê The Economistê îdîa dikir Amerîkayê– cihêtîya herî darîçav e. Times. 8ê sibata 2010ê. Stephanie Clifford. wî bi kar anîn “keynesîyenekî besît”, bi bin ketin, rojnameyê gotarên ku ku şidandina qutkirina ji pereyên Ji barê şovenîzma neteweyî derzîkirî, 10 Tebax 2012 • Le Monde diplomatique kurdî

dar 1998 A Li dawîya vê qirkirina har, 90% gundên kurdan ji xerîteyê hatin Dema ku «hevalê me» rakirin (4), her wisa bi dehan bajar û bajarok jî. Nêzîkî 1,5 mîlyon mayîn li gundan danîn, ji bo ku rê li ber çandinê û ajaldarîyê bê girtin. Û 1,5 mîlyon gundîyên kurd di kampan Sedam Husên kurdên xwe de hatin heps kirin. Ji sala 1974ê vir de, şerê Iraqê li dijî kurdan bi mirina zedeyî ji 400 000 mirovan, ku nêzîkî nîvê wan winda ne, bi dawî hat. Ev hejmar nezîkî 10% kîmyabaran dikir! nifûsa kurdên Iraqê ye. Meha gulana 1991ê, dema hevdîtinên ji bo aştîyê digel Bexdayê ku dê negihiştibûna Kendal Nezan tu encaman, wefda kurdî wan ______mirovên winda dipirse. Dema ku aqûbeta 182 000 kesên bêserûşûn jê tê pirs kirin, Hesen Mecid hêrs dibe û dibêje: «Hûn her tim tiştan xwe ji bo dermankirinê bigihijînin vê fermanê, «hemî çûyîn û hatina mezin dikin. Hêjmara temamê kesên Hewlêrê, lê ji alîyê leşkerî ve tên xwarin, mirov û makîneyan ber bi Lêkolîna çekên kîmyayî û bîyolojîk ên Iraqê, mijara bingehîn a li Enfalê hatine kuştin ne zêdeyî ji Kêşeya Kendavê ya li vê dawîyê bû. Biryara Bexdayê ku nehişt girtin û gulebaran kirin. gundên qedexe ve ji ber sedemên 100 000an e!» Ew rêyên ku wî bi ewlekarîyê yekcar qedexe ye (…). kar anîne jî, di rapora civîneke şarezayên Neteweyên Yekbûyî li cîhên serokatîyê ku Iraqê di- Birêveberê buroya karûbarê bakur, Berhemên çandinê divê heta 15ê karîbû ew çek tê de biveşartana lêkolînê bikin, dê bizava nû li meha çileya dawîn a 1989ê de ji bo ku hevkarên xwe yên din, û tîrmehê bên çinîn û rakirin û ji îsal (5), venaşêre û dibêje: «Ma min ê ya bombebaranê rewa bikira. Dem guherîbû. Deh sal berî wê, bi taybetî serok Sedam Husên, ji şûnda destûr nîne ku li vê heremê ew xwedî bikirana, sexbêrî li wan êrişa sîstematîk ya bi gazên kîmyayî li ser gelê kurd li bakurê tesîra rêbazên xwe piştrast bike, çandin were kirin(…) Hêzen leşkerî bikira? Na, ez ê wan bi dozeran Iraqê, bi awayekî aşkere tesîreke kêm li ser Dewletên Yek- komkujîyan, bêcîhûwarkirinê û divê hemî mirov û heywanên li van veşêrim. Ew ji min navên hemî tesîra gaza kimyayî li ser gel, bi herêman bikujin». kesen di zindanê de dixwazin ji bo bûyî yên Amerîkayê kiribû. Şeş mehan piştî qetlîama li bajarê vîdeoyê dide tomar kirin. Serbazên Helepçeyê, Qesra Spî mîlyarek dolarê din deyn dida Sedam ku biweşînin. Ma bi wan ez ê vê iraqî yên ku ji alîyê şarezayên Bi vê destûra bê sinor, di navbera hejmara bilind a mirovan deynim kî Husên. Hingê, «Hitlerê nû» yê siberojê li dijî soreşa îslamî ya Stasî ya Almanyaya Rojhilatê ve meha sibat û îlona 1988ê de hêzen derê? Min dest pê kir ku wan li ser Îranê hevalbendê rojavayê bû. hatine perwerde kirin, bi kêfxweşî iraqî bi kiryara «Enfal»ê (navê wilayetan belav bikim. Divîya min kiryarên xwe yên herî xirab jî dixin ayetekê Qur’anê ku destûra talana dozer bişandana wira û vira». arşîvan. Dema serhildana kurdan malê kafiran dide) êrişên xwe a adara sala 1991ê, perçeyeke ji i sibeheke biharê ya 16ê Çunkî bikaranîna çekên kîmyayî gihandin dereceya herî bilind. Ji Parastina rojavayî adara sala 1988ê, balafirên bi Peymana Cenevrê ya 1925ê bi vê arşîvê wê biketa destê hêza van kiryaran a dawîn li 25ê tebaxê bombebaranê yên iraqî awayekî fermî hatiye qedexe kirin berxwedanê ya ku ew ê ji bo komela ye, çend rojan piştî ku agirbesta di Rejim ji çi reaksîyonên navneteweyî hatin esmanê Helepçeyê, -bi tenê Îtalyaya Benito Mussolini Zêrevanîya Mafên Mirovan ya li navbera Îran û Iraqê de şerê heşt natirse. Di kaseta civîna 26ê gulana Lbajarê bi 60 000 nifûs, li alîyê jêr ê di dema şerê xwe yê li Etîyopyayê Dewletên Yekbûyî yên Amerîkî salan bi dawî anî. Şanzdeh liq û 1987ê de, Hesen Alî Mecîd wiha başûrê Kurdîstana Iraqê ku bi çend de ew qedexe şkand. Vê carê, dew- bişanda. Parastin û bikaranîna wan tabûrekê çekên kîmyawî, anku bi dibêje: «Ez ê wan hemîyan bi çekên kilomêtreyan ji sinorê Îranê dûr e. (1) letekê li hemberî welatîyên xwe 18 ton belgeyên polisî û polîtîk ji giştî 200 000 serbazên bi desteka kîmyayî bikujim! Wê kî tiştekî bixwe gazên kîmyayî bi kar tîne… alîyê Zaningeha Coloradoyê ve hewayî, li devera Behdinan a bibêje? Civaka navneteweyî? Di.. hat piştrast kirin û ew ê di demeke kurdan a li ser sînorê Tirkiyeyê Bajar roja berî wê ketibû destê wan bigêm…!!» (6) Her ciqas peşmergeyên Yekîtîya Nîstimanî Di rastîyê de, Iraqê ji 15ê meha nêzîk de li ser Înternetê bihatana «bizava dawîn a paqijkirinê» bi rê weşandin. Ji wan, em dikarin dîroka axaftineke bêedeb be jî, lê ew ya Kurdîstanê (YNK) ya Celal nîsana 1987ê, du hefteyan piştî ve dibin. Ev operasyon dibe sedema helwêsta qesabê Kurdistanê, ku bi Talabanî ya bi piştevanîya pasdarên ku Hesen Ali Mecîdê pismamê kampanyaya qirkirinê ya ku rejîma reva nêzîkî 100 000 kesên sîvîl ber serok Sedam Husên li dijî Kurdan dû re bû walîyê Kuwêtê, û piştra jî Îranê. Êrişên bi dû hev yên her du Sedam Husên wek şefê buroya bi Tirkiyeyê ve. wezîrê berevanîyê ne bê sedem bû. alîyên şerê Îran û Iraqê ew herêm ji karûbarê bakur, anku Kurdistanê, pek anî, bibînin. îlona 1980ê û pê de wêran kiribû, hat dest nîşan kirin, li dijî kurdan Meha tîrmehê ya 1988ê, artêş Iraq wê demê wek sîperekî sekuler loma şênîyên Helebceyê êdî fêrî dest bi bikaranîna çekên kimyayî Di panzdeh salan bajarê Helepçeyê yê ku kurd wek ê li dijî rejîma îslamî ya Tehranê jîyana wisa bibûn û wê rojê jî, kiribû. Biryarnameya jimar 160 de 400 000 mirî cîhekî pêşkeftî yê çandî dihesibînîn, dihat dîtin û ji alîyê welatên rojhilatî wan li pêşîyê hizir kir ku ew dîsa ya 29ê adara 1987ê ya Civata dide ber dînamîtan û bi temamî û rojavayî ve, her wisa, ji bilî yek ji wan êrişên wisa ye. Yên ku Fermandarîya Şoreşê gelek hez û Em ji wan belgeyan dibînin ku, di xirab dike. Nav û dengê wî cîhî li Surîyeyê, ji alî hemî cîhana erebî ve wextê wan heye xwe di stargehan desthilat dida wî ji bo ku ji pirsa 26ê gulana 1987ê de, Hesen Mecîd rojavayê ji belav bû ji ber tesîra li piştevanîya wê dihat kirin. Welatên de vedişêrin. Yên din, bi bombeyên kurdî re çareya dawîn peyda bike, birêveberên partîya Be’esê dicivîne ser ingilîzan ya hikûmdara wê ya rojavayî hemî çek û kredîyan didin kîmyayî yên ku balafirên Mirage ku ne bi rêbaza xurt a erebkirinê, û ji wan re dibêje: «Pişti ku me destpêka sedsalê Adle Xanê, ku Iraqê. Bi taybetî Fransa: Firotina û Mig yên iraqî bi dû hev diavêjin ne bi bêcîhûwarkirina xelkê, ne bi valakirina gundan temam kir, em ê parêzera huner û hunermendan bû. balafirên Mirage û helikopteran diguhuşîn. Bêhneke genî ya sêvên îdamkirina «rêberan», ne jî bi şerê ji her alîyî ve dest bi êrişên li ser têrê nekir, Paris radibe tam di nav rizyayî Helepçeyê verdigire. Êrişên ku ji 1961ê vir de geh radiwesta, wan (Pêşmerge) bikin. (…) Em ê Birêvebera wê herêmê ya piştî Şerê şerê li dijî Îranê de balafirên Super- hewayî bi şev radiwestin û baran geh berdewam dibû, çareser bûbû. wan di cîhên biçûk de asê bikin, Yekem ê Cîhanê Londonê nîşana Etendard dide Iraqê. Almanya lê dike. Ji ber ku leşkerê Iraqê dora wan bigrin û bi çekên kîmyayî Xan Bahadir (dotmîra dilêran) bareke mezin a teknolojîya çekên santrala elektrikê ji nav biriye, şênî Bi hêza biryara jîyan û mirinê, ew êrişî wan bikin. Ez ê ne bi tenê dabû wê hikûmdara jin a li warê kîmyayî teslîmî Iraqê dike û bi bi ronahîya xetîreyan di nav herîyê desthilatdarê iraqî biryarê dide ku rojekê bi çekên kimyayî êrişî wan Îslamê. Ew dilêrên ku ji dema hevkarîyekê leşkerî ya nedîtî di de li mirîyên xwe digerin. hemî gundan vala û wêran bike, bikim, ez ê bi panzdeh rojan êrişê Xénophon were bi hostatîya çekan navbeyna rojhilat û rojavayê de, şênîyên wan di nav kampên li ser bidomînim. (…) Min ji şarezayên û hunera şerî navdar bûn, li dawîyê endazyarên alman roketên Scud ên A ku ew roja paştir dibînin, karesat rêyên sereke amadekirî de kom hevrê re gotîye ku, pewistîya min li ji alîyê neyareke nedîyar ve hatibûn ku Iraqê ji Sovyetê kirîbûn xurttir e: Kolanên bi terman tijî, mirovên bike û ew kêsên ku wek dijmin tên Ewropayê bi komên gerilayan heye şkandin: Ji alîyê gazê ve. dikin, ku karibin bigihijin bajarên ku di nîveka tevgerên xwe yên hesibandin ji holê rake. Di çarçoveya ji bo ku hemîyên (dijberên kurd) ku wek Tehranê dûr yên Îranê. rojane de bi kimyayê ketine û vê stratejîyê de, bikaranîna ew dikarin bikujin, bikujin. Ez ê bi Xirabkirina bajar û gundên kurdan mirîne, pitikênwww.arsivakurdi.org ku hê jî şirê dayîkên çekên kîmyayî ji bo paqijkirina alîkarîya xwedê vê bikim. Ez ê wan heta sala 1989ê didome. Di hezîrana Tevî hêrs û nerazîbûna gelerî xwe dimêjîn, zaroken ku destê wan jibermayîyên berxwedanê û gundên ji nav bibim û berê wan bidim Îranê. wê salê de, Qeladizê, bajarê bi 120 piştî bihîstina kîmyabarankirina di nav destê bav an dayîkên wan ên asê yên çîyayî tê pêşnîyar kirin. Û li wir jî, ez ê ji Mucahidîn-î Xelkê 000 nifûs ê li ser sînorê Îranê tê Helebceyê jî, Fransa, hevpişka bêliv de, ku di cîhê xwe de cemidî (2) bixwazim ku êrişî wan bikin.» vala kirin û bi dînamîtan tê xirab peymana Cenevre ya 1925ê, bi tenê ne û wisa mane. Di nav çend saetan Ji 15ê meha nîsanê heta hingê di (3) kirin. Ew bedkarîya mezin a dawîn bi ragihandineke ecêb rexneyan li de 5000 mirov mirin, 3200 ji wan ceribandinên pêşîn ên kimyayî ya Enfalê ye. Civata Fermandarîya «bikaranîna çekên kîmyayî li her êdî bê kes û bê malbat bûn, di gorên yên Hesen Mecîd li dijî nêzîkî Di 3yê meha hezîrana 1987ê de, ew Şoreşê, ew desthilata taybetî ya ku dera ku ew tên bikaranîn» digire. giştî de hatin veşartin. 30 gundên wîlayetên Silêmanî û fermandar, fermana xwe ya şexsî ya wê dabû Hesen Mecîd, bi fermana Neteweyên Yekbûyî şarezayekî Hewlêrê de ew çek tesîra xwe nîşan jimar 28/3650 îmze dike: Ev ferman jimar 271ê ya 23yê nîsana 1989ê leşkerî yê îspanî, mîralay Wêneyên wê komkujîyê bi saya didin û bi sedan mirov dikujin. herêmeke ku bêhtir ji 1000 gundên ragirt (betal kir) û meha çirîya pêşîn Dominguez, dişîne cîhê qirkirinê. nûçegîhanên şerî yên îranî li cîhanê Li 17ê adarê, piştî ku êrişekê bi kurdan pêk tê wek «herêmeke serok Sedam Husên êdî pirsgirêka Di rapora wî ya ku 26ê nîsana belav dibin. Çapemenîya navne- çekên kîmyayî di newala Balisan qedexe» destnişan dike û dixwaze kurd wek çareserbûyî dihesiband, 1988ê tê ragihandin de, bi tenê tê teweyî ku ew rojnamevan şandibûn de dibe sedema mirina 400 mirov, ku her çî mirov û heywanên ku tê û buroya karûbarê bakurê ya ku wî gotin ku «çekên kîmyayî dîsa hem cîh dide nûçeya wê bûyera nedîtî. 286 kesên birîndar hewl didin ku de werin dîtin, bên kuştin. Li gor berî deh salan damezrandibû, rakir. li Îranê, hem jî li Iraqê hatine bi Tebax 2012 • Le Monde diplomatique kurdî 11

îlon 1998 kar anîn» û «hêjmara qurbanîyên irtûka nû ya onathan andall sîvîl zêde dibe». Sekreterê giştî P J C. R ênesazê yê Neteweyên Yekbûyî eynî rojê W dibêje «Zehmet e ku neteweyên vê hejmarê xwedîyên wan çekan an yên ku ew çek bi kar anîne bên zanîn». Kurd, gelê bêparhiştî Bêguman, hevalbendên Iraqê mehkûmkirina Bexdayê naxwazin. Di tebaxa 1988ê de, komîsyona mafên mirovan ya Neteweyên Eric Rouleau * Yekbûyî bi 11 dengan li dijî 8an ______biryarê dide ku «mehkûmkirina Iraqê ji ber zêdegavîyên li ser mafên mirovan ne di cihê xwe de ye!» Bi i hemû pirtûkên ku li van salên wî li hember rêberên wan, nexasim niyetên birêveberên îsraîlî jî bi qasî tenê welatên îskandînavî, Avustralya dawîyê li ser Kurdan hatine li hêzên bîyanî yên ku rewşa kurdan yên karbidestên Dewletên Yekbûyî û Kanada, û her wisa rêxistînên wek Jnivîsandin, eva hanê hêjayî cîhekî bi awayekî bêperwa têk vedane. Ew yên Amerîkî û Îranê tarî ne. Di meha Parlamentoya Ewropî û rêxistina taybet e. (1) Ev pirtûka Jonathan rojnamevanê mezin çîroka xwe bi adara 1975ê de, her sê hikûmetan di Enternasyonala Sosyalîst bi awayekî Randall, rojnamevanê amerîkî yê li bîranînan û bi zanyarîyên sosyolojîk û şev û rojekê de kurd dan destê cela- zelal Iraqê mehkûm dikin û avrûyê cîhanê bi nav û deng, dê hem bala psîkolojîk vedirêse, da ku xwendevan dên wan ên iraqî… xwe diparêzin. şarezayên Rojhilata Nêzîk, hem jî karesatên bi serê vî gelî de hatine çêtir bala giştî bikşîne ser xwe. Nivîskar fam bike. Ev gelê nezîkî 25 mîlyon jin Jonathan Randall hişyar e û Zouber Yousef Heta ku şerê Iraq û Îranê bi dawî li wê herêmê bisteh e û bi qasî sîh û mêran li ser erdeke bi qasî Fransayê berpirsîyarîya kul û kovanên bêdawî hat û bi dû re kurd di îlona 1988ê ji salan e ku wek nûçegihanê rojnameya di bin hukmê gelek dewletan de, bi yên kurdan bi tenê naxe stûyê hêzên unermend Zouber Yousef di ber êrişekê din a bi çekên kîmyayî Washington Postê diçe û tê. Randall taybetî Tirkîye, Iraq û Îranê de, perçe bîyanî. Safîtîya berdewam a rêberên H1968ê de li Khirbat Al-Bayader revîn û pena xwe bir Tirkîyeyê, tu bi rastgoyîya xwe navdar e, her wisa bûye û bi salan e têdikoşe da ku qet wan, şaşîtîyen wan ên siyasî ku qet (Sûrîye) ji dayik bû. Sala 1973ê tevî tiştek naguhere. Lê bi dû re, serokê xwedî karîneke analîza kartezyen e nebe otonomîyê bi dest bixe. Jonathan dawî li wan nayê, şerên birakujîyê yên malbata xwe li Hesekîyê bi cîh bû. Fransayê François Mitterand, di ku di çapemenîya amerîkî de kêm e. Randall qala kurdên di bin hukmê xwînî ku rê didin xiyanetê, nîşanên Di 1979ê de li Sûrîyê di beşa wê- daxwuyanîyeke 7ê îlonê de behsa Wî bi salan ji bo vê pirtûkê lêkolîn komara îslamî ya Tehranê de nake, şert û mercên civakî û çandî yên nesazîyê de wek xwendekarê herî kir, li belgeyan gerîya û li wê herêmê «endîşeya xwe ji ber agahîyên behsa şerê çekdar ê li Tirkiyê dike, lê gelê wan in. Agahîyên ku Jonathan serkeftî hat hilbijartin. ji bo nivîsandina pirtûka xwe xebitî. mijara wî ya bingehîn, şerê berdewam li ser amûrên zordestîyê yên ku Randall pêşkêş dike, şikestinên bi dû Perwerdeya xwe ya bilind di nav- ê di navbera Bexda û kurdên Iraqê li dijî gelê kurd ê Iraqê tên bi kar hev ên tevgera kurdî şirove dikin û beyna salên 1986-1990ê de li Aka- Vegotina Jonathan Randall, ji awayê de ye. Ew bûne qurbanîyên hovîtî û anîn, û wek mînak bikaranîna divê bibin sebebê hizirînê. demîya Huner a Şamê kir. Bi xebata amerîkî dûr e, şexsî ye; ew serpê- komkujîyan ku nîvîskar wek jenosîdê çekên kîmyawî» dike. Bêyî ku xwe xwe ya “Piçek Mîtolojî” li Akademî- hatîyên xwe bi terza xwe ya taybetî (qirkirinê) dinirxîne. têkilî karûbarê navxweyî yê Iraqê * Rojnamevan, balyozê berê yê ya Huner wek xwendekarê herî li deftera xwe ya rêwîtîyê tomar dike: bike, ew dibêje ew bawer dike ku Fransayê serkeftî perwerdeya xwe xelas kir Xwendevanî dibe mêrg, çîya û şikef- Beşa li ser peywendîyên netewe- «têkilîyên dostane yên ku Iraq û û ji beşa peykertraşîyê bawername- tên Kurdistanê, zehmetî û talûkeyên perwerên kurd û Îsraîlê li salên 60 û Fransayê tinîn ber hev hê bêhtir rê (1) Jonathan C. Randall, After Such ya xwe wergirt. ku dibîne dinivîsîne, jê re bi peyi- 70yê dagirtî ye û ji ber agahîyên ku Knowledge, what Forgiveness ? My Di 1990-1991ê de wek mamosteyê didin ku ew hestên xwe bide zanîn». van portreyên axayên şerî, destkîsên heta niha nedihatin zanîn, balkêş e. Encounters with Kurdistan (Piştî Hewqas wênesazîyê û wênesazekî xweser Serok George Bush, ji alîyê xwe ve, bîyanî û dîplomatên xweveşartî di- Jonathan Randall li mebestên bin- Zanînê, Efûkirina çi? Rastîhevhatina min bi biryarnameya ku her du civatên Kurdistanê re), weşanxaneya Farrar, Straus û xebitî. nexşîne û keşfên xwe, hest û tirsên gehîn ên hevgirtina wan vedikole ku Giroux, New York, 1997, 356 rûpel, 25 dolar. kongreyê bi peşnîyara senator 1999ê de li Almanyayê bi cîh bû. xwe, carên bêhêvîtîyê û hêrsa xwe pê her du alî jî wek hevgirtineke xwezayî Bi zimanên ingilîzî, îtalî, erebî û hollandî Claiborne D. Pell ji bo cezakirina re parve dike. ya du gelên hindikayî yên di nav der- hatiye çap kirin û dê li Amerîkayê ji nû ve bi Li NRWê li bajarê Siegburgê dijî û Iraqê pejirandibû, veto dike. Bi ser yaya erebî de pêşkêş dikin. Jona-than berga tenik jî bê çap kirin. xebatên xwe yên hunerî û wêne- de jî, Qesra Spî kredîyeke nû ya bi Randall piştevanê mafên kurdan e, lê Randall, bi taybetî bi vegotinên enda- sazîyê li wê derê didomîne. mîlyareke dolaran dide Iraqê. ev yek nabe asteng li pêşîya rexneyên mên berê yên Mossadê, nîşan dide ku Wergera ji fransî: Bêrîvan Kilic Tugan Mijara bingehîn ya wêne û pey- kerên hunermend Zouber Yousef Bi tenê piştî dagîrkirina mîrnişîna liv û tevger e. Ev liv û tevgera di dewlemend a Kuwêtê di meha berheman de şêweya xwe îfadeki- tebaxa 1990ê de, Sedam Husên wê rina hunermend e. Bi vî awayî hu- ji Dewletên Yekbûyî yên Amerîkî re nermend Yousef hestên xwe yên bûba «dirinde» û ew ê ji alîyê serok veşartî pêşkeşî bîneran dike. Hu- George Bush ve wek «Hîtlerê nû» nermend bi vê dozîn û têgehê ber- bihata bi nav kirin. Lê dîsa jî ew bi hemên xwe diafirîne û di heman kêr dihat, loma piştî şerê Kendavê jî li demê de bi bedewkarî û estetîkeke ser pêyan ma: Leşkerê amerîkî ne bi bi hêz digihîjîne me bîneran. tenê ji bo lêdana dîktatorîyê tu tiştek Hunermend ji alîyekî ve dixwaze nekir, wî herwisa hişt ku nobedarên bi hestên xwe yên veşartî berhe- serokatîya wî di bihara 1991ê de mên xwe biafîrîne û ji alîyê din ve serhildana gelê Iraqê –a ku serokê jî bawer dike ku di jîyanê de ener- Dewletên Yekbûyî yên Amerîkî bi jîyeke veşartî û nependî heye û ji vê xwe ji gelê Iraqî xwestibû– di nav enerjîyê îlhamê werdigire. xwînê de bipelêxin… Hunermend, mijar û fîgurên berhe- mên xwe ji bûyer û serpêhatîyên ku di jîyana rojane de tesîr li ser (1) Binêre, Christiane More, «Kurd hiştine, werdigire. Mirov dikare li stratejîyeke nû digerin» Le Monde diplomatique, çirîya pêşîn, 1988. bibêje fîgurên berheman kurtedî- menên ji jîyana hunermend in. (2) Rêxistina opozîsyona Îranê ya ku bingehên wê li Iraqê ne û hikûmeta Bexdayê alîkarîyê didê. Xalekî din a di berhemên Yousef de balê dikşîne ser xwe jî, bikaranîna (3) Axaftinên di kaseta vê civînê de di pirtûka «Genocide in Iraq,The Anfal Campaign Against efsane û bûyerên mîtolojîk in. Hu- the Kurds » (Qirkirinawww.arsivakurdi.org li Iraqê, Bizava Enfalê li nermend bawer dike mirov dikare Dijî Kurdan) ya ji alîyê komela Human Rights ji bûyerên mîtolojîk û efseneyan ji Watch (Zêrevanîya Mafên Mirovan) ve (New bo dahatûyê dersan derxe. York, 1993) hatine çap kirin. Hunermend Yousef xebatên xwe (4) Li gor lêkolîneke wezareta avakirin û pêşkeftinê ya hikûmeta kurdî, li sê wîlayetan yên hunerîyê li kargeha xwe ya Hewlêr, Dihok û Silêmanîyê 4,049 gund hatin bajarê Siegburgê didomîne û di he- xirab kirin, 673 man. Ew hejmar wîlayeta man demê de li kargeha xwe ji bo Kerkûkê venagire ku li wir jî bi sedan gund şagirtên alman dersên peykertrajî, hatin wêran kirin. wêne û enstalasyonê dide. (5) Genocide in Iraq, op. cit. Di derheqê hunermend Zouber (6) Genocide in Iraq, op. cit. Yousef de ji bo agahdarîyên zêdetir (7) Le Monde, 28 nîsan 1988. li malpera http://www.zouber. com binêrin. Zouber Yousef: Suwarî. Metal Wergera ji fransî: Bêrîvan Kilic Tugan 12 Tebax 2012 • Le Monde diplomatique kurdî

