Botues: Komuniteti Mysliman i Shqipërisë
Zani i Naltë Revistë shkencore dhe kulturore
VITI III (XVII) 2014 NR. 9 (162)
Merret me shkenca islame, sociologji, filozofi, psikologji, histori, gjuhësi, letërsi, moral dhe literaturë kombëtare
www.zaninalte.al
Tiranë 2014 Zani i Naltë Zani i Naltë Revistë shkencore, organ i Komunitetit Mysliman të Shqipërisë Themeluar në tetor 1923, Rifilluar në tetor 2012 VITI III (XVII), tetor, nëntor, dhjetor 2014, nr. 9 (162)
Nën kujdesin: Skender Bruçaj
Drejtor: Genti Kruja
Bordi editorial: Ali Zaimi Prof. Dr. Ayhan Tekines Dr. Brikena Smajli Dr. Fahredin Ebibi Dr. Ferdinand Gjana Prof. Dr. Hajri Shehu Dok. Klodian Shehi Prof. Dr. Njazi Kazazi Prof. Dr. Qazim Qazimi Prof. Asoc. Dr. Rahim Ombashi
Redaktor: Andrin Rasha Haxhi Lika
Në anglisht: Dritan Hoxha
Fushat: Shkencat Islame Tefsir Hadith Fikh Sociologji Filozofi Gjuhësi Letërsi Psikologji Histori Kulturë Art, etj.
Realizimi grafik: Bledar Xama, Shpëtim Bashmili
Fotoja në kopertinë: Xhamia Mbret, Berat
Adresa: KMSH, Rr. George W. Bush, Nr. 50, Tiranë - Shqipëri
e-mail: [email protected] www.zaninalte.al
2 Zani i Naltë
Përmbajtja
Shkenca Islame 1. Islami dhe bashkimi kombëtar - Hafiz Ali Kraja ...... 5 2. Imam Sha‘râniu dhe qasjet e tij në Jurisprudencën Islame - Elton Karaj, Universiteti Bedër ...... 15 3. Rëndësia e revelatës hyjnore në mbrojtjen e identitetit kombëtar dhe rreziku nga qasja epistemologjiko-antropocentrike-rasti Hafiz Ali Korça - Doc. Dr. Qani Nesimi, Universiteti Shtetëror i Tetovës ...... 27
Histori 4. Historia e shekullarizimit në Shqipëri - 1944 e në vazhdim II - Nuredin Nazarko ...... 36 5. Pavarësia në shkrimet letrare të ulemave shqiptarë - Prof. dr. Hysen Matoshi, Instituti Albanologjik i Prishtinës ...... 49 6. Toleranca në Fermanët e Shtetit Osman ndër Shqiptarët - Dok. Genti Kruja ...... 54 7. “Fusha e Çelës”, gjurma bamirëse e Çel Zylyftarit…, - Imam Muhamed Sytari, Myfti i Zonës Shkodër ...... 57
Gjuhë-Letërsi 8. Tradita sufiste: harmoni e natyrës, tehajjulat (ëndërrime)/përfytyrime, - Dr. Brikena Smajli ...... 61 9. “Abetaret shqipe dhe pavarësia kombëtare-vështrim rreth abetareve dygjuhëshe shqip-italisht” - Ma. Lindita Kazazi & Prof. Dr. Njazi Kazazi, Universiteti i Shkodrës ...... 70
Shkenca Komunikimi 10. Konfliktet sociale si pasojë e çekuilibrimit të lirive (Rasti i karikaturave dhe filmit fyes ndaj Profetit Muhamed a.s.) - Redi Shehu ...... 74 11. Media online dhe “hate speech” - Prof. As. Dr. Gentiana Skura, Universiteti i Tiranës ...... 91
3 Zani i Naltë
Përkthime 12. Vlerat e bashkëjetesës dhe parimet e saj në Kartën e Medines - Dr. Muhamed Sherkavi, Fakulteti i Shkencave, Universiteti El-Ez’her - Kajro, Egjipt ...... 100
Personalitete 13. Hoxhë Tomja - personifikim i filozofisë popullore në Dibër,(Jeta e një kleriku mysliman shqiptar në kontekstin e historisë kombëtare) - Prof. Dr. Bajram Xhafa, Universiteti i Shkodrës ...... 107
Retrospektivë 14. Veprimtaria e Komunitetit Mysliman Shqiptar në vitet ‘20 të shek. XX, në plan kombëtar e shoqëror - nga Siri Hoxha ...... 121
Abstracts 15. Abstracts in English ...... 126
16. Rregullat e shkrimit ...... 134
4 Shkenca Islame
Islami dhe bashkimi kombëtar
Hafiz Ali Kraja
Abstrakt Para luftës së përgjithshme, bota, me lidhje politike e me marrëveshje të popujve, pak a shumë kishte siguruar një qetësi të dukshme dhe popujt mes tyre bënin konkurrencë ekonomike, duke u munduar t’ia kalojnë njërit-tjetrit. Ky mendim i shëmtuar, dalëngadalë i futi shoqëritë njerëzore në një veprim mekanik dhe jetën e popujve filloi ta sundojë jeta materiale e jo lidhja shpirtërore. U përhap propaganda se besimi fetar ishte një pengesë e fortë, e cila konsiderohej se ishte kundër zhvillimit të përparimit njerëzor dhe në këtë frymë zhvilloheshin diskutime të rrepta. Gystav lë Bon (Gustave le Bon) duke folur mbi këtë çështje thotë: “Në kohën e tanishme e tërë Evropa i është nënshtruar një çrregullimi të rrezikshëm. Duke kaluar nëpër kriza të rrezikshme qysh prej luftës së përgjithshme, ekuilibri shoqëror, ekonomik dhe politik, tërhoqi vërejtjen e mendimtarëve, udhëheqësve të popujve, të cilët filluan të mendojnë dhe të punojnë në drejtim të tejkalimit të këtij çrregullimi. Ajo që u vërejt ishte rikthimi kah ndjenjat fetare e shpirtërore, pa të cilat u vërtetua se nuk kishte shpëtim”.
o shohim se një pjesë e shihet se me çfarë ndjenjash myslimanët pseudo-intelektualëve po janë të pajisur ndaj të krishterëve: Pi sulmojnë sot në Shqipëri “Ndërsa do të vëresh se më të afërmit si miq fetë e njohura qiellore. Arsyeja e këtij për besimtarët janë ata që thanë: “Ne jemi sulmi rrjedh nga fakti se, kinse nuk nesara-të krishterë”. Se ne, në pikëpamje është e mundur të formohet një unitet të dhimbjes dhe dashurisë, krishterët i kombëtar dhe një dashuri e vërtetë, njohim më të afërt, këtë e tregon edhe ngase pjesëtarët e besimeve të ndryshme dëshpërimi që patën myslimanët me janë kundërshtarë të njëri-tjetrit. Meqë rastin e disfatës që pësuan të krishterët ky pretendim nuk mund të pajtohet me në një luftë. Këtë e vërteton edhe besimin tonë, jam i detyruar ta qortoj historia. Në kohën kur Muhamedi këtë gabim. (a.s.) ishte duke luftuar idhujtarët e Islami nuk i njeh për kundërshtarë Mekës, ushtria idhujtare (mexhuse) e ndjekësit e Krishtit, për më tepër, i Persisë kishte arritur një fitore të madhe konsideron ata si anëtarë të mëshirshëm. luftarake kundër krishterëve të Bizantit. Kjo mund të vërtetohet me këtë ajet të Idhujtarët e Mekës, të cilët i konsideronin Kuranit të Madhërueshëm në të cilin si vëllezër Persianët, ndërsa myslimanët
5 Shkenca Islame
dhe të krishterët i llogarisnin si përkundrazi, si shpërblim për diturinë bashkudhëtarë në kërkim të Perëndisë, e tyre, emëroheshin edhe në shkallë të u gëzuan për këtë fitore të Persisë dhe u larta shtetërore dhe me dhuratat që iu dërguan lajme myslimanëve se së shpejti jepeshin siguronin jetën e tyre”. do t’u thyejnë fuqinë atyre sikur vepruan Ja pra, në themelet e parimeve të me vëllezërit e tyre të krishterë. Disfata besimit të myslimanëve që shihet nga e të krishterëve shkaktoi një dëshpërim kjo, duke u bashkuar me të krishterët te Pejgamberi (a.s.) si dhe te shokët e tij. janë në gjendje ta ruajnë dashurinë Por pas disfatës së bizantinëve erdhi ky kombëtare dhe ta gëzojnë jetesën e ajet i Kuranit: “Rumët (bizantinët) në përbashkët. Kështu mund të ruhet edhe tokën e tyre pësuan disfatë, por, pas kësaj pavarësia e fituar së bashku me të gjitha disfate ata do të korrin fitore brenda pak sakrificat, duke kaluar mbi çdo pengesë viteve (tre deri në dhjetë vjet)”. Me këtë që paraqitet ndër besimet e tyre. ajet të Kuranit u ngushëlluan zemrat e myslimanëve me një shpresë të fitores Drejtimi i botës së qytetëruar pas së afërt. Dhe me të vërtetë, në vitin luftës së përgjithshme 625, të krishterët korrën fitore kundër Sikurse dihet sot, bota është duke persianëve dhe e larguan ushtrinë e tyre u tundur dita më ditë nga ngjarjet e jashtë tokave të Perandorisë Bizantine. ndryshme, mu sikur një barkë që e zënë Ja pra, prej kësaj kuptohet se myslimanët furtunat e detit. Po ta vërejmë botën me pasuesit e Krishtit i njihnin si anëtarë të një shikim të asnjanshëm, do të shohim mëshirshëm. se sa fort janë larguar qetësia dhe Pos kësaj, dihet se në pallatet e fatbardhësia, që janë qëllim i qytetërimit, mbretërve myslimanë, shumë dijetarë dhe janë bërë ëndrra në këtë shekull. të krishterë kanë qenë të mirëpritur Lufta e përgjithshme (Lufta e Parë dhe çonin një jetë të lumtur. Ata që Botërore, vër. M.G.) pasi i kushtoi botës kanë lexuar dhe mësuar historinë e shumë shtrenjtë, me humbjen e miliona mbretërisë së Abasidëve, sidomos në njerëzve, me rrënimin e baraspeshës kohën e sundimit të mbretit Ma’mun, ekonomike, në kohën kur mendohej se kanë parë se shumë dijetarë e filozofë armiqësia midis popujve u zhduk, tani të krishterë dhe hebrenj janë ftuar në solli kriza të pashembullta, çrregullime oborrin mbretëror të diskutojnë rreth të veçanta, pikëpamje të ndryshme aq sa çështjeve teologjike e filozofike bashkë shpirti i qytetërimit gati sa nuk u zhduk, me dijetarët myslimanë dhe secili solli turbullira të cilave nuk u dihet prej tyre ishte i lirë t’i parashtronte fundi. Tani mund të pyesim; a thua të pikëpamjet dhe mendimin e vet. Për gjitha këto lëvizje nuk kanë asnjë shtytës ta vërtetuar këtë thënie po tregojmë se dhe një shkak të vërtetë të tyre? çfarë thotë një dijetar amerikan në librin Dituria shoqërore nuk ka regjistruar e tij “History of the conflicts”: “Këta asnjë fenomen që është bërë pa ndonjë lloj dijetarësh që punonin në oborrin shkak, po ashtu as një mendim të ardhur mbretëror të Abasidëve në Bagdad, jo kot. Pra, cili është themeli i cili e ka vetëm që nuk u merrej fare parasysh prishur qetësinë dhe rregullat e botës? vendlindja, kombësia dhe besimi, por Para luftës së përgjithshme, bota,
6 Shkenca Islame me lidhje politike e me marrëveshje të tentimi i zgjimit të çështjeve shpirtërore. popujve, pak a shumë kishte siguruar Musolini këtë disa herë e ka përsëritur në një qetësi të dukshme dhe popujt mes fjalimet e veta. Në vitin 1924 në Angli, tyre bënin konkurrencë ekonomike, u mblodh një kongres i madh fetar në të duke u munduar t’ia kalojnë njërit-tjetrit. cilin flitej për shpëtimin e njerëzimit nga Ky mendim i shëmtuar, dalëngadalë i kjo krizë që e kishte tronditur njerëzimin futi shoqëritë njerëzore në një veprim e qytetëruar. Përveç Kishës Katolike, mekanik dhe jetën e popujve filloi të gjitha kishat e tjera që gjendeshin ta sundojë jeta materiale e jo lidhja në Britaninë e Madhe, morën pjesë në shpirtërore. U përhap propaganda se këtë kongres dhe numri i pjesëmarrësve besimi fetar ishte një pengesë e fortë, ishte rreth 1.200 vetë. Rëndësinë e e cila konsiderohej se ishte kundër këtij kongresi e rritën edhe më tepër zhvillimit të përparimit njerëzor dhe në telegramet e dërguara nga mbreti i këtë frymë zhvilloheshin diskutime të Anglisë, kryeministri i atëhershëm Mac rrepta. Donald dhe kryeministrat e mëparshëm Kështu, rregullat morale, lidhjet Baldvin e Asquith (Askuith), të cilët familjare dhe fuqitë mendore gjetën treguan interes të madh për atë kongres. mbështetje. Me vështirësi të mëdha, Në Amerikë, përkundër rreziqeve të baraspesha e përgjithshme në botën e mëdha që u përmendën në kongres, qytetëruar u mbajt disi për disa kohë. pragmatizmi filloi të parapëlqehet si një Kur lufta e përgjithshme, me shenjat e saj filozofi e kohës, të cilën e patën pëlqyer të përgjakshme, filloi të sjellë ndryshime të gjithë kryetarët, dhe kështu, filloi në jetën e popujve, atëherë edhe në aktivizimi i të gjitha shoqatave fetare fushën shpirtërore filloi të përhapet një duke përfituar nga përkrahja që iu bëhej krizë e rrezikshme. Në shpirt dhe në nga ithtarët e filozofisë së pragmatizmit. shoqëri u bënë shkarje të mëdha, të cilat Prej këtyre shpjegimeve rrezikonin çdo gjë që u dilte përpara, kuptohet se gati në tërë botën filloi dhe kështu jeta e qytetërimit gjithnjë e një kundërveprim ndaj çrregullimeve më shumë ligështohej. Gystav lë Bon shoqërore e ekonomike, që si rezultat (Gustave le Bon) duke folur mbi këtë kishte riforcimin e ndjenjave fetare. Pra, çështje thotë: “Në kohën e tanishme në botën e qytetëruar është kuptuar mirë e tërë Evropa i është nënshtruar se prej këtij rreziku mund të shpëtohet një çrregullimi të rrezikshëm. Duke vetëm me ringjalljen e ndjenjave kaluar nëpër kriza të rrezikshme qysh shpirtërore dhe besimtare. prej luftës së përgjithshme, ekuilibri shoqëror, ekonomik dhe politik, tërhoqi Qytetërimi i vjetër nuk ndahet vërejtjen e mendimtarëve, udhëheqësve prej Fesë të popujve, të cilët filluan të mendojnë Qytetërimi (civilizimi) është i dhe të punojnë në drejtim të tejkalimit themeluar mbi një grumbull të drejtash e të këtij çrregullimi. Ajo që u vërejt ishte detyrash të ndërsjella dhe çdo formulim rikthimi kah ndjenjat fetare e shpirtërore, i tij që përbëhet nga parimet kryesore, pa të cilat u vërtetua se nuk kishte është si një gur themeltar mbi të cilin shpëtim”. Puna e parë fashiste ishte është ndërtuar dogma e ndërtesës së
7 Shkenca Islame
qytetërimit. Por, në rast se prishet vetëm e plotë të tyre. Krejtësisht jam i bindur një nga ato parime, natyrisht baraspesha për efektin që faktorët e përmendur kanë e qytetërimit tronditet dhe ai qytetërim për përparimin e sotëm botëror, por, në nuk mund të qëndrojë edhe shumë realitet, qytetërimi në kuptimin e lartë të kohë. tij, nuk mbetet veç me kaq pasi shpikjet Kur prishja e vetëm një parimi e ndryshme, përparimi shkencor e të atij themeli rrezikon kaq shumë teknik të cilat sigurojnë dhe deri diku qytetërimin, atëherë lëkundja e më plotësojnë nevojat dhe qetësinë e jetës shumë parimeve në fjalë bie te rrënimi shoqërore në këtë botë, nuk mund të i tërësishëm i qytetërimit që është i konsiderohen baras me qytetërimin mbështetur në ato parime. Historia është e vërtetë dhe një supozim i tillë do të dëshmitare e shumë ngjarjeve të mëdha ishte një gabim i madh. Bie fjala, do e të përgjakshme, të cilat e vërtetojnë të ishte një utopi që paraja që është këtë realitet të pamohueshëm. Të gjitha mjet i parë për plotësimin e nevojave revolucionet e mëdha e të përgjakshme njerëzore, të çmohet si diçka e njëjtë ose që i shënon historia botërore gjatë mbi nderin dhe dinjitetin personal. Nuk shekujve të ndryshëm, e kanë burimin e ka dyshim se njeriu nëse ka për qëllim tyre në tronditjen e ndërtesës besimtare për të jetuar në lumturi, vërtet duhet të e morale. Në pikëpamjet e tyre, filozofët mundohet ta arrijë këtë lumturi dhe për këtë kuptim ia atribuojnë revolucioneve. këtë është e domosdoshme që t’i ketë Edhe sot ndoshta, civilizimi evropian, mjetet e duhura, por, nuk duhet harruar në atë kuptim është duke përgatitur një se vetëm këto mjete nuk mjaftojnë për shembull të ri kundër botës, dhe me plotësimin e qëllimit të jetës shoqërore; këtë, mund të thuhet se gjendemi në nuk mjaftojnë vetëm hekurudhat, pragun e një civilizimi të ri. makinat elektrike ose gjërat teknike për Duke i bërë këto vërejtje të shkurtra themelimin e një qytetërimi të vërtetë, të miat, mos kujtoni se jam duke dhënë derisa këto të mos shkojnë krahas një definicion tepër të ngushtë e privat me parimet morale dhe me kuptimet për fjalën qytetërim (civilizim). dogmatike që kanë fjalët moral, drejtësi, Sipas mendimit tim, qytetërimi njerëzi, mirëkuptim, ndihmë, burrëri, përfitohet, mbahet dhe ruhet prej një detyrë, etj. dhe nëse për çfarëdo shkaku, fuqie besimtare, shkurt ai është një ngjallen dyshime në opinionin botëror përmbledhje besimesh (foi = fr. Fe vër. mbi parimet e mësipërme, aq sa ta M.G.). Duke thënë kështu, dikujt do tronditin ndërtesën e civilizimit, mjetet t’i duket se jam duke bërë një gabim teknike që u përmendën më lart, mund trashanik sepse po e vendos civilizimin të bëhen shkaqe rrënimi të qytetërimit, para faktorëve e shkaqeve që atë e të cilat shpesh janë shumë më të mëdha shkaktojnë, sidomos nuk duhet menduar se sa rreziqet natyrore. se nuk e çmoj rëndësinë që kanë shpikjet Kjo na shtyn të mendojmë se e reja, praktika teknike etj. për formimin shkaqet e mbarimit të një qytetërimi e qytetërimit apo nuk jam në dijeni të duhen kërkuar në lëkundjet dogmatike, atyre faktorëve, përkundrazi, të gjitha i në prishjen fetare e morale të një kombi kam parasysh dhe i peshoj me kuptimin të cilit, edhe mjetet teknike që i disponon,
8 Shkenca Islame i bëhen mjete të vetëshkatërrimit. këtë ata i cekin disa shkaqe, të cilat po i Mendimet e sipërpërmendura nuk përmendim më poshtë: janë mentalitete fetare të një hoxhe, 1. Në pikëpamje politike ekziston por janë fryt i ngjarjeve historike dhe një kundërshtim i madh midis dëshmi e filozofëve me famë të botës evolucionit kombëtar dhe fesë. Laikët së civilizuar. thonë: feja, në qenien e vet, shëmbëllen Për ta vërtetuar se vetëm me një administrim autokrat, kurse evolucionin e mjeteve materiale nuk Shqipëria është shtet i lirë. Sot lypset të është e mundur të krijohet një qytetërim kemi një rini që i kupton të drejtat dhe real, mjafton të kujtohen luftërat e detyrat, e jo rini verbërisht e bindur ndaj miliona njerëzve dhe gjaku i derdhur një sunduesi absolut; në ato luftëra. Një numër i madh i 2. Në mes fesë dhe njërit prej revolucioneve në historinë e njerëzimit parimeve të shoqërive sekulariste – lirisë tregojnë sheshazi se ato nuk kanë pasur së ndërgjegjes, ekzistojnë kundërshtime për qëllim ndryshimin e jetës shoqërore, të mëdha, kështu që asnjë drejtim fetar, bie fjala në vend që të udhëtohet me pa humbur vetveten, nuk mund ta vetura të udhëtohet me tren, ose të pranojë atë parim; jetohet në ndërtesa madhështore, 3. Parimet fetare kurrë nuk mund por ato gjakderdhje ishin si pasojë e të bashkohen me ato parime mbi të cilat kërkesave të larta morale dhe i triumfit të është mbështetur demokracia jonë; ideve hyjnore. Prirjet fetare dhe morale 4. Ligji fetar është: t’i besohet asaj përgjithësisht janë të gdhendura në vetë çka ka komunikuar feja, sepse është një njeriun dhe mohimi i kësaj të vërtete realitet të cilit edhe duhet me iu bind; paraqet një marrëzi dhe një padrejtësi feja nuk pranon dyshime e kontestime; para natyrës njerëzore. Sot shkencat 5. Në ato vende ku dija e shkenca antropologjike dhe sociologjike jo vetëm janë të avancuara, si pasojë ka rezultuar që po merren me studimin e shoqërive dobësimi i mësimeve fetare, të cilat me njerëzore të botës së civilizuar, por janë shekuj kanë administruar njerëzinë. Por, edhe duke dëshmuar për ekzistimin e këtë dobësim nuk e kanë pësuar vetëm disa veprimeve fetare, madje edhe ndër besimet fetare, por edhe cilësitë morale, fiset e egra. për këtë, do të ishte rrezik i madh të mbështetet morali mbi bindjet fetare; Islami dhe Laicizmi 6. Ekziston morali laik, që është Mbi çfarë parimesh do të jashtë të gjitha feve e sekteve, është mbështetet edukata morale e të rinjve në vete, i mbështetur në një mendje të tanë? Mbi parime fetare, metafizike përbashkët e të pranuar prej të gjithëve. ose mbi parime mendore, shoqërore, Po të merret parasysh jeta, kuptohet se njerëzore, sikur që është sot në shtetet e drejta e caktimit të rregullave morale laike? Ja një problem për t’u biseduar nuk i përket feve të formuara sipas mes laikëve dhe fetarëve! konditave të jetesës së njerëzve një mijë Laikët tentojnë që edukata morale vjet më parë. Rregullat themelore të një e rinisë sonë të jetë e mbështetur në morali të shoqërisë njerëzore janë të përgjithësi, mbi parimet laike dhe për caktuara nga kushtet e jetës së sotme
9 Shkenca Islame
shoqërore. Nga këto shkaqe, edukimin të detyrës. Këtë duhet ta çmojmë mirë, moral që ia ofrojmë rinisë, e mbështesim sepse në detyrë nuk ka liri, ka imponim në një anë, në mendje dhe logjikë e në dhe detyrim, kurse sheshi i lirisë është anën tjetër, në ekzistimin e shoqërisë. vetëm e drejta. Me një fjalë, qëllimi ynë është: në vend Për ta fituar lirinë e pavarësinë në të të bazave morale e fetare, t’i vendosim drejtë, duhet marrë mbi vete përgjegjësia parimet njerëzore. e detyrës. Ky detyrim pranohet prej Këto janë shkaqet e treguara nga fesë Islame dhe quhet “mukelefijet”. ana e laikëve mbi edukimin e të rinjve Mos të ishte detyrimi (mukelefijeti), tanë, e ne po i marrim një nga një t’i liria e së drejtës nuk do të sigurohej. shoshitim, duke i kaluar nëpër sitën e Ndaj, detyrimi, ndjenja e detyrës dhe diturisë dhe filozofisë së vërtetë: përgjegjësisë, është ndër kushtet e para Sikur që e cekëm më parë, laikët të shoqërisë njerëzore të civilizuar. shqiptarë (në veçanti këtë bisedë Mundësia e shoqërimit mes njerëzve i atyre po ua atribuojmë) në pikën e detyrohet cilësisë së lartë të detyrimit. parë thanë se: në pikëpamje politike, Ata njerëz të ngarkuar me epshe, në mes fesë e evolucionit kombëtar të cilët nuk duan ta njohin ndjenjën ekziston një kundërshtim absolut, pasi e detyrës, duke ngarkuar veten nga që “feja në esencë, përfaqëson dhe detyrimi, nuk kanë të drejtë pretendimi mbron administratën autokratike, kurse për lirinë e së drejtës, dhe në sytë e të Shqipëria është shtet i lirë”. tjerëve duhet të konsiderohen si shtazë Në këtë parim duhet të ndalemi pak të egra pa kurrfarë përgjegjësie të marrë për t’iu shpjeguar laikëve shqiptarë: këtu mbi vete. Nga ana tjetër, rezulton është duke iu dhënë fesë një definicion se në atë hordhi njerëzish, natyrisht i njëanshëm, gjë me të cilën laikët mungon dhe ndjenja e kombësisë, pasi shfryjnë mërinë e tyre kundër fesë. Feja që kombi është një formë e plotësuar në themel urdhëron detyrimin, e me e qytetërimit. Fjala komb në shoqëri këtë nënkuptohet të marrësh mbi vete dëfton për ndihmën vëllazërore, guri i detyra dhe përgjegjësi ndaj së drejtës themelit të së cilës është, pa dyshim, i së përgjithshme dhe private, dhe me mbështetur në të kryerit me drejtësi të këtë rast, të fitohet liria personale dhe detyrës së marrë mbi vete. Do të ishte pavarësia që i përket njeriut. gabim të paramendohet kombi si një Për ta fituar një individ të drejtën shoqërim ndërmjet individëve, të cilët e vet për liri duhet që ajo e drejtë të nuk kanë ndjenjat e përgjegjësisë e të njihet edhe nga të tjerët dhe të merret detyrimit. Ja pra, për këtë shkak, feja nën mbrojtjen e tyre morale. Prandaj, e që shëmbëllen këtë detyrim nuk është drejta e secilit krijon një detyrë për të kundër evolucionit kombëtar, por është tjerët. shpirti i atij evolucioni. Në rast se kundër çdo të drejte Feja pasqyron detyrimin, dhe mbi vete nuk merret një detyrë dhe ky detyrim përfshin edhe detyrën e përgjegjësi, nuk mund të themelohet administrimit, sepse feja, veçanërisht liria e së drejtës. Fjala liri nevojitet të religjioni i vërtetë Islam, detyrën me studiohet në pikëpamje të së drejtës e jo të cilën është ngarkuar njerëzimi, nuk
10 Shkenca Islame e ka lënë në duar të administratorëve t’i rrisim në pajtim me një fe që për ta përdorur dhe ndryshuar sipas shëmbëllen detyrimin administrativ kapriços dhe qejfit të njërit ose tjetrit. dhe mandej, me këtë mbrohemi nga Shteti e qeveria janë institucione morale autokracia dhe afetarizmi. Por, laikët të përgjithshme që kanë për detyrë me atë paragraf duan të thonë se feja sigurimin e pavarësisë dhe lirinë e të vetë urdhëron për bindjen ndaj shtetit drejtave të popullit, punë kjo që u përket autokrat. Kjo, sidomos, është një shpifje njerëzve të drejtë, të aftë e kompetentë e rëndë kundër fesë Islame dhe është në në detyrën që kanë marrë – timonin kundërshtim flagrant me shpirtin e kësaj e qeverisjes. Në botën shkencore feje. Absoluti konsiderohet mohues i ekzistojnë të drejtat e përgjithshme, detyrimit administrativ, siç u cek më të drejtat administrative dhe të drejtat parë, dhe përderisa feja e ka pranuar themelore. Këto të gjitha përbëjnë detyrimin administrativ në mënyrën që barrën më të rëndë, sidomos për ata u tha më lart, nuk është e mundur të persona të administratës, të cilët janë të përgatiten brezni të cilat i nënshtrohen ngarkuar me detyrime të tilla. me vullnet sundimeve autokratike. Fetë Kushtetuta, republika, janë forma kanë qenë rreptësisht kundër Kserksave, e sisteme qeverisjeje, të cilat janë Faraonëve, Ebu Xhehlave etj., tiranëve ndërtuar për të siguruar të drejtat e të njohur të botës, dhe këta i kanë sipërpërmendura, duke pasur si autoritet mposhtur me shpatën e drejtësisë në shpirtin dhe ndjenjat e përgjegjësisë. dorë, duke i zëvendësuar me themelimin Deri më tani, ne nuk kemi dëgjuar se e drejtësisë. në historinë e kohës së re, të jetë shënuar Të vijmë në pikën e dytë: Laikët sakrifikimi i shpirtit të ndonjë populli shprehen se feja është kundër lirisë për ta hequr detyrimin e përgjegjësisë së ndërgjegjes. Por, ata duket se fjalën prej personave të autoritetit. Me sa – liri të ndërgjegjes e kanë kuptuar dimë, kemi parë dhe lexuar se e gjithë pa liri të ndërgjegjes. Vërtet, nëse njerëzia orvatet ta rregullojë detyrimin mendohet se mund të ekzistojë feja administrativ, detyrim të cilin e mohon pa liri të ndërgjegjes, atëherë kjo është ose e kundërshton afetarizmi dhe në kundërshtim me logjikën. Në botë absolutizmi. nuk ekziston ndonjë shoqëri ku nuk ka Çdo i pafe, sapo ta gjejë rastin, ndërgjegje, çdo mjedis shoqëror është është një tiran i tmerrshëm, për arsye se pasqyrë e ndërgjegjes së asaj shoqërie. e mohon çdo detyrim dhe përgjegjësi; Formula e lirisë së ndërgjegjes në shpirt ai nuk ka ndjenjë detyre dhe nuk nënkupton denigrimin e fesë, gjithçka e bën sipas ëndjes dhe dëshirës por duhet të pranohet si liri fetare. së vet. Me këtë nuk është qëllimi dhënia e Për këtë pikë laikët thonë: “Edhe drejtë jetese atyre pa ndërgjegje, por e detyra e shkollave sot është të rrisin kundërta, të nderohen dhe të lartësohen atdhetarë që e kuptojnë të drejtën dhe ato fe që përmbajnë një ndërgjegje të detyrën, e jo të nxjerrin njerëz që i përgjithshme. nënshtrohen një sunduesi autokrat”. Duhet ditur mirë se formulën e Që të jetë kështu pra, duhet që fëmijët lirisë së ndërgjegjes, ai që pikë së pari
11 Shkenca Islame
ia bëri të njohur botës dhe e zbatoi nuk e dimë mendimin e laikëve mbi ishte ligji fetar – Sheriati i myslimanëve. definicionin që ata i japin demokracisë, Deri me shpalljen e Islamit, në botë por, sipas shprehjes së mendimeve nuk ekzistonte asnjë shtet i cili merrte të tyre shihet se laikët nuk pranuakan nën mbrojtjen e drejtësinë së vet fetë e administrimin e detyrueshëm. A tjera. Feja Islame nderimin ndaj gjithë thua pse nuk përkon me parimet e pejgamberëve të dërguar e ka futur demokracisë që feja, për t’i ruajtur të si një kusht imediat fetar dhe me këtë drejtat e përgjithshme, e bën përgjegjës tregon një përmbledhje të të gjitha secilin individ ndaj detyrës së tij. Ne, deri feve dhe ndërgjegjeve në gjirin e vet. më tani, demokracinë e kemi njohur si Prandaj kjo fe ka qenë në gjendje ta veprim të kundërt të aristokracisë. Pra, aplikojë formulën e lirisë së ndërgjegjes. në praninë Hyjnore nuk ka ndarje në Megjithëkëtë, shoqëritë ose personat mes demokratit dhe aristokratit, kështu që e zbatojnë lirinë e ndërgjegjes, duhet që ata që bëjnë këto ndasi, feja i njeh si të jenë vetë të pajisur me ndërgjegje të dhunues. plotë e të gjerë. Pse vallë, laikët tentojnë ta Shoqëritë që i mohojnë fetë dhe konsiderojnë fenë si një gjë që është nuk u japin liri, janë të pandërgjegjshme kundër demokracisë. Asnjë laiku dhe mohojnë lirinë e ndërgjegjes. apo aristokrati nuk i caktohet vendi Për të vepruar një shoqëri me i posaçëm në xhami, por të gjithë parimet e lirisë së ndërgjegjes, duhet thirren të falen në një xhami baras që ajo shoqëri më parë vetë të ketë me të pranishmit që janë aty. Ne nuk ndërgjegje të plotë, të gjerë dhe jo të jetë themi se në mes njerëzve nuk ka klasa, pa ndërgjegje. Duke qenë me ndërgjegje sepse bota konsiderohet si hapësirë e të gjerë një shoqëri, nuk do të thotë konkurrencës, më parë e cek barazinë e se ajo do të shkatërrohet, si thonë njerëzve në rrugën e drejtësisë, e mandej laikët. Mosndërgjegjja ose ndërgjegjja na urdhëron të ecim në atë rrugë duke e ngushtë është faktor i humbjes së një çmuar të drejtën e gjithkujt dhe me këto shoqërie. të drejta e detyrime të hidhet njerëzia në Në pikën e tretë laikët duan që fenë lëmin e përparimit, duke u munduar të dhe demokracinë t’i kundërvënë në ngjitet në kulmin e ngadhënjimit. mes veti; pra, ta shqyrtojmë edhe këtë Këtë rrugë të drejtë që e përshkon pikë: Në shekullin e sotëm, të mendohet më parë barazia e përgjithshme, një për një kundërshtim në mes fesë dhe hadith sherif e përshkruan si shembulli demokracisë do të ishte një çudi, e për i dhëmbëve të një krehri që janë të më tepër, një injorancë e madhe. Kjo njëjtë e me ajetin Kuranor: “Më fisniku injorancë në pikëpamjen e fesë islame, (i vlerësuari) ndër ju te Perëndia është nuk mund të arsyetohet në asnjë mënyrë. ai që i ruhet më shumë të këqijave”, Ai që është në dijeni se feja përcaktohet klasa e aristokracisë morale, shëmbëllen administratën e detyruar, ndërsa me versetin tjetër të Kuranit: siç e treguam më sipër, si mund të ketë “A janë të njëjtë ata që dinë dhe ata guxim e të mendojë për kundërvënien që nuk dinë?”, pranohet aristokracia e demokracisë ndaj fesë, megjithëse ne intelektuale. Pra, në Islam njihen këto