ronesansa çandî ya hindistanî û Piştî hewldanên çaryek Herêmek, du welat… Qaçaxçîtîyeke zêde nasnameya wê ya modern bû. Lê sedsalê, Hindistan difikire belê hem dewlemendîya întelektuel ku dîware sînorê xwe yê û hem jî ya çandinîyê ya ku ev herêm ji yên din cuda dikir xwe bi Bangladeşê re xilas bike: disipart hevtemamkirina du nîvên 3286 kîlometro, ango benda Hindistan - Bangladeş, xwe: Pîşesazîyên paytextê kolonyal jeopolîtîk a herî dirêj a din- Calcuttayê madeyên xam ên ji erdên yayê. Lê belê derbaskirina vî bi aluvyon ên ku îro jê re Bangladeş dîwarê ku kirina netewepe- tê gotin bi kar dianîn. Dema ku Bengal hat parçe kirin, cotkarên restîyê ye, diyar e bi qasî ku sînorê bêkêrkirî li rojhilat hem bazara xwe ya ku dihat bawer kirin nemumkin berhemên xwe yên xam bifiroşinê nîne. Gelek tişt tê re derbas ji dest dan, hem jî navgînên ku van dibin: mirov, zimanekî hev- berheman veguherînin berhemên Elizabeth Rush * par, sewal, sîr, sarî [cil û ber- ______dawî yên dikarin werin kirîn û gên jinan ên hindî], biharat, firotin. Fabrîqeyên ku ji kenewira hindê kîs çêdikirin û ji pembû ta şirûba kuxikê, alavên mid- çêdikirin li alîyê din ê sînorekî bexê û çar hezar sal dîroka navneteweyî bûn. bengalî. Piştî parçebûnê, eyaleta nû ya hindî ya Bengala Rojava bi pirsgirêkên engala Rojava, Hindistan. bi tevahî cihê re rûbirû bû: Xelayê Li dûr, du jin di ber sînor û kêmbûna zad û qût Calcutta da re dimeşin, cilûbergên ber xwe. Paşê di salên 1960ê de yekê ji wan spî ne, yên Delhîya Nû “şoreşa kesk” da dest Bya din porteqalî ne. Ya pêşî xwe pê kirin: Bi avdana eyaletên Bihar, ji ser axa bilindahîyekê ve bi lez Haryana, Pêncab û Uttar Pradeşê wê digindirîne û destê xwe dirêj dike bakurê welêt veguherand kewara da ku alîkarîya ya din bike. Bi hev genim. Bi vî awayî xisara ku dema re her du di kanaleke teng de bi zor nîvê Bengalê bû dewleteke din bi û zehmetî dimeşin, av digihêje heta carekê lêkirî, telafî kir; ango wê bi navtenga wan di nav simbilên avê dikarî bipêşketina xwe ya pîşesazîyê yên xemrî de ne. Pêncsed metroyan xwedî bikira. dûrî wan li alîyê wan ê çepê qismekî dîwarê navdar heye. Lê belê li vir tu Ji sedî 18ê itxalatên fermî yên tişt nîne. Bi tenê rohnîyeke berîya Bangladeşê ji Hindistanê tên, li roj hilê heye ku her tişt di navê de hemberî vê bi tenê % 0.01ê malê ji hev de dikeve û zelûl dibe. Her dikeve Hindistanê ji Bangladeşê du reşên piçûk bi rêyeke axê bi ye. Kevne Pakistana Rojhilat kaşekî li dûr hildikişin. Û va ye, jî xwedîya berhemên xwe yên her du jî derbas bûn, di nav tew û taybet e – tevî ku dibe ku dîrok kaşikên welatekî din de wenda bûn. Ajotvanên qamyonê yên hindî tevî telîsên riz li başûrê Lalgola ya ku li ser sînorê Bangladeşê ye bike mirov li tiştekî din jî bifikire, Buhayê vê rêwîtîyê bi giştî: ji 500 ev ne kenewira hindê, nejî pembû ta 1000 rûpîyan (di navbera 7 û 14 ye, lê belê ziblekî jehrî ye ya jêre euroyan de) bi tenê ji bo çûnê (1) – nel bernameyê weke Benda Mezin bikişîne nav refên xwe û di sedsalê li ser qaxetê hatî kişandin, a Çînê ya serdemên modern dide hilbijartinan de bi ser bikeve. Ji bo kontrol bikin. amonyak anhîdrûs tê gotin. Erê rast hertişt girêdayî asta samîmîyeta bi e ew cil û bergan û madeyên xam nobetdarên bertîlxwur re ye. nasîn: Bendeke mirov nikarin jê bi- zindîkirina dildarîya neteweperest, bihurin da ku bangeldeşîyan li alîyê wê di navbera “Bangladeşa Heke em ji mîralay Singh ê berîya ên ji bo pîşesazîya tekstîlê difiroşe din bigire. Lê belê elaqeya rastîyê îslamî”, bêkarî û êrişên terorîst li tevahîya dinyayê, lê belê Hindistan Bernameyek hem buha bi bîst û pênc salan di BSFyê de dest bi dîmenê fermî re zêde nîne. Li ge- Hindistanê de nîşaneke hevdengîyê bi eskerîyê kir, bawer bikin, “tu tişt hema hema tu tiştî jê nakire. hem jî ewqasî bêkêr lek deveran dîwarê navdar ji çend dît. Piştî 11ê îlonê, dema ku “şerê di sînor re derbas nabe, tu kes, tu rêzên têlên rêsayî yên di navbera li dijî terorîzmê” gihişte asteke mal, tu tişt”. Xelkê deverê bi xwe Bangladeş bi xwe pir hewceyê Şûn (2) xeteke darxurmeyan nîşanî holikên hejmara wan kêm de dirêj cîhanî, berpirsîyarên ewlekarîya behsa tiştekî bi tevahî guhertî dikin: wan tiştan e ku li alîyê din ê sînor in. Sewal û dewar pîşesazîya çêrm me dide û dibêje “Bangladeş li pişt dibin, pêk tê. Bi awayekî birêkûpêk neteweyî li Delhîyê dest pê kirin Bazirganekî sewal û dewaran ê ji xwedî dikin ku yek ji pîşesazîyên wir e”. Kenek xetên nazik ên xortê navber dikeviyê, li dûrtir dewam behsa dîwarên navdar kirin ên ku bajarê piçûk ê Bengala Rojava yê herî zêde kar tînin yên welat e; ciwan rohnî dike. “Ez serfiraz im ku dike; bi vî awayî navberên ku her- hêzên din ên mezin yên weke Îsraîl, li ser sînor Lalgolayê texmîn dike ev sewal hema hema bi tevahî ji li vir dijîm, du welatên cihê li ber kes dikare di wan re derbas dibe Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê ku qederê % 80yê şênîyan tevlî Hindistanê tên. Serjêkirin û îxracata çavên min in.” Welatê duyem yê ku pêk tîne: Gundîyên çandîya van ji bo misogerkirina ewlekarîya bazirganîya ji sînor dibihure dibin. ew behsa wî dike heta bi sala 1947ê erdên ne yên tu kesî ne li herdu we- xwe lêkirine. Bi xêra dîwarê xwe sewal û dewaran li ser piranîya erdên Hindistanê qedexe ye, tevî vê parçeyek ji Hindistanê bû, hingê latan dikin, penaber, jin û zarokên Hindistan êdî beşek ji demokrasîyên Dema dibe şev, brîtanîyan herêm li gor pîvanên qanûna ku xwe disipêre fermanên mexdûrên bazirganîyê, û bi sedan herî bihêz ên dinyayê bû... li ser rêyan dengê dînî dabeş kirin: Misilman li alîyekî milyon dolarên bazirganîya qaçax dînî jî, herroj bi dehan hezar û nemisilman li alîyê din. Sînorekî ên ku biqasî ji çar paran sê parên Dema ku mirov ji hindistanîyan qapqapkan olan dide sewal û dewarên sax bi awayekî navneteweyî yê bi bayê bezê hatî bazirganîya fermî ya di navbera her bixwaze hebûna vî dîwarî rave mucîzewarî tên. Birêveberê kişandin û li nav herêmeke ku du welatan de ye. Sînor qulopilo bikin, ew bêyî ku sedema surprîzekê Li herêmên tropîkal şev zû xwe bi ragihandinê yê rêxistineke derveyî berê qet sînorekî bi vî rengî nedîtî ye û bi vî rengî bi kêrî herkesî tê. be didin nav lîsteya dawî lênayê ya ser dinyayê de berdide, û bi tarîyê hukûmetê (NGO) ya bi navê danîn. Bengala hindistanî a ku Delîla bê qisûr a piştrast dike ku tirsên neteweperestan: Koçberên re dinyayeke din xwe dide der. Bi Rupan-tarê ya li Xulnayê, Emînul berê devereke hevgirtî ya herêmî, hewcedarî qanûn e, û rastîya li cihê ku wê karên wan ji wan bidizin, carekê dengê qapqapkan ên mirovan Ehsan ji me re dibêje “qaçaxçîtî çandî û aborî bû, li du beşên ne cih henekê xwe bi siyaseta netewe- penaberên ku mêzîna etnîk û dînî kerr dike li ser rêyan olan dide. duyemîn pîşesazîya mezin a welêt weke hev hat dabeş kirin: Bengala perest û nasnameyên derewîn ên ya ji xwe nazik ya herêmê bêîstîqrar Ji nav sîya daran reşên mirovan e. Belê, helbet bazirganîya qaçax li Rojava (ku hê jî ser bi Hindistanê lihevçêkirî dike. bikin, terorîzma navneteweyî ya ku derdikevin, lempekên destan Hindistanê jî heye, lê belê ne bi qasî ye) û Pakistana Rojhilat. Pakistana wê Bangladeşê weke baregeha li şiverêyên tengokî rohnî dikin. Her li vir, li vir nîvê hertiştî pêk tîne”, Rojhilat piştî şerê serxwebûnê Ne bi tenê bi hatina desthilatdarîyê pişt bereyê bi kar bîne da ku destûrê êvar zincîra mirovan xweber çêdibe; her tiştê tê kirîn, firotin û serf kirin. yê sala 1971ê xwe rizgar kir û ya Bharatiya Janata Party (BJP) bide tundrawên îslamîst êrişên xwe bi dehan heta bi sedan mirov malên navê Bangladeşê li xwe kir. Tevî partîya hindû ya neteweperest a yên întîharî li Bombayê pêk bînin... bazirganîya qaçax hildigirin dibin Erê bazirganîya sewal û dewarên ku Hindistan weke yek ji hêzên ultra muhafezekar re “ewlekirinê” Bangladeşê. Û hema hema tevahîya sax li alîyê Hindistanê qedexe mezin ên dinyayê derdikeve pêş, bi rastî dest pê kir. Dema ku sala Lê belê gelo li pişt dîwarê xwe nobetdarên sînor kareke pir baş bi ye, çêleka hindû ya ji Bangladeşa Bangladeş hêwww.arsivakurdi.org hewl dide binesazîya 1986ê parlemana Hindistanê Hindistanê bi rastî parastî ye ji dest dixin bi destûrdana derbasbûna misilman tê êdî weke neqanûnî nayê xwe ya herî sereke ava bike û xwe xurtkirina sînor erê kir, armanc tehlûkeyên ku parçebûn, BJP û 11ê kesên ku diviyabû pêşîyê li dîtin. Têrê dike ku mirov di anîna ji bertîlxwurîyê xilas bike. xweşkirina ber dilê xelkê Assamê îlonê rê li ber wan vekiriye? Risteke derbasbûna wan bigirin. çêlekê de baceke 500 takasî (hinekî bû yê mitale dikirin ji ber fikra holikên banê wan ji qamîş û kayê ji 5 euroyan kêmtir e) bide, û bi vê Di nav çaryek sedsala bihurî de ku dibêje, koçberîya qaçax a li ser rêya di ber sînor de heye. Supriyo Sen filmçêkerekî bi eslê yekê her tişt diqede. Ji bo yên herî Delhîya Nû bi milyaran dolar pere misilmanan dikare mêzîna dînî Her serê sêsed metroyê kolikeke xwe ji Bengalê ye, belgefilmên wî xizan, ji şivanê gundên dûr heta bi lê da da ku dîwarê sînor ê modern ya wilayetê biguhere. Budceyeke nobetdaran heye û nobetdarekî bi yên li ser sînorên Hindistanê hêjayî zeneatkarê çêrm ê Daccayê, dewar ê herî dirêj ê dinyayê ava bike. destpêkê ya nisbî kêm ji bo unîforme bi tivingeke pompeyî li ser xelatan hatine dîtin, ew dibêje heyatî ye. Û mirov gayê bangladeşî Wezareta karên hundir a hindistanî projeyê hatibû veqetandin ku wê milê wî li ber e. Hêza ewlekarîyê ya “Hindistan û Bangladeş weke du li seranserê dinyayê peyde dike: her sal 1.3 mîlyar dolarên din ji vê sala 1989ê dest pê bikira. Piştre li ser sînor (Border Security Force, birayên mirovan ew ji hev qut kirî Weke bîftekan li Dubaî û Ebû bernameyê re vediqetîne, lewma bi manîpule-kirina hejmarên der BSF) ji du sed û çil hezar endaman ne. Gelek tişt hene li cem birayê Dabîyê, weke eşyayên ji çêrm ên personelê berpirsîyar e ji vê ber- barê koçberîya bangladeşî de û bi pêk tê. Kampên vê hêzê li ser sê mirovî ku mirov hez dike, lê belê luks li Parîsê, weke potînkên îtalî nameya parastinê ya neteweyî hem gijkirina tehlûkeya dagirkerîyeke hezar kîlometroyan yekoyeko rêz têkilîyên [birayan] bêyî kînê nabin.” yên texlîd li Dewletên Yekbûyî yên buha ye û hem jî bêkêr e. Ev perso- misilman ji BJPyê hat ku hinduyan dibin, da ku xeteke berîya bi nîv- Berîya bi sedsalekê Bengal mala Amerîkayê... Tebax 2012 • Le Monde diplomatique kurdî 13