12 Shkenca Islame klasa, të cilat as demokracia aktuale nuk inatçinjve kur qëndrojnë në mendimin i kundërshton. e vet, parashtroju çështjen me butësi e Përkitazi me pikën e katërt, laikët me arsyetime bindëse. Me këtë shihet se thonë se, ligji i fesë është: arsyet dhe Feja Islame është gjithmonë e gatshme thëniet që i tregon feja duhen besuar t’i pranojë polemikat që bëhen me dhe duhet me iu bind; feja nuk pranon qëllim të mirë. Sado që dyshimi me dijen dyshime e polemika. nuk përkon e as dyshimi me besim, nuk Po a thua çfarë është ligji i do të thotë se Feja mbyll shtegun e shkencës, a thua ato që ajo i predikon polemikave. mos janë gjëra utopike? Neve jemi Të vijmë në pikën e pestë ku të bindur se ligjet e shkencës dhe ato laikët thonë: “Përparimi i shkencës fetare tregojnë për gjërat që ne i njohim ka shkaktuar dobësimin e feve, pra, as për të vërteta. Qëllimi i diturisë dhe moralin nuk duhet t’ua besojmë atyre se i fesë është t’i shpëtojë njerëzimit nga kjo gjë është rrezik”. dyshimet, duke i drejtuar kah e drejta, Po, në botë ka gjithfarë skeptikësh e mira, lumturia dhe realiteti. Dyshimet dhe për ta është punë e kotë të mendohet që pranohen dituri janë pretekst për ta se çka këshillon feja dhe morali. Por futur njeriun në hollësitë e diturisë dhe dëmet që rrjedhin nga imoraliteti dhe të hulumtimeve të imta për t’i larguar afetarizmi i këtij grupi njerëzish, nuk i mendimet e errëta, e jo për t’iu dhënë sjellin ndonjë dëm as dijes, as fesë e as shkas dyshimeve; në çdo çështje ku moralit, përveç atyre që do t’i gëzonin shfaqet dyshimi aty nuk ka as dije, pasi këshillat e fesë dhe moralit. ky është mjeti për t’i larguar dyshimet, Ajo klasë njerëzish e dalë jashtë duke sqaruar mendimet. rrugës së vërtetë, nxiton ta rrënojë Sikurse shkenca, kështu është edhe moralin, e në qoftë se ai po lëkundet, në feja, vetëm me ndryshim se atë çka e vend që ta forcojnë, ata i shtinë kazmat thotë feja është realitet dhe konsiderohet edhe më thellë që ta rrënojnë sa më si punë e mirë, ndërsa për shkencën shpejt. Për këta njerëz, të jetohet pa nder mjafton të jetë një realitet. është më e pëlqyer se të jetohet me nder, Këtë pretendim ne e bëjmë e nuk e dinë se edhe të pandershmit veçanërisht për fenë e vërtetë, për jetojnë falë të ndershmëve. Islamin, pasi që nuk jemi kompetentë të Asnjë faktor nuk mund ta zërë themi edhe për fetë e tjera. Feja Islame vendin e Fesë dhe ta ruajë moralin më është një fe shkence: “O i Dërguari im, tepër se Feja. Kjo është shpresë e çdo - i thotë Allahut xh.sh. në Kuran, -ftoje njeriu që kërkon ndihmë e mirësi, kurse në Fe secilën klasë sipas gjendjes dhe të gjithë faktorët e tjerë qëndrojnë larg. nevojës me argumente që përkojnë”1; Feja është një e drejtë, një realitet popullin intelektual binde me arsyetime që depërton deri në ndërgjegje; të gjitha kategorike, kurse masës (vulgut) veprimet e fshehta i ka nën vërejtje dhe mbushja mendjen me predikime, porsi një rrjedhë elektrike përshkohet këshilla dhe me shembuj të dobishëm; nëpër zemër. Shkurt, Feja është një administrator që prek shpirtin deri në 1. Sipas kuptimit të ajetit 125 të sures En- misterin më delikat dhe e bën përgjegjës Nahl:16. 13 Shkenca Islame
zotërinë, pasanikun, të vobektin, U them laikëve sekularë, a nuk e shërbëtorin e çdo person për veprimet dini se në kohën e mesme kanë lindur e tija në jetë, përveç të marrëve që nuk gjeni dhe janë hartuar vepra shkencore kanë mend me të cilët nuk ka kurrfarë që sa të jetë bota nuk iu humbet vlera relacioni. Çdo ligj i Fesë u drejtohet dhe rëndësia shkencore?! njerëzve të mençur. Feja nuk lejon Morali Fetar Islam është një dritë vetëvrasjen për vuajtje jete. Zemrat që Hyjnore, një burim filozofik i cili kurrë ofshajnë i lëmon me kohën e ardhshme, nuk do ta humbë vlerën e vet të diturisë. i zbut dhe i qetëson me të mirat e Laikët, duke dashur ta mohojnë premtuara të jetës së pasosur. faktorin moral dhe këtë ta zëvendësojnë Pra, ata që dëshirojnë në këtë botë me faktorin njeri, mohojnë edhe të të jetojnë pa ndërgjegje, duhet të orvaten drejtën e të jetuarit në rruzullin tokësor, që sa më parë të lirohen prej ligjeve të drejtën e ajrit që merret frymë, të dritës fetare sepse Feja u drejtohet njerëzve të me të cilën ndriçohemi dhe të gjitha ndershëm dhe lirimi nga ligjet e saj do të sendet që kanë lidhje morale me shpirtin thotë hyrje në kategorinë e shtazëve. Kjo dhe jetën shpirtërore, por nuk duhet është gjendja që mbretëron në shpirtin harruar se bota në të cilën jetojmë, nuk e të pafeve; të gjitha vuajtjet njerëzore është vepër njerëzore. që i pëson bota sot, janë rezultat i atyre Kudo rreth nesh shohim argumente parimeve të dobëta shpirtërore. dhe vepra, të cilat janë jashtë dorës Le ta analizojmë edhe pikën e së njeriut; kjo nuk mund të mohohet, gjashtë, me të cilën laikët na thonë: përpos nga ata që nuk kanë lidhje me “Rregullat morale të caktuara tash sa moralin dhe janë të pandërgjegjshëm e mijë vjet nuk përkojnë me jetën e sotme të pafe. shoqërore; pra qëllimi ynë është që në Përveç kësaj, faktorët njerëzorë moral të zëvendësohen faktorët fetarë janë gjithmonë në kundërshtim njëri me me faktorë njerëzorë”. tjetrin, ndërsa morali u ofron njerëzve Ndër sekularistët tanë shohim në paqe e lumturi. përgjithësi, një mënyrë argumentimi: Prandaj, sigurimi kryesor i moralit Vjetërsinë fetare dhe të qenët e fesë si fryt është besimi i vërtetë, e nëse ata që e i kohës së mesme e parashtrojnë si arsye luftojnë të drejtën kanë moral, ai moral i e mungesës së një morali fetar në këtë tyre është i dobët. Sado që të jetë shumicë shekull, apo e ndonjë vlere shkencore. kjo klasë njerëzish, ne qëndrojmë në Por, kjo mënyrë e justifikimit nuk gjendet vijën e përkrahjes së moralit të mirë, brenda kornizës së diturisë. Moszbatimi sepse me qenë i rrallë për diamantin nuk i atyre ligjeve nuk arsyetohet me atë se është poshtërim dhe gurët e tjerë edhe janë fryt i kohës së mesme, ashtu siç pse e thyejnë atë, vetë nuk e marrin edhe çdo ligj i kohës së sotme nuk do të asnjë vlerë. thotë patjetër që të ketë vlerë shkencore. Me shpjegimet që i dhamë, besojmë Shumë nga ligjet e vendosura sot nuk i se kemi sheshuar vlerën shkencore e përshtaten nevojave të një populli dhe logjike të shkaqeve që, laikët i shprehën disa ligje të vjetra mund të zbatohen më për nevojën e një edukimi laik. mirë se ato të rejat.
14 Shkenca Islame
Imam Sha‘râniu dhe qasjet e tij në Jurisprudencën Islame
Elton Karaj Shkolla e Lartë Private Hëna e Plotë Bedër Departamenti i Shkencave Islame
Abstrakt Në këtë artikull do të bëjmë fjalë për një person mjaft interesant dhe shumë të veçantë të historisë islame i njohur si Imam Sha‘rani. Horizonti i gjerë i këtij dijetari është shumë e rëndësishme që të njihet, sepse përmban mesazhe shumë domethënëse dhe jeta e tij është shembullore për të gjithë besimtarët dhe në krye për të gjithë nxënësit e dijes. Hyrje kritikave dhe sulmeve të shumta, por ë këtë artikull do të bëjmë ato janë aq të pavlera saqë neve nuk na fjalë për një person mjaft u duk e arsyeshme t’i përfshijmë në këtë Ninteresant dhe shumë të artikull. veçantë të historisë islame i njohur si Artikulli përmban pesë nëntituj Imam Sha‘rani. Shkaqet që na shtynë të kryesorë që janë: jeta e Sha‘raniut, idetë përgatisim këtë artikull janë të shumta. themelore, veprat dhe qasjet e tij në Në fakt, mjafton të themi që personi në Jurisprudencën Islame. fjalë është shumë ndryshe nga dijetarët e tjerë klasikë. Por, përveç kësaj, jeta 1. Jeta e Sha‘râniut e tij është shembullore për të gjithë Emri i tij i plotë është Ebu’l-Meuâhib besimtarët dhe në krye për të gjithë (Ebû Abdurrahmân) Abdulvehhâb b. nxënësit e dijes. Ahmed b. Alî esh-Sha‘rânî el-Misrî el- Nga ana tjetër, është shumë e Hanefî (v. 973/1565). rëndësishme që horizonti i gjerë i Lindi në Kalkashende në zonën këtij dijetari të njihet, sepse përmban Kajlubije të Kajros1, më 28 Ramazan2 mesazhe shumë domethënëse dhe ende aktuale për të gjithë ne. 1. Ez-Zerkeshî, Hajruddîn b. Mahmûd. 2002. el-A‘lâm. Botimi XV. VIII Vëll. Dâru’l-‘Ilm li’l- Duhet theksuar se njerëzit e veçantë Melâjîn, IV, 180; esh-Sha‘rânî, Abdulvehhab. gjithmonë janë përballur me kritika të 1993. el-Mîzânu’l-kubrâ. Botimi I. III Vëll. Bejrût, mëdha. As Sha‘rani nuk i ka shpëtuar Lubnân: Dâru’l-Fikr, I, 17. 2. Kehâle, ‘Amr Ridâ. 1993. Mu‘xhemu’l-muel’lifîn. 15 Shkenca Islame
të vitit 898 ose 899 sipas kalendarit motrat10 dhe vëllanë e madh mbetet hënor. Fisi i tij lidhet me Muhamed b. jetim. Hanefijen, të birin e Ali b. Ebi Talibit Megjithatë ai ka treguar një kujdes të (r.a.) nga Haule binti Xha‘fer3. Nga veçantë ndaj dijes. Madje transmetohet kjo kuptohet qartë që e ka prejardhjen se deri në një moshë të caktuar nuk nga një familje fisnike dhe shumë të dinte as shkrim e lexim, dhe megjithatë devotshme. Sipas El-Karniut, tipari më çdo pyetjeje i kthente përgjigje duke e i veçantë i Sha‘raniut është pikërisht argumentuar me një ajet ose hadith.11 prejardhja nga një familje e tillë.4 Në krye të vitit 911 (1505 sipas Epiteti “Sha‘rani” vjen nga Ebu kalendarit diellor) me ndihmën e një Sha‘ra i lidhur me qytetin Munufije, personi zemërgjerë të quajtur Hidr, fshat nga ku ka prejardhjen i ati dhe në Sha‘rani udhëton për në Kajro të të cilin janë vendosur familjarisht që Egjiptit. Hidri e shoqëron gjithandej kur ishte 40 ditësh5. Ndonjëherë është Sha‘raniun dhe e ndihmon atë për titulluar edhe Sha‘raui, duke marrë për çdo gjë. Kështu ai fiton mundësinë të bazë qytetin Sha‘ra të zonës Rif, në të vazhdojë arsimimin e tij. cilën ai është lindur6. Kajro ishte një vend i pasur në Arsimimin e ka nisur nga i ati dhe aspektin e dijetarëve dhe Sha‘rani merr në moshën 7-8 vjeçare përfundon hifzin mësim nga më tepër se 50 prej tyre. Ndër e Kur’anit.7 Më pas nis jeta e vështirë ta gjendeshin personalitete të mëdha sepse në vitin 907 humb babanë8 dhe si imami i xhamisë Gamri Eminuddin më pas nënën9. Kështu, Sha‘rani, rreth b. Nexhxhar, juristi Shemsuddin moshës 9 vjeçare, së bashku me dy ed-Deuâhilî, Nûreddin el-Mahal’lî, Nûreddin el-Xhârihî, Nûreddin es- Senhûrî, Mulla Ali el-Axhemî, Isâ Vëll. IV. Bejrût: Muessestu’r-Risâle, II, 339; el- el-Ahnâî, Shemseddin ed-Dejrûtî, Munâuî, Zejnuddîn Muhammed Abdurraûf. pa datë. el-Keuâkibu’d-durrijje fî terâxhimi’s-Sâde es- Shemseddin ed-Dimjâtî, Ahmed b. Sûfijje (et-Tabakâtu’l-Kubrâ). Editor: Muhammed Muhammed el-Kastal’lânî, Selâhaddin Edîd el-Xhâdir. V Vëll. Bejrût: Dâr Sâdir, III, el-Kaljûbî, Nûreddin el-Ushmûnî, 392. Sa‘deddin edh-Dhehebî, Burhâneddin 3. Ez-Zerkeshî, po aty, IV, 180. 4. El-Karnî, Abdulhafîdh Faraglî Alî. 1985. el-Kalkashendî, Shejhul-islâm Zekerijjâ Abdulvehhab esh-Sha‘rânî Imamu’l-karni’l-‘âshir. el-Ensârî, juristi shâfiî Shehâbeddin er- Kajro: el-Hejjietu’l-Misrijjetu’l-‘Âmme li’l-Kitâb, Ramlî, etj.12 f. 24. Sha‘rani mësoi jashtëzakonisht 5. Ez-Zerkeshî, po aty, IV, 180. 6. Uluç, Tahir. 2002. «Abdulvehhâb eş-Şa‘rânî ve 10. Kaplan, Hayri. 2002. «Fakih Bir Sûfî Örneği el-Yavâkît ve’l-cevâhir fî beyani ‘akâidi’l-ekâbir Olarak Abdulvehhab eş-Şa‘rânî.» Ç. U. İlahiyat Adlı Eseri.» Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Fakültesi Dergisi (II): 119-154, f. 7. Dergisi (Erkam Matbaacılık) (IX): 209-219, f. 3. 11. El-Karnî, po aty, f. 25. 7. El-Munâuî, po aty, III, 392; el-Karnî, po aty, f. 12. Kaplan, “po aty.” (n. 39), f. 347. Bkz.: eş- 29. Şa‘rânî, Abdulvehhab. 2004. Letâifu’l-minen ve’l- 8. El-Karnî, po aty, f. 28. Ahlâk fî vuxhûbi’t-tehadduth bi ni‘metil’lâh ‘alâ’l-itlâk 9. Kaplan, Hayri. 2010. «Şa‘rânî.» TDV İslâm (el-Minenu’l-kubrâ). Editor: Ahmed ‘İzzu ‘İnâje. Ansiklopedisi (Turkiye Diyanet Vakfı Yayınları) Damask: Dâru’t-Takvâ, f. 7; Kaplan, “po aty.” (n. XXXVIII: 347-350, f. 347. 39), f. 347. 16 Shkenca Islame shumë tekste përmendësh. Autori dhe e kalon jetën me fëmijët e tij.19 Pasi i veprës el-Keuâkib citon: “Ka qëndron thuajse 17 vjet në këtë xhami, memorizuar tekste të ndryshme si vepra detyrohet të largohet prej saj. Shkak i Minhaxh e Neueuiut dhe dy elfijet e këtij largimi ishin sulmet e xhelozisë së tij, et-Taudîh, et-Telhîs, esh-Shâtibijje, dijetarëve të tjerë. Kështu ai transferohet Kaua‘id Ibn Hishâm, er-Rauda, etj. te medreseja Ummu Huvend.20 Memorizimi ishte një veti e veçantë që ai Në moshën 15 vjeçare ka bërë posedonte, sepse unë kam lexuar jetën e haxhin e parë. Kur nis interesi ndaj shumë personaliteteve të rëndësishëm, tasavufit, Sha‘rani braktis mësimet për por shumica e tyre nuk kanë mësuar një periudhë të gjatë dhe tërhiqet në përmendësh as një pjesë të teksteve në vetmi në malin Mukattam dhe rrënojat fjalë.”13 Netët gjithashtu i shfrytëzonte Karafe. Gjatë kësaj periudhe ai përpiqet duke lexuar libra e marrë shënime. të mposhtë nefsin dhe dëshirat e tij, dhe Për të kuptuar se sa i apasionuar shkëput çdo lidhje që kishte me botën ishte Sha‘raniu pas dijes, mjafton të materiale21. Për më tepër se një vit, i theksojmë që imami i shekullit es- kaloi netët zgjuar, duke hedhur në qafë Sujuti, ende pa e parë, i ka dërguar një litar të lidhur në tavan22. Ditë e natë atij një ixhazetname14, ku përfshinte të i kalonte me lutje e tesbih. Ndonjëherë gjitha veprat e veta.15 Këtë ixhazetname tjetër, kur i vinte gjumi hynte në ujë e ka shkruar me dorën e vet dhe ia ka të ftohtë23. Më pas pati lidhje me disa dërguar me anë të të atit.16 Kur Sha‘rani imamë të ndryshëm si Ali el-Mersafiu, ishte në moshën 12-13 vjeçare17 vjen Muhammed esh-Shinnâviu, Ibrahim el- në Rauda dhe e viziton personalisht Metbûliu dhe Ali el-Havvâsi.24 imam Sujutiun. Gjatë kësaj vizite Të gjithë mësuesit e tij ishin të ai ka mundësinë të marrë mësim rëndësishëm, por pika kulmore e jetës drejtpërsëdrejti prej tij dhe lexojnë së së tij ka qenë njohja me Ali Havasin. Në bashku disa hadithe nga Kutubi Sitte fakt Ali Havas nuk dinte shkrim e lexim. dhe ca kapituj rreth metodologjisë së Kurse Sha‘rani ishte dijetar në shumë Jurisprudencës Islame. Por kjo nuk zgjat fusha. Ishte aq i ditur saqë mund të shumë, sepse Imam Sujuti ndërron jetë themi që s’kishte nevojë për dije. Kështu pikërisht në të njëjtin vit që Sha‘rani Sha‘rani mësoi shkencën e urtësisë nga mbërrin në Egjipt18. Ali Havasi.25 Reflektimi i këtij fakti Pas vdekjes së Shejh Hidrit, dallohet më se qartë në veprën El- Sha‘rani transferohet tek imami i Mizan. Kjo shkencë e ngriti Sha‘raniun xhamisë Gamri, Eminuddin ed-Dimjati në majat më të larta të diturisë. Kur Ali Havasi ndërroi jetë, 13. El-Munâuî, po aty, III, 392. 14. Dokument në trajtën e një çertifikate 19. Kaplan, “po aty.” (n. 10), f. 127. që tregon ligjshmërinë e poseduesit për të 20. El-Karnî, po aty, f. 55. transmetuar prej veprave që regjistrohen në të. 21. El-Munâuî, po aty, III, 393. 15. El-Karnî, po aty, f. 32. 22. El-Munâuî, po aty, III, 393. 16. El-Karnî, po aty, f. 33. 23. Kaplan, “po aty.” (n. 10), f. 128. 17. Kaplan, “po aty.” (n. 10), f. 126. 24. El-Munâuî, po aty, III, 393. 18. El-Karnî, po aty, f. 38. 25. El-Karnî, po aty, f. 145. 17 Shkenca Islame
ndjekësit e tij paraqiten tek Sha‘raniu të shek. XVIII31. dhe i thonë: “Të duam ty si pasardhës Sha‘rani tregonte një kujdes të Ali Havasit. Që sot e tutje të njohim të veçantë në zbatimin e suneteve, ty si mësuesin tonë.” Sha‘rani nuk i qëndronte larg bidateve, ishte shumë përgjigjet menjëherë kësaj kërkese dhe i devotshëm, i qëndrueshëm ndaj kërkon prej tyre një natë kohë. Atë padrejtësive, me një karakter të fortë natë sheh në ëndërr që mundohej të dhe kohën e kalonte vazhdimisht me hiqte këpucën nga këmba, por sa herë adhurim. Shumë dashakeqës janë që e hiqte ajo i vishej vetvetiu përsëri.26 munduar të përhapin informacione të Mesazhi i ëndrrës ishte i qartë. Kështu gabuara rreth tij32, por realiteti është ai pranon të jetë pasardhësi i Ali Havasit që sot bota Sha‘raniun e njeh si një dhe drejton xhematin për rreth 30 vjet27. shembull unikal në filozofinë e tij të Në vitin 928 (1522) martohet trajtimit të çështjeve juridiko-fetare. Sa me Zejneben. Pasi ajo ndërron jetë për dashakeqët, ata nuk mund të quhen martohet më Halimen dhe pasi edhe veçse fatkeqë e paragjykues. kjo e fundit vdes martohet me Fatimen Sha‘raniu karakterizohet me dhe Ummulhasenin. Me sa kuptohet, një jetë shumë të pasur adhurimore. të katërta bashkëshortet kanë ndërruar Kur ai ndodhej në xhaminë Gamri i jetë përpara Sha‘raniut. Megjithëse niste kuvendet e dhikrit në namazin është detyruar të martohet disa herë, e akshamit dhe i vazhdonte deri në ai ka kaluar një jetë të qetë e të lumtur mëngjes. Vetë Sha‘raniu i përjetonte bashkëshortore. Ka pasur katër fëmijë, jashtëzakonisht shumë këto adhurime dy vajza e dy djem28. në jetën e tij të brendshme. Natën e Pasi qëndroi 7 vjet në medresenë xhumasë e gdhinte me salate dhe selame Ummu Huvend29, Sha‘rani transferohet për Profetin Muhamed (a.s.).33 në kompleksin Babu-sha‘rijje, të Sha‘rani ishte një sufi që nuk binte ndërtuar nga kadi Muhjiddin Abdulkadir në kundërshtim me disiplinat klasike Uzbekî në Kajro. Këtu ka dhënë mësim islame. Përkundrazi, ai orientohej nga për vite me radhë30 dhe ka kaluar pjesën Kur’ani dhe Suneti. Sipas tij një sufi e mbetur të jetës. duhet të jetë i formuar si me diturinë Sha‘rani ka ndërruar jetë në sheriatike, ashtu edhe me diturinë moshën 63 vjeçare më 12 xhumadal- shpirtërore në gradën e një muxhtehidi. ula 973 (5 dhjetor 1565) dhe u varros Një sufi duhet të jetë një fakih (jurist), në një pjesë të veçuar në xhaminë e që vepron me dijen e tij.34 kompleksit Babu-sha‘rijje. Vendin e Sha‘rani “ka theksuar rëndësinë tij e zuri i biri Abdurrahman. Në këtë e tarikateve për shoqërinë e Egjiptit mënyrë u formua tarikati Sha‘rânijje, që mendohet të ketë vazhduar deri në fund 31. El-Munâuî, po aty, III, 397. 32. El-Munâuî, po aty, III, 396. 26. El-Munâuî, po aty, III, 394. 33. Esh-Sha‘rânî, a.g.e (n. 14), f. 8. 27. El-Karnî, po aty, f. 155. 34. Gül, Hâlim. 2013. «Hukukçu Bir Sûfinin 28. Kaplan, “po aty.” (n. 10), f. 130. İbnü’l-Arabî Mudafası: İmam Şarani Örneği.» 29. El-Karnî, po aty, f. 59. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi (IX): 46-72, f. 30. Kaplan, “po aty.” (n. 9), f. 347. 48. 18 Shkenca Islame dhe nga ana tjetër ka kritikuar të gjitha bashku me Eminuddin ed-Dimjatiun ka praktikat jashtë legjislacionit islam”35. Ai studiuar libra të panumërt, ndër të cilët ka arritur në përfundimin se rreziku më edhe kutubi sitten39. Sha‘rani kishte një i madh që dëmton umetin janë përçarjet respekt të veçantë edhe për filozofët, mes njëri-tjetrit. Për këtë arsye ka për shkak të zgjuarsisë së tyre40. ftuar vazhdimisht shkollat e ndryshme Tekstet fetare dhe gjuhësore i juridike e më gjerë, që të bashkohen mësonte përmendësh dhe i analizonte me mirëkuptim ndaj njëri-tjetrit. Edhe në prezencë të mësuesve. Siç ishte në veprat e tij është munduar të zgjidhë thelluar në jurisprudencën e shkollës këtë problem.36 shafiite, ashtu analizonte edhe shkollat Megjithëse disa persona e kanë e tjera juridike.41 kritikuar me pamjaftueshmëri në Gjatë gjithë jetës ka mbrojtur idenë, fushën e Jurisprudencës Islame, ai i që Jurisprudenca Islame dhe Tasavufi është përgjigjur qysh kur ishte në jetë nuk bien ndesh me njëri-tjetrin. Ideali i këtyre kritikave, duke thënë: “Bindjuni tij ishte dijetari sufi, d.m.th. i ditur në Legjislacionit Islam ashtu siç ka shkencat fetare dhe me moralin e një zbritur. Mos veproni duke u bazuar në sufiu. Për këtë arsye ai e ka mbrojtur deri revelacionin individual (keshf), sepse ai në fund të shumëkritikuarin Ibn Arabi.42 mund t’ju shpjerë në gabime.” Ishte i ndikuar prej këtij të fundit, por Sha‘rani kërkon prej nxënësve që të kjo nuk do të thotë që çdo fjalë të Ibn veprojnë të bazuar në Kur’an dhe Sunet, Arabiut e pranonte të mirëqenë. Nuk dhe të mos veprojnë me mendimin e ishte fanatik pas tij dhe këtë e dëshmon tyre individual (re‘j) duke thënë: “Nëse fakti që kur ka qenë i mendimit se Ibn feja do të ndërtohej mbi mendimin Arabiu ka gabuar, e ka kritikuar atë.43 individual të gjithsecilit, atëherë i pari Sha‘rani ka fituar famë me numrin që do të vepronte kështu do kishte qenë e madh të veprave që ka lexuar dhe vetë Muhamedi (s.a.s.) dhe nuk do të memorizuar. Këto i ka përmendur kishte nevojë për shpalljen hyjnore”.37 edhe vetë në veprën El-Mizan. Ndër to ndodhen vepra të fushave të gjuhës 2. Formimi i Sha‘raniut dhe dhe letërsisë arabe, hadithit, tefsirit, idetë e tij themelore jurisprudencës islame dhe metodologjisë Sha‘rani është një dijetar që ka së saj, kelamit, tasavufit, etj.44 spikatur në shumë fusha si jurisprudenca Sha‘rani ka shkruar rreth 100 vepra. islame, metodologjia e jurisprudencës Një pjesë e madhe e tyre përbëhen nga islame, hadithi, tasavufi, etj.38 5-6 vëllime. Sipas disa të tjerëve numri i Pavarësisht se në vendet ku veprave të tij arrin deri në 30045. Sha‘rani ka jetuar nuk ka pasur dijetarë të mëdhenj të hadithit, ai e ka studiuar 39. Esh-Sha‘rânî, a.g.e (n. 14), f. 7. jashtëzakonisht shumë këtë fushë. Së 40. El-Munâuî, po aty, III, 393. 41. Kaplan, “po aty.” (n. 10), f. 9. 35. Kaplan, “po aty.” (n. 9), f. 347. 42. Gül, “po aty.”, f. 48. 36. El-Karnî, po aty, f. 130. 43. El-Karnî, po aty, f. 160. 37. Munâvî, po aty, III, 397. 44. Shih: esh-Sha‘rânî, po aty (n. 2), I, 251-261. 38. Kehâle, po aty, II, 339. 45. El-Karnî, po aty, f. 44-45. 19 Shkenca Islame
3. Veprat e Sha‘raniut46 Ŧabaķātu’l-kubrâ). 2. Źejlu’ŧ-Ŧabaķāti’l- Siç përmendëm më parë, veprat e kubrân. 3. Leŧâ’ifu’l-minen ue’l-aħlâķ Sha‘raniut janë më tepër se 100. Ne do fî bejani vuxhûbi’t-teĥadduth bi- të përmendim vetëm një pjesë prej tyre. ni‘meti’llâhi ‘ale’l-iŧlâķ (el-Minenu’l- Titujt janë shkruar të transkriptuar nga kubrâ). origjinali në gjuhën arabe. 3.3. Kelam 3.1. Mistikë dhe Moral 1. el-Ķauâ‘idu’l-keshfijjetu’l- 1. el-Aħlâķu’l-Metbûlijje. 2. el- muvađđiĥa (el-mûđiĥa) li-me‘âni’ś- Baĥru’l-meurûd fi’l-meuâthîķ ue’l-’uhûd śifâti’l-ilâhijje. 2. Muķaddime fî ‘ilmi’t- 3. el-Xheuâhir ue’d-durer. 4. Dureru’l- teuĥîd. 3. Ferâ’iđu’l-ķalâ‘id fî ‘ilmi’l- ġauuâś ‘alâ fetâuâ Sejjidî ‘Alî el-Ħauuâś. ’aķā‘id. 4. el-Mîzânu’dh-dherrijjetu’l- 5. Leuâķiĥu’l-enuâri’l-ķudsijje el- mubejjine li-‘aķā‘idi’l-firaķi’l-‘alijje. 5. el- munteķāt mine’l-Futûĥâti’l-Mekkijje Jeuâķīt ue’l-xheuâhir fî bejani ‘aķā‘idi’l- (Muħtaśaru’l-Futûĥât). 6. el-Kibrîtu’l- ekâbir. 6. el-Ķauâ‘idu’s-senijje fî teuħîdi aĥmer fî bejani ‘ulûmi’sh-Shejħi’l- ehli’l-ħuśûśijje. 7. Keshfu’l-ĥixhâb Ekber. 7. el-Fetĥ fî te’uîli mâ śadara ue’r-rân ‘an uexhhi es’ileti’l-xhân. 8. ‘ani’l-kummeli mine’sh-shaŧaĥ. 8. el- Ŧahâretu’l-xhism ue’l-fuâd min sû’i’dh- Xheuheru’l-maśûn ue’s-sirru’l-merķūm. dhan bi-xhemî‘i’l-‘ibâd. 9. el-Exhuibetu’l-mardijje ‘ani’l-fuķahâ’ ue’ś-śûfijje. 10. en-Nefeĥâtu’l-ķudsijje 3.4. Jurisprudencë Islame fî bejani ķauâ‘idi’ś-śûfijje. 11. Śuĥbetu’l- 1. Keshfu’l-ġumme ‘an xhemî‘i’l- emîr li’l-faķīr ue ‘aksuh. 12. Meuâzînu’l- umme. 2. Mineĥu’l-minne fi’t-telebbusi ķāśirîn. 13. Tenbîhu’l-muġterrîn bi’s-sunne. 3. el-Mîzânu’l-Ħađirijje euâħire’l-ķarni’l-‘âshir ‘alâ mâ ħâlefû (el-Mîzânu’ś-śuġrâ). 4. el-Mîzânu’sh- fîhi selefehumu’ŧ-ŧâhir. 14. Taŧhîru Sha‘rânijje el-mudhile li-xhemî‘i ehli’z-zeuâjâ min ħabâ’ithi’ŧ-ŧauâjâ. aķuâli’l-e’immeti’l-muxhtehidîn 15. Edebu’l-murîdi’ś-śâdiķ ma‘a men ue muķal’lidîhim fi’sh-sherî‘ati’l- jurîdu’l-ħâliķ. 16. Medârixhu’s-sâlikîn ilâ Muĥammedijje (el-Mîzânu’l-kubrâ). 5. rusûmi ŧarîķi’l-‘ârifîn. 17. el-Enuâru’l- Ĥuķūķu uħuvveti’l-Islâm. ķudsijje fî bejani ķauâ‘idi’ś-śûfijje. 18. el-Keukebu’sh-shâhiķ fi’l-farķ bejne’l- 3.5. Hadith murîdi’ś-śâdiķ ue ġajri’ś-śâdiķ. 19. el- 1. el-Bedru’l-munîr fî ġarîbi Enuâru’l-ķudsijje fî ma‘rifeti âdâbi’l- eĥâdîthi’l-beshîri’n-nedhîr. 2. ‘ubûdijje. 20. el-Muħtâr mine’l-enuâr fî Meshâriķu’l-enuâri’l-ķudsijje fî bejani’l- śuĥbeti’l-aħjâr. ‘uhûdi’l-Muĥammedijje. Disa vepra të tjera të Sha‘râniut 3.2. Biografi janë si në vijim: el-Mineĥu’th-thenijje 1. Leuâķiĥu’l-enuâri’l-ķudsijje ‘ale’l-uaśijjeti’l-Metbûlijje; ed-Duraru’l- fî ŧabaķāti’l-‘ulema’ ue’ś-śûfijje (eŧ- menthûra fî bejâni zubedi’l-‘ulûmi’l- meshhûra; Esrâru erkâni’l-İslâm; 46. Kjo pjesë është marrë nga artikulli “Şa‘rânî” i İrshâdu’ŧ-ŧâlibîn ilâ merâtibi’l-‘ulema’i’l- Enciklopedisë Islame DİA. 20 Shkenca Islame
‘âmilîn; Hâdiju’l-hâ‘irîn ilâ rusûmi hadithin “Sahabet e mi janë si yjet. Këdo që të aħlâķi’l-‘ârifîn; es-Sirâxhu’l-munîr ‘alâ ndiqni do të arrini në shpëtim.” Sha‘raniu e ġarîbi’l-xhâmi‘i’ś-śaġîr. interpreton kështu këtë shprehje të urtë profetike: 4. Qasjet e Sha‘raniut në “Ky hadith na tregon që kujtdo Jurisprudecën Islame imami që t’i bindemi do të arrijmë në 4. 1. Burimi i katër shkollave juridike shpëtim. Sepse Profeti (a.s.) na ka lënë Në themelin e mendimit të të lirë të zgjedhim njërin prej tyre pa Sha‘raniut ndodhet besimi dhe respekti përcaktuar asnjërin në veçanti. Këtë i thellë ndaj imamëve të mëdhenj. Ai, mund ta bënte vetëm nëse të gjithë janë ndryshe nga autorët e tjerë që trajtojnë në udhë të drejtë.”49 diskutimet mes medhhebeve, nuk i Gjithashtu ai është i mendimit se krahason fetvatë duke diskutuar burimin një imam, si muxhtehidët50 absolutë të e tyre, sepse argumenti i gjithsecilit është katër medhhebeve, nuk flet asnjëherë i shëndoshë. pa pasur argument nga Kur’ani dhe Sipas mendimit të Sha‘raniut, Hadithi. Ky duhet të jetë gjykimi i Legjislacioni Islam është porsi një pemë gjithsecilit për imamët e tyre.51 gjigante. Fjalët e dijetarëve janë degët e kësaj peme. Ashtu siç nuk mund të ketë 4.2. Autenticiteti i katër medhhebeve ndërtesë pa mure, edhe degët e pemës Sha‘rani thekson se katër së sheriatit nuk janë pa trung dhe frutat medhhebet janë autentikë dhe të e saj nuk janë pa degë.47 saktë. Këtë e dëshmon edhe ixhmaja Ai thekson se është e pamundur e dijetarëve të Ehli Sunetit në çështjen që fjalët e imamëve të qëndrojnë jashtë e ndjekjes ose të imitimit të gjithsecilit rrethit të fesë, sepse ata i kanë bazuar prej tyre. fetvatë e tyre në burimet e ndritshme Siç thamë edhe më sipër, të katër të sheriatit, që janë Kur’ani dhe Suneti. medhhebet ushqehen nga burimi i pastër Madje muxhtehidët ishin në dijeni të i sheriatit. Për këtë arsye të katërt janë të plotë që do të kritikoheshin nga shumë saktë. Nisur nga kjo, mund të themi që të tjerë, megjithatë kanë dhënë fetvatë çdokush do të praktikojë vetëm njërin që të gjithë njohim.48 prej tyre, por jo domosdo i duhet të Nëse çdo medhheb është ushqyer mendojë se mendimet e medhhebeve të nga burimi i pastër i Legjislacionit Islam, tjerë janë të gabuar.52 atëherë të gjithë janë të barabartë dhe Sipas Sha‘raniut, të akuzosh asnjë nuk është më i lartë se tjetri. Nga imamët se kanë përdorur argumente kjo del si rezultat që asnjë medhheb nuk mund të quhet i gabuar. 49. Esh-Sha‘rânî, po aty (n. 2), I, 176. Duke pasur parasysh që burimi 50. Muxhtehid quhet një dijetar, i cili është në i çdo shkolle juridike janë fjalët e gradë të japë një fetva të re duke u bazuar në të gjitha argumentet e mundshme t ëkohës që jeton, sahabeve, Sha‘raniu sjell si argument duke nisur nga ato klasiket si Kur’ani dhe Tradita Profetike, deri tek modernet bashkëkohore. 47. El-Karnî, po aty, f. 131. 51. Shih: esh-Sha‘rânî, po aty (n. 2), I, 204. 48. Esh-Sha‘rânî, po aty (n. 2), I, 181. 52. Esh-Sha‘rânî, po aty (n. 2), I, 125-126. 21 Shkenca Islame