Bassins ÇÎN du Gange HIMACHAL et du Di bin avan de PRADESH Brahmapoutre Lhassa eltaya Ganj û Brahmapûtrê yek ji deverên herî berdar ên dinyayê ye. TIBET B Dema ku Hindistanê piştî parçebûnê ji sê paran diduyê erdên xwe rah D Chandigarh ma yên bi aluvyon ji dest dan, diviyabû bersivê bide û rêyekê bibîne da ku poutre PENDJAB UTTARANCHAL eyaletên Bihar, Haryana, Pêncab û Uttar Pradeşê av bide. Îro ev bernameya ARUNACHAL hîdrolîkê çemê Ganjê di ser kapasiteyên wê re bi kar tîne, avê jê dikişîne PRADESH HARYANA NEPAL Thimphou û li seranserê herêmê li ser rêya herika çemî dibe sedema ji destdaneke Katmandou SIKKIM e di asta felaketê de ya erdên çandinîyê. Bi tenê heşt kîlometroyan li bakurê New UTTAR BHOUTAN utr apo NAGALAND Delhi PRADESH Brahm Bangladeşê bendava Farakkayê ev sîhûpênc sal in ku piranîya ava çemê G ASSAM an Ganjê yê xurt diherikîne nav çemê Hooghlyê, da ku bendera paytexta ge Lucknow Faizabad MEGHALAYA Bengala Rojava ango Calcuttayê ji qûmê paqij bike. Para vê projeya RAJASTHAN BIHAR Barrage bêhesab û bêpîvan a ku serfa avê ya li alîyê çem jê diherike piçûk dît, Gha de Farakka MANIPUR l Kanpur ghar ba a Jaipur m BANGLADEŞ heye di qedandina rezervên ava tebeqeyên binê erdê û zêdebûna qirêjîya li ha Gange C Varanasi Patna tevahîya Bangladeshê de. Li gor daneyên koma xebatê ya hindo-bangladeşî Lalgola Dacca TRIPURA Allahabad MIZORAM ya ku ji bo birêvebirina çavkanîyên avê sala 1972yê hatî damezrandin a bi Son Rajshahi navê Joint Rivers Commission leza herikîna Ganjê ji sedî pêncî kêm bûye JHARKHAND BENGALE- piştî ku Hindistanê av jê girt û bendava Farakka hat ava kirin. HINDISTAN OCCIDENTAL Ranchi Chittagong Ne bi tenê avdanî û berguhertina çêm mîqdara avê ya li ber destê Bangladeşê Bhopal Calcutta kêm kir, lê belê li hemberî tevahîya hêvîyan, ew herweha berpirsîyarên MADHYA BIRMANIE CHHATTISGARH lehîyan û erozyona kevîyên çem-berjêr in. Kêmbûna ava zindî destûrê PRADESH nade êdî ku herika avê têra xwe bilez be da ku cihê xwe di binê çêm de ORISSA çêbike, bi vî awayî rêya herika wê êdî pêş nayê dîtin û ji ber vî jî ewqasî 0 300 600 km zêde texrîbkar dibe. Ji bo hinan, piştî bertîlxwurîya hûkûmetê, belaya herî mezin a hatî serê welêt erozyon e, ji ber sefaleta li welêt rê li ber vedike. Şidet û bertîlxwurî sazî û e, yan jî weke ku bengalî dibêjin: bixe. Jixwe ew hew dikare bimeşe Nifûsa wê ya pir zêde û çandinîya wê ya kêm dikin ku Bangladeş li hemberî dezgehan kangren dikin “Bohoot taka!” Û li bajêr herkes jî...” Awirên Îslam diçin ser çêm û rûdanên hîdrolojîk naziktir be. Lêkolîneke bi navê Irrigation Support dizane ku ev bi tenê yek ji navgînan girava di navbera her du welatan de, Project for Asia and the Near East (Ispan) a ku Ajansa Amerîkî ya ji bo e da ku Rehman bike ku pozîsyona Bipêşketina Navneteweyî (Usaid) wê fînanse dike, texmîn dike ku hersal Birêveberê dibistaneke Quranê ew cihê hevalê wî lê lêdan xwarî, wî ya serwer li ser rêya herî mezin a qederê heftê hezar şênîyên wê yên li hewzaya Ganj-Bhramapûtrê neçar ya herêmî Korbanuddîn parçeyek ew cihê ku çawa bibe şev bi hezaran sewal û dewaran a welêt kar bîne. çêlek wê tê re derbas bibin. dimînin cihûwarên xwe li cih bihêlin. Gelek ji wan penaberî Hindistanê erdê têr gîya yê pêrçiqandî yê li ser dibin, bi hêvîya ku jîyanake baştir li wir ava bikin. Faharul ê 15 salî jî vê kevîyeke cîran nîşan dide û dibêje: yekê ji me re dibêje: “ez hewl bidim derbasî Hindistanê bibim; erd li wir Di çirîya pêşî ya sala 2011ê de Li Bangladeşê mirov kevirekî bi- “Ev dever e cihê ku sewal û dewar tê biîstîqrar e, û derfet jî bêhtir in.” Par lehîyekê gundê wî kire du parçe û nêzî çapatî(3)firoş Nûrul Îslam li ser avêje, ew kevir li eşyayeke bi awa- re derbas dibin. Deh yan jî panzdeh şeşsed xanîyî dan ber xwe, birin nav çêm. Dema ku av vekişîya tebeqeyeke peyarêyeke Racşahî ye ku mirov çêlekan bi hev ve girê didin bi yekî neqanûnî ketiye welêt dike- ji qûmê li herdeverî bû, û erdên heta hingî berdar jî stewr kirin. Gundîyên herî zêde tê re derbas dibin, xwe benekî, di nav erdên birinc re derbas ve: Sarîyekî diberiqe yê dawetan, Allatoliyê ji hingê ve divê ji vê çolê bibihurin da ku bigihêjin zevîyên xwe û dide pêş da ku dewarên derbas dibin dibin, û paşê bi tenê li benda kêlîya piçek kîmyon yan jî porsîyonek çandinîya nîskan bikin. Kevne-şênîyekî gund ê ku heta niha du caran lehîyên bihejmêre: Ew dibêje “ez êdî hew rast dimînin. Wan ber bi çemekî goru bhuna (4). Tevna ku vê çav- mîna felaketê bi ser de hatine dibêje “ev sûcê Farakkayê ye”. dikarim xwe lê ragirim, ew kesên piçûk ve diajon, ev çem Bangladeş kanîya malên îtxalkirî diparêze pir ku berîkên xwe bi xêra çêlekan Ji pêncîhûheft rûbar û çemên di sînor re dibihurin yên Bangladeşê û Hindistanê ji hev vediqetîne. Bi belav e û welêt jî dike girêdayîyê bi pereyan dadigirin hemû bîyanî pêncîhûçar pêşî di Hindistanê re diherikin. Projeyeke mezin a hîdroelektrîkê dewaran re heta bi kevîya din a çêm vê qaçaxçîtîyê. Heta wê radeyê ku ne. Ew pereyên xwe li Racşahiyê ya Hindistanê pêş dibîne bendan li pêşîya çar çemên herî mezin ava soberîyê dikin, û li wir êdî ew qanûnî tevahîya şansê bipeşketina bêyî pe- bi dest dixin û wan pereyan ji bike, bi tenê deh kîlometroyan dûrî sînor. Hîdrologekî pisporê tijîbûna ne.” Dewar ji sînorên Hindistanê tên reyên ji bazara reş a ku ji jor heta rezervên avên binê erdê Chowdhury Sarwar Jahan bi kurt û kurmancî xwe re dihêlin.” Li gor wî “bavê lewra birên bengalî êdî têrê nakin. bi jêra civakê xwe berdaye nav, dibêje “Bangladeş av e; û av jî Bangladeş e. Bendava Tîpaymukh a ku pêş tê mafyayeke” xwecihî bi gheitalekê Li Bangladeşê yeka wan bi qederê bixe tehlûkeyê. Di rewşa Îslam de dîtin li ser çemê Barak were ava kirin wê tesîrên xirab bike, weke yên ku (li ser peyarêyê wezîfedarkirî, ev 40000 takasî (390 euro) tê firotin, ne bi tenê polîs, huqûq jî hevkarê Farakkayê rê li ber wan vekir. Ez ditirsim ku dîrok xwe dubare bike.” Çawa baceke din a hukûmetê ya kar tîne ango 32000 takasan bêhtirî çêlekeke guneh bû: Dema ku bavê mafyaya ku dema bendava Farakkayê ava kir, niha jî Hindistan red dike ku bi cîranê ye) xwe amade dike da ku dewaran wî cihî û qederê şeş caran ji buhayê sewal û dewaran Kinu Mia yê ku ji xwe re li ser projeyê bişêwire. di derîyê sînor re derbas bikin. Ew xwe bêhtir li devereke Hindistanê a lêdana dijwar a Eshamel bepirsîyar E.R. piştre mirovên di nav vî karî de ku lê serjêkirina sewalan qedexe ye. bû, xwest pê re “biaxive”, bes bû dişînin deverê da ku dewaran ji ku fermaneke anîna buroya komî- Hindistanê bînin, dema vê dikin jî Ji bîst û heft kîlometroyên şaredarîya serîyê (ji bo anîna Eshamel) bide bertîlê didin nobetdarên sînor jî da Lalgolayê ya li ser sînor, bi tenê heft derxistin. Li buroya komîser a li BSFyê bi bengalî napeyivin, ev belê gelekan ji wan bertîl dane da ku ku çavên xwe li wan bigirin. jê bi têlên rêsayî hatine girtin, û heta navçeya nehemîn, wî jê re got: “tu pirsgirêkeke pir mezin e.” Dema bibin xwedîyên îmtiyaza xebitîna li di wir re jî sewal û dewar bi rehetî ji masîyên bêqîmet î û ez masîyekî wan a wezîfedarîyê ji sê mehan ser sînor, lewra ew pir baş dizanin derbas dibin. Bazirganekî dewaran Dîwar, jesteke besîd a mezin im. Li cihê xwe bimîne, yan heta salekê ye, û ev wext pir kin e “kontrolkirin” xwedîyê maneya ê xwecihî rave dike: “Hûn îskaneke neteweperest na ez ê hestîyên te bikim bi heza- ji bo ku sempatîya wan bi civaka “dana mafê derbasbûna di sînor re” tijî av bi têlan ve didewisînin da ku ran parçeyên hûrik û li dora giravê bengalî re çêbibe. Fuhûş li ser sînor ye. Gumrukvanekî Benapoleê dibêje dema mirov di wan re derbas bû Ceynikên Îslam û hevalê wî Eshamel bireşînim. ”Dema ku êriş birin ser di serdema xwe ya zêrîn de ye, û “li Delhî yan jî li Daccayê esker û deng bifetisînin, û va ye qedîya, tu ji vê sîstemê diarin, lewra yên ku Eshamel, çapemenîya herêmî xwe ji bo keçên hem hindistanî û hem efser muzakereyan dikin da ku li vê li alîyê din î. Ev zehmet nîne! Dîwar xwe didin ber rîskên herî zêde herî neda ber ku cih bide bûyerê. jî bangladeşî zilamên BSFyê ji devera ku weke ‘kar tîne’ navdar e hebe jî, nebe jî, heke tu pereyan kêm kar dikin, wan li ser vê cihekî miştirîyên wan ên herî buha ne. Di werin wezîfedar kirin.” bidî kesên rast, hîç ne girîng e!” Li derbasbûnê yê ne fermî li ser ghâtê Erê qaçaxçîtî di rastîyê de bi sazî û çileyê 2012ê de dîmenekî vîdyoyê Lalgolayê li her deverî dewar hene. danî, wan ji gavanî ji bo her çêlekê dezgeh e, û belkî jî ji ber vê yekê, nîşan dida hinan ji van nobetdaran Ya ku li ser sînor diqewime êdî ne Li Racşahî, hema li alîyê din ê çêm doza fatoreyê kir da ku karibin sînorê di navbera Bangladeş û gavanek li ber çavên xelkê tazî bi tenê nîşandana hêzê yan jî jesta û carinan ê têlên rêsayî, bazirganîya kontrol bikin ka gelo bacên gumrukê Hindistanê de yek ji yên herî xwînrij kir û êşkence lê kir, vê bûyerê di hewldaneke bi rastî ya kontrolkirina wê sazîyeke bi rastî ye. Bazarên hemû hatine dayîn. “Hema berîya ên dinyayê ye, li gor rêxistineke li çapemenîya neteweyî de deng herikîna mal û mirovan a di sînor (haat) gelek bajarên li ser sînor wisa eydê ye, û di rojeke bi tenê de ji çar Calcuttayê ya bi navê Masum a veda û ji manşetê hat ragihandin. re ye. Ehsan dibêje “çi komedî ye! tên dîtin ku dikarin hejmareke ecêb hezar çêlekên di vir re derbasbûyî bi ku bi Amnesty Internationalê re Tevî fermana hê nû ya ku li wan Nobetdar di rastîyê de qet dilê wan mezin a conegayan bihewînin. Li zor nîvê wan qanûnî bûn; ev yekane hewl dide li wir kuştinên bêpirs û qedexe dikir kengî bibînin guleyan nîne ku çi dibe bila bibe bisekinînin. City Haat (bazara şaredarîyê) ya rê bû ku em bertîlxwurîyê piştrast dadgeh bi dawî bîne. Li gor serokê bireşînin jî, ji cezayan muafbûna Şideta li dijî wan ên bêhêvî yên Racşahiyê ku yek ji deh bazarên bikin.” Pereyê li sertîfîkayeke sexte vê rêxistinê Kirity Roy her roj wan mutleq e. Ev yek jî bêguman ku ji ber xizanî û perîşanîya xwe wilayetê ye, her hefte sê hezar dewar ya îtxalatê diçe pênc caran ji pereyê êşkence li qederê panzdeh kesan rave dike ka çima pênc bangladeşî di navbera du agiran de dimînin, dest diguherin û heta di meha berîya li belgeyeke fermî diçe kêmtir e. tê kirin, û ji sala 2000ê ve bêhtirî ji serê salê ve hatine kuştin. Dema nabe ku mirov lê bibihure.” Dîwar cejna misilmanan eydê de, çar caran Mafyaya herêmî piştî ku bertîl da hezar kesan ji alîyê nobetdarên ku şidet dide der mirov pir caran bi tenê nîşana fizîkî ya xeyala xurt ji vê bêhtir e ev hejmar. gheitalekî da ku berê xwe bide sînor ve hatin kuştin. behsa acizbûn, nijadperestî, maçotî a ji ser xwe ve çûyî ya dewleteke devereke din, yek ser belgeyên sexte û bi şaşîyeke xirab jibîrkirina li gor megaloman e. Pêncî salan hewl dan Atîqur Rehmanwww.arsivakurdi.org îmtiyaza City Haatê ji haatê tîne, ji bazara heywanan a ku Gelek mirov şideta dewam dike adetê dana bexşîşê [navê li bertîlê da ku bibin neteweyeke demokratîk girtiye, ev jî deynekî hukûmetê Rehman mecbûr bû ji bo wê pereyan weke wendahîyên talî yên li ser pîyan tê kirin; nota wergêr], dikin. Pir û cazib –û ev hemû kirin da ku di ye ku salê mîlyonan takasî lê dibe bide û, belkî jî xwînê. Bi tenê du girtina nîzamê li herêmeke qulopilo kêm in ew kesên behsa rastîya dawîyê de vî dîwarî lêbikin? bar. Gotegot îdîa dikin ku wî hin hefte ketin navberê û ew kesên dibînin. Lê belê di çarçoveya firehtir ewqasî darîçav e, dikin: Hindistan ji reqîbên xwe dane kuştin da ku bazirganîya sewal û dewaran kontrol a bazirganîyeke bi mîlyaran dolaran van zilaman dişîne herêmekê ku * Nivîskar, endama ajansa vê bazara bi qîmet bi dest bixe. Ji dikin li Racşahiyê ji bo dawîanîna tîne û nobetdarên sînor jî heta bi ew zimanê wê fêm nakin û bi vî wênesazîyê ya Makotoyê. ber ku nîvê Hilberandina Hundir li hewldanên Îslam û hevalê wî qirikê tê de ne, maneya vê şidetê ji awayî dîrok û çanda wê jî ji wan re a Nesafî (HHN) ji avantaj yan derba xwe datînin: “Yên ku milên serî heta binî yekê din e. xerîb dimîne. (1). Mûçeyê binî rojê 115 rûpî ne. jî pîvanên neqanûnî tê, şidet û wan dirêj hatin û Eshamel birin (2). Hin kesên em rastî wan hatin tercîh kirin bertîlxwurî tevahîya sazî û dezgehan ser giraveke di nîvê çêm de. Wan Dîwar – û dibe ku ev hêmanê herî BSF û di asteke kêmtir de Border ku anonîm bimînin. kangren dikin. Bi awayê fermi Haat destên wî û piyên wî şikandin. Polîs girîng be – bi piranî ji alîyê zilamên Guard Bangladesh (BGB) ya ku (3). Nanê hindî yê bê hevîrtirş. komîsyoneke % 3 distîne ji her tu tişt nekir, lewra wan bertîl dabû ku ji bîst û heft eyaletên din ên ji BSFyê piçûktir û kêmtir xedar (4). Xwarineke bengalî ya ji birinc. firotinê – ev jî bi sê hezar dewarên di polîs. Eshamel kelekvan bû, lê belê Yekîtîya Hindî tên, tê kontrol kirin. e, dikarîn dawîyê li çûnûhatinên hefteyekê de tên firotin pereyekî baş ew êdî hew dikare bêra xwe li avê Roy vê tesbîtê dike: “Nobetdarên neqanûnî yên di sînor re bînin. Lê Wergera ji fransî: Luqman Guldivê 14 Tebax 2012 • Le Monde diplomatique kurdî

Sefîrê rûs ê li Qabîlê li 25 sal berîya amerîkîyan vekişîneke din a bê serketin ser pirsa vekişîna pêşdîtî ya sala 2014ê ya eskerên rojavayî ji Afganistanê, ni- karîbû bi xwe û li ezmûna Vegera li ezmûna komunîst – û şaşiyên – Yekîtiya Sov- yetê yên salên 1980yî fikirî. Lê belê beriya bi sîh salan vî kesî xwe disipart tevge- a li Afganistanê reke komunîst a xwecihî. Ev tevgera serhişk û par- çebûyî tevlîbûna Moskovê Christian Parenti * veguherand şerekî kujer. ______