të dobëta është një krim i madh. Këtë ixhtihadeve57. Ata nuk kanë diskutuar se vepër të shëmtuar mund ta kryejnë cili prej mendimeve është i saktë, por se vetëm njerëzit e paditur e të pathelluar cili prej tyre është më i lartë se tjetri.58 në dije.53 Por Sha‘raniu i shton këtyre një shkak tjetër që i ka shpënë imamët 4.3. Dallimet mes medhhebeve në vlerësime të ndryshme. Sipas tij, Sipas Sha‘raniut, dallueshmëria Legjislacioni Islam ka ardhur në dy në mendim është një nga gjërat më nivele: i rëndë dhe i lehtë. Edhe njerëzit të natyrshme. Kjo është një nevojë janë të ndarë në dy kategori: të fuqishmit dhe mëshirë hyjnore.54 Dallimet mes dhe të dobëtit. Të fuqishmit zbatojnë medhhebeve janë të lidhura ngushtë me fetvatë e rënda, kurse të dobëtit ato hadithin profetik të famshëm të ihtilafit të lehta. Të fortit nuk i urdhërohet ku theksohet se dallimet në mendim janë vlerësimi i lehtë dhe të dobëtit nuk i mëshirë prej Allahut. Ai e interpreton urdhërohet ai i rëndi.59 kështu këtë hadith: “Sipas dijetarëve të mëdhenj, të 4.4. Fetvaja sipas mendimit individual gjitha medhhebet janë rrugë që të shpien Sha‘rani nuk pranon fetvatë e në xhenet. Në hadith thuhet: “Diversiteti bazuara vetëm në mendimin individual, në mendim i dijetarëve të umetit tim është duke anashkaluar Kur’anin dhe Sunetin. mëshirë. Ndërkohë që për popujt përpara Sipas tij, asnjë imam medhhebi nuk meje ka qenë dënim.”55 Kuptimi i mëshirës ka dhënë fetva të tilla. Nëse ne nuk e është gjerësi dhe rehati. Nëse njëri prej njohim argumentin e një imami të këtyre dijetarëve do të gabonte, si mund caktuar, nuk do të thotë që një argument të quhej diversiteti mëshirë?”56 i tillë nuk ekziston. Nga ana tjetër, është e Megjithatë, sipas Sha‘raniut, në krye pamendueshme që të mos ketë dallime Imam Ebu Hanife, asnjë muxhtehid ndërmedhhebore. Edhe sikur të kenë të nuk ka dhënë fetva që bien ndesh me gjithë të njëjtat argumente, metodologjia kuptimin e qartë të teksteve hyjnore.60 dhe arsyetimi i ndryshëm detyrimisht Sa për kritikat që i janë drejtuar disa do të sjellë vlerësime e gjykime të imamëve, ai thekson se këto janë ndryshme. Por, në lidhje me këto dallime rezultat i fanatizmit. Dihleviu thekson se ndryshueshmëria Gjatë trajtimit të kësaj çështjeje në mendim mes imamëve ndodh si përmend mendimet e disa prej imamëve rezultat i përzgjedhjes së njërës prej dy si Shafiiu i cili thotë: Nëse hadithi është i saktë, atëherë ai është edhe mendhhebi 53. Esh-Sha‘rânî, po aty (n. 2), I, 237. 61 54. Esh-Sha‘rânî, po aty (n. 2), I, 175, 176. im. Ky ka qenë mendimi i çdo imami. 55. Bejhâkîu e transmeton kështu këtë hadith .Ixhtihad quhet puna që kryen muxhtehidi .57 (...)“)...( َوا ْخ ِت َل ُاف َأ� ْص َحابِي َل ُك ْم َر ْح َم ٌة :(nga Ibn Abasi (r.a Diversiteti në mendim i sahabeve të mi është mëshirë”. 58. Ed-Dihleuî, Shah Uelijjullah. 2006. Fıkhî (el-Bejhâkî, Ahmed b. Husejin Ebû Bekr. pa datë. İhtilâflarda Ölçü (el-İnsâf). Përkthyesi: Musa Hûb. el-Med’hal ilâ’s-suneni’l-kubrâ. Editor: Muhammed Izmir: Yeni Akademi Yayınları, f. 236. Dijâurrahman el-A‘dhâmî. Kuvajt: Dâru›l-hulefâ 59. El-Karnî, po aty, f. 131. li›l-Kitâbi›l-Islâmî, f. 162 (Hadithi nr. 152). 60. Esh-Sha‘rânî, po aty (n. 2), I, 207. 56. Esh-Sha‘rânî, po aty (n. 2), I, 175-176. 61. Esh-Sha‘rânî, po aty (n. 2), I, 214. 22 Shkenca Islame
4.5. Kalimi ndërmedhhebor patjetër që ka qenë Imam Ebu Hanife, Personin mukal’lid (imitues), themeluesi i medhhebit hanefi. që ndërron vazhdimisht medhheb, Egjiptianët në përgjithësi janë ndjekës Sha‘raniu e përngjason me një njeri, i cili të medhhebit shafii dhe pavarësisht ndërmerr një udhëtim për të arritur në se Sha‘raniu i praktikon të katër një vend të caktuar, por që herë pas here medhhebet, mund të themi që edhe e rinis nga fillimi. Ky person s’ka për të ai e ka nisur me medhhebin shafii. arritur asnjëherë në qëllimin e tij. Për Megjithatë Ebu Hanifen e mbron me këtë arsye i këshillon njerëzit të ndjekin këmbëngulje, duke konfirmuar besimin një medhheb.62 Sipas tij, personat që nuk dhe respektin e barabartë kundrejt çdo njohin burimin e Legjislacionit Islam, imami. kanë për detyrë të imitojnë një medhheb63 Ai e nis analizën e tij me këtë fjali dhe të përzgjedhin gjithmonë mendimin shumë domethënëse: e tij në një çështje të caktuar.64 “Unë nuk i përgjigjem kritikave kundrejt Ndjekja e vetëm një medhhebi nuk Imamit vetëm me mendimet e mia personale është as kufizim, sepse asnjë nga imamët dhe paramendimin pozitiv që kam ndaj Ebu nuk ka kërkuar prej ndjekësve të tij Hanifes, siç bëjnë disa të tjerë. Kthej përgjigje vetëm fetva të rënda. Madje ndonjëherë, pasi kam lexuar dhe jam thelluar rreth çështjes për të fuqishmit kanë dhënë leje që edhe në fjalë.”67 të fuqishmit të veprojnë sipas fetvave Dhe më pas kalon në përgjigjet të lehta.65 Sidomos në një periudhë ku kundër kritikave të drejtura Imam Ebu injoranca është shtuar, nuk ka zgjidhje Hanifes. Ne këtu do t’i përmendim ato tjetër më të përshtatshme se imitimi i vetëm me tituj. një medhhebi. 1 – Dëshmia e të gjithë imamëve Megjithatë, kjo nuk do të thotë rreth thellësisë së dijes së Ebu Hanifes që të veprosh sipas mendimit të një dhe fakti që ai mendimet i ka të bazuara medhhebi tjetër është e gabuar. Nuk do në Kur’an dhe Hadith (Traditën të thotë as që kalimi në një mendhheb Profetike). tjetër është i ndaluar. Por edhe për 2 – Ebu Hanife nuk i jepte përparësi realizimin e këtij kalimi ka kushte të metodës së analogjisë kundrejt hadithit. caktuara66 dhe ky veprim nuk duhet 3– Kundërpërgjigje për pretendimet të kthehet në lojë. Gjithashtu, që të se argumentet e Ebu Hanifes janë të veprosh sipas mendimit të një medhhebi dobëta. tjetër nuk është kusht të kalosh tërësisht 4– Kundërpërgjigje për pretendimet në atë medhheb. se medhhebi i Ebu Hanifes është larg kujdesshmërisë. 4.6. Mbrojtja e Imam A‘dhamit 5 – Fjalët lavdëruese të dijetarëve të Një nga imamët më të kritikuar mëdhenj për Ebu Hanifen.
62. Esh-Sha‘rânî, po aty (n. 2), I, 130. 63. Esh-Sha‘rânî, po aty (n. 2), I, 127. 4.7. Metoda “mîzân” 64. Esh-Sha‘rânî, po aty (n. 2), I, 179. El-Mîzânu’l-kubrâ është vepra më 65. Esh-Sha‘rânî, po aty (n. 2), I, 154. 66. Bkz.: esh-Sha‘rânî, po aty (n. 2), I, 170-180. 67. Esh-Sha‘rânî, po aty (n. 2), I, 220. 23 Shkenca Islame
e rëndësishme e Sha‘raniut në fushën sistematikisht, duke aplikuar metodën e Jurisprudencës Islame. Mîzân do mîzân, të gjitha temat që gjenden në një të thotë të peshosh, të matësh vlerën ose libër të Jurisprudencës Islame. peshën e diçkaje duke e krahasuar me diçka Përveç fetvave të katër imamëve tjetër.68 Titulli i plotë i veprës është kryesorë Ebu Hanife, Malik, Shafii dhe “El-Mîzânu’l-Kubrâ esh-Sha‘rânîjje el- Ahmed b. Hanbel, Sha‘raniu ka përfshirë Mud’hile li-Xhemî‘i Ekuâli’l-Eimmeti’l- edhe imamë të tjerë, medhhebet e të Muxhtehidîn ue Mukal’lidîhim fî’sh-Sheriati’l- cilëve nuk praktikohen në ditët e sotme. Muhammedijje”. Në themelin e kësaj metode Veçoria që bie menjëherë në sy në qëndron mendimi se të gjitha këtë vepër është forma se si Sha‘raniu medhhebet ushqehen nga burimi i ka ndërthurur Jurisprudencën Islame kulluar i Legjislacionit Islam. Sha‘raniu me Tasavufin. Kjo ka bërë që Sha‘raniu pranon si të mirëqenë faktin se të të quhet muxhedid në fushën e fikhut69. gjitha fetvatë e tyre janë të drejta. Për Sha‘raniu është munduar që këtë arsye, nuk bën analiza të gjata mendimet e ndryshme të katër rreth formës së argumentimit. Ai, pasi medhhebeve t’i quajë të gjitha të i klasifikon fetvatë në dy kategoritë që vlefshme. Për të arritur këtë ai i përmendëm më sipër, mundohet të klasifikon ato në dy kategori, që janë shpjegojë aspektin e urtësisë që gjendet teshdid dhe tahfif. Çdo fetva e imamëve në to. klasifikohet në njërën prej këtyre dy Megjithëse keshfi (revelata), zë kategorive. Fetvatë që përfshihen një vend të rëndësishëm në këtë vepër, në kategorinë teshdid janë forma që parësor mbetet gjithmonë sheriati. duhet të veprojnë personat, të cilët janë Ndërsa revelatën që duhet ndjekur ai e jashtëzakonisht të kujdesshëm në jetën quan keshf sahih (revelatë e saktë, pra që e tyre fetare. Këta janë quajtur hauas. Ky nuk bie ndesh me sheriatin).70 është një emërtim i marrë nga tasavufi, El-Mîzânu’l-kubrâ është një vepër sipas së cilit të gjithë besimtarët ndahen që duhet trajtuar më gjatë, por këtë t’ia në dy kategori: hauas dhe auam. Auamët lëmë një artikulli tjetër. janë personat e thjeshtë, të cilët nuk janë aq të fuqishëm shpirtërisht saqë të 5. Përfundim veprojnë gjithmonë çka kërkon grada Si përfundim mund të themi që më e lartë e devotshmërisë. Kështu që, Sha‘raniu është një nga personalitetet këta të fundit, mund të ndjekin fetvatë me të veçanta që ka parë historia islame. e klasifikuara në kategorinë tahfif. Kjo Ka jetuar një jetë me shumë peripeci mënyrë e klasifikimit të fetvave dhe e vështirësi të të gjitha llojeve, por ai mendimeve të muxhtehidëve është i është mbështetur dijes dhe punës si quajtur “metoda mîzân”. orientues i urtë i besimtarëve. Kështu të Vepra “El-Mîzânu’l-kubrâ” trajton gjithë ne kemi mundësinë të përfitojmë 68. Ibn Mandhûr, Muhammed Ebu›l-Fadl. 1414 prej shembullit të tij personal dhe (kalendari hënor). Lisânu’l-‘arab. Botimi III. XV trashëgimisë së veprave që ka lënë pas. Vëll. Bejrût: Dâr Sâdir, XIII, 466. 69. Esh-Sha‘rânî, po aty (n. 2), I, 19. 70. Shih: esh-Sha‘rânî, po aty (n. 2), I, 184. 24 Shkenca Islame
Një dijetar që ndjek Kur’anin dhe tek mendimi i saktë, shpeshherë Sunetin, dhe pavarësisht nga frymat e duke refuzuar të tjerët, Sha‘raniu, me ndryshme të kohës, ai këmbëngul në horizontin e tij të gjerë që e karakterizon, këtë akt. Kjo e bën atë sa tradicional, po ka bërë të kundërtën. Ai ka kuptuar aq edhe origjinal. se nuk ka më asnjë sens të thuash që Mesazhi më i rëndësishëm i ka gabuar Ebu Hanife, apo Ahmed b. Sha‘raniut për njerëzit e dijes ka qenë Hanbel, apo kushdo personalitet tjetër se një person mund të bëhet një sufi qoftë. Ai i fton njerëzit të veprojnë i formuar vetëm nëse është një fakih sipas mendimit të njërit prej tyre, duke i formuar. Kështu, me veprat e tij ka përzgjedhur kështu mendimin më të hapur një horizont të ri për juristët dhe saktë sipas tyre, por pa pasur nevojë të sufistët. I ka treguar njerëzve se si ta thuash që është i vetmi i saktë. E sakta jetojnë fenë në mënyrë të përpiktë, duke dhe e drejta nuk është e thënë të jetë u treguar gjithnjë të kujdesshëm. vetëm një. Zoti qoftë i kënaqur me të! Vlen të theksohet fakti se, pavarësisht se shumica e dijetarëve Allahu di gjithçka më së miri! në përgjithësi është munduar të arrijë
25 Shkenca Islame
Bibliografia Ed-Dihleuî, Shah Uelijjullah. 2006. Fıkhî İhtilâflarda Ölçü (el-İnsâf). Përkthyesi: Musa Hûb. Izmir: Yeni Akademi Yayınları. El-Bejhâkî, Ahmed b. Husejin Ebû Bekr. pa datë. el-Med’hal ilâ’s-suneni’l-kubrâ. Editor: Muhammed Dijâurrahman el-A‘dhâmî. Kuvajt: Dâru’l-hulefâ li’l-Kitâbi’l-Islâmî. El-Karnî, Abdulhafîdh Faraglî Alî. 1985. Abdulvehhab esh-Sha‘rânî Imamu’l-karni’l-‘âshir. Kajro: el-Hejjietu’l-Misrijjetu’l-‘Âmme li’l-Kitâb. El-Munâuî, Zejnuddîn Muhammed Abdurraûf. pa datë. el-Keuâkibu’d-durrijje fî terâxhimi’s- Sâde es-Sûfijje (et-Tabakâtu’l-Kubrâ). Editor: Muhammed Edîd el-Xhâdir. V Vëll. Bejrût: Dâr Sâdir. Esh-Sha‘rânî, Abdulvehhab. 1993. el-Mîzânu’l-kubrâ. Botimi I. III Vëll. Bejrût, Lubnân: Dâru’l-Fikr. ------. Letâifu’l-minen ve’l-Ahlâk fî vuxhûbi’t-tehadduth bi ni‘metil’lâh ‘alâ’l-itlâk (el- Minenu’l-kubrâ). Editor: Ahmed ‘İzzu ‘İnâje. Damask: Dâru’t-Takvâ. Ez-Zerkeshî, Hajruddîn b. Mahmûd. 2002. el-A‘lâm. Botimi XV. VIII Vëll. Dâru’l-‘Ilm li’l-Melâjîn. Gül, Hâlim. 2013. «Hukukçu Bir Sûfinin İbnü’l-Arabî Mudafası: İmam Şarani Örneği.» e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi (IX). Ibn Mandhûr, Muhammed Ebu’l-Fadl. 1414 (kalendari hënor). Lisânu’l-‘arab. Botimi III. XV Vëll. Bejrût: Dâr Sâdir Kaplan, Hayri. 2002. «Fakih Bir Sûfî Örneği Olarak Abdulvehhab eş-Şa‘rânî.» Ç. U. İlahiyat Fakültesi Dergisi (II): 119-154. ------. 2010. «Şa‘rânî.» TDV İslâm Ansiklopedisi (Turkiye Diyanet Vakfı Yayınları) XXXVIII: 347-350. Kehâle, ‘Amr Ridâ. 1993. Mu‘xhemu’l-muel’lifîn. Vëll. IV. Bejrût: Muessestu’r-Risâle. Uluç, Tahir. 2002. «Abdulvehhâb eş-Şa‘rânî ve el-Yavâkît ve’l-cevâhir fî beyani ‘akâidi’l- ekâbir Adlı Eseri.» Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi (Erkam Matbaacılık) (IX): 209- 219.
26 Shkenca Islame
Rëndësia e revelatës hyjnore në mbrojtjen e identitetit kombëtar dhe rreziku nga qasja epistemologjiko-antropocentrike -rasti Hafiz Ali Korça-
Doc. Dr. Qani Nesimi Universiteti Shtetëror i Tetovës
Abstrakt Në këtë punim shkencor do të diskutohet bipolarizimi në vlerësimin e njeriut, në veçanti, dhe vlerave shoqërore, në përgjithësi, gjithnjë duke u bazuar në mendimet e Hafiz Ali Korçës. Pra, në një anë është vlerësimi epistemologjiko-antropocentrik, kurse në anën tjetër është një vlerësim nga prizmi teocentrik, gjegjësisht duke pasur në epiqendër revelatën hyjnore/shpalljen e Allahut. Në rastin e parë, njeriu është rob i dëshirave, epsheve, sistemit të të kuptuarit të njeriut tjetër. Ndërkaq, në rastin e dytë, njeriu është rob i Allahut, gjegjësisht i Krijuesit të Gjithëmëshirshëm dhe Gjithëfuqishëm. Hafiz Ali Korça flet për skajshmërinë e dimensionit të menjanimit të revelatës hyjnore, gjegjësisht ai flet për konceptin, që buron nga shpallja dhe për rëndësinë e tij në shpëtimin e njeriut në këtë botë dhe botën e ardhshme, kurse në anën tjetër ai flet për rrezikun dhe krizën që do të kaplojë njeriun, në rastin konkret popullin shqiptar, nga ideologjia antifetare komuniste/bolshevike, e cila burim vlerësimi e ka qasjen e bazuar në konceptin epistemologjiko-antropocentrik, të cilës i pengon çdo gjë që ka lidhje me të shenjtën. Prandaj Hafiz Aliu thotë se, “Xhami e kisha s’lan’i rrënuen; me kësi punësh djajt e shenuan; priftrinjt e hoxhët si kec i ngrinë”. (Bolshevisma, f.35). Po ashtu ai flet edhe për kijametet e çpikura nga bolshevizmi/ komunizmi, të cilat sipas tij janë “të mëdha ekonomikisht, mjeshtërisht, njerëzisht, shoqërisht, tregëtisht, familisht, moralisht dhe fetarisht”. (Bolshevizma, f.32).
Fjalët kyçe: vlera, revelata hyjnore, shpallja, feja, bolshevizma, antropocentrik.
27 Shkenca Islame
“Nacionalist jam po, fetar si duhet në tërë shoqërinë botërore, e në atë le të thonë bota ashtu si tu thuhet. shqiptare në veçanti. Ndërkaq teza e ... Hafiz Ali Korçës, e cila në të njëjtën Ç derd ka për atdhenë kush ka flakur fenë kohë paraqitet edhe si një ilaç i kohës, Për dit vagaboni e ndëron kiblenë.” është se mënyra e vetme e shërimit të kësaj sëmundjeje antropocentrike Hafiz Ali Korça rrënjët i ka në teocentrizëm, gjegjësisht në bindjen se Zoti është i pari në çdo gjë, edhe në të menduarit, edhe në të vepruarit, por edhe në të vlerësuarit. Kështu që, shpallja universale qiellore, në traditën e madhe shpirtërore primordiale ibrahimiane, paraqet përfundimin e historisë së shenjtë të shpëtimit dhe të shpagimit, historinë e mëshirës universale të Zotit, si dhe ilaçin e vetëm të shpëtimit të shoqërisë nga kjo sëmundje e lindur në periudhën moderne. Fjala e Zotit, Kur’ani, i cili si sinonim të tij ka fjalën Vahj, buron nga thellësia e paarritshme e jetës hyjnore. Dimensioni i përhershëm i Fjalës së Zotit në kontekstin kohor/ historik vërehet nëpërmjet vetëshpalljes së njëqenësisë së Zotit dhe natyrës që hesht, e cila i jep kuptim vdekshmërisë së jetës dhe pavdekshmërisë së aza e paradigmës qëndresës historike. Mirëpo ky logos i moderniste, e cila Shpalljes, pa za e pa shkronja, nuk është Bgjithashtu u bë qendra kronikë e vazhdimësisë së ngjarjeve, e e filozofisë moderne, është se e me këtë edhe e përparimeve kulturore vërteta përfundimtare mund të e të traditës, por e fshehtësisë trans- arrihet vetëm përmes epistemologjisë historike të Zotit dhe të ndërhyrjeve antropocentrike. Kjo ishte një përputhje të Tij historike, që nga mjegullat e me mënjanimin e shpalljes (vahj) në hershme të zanafillës (ed-duhan) e deri epokën moderne, si një dimension së te përfundimi eskatologjik.1 Kështu bashku me arsyen dhe eksperiencën që Hafiz Ali Korça, duke u nisur nga e tre burimeve të koordinuara të dijes kjo pikëpamje, që është një pikëpamje (arsye, shkenca, progresi). Si rezultat epistemologjiko-teocentrike, shprehet i kësaj paradigme bota moderne solli se bolshevizma, apo antifetarizmi, me vete një sërë problemesh dhe 1. Ismail B., Hafiz Ibrahim Dalliu dhe ekzegjeza e tij sëmundjesh kulturore e shpirtërore kuranore, LogosA, 1998, f.15-17.
28 Shkenca Islame gjegjësisht antisakralja është në dëm të Profet s”ka, (hasha) Zoti s”është gjë fare. njerëzimit: S”ësht as një as disa. S”ka Zot që të ketë “…përgatiti atë kijamet qe ndënë masqen profetë. Profetët janë disa njerës gënjeshtarë e njerëzimit, ndënë petkën e qytetërimit, brënda dhe librat i kanë përdorur vegla për të rrjepur në katër pesë vjet do të shkulte rrënjët botën edhe t”yshqeheshin përmbi kurizin e feve, do të shkulte themelin e besimit e tyre. Ata thonë se Tevratit, Inxhilit dhe që ka një Zot, do të gremiste jetën Kur’anit i ka shkuar koha.” shoqënore, do të rqevërimet, do të përmbyste “Thonë një kohë bota vepronte pas rregullimet edhe do të çpikte trubëllimet Kur’anit e pas Inxhilit e Tevratit edhe me egërsore.” (Bolshevizma, f. 20).2 këtë mënyrë siguronin jetesën, por sot ç”do njer -“Terbijeja (education) u helmua, duhet të rojë me Kur’anin e Karl Marksit: u poshtërua, njerëzimi u fik, Plasja t”u bjerë!”. egërsimi i motshim u përsërit. 2) Shajnë agjënimin, namazin etj… Shënjë më s’lane nga lulëzimi Ata komunistë që shkojnë në xhami U egërsuan vdiq njerëzimi. (Bolshevizma, e falen, agjënojnë i çrexhistrojnë edhe nga f. 22). partija i qitin. Thonë lumtërija shpëtimi vjen vetëm nga pafesija, nga mosbesimi, nga mohimi “Tufani (rrebeshi) i Nuhut n”ishte Zot e libr e Pejgamber, por vetëm veprim me prej ujit ky është prej tufan gjakut.” ”...të librin e çifut Karl Marksit. rrënohen gjithë fetë, aherë do t’u themeloka 3) Në gjithë shkollat nga an e profesorëvet vëllazëri e përgjithshme dhe e vërtetë.”3 u thuhet: Zot s”ka…e tjera… (Bolshevizma, f. 22-23) 4)Komunizma formimin familjar s”po e Autori kur flet për paradigmën e njeh. (Bolshevizma, f. 29-30) bolshevikëve tregon se kjo ideologji Qysh merret grua nëna e bija? bazohet në pafesi, nuk pajton me asnjë Këtë s”e bëjnë as bagëtija. fe, nuk njeh asnjë Zot, nuk pranon asnjë Gjeli këputet nuk e shkel nderin lloj profecie apo shpalljeje. Sipas tij Ta përjashtojmë nga kafshët derrin. kjo ideologji shan, tallet dhe i ofendon (Bolshevizma, f. 44) ritualet dhe parimet fetare, ajo nuk njeh 5)Kurrorëzimi u ngrit. institucionin familje, është kundër librit, 6)Le që libra fesh nuk lenë ndë shkollat përveç librave të saj ideologjik etj. Për por nuk lenë të shitën as nepër libratoritë. këtë Hafiz Ali Korça shprehet me sa (Bolshevizma, f.31) vijon: Gjithë trimat, hereut, të famçmit që “1) Komunizma nuk pajton as me një fe kanë çkrirë jetën e tyre për Atdhe, bolsheviku se bazohet permbi pafesinë, se thotë: Zot s”ka. i quan trathëtor.” (Bolshevizma, f.31) Autori flet edhe për dëmin që i 2. “Ajo socialism, e Karlit me petkën komunizmë, është dhënë fesë nga ana e këtij sistemi qytetërimin e Rusisë e përmbysi, fen e rrënoj, njerëzimin e pa Zot dhe antireligjioz: shkretoj, botën e varfëroj, gjithë besimet i mohoj, ndërtesat “Shih pra nuk mbetën fare ndërtesa, e qytetërimit i çkatërroj.” (Bolshevizma, f. 21). 3. “Shumë njerës të pasur mbetën pa ngrënë, zbathët, Ndër këmb u muar e shenjta besa, çveshur nëpër gërmadhat. Lordët u bënë hamall. Me Xhami e kisha s”lane i rrenuan, qindra mijë njerës të nderçëm u ngrinë me thika i lëvrinë Me kësi punësh djajt i shenuan, në gjak.” 29 Shkenca Islame
Priftërinjt e hoxhët si kec i ngrinë, Kur’ani, i cili rregulisht tenton Inteligjentët në dhet i shtrinë, ringjalljen e traditës transcendentale Ç”bëri Nemrudi, Ç”bëri Shedadi? primordiale ibrahimiane, është hallka …… e fundit e zinxhirit të fjalës së shenjtë Me lot prej gjaku vëllazër qani! dhe hyjnore, e zbritur nga ana e Allahut U shkel Inxhili, u shkel Kur’ani! Fuqiplotë, nëpërmjet melekut Xhibril …… deri te Profeti Muhamed (a.s.), e S”i bën Jexhuxhi as qor Texhalli nëpërmjet tij deri te njerëzit, që ata të S”besoj t”i bëjë këto as djalli. kenë mundësi të kuptojnë të vërtetën, të …… drejtën dhe rrugën e cila i çon drejt një U shkel Inxhili, u shkel Kur’ani, organizimi më të përkryer të vetvetes, U gri Rusija, u gri Turani. dhe të shoqërisë në tërësi. Kur’ani (Bolshevizma, f. 35-37) përveç që ka një dimension të jashtëm (Dhahir), që deri diku çdo lexues, me pak Disa mendimtarë, që njihen njohuri, mund të marrë atë që e kupton si perenialistë, sikur që është Rene dhe që mendon se i duhet, ai ka edhe Guenon, Sejjid Husein Nasr etj., thonë dimensionin e brendshëm (Batin), të se epoka jonë është ajo e nominalizmit, thellë dhe të gjerë të tij, të cilin nuk mund ekzistencializmit dhe e sajimeve të ta kuptojnë të tjerë, përveç atyre që janë ndryshme në të cilat relativizmi dhe të thellë në dije dhe shkencë (ver-Rrasihune subjektivizmi ndikojnë dëmshëm në fi-l Ilmi), të cilët kanë njohuri linguistike, individin dhe në shoqërinë. Kundërhelmi hermeneutike, teologjike islame etj. Ai i vetëm i relativitetit dhe i subjektivitetit është po ashtu udhëzues për të mirët, është Absoluti dhe objektiviteti, si dy gjegjësisht për të devotshmit. Edhe pse pikëpamje thelbësore të intelektualizmit Kur’ani për një periudhë afro 13 shekuj ihsani gjegjësisht filozofisë perenialiste. ka qenë në qendër të organizimit fetar, Mënyra e të menduarit dhe e përkapjes shoqëror, kulturor dhe politik, përderisa pereniale, tradicionale ka kontribuar myslimanët kanë qenë të organizuar edhe dukshëm në prezantimin e perspektivave politikisht rreth boshtit apo konceptit të reja për daljen nga kriza shoqërore epistemologjiko-kuranocentrik, ai dhe shpirtërore e shoqërive moderne.4 është komentuar në forma dhe stile të Duke u bazuar në këtë aspekt të fesë, ndryshme. Pra, kjo tregon se, shoqëria Hafiz Ali Korça shprehet me sa vijon: islame nuk ka mundur të bëjë pa një “Tufanit të bolshevizmës veç fesë kush i traditio interpretativa.5 bën ballë? Ndërkaq, interpretimi, në masë të Po u çkatërrua feja kush i rri përpara madhe, varet nga fakti se kush e bën vallë? atë, kujt i drejtohet, cili është qëllimi i Atdheu dhe komësija me fe me fe mbahet interpretimit dhe në cilin çast historik vetëm Bolshevikët po i shohim Atdhen”e sjellin ndodh kjo. Në këtë kuptim të gjitha vërdallë.” (Bolshevizma, f. 43) 5. Enes Kariç, Si të komentohet Kur’ani, FSI, Prishtinë, 2008, f. 68-80; Enes Kariç, Hermeneutika 4. Metin Izeti, Ethet e metafizikës, Skofia, Tetovë, Kur’ana, Hrvatsko Filozofsko Drustvo, Zagreb, f. 37. 1990, f. 225, 226, 228, 233-4, 244. 30 Shkenca Islame interpretimet mund të quheshin, shpjegime Kur’anit), tekst filozofik që bazohet në mbi gjendjen, sepse ato paraqiten gjithnjë interpretimet filozofike të Ibn Arabiut, në një situatë me të cilën është i lidhur Ihfanu Safasë, Farabiut, Ibn Sinasë, interpretimi.6 Kurrfarë interpetimi nuk Ibn Rushdit, Suhraverdit etj. Të gjithë mund ta anashkalojë këtë situatë dhe këta filozofë i kanë dhënë arketipit asnjë interpretim nuk është i plotë pa kur’anor dinjitetin e tekstit filozofik, i shpjegimin e situatës. Ka të drejtë Hans cili mund të lexohet në mënyrë gnostike, Georg Gadameri kur thotë: “Dikush neoplatonike, peripatetike, mistike etj.8 që përpiqet të kuptojë një tekst, është S’ka dyshim se mënyra teologjike i gatshëm që teskti të thotë diçka për e interpretimit të Kur’anit Famëlartë, të. Për këtë arsye, intelekti i arsimuar është ajo që është më e shpeshta, pasi hermeneutik, duhet qysh në fillim të sipas kësaj mënyre Kur’ani kuptohet jetë i ndjeshëm për një cilësi të caktuar si Fjalë e Allahut, Shpallje, Revelatë, të tekstit dhe kjo është e reja e tij. Por Ligj i Allahut, Fjalë e Allahut e zbritur kjo ndjeshmëri nuk bashkëngjit as Profetit Muhamedit (a.s.), i cili e ka pasur “paanshmërinë” në çështjen e lëndës dhe për detyrë që të njëjtin t’ua kumtojë as shuarjen e vetvetes, por në asimilimin njerëzve. Dijetarët myslimanë që e kanë e vetëdijshëm të dijes së tij paraprake përkthyer dhe komentuar Kur’anin (pikërisht të atyre domethënieve ose Famëlartë, një gjë të tillë e kanë bërë interpretimit që tanimë ekziston si në kuadër të traditës, dogmës, mistikës, rezultat i përvojave të kaluara) dhe të apologjive sektare dhe modernizmit. paragjykimeve. Është e rëndësishme që Ndërsa sipas John Wansbrough, tradita të jemi të vetëdijshëm për paragjykimet e “brendshme” e traditës interpretative tona vetjake, që teksti të paraqitet në të Kur’anit në botën islame, dallon risinë e tij dhe në këtë mënyrë të jetë pesë tipa themelorë: narrativ (haggadik), në gjendje për të dëshmuar të vërtetën juridik (halahik), tesktual (masoreik), vetjake, pavarësisht paradomethënieve retorik dhe alegorik.9 të atij që e interpreton”.7 Këtu dua të përkujtoj edhe një Kështu që, për këtë qëllim, gjatë çështje shumë me rëndësi në lidhje me historisë së hermeneutikës dhe të interpretimin e Kur’anit, në veçanti, ekzegjesëz kur’anore janë bërë disa dhe të Revelatës Hyjnore në përgjithësi. lloje të interpretimit/komentimit dhe të Kështu, nëse i kthehemi qasjeve përkthimit të Kur’anit Famëlartë. Sipas shkencore-teknologjike nga njëra anë llojeve të komenteve Kur’ani është dhe atyre mitologjike-tradicionale nga munduar që të kuptohet si tekst mitik ana tjetër, do të shohim se këto qasje (Walter Beltz, Mitologjia e Kur’anit), tekst religjionit ia humbën ndjesinë dhe historik (Theodor Noldeke, Historia e aktualitetin kohor dhe hapësinor. Vlera e analizave joreligjioze ndaj religjionit 6. Edward W. Said, Shtrembërimi i Islamit, LogosA, është relative dhe e kushtëzuar për Shkup, 2011, f. 317. 7. Hans-Georg Gadamer, Truth and Method, shkak se religjioni mund të kuptohet Seabury Pres, New York, 1975, f. 238. (cituar nga Edward Said, Shtrembërimi i Islamit, LogosA, 8. Kariç, Si të komentohet Kur’ani, f. 68-80. Shkup, 2011, f. 321). 9. Ibid. 31 Shkenca Islame