i çayxane û dezgehên ko- xirabbirêvebirina mucahidînan, şerê darbeyeke berîya wê bû ku xelayê rê kirin, ji bo jin û mêran kampanyaya Ya ku rewş ji bo PDGAyê kir mîna lanên Qabîlê mirov carinan navxweyî, desthilatdarîya Talîbanê li ber vekiribû. Ji sala 1969ê û pêve xwendebûnê dan dest pê kirin (tevî agir hin şaşîyên teknîkî bûn. Di nav portreyên mêrekî cidî yê û dagîrkerîya amerîkî de. Steele jî Afganistan kete ber çerxên hişkesalî ku her kom cihê dihat perwerde leza xwe de komunîstên bajarî yên rûglover, portarî û bisim- weke Braithwaite baş bi rûsî dizanî; û birçîbûneke dijwar a gelek kirin jî) û reforma erdan pêk anîn. Qabîlê erd ji nû ve leva kirin, lê mafê Lbêl dibîne. Ev rûyê Muhemed Ne- ew herweha endamê koma The salan kişand. Sala 1973yê dema Bi herhalî, çiqasî niyeta wan baş be avê ji bîr kirin, ev şaşîyek bû ku cîbullah, ango serokdewletê dawî yê Guardianê bû ya ku belgeyên nepenî ku li Afganistana navîn li herêma jî gelek ji van hewldanan pir kêm û nezanîya wan a der barê çandinîya Afganistana komunîst e. Necîbullah yên WikiLeaksê ji weşanê re amade Xorê xelk ji birçîna mir, General lawaz hatin bi rê ve birin, û bi lez xwecihî de li wan aşkere dikir. Wan ber bi dawîya salên 1960ê ve tevlî dikir. Agahîyên wî yên der barê Muhemed Dawud li dijî pismamê derbeke berepaş li pey hat. (3) sîstema zextkar a bideyndayîna nav refên Partîya Demokratîk a Gel Afganistanê de pir kite bi kite ne û xwe qral Muhemed Zahir Şahî pereyan a xwe disipêre bazarê betal a Afganistanê (PDGA) bû, polîsê ve- mirovî serwext dikin. Ew awirekî ji darbeyek bi rê ve bir; bi vê darbeyê Rayedarekî kevin ê komunîst Saleh kir, lê belê sîstemeke alternatîf a şartî yê pir xurt birêxistinkirî yê Af- bo detayan ê rojnamevanîyê û yekî dawî li monarşîyê anî, hukûmeteke Muhemed Zearî yê ku Steele heta kredîyê bi cih nekir da ku di warê ganistanê KHAN bi rê ve bir, û sala ji bo çarçoveyê bi awayekî zanistane komarger damezirand û bi xwe jî bi avahîyeke pirqatî a mutewazî ya pereyê pêşin de alîkarîya cotkarên 1986ê bû serokdewletê welêt. Piştî dirêj têkel hev dike. Vegotina Steele bû serokê wê. Qral berê, Dawudê nêzî balefirgeha Londonê Heathrowê xizan bike. (pirtûka Raja Anwar a bi ku Yekîtîya Sovyetê ji Afganistanê li ser fenomena Talîbanê û dema demekê hêzdar bû, marjînal kiribû, û şopa wî bir, berxwedanê weha rave navê The Tragedy of Afghanistan / vekişîya Necîbullah sê salan dev ji niha de zexm e, lê belê pirtûka wî li dijî xelayê jî tu tişt nekiribû. Dawud dike: “Gundî di serî de şa bûn, lê Trajedîya Afganistanê çavkanîyeke desthilatdarîyê berneda. Di dawîyê herî zêde dema ku dîroka jibîrbûyî çawa bû desthilatdar rêzek siyasetên belê dema ku fêr bûn em komunîst din a hêja ye der barê reformên de şervanên Talîbanê sala 1996ê ew ya komunîzma efxan û dagîrkerîya aborî bi rê ve birin ku hingê standard in, hingê guherîn. Herkes li dijî me şoreşê û gavên wê yên şaş de.) kuşt. Sovyetê analîz dike bandorker e. bûn; ji bo afirandina pîşesazîyeke bû. Bi ya wan me ji Îslamê bawer Sovyetan bi xwe pircarî şîret li taybet û bazarên hundir plansazî û nedikir, û ew ne şaş bûn. Wan dikarî Qabîlê kirin ku dev ji reformên Dema ku min carinan ji efxanên li Sovyetan li ser erdên xwe yên veberhênanên dewletê bi kar anîn. Wî bibînin ku em nimêj nakin. Me jin ji radîkaltir berde, yan jî wan bi paş ve Qabîlê pirsa poster û kartên postê sînor ên Asyaya Navîn di dema bi dijminên xwe yên siyasî –îslamîst dana pereyê cihazê bûkê rizgar kirin, bixe. Komunîst ne modernkerên pêşî yên Necîbullah dikir, bersivên wan şerê navxweyî de di destpêka salên û komunîstên dijberê hev – re bi û bi ya wan me ji hezkirina azad bûn ku derbeke berepaş ji gundan ji “ew serokdewletekî xurt bû – 1920ê û paşê dîsa di destpêka salên têkelkirina zextê û wezîfedarkirinê bawer dikir.” Zeary heta sala 1992yê xwaribûn. Amanullah Xanê ku jê re hingê artêşeke me ya bihêz hebû” 1930î de şerê serhildêrên misilman muamele kir. Lê belê zexta zêdebûyî mucahidîn bûn desthilatdar li Qabîlê Mîrê Sor dihat gotin, û brîtanî sala heta bi “her tişt baş dixebitî û Qabîl kir, di dawîyê de wan bi alîkarîya îslamîstên mîna Ehmed Şah Mesûdê ma. Dema ku van eskerên Xwedê 1919ê ji Afganistanê kirin der, deh paqij bû” diguherîn. Xwedîyê Artêşa Qraltîyê ya Efxan karîbû tacik û Gulbuddîn Hekmetyar jina wî û du zarokên wî qetil kirin, salan piştre ji text hat xistin, ji alîyê çayxaneyekê, awayê belav ê navê wan serhildêrên ji wan re basmaci ê paştûn çekdar kirin û mişextî di dawîyê de ew ji welêt revîya. raperîneke eşîrî ya li dijî hewldanên wî bi kar tîne û bi tênê dibêje (cerd) dihat gotin, bişkînin. Lewma Pakistanê kirin. Kevne-rayedarekî din ê PDGAyê modernkirinê yên ji Tirkiyê îlhama “Necîb şerê Pakistanê kir”. Mirov îstîqrara li Afganistanê weke kilîta yê li Londonê dimîne ji Steele re xwe girtibûn. bi rengekî din bibêje, mirov wî zêde ewlekarîya li Asyaya Navîn hat dîtin. Zext her weha bû sedema darbeya got “[lîderên partîyê] li desthilatê weke sosyalîstekî bi bîr naînin –ji bo Ji destpêka salên 1950yê û pêve eskerî ya xwînrij a sala 1978ê dixwest nexwendetîyê di nav pênc Xweşkirina dil û mejiyan gelekên li Afganistanê peyveke zelûl Afganistan yek ji wan çar welatan jî. Jonathan Steele ji bo wê wisa salan de tine bikin. Kenê mirovan e– lê belê wî weke modernkerekî û bû ku herî zêde alîkarîya Sovyetan dinivîse, “ew karekî bi bayê bezê li pê dihat. Reforma erdan nedihat Wî bi tenê piçek reforma erdê ferz welatparêzekî bi bîr tînin. distand. Moskovê muhendîs şandin hev hatî anîn bû” (2) ya ku kuştina hez kirin. Wan biryarên ji wan re kiribû, mafê dengdayînê dabû jinan Afganistanê û ji bo perwerdeyê rayedarekî payebilind ê xelkê yên şoreşgerî dihat gotin, distandin û dest bi perwerdekirina jinan Ji bo ku mirov li statuya Necîbullah xwendekar, teknîsyen û efserên hez jê dikir ê bi navê Mîr Ekber û dixwestin bi darê zorê wan pêk kiribû. Elîtên herêmên gundewar ya weke semboleke piçûk serwext efxan vexwendin Rûsyayê. Xîber ew da destpêkirin. Alîgirên bînin. Civak ne amade bû. Bi xelkê hez dikirin rêyên baş qebûl bikin, bibe, bi kêr tê ku mirov haydar be PDGAyê çalakîyeke protestoyê ya nehatibû şêwirîn.” Steele dinivîse lê red dikirin ji bo çêkirina wan ji ezmûna Sovyetê li Afganistanê – «Karûberekî bi bayê girseyî organîze kirin ku rê li ber ku tevî ku ev rayedarê payebilind ê bacan bidin; girseyên herêmên stratejî û taktîk, teror û êş, û îdeal bezê lihevhatî anîn» dorgirtineke polês vekir. Efserên ji PDGAyê bi salan dikarîbû bigihêje gundewar başkirinên di çandinîyê de û armancên ku komunîstên efxan komkujîyekê tirsîyan bi ser qesra mîqdarên mezin ên pereyên dewletê û perwerde qebûl dikirin, lê êrişeke û hevgirên wan ên sovyetî motîve Ber bi dawîya salên 1950yê ve serokdewletî de girtin, Dawud kuştin jî, tu nîşan li wî dîyar nedibûn ku wî li dijî baviksalarîyê red dikirin. dikirin. Yek ji bisporên xwedî gotin Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê û dest danîn ser desthilatdarîyê. gelek ji vî pereyî dizîbin, ew jî heke Pêncî salan piştre PDGA bi heman ê li ser mijarê Rodric Braithwaite e. jî dest bi veberhênana li Afganistanê dizîbin. çarenûsa serhildana dînî re rûbirû Dinyadîtîyekî dîplomasîya serdema kir û pêre jî pêşbazîyeke alîkarîyê Braithwaite dinivîse ku rayedarên bû, û kir ku efserên komunîst dest pê şerê sar e, ku di dema hilweşîna ya di navbera hêzên super de da Sovyetê, yên bi navenda KGByê ya Reformên PDGAyê yên bi bayê bikin xwe weke ku bawermend bin Yekîtîya Sovyetê de weke sefîrê dest pê kirin. (1) Rayedarîya Gelîyê li Qabîlê jî di nav de, dîyar bû xafil bezê sêwirandî zaiyateke cihêtîyeke nîşanî raya giştî bidin, nimêj kirin brîtanî li Moskovê wezîfedar bû. Helmandê ku bi xwe weke projeke bûn û “bi awayekî aşkere dilnerehet kevin a civaka efxan a gundî-bajarî û çûn mizgeftan. Lê belê ev hindik Wî hê nû vegotineke bêqusûr û piçûk a TVAyê [Tennessee Valley bûn li ser tişta qewimî”. Li gor bû. Îdealîstên ciwan ên bajarî yên bû û dereng bû. Krîz di adara 1979ê sempatîk li ser êrişa eskerî ya Authority] ye, ji bo bendavan deyne rûsan ne Afganistan ji sosyalîzmê re perwerdebûyî ji cîhana gundan de bi îsyaneke eskerî ya topyekûn rûsan û dagîrkerîya Afganistanê ber ava çemê Helmandê hat saz kirin amade bû, ne jî PDGA ji birêvebirinê a ku dixwestin ji nû ve çêkin, fûrîya, efserên îslamîst ên li Heratê, weşand. Pirtûka bi navê Afgantsy û armanca wê ew bû ji bo herêmên re amade bû. Bi awayekî krîtîk, fêm nedikirin, û cîhana gundên bajarekî mezin ê li ser sînorê Îranê, ku sernavê wê ji nasnavê rûsî yê çolî yên başûr hîdroelektrîkê dabîn PDGA ji du parçeyên bi dijwarî dîwarên xanîyên wan ji kerpîçê jî ev îsyan bi rê ve dibirin. Bêguman ji bo xazîyên şerê Afganistanê tê, bike û avdanîyê mumkin bike. dijberê hev pêk hatibû. Beşa mezin, ji karmendîtîya bajarî fêm nedikir. daxwaza serhildanê di nav efserên panjehreke hişyar û bi tevazûn e Ev proje hewldaneke amerîkî bû. ya ku bi awayekî bisebr û bisemax Alîyê civakî û çandî yê reforman dîndar de ji ber bûyerên li welatê li dijî propaganda û xapandina ku Tunela Derbenda Salangê, yek ji radîkal ya bi navê Xelq (bi maneya tehlûke bû ji bo îmtiyazên mollayên cîran sor bûbû: Şah ji Îranê revîyabû, Braithwaite bi xwe jî bivênevê weke tunelên herî bilind ên dinyayê ye, “netewe”) darbe pêk anî. Xelkê ji rêûresmê, malîkan (mezinên û Xumeynî jî bi tenê berîya mehekê dîplomatekî brîtanî yê li USSRê aşê bakurê Afganistanê bi başûrê wê ve paştûnaxêv ê ku berîya demeke kurt gundan) û xwedîyên erdên mezin, û vegerîyabû Tehranê. wê digerand. Ev xalek e ku ew jî bi girêdide; ew jî projeyeke rûsan bû. ji bo kar peyde bike yan jî bixwîne ev yek ne ecêb e. Ya ku serê mirov awayekî neyekser di pirtûka xwe de Her du hêzên super her yekê beşek hatibû bajaran, destek dayê. Beşa tevlîhev dike ew e ku gundîyên pir Lêkolîna Braithwaite îşaret pê dike qebûl dike, lê belê di hevpeyvînan de ji sîstema rêyên bejahî ava kirin. piçûktir a nermtir a bi navê Perçem zêde dîndar alîyên di warê aborî ku serhildan û tepisandina wê bi bi awayekî yeksertir behsa wê dike. Binesazîya balefirgeha Qabîlê ji (bi maneya “drewşê”) xwe disipart de pêşverû yên bernameyê jî red destê eskerîya efxan a bi alîkarîya Dema ku wî Afgantsy dinivîsî, heta alîyê rûsan ve hat ava kirin, sîstemên çînên navîn ên bajarî ên darîaxêv a kirin. Tevî ku xizan û neadil jî bû, pîlotên sovyetê, ne weke ku pirî mirov bibêje www.arsivakurdi.org bes derîyên arşîvên wê yên elektronîk, yên ragihandinê bêhtir sazîbûyî. newekhevîyeke milk a radîkal a mîna caran gotegota wê tê kirin xwînrij hukûmetê li Rûsyayê û aktorên kilît û radarên wê ji amarîkayê hatin îtxal li Meksîka û Çîna berîya şoreşê, bû: “Tevî ku çapemenîya rojava û ên şerê sovyet-efxan li Braithwaite kirin. Dibe ku li dijî aqlê maqûl ê Destpêka hukimdarîya Xelqê xwînrij mohra xwe li Afganistanê nedabû. hin dîrokzanên rojavayî hê jî îdîa vekirî bûn, û ji bo ku hûrûkûrtir lê giştî be, belê hin efserên li USSRyê bû. Di nav de du kevne-wezîr jî çil Çawa ku Steele rave dike, gundî ji dikin heta bi sed welatîyên sovyetê bikole çû Qabîlê jî. hatin perwerde kirin di dawîyê general û hevgirên siyasî yên Dawud gelek alîyan ve “bi girêdanên dînî, hatibin qetil kirin jî, hejmara giştî ya de bûn lîderên mucahidînan: yek bi lez û bez hatin îdam kirin. Di nav eşîrî û malbatî girêdayî xwedîyên kuştîyên sovyetan xuya ye ji sisêyan Jonathan Steele yê ku demeke dirêj ji wan Îsmaîl Xan bû ku li Heratê kuştî, girtî û wendakirîyan de wekî erdan bûn û ne amade bûn li ber ne zêdetir bû.” Jixwe bajar jî bi tevahî nûçegihanê The Guardianê bû di sala 1979ê serhildan da dest pê din îslamîst, maoîst û heta endamên hukmê wan rabin.” Civaka gundan nehatibû bombe kirin, bi hezaran kes pirtûka bi navê Ghosts of Afghanistan kirin. Hin ji întelektuelên DYAyê baskê Perçem ê PDGAyê jî hebûn. Bi timî bi rengekî xweser bû ji Qabîlê, jî di encamê de nemiribûn. (Reşeyên Afganistanê) de behsa ew perwerde kirî, bûn komunîst zêdebûna şidetê re fikarên Sovyetan û reform ji koka xwe re weke tehlûke beşeke mezin a heman serpêhatîyê û rayedarên hukûmetê, yên weke jî zêde bûn. Belê, hukûmeta Xelqê hîs dikir, lewma jî her çû bêhtir Piştî Heratê garnîzonên din jî serî dike. Steele di nav sîh salên derbasbûyî serokwezîr Hefîzullah Emîn. bi herhalî rêzeqanûn û bernameyên berê xwe da berxwedana çekdarî, hildan, û Sovyetan hem bêhtir de gelek caran çû Afganistanê, nûçe pêşverû qebûl kirin, yên ku zewaca bi partîyên îslamîst re yên ku di şewirmend şandin Afganistanê, gihandin der barê destwerdana Darbeya eskerî ya komunîst a zarokan qedexe kirin, cihazê bûkê serdema zexta Dawud de çûbûn hem jî ji bo tevlîbûna di asta herî Sovyetan, serdema Necîbullah, sala 1978ê encama neyekser ya kêm kirin, li gundan îpotek betal Pakistanê, bûn yek. jor de a hêzên bejahî dest pê kirin Tebax 2012 • Le Monde diplomatique kurdî 15

planên muhtemel çêkirin. Wê havînê Pakistanê a her diçû hêzdar dibû jî bihata û li Afganistanê Necîbullahê birêkûpêk a sotemenî û sîlehan, û ji destpêka salên 1920ê û vir ve serhildêrên mucahîdîn ji Pakistanê bi hesûdî bi rê ve dibir. Gelek dem di nû hatî wezîfedar kirin jî ji Marksîzm- efxan dikarin heta hetayê şer bikin. timî bi muxalefeteke dijwar û bi şidet êriş li dijî hêzên hukûmetê û navê re derbas nebû, rûs di şerekî de Lenînîzmê bi dûr diket û nêzî tiştekî Ya rastî Necîbullah sê salên din re rûbirû bûn. Wextekî navgîna wan binesazîyên dewletê pêk anîn. teqinîn û bist bûn ku wê neh sal dem bêhtir dişibîya neteweperestîyeke jî xwe girt. Lê belê dema Yeltsin, monarşîya destûrî bû. Paşê komareke lê biçûya da ku bi dawî bikin. pragmatîk dibû. Sala 1988ê Gorbaçev da alî û USSR ji hev ket, bi serokdewletîyê bû, paşê sosyalîzma Di heman demê de nakokîya Necîbullah navê PDGAyê guherand lûleya jîyanê ya Afganistanê qut bû. bi şêwazê Sovyetan bû, û piştre jî di nav PDGAyê de xirabtir bû, Gelek eskerên Sovyetê ji dil bawer û kir Wetan ango welat. Heta ber bi neteweperestîya Necîbullah a çareya newekhevîyên îdeolojîk û şexsî rê dikirin ji “erka xwe ya navneteweyî”, dawîya hukimdarîya xwe de ew lê Xwe noq kirin nav tarîtiyê dawî bû. Niha jî ezmûna pir zêde bi li ber pevçûnên di navbera baskên çawa ku dildarên eskerî yên amerîkî fikirî ku wezîfeya wezareta parastinê kêmûkurtî ya demokrasîya lîberal e, îro pir caran şerê xwe yê li Afganistanê Xelq û Perçemê de vekirin û heta pêşnîyazî fermandarê mucahidînan Rewş weke ku gelek caran tê îdîa ku NATO ferz dike. Mirov şaş nabe weke alîkarîya welatekî paşvemayî û bûn sedema şideta di nav baskê Xelq Ehmed Şah Mesûd bike. kirin nîne, şikestina Sovyetê li dema ku dibîne komunîstên berê bi tehlûkeyeke bi rastî ya terorîst re bi xwe de jî. Îlona 1979ê serokdewlet Afganistanê nebû sedema rûxîyana hê jî modernker in û dikarin di nav rûbirû, dibînin. Û weke hevpîşeyên Nûr Muhemed Terekî bi textekî xewê Ev gavên ku bi çûna Karmal û USSRyê. Ya rastî berevajîyê vê bû. tevahîya beşên bikêrtir ên sazîya navê xwe yên amerîkî îro, eskerên bêpaye ve hatibû girêdan û bi balgehekî hukimdarbûna Necîbullah dest pê Çawa ku The Economistê berîya hukûmeta efxan lê kirî de werin dîtin. yên Sovyetan li Afganistanê bi koka hatibû fetisandin: Fermana kuştinê kirin, hemû parçeyek ji siyaseteke demeke kurt rave kir, “sîstema xwe para bêhtir yan ji çîna karker reqîbê wî û hevrêyê wî yê di nav fermî ya bi navê Lihevkirina Sovyetê rûxîya dema ku rayedarên Yek ji van teknokratan Muhemed bûn, yan jî ji gundan û bajarokan baskê Xelq de serokwezîr Hefîzullah Neteweyî bûn. Artemy Kalinovsky herî paye bilind biryar dan ku Henîf Etmar e. Ji sala 2002yê Emîn dabû. Serokatîya Sovyetan ji bûn. Mêrên (û hin jinên) ji çînên di pirtûka xwe ya bi navê A Long îmtiyazên xwe ‘veguherînin pereyan’ heta 2010ê pir rêza wî tê girtin her du lîderan Terekî weke nermtir pîşeyî û ji malbatên têkildarî partîyê Goodbye (Xatirxwestineke Dirêj) de û wan bikin milk.” (6) Çawa ku ev û di hukûmeta Karzaî de bi dorê didît û kuştina wî kir ku hêrsa wan yên li bajarên mezin ên rojavayê gelekî baş behsa alîyên dîplomatîk qewimî û Yeltsin bû desthilatdar, gelek wezîfeyên wezîrtîyê girtin, gelekî rabe. Li Kremlînê paranoyaya Rûsyayê jî li nav hêzên hewayî, ên van hewldanên dawî yên ji bo rejîma Necîbullah hilweşîya. ji bipêşxistina gundan heta bi heyî jî zêde dibû. Di salên 1960ê de KGB û yekîneyên tibbî hatibûn belav îstîqrarê dike. Kalinovsky weha Braithwaite dinivîse ku Yeltsinê hê wezîrtîya perwerdê û herî dawî jî bû Emîn ji bo PhDyekê li zanîngeha kirin, lê belê pir kêm caran di nav dinivîse: “Ji sala 1985ê heta nû bûyî serokê Rûsyayê, û berîya wezîrê karê hundir. Di ciwanîya xwe Columbiayê xwendibû, li wir ew eskerên bê tecrûbe yên ku li bendê sala 1987ê siyaseta Moskovê ya ku Gorbaçev bikeve û Yekîtîya de Etmar endamekî Hêzên Taybet serokê yekîtîya xwendekarên efxan bûn bi guleyan werin kuştin dema ku Afganistanê ew hewldan bû ku Sovyetê hilweşe, bi kanalên veşartî ên KHADê (weke KGBê, baskekî bû û gotegot derbarê wî de hebûn karwanên malzemeyan dibin, yan jî li dixwest şerî bi dawî bîne bêyî ku xwe gihandiye mucahidînan. Çawa eskerî yê polîsê veşartî yê efxan jî ku bi CIAyê re be. Steele dinivîse ku xetên sirtan ên zuwa werin veşartin. têkçûnê erê bike... Gorbaçev jî hema ku herika malzemeyên rûsan qut bû, hebû) bû. Wî yek ji lingên xwe ji dest hatiye weşandin ku Emîn lê mikur Esas ê şer dikirin kurên ji gundan û ji hema bi qasî yên berîya xwe serê xwe generalekî kilît ê Necîbullah, Reşîd da dema ku li dijî dorlêgirtina bajêr hatiye berîya şoreşê pere ji CIAyê bajarên piçûk ên fabrîkeyan bûn. bi wê zirarê diêşand ku vekişîneke bi Dostum revîya alîyê serhildêran. (7) bi destê mucahidînan Celalabad stendibin. Braithwaite bi xwe dibêje, lez û bez dikare zirarê bide prestîja diparast. Dema ku hukûmeta Armanca bi rastî ya Artêşa 40. ew bû sefîrê Dewletên Yekbûyî Adolph Sovyetê, nexasim jî li nav hevkarên Di nîsana 1992yê de di dawîyê Necîbullah ket, ew çû Brîtanyayê da ku xwe bide hez kirin û qebûl kirin. Dubs bi xwe piştî gelek civînên bi wî yên li Dinya Sêyemîn. Dîsa jî de zora Necîbullah hat birin û ku bixwîne. Piştî dagîrkerîya DYAyê Lê belê ev ê neqewimîya. Dema Emîn re, ji CIAyê pirsîye ka gelo Gorbaçev zend û bend vemaliştibûn ew ji desthilatdarîyê hat xistin. ew vegerîya Qabîlê û bi lez û bez ku hêzên bejahî yên Sovyetan û ew têkilîyeke wan bû. Ya bêhtir da ku dawîyê li şerî bîne, û piranîya Çeteyên cihê yên şervanên pîroz bi nav û deng bû weke birêveberekî hukûmeta efxan di cihê xwe de asê muhtemel ew e ku Emîn rêya ku piştgirîya mekteba xwe ya siyasî jî û neteweperestên etnîk daketin bikêrhatî û durist, “yekî ku Rojava man, hêza hewayî û top ketin dewrê, rêûresm e ji tevahîya lîderên efxan stendibû ji bo ku vê bike. Maneya Qabîlê. Piştî ezmûneke pir kurt a dikare pê re bixebite.” Birêveberîya û heke mucahidînan ji nav gundan re daye ber xwe: Birêvebirina vê ew bû ku li nêzîkatîyên nû bigerin birêvebirina bi hev re, parçeyan dest Neteweyî ya Ewlekarîyê ya ku xelîfê gule dibarandin, hingê ev gund hatin dewleteke tampon û rêveçûna di da ku li Qabîlê rejîmeke dikare li ser bi şerê hev kir, di heman demê de KHADê ye îro ewqas pir kadroyên bombe kirin û xira kirin. Braithwaite navbera hêzên mezin de. xwe bimîne bi peş bixin, a ku dikarî bermahîyên dawî yên PDGAyê yan kevin ên Perçemê tê de cih digirin tevahîya nûçeyên derew ên şerê sar piştî vekişîna eskerên Sovyetan jî ji welêt revîyan, yan jî xwe veşartin. ku gelek kes weke KHADê navê wê Di sala krîzê ango 1979ê de ên li ser rûsên ku xefkên booby bi dewam bike.” (5) hildidin. Yekî din ji van teknotratên hukûmeta komunîst a efxan sêzdeh cih dikin yan jî sîlehên kîmyewî bi Necîbullah hewl da bireve, lê belê PDGAyê Zahîr Tanîn e. Halê hazir caran daxwaza desttêwerdana eskerî kar tînin, derew derdixe. Berevajî Ji bo ku Livehkirina Neteweyî bi kêr zilamên Dostum nehiştin ku bigihêje nûnerê daîmî yê Afganistanê ye li ya sovyetî kir. Moskovê bi xwe nûçeyên çapemenîya rojavayî ya were, hevkarîya bi patronê sereke balefirgehê. Di nav çar salên piştre Neteweyên Yekbûyî, salên 1980yê tevahîya sedemên di cih de yên ji salên 1980yê belav dikir, hovîtîya yê mucahidînan re ango Dewletên wê Qabîl daketa nav barbarîzmê, wî di Komîteya Navendî ya PDGAyê bo wezîfedarnekirina hêzên bejahî Sovyetan li dijî sîvîlan ne niyeta Yekbûyî re şert bû. Kalînovsky bendên cihê yên mucahidînan şerê de cihê xwe digirt. ji wan re gotin. Rayedarekî sovyetê siyasetê bû, lê belê bandora wê ya beşeke temam ji hevdîtinên di hev dikir û hem tarîtîya mecazî û hem weha rave kir: “Me bi dîqet tevahîya nexwestî bû ya ku mirovî dikarî pêş Kurt û kurmanc ji ber vê yekê ew hê navbera Dewletên Yekbûyî û Sovyetê jî ya bi rastî anîn bajêr: Lempeyên alîyên vê kirinê kola û gihiştin wê bibîne û nabe mirov lê bibihure. wêneyên Necîb li Qabîlê didaliqînin li ser Afganistanê re vediqetîne. Ji bo kolanan û xetên elektrîkê yên encamê, heke esker werin wezîfedar –lewra tevî şaşîyên wî jî, fikra wî bi Lê belê nementiqîbûn û nakokîyên Afganistan û Sovyetan mixabin bû otobosan hatin talan kirin; xizmeta kirin, rewşa li welatê we ne ku wê elektrîkê hatibû. Lê belê mixabin, dijserhildêrîyê hê wêdetir jî çûn. ku birêveberîya Reagan di navbera dewletê rawestiya; şerê di navbera bi tenê baştir nebe, lê belê xirabtir Sovyetan bi sedan eskerên xwe ji “şantajker” û “ticar”an de bûbû du elektrîk nikare bi şer were gihandin. bibe”. Lê belê dîyar e ku kujerê bendên cihê de nîvê bajêr xira kirin; ber gunehên ji destavêtinê û kuştinê beş. Li qonaxekê êdî wezîrê karê û li gor texmînan piranîya wan sîvîl Terekî fikra Sovyetan guhertiye. * Rojnamevan. Versiyoneke vê heta bi bikaranîna narkotîkan, dizîya derve yê amerîkî George Shultz 100.000 mirov hatin kuştin. Di vê gotarê di The Nation (New York) piçûk û zordarîyê (pirsgirêkeke “ticar”ekî navendî bû û fikra wî navberê de Necîbullah xwe spartibû Artêşa 40. veguheztin başûr, û dema xwegirtî ya artêşa rûs e ku ji serdema de hat weşandin, gulan 2012. ku ew di dawîya sala 1979ê de li ew bû ku diviyabû ew di nivê rê avahîya Neteweyên Yekbûyî. Dema çaran heta roja me ya îro hatiye) de êdî bigihin Sovyetan, ticaran ku Talîbanê di dawîyê de bajêr kir Afganistanê çalak bû, wezîfeya wê dadgeh kirin. Dîsa jî wan nedikarî (1) Vê gotara li jêr bixwîne: René Vermont, weha bawer dikir: Heke Artêşa Sor destê xwe sala 1996ê, wan bi qirpika “L’afghanistan face à l’URss et aux etats-Unis ne destekkirina Emîn bû, lê belê yan jî nedixwest karên xirab ên kuştina wî bû. Hêzên Taybet ên ji Afganistanê vekişe, Dewletên kevne-serokdewlet girt, lê xistin, / Afganistan beramber URSS û Dewletên KHADê kontrol bikin: Hukûmeta Yekbûyî”, Le Monde diplomatique, tebaxa Sovyetê bi ser qesra serokatîyê de Yekbûyî jî diviyabû alîkarîya dide êşkence lê kirin û ew xesandin, û PDGAyê qederê 8.000 efxanî îdam mucahidînan qut bike. Li alîyê din paşê bi gulebaranê kuştin. Laşê wî 1967ê, heye li ser DvD-RoM a arşîvên Le girtin, û di şerekî sîlehan ê dirêj kirin, gelek hezarên din jî kirin Monde diplomatique, 1954-2011, www. ê xwînrij ê ode bi ode de, wan di şantajkerên bi giranî li nav CIAyê li kolanan hat kaş kirin û bi stûnekî mondediplomatique. fr/t/dvdrom girtîgehan û zilm li wan kirin. û “lobîya efxan” a di kongreyê de dawîyê de serokdewlet xist quncikê lempeyeke kolanê ve hat daleqandin. (2) Ev gotar xwe disipêre agahiyên di du cihê xwe digirtin, agir bi wan ketibû û ew kuştin. Lîderê şûngir ê ku Li gor Braithwaite, efxan bi giştî pirtûkan de; ya pêşî ya Rodric Braithwaite ya ji bo bêhtir xwînê û bi israr bûn ku Van rojên ku hêzên NATOyê bi navê Afgantsy ye; Braithwaite sefîrê brîtanî Sovyetan neqandî Babrek Karmal rûsan weke eskerên ji amerîkîyan alîkarîya ji mucahidînan re bi tenê Afganistanê dagîr dikin, hê jî çend yê li Moskovê bû di navbera 1988-1992ê bû, bi xwe ji baskê nerm ê PDGAyê baştir dibînin, dibe ku sedem bi tenê heke tevahîya alîkarîya ji hukûmeta wêneyên Necîbullah li Qabîlê de: The Russians in Afghanistan, 1979-89 / Perçemê bû. Cirnexweş, bêbiryar kêmtir biîhtiyatbûna wan, kêmtir Rûs li Afganistanê, oxford University Press, Necîbullah re were rawestandin, daleqandî ne. Çima? Lewma, hingê û paranoîd bû, û vexwarina zêde zirîpûşbûna wan û ji gelek alîyan ve 2011, û ya diduyan a kevne-rojnamevanê The raweste. Di dawîyê de şantajker ne weke îro bû, şer bi tenê di navbera Guardianê Jonathan Steele a bi navê Ghosts ya alkolê jî bi tenê li bêkêrîya wî di warê çandî de nêziktirbûna wan bi ser ketin. Bi awira ji Moskov dagîrkeran û efxanan de nebû. Ew di of Afghanistan: The Haunted Battleground / zêde dibû. (Heke Karmal weke a gundîyên Asyaya Navîn ên efxan Reşeyên Afganistanê: Muharebeya xeyala û Qabîlê, helwêsta birêveberîya heman demê de şerekî di navbera Hamîd Karzaîyê ku li gor gotegotan be. Ji Afgantsyên ji wan hat vegerin wê dev ji mirovî bernade, Portobello Books, Reagan “bi tevahî nekoperatîf” bû. efxanan de jî bû: Di navbera xelkê narkotîkan bi kar tîne, xuya dike, em malê, hin ji wan têra xwe baş xwe London, 2012. Referansên behsa xebatên bajaran ê piştgirê modernkirinê, van herdu nivîskaran dikin çêl li van herdu bibêjin ev bi tenê yek ji wan tiştên li jîyana normal anîn, lê belê hinên Sibata 1989ê, tanka dawî ya Sovyetan heta modernkirina bi darê zorê û pirtûkan dikin. dişibin hev e ku xwendekar wê di din bîranînan dev ji wan berneda, dawîyê li bakur di ser Pira Dostanîyê yê li gundan ê bi dijwarî dijberê (3) Jean-alain Rouinsard û Claude soulard pirtûka Braithwaite de bibîne.) Di şerê mubtelatîya narkotîkan û alkolê re ji çemê Amu Derya bihurî. Lê her şêwazê guhertina civakî de. Û bixwîne, “Les premiers pas du socialisme destpêkê de Moskov û Washington kirin, û yên ku di warê fizîkî de enafghanistan/Gavên peşî yên sosyalîzmê li belê Moskovê alîkarîya ji Necîbullah her hêzê hevgirtinek bi palpiştên jî difikirîn ku desttêwerdan bi tenê seqet mayî jî di şerên bêdawî yên bi Afganistanê”, Le Monde diplomatique, çileyê re dewam kir, û hukûmeta efxan xurt ên ji derve ve çêkiribû. Di şeş mehan dewam bike, û gelê burokrasîya tibî de teqinîn. Xazîyên 1979, DvD-RoM a arşîvan, li jor behsa wê hêvîyên herkesî şikandin. Di adara dema şerê sar de Sovyetan destek hat kirin. efxan, qet nebe beşa wê ya bajarî şer herweha li bereya malê dîtin ku sala 1989ê de eskerên efxan êdî bi da Qabîlê, Dewletên Yekbûyî yên ji desttêwerdana rûsan û dawîya gelek welatî êdî ji nûçeyên şerekî (4) Perestroïka (“jinuveavakirin”): tevahiya tena serê xwe dorgirtineke mezin a Amerîkayê û Pakistanê bi xwe reformên di bin birêveberiya Gorbaçev de harbûna Emîn kêfxweş bû. weke bêmane xuya dike, her diçe mucahidînan li bajarê Celalabadê destek da serhildêran. Îro ji ber rêzek hatî kirin; glasnost (“şefafî”): siyaseta azadiya bêhtir aciz dibin. xweîfadekirinê û agahîstendinê ya ku di Bi eskeran re Sovyetan pêleke sîvîl a şikandin, li rojavayê Nangarharê ne sedemên faşî Dewletên Yekbûyî yên www.arsivakurdi.orgheman demê de hatî qebûl kirin. şêwirmend û teknîsyenên îdealîst jî dûrî sînorê bi Pakistanê re. Heke Amerîkayê destekê didin wan kesên “Xwînrij” li dijî serhildêran ev bajar bixista, Qabîl wê çavên wan li damezirandina dewletê (5) Artemy Kalinovsky, A Long Goodbye:The şand Afganistanê. Lê belê piştrast bû Soviet Withdrawal from Afghanistan / ku Karmal di bidestxistina dilsozîya muzakerevanan bibûya hedefa wan yan piştre. Piştî li Qabîlê (gelek ji wan heman kes in Xatirxwestineke dirêj: Vekişîna Sovyetê misilmanên gundan de bêkêr e, hingê heft partîyên mucahidînan ku di dema Necîbullah de wezîfedar ji Afganistanê, Harvard University Press, bi vî awayî kapasîteya dewleta Dema ku Gorbaçev bû desthilatdar parçebûyî û, tevî taktîkên xwe yên bûn), Pakistana ne jixweve hevgira Cambridge, 2011. efxan sînordar ma. Ji bo ku rewşê sala 1985ê, serokatîya Sovyetê her super ên qada şer jî di warê stratejîk Amerîkayê ye û zeameta wê (6) “The long life of Homo sovieticus /Jiyana xirabtir bike, Dewletên Yekbûyî yên diçe bêhtir tercîh dikir ji Afganistanê de jî hevnegirtî man. ya hîmdar e, hê jî destekê dide dirêj a Homo Sovyetîkus ”, The Economist, Amerîkayê ji tîrmeha sala 1979ê ve vekişe. Kampanyayeke bêdeng serhildêrên dîndar û rêûresmparêz. London, 10ê kanûna 2011ê. heft partîyên mucahidînan çekdar belê berfireh û biisrar a nivîsandina Braithwaite dinivîse ku Eduard (7) Vê berhemê bixwîne: Selig s. Harrison, dikirin. Alîkarîya nepenî ya mezin a nameyên dijberî şerî ya malbatên Shevardnadze – yê ku nedixwest Çîneke efxanên bajarî heye, yên ku ji “L’afghanistan s’installe dans la fragmentation /Afganistan xwe di nava parçebûyîne de bi cih Dewletên Yekbûyî dida, CIAyê dabû eskeran, xazîyan û heta hin efserên bibe yekemîn wezîrê karê derve yê bo wan pirsa siyasî ya sereke timî ev dike”, LeMonde diplomatique, çileya 1992yê, dest pê kirin; Hukûmeta Erebistana wezîfedar kir ku Moskov berê xwe ku kontrola şkestinekê di destê wî de bû: Gelo ev îdeolojî bi elektrîkê hat? DvD-RoM a arşîvan, li jor behsa wê hat kirin. Sûûdîyê ev alîkarî bi merdî fînanse bide vê encama bivênevê biqewime. be– şampîyonê mezin ê Necîbullah Ev ew kes in ku xwestin ferman û dikir û Îstîxbarata Nav-Sazîyan a Bayê perestroyka û glasnostê (4) wê bû, wî israr dikir ku bi herikîna hêza Qabîlê li gundan jî belav bikin, Wergera ji îngilizî: Luqman Guldivê 16 Tebax 2012 • Le Monde diplomatique kurdî

Bêguman, sedemên xwekuştinê Ji ber ku bawer dikin ku Bajarvanîya tenêtîyê gelek in. Birêz Lînda Flatt ya ku li serkeftina li Nevadayê dê navenda rêlibergitina xwekuştinan dawîya hilbijartinên sero- ya Nevadayê dixebite, dibêje ku “bidestxistina derfetên tenduristîyê katîyê yên 6ê çirîya paşîn zehmet e, bi taybetî jî ji bo nexweşên a pêşîya me dîyar bike, her psîkîyatrîk; butçeya wan hatiye kêm du berendaman mesrefên Las Vegas, axirîn kirin û li vir sîleh pir bi hêsanî tên ewqasî mezin danîne ber peyda kirin ku ev yek jî rewşê girantir dike”. Jixwe, ev taybetmendîya xwe ku sînorên deyndarîyê civaka amerîkî ye. Heger mirov derbas dikin. Li Las Vegasa bixwaze cografyaya xwekuştinên ku metropola vê eyaletê li Amerîkayê bişayesîne, mirov qonaxa Amerîkayê kevaneke mezin ji Alaskayê dide ye û paytextê qumarê ye dest pê kirin û di nav çîyayên zinarî jî, her tişt ji adetê zêdetir Allan Popelard û Paul Vannier * re digihîne heta Meksîkaya Nû. Lê, e. Bajarvanîya wê jî yek ji ______di nav vê “kembera xwekuştine” de, wan e ku mirov dixe nav cîhê Las Vegasê taybetî ye. Birêz tenêtîyê û têkîlîyên civakî Michael Murphy yê ku doktorê hiqûqî yê herêma Clarkê ye ku Las jî hêdî hêdî dikuje. Vegas jî di nav de ye, balê dikişîne ser ku ev bajar ji gelek salan ve ye ku di nav pênc bajarên serî yên Amerîkayê m li ser kolana Strîpê ne. de ye ku xelk hêrî zêde lê xwe Ji bakur ber bi başûr ve, dikujin. Li buroya wî ya ku dişibe piranîya gazîno, otêl û dekoreke rêzefîlman, dîplomaya wî cîhên kêf û cejnan yên Las ya Federal Bureau of Investigation EVegasê li ser vê kolanê bi cîh bûne ku (FBI) li dîwêr e û wêneyên zarokên direjahîya wê heft kîlometre ye. Heger wî jî li ser ekrana kompîtura wî ne. mirov bixwaze li ser wê bimeşe, eynî Birêz Murphy yê ku temenê wî li weke ku mirov di heyştê deqîqeyan dor pêncî salî ye û zimanşêrîn û de li dora dunyayê bigere. Li hember henekbêj e, rola xwe pir baş dilîze. pîramîda otêla Luxorê, Excalibur Di bin skalpela wî re cenazeyên xuya dibe ku keleheke mezin e. Jê mirinên req yên herêmê derbas dibin. piçekî bi wê de, çar demsala Vivaldi Dibêje “Xelk dibêjin qey bêtir tûrîst li hewşa Venetianê hey li ser hev lê û lîstikvan xwe dikujin. Lê belê bêtir dixe. Di nav hawizekî de ku di navbera nîştecîhên bajêr xwe dikujin”. kopyeyeke Qesra Dogesan û ya Qesra Campanilê de hatiye bi cîh kirin, çend Dezgehên îdarî yên Las Vegasê qet gondolvan li benda muşterîyan in. nahêlin ku kes bi vê rastîya tahl Evîndar hev maçî dikin û wêneyên bihise. Şewq û îmaja bajêr her sal xwe didin girtin. Di heman demê de, gelek niştecîhên nû ber bi bajêr ve li ser pireya Rialtoyê xelk disekinin û dikişînin. Ji bîst salan ve ye ku, didin nav xewnan. herêma Nevadayê li Amerîkayê herêma yekem e ku herî zêde mihacir Ji wan bi çend gavan bi dûr, di nav diçinê. Herçî Las Vegas e, di vê qopyayeke birca Eiffelê û minyatureke koçberîyê de bûye navenda sereke. Arc de Triomphe de, otêla Paris-Las Di nav 2001 û 2010ê de, nifûsa Vegasê heye ku li qiraxa çemê Seinê wê ji mîlyon û nîvekê gihiştiye du hatiye çêkirin. Ava çemî ya ku aram mîlyonan. (1) Avadanîya bazara karan bû, ji nişka ve pêlan dide xwe û avê jî alîkarîya vê zêdebûna demografîk dipijiqîne hewayê. Li hêleke din dike. Lewre li vir gelek karên weha kratera volkanekê diteqe û lav û êgir hene ku li kesên kalîfîye nagerin; bi dibarîne. Geremol û qerebalixîya taybetî jî di warê înşaetan de û di karê bajêr bi dengan, bi kelecan û qêrînan otêlan de ku ev yek jî bajarê qumarê zêdetir dibe. ji bo bêkaran dike eldorado.

Eynî mîna kuçeyên navendî yên Ji bo fînsansekirina alavên pêşengehan ku berê xanîkên bi şêwaza hevpar bac têrê nakin kevin lê dihatin çêkirin, kolana Strîpê jî bûye qada pîrozkirina «komareke Birêz Murphy dide zanîn ku qralîyetê». Şev û roja wê nîne, tim «gava ku xelk bar dikin û tên vir, tije ye, ji erebe û tûrîstan cîh tê de ji deverên din bêtir armanca wan namîne. Hemû organîzasyona wê muzîka guhikên xwe de wenda heman rituel pêk tê. Berê, xwendina bi şiklê qesran re dikevin hundir. destpêkeke nû ye. Lê belê zêde dem weke korîdorekê ye ku pasaj û galerî dibin. Ji wir çend gavan bi şûn ve, pirtûkê ya peyv bi peyv tê ku destûra Tu dewlemendî li ber çavên mirov tê re derbas nabe ku lê hay dibin ku li her du hêlên wê xelkê vedihewînin. sîmulakreke high-tech hertişt xistîye komeleyê lê hatiye nivîsandin. Bi naherike û dîmena li ber çavan naşibe rewşa wan mîna berê hê jî xirab e ». Kesê ku dikeve nav wê, ji salonên bin destê xwe: Niherînên mirov dû re jî qaîde tên bi bîr xistin: Mafê îmaja gazînoyan ya ku filîm didin; Herweha, gelek kes hene ku, ji ber qumarê heta bi bernameyên kêfê di di nav dekolteya jineke belavkera herkesî heye ku bipeyive. Paşê jî ne Steven Soderbergh û lehengên krîza emlaqan ya ku bûye sedema nav vê rêka mişt, şewq û ronahîyên kaxezên xeyalî de wenda dibin. Bi axir dema lêmikurhatinan tê. Çîroka xwe yên ekstravagant (Ocean’s qelsbûyina aborîya bajêr, xewnên ku vêdikevin û vedimirin û tunelên rûlet, gindorê serwetan û lîstikên têkçûyinan, belavbûna malbatan, Eleven) û ne jî Martin Scorsesse wan şikestine. Stephen Brown yê ku bazirganîyê yên bêdawî de wenda civakî ve, gazîno dişibe cîhekî weha jîyanên hilweşîyayî, revîyayî û û lehengên xwe yên porjolekirî li Zanîngeha Las Vegasê mamosteyê dibe. Li ser rêya mirov tim parfumên ku hemû celebên koman û hevgirtinê xemgîn. Lê, dîsa jî li vir di nav vê (Casino). Lê belê şoqeyên bezbolê, aborîyê ye balê dikişîne ser ku «li cîhêreng li kolanê tên werkirin. lê têk çûne, û bi tenê tenêtî li şûna civata ku herkes hevdu fahm dike de tee-shirtên di rengê ala amerîkî de, Las Vegasê rêjeya bêkarîyê 13.5 e Hoparlorên ku di nav dîwaran, an jî wê maye. Di nav wê tenêtîyê de jî, ji mirov li rehetîyekê digere. Piştî ku şortên nîv-dirêj yên ku gûzika mirov û li Amerîkayê ji bo bajarekî bi vê daran de hatine veşartin bi awayekî bo lîstikvanekî ku di nav daxwazên civîn bi dawî tê, endamên Lîstikvanên li derve dihêlin. Bi ser de jî bêhna çapê ev rekorek e». Koma zanistên bêrawestan û bênavbir kilamên tevlihev de maye, ne heval heye û ne Anonîm dadikevin kolanan. Dişibin sar ya tûtinê. Brooking Institution jî dide zanîn bêhişan û sirûdên welatperwerîyê jî raqîb, bi tenê şans û îhtimal li ber civakeke weha ku ji civaka din ku di nav sed metropolên welêt lê dixin, weke mînak God Bless the wî mane. hatiye. Li pişt wan, şewqa elektrîkî ya Ji gelek hêlan ve, cîhê ku em lê yên herî mezin de, di van sê salên USA. Qet wê hêvîyê nekin ku hûn ê Strîpê xuya dibe. Cixareyeke dawîn jî ne, dişibe febrîqeyekê. Mekîneyên dawîn de, rêjeya bêkarîyê herî bikarin li barekê rawestin û bêhna Yên ku xwe dikujin dikişînin û bi dû re heta civîna sibehê lîstikê li pey hev in û cîh li gor wan zêde li vir bilind bûye. (2) Doktorê xwe berdin: Komptuwar bi xwe jî ji hevdu vediqetin. hatiye bi kar anîn. Lembeyên ku hiqûqê jî heman rewşê dinirxîne, lê ketine ber bayê mekîneyên qumarê. ne lîstikvan in, deng jî wan tên, hesinê ber çakûçan li gor xwe dinirxîne: «Van du salên Tu dever û tu www.arsivakurdi.orgdem nehatiye hiştin ku nîştecîhên bajêr in Li vê eyaletê, anormalîya îstatîstikan û lîhimkirina wî tîne bîra mirov. dawîn, kuştin-xwekuştin gelekî zêde hişê mirov bikeve ser tiştekî din. Ev ne bi tenê li ser hogirîya lîstikan e. Lîstikvan li cîhê xwe ne. Her yek ji bûne (gava ku jin û mêr berê hevdu temaşaya bêdawî hemû bala mirov Birêz Carol O’Hare birêvebira Mirov nizane ka tesaduf e an na, lê belê wan hemû hêza xwe dide da ku para dikujin paşê jî xwe dikujin). Du werdigire, sebra mirov tîne û mirov ji Lijneya Nevadayê ya li ser pirsgirêkên Las Vegas xwedan taybetmendîyeke xwe yê serwetê bi dest bixe. Kaneke rewş bêtir ber bi çavan dikevin. Hin rêyê derdixe. Avadanîya bajêr bi xwe lîstikan e, ku ev dezgeha taybetî li ser din e jî : Li Amerîkayê, Las Vegas mekîneyan û tevgerên mekanîk, teva kes hene ku her tişt wenda kirine û jî rêyê ber bi tevgerên mirov ve dixe û navê dewletê dixebite. O’Hare dest ew herêm e ku rêjeya xwekuştinan lê refleksên eyarkirî. Mil bi klavyeyê nema dizanin bê divê bi ku de biçin. mirov di nav qerebalixîyeke tevlihev nîşan dike ku li eyaleta Nevadayê % herî bilind e. Ev her du çavdêrî, ne ve girêdayî ne; çav li ser ekranê cit Bi piranî temenê wan di ser 50yê re de dihelîne. 6ê nifûsê hogira lîstikan e. Ev hejmar li gor îmaja bajêr ya kêfê ne: Bêtir bûne. Laşê wan weke parçeyek ji ye. Hinên din jî hene ku, êdî taqeta sê qatê navîneya welêt e. Li sivdera dişibin nakokîyekê. Avadanîya cîhên mekîneyê disekine. Hosteyê kar yê wan nemaye ku barê jina xwe an jî Lîstik û kêf hesta mirov ya tenêbûnê şevê ya bêdeng, ji qerebalixîyê bi lîstikê li vir ne bi tenê alavek e, lê ku li vir bûye berpirsê ewlekarîyê; mêrê xwe hilgirin, bi taybetî jî gava kêm nakin. Gazîno ew dever e ku wê de, bi qasî bîst lîstikvan civanê belê dibe ku her tişt li ser wê hatibe nahêle ku kesek pirsgirêkan derxe. ku jin an jî mêr gelekî nexweş be. mirov xwe ji her tiştî bi dûr dixe. Li ser didin hev û tên dora maseyeke U ya saz kirin. Bi alîkarîya bi sedan kamerayan, Ez nikarim îsbat bikim, lê bawerîya maseya lîstikê, lîsktikvanên pokerê di ku buzdolabîyek jî li ber e. Li vir jî bala wî tim li ser lihevkirina derdorê min ew e ku di piranîya rewşên bin kumên xwe de, li pişt berçavkên weke panzdeh deverên din yên ku Kesên ku dane pey pereyan di nav û xebitîna mekîneyên pereyan û çûn weha de sedama van xwekuştinan xwe yên tavê û di nav bêdengîya civînên bi vî rengî lê tên saz kirin, şenkahîyên plastîk de û di ber alçîya û hatina xelkê ye. krîza aborî ye». Tebax 2012 • Le Monde diplomatique kurdî 17

Ji dawîya 2006ê û bi vir ve, buhayê Vesazkirina deverê tu cara rêyê li Xet û kolonên xanîyên biserêxwe, Eynî weke ku mîmar Robert Venturi doza wan were nasîn. (11) Û axir, emlakan li vir % 60.5 ketiye. (3) ber tenêtîya bajarîbûnê nagire. Tew yên li hember hev, an jî li kêleka hev, û Denise Scott Brown balê dikişînin sala 1998ê jî serkeftin hat bi dest Ji xanîyên ku mutahîdan ji bo çîna dikare wê girantir jî bike. Matt tora jîyanê ava dikin û ev tor jî di ser, li ser kolana Strîpê “hertişt bi xistin. Liberxwedaneke weha bû ku navîn çêdikirin û bîranînên wan Wray mamosteyê civaknasîyê ye li bin destê tenêtîyê de ye. Xelk zêde tenê tabela ye. (…) Tabelaya mezin “nîşanî şirketan da ku karker dikarin hê jî lê xuya ne, heta bi getoyên zanîngeha Temple ya Philadelphîyê tev li qerebalixîyan nabin û dora ajovanan ber bi dikanê ve dibe û ji pişta xwe bidin hev, dizanin bê doza derdora navenda bajêr ve, li her û li ser xwekuştinên Las Vegasê jî hewş û baxçeyên xwe jî digirin, da wir jî bi panoyên mezin yên ber bi çi dikin û di vî şerî de dilê wan yek e, deverê, krîzê şopa xwe li ser qûç û gelek gotar dane çap kirin. Li gor ku sînorên xwe zelal bikin. Li devê otobanê ve, markayên mezin pesnê ji bo malbatên xwe û ji bo jîyaneke keviran hiştiye. Heman textê ku li wî, «mezinbûna zêde ya demografîk rêyên sereke rêya mala xwe digirin arvanê xwe û deterjanên xwe didin. baştir a layiqî mirovan”. devê xanîyên hecizkirî hatine xistin, avakirina dezgehên herêmî yên nû bi da ku mirov nêzîkî wan nebe. Her Sembolên grafîk yên li derdorê heman panoyên “Xanîyê firotinê” xwe re neanî. Weke mînak, navendên malek li vir bûye weke kelehekê, êdî bûne nîşana mîmarîya nû ”.(9) Li Las Vegasê, ji sendîkalîzmê pê li baxçeyan. Birêz Desi Coleman herêmî an jî dibistanên nû nehatin weke ku birc li dorê hebin. Amerîka Avadanîya Las Vegasê encama ve tu hêvîya kesî tuneye ku rê li ber ya 55 salî li xanîyekî xizan yê taxên vekirin. Cihên weha dikarin tora bi vî awayî erkên mîmarîya qirna serkeftina musrîfan e û ji ber vê jî hişmendîya karê zêde were girtin. bakur dimîne ku li vir bajar hema peywendîyên civakî ava bikin û bibin navîn vedijîne. Her civat dora xwe karkerên Walmartê û yên gazînoyan Birêz Arguello-Kline balê dikişîne bûye xanîkên piçûk. Li dora şaxekî sedem ku xelk bi ser hev de biçin bi dîwaran diparêze û bircan ava ancax dikarin di derîyên paşîyê re ser “nimûneya Stationê” û dewam dezgehên alîkarîyê yên oldar, di nav û bên. Nebûna wan dikare pişta dike. Civatên weha her ku diçe zêde bikevin cîhên karên xwe, lewre ew dike: “Li wê gazînoyê, karkeran otobanê û goristana Woodlawnê de, civaka bajarvanîyê bişkîne”. Gelo dibe. Heta ku vexwendineke mirov xizmeta aborîya bajêr dikin. biryar da ku xwe bi rêk bixin, lewre bi qasî sed bêmalên ku hewl didin ku sedema vê valahîyê çi ye? “Li bajêr nebe jî mirov nikare bikeve nav van li wir mirov sîh salan bixebite jî di nav vê peyzaja bêxwedî de li ser bac gelekî kêm in. Loma jî şaredarî taxên ku sûk lê nîne. Nobedarên Aborîya nû ya li ser xizmeta xelkê nikare teqawîd bibe. Tu ewlekarîya lingan bimînin, konên xwe li qiraxa nikare dezgehên bi vî rengî fînanse taxê hejmara plaqeya erebeya mirov ku li Amerîkayê mezintirîn sektora karê mirov tuneye û mirov mehê 100 Vegas Drive vegirtine. Ji wan ne bike”. Rast e ku eyaleta Nevadayê û distînin û telefonî mazûbanê mirov karan e, muşterî derxistine asta dolaran jî ji bo sigortaya tenduristîyê gelekî bi dûr, xelkê bajêr bi balteyan bajarê Las Vegasê li Amerîkayê ew dikin, da ku jê piştrast bin ku mirov kesên ku bikarin civakê biguherin. dide. Hûn dikarin bixwe bibînin bê ketine pey jêkirina daran da ku ji dever in ku kêmtirîn bacê ji xelkê bi rastî jî mêvan e. Nijadperestî Amerîkaya ku berê navenda di nav statuya karkerên girêdayî berhemdarîya cîhanî bû, weha xuya xwe re bikin êzing. Di ber re bazara werdigirin: Ne baca qezencê heye, ne sedema kûrkirina cudahîyan e, lê di sendîkaya me û ya wan karkeran ye ku hêdî hêdî dibe cîhekî weha xizanan jî heye li ber derîyan: Alavên baca dewirkirinê, ne baca şirketan. heman katê de jî yên wek hev li hev de çi cudahî hene. Ferq gelek e.” ku mirov lê hey xerc dike. Di nav erzan, kanapeya li ber dîwarekî. Birêz Heger mirov mezhebfirehîyê jî lê dicivîne. Her mal, her tax, her avahî Îroj, % 90ê karmendên gazînoyan civakeke weha de ku lihevkirina li Coleman dibêje ku “li vir, weke li zêde bike, weke qumar, fuhûş, alkol, di nav xwe de civakeke girtî ye. Li girêdayî sendîkayan e. Pêncî hezar ser xerckirinê ketiye şûna nakokîya taxên din, gelek kes hene ku xanîyên zewac û hevberdan, hingê Las Vegas vî alîyî yên malnişîn û teqawîtbûyî endamên Culinary Workersê hene, lê çînan, karker hê jî weke berê hene. Ji xwe wenda kirin. Pismamekî min dibe weke bajarekî laboratuwarî yê hene, li hêla din ciwanên çalak hene. hejmara endaman li gor 2008ê pênc salên 1990ê ve pêşketina endustrîya hezar kêm bûye. Arguello-Kline hebû, mala wan nêzîkî vir bû, ew weha ku her tişt lê serbest e. Êdî çîna navîn jî bê çîn maye û li ser qumarê bû sedem ku gazînoyên nû dest nîşan dike ku «Rast e ku krîza jî çû… Krîzê li her kesî xist. Ji bilî adresa wan mirov dikare reklamên bêne ava kirin ku her yek ji yeka din aborî xisar da aborîya Nevadayê, lê dewlemendan!”. Dabeşkirina wargehê û weha bibîne: “Mala te hatiye heciz mezintir e. Bi sedan û bi hezaran dîsa jî endamên me parastî ne. Hê kirin? Tu li ber xwe dikevî? Ka hela dabeşkirina demê karmend li heman cîhî ji bo heman jî teqawîdbûna wan dewam dike û Ji ber ku li her derê xanî tên heciz kirin were serdana rezîdansa me.” karî dicivin. Ji hêlekê ve dînamîkên ji bo wan û malbatên wan sigortaya (4), cîrantî êdî nemaye. Jixwe li vî Ji ber ku ji alîyê ajansên nirxandinê bajêr yên nû xelkê ji hev belav dike, tenduristîyê belaş e. Rewş xirab bûbe bajarî nifûs tim diguherî, îcar barkirina Li nav ronahîya supermarketa ve çavdêrîya şaredarîya Las Vegasê ji hêla din ve jî cografyaya karkeran jî ev şert û şirûc nehatine guhertin. beşekî xelkê bajêr ya ji mecbûrî jî ev Walmartê karmend ber bi çav tê kirin (7), şaredarîyê stratejîyeke ya nû li derdora Strîpê hin awayên Ewlekarîya karê wan heye. Sendîka têkçûna civakî jî xurttir kiriye. (5) Li dikevin û neh deh muşterî diçin û nû bi navê “stratejîya acîl” bi cîh komên sendîkayan dide peyda kirin li dora wan weke kelehekê sekinîye û Las Vegasê % 91ê nifûsê ji eyaletên tên. Saet çarê sibehê ye. Ji ber ku kiriye, da ku aborîya xwe lîberalîze ku berê tunebûn. wan diparêze ». din hatine û % 45ê wan jî dixwazin ji bike. (8) Ji 2008ê û bi vir ve, hemû gazîno bi şev û roj vekirî ne, ev eyaletê bar bikin. (6) Li rojhilatê bajêr, butçeyên fermî hatine birîn: % -43 ji tempoya wan xwe li ser bajêr jî û Civaknas Kim Fantasia û Rick Weke Detroita dema endustrîya taxên karawanan çêbûne û ev jî delîla bo birêvebirîyê, % -27.2 ji bo hiqûqê, çalakîyên jîyana rojane jî ferz dike. Voss (10) balê dikişînin ser ku di mezin, Las Vegas di vê dema xizmeta wê ye ku beşekî civaka amerîkî gelekî % -23.6 ji bo çandê, % -9.8 ji bo Saetên dikanan li gor saeta karên nav 1950 û 1980yê de “Las Vegas bingehîn de bêtir dişibe bajarekî cîh diguhere. Birêz Robert Schoffield ewlekarîyê. Hin dibistan û navendên krûpiyer û xizmetkarên otêlan hatiye bajarekî weha bû ku gava ku te liberxwedêr û sendîkayî. Digel îmaja yê birêvebirê Mobile Home Park dide sportîf jî hatine girtin. Tamîratên ku eyar kirin. Li mutfaxên restorantan behsa sendîkayan bikiraya, xelkê ku dide derdora xwe û taybetîkirina zanîn ku li bajêr hejmara xanîkên li bajêr tên kirin, nîvî bi nîvî hatine agir ji zû ve vemirîye. Mirov dibêje henekê xwe bi mirov dikir, lewre erda wê û digel hin lihevkirinên ku seyar yên bi vî rengî sîh û pênc hezar kêm kirin. Otorîteyên bajêr êdî tercîh qey dikan tim girtî ne. Hejmara hemû bertîlxwir bûn, an jî girêdayî ne li gor qaîdeyan in jî, ev bajar e. Di nav du sed û sîh û heft nîştecîhên dikin ku karên bajêr bidin dezgeh û mişterîyên restorantan pir kêm e mafyayê bûn” û patronan li dijî wan nîşana modernîteya civaka amerîkî parka wî de bi piranî malnişîn hene, an şirketên nîv fermî, an jî taybetî. Di û bi tena serê xwe dixwin. Birêz şer dikir. Di wê pêvajoyê de, karmend ye: Hişmendîyeke liberxwedanekê jî karkerên ku meaşên wan di binîya projeya nûkirina navenda bajêr de jî Butchê ku li vî bajarî çêbûye û 61 û karker ji sendîkayan bi dûr ketin, û têgihîştineke çalakîyên hevgirtinê navîneyê re ne. Malnişînan bixwe heman rê danîne ber xwe ku armanca salî ye, ji me re dibêje “Las Vegas lewre ji ber sîstema sendîkayên wê ya weha lê heye ku li hember jîyana vir tercîh kiriye, lê yên din vê projeyê ew e ku navendeke bajêr 24 saetan vekirî ye! Yê min, gelekî demê, patron û karkeran li ser çi gelek ceribandinên têkbirina mecbûr mane lewre krîz li ser krîzê ya ku hê tuneye were ava kirin. Ji bo bi dilê min e! Saet 2yê şevê be jî, li hev bikiraya ew bû. Gendelîya hevgirtina karmendan, li hember li wan dixe û wan mecbûrî koçerîyê gava niha, kolana Strîptê ew dever gava ku ez bixwazim tiştekî bikirim, sendîkayan û zordarîya patronan daxwazên hilweşandina civakê û dike. Birêz Murphy dibêje ku “bi kurtî, e ku tûrîstên ji seranserê dunyayê ez dizanim ku dikan vekirî ne. Li vir, bûn sedem ku hevgirtina civakî jî li li hember hewlên rêlibergirtina kes ne ji vir e” û lê zêde dike: “Rêjeya lê dicivin, lê belê ji bo xelkê bajêr tu kengî bixwazî û tu kûderê bixwazî, herêmê nemîne. organîzasyonên erdnîgarîyê bi ser xwekuştinan bêguman bi vê ve jî bixwe nebûye cîhê hevdîtinan. Ji bo tu dikarî biçiyê!” Bajarvanîya Las ketiye. Di nav vê çola Xwedê de, girêdayî ye ku mirov ji civakê qut dibe, nîştecîhên bajêr, devereke navendî Vegasê li ser bikaranîna bêrawestan Li gazînoyan di nav çîya û newalên sor û şîn de, gava ku pirsgirêkên mirov çêdibin, hê jî tuneye, ne li bajêr bixwe û ne jî ya demê ye. Û, li vî bajarê ku jîyana gelo karmendên wê yên li hember nas û meriv nîn in ku piştgirîyê bidinê li banlîyoyan. xwe pêncî caran bêtir bi meşqaleyan şiklên çalakîyên valahî û bayê dîrokê dibin pêşengên û peywendîyên cîrantîyê jî qels in. dagirtiye, ji bo xelkê bajêr yê ku her nû yên sendîkayan celebekî nû? Piranîya niştecîhên bajêr, heger tiştek Çûn û hatinên nav banlîyoyan bêtir tişt ji destê wan hatiye stendin, ne bi wan bê, kesekî wan tuneye ku hêvîyê dişibe dubarekirineke bêdawî ya cîh maye û ne jî wext ku bikarin bi Ji bo ku li meydanên Sunbeltê * Cografyanas jê bikin”. şiklan, dişibe tecrubeyeke rîtmîk. hevdu re par bikin. “tevgereke karmendan” bihataya ava kirin û saz kirin û hêza wê jî ne kêmî ya tevgera karkerên bajarên (1) “2011 Las Vegas perspective”, Metropolitan Midwestê bûya, gelek dem û ked Research and Association, Las Vegas. pêwîst bû. Tevgereke weha ku (2) Global Metro Monitor, “The path to bikaribe li dijî kêmkirina meaşan economic recovery”, Brooking Institution, rabe. Wan bixwe dît ku deyn ketin Washington, 2010. şûna meaşan û azadîya muşterîyan jî (3) Di dawîya 2006ê û serê 2011ê de, navîneya ket şûna şertên karmendan yên karî. welêt li gor sed mezintirîn metropolan % 26.5 bû, ev jî bajêr dixe rêza 98ê. Li buroya beşê 226ê yê Culinary Workers (karkerên restorantan), (4) Hejmara wan sala 2006ê, berî krîza aborî, 1494 bû. Sala 2007ê ev hejmar derket 4173yê, Birêz Geoconda Arguello-Kline bi sala 2008ê bû 7941, sala 2009ê bû 6784 û bîr tine ku “destpêka salên 1980yê, sala 2010ê jî 7675. Çavkanî: “2011 Las Vegas rewşa me gelekî xirab bû, karkerên perspective”. Heman berhem. gazînoyan tu cara bi birêvebirîya (5) Rêjeya cîhguhertinê ya ku dibe pîvana gazînoyan re li hev nedikir. Hingê cîhguhertina emlakan jî, li Amerîkayê gelekî lê hay bûn ku pêwîst e ku pişta xwe bilind e û % 15 e, ev rêje li Fransayê % 8 e. bidin hevdu û şerê wan bikin”. (6) Robert Futrell (berpirsîyar), “Las Vegas metropolitan area social survey, 2010 highlights”, beşê civaknasîyê yê Zanîngeha Guherîn nîvê salên 1980yê pêk tê. Nevadayê, Las Vegas, adar 2010. “Sala 1984ê, me greveke mezin li www.arsivakurdi.org(7) Las Vegas Sun, 26ê çileya paşîn 2011. dar xist ku hijdeh hezar karker tev lê bûn. Salên piştî wê, me hewl da (8) Naomi Klein, La Stratégie du choc. La montée d’un capitalisme du désastre, Actes ku em di nav hemû gazînoyan de Sud, Arles, 2008. komîteyan ava bikin. Bi dû re, sala (9) Robert Venturi, Stephan Izenour û Denise 1991ê, greva Frontier pêk hat. Şeş Scott Brown, L’Enseignement de Las Vegas, sal û çar meh û deh rojan dewam kir”. Mardaga, Wavre, 2008 (çapa yekem 1972). Ev greva ku piştî bazara peymana (10) Rick Fantasia û Kim Voss, Des syndicats giştî ya karkerên otêlan pêk hat, bû domestiqués. Répression patronale et dirêjtirîn greva Amerîkayê. Ji sala résistance syndical aux États-Unis, Raisons 1945ê ve bû ku Amerîkayê greveke d’agir, Paris, 2003. weha nedîtibû: Bîst hezar grevîst li (11) Ibid. ser Strîpê meşîyan; meşeke pênc sed kîlometreyî bû û di nav çola Mojavê Wergera ji fransî: Zouber Yousef: Çêçîka Mirîşka Azadîyê. Metal, 220 x 220 x 80cm re derbas dibû, lê belê alîkarî da ku Îbrahîm Seydo Aydogan 18 Tebax 2012 • Le Monde diplomatique kurdî

hevkar ya serwerîyê qet’iyên nayê Li Spanyayê xwepêşandêran Lêkolîna di nava malbateke parçebûyî de wateya jê vegerê. Tiştekî wisa meydanên mezin ên welêt nayê wateya alîgirîya gotarên li ser «arkaîzm»a neteweyan an jî «ezezîya» dagîr kirin, pê gilîyê demok- dewletan. Ji bo pêkanîna prosedureke rasiyeke ku êdî nûneriya wan zelalkirina sînorên erdnîgarî yên nake kirin û krîzeke ku ne ya Yekîtîyê, û parvekirina hêzan a ku wê wan e jî red kirin. Di herêma Çepê fransî li ava dike, û projeyên ku divê wê zindî euro de, liberrabûn kat dide bikin, Védrine «derketina ji dogmaya û hêdî hedî ji xwe re dike he- ewropîparêz» pêşniyar dike. def. Yekîtiya ku weke qayişa hilgir a derbasbûnê bi kêra «Dogmaya ewropîparêz»? Helbet ferz û daxwazên bazarê hat. Ewropayê dialiqe tevgera federalîst weke hindikayî Lê belê gelo Ewropa dikare xuya dike li nav nêrîna, ji nêz çepgir be? ve girêdayî hin sîmayên jîyana siyasî (M. Cohn-Bendit) an jî Antoine Schwartz * rojnamevanên mîlîtan –yên weke ______Bernard Guetta, ji France Inter, i bo carekê, dezgehên ewropî an jî Jean Quatremer ji Libérationê di radeya herî bilind de hefsarê ku Védrine wî weke «Ayetûlahekî faîzê sist kir. Û weke gelek û «hevalbendîya néolibéralism»ê ku federalîzmê» tarîf dike. Di vê navberê caran, vê yekê çepê fransî jihevbelavbûnê yên daketine rewşa «Gelo Yekîtîya aborî û diravî de, ev awirê «ewropîparêz» tevna Jparçe kir. Di dema referandûma 29ê babelîskeke spekulatîf ya welatên ji alîyê rêveberên sosyalîst ve hat baş dixebite? Guigou, weke xwe davêje ser awayên bîrbirina gulana 2005ê de, dijberên projeya ku ji wan re «dewrûber» tê gotin yên bi rê ve birin, bi heman girîngîyê muzakerevana peymana Maastrichê bijarteyan, şeklûşemal dide awayê Peymana Destûrnameyî ya Ewropî herêma ewroyê dihejîne, ne hêzên dinirxîne. Wezîrê berê jî vê yekê bi kurtî bersiva ‘na’ dide vê pirsê. Baş vegotina tevahîya beşeke çîna (TCE) bi beşdarîyeke bilind (% navendî (Fransa, Almanya) ne jî wiha îzah dike: «Heyama esasî sala e çima? Ne ji ber ku gerînendeyîya siyasî ya ku entegrasyona ewropî bi 69,37), ji sedî 54,67ê dengan kom Guigou nikarin pişta xwe bidin van 1983 ye, sala ku li gel pergala diravî diravî nebikêrhatî bû, lê belê ji ber şêweyekî berbiçav («Ewropa aştî ye, kirin. Vê encamê, tevî vê yekê jî, rexneyên rûtîn û ji adetê. ya ewropî lihevkirin pêk tê û pergal ku beşa aborî bi temamî hat ji bîr paşeroj e, ciwanî ye !») pêşkêş dike û rewş bi qasî ku dihat payîn, serûbin dibe neolîberalîzm. Dûre Belgeya kirin». Yekîtîya Ewropayê divê li ser Karîgerîya aktuel a Yekîtîyê niha bi her cure gumanbarîyê mehkûm dike : nekir. Peymana Lîzbonê ya di 13ê Yekane ya 1986ê tê û ev jî ne tiştekî sê stûnan saz bibûya: Yekîtîya diravî, tilîyan tê îşaret kirin. Guigou, ku berê «kesên jêpirsîna xwe dikin alîgirên kanûna 2007ê de îmzekirî, ji nû ve din e ji bilî pêkanîna jihevxistina yekîtîya aborî û ahengkirina bacê. Tevî li ser fezîletên entegrasyonê zêdetir serwerîyê, arkaîk û dij-ewropî ne, pêkanîna amadekarîyên bingehîn ên rêzikan li tevahîya parzemînê». Ev vê yekê, her duyên dawîyê, hê jî rûyê bi coş diaxivî, rewşê bi van gotinan tiştekî wisa rewşeke dilxelîner e!», projeya berê datanî ber xwe. Û vê peyman, bêyî pêkanîna ahenga bacî rojê nedîtine. Bi awayekî din mirov binxêz dike: «Ji dehan salan ve ye, wezîrê berê bi kurtî û zimanekî tinazî carê pirsîna nêrîna gel ne mewzûbehs ya destpêkî, lîberalîzasyona tevgerên bibêje, ya ku dibe sedem ne siyaseta cureyekî lîberalîyê zêde bû, lewre wê dogmayê wisa tîne ziman. e: Di pêvajoya têkildarî referandûmê sermayeyan dixe dewrê. Dûre Bankaya Navendî ya Ewropî (BNE) siyasetên hevpar ên ku dixwestin li de tesdîqkirinên bi rêya parlementoyê peymana Maastricht, a ku di encamê ye, lê nebûna «rêveberîyeke aborî» bazarê mîzanîyekê pêk bînin, û wê Lê belê utopîya federalîst li ser dê werin tercîh kirin. de Yekîtîya Ewropî di 1993yê de saz ye. Ev parlamenter herwiha bi israr biserûber bikin, ji hêza xwe ya berê dike, dikeve nav hewldana bi goşt û dibêje «Li gor min, divê ev krîz bibe sindoqên hilbijartinan coşeke pir pir winda kirin». kêmtir diafirîne. Li gor Vedrîne Hevserokê Partîya Çep Jean-Luc gewdekirina projeya diravê hevpar fersendek ji bo ji nû ve ruhpêveanîna «Dilpekîya federalîst a elîtan li Mélenchon vê rewşê wiha tîne ê li bin kontrola bankayeke navendî Ewropayê». Berîya her tiştî, divê Wisa xuya ye ku ji ber berjewendîyên berxwedaneke her diçe mezintir ziman: «Herçendî serkevtîyên ‘na’ bi ya ne-girêdayî desthilata siyasî û butçeya Yekîtîyê were zêde kirin, ji xwe hukûmet ji hev dûr dikevin. Û diqelibe. Gava tu digihîjî qonaxa ku serkevtina xwe xeyalşikestî jî bûn, du yekane armanca wê têkoşîna li dijî bo ku bihêle seryameyeyên mezin bên yek ji patrona diravî ya parzemînê êdî dest pê dikî dibêjî ku Parleman kamp ji bo salên dirêj li Fransayê ji enflasyonê ye. Hefsarkirina mûçeyan dan û koordînasyona siyasetên aborî Almanya bi van deynên dide wan, wê rojekê şûna Meclîsa Neteweyî hev qetiyan». Lê belê ev xeta berbiçav yek ji dogmaya Yekîtîya nû ye. li herêma ewroyê zexim bibe. Li gel hewl dide, wan di pêkanîna tedbîrên vê yekê jî pêşnumaya vê «rêveberîyê» bigire, an jî dibêjî Komîsyon wê a jihevqetînê gelo hertim wisa zelal e? dijwar de bigihîne hev. Bûyeran Mélenchon, ê ku di 2008ê de ji ya zeximkirî û morlêxistî bi peymana bibe hukûmeteke Ewropayê, mirov jî weke ku maf dan van kesên ku Partîya Sosyalîst veqetiya, bi awirekî ji bo ewroyê, qet’iyen bi ortodoksîya dibêjin "na"!». Bi krîza diravê yekane û şidandina gazina wan ew bû ku Yekîtî li ber cihêreng epîzodên vê «heyamê/ diravparêzîyê re ne nakok e. (2) tedbîrên aborî yên li ser gelên qanûnên dîkta yên bazarê serî datîne. werçerxê» tesdîq dike. Ew ji encaman Beramberî dîwarekî parzemînê hatin ferz kirin, guftûgoya Lê belê xwezîya wan a avakirina bêhtir pêşkarîyan dest nîşan dike. Ji bo demeke dirêjtir, asoyê li ser armancên entegrasyona «Ewropeyeke din» bi zehmetî xwe sazûmanî Mélenchon wekî din îzah dike ku piştî sosyalîstan dimîne mîna berdewama ewropî ji nû ve şekil dide sînorên dide bihîstin…. û kesî îqna nake. ku erdnîgarîya çepê fransî dixin nav 1983 û «heyama şidandina tedbîran», entegrasyonê heta pêkanîna Gelo xewna Dewletên Yekbûyî yên «Ewropayeke siyasî». (3) Ev bergeh ahengekê. Ji alîgirên guherîneke Alîkarê serokê koma sosyal sosyalîst bûn xwedî hişmendîya Ewropayê pir ne populer e? «Dema hê ji destpêka avasazîya ewropî ve demûdezgehên ewropî yên «hundir» demokratên li Parlemena Ewropî sînorên guherîneke gengaz a di ji mirovan were pirsîn, ka ew xwe tevgera çep ji hev diqetîne. Bi vî awirî, ta yên dijberî ewroyê, çep ji niha û Stéphane Le Foll, niha ketiye nav çarçoveya yek welatî de. Stratejîya ewropî hîs dikin an na, girêdana wan hestiyarîya «komargerî», ya girêdayî şûn ve hem li ser xwezaya reformeke lêkolîna li ser «kesên ku dibêjin: wan ew bû ku «hewl bidin qadeke nû jidil xuya dike», Xatûn Duflot a ku modeleke dezgehî ya ku di nav de cihê muhtemel a Yekîtîya Ewropî hem jî Ewropa sedema hemû xirabîyan ya bibandor ji bo guherîneke civakî partîya wê xwedî projeyeke wisa ye, Netew-dewletan wê bihata parastin, li ser derfetên pêkanîna wan, ji hev e, divê dawî lê were anîn û hwd. saz bikin». Wan tercîh kir ku destekê bi vî rengî û bi vê nermîyê vê rewşê tê beramberî vizyoneke «federalîst» diqete. Hertim, bi asoyeke hevpar: Em bixwe dixwazin gîyanê ewropî bidin entegrasyona aborî û xwedîyê derdibire. Her çi ekolojîst in, ji bo a rêveker ji bo yekîtîyeke ku xwe Gelo wê vê «Ewropaya civakî» ya ku biparêzin, tiştê bidestxistî û ne xerakirî wê bawerîyê bûn ku entegrasyona wan afirandina «nasnameyeke hevpar, bispêre vegera ji serwerîyên neteweyî. pir dixwaze çawa saz bike? ya çil salên dîrokê biparêzin». Le Foll aborî wê bibûna sedemê pêkhatina welatîbûneke ewropî, ya ku ne weke li Nêrîna pêşî îdîa dike ku serwerîya wiha li gotinên xwe zêde dike: «Ez ê li entegerasyona siyasî jî û di dawîyê dijî aîdiyeta neteweyî, lê weke tiştekî gel li nav qadeke xwecihî û neteweyî Li deverên din ên dika siyasî, rûpela hember wan kesan hemûyan yên ku pir de pêşketineke civakî. Wezîrê berê yê jê zêdetir pir girîng e. An na Yekîtîya ango li qada jîyaneke demokratîk bi referandûmê weke ku hatibe girtin. caran dibêjin ku pêdivî bi Ewropeyeke ku di 1992yê de ji bo danqebûlkirina Ewropî wê bi temamî ji hev bikeve gewde dibe; ya duyemîn jî sazkirina Hilbijartinên ewropî yên 2009ê bi din heye, nema xwe ragirim. Dema Peymana Maastrichtê kampanya û bipelişe». Wekî din wê pêwist be demokrasîyekê û ya dewleteke super vî awayî, şahidîya tiştekî ecêb kir: ev yek hat gotin, çi tê kirin? Baş e meşandibû, bi kurtî wiha vedibêje: ku «qadeke ewropî ya gelemperî» a di asta parzemînê de danîye ber José Bové û Daniel Cohn-Bendit bi kê re? Ev tiştekî eletewş e. Meşa «me bawer dikir ku bi ardûkişandina ya ku bikaribe rojekê, hêleke din li xwe. (ji niha û şûn ve her du endamên ku divê were kirin çiqas mezin be, nav lokomatîfa kapîtalîst, wê Yekîtîyê zêde bike, bê afirandin.. Lê partîya Ewropa-ekolojî – Partîya ewçend mirov xwe ji zehmetîyê rizgar avantajên cîvakî zêdetir bibana». belê kampanyaya ji bo hilbijartina Ev xeta jihevqetînê tevî vê yekê ji bo Keskan, EELV), ên di kampanyaya dike. Kesên ku difikirin ku ew ê her serokatîyê ya 2012ê li Fransayê nîşan kurtetarîfa cihêrengîya pozîsyonan 2005ê de dijberên hev ên bêhempa tiştî biguherînin, baş dizanin ku ew dide ku siyaset hê jî ji bo welatîyan bi Hemû bi şertê ku ne bes e. Rêxistina Lutte ouvrière bûn, biryar dan ku vê carê li tenişta derewan li xwe dikin». awayekî bingehîn di asta neteweyî de hev mil bi mil ve kampanyayê “li Yekîtiyê çêkirî” be [Têkoşîna Karkeran] dil dibijîne xwedî wate ye.. bimeşînin. Hevgirtineke nepayî? Rola sosyalîstên fransî ya di sazkirina «Dewletên Yekbûyî yên Jihevketina komunîzmê, serdestîya Sekreterê neteweyî yê EELV dibêje: avasazîya ewropî de helbet ji alîyê Sosyalîstên Ewropayê» yên xwe Ewropaya federal an jî Ewropaya nû ya amerîkî û guherînên kapîtalîzmê «Li cem ekolojîstan, li ser armancekê meyla parastina «tiştê bidestketî» de dispêrin ser bingehên ku bêguman dewletan; ev «kargeha fikirînê» di navbera xebat û sermayê de bi lihevnekirin tunebû, lihevnekirin pir girîng e. Awirê li ser vê dîrokê wê ne bi dilê rêveberê sosyalîst û girêdayî pirsgirêka armancên serûbinkirina danûstandinên hêzan, li ser maqûlîya pejirandin an jî bi rastî jî xala nakokîya esasî ye. (1) gerînendeyê giştî yê Fona Diravî ya Yekîtîyê xuya dike –ji bilî ku ev wêneyê bextiyar daxist asta nepejirandina tekstekê bû. Vê jî hişt Endamê rêveberîya NPAyê Pierre- Navneteweyî Dominique Strauss- entegrasyon weke dawîyeke xwezayî ku cudahîyên di navbera wan de bên François Grond, bi bîr dixe ku hîçîtîyê. Trêna ewropî li gel sosyal Kahn bin. Dibe ku guftûgo hê nû were nirxandin. Di daxuyanîyên xwe çareser kirin. » «sosyaldemokrat bûn hevavakarên demokratên lê siwarbûyî, rêya xwe dest pê dike. Parlamenterê ewropî yê de, çep ji bo parastina «Ewropayeke» Ewropaya Maastrichtê», Ewropaya dewam kir. Parlamenterê ewropî komunîst Patrick le Hyrack rewşê piştgirtir, demokrattir û ekolojîktir, Baş e, li hêla sosyalîstan, gelo bi rastî ku ew li dij têdikoşîn, ya ku dixwaze wekî din vê tesbîtê li gotinên xwe wiha dest nîşan dike: «Baş tê dîtin di asta kêmtirîn de hevûdin digire. jî demê birînênwww.arsivakurdi.org ji ber şerûpevçûnên îro «berdêla buhranê ji mûçegiran zêde dike: «Wan çepiklêxistin bi ku îro delegasyoneke xwedî hêzên Ev armanca hevpar pêkanîna berê êdî nema? Tevî ferznameyên bistîne». rêkûpêkî domand, ji bo her tiştê ku di zêde li nav çarçoveya raserneteweyî bernameyeke reforman datîne ber fermî jî, beşeke rêveberî û mîlîtanan baxçekoka yekîtîya-ewropî de – êdî digihîje encama spartina deshilatê xwe û ev bername dikare pergala li dijî peymanê bûbûn xwedî Salên 1980yê, serokkomarê hingê çi dibûya ferq nedikir, bi tenê bila bo dezgehên ne-hilbijartî, ku mirov heyî ya ku bi afirandina reqabeta di helwest. Cîgira serokê Meclîsa François Mitterrand û Jacques mohra YEyê li ser bûya, bes bû– dihat nikare wan weke nûner û vîna gelan navbera xak û meaşan de tê rexne Neteweyî Elîzabeth Guigou bi tedbîr Delors, ê ku komîsyonek bi rê ve dibir, pêşkêş kirin». binirxîne». Midûrê L’Humanitéyê kirin, bi kûrahî veguherîne –di vê bersivê dide «Piştî perîyodeke , pêşî li tenişt Margaret Thatchera jî nêrîna xwe wiha tîne ziman: «Ez 2008ê de, berdêla saeta keda karker hinek tevlîhev, ev yek pir zêdetir xwe ingilîz, dûre jî li tenişt Helmut Kohlê Ji alîyê dengên herî krîtîk ve, ramana konfederasyona dewletên- di pîşesazîyê de li Romanyayê dispêre lihevkirinekê. Îro em hemû alman bûn du mîmarên bingehîn ên avasazîya ewropî li ser hîmên xwe netewe tercîh dikim». deh caran ji ya Belçîkayê kêmtir hemfikir in ji bo bibêjin, ku Ewropa di pêngava entegrasyona ewropî. Rêya hinek xwar xuya dike; ev xwarbûna e. Sê hedefên esasî, serbixwe ji krîzeke kûr re derbas dibe û dîsa em neqandî bû ya bicihkirina tiştê civakî bingehîn mirovî vedixwîne ji nû ve Sekreterê giştî yê serokatîya modalîteyên pêkanîna wan, lihevûdin hemfikir in ku ji bo vê yekê divê mirov di bin «îtîbar»a aborî de. dest bi karekî kirinê. Ji bo parêzvanên Mitterand ê salên navbera 1991- diguncin: Reforma pergala diravî, bibe xwedî ronîhişîya analîzkirinê. Ewropaya aktuel, li gel vê yekê, 1995ê û wezîrê karûbarên derve yê harmonîzasyona bacê, lihevhatina Ev krîzeke projeyeke ewropî, krîzeke Serokê rûmetê yê Tevgera ev kêmûkurtî bi piranî encama hukûmeta sosyalîst a Lîonel Jospin, «ber bi jor» a normên parastina wateyê ye». Lê belê li hember gefên Komarger û Welatî (MRC) vê beşê entegrasyoneke temamnebûyî ne. Hubert Védrine jî difikire ku pêkanîna civakî. Xalên din dibin sedemê Tebax 2012 • Le Monde diplomatique kurdî 19

jihevdûrketinê, nexasim derpêşkirina sist û paşvekêş» derîne holê. Serokê kevneşoptir a Lionel Jospin destek gelo divê rêzikên ewropî bên ji bo guftugoyê ya statuyên Bankaya berê yê Attacê wiha didomîne: didayê, di nav xirecir û pevçûneke binpêkirin! Li gor Hyriac «Di vê Navendî ya Ewropî yan jî ragirtina «Dema siyasetê dema neteweyî îdeolojîk de bûn». Ev têgihîştina rewşê de, hukûmeteke wisa divê pêvajoyeke nû ya çêker a ji xwe ye: li ciyê ku hê jî dezgehên ku «kevneşoptir» a sosyalîzmê tevî vê pêşekîyên xwe binavûnîşan bikirana, Xewna re kiriye armanc ku çarçoveya destûrê didin hilbijartina rêvebiran yekê nehişt ku hukûmeta Jospin bi xwe li wan ragirta, û ji hevkarên «Ewropeyeke nû» dest nîşan bike – li ser zemînên siyasî yên destekê ji biryardarî piştgirîyê bide guherandina xwe re pêşniyar bikira ku pêwist e federalîstekî du pêşniyarên ku Partîya Sosyalîst dengdaran werdigrin, û derfetên rêzikên bazarên enerjîyê, postegerîyê peyman an jî dîrektîfên ku li pêşîya wan naparêze. Li gel vê yekê, li guherîna tiştan hene». Wekî din, an jî veguheztinên bi rêyên hesinî. siyaseta wê dibin asteng, jinûve bên wêdetirî daxwaz û dilbijînan, ev bicihkirina siyasetên aborî yên Gelo endîşeya wî ew bû ku ew ê nirxandin û guftugo kirin. Divê di nav ê mijdara bihurî, bi derfetên pêkanîna wan in û îhtîmala hevpar di navbera welatan de û bêhtir hevkarên xwe yên ewropî biêşîne? dezgehan de heta dawîyê têkoşîn were 19gotareke xwe ya li xwegihandina tiştekî wisa jî hêjayî jî parvekirina yek diravî pêdivî bi meşandin, lê belê derîyekî hawarê European Banking Congress baldanê ye. lihevkirineke li ser plana îdeolojîk Qutbûna ji xuya nake heta ku bi berdewamî bang heye. Nikonoff ji ber vê yekê rûdana li gel neyê kirin û jê neyê xwestin ku a li Frankfûrtê, Dominique Divê nîzama ewropî çawa were hilweşînekê dipê û ew vê hilweşînê nîzama Brukselê? ew biryarê bide». Strauss-Kahn daxwaza guherandin? Karûbarekî ku derket weke berhema hukûmeteke pêşverû xwe ya «nûkirina peymana bi holê pir hesas e. Mîmarîya dezgehî ya ku «tedbîrên yekalî» werdigire ji Bibîrxistina vê ezmûnê bivênevê Tevî vê yekê jî, welatek bi tenê jî avakarên» Yekîtîyê re careke ya Yekîtîyê di eslê xwe de di zextên bo ji nû ve pêkanîna kontrola siyaseta di sere mirov de pirseke bingehîn derketina ji nav Yekîtîya Ewropayê din anî ziman. (1) Ji bo jinûve dan bigewde dike: Di çarçoveya ewropî demokratîk de vê yekê pir hesas xwe ya aborî û sazkirina hevkarîyên ji xwe re nake armanc. Mélenchon dest pê kirina entegrasyonê, dike. Ji bilî Parlemana Ewropî, li gel welatên «ku heman projeyê ya îro de, hukûmeteke pêşverû wê dest nîşan dike ku «ya tê peyivîn gerînendeyê giştî yê Fona organên civakî demûdezgehên ne- parve dikin» dinirxîne. Ev perspektîf xwedîya derfeta kîjan rê û şiverêyên derketina ji nav Peymana Lîzbonê ye hilbijartî yên li pêşberî welatîyan xwe di heman demê de ji alîyê ronakbîrên manevraya bi rastî be? Ev pirs Xatûn –ne ji nav Yekîtîya Ewropayê». Baş Diravî ya Navneteweyî berpirsiyar nabînin, pêk tînin. Her çi weke aborîzan Jacques Sapir ve tê Guigouyê bêhtir dixe nava gumanê. e, vegera ji ewroyê jî mewzûbehs e? afirandina «bazareke hevpar Parleman e, tevî ku hêza wê bi pêş destek kirin. Û ew vê yekê wiha îzah dike: «Em Li gor Nîkonoff, «Jinûvesazkirina a kar», pêşniyar kir. Bi ketibe jî, ew ji rewabûneke pêwist ancax bi hevkarên xwe yên ewropî re serwerîya diravî ya dewletê şertek e ji handana xebatkarên ewropî dikarin rêyên nû yên manevrayê peyde bêpar e ji bo îdîa bike ku ew li ser Khalfa ji bona, ku qadeke wisa, bo ku hukûmetek dîsa hevsarê siyaseta ji bo «tevahîya potansîyela xwe bikin. Bi tena serê xwe em nikarin ti xwe ya aborî bixe destê xwe». Li ser navê «gelekî ewropî» diaxive. (4) «rêyeke qralî» tine, bi van gotinan derînin holê û bidin kar» vê Di pratîkê de, bidestxistina piranîya nêrîna xwe ya dijber tîne ziman: tiştî bikin, an na em ê vegerin awirê vê opsîyonê lihevkirinek çênebûye, lê dengên pêşverû li nav vê dezgehê wê «Têkoşîna hem di asta neteweyî kesên ku li destpêka salên 1980yê belê hêdî hêdî dibe mijara guftûgo û bazarê wê bêkarî ji holê rakira. têra beralîkirina îstîqametên Yekîtîyê hem jî ewropî de, ne nakokîyek e». weke arnawût dihatin bi nav kirin (6) nirxandinê. Strauss-Kahn israr dike ku nekin. Gerînendeyîya krîza diravî Meşandina têkoşînan li seranserî û dixwestin teybên japonî li Poitiersê divê înîsîyatîfa van projeyan bi xurtî bi bîr xist ku hêza biryarê Ewropayê dikare bihêle ku çep rawestînin». Lê dîsa jî ji piranîya van texmînan radestî «navendê», ango di destê serokên hukûmetan de ye, nêrînan biguherîne, û rêveberan neçar rewşeke zelal derdikeve holê: Ji radestî rêvebiran bibe, an na Védrine pirsgirêkê ji nû ve wiha bo rêzgirtina ji bernameyeke dij- û ji bo di ber çav re derbaskirina bike û «pêşketinên bi rastî bi dest «rewş wê ber bi başîyê ve neçe». peymanan pêdivî bi tevahîya dengên bixin». formule dike: «Baş e wê rêya lîberal re, divê hukûmeteke çepgir Û dûre, saeta ku pirsgirêkên wan heye –ev jî prosedurek e ku bo manevrayê ya hukûmeteke sosyal- di çarçoveya ewropî de bikeve nav nimûne ji bo harmonîzasyona bacê tê Çarçoveya heyî bi her halî ne di xêra demokrat a ne di nav Yekîtîya Ewropî hewldanan û xwe tev bide. Tevî rîska butçeyî hukûmetan mijûl pêk anîn. çepê de ye, lê belê rewş ne rewşeke de, kîjan be? Binêrin hukûmeteke ku tiştekî wisa bibe sedemê buhraneke dikin, Strauss-Kahn tiştê ku hişk û neguher e. Chevenement hêvî sosyal-demokrat li Norwejê ye, gelo siyasî jî? Le Hyriac bersiva «Erê» ew weke «çareya herî cazîb» Li gel vê yekê jî, li hemberî vî dîwarê dike ku «dogmayên ewropîparêz bi qada mavevrayê ya vî welatê ku aborî dide vê pirsê û wiha rave dike: «Ji dinirxîne aşkere kir: «Afirandina bo dawîlêanîna li xetimîna rewşê, dezgehî, piranîya dezgehan xwe didin kûrahî ji ber krîzê derb xwaribin». bi hev ve girêdane, rola bazarên malî otorîteya butçeyî ya navendîkirî ber stratejîyeke rû ber bi parzemînê. Ne bi tenê peymana îstîqrarîyê ye?» Ew wiha lê zêde dike: «Heta pêdivîya me bi krîzeke bi vî rengî li gel siyaseteke serbixwe ya ku sendîkavan û endamê konseya zanistî ji hev pelişî û parçe parçe bû, lê ku em cinî dîsa venegerînin nav heye». Tiştê ji vir û şûn ve divê were ya komeleya Attac, Pierre Khalfa belê Bankaya Navendî ya Ewropî şûşeyê, eger rojekê ev ji me were, heta kirin, êdî xwe amadekirin e. dikare bi ya Bankaya Navendî dest nîşan dike ku «Projeyeke pêşverû çarçoveya desttêwerdana xwe ku em geşedana fuzûlî ya derdora ya Ewropî were muqeyese bi tenê eger di asta ewropî de be, guherand –bi ser de jî gotineke malî sererast nekin, hemû hukûmet wê * Li gel François Denord, nivîskarê kirin. Vê otorîteyê wê ji bo her encax hingê wê bibe hêz û projeyeke Komîserê Reqabetê nema ku li di rewşa xwe ya girêdayî de bimînin, Ewropaya civakî wê pêk neyê, welatekî siyaseta xwe ya butçeyî Raisons d’agir, Paris, 2009. maqûl». Çepê «dij-lîberal» bi armanca himberî alîkarîyên ku dewletan da Ewropa an jî ne Ewropa». dest nîşan bikira û çavkanîyên yekkirina têkoşînên wêdetirî sînoran, bankayan, bibêje. Wezîrê berê israr ji butçeyeke navendî wê li her û meşandina kampanyayên der barê dike ku «divê êdî em vê berhemê Ji bo «çepê çepê», derfeta birêvebirina (1) Serge Halimi, «Quand la gauche renonçait au nom de l’Europe [Gava çep dev ji navê welatî belav bikirana». Bi gotinên peyvên nîzamê yên hevpar de, israr deynin ser dezgeha kar. Dezgeh hene, siyasî li derveyî şiverêya lîberal îro Ewropayê berdida]», Le Monde diplomatique, dike ku afirandina «tevgereke civakî lê belê em dikarin wan biguherînin; pir stewr û bêber xuya dike. «Gelo li hezîran 2005. din, ev tê wateya pêkanîna ya ewropî» pêwistîyek e. (5) 29ê her çi peyman in, mirov dikare wan welatekî, mirov dikare giranîyê bide (2) Frédéric Lordon, «Extension du domaine de organeke nû ya bisporên ji îlona dawî, «ewro-xwepêşandaneke» şirove bike. Ti tişt bi temamî ne ji bo siyaseteke bi rastî jî di çarçoveya la régression [Berfirehkirina qada paşveçûnê]», hemû rewabûna demokratîk mezin, a bi însîyatîfa Konfederasyona hetahetayê hatiye pêk anîn». peymana Lîzbonê de alternatîf?» Le Monde diplomatique, nîsan 2011. bêpar, ji bo biryardana li ser Ewrpopî ya Sendîkayan dest pê kiriye, Mélenchon di cih de dikeve navberê (3) Parti socialiste, «Pour une nouvelle donne siyaseta butçeyî ya dewletan. bi vî awayî demûdezgehên welatên Védrine jî wisa difirkire ku jinûve û dibêje «Bersiva vê pirsê bêguman internationale et européenne [Ji bo kartekî nû yê navneteweyî û ewropî]», teksta Peymana Perspektîfeke ku ew bixwe jî cihê yên Yekîtîyê ji bo bibêjin «Ji guftugokirina teksta der barê hin ‘na’ ye.» Li bin zexta bazarên malî, Neteweyî a di 9ê cotmeha 2010ê de hat qebûl pêkanîna wê di paşerojeke nêz tedbîrên kemberşidandinê re na» li hukman de mumkun e. «Tiştê ku hukûmeta ku kontroleke wê ya pir kirin. hev kom dikirin. Le Hyriac wekî din di peymanan de em lê dieliqin û pê qels li ser siyaseta wê ya aborîyê de zêde mumkun nabîne. Gelo diyar dike ku Divê herwiha ev tevger diêşin, şirove ne, lê belê ti tişt nikare heye, li dijî prensîbên neolîberal ên ku (4) Ji bo hilbijartinên ewropî yên 2009ê, ew dixwaze ku çend mehên li Fransayê beşdarî gihîşt ji sedî 40.63yê. bikare dawî li xitimîna siyasî bîne». rê li ber ji nû ve şirovekirina wan li gor kêfa xwe Yekîtîyê bi rê ve dibin, Binêrin li nivîsa Anne-Cécile Robert, « Et la din mijarê guftûgo bike? «Partîya Çep a Ewropî» ya di 2004ê bigire. Bo nimûne, nehatiye gotin ku wê gelek caran biketa nav gengeşe crise sociale a rattrapé le Parlement européen de ava bû, wê ber bi îstîqameteke di Peymana Romayê de divê reqabet û pevçûnê. Grond bi heyecan vê [Û buhrana civakî xwe gihand Parlemana (1) Dominique Strauss-Kahn, «Europe’s wisa ve gav biavêta. pêşî li bigewdebûna şampîyonên şiroveyê dike û dibêje: «Ev e pevçûna Ewropî]», Le Monde diplomatique, adar 2009. Growth Challenges [Qayişkêşana mezin dibe ya Ewropayê]», Frankfurt, 19 mijdar pîşesaz ên ewropî bigire». Huqûq li gel Yekîtîya Ewropî [ya ku] xeteke (5) Pierre Bourdieu, «Pour un mouvement 2010. Ev «tevgera civakî ya ewropî», ji bo dikare biguhere, siyaseta komîseran parvekirinê datîne navbera çepekî social européen [Ji bo tevgereke civakî ya A.S bikaribe pêşîyê li bilindbûna rastgira jî herwisa. Li gel vê yekê, ji bo «ji ku xwe adapteyî kapîtalîzmê kiriye û ewropî]», Le Monde diplomatique, hezîran populist a li tevahîya parzemînê bigire, cih livandina statuyên pêkhatî» ev çepê alîgirîya berxwedanê dike». 1999. (6) Ango baskê çepê yê PSê, ku hingê ji alîyê dixwaze bersivekê bide «rewşa lezgîn rewş «xebateke pir mezin» ferz dike. Chevènement ve dihat temsîl kirin, û xwe a civakî». Lê belê herwiha daxwaza Védrine bi vî awayî berevajîyê Gelo divê benên bi nîzama ewropî tenê dispart referansa siyasî ya Enver Xoce li wê ew e ku îstîqametên Yekîtîya dogmaya bazara serbest, mijara re bên qut kirin? Ji bo destpêkirinê, Albanyayê, di navbera 1944 û 1985ê de. Wergera ji fransî: Baran Nebar Ewropî jî biwezinîne û wê ber bi «bazara adil» a ji alîyê sosyalîstan jinûveavabûnê ve dehf bide. Berdevkê ve tê parastin, bi bîr dixe. Şerûpevçûn Tevgera Siyasî ya Perwerdeya Gelêrî berî hertiştî wê ya ramanan bûya. Jacques Nikonoff, (MPEP) ji serkeftina stratejîyeke wisa gumanê Li gel vê çendê jî ji bo ku tevî her dike. Ew dibêje, «Çepê ji pozîsyoneke cure pêlên dijber ên muhefezekaran ku di nav de ji ber wesweseyên xwe reforman hembêz bikin, îhtîmala xitimiye û maye, pir êş kişand». Banga îqnakirina hevkarên Fransayê dimîne «tevgereke civakî ya ewropî» li gor li ser guherîna piranî ya siyaseta wî, divê qelsîya hêzên çep li seranserî li Ewropayê. Sersekreterê Partîya parzemînê li gelek welatan nede ji Sosyalîst û serokê kabîneya wê demê bîr kirin. Ne www.arsivakurdi.org ku têkoşînên seranserî François Hollande bi bîr dixe ku Ewropayê ne pêwist in. Nikonoff vê «divê herwiha neyê fikirîn ku tiştekî yekê wiha îzah dike «wextîbûn, ango wisa wê rojekê rû nede. Di dawîya têkilîya navbera dema pêwist ji bo salên 1990ê de ev yek qewimî». Di pêkanîna reformê û qada ku li ser, wê heyamê de, hema hema temamîya mirov dikare wê reformê pêk bîne: hukûmetên Yekîtîyê bi rastî jî ji alîyê Qad çiqasî mezin be, dem jî ew çend sosyal-demokratan ve dihatin bi rê ve dirêj e». birin. Baş e, çima hingê ew firset ji dest hat berdan? Le Foll wiha bersivê Halbû ku, xwe-xistina bin dide wê pirsê: «Ji ber ku tê de ti tiştê barê guherîna pêwist (jinûve têkildarî ramanê tinebû. Em ne di nav biserûberkirina pergala ewropî an tevnekê de bûn». Ne hukûmet, ne jî jî jinûve destnîşankirina statuyên sosyal-demokrat weke hev difikirîn: Bankaya Navendî ya Ewropî) ber bi «Em li navbera rêya sêyem a Tony Zouber Yousef: Benâv. Text û Metal, 40 x 100 x 15 cm paşerojeke şîlo ve, wê «karaktereke Blair destek didayê û sosyalîzma 20 Tebax 2012 • Le Monde diplomatique kurdî

çand û huner

Ji Zinarê Xamo antolojîya çîrokên zarokan

Salıhê Kevırbırî ______

ivîskar Zinarê Xamo, ji bo ‘pêşerojên Nme’, ‘bingehên hebûna me’ ango zarokên me berhemeke bêhempa amade kiriye ku sala 2008ê ronahî dîtiye: “Antolojiya Çîrokên Zarokan.”

Berhema navbihurî li Swêdê, ji hêla Weşanxaneya Apecê/Apec Förlag AByê ve hatiye weşandin û belav kirin. Wisa xuya ye ku nivîskar kedeke baş daye berhemê û gelek serpêhatî û çîrokên ku kal û pîrên me di zarokatîya me de ji me re digotin berhev kirine.

Di “Antolojiya Çîrokên Zarokan” de, serpêhatîyên mîna; “Qertel û Kûsî”, Beq û Paşa”, Çûk û Fîl”, “Dîk û Kûsî”, “Du Bira”, “Gur û Berx”, Ga û Ker”, “Kêz Xatûn”, “Ba û Roj”, “Mişk Xatûn” û “Qisirkeno” jî di nav de, 125 serpêhatî û çîrokên ‘fablane’ hene.

Di kitêba navbihurî de nivîskarê kitêbê Zinarê Xamo bi ser navê ‘Gotina Dawî” bîr û boçûnên xwe, tevî merhaleyên hûn jî meraq dikin va ye pirtûk di destê amadekirina kitêbê ji me re rave dike û Pînokyo êdî bi we de ye. Hêvîdar im ku ev pirtûk bibe dibêje ku piştî derbeya leşkerî ya 12ê hevaleke we ya baş.” Îlonê, gelek kes neçar mane, revîyane, ‘kurdî’ diaxive! li Ewropayê qesidîne û hinek ji wan bi Di kitêbê de 36 serpêhatîyên Pînokyo tesadûfî bûne nivîskar. Paşê jî gotinê tîne hene ku her yek ji yê din balkêştir in û ne ser xwe: ek ji şaheserên edebiyata zarokan a tenê zarokan, mezinan jî didin fikirandin. Ydinyayê Pînokyo cara yekem e ku “Bêguman heger ez derneketama bo kurdî tê wergerandin û çap kirin. Afirîner û nivîskarê serpêhatîyên Ewropayê, min ê ev berhema di destê we Pînokyo Carlo Collodî Lorenzînî ye. 24ê Pînokyo cara yekem di sala 1881ê de ji de û gelek xebatên din nekira. Ji ber ku çirîya paşîn li Floransayê hatiye dinyayê Dema ku «hevalê me» Sedam Husên hêla Carlo Collodî ve hatiye nivîsandin. şertên welêt, ew ê hin kar û xebatên din û 26ê çirîya pêşîn dîsa li Floransayê Piştî vê nivîsandinê bi 131 salan wekî kurdên xwe kîmyabaran dikir! bida ser milên min. Lê li sirgunîyê, qederê xatirê xwe ji me xwestiye. Carlo Collodi N av e ro k kitêbeke kurmancî kete destê zarokên Kendal Nezan di ciwanîya xwe de perwerdehîya olî ez bi tesadûfî kirim nivîskar. Helbet ev kurd. Berhema behsa pêlîstokekî ku dibîne. Sala 1848ê, rojnameyeke qerfî Tebax 2012  R. 10 qedereke ne xerab e!” dibe zarok dike, ji hêla Evrensel Basim û siyasî ya bi navê “Il Lampione” Zinarê Xamo di heman nivîsê de dîyar Yayinê ve hate weşandin. Li Sûrîyê Kurdistan Kurd, gelê bêparhiştî ango Lempeya Kûçeyan derdixe. Paşê dike ku xalê wî yê gorbihûşt Reşo bilûrvan İsmail Besikçi Bêhtirî 100 sal in ku Pînokyo ji bo gelek rojnameyeke bi navê “La Scaramuccia” Eric Rouleau  R. 1 û çîrokbêjekî baş bûye û ew gelek çîrok û zimanan hatiye wergerandin. Heman derdixe û ev rojname demeke dirêj  R. 11 serpêhatî jê fêr bûne û berdewam dike: berhem gelek caran bûye fîlm jî. jîyana xwe berdewam dike. Sala 1875ê Kurd û “Raperîna Sûrîyê” ji bo weşanxaneyeke Floransayê, “Hinek nivîskar hene ku dibêjin, ez ji Wergêra kitêbê Turkan Tosun e. Onur Dr. Kemal Sido Hindistan - Bangladeş, sînorê bêkêrkirî çîrokên nivîskarê fransî Charles Perrault dapîr an bapîrê xwe fêrî filan tiştî bûme. Çanka jî xwedîyê xêzên kitêbê ye. Îsmaîl  R. 1 wergerand zimanê îtalî û bi vî awayî Elizabeth Rush Yê min eksê wê ye. Ez ne ji dapîra xwe, ne Dîndar redaksîyona kitêbê kiriye. Herçî Bahar Eroglu ye dîzaynerîya bergê gav avêt nav jîyana bi sêhr a zarokan. Qanûna sextekaran  R. 12 jî ji bapîra xwe fêrî tu çîrok û xemîşokan hildaye ser milên xwe. Sala 1876ê kitêba xwe ya yekem Serge Halimi nebûme. Dapîra min li gund bû û me “Giannettino”, 2 sal paşê jî “Minuzzolo”  R. 2 Vegera li ezmûna komunîst kêm caran hev didît. Yeka fedîyok bû. Wergêr Turkan Tosun di pêşeka kitêbê çap kir. Serpêhatîyên Pînokyo li seranserê a li Afganistanê Ez ne bawer im ku çîrok û tiştên wiha de daye zanîn ku Pînokyo wergera wê Stranên afrîkîyên serbixwe zanibûn. Di vî warî de tu bîranînên min ya yekem e û heke xwendevan jê hez dinyayê ew kir nivîskarekî bi nav û deng. Jacques Denis Christian Parenti pê re tunene. Rehmetîya diya bavê min bikin, ew ê hewla wergerên din jî bike û Wergera kitêba Pînokyo ji bo zimanê  R. 2  R. 14 Sita Xamo li Wêranşarê, li cem apê min di dawîya heman pêşekê de wiha dibêje: kurdî gaveke girîng e û hewcedarî bi ê biçûk dima. Lê wê jî tu çîrok nizanibûn. “Di jîyanê de tiştên gelek nebaş hene. handan û xebatên bi vî rengî hene. Her Li hemberî krîza Sûrîyê, Yek ji wan jî derew e ne wisa? Va ye ez çepgirên ereb ên parçebûyî Las Vegas, axirîn qonaxa Amerîkayê Lê ji dayîka xwe fêrî gelek tiştî bûme." çiqas ji alîyê rastnivîsînê ve şaşî hebin jî, Pînokyoyê Derewkar û serpêhatîyên wî Nicolas Dot-Pouillard Allan Popelard û Paul Vannier zarok dikarin çêjeke baş jê wergirin. Antolojiya Çîrokên Zarokan, Zinarê yên ecêb pêşkêşî we dikim. Ew çawa  R. 6  R. 16 Xamo, Weşanxaneya Apec, 354 rûpel, derewan dike û paşê çawa poşman Pînokyo, Carlo Collodî, Evrensel Basim Mîta «çîna global» Stockholm dibe? Jîyana wî çawa diguhere? Heke Yayin, 176 Rûpel, Kurdî, Stenbol Çepê fransî li Ewropayê dialiqe Michael Hartmann  R. 7 Antoine Schwartz  R. 18 “The Economist”, rojnameya herî bi bandor a dinyayê Alexander Zevin çand û huner  R. 8  R. 20

LE www.arsivakurdi.orgMONDE diplomatiquediplomatique kurdî Abonetîya dîjîtal a salane: 30 € (Ji bo serlêdanê forma abonetîyê ya malperê bikarbînin)

Independent Kurdish Media Group GmbH (IKMG) Carnotstr. 4 - D-10587 Berlin Berliner Volksbank - Hesab/Account/Konto: 2284 1230 10 - BLZ: 100 900 00 IBAN: DE78 1009 0000 2284 1230 10 - BIC/SWIFT: BEVODEBB Zouber Yousef: Benâv III Metal, 15 x 50 x 50 cm