vetëm nëpërmjet religjiozes dhe të komentimit teologjik të Kur’anit religjionit. Në hulumtimin fetar subjekti Famëlartë në gjuhën shqipe, e cila merr duhet ta përjetojë fetaren, gjegjësisht formën e saj të dukshme, me iniciativën subjekti dhe objekti duhet të jenë e Ilo Mitko Qafzezit, Hafiz Ibrahim religjiozë.10 Subjekti që nuk është fetar Dalliut, Hafiz Ali Korçës.12 Hafiz Ali e vret, e mbyt objektin religjioz të cilin e Korça, tek i cili edhe objekti dhe subjekti hulumton. Diskutimet apologjetike dhe janë religjioz, bën një komentim edhe juridike të fesë që moti janë shndëruar ezoterik të Kur’anit Famëlartë, gjë e cila në disiplina të vdekura që përjetohen kuptohet nga vetë fjala e tij: si përkujtime të mundimshme të “Zot! Na e dimë mirë se sirati mustekim religjiozitetit të dikurshëm. Çka është ashtë vetë H. Muhamedi. Pra për nderin e të esenca e religjionit, cili është nervi dashunit t’ent qendrona në rrugën e tij, në bazë i tij dhe pse kemi nevojë për dashunit të tij dhe çilna perden e zezë të syve, te? Feja ose religjioni nuk është dije çilna zemrën qi nga çdo anë të shofim, të të abstrakte, përkundrazi ai është gnozë, shofim vetëm ty, të të ndëgjojmë vetëm ty, të të është koncept i tërësishëm konkret mentojmë vetëm ty, e të të mentojmë ashtu si do dhe organik i jetës personale dhe botës ti. Amin.”13 përreth. Tradita konstituive e Islamit Periudha kohore, kur ka jetuar dhe religjionin e konsideron si dhuratë vepruar vetë Hafiz Ali Korça dhe shumë hyjnore mbinatyrore, mirëqenëse, të lirë të tjerë si ai, përbën kohën kur shqiptarët dhe jo të huazuar. Është mbinatyrore ballafaqohen me organizimin politik, për shkak se burimin e ka në Zotin; fetar, ekonomik, social të Shqipërisë, është mirëqenëse për shkak se vjen si pasi ajo më veç ishte e pavarur që nga viti rezultat i mëshirës hyjnore, që ka për 1912. Periudha e pas viteve 20’ është e qëllim vendosjen e aleancës me njeriun shoqëruar me aktivitete të komuniteteve si krijesë kurorë e kreativitetit hyjnor; religjioze shqiptare të përkatësive të është e lirë për shkak se rrjedh prej ndryshme fetare, të cilat bëheshin për lirisë së pakufishme të Zotit dhe është riorganizimin e tyre. Janë mbajtur një jo e huazuar për shkak se nuk jepet me numër kongresesh për pavarësimin pretendim ose me qëllim që t’i kthehet, e komuniteteve të tyre nga qendrat por që me butësi të ngjallë besnikërinë, centraliste, si nga Kisha Ortodokse mirësinë dhe dashurinë ndaj Zotit. Ajeti Shqiptare, Komuniteti Bektashian, po kur’anor që flet për ekskluzivitetin e ashtu edhe nga Komuniteti Mysliman pranueshmërisë fetare para Zotit e Shqiptar. Për myslimanët shqiptarë kjo karakterizon atë si nënshtrim absolut periudhë në dy aspekte ishte shumë ndaj të Madhit, apo si përjetim i lirisë e vështirë. E para kishte të bëjë me në skllevërinë e epiqendrës së qenësisë.11 mungesën e një qendre për shqyrtimin Kështu, edhe në botën shqiptare kemi iniciativën e përkthimit dhe 12. Ismail Bardhi, Hafiz Ibrahim Dalliu dhe egzegjeza e tij kur’anore, Logos A, Shkup, 1998, f. 120-127; 10. Gazali, Ebu Hamid, The Alchemy of Happiness, Feti Mehdiu, Përkthimet e Kur’anit në gjuhën Lahor, 1964, f.17. shqipe, Shkup, 1996, f. 13-20. 11. Hafizoviç, Reshid,Teoloski Traktati o Naçelima 13. Hafiz Ali Korça, Komentimi i disa ajeteve dhe Islamske Vjere, Sarajevo 1996, f.9. sureve të Kur’anit, LogosA, Shkup, 2006, f. 22. 32 Shkenca Islame e çështjeve fetare islame, sikur që ishte çdo padrejtësie e devijimi.15 Këtë më së më herët Stambolli, gjë të cilën kokat miri e tregon edhe fjala e tij me sa vijon: fetare islame duheshte që të përgatiten që të jenë të pavarur në këtë drejtim. “Fen’e Zotit e haruam Kurse e dyta kishte të bëjë me atë vetë vehten poshtëruam. se kjo periudhë përshkuhej nga një Mjerë ne çdo të pësojmë botëkuptim antisakral dhe antimetafizik. kur si duhet nuk besojmë. Pra vendet shqiptare i priste një kohë e Emrin mysliman e kemi vështirë sa i takon aspektit shpirtëror, por as vet s’dimë ç’jemi. kohë kjo e cila, edhe pse në forma O Zot çilna syt’e zemrës, të ndryshme zgjati deri në vitet ‘90. t’i shkojmë Nurit pas themrës. Elemente këto që e përshkonin tërë Prapë ne vahji të vimë periudhën moderne në Evropë, kurse të flasim aqë sa dimë.“16 më pas edhe regjimet komuniste, si ai që ishte në Shqipëri. Kështu që, sipas Hafiz Ali Korça për rëndësinë e Ahmet Davutogllut, “Presupozimi bazë fesë në këto periudha dhe për fenë si i paradigmës moderniste, i cili gjithashtu një element i cili si i vetëm që mund ti u bë qendra e filozofisë moderne, është bëjë ballë kësaj situate dhe të mbrojë se e vërteta përfundimtare mund të ndjenjën kombëtare të popujve në arrihet vetëm përmes epistemologjisë përgjithësi, e të shqiptarëve në veçanti, antropocentrike. Kjo ishte një përputhje në një vjershë të tij thotë: me mënjanimin e shpalljes (vahj) në “Tufanit të bolshevizmës veç fesë kush i epokën moderne, si një dimension së bën ballë? bashku me arsyen dhe eksperiencën Po u çkatërua feja kush i rri përpara e tre burimeve të koordinuara të dijes vallë? (arsye, shkenca, progresi).”14 Atdheu dhe komësija me fe me fe mbahet Hafiz Ali Korça, duke përjetuar vetëm periudha të ndryshme jetësore dhe Bolshevikët po i shohim, Atdhen e sjellin historike, si dhe shpërnguljet e shumta vërdallë.”17 e në veçanti të teologëve, të cilat ishin të mundimshme, kurse me qëllim që Njëri prej intelektualëve që merret Shqipërinë ta shohë sa më të fortë dhe me mendimin fetar islam dhe që bën me një kulturë sa më të përshtatshme, qasje mistike të Kur’anit dhe të idesë ashtu siç e kërkonte koha, me punën e islame, William C. Chittick, kur flet vet intelektuale përsëri u përpoq dhe ia për këtë dimension ai thotë: “Njeriu arriti ta bëjë atë që i takon një teologu i rritur ka dalë prej fëmijërisë së tij, shqiptar i këtyre trojeve, nuk qëndroi fëmija prej barkut të nënës dhe njeriu indiferent ndaj asaj që ndodhte rreth tij, i mësuar nga injoranca. Njerëzit mund por ngrinte zërin në çdo periudhë ndaj 15. Bardhi, f.79. 16. Hafiz Ali Korça, Historia e shenjtë edhe të katër halifetë, LogosA, Shkup, 2006, f. 600. 14. Ahmet Davutogllu, Transformimi qytetërimor dhe 17. Hafiz Ali Korça, Bolshevizma, LogosA, Shkup, bota muslimane, LogosA, Shkup, 2005, f. 41-42. 2006, f. 43. 33 Shkenca Islame
ta ndihmojnë kacavarjen e tyre drejt mjaft të rëndësishëm të njeriut, i rreket lartësive me anë të vetëpërpjekjeve komentimit të fjalës së shenjtë dhe të tyre. Ata mund të kacavirren për sakrale të Kur’anit Famëlartë. Ideja te majat duke përdorur dhuntitë dhe është që kjo fjalë e shenjtë t’i ofrohet sa talentet e tyre dhe mund t’i vendosin më afër myslimanit shqiptar, me të cilën qëllimet e tyre aq lart sa dëshirojnë vetë. ai do të mund edhe ta kuptojë mesazhin Gjithë konceptet e mësimit, edukimit, hyjnor po edhe të mund ta përmirësojë përmirësimit, përparimit, ecolucionit e dhe ta shpëtojë vetveten e tij në këtë dhe zhvillimit të orientuar mbështeten në botën e ardhshme. Kështu që ai në disa këtë kuptim fundamental: Gjërat mund vargje do të theksonte këtë çështja me të ndryshohen në kahun që synon sa vijon: për sipër. Kjo ide është aq bazike për jetën njerëzore, sa rrallë herë njerëzit «Nacionalist jam po, fetar si duhet merakosen për të menduar rreth saj, le të thonë bota ashtu si tu thuhet. por e marrin thjesht si diçka krejt … të natyrshme. Në termat mitike të Ç derd ka për atdhenë kush ka flakur fenë monoteizmave perëndimore, pikësynimi Për dit vagaboni e ndëron kiblenë. drejt të cilës orientohet lëvizja që … synon për sipër korrelohet, ndër të Atdheu kutij është feja xhevahiri tjera, me sferat qiellore plot yje dhe Rron në kuti brënda e ruhet floriri. me parajsën apo domenin e lumturisë Për të mbrojtur nderin na duhet kutija pas vdekjes, ndërsa mospranimi për Po s pate kutinë shkon feja, inxhija.”19 të ndërmarrë lëvizjen në drejtimin që synon për sipër, lidhet me sferat më të Në fund, dua të potencoj se ulëta të ekzistencës dhe me skëterrat. Hafiz Ali Korça, është një personalitet Në pyetjen: Nga ka ardhur kjo botë që për çështjen shqiptare, qoftë dhe si ka ndodhur që ne jemi këtu? dimensioni religjioz apo ai kombëtar, Filozofët operojnë me intuitën, e cila ka kontribuar edhe duke marrë pjesë në për njerëzimin para-modern është po Kongresin e Alfabetit të gjuhës shqipe aq themelore sa perceptimi i lëvizjes që (1908-Manastir), edhe duke shkruar, synon ngjitje. Pikë së pari ajo na thotë edhe duke e jetuar edhe duke sakrifikuar se asgjë nuk mund të lëvizë për sipër, tërë atë që e ka poseduar në jetë. Ai për pa pasur zbritur posht më parë. Kurse këtë ideal më në fund ka sakrifikuar Baba Afdal për këtë thotë, nuk ngrihet edhe veten e tij, duke vuajtur edhe për nga toka asgjë që nuk ka rënë nga qielli.18 kafshatën e gojës. Kuptohet se edhe Hafiz Ali Korça, i vetëdidjshëm për këtë dimension
18. William C. Chittick, Qëllimi i jetës filozofike, 19. Hafiz Ali Korca,Publicistikë dhe shkrime të f.63. tjera, LogosA, Shkup, 2006, f.12-13.
34 Shkenca Islame
Literatura
Bardhi, Ismail, Hafiz Ibrahim Dalliu dhe egzegjeza e tij kur’anore, Logos A, Shkup, 1998. Chittick, William C., Qëllimi i jetës filozofike, Metafizika dhe Morali, Tiranë, 2010, f.63. Davutogllu, Ahmet, Transformimi qytetërimor dhe bota myslimane, LogosA, Shkup, 2005. Gadamer, Hans-Georg, Truth and Method, Seabury Pres, New York, 1975. Gazali, Ebu Hamid, The Alchemy of Happiness, Lahor, 1964, f.17. Hafizoviç, Reshid,Teoloski Traktati o Naçelima Islamske Vjere, Sarajevo 1996. Izeti, Metin, Ethet e metafizikës, Skofia, Tetovë, 2009. Kariç, Enes, Hermeneutika Kur’ana, Hrvatsko Filozofsko Drustvo, Zagreb, 1990. Kariç, Enes, Si të komentohet Kur’ani, FSI, Prishtinë, 2008. Korça, Hafiz Ali, Bolshevizma, LogosA, Shkup, 2006. Korça, Hafiz Ali, Historia e shenjtë edhe të katër halifetë, LogosA, Shkup, 2006. Korça, Hafiz Ali, Komentimi i disa ajeteve dhe sureve të Kur’anit, LogosA, Shkup, 2006. Korça, Hafiz Ali, Publicistikë dhe shkrime të tjera, LogosA, Shkup, 2006. Mehdiu, Feti, Përkthimet e Kur’anit në gjuhën shqipe, Shkup, 1996. Said, Edward W., Shtrembërimi i Islamit, LogosA, Shkup, 2011.
35 Histori
Historia e shekullarizimit në Shqipëri 1944 e në vazhdim
Nuredin Nazarko (Pjesa e II-të)
Abstrakt Terminologjikisht dhe për nga modaliteti i realizimit të qëllimit të tyre, ateizmi dhe shekullarizmi shfaqen si të ndryshëm, vis-a-vis me njëri-tjetrin. Substancialisht kërkojnë të njëjtën gjë, kanë të njëjtin qëllim: orientimin e njeriut drejt materializmit shkencor për realizimin e parajsës tokësore, natyrisht jo të përjetshme. Prandaj një shekullarizëm i fortë, ekstrem, duke kërkuar heqjen e tërësishme të Fuqisë së Epërme nga skena e jetës njerëzore, nga influenca në jetën publike dhe influencë gjithnjë e më të dobët në jetën individuale deri në çinfluencimin e plotë, nuk do të kishte më dallim nga ateizmi. hkenca moderne duke Sipas darvinisto-materialistëve, zbuluar mrekullitë e universit feja është fantazi e mendjeve të Sdhe botës së gjallë, përforcon sëmura, pjellë e paditurisë dhe pafuqisë gjithmonë e më tepër idenë e një njerëzore për të përballur fenomenet projektimi dhe dizenjimi inteligjent nga natyrore. Feja mbahet në këmbë nga një Fuqi e Epërme, shkakësi e krijesave, injoranca e njerëzve, se aty ku ka dituri transcendent dhe joimanent. Debatet nuk ka vend feja. Feja nuk mund të mbi origjinën e universit dhe jetës do të jetë qoftë edhe në një çast të dhënë vazhdojnë, të paktën jo për objektivitet kohe kundër diturive qofshin fetare shkencor. Vazhdimësia e debatit tashmë apo në dukje profane. Nëpër faqet e do të zhvendoset në frontin ideologjik. librave të shenjtë do të shohim ftesë Evolucionistët nuk mund të tërhiqen për të menduar mbi universin, krijimin kaq lehtë përballë fakteve edhe pse e njeriut dhe botës së gjallë, zbulimin rekomandojnë që të mos pranohet asgjë e natyrës dhe shfrytëzimin e pasurive pa fakte dhe prova eksperimentale. Por të saj. Do të hasim në shprehje si kur provat eksperimentale flasin më “për ata që mendojnë”, “për ata që shumë sesa fjalët në favor të dizenjimit arsyetojnë”, “për ata që logjikojnë”, “e inteligjent dhe sërishmi debati vazhdon, njohin të diturit”, “pyesni ata që dinë”. arsyet e vazhdimësisë janë fryt i Do të ishte alogjike të mendonim që besimit të pa besim, të evolucionisto- këto shprehje të të udhëheqin drejt materialistëve, tek evolucionizmi. paditurisë, injorancës, pasi mendimi,
36 Histori arsyetimi, logjikimi, meditimi, pyetja determinuesi, pa realizimin e shkakësive. drejtuar njerëzve të ditur, janë antidot Në rast se veprimet nuk do të shiheshin i sëmundjes së injorancës dhe jo si pjesë e determinit hyjnor, apo do të gjeneratorë të saj. Feja nuk mund të jetë shiheshin si pjesë e determinimit, por përjetësim i padijes, thjesht sepse nuk të palidhura me shkaqet, do të kishim është. konfuzion dhe ngatërresë në vetëdijen Si pjesë e fesë u konsideruan edhe njerëzore. Në rastin e parë do të astrologjia, magjia, falli, kiromancia, rezultonim në deizëm, i papranueshëm supersticionet. Të gjitha këto forma për absolutizmin e Fuqisë së Epërme, besimi janë tërësisht politeiste, pagane, e në rastin e dytë nëse shkaqet nuk të papranueshme dhe vis-a-vis me do të ekzistonin, do të rezultonim monoteizmin. Madje në rast se ka me detyrimin e njeriut për të vepruar ndonjë që do të jetë në radhën e parë jashtë lirisë së zgjedhjes së tij, shkelje të kundërshtimit të këtyre praktikave flagrante e të drejtave me të cilat vjen në politeiste, pagane, nuk ka mundësi të ekzistencë. Ekzistenca e shkaqeve dhe jetë vetëm se i dyti, pasi në radhë të fshehtësia e determinimit, realizojnë parë qëndron monoteizmi. Feja fton një nga vlerat më të mëdha sui generis, vazhdimisht në çlirimin e logjikës për qenien njerëzore, lirinë e zgjedhjes, njerëzore nga besimet pagane e pavarësisht nëse zgjedhja e kryer është politeiste. Por, udhëheqja komuniste në ose jo në përputhje me jus divinum. Shqipëri duke përfituar nga injoranca Çfarë e pason zgjedhjen, pas realizimit e masave popullore, e thellonte akoma të shkakësive, në përputhje me lirinë e më tej me tymnajën e shpifjeve e zgjedhjes, themi se pikërisht ky ishte trillimeve, duke dashur të përbashkojë determinimi, që është caku i fundmë i të papërbashkueshmet. veprimeve të njeriut. Njeriu dhe vetëm Feja u cilësua vendburim i njeriu ka lirinë për të zgjedhur, çka fatalizmit, shkakësi e të cilit është nënkupton veprimtari, lëvizje energjish, determinizmi hyjnor. Determinizmi progres dhe jo fatalizëm. hyjnor është i pashfaqshëm, i Besimet fetare janë pazbulueshëm, i panjohur për njeriun pashmangshmërisht të lidhura me para se veprimet të ndodhin. Si i tillë besimin në botën e përtejvarrit, determinizmi hyjnor, nuk e detyron e konsideruar nga materialistët si njeriun në liberum arbitrium si imperativi mashtrim i hapët ndaj njeriut. Për më i lartë i moralit hyjnor. Determinizmi Marksin dhe ithtarët e tij konsekuentë, nuk e konfuzon njeriun mes veprimeve bota e përtejme ishte shpikje e të dhe paveprimeve. Determinizmi nxit pasurve për të përligjur shfrytëzimin në veprimtari, fortësi psikologjike e tyre ndaj të varfërve, të cilëve iu duke e cytur njeriun në realizimin e sigurohej hyrja në parajsën e përjetshme shkaqeve, përderisa nuk e di çka është meqenëse ishin treguar të bindur ndaj e fshehtë, e paperceptueshme dhe cak klasës sunduese. Feja për marksistë- i fundmë i çdo veprimi. Determinizmi leninistët ka natyrë klasore, duke nuk nënkupton mbështetje krejtësore te diskriminuar proletariatin; ka natyrë
37 Histori
diferencuese duke pranuar ekzistencën të zhdukte. Komunizmi në Shqipëri, e iniciativës dhe pronës private, shkakësi sikundër edhe në vendet e tjera ku arriti e së cilës është eksploatimi i njeriut nga të ngrihej në sistem, u shndërrua në një njeriu. Feja nuk mund të linte jashtë sistem klasash antagoniste, ku kasta e vëmendjes botën vdekatare, përndryshe privilegjuar komuniste eksploatonte do të ishte alogjike që të kërkonte pjesën tjetër të shoqërisë, duke pasur jetësimin e mësimeve dhe rregullave të 1001 privilegje. Çdo filozofi, besim fetar, saj pikërisht në këtë botë, si conditio sine ideologji, që nuk është në përputhje me qua non për hapjen drejt pafundësisë. natyrën njerëzore është i paracaktuar Imperativi hyjnor ka karakter universal, ta udhëheqë njeriun drejt tjetërsimit. gjithëpërfshirës, jodiskriminues dhe Dëshira për pafundësi është pjesë e antiantagonist, duke mos lënë jashtë natyrës njerëzore edhe pse e paqenë, e vëmendjes asfarë vogëlsie. Me jetësimin pamundshme për t’u besuar ekzistenca e imperativit hyjnor përballen i bardhi e saj në përtejbotë, nga shumë e dhe i ziu, i kuqi dhe i verdhi, i pasuri shumë njerëz. Dëshira për përjetësi, dhe jo i pasuri, i pushtetshmi dhe zanafillon qysh me ekzistencën e njeriut i papushtetshmi, i riu dhe i vjetri, të parë mbi sipërfaqen e lëmshit të i dituri dhe i padituri. Askush nuk dheut, si reminishencë e së kaluarës mund t’i shmanget imperativit hyjnor së tij. Kufizimi hapësinoro-kohor nëpërmjet përkatësisë nacionale, etnike, i ekzistencës së njeriut, i ngjarjeve, shtresore, etj. Përballë imperativit i dukurive, fenomeneve, e bën të hyjnor të gjithë janë të barabartë. Feja pamundur realizimin e përjetësisë në ka nxitur dhe stimuluar nëpërmjet këtë nënqiell. Përndryshe, përse do të sistemit të shpërblimit apo ndëshkimit duhej të ekzistonte pikëtakimi i parë dhe në pafundësi bashkëpunimin në sferat i fundmë i njeriut me të përjetshmen, që e mirësisë dhe largesën nga sferat e thyen kufijtë hapësinoro-kohorë dhe e ligësisë. Nxit për ndihmë individuale hedh njeriun në përjetësi, e terrët, boshe, dhe të institucionalizuar ndaj të varfërve për materialistët dhe e shpërblyeshme dhe shtresave në nevojë, nëpërmjet ose e ndëshkueshme për religjiozët? taksimit të gjithsecilit që arrin një kuotë Dëshira për të jetuar në përjetësi, aty të përcaktuar të ardhurash apo tjetërfarë ku koha nuk ka më kuptim, sepse nuk pasurie. A nuk shohim këtu trendin e ekziston, i jep shtysë njeriut të mos zbatimit të komponentëve të shtetit tërhiqet përpara vështirësive, ligësive, të mirëqenies sociale dhe solidaritetit të përpiqet për luftimin e së keqes shoqëror? Marksizmi pretendonte pikësëpari në egon e tij, si conditio sine qua se do të arrinte të realizonte në këtë non, për realizimin e imperativit hyjnor nënqiell shoqërinë pa klasa antagoniste, në botën e vdekatarëve. Duke i sjellë në pa shfrytëzues e të shfrytëzuar dhe të vëmendje njeriut fundin e pafundmë në barabartë. Bota e Marksit ishte e huaj përjetësi, feja kërkon ta grishë njeriun për këtë botë, prandaj komunizmi drejt realizimit të mirësisë, për sa kohë nuk e ndryshoi aspak natyrën klasore është në kohë. të shoqërisë njerëzore që mëtonte Feja u akuzua se kishte punuar
38 Histori vazhdimisht si faktor përçarës e Prizrenit, simbol i bashkimit dhe përkundrejt bashkimit kombëtar të unitetit të shqiptarëve pa dallim feje e shqiptarëve. Komunistët shqiptarë duke krahine, është mbledhur jo në shtëpinë e konsideruar veten si pasardhës ideorë e reklamuar si vendmbledhja e saj, të Rilindjes Kombëtare, kërkonin të por në xhaminë Bajrakli të Prizrenit.1* gjenin justifikimin historik të ateizmit Intelektualët atdhetaro-fetarë jo vetëm të tyre. Vargjet e famshme të Pashko të asaj kohe, nuk ecnin kundër logjikës së Vasës: e mos shikoni kisha e xhamia, feja zhvillimeve politike, por ishin koherentë e shqiptarit asht shqiptaria, u panë nga e të aftë për të marrë përgjegjësitë që u autoritetet komuniste si justifikimi më takonin në progresin e kombit shqiptar, i mirë i mundshëm i ateizmit të tyre, trashëgimi e gjithë shqiptarëve. Kujt pasi shqiptarët duhet të bashkohen ia drejtonte thirrjen Pashko Vasa, nën hijen e shqiptarisë, duke iu kthyer shqiptarëve për t’u ateizuar apo asaj krahët besimeve fetare në Shqipëri. pjese shqiptarësh që mund të binte pre Nga vargjet e mësipërme, logjikisht e mashtruesve, me mbulesë fetare? Por nuk rrjedh ateizmi, pasi janë shkruajtur historiografia komuniste vlerësimin në një periudhë shumë të rëndësishme për të gjitha ngjarjet e shkuara, të historike të kombit shqiptar dhe për tashmet dhe prognozat për të ardhmen një qëllim madhor. Shqiptarët në e vendit dhe botës, ia nënshtronte fundkohën e shek. XIX po përballeshin hermeneutikës së kallpeve ideologjike me makutërinë fqinjoballkanase për të marksizëm-leninizmit dhe jo fakteve, territore shqiptare. Pashko Vasa nuk që për fatkeqësinë e kombit shqiptar kërkonte prej shqiptarëve ateizimin e u censuruan, modifikuan, u fshehën tyre si conditio sine qua non, por bashkimin e ndoshta edhe u varrosën njëherë e kombëtar. Ai grishte shqiptarët që të përgjithmonë, kur cenonin njëpushtetin tregoheshin të kujdesshëm ndaj atyre, e Shqipërisë së re. që mbulesën fetare e përdornin për Feja u akuzua si shtypësja më e realizimin e qëllimeve aneksioniste, madhe, më e egër dhe më e pandreqshme përkundrejt territoreve shqiptare. Ai ndaj gruas dhe fëmijës. Po si mund të u kërkoi shqiptarëve që në hierarkinë akuzohet feja me këto trille, kur parimet e identiteteve, të mbivendosnin e saj ftojnë në shenjtërimin e familjes së identitetin kombëtar, përkundrejt konsoliduar, ruajtjes së moralit, nderit, identitetit fetar, me qëllim që formula dëlirësisë, respekt dhe dashuri ndaj feja = kombësi, të mos shndërrohej në gruas si nënë dhe edukatore. Ftojnë kalë troje për kombin shqiptar. Shumë në nderimin e gruas në përputhje me prej atdhetarëve shqiptarë të Rilindjes natyrën e saj dhe larg shpërfytyrimit, Kombëtare, por edhe të tjerë pas tyre, pra larg denatyrimit të statusit të saj. ishin njerëz fetarë si p.sh. S. Frashëri, Dashuria, nderimi dhe respekti ndaj Y. Prizreni, Haxhi Zeka etj. Besimi i 1* Më gjerësisht shih tekstin shqip të rezymesë tyre nuk i pengoi në dashurinë ndaj anglisht të veprës: Myderris Ymer Prizreni-Ora, kombit dhe sakrificës për ndërtimin Zemra dhe Shpirti i Lidhjes Shqiptare 1877-1887, e tij, përkundrazi. Madje edhe Lidhja Prishtinë 2005, f. 522 (me autor Dr. Muhamet Pirrakun). 39 Histori
gruas arriti zenitin vetëm nëpërmjet Rezultatet e luftës kundër fesë parimeve fetare, aq sa kjo dashuri dhe Tendenca ateistizuese e shqiptarëve ky respekt u cilësuan si substrat i të deri në qelizën e fundme të tyre, kërkonte përjetshmes. Komentet e mëtejshme të hidhte knock out besimet fetare dhe do të ishin të panevojshme brenda influencën e tyre në Shqipëri. Si rezultat hapësirës së kësaj trajtese. i kësaj lufte të egër e të pamëshirshme, Klerikët shqiptarë dhe veçanërisht komunitetet fetare u goditën në intelektualët atdhetaro-fetarë përballën themelet e tyre, në elitën intelektuale, në furinë e tsunamit të akuzave, shpifjeve, financa dhe në institucione. Shkatërrimi trillimeve, dënimeve, internimit, i dalëngadaltë e i vazhdueshëm i burgimit dhe ekzekutimit. Klerikët themeleve të komuniteteve, i ktheu në u mbuluan me një lumë akuzash të relikte që i përkisnin të shkuarës, për sa gjithfarëllojshme. U cilësuan si gjakpirës i takonte strukturës së tyre organizative. të popullit, hipokritë, tradhtarë, Shumë prej klerikëve të të gjitha delenxhinj, të paskrupullt, të dekaduar besimeve iu nënshtruan një persekutimi moralisht, etj. Akuzimi i gjithfarësojshëm të egër, që rezultoi me diskriminimin e qëllimonte goditjen e reputacionit të tyre në shoqëri, internimin, burgimin elitës intelektualo-atdhetaro-fetare për dhe eliminimin e tyre fizik. U eliminuan të zgjeruar hendekun ndërmjet tyre dhe me format e sipërthëna të ndëshkimit njerëzve, qëllimonte në izolimin e tyre dhe tortura nga më mizoret, klerikë të të plotë nga populli e veçanërisht rinia, besimit mysliman si H. H. Ali Korça, për t’i izoluar në jetë para se t’i çonin H. H. Ibrahim Dalliu, Hafiz Mustafa në qeli. Autoritetet me fuqinë që u jepte Varoshi, Hafiz Ismet Dibra2, klerikë zotërimi i pushtetit politik, shpeshherë të besimit ortodoks si mitropoliti furnizonin me armë objektet e kultit, për Kristofor Kisi, peshkopi Agathangjel të goditur klerikët si armiq të pushtetit Çançe, peshkopi Ireni3, klerikë të popullor. Tragjedia nuk përfundonte besimit katolik Vinçenc Prendushi, At vetëm me masat drastike të njëpushtetit Danile Dajani, At Gjon Shllaku, Imzot ndaj fesë. Tragjedia e tragjedisë në Lazër Shantoja4, e shumë e shumë të luftën e pakompromis ndaj besimeve tjerë. “Kështu gjithsej u dënuan 5 klerikë të fetare ishte inkoherenca, paaftësia, besimit ortodoks, 23 të besimit mysliman dhe padituria dhe shitja e një pjese klerikësh, 127 të besimit katolik”5. Goditja e elitës që jo vetëm nuk realizuan përgjegjësitë së besimeve fetare në Shqipëri nuk ishte e pozitës ku ishin pozicionuar, por as më shumë e as më pak sesa prerje me veprimet e tyre abuzive për shkak koke për komunitetet fetare. Pas prerjes të mosnjohjes së realitetit të asaj që së kokës në radhë ishte masakrimi përfaqësonin, u transformuan në Don Kishotë që pavetëdijësisht dhe 2. www.zëriislam.com Index Trashëgimia, tërthorazi dhanë ndihmesën e tyre të artikulli Diktatura komuniste persekutoi muslimanët shqiptarë, autor Ferid Lluja. çmuar në akullzimin e njerëzve ndaj 3. Edwin Jacques, Shqiptarët, f. 500. besimit. 4. Po aty, f. 493-495. 5. Hysamedin Feraj, Skicë e mendimit politik shqiptar, f. 351. 40 Histori i trupit; tjetërsimi dhe shkatërrimi i institucionet fetare. Vetë njeriu më institucioneve fetare. Shumica prej tepër se kushdo, ndjeu pasojat fatale objekteve të kultit u shkatërruan nga mbi qenien e tij të dresurës ateisto- themelet, për t’ua lënë vendin parqeve, komuniste, jo vetëm duke i mohuar lulishteve, ndërtesave publike. Shumë liritë dhe të drejtat e tij. Terrori dhe prej tyre u tjetërsuan formësisht dhe frikësimi masiv depersonalizuan njeriun funksionalisht, si në bare, lokale, klube duke synuar deri dhe kontrollin e të kulturore, stalla, magazina, zyra, muze pakontrollueshmes njerëzore: botën e etj. Si rezultat i kësaj gjuetie shtrigash, ëndrrave. Depersonalizimi e shndërroi “nga 2169 institucione fetare të rrënuara, në vegël të bindur ndaj regjimit, të mbyllura dhe të shndërruara në objekte konformist ndaj vlerave të “moralit” për përdorim laik, 1270 i takojnë besimit komunist, deri në të fundmen frymë. mysliman (740 xhami dhe 530 teqe, tyrbe, Servilizmi, hipokrizia, mashtrimi, mekame etj.), 608 të besimit ortodoks dhe gënjeshtra, intriga, idhnakësia, spiunimi, 157 kisha katolike.”6 “Nga objektet e makiavelizmi, u bënë pjesa më e kultit fetar të besimit ortodoks u ruajtën si qenësishme e njeriut të ri. Ky ishte “monument kulture” gjithsej 14 objekte, të njeriu i ri, i dalë nga morali pa moral i besimit mysliman 4 xhami, dhe të besimit doktrinës ateisto-shkencore. Ky ishte katolik vetëm një...”7. Ateizmi nuk mund suksesi më i madh në dështimin me të pretendonte të ngrihej në sistem, në sukses për ndërtimin dhe konsolidimin rast se nuk do të kishte luftuar besimet e shoqërisë, pastërtisht ateiste që fetare jo vetëm ideologjikisht, por duke rezultoi me reduktim në absurditet. u imponuar me forcën që i jepte të qenët Tëhuajësimi i njeriut goditi rëndë në karrigen e pushtetit politik. Edhe moralin, realizimi i të cilit, si imperativ pse kjo luftë u paraqit si luftë kundër hyjnor përmes lirizgjedhjes, veçanësi e obskurantizmit, padijes, mesjetares, de njeriut, është vlera më e lartë njerëzore. facto impulsonte nga një prej parimeve Dekadenca morale e njeriut të ri ishte të totalitarizmit, ideologji e vetme pamundshmërisht e pashmangshme, sunduese, që ekzistencën e fesë së si pasojë e tëhuajësimit të njeriut, institucionalizuar e konsideronte si rival shkakësi e të cilit ishte çfronësimi i të rrezikshëm në aspektin ideologjik Fuqisë së Epërme, nga influenca në dhe pengesën më serioze në rrugën e substancialitetin njerëzor. Postulativisht ndërtimit të shoqërisë së re ateiste dhe aty ku nuk ka Zot, nuk ka moral. Mirëpo boomerang-izimit gjithëpërfshirës të çka na intrigon dhe dilemon logjikën shqiptarëve. Pasojat e betejës antifetare dhe që mund të “rrëzojë” postulimin nuk ranë vetëm mbi klerikët apo tonë, është ekzistenca e moralit pa Zot.
6. Po aty, f. 350. 7. Po aty, f. 351.
41 Histori
Feja Thelbi i fesë është besimi te Zoti, Qenie absolutisht absolute, me emra dhe cilësi po absolute. Ai është i Pagabueshëm, i Përjetshëm, asgjë nuk është si Ai, është Dëgjuesi, Shikuesi dhe Sunduesi absolut, që di, kontrollon e përcakton çdo gjë, çdo lëvizje qoftë edhe të grimcës më të imët. Ai kujdeset për çdo krijesë që e furnizon pa kushte dhe marrëveshje. Njerëzit duhet t’i frikësohen Zotit, përpara se të keqen të veprojnë, që fundi i tyre të mos jetë dënimi në këtë botë dhe në përtejbotë. Adhurimi si demonstrim i besimit që buron nga thellësia e zemrës, e që është fjalë dhe vepër i dedikohet Zotit me dashuri dhe nënshtrim të plotë. Fjala e Zotit është ligj i padiskutueshëm që duhet jetësuar. Ritualet mund të kryhen në çdo cep të lëmshit të dheut qoftë edhe individualisht, por marrin natyrë shoqërore e gjithëpërfshirëse kur kryhen në tempuj, faltore të ngritura për adhurimin e Zotit. Ai cilësohet vetëm me cilësi të mira dhe nuk mund t’i atribuohen cilësi negative. Feja ka si pikëmbështetje doktrinore librin e shenjtë, Fjalë e Zotit, shpallur për njerëzit, ndryshe nuk do të kishte kuptim të qenët e këtij libri, udhërrëfyes, ndriçues, rregullator i rrugëtimit të njeriut drejt transcendentales. Nuk mund të ndryshohet apo të vihet në dyshim autenticiteti i tij hyjnor, nuk mund të kritikohet apo t’i mvishet e pavërteta nga cilido pikëlëshim atakimi. Çdo fjali, fjalë, shkronjë e tij është e vërtetë, sepse buron nga i Vërteti, Zotërues i cilësive absolute që nuk mund të jenë imanente, por transcendente. Ky libër i karakterizuar me këto cilësi në këtillësinë e tij, mbërrin te krijesat nëpërmjet njeriut të zgjedhur, po nga Zoti dhe jo i vetëzgjedhur për këtë detyrë - profeti. Ligjet dhe rregullat që burojnë nga libri i shenjë duhet të zbatohen me konsekuencë, për aq sa njeriu mund të jetë konsekuent. Njeriu nuk mund të protestojë ndaj ligjeve të Zotit, sepse kjo do të thoshte protestë ndaj të përsosurës, absolutes nga joabsolutja, relativja, e papërsosura që nuk mund ta përfshijë në suazat e gjykimit të vet gjymtan, urtësinë e gjykimit absolut. Substrati i ligjeve hyjnore është deviza “dëgjuam dhe u bindëm”. Feja duke qenë modus vivendi, universaliste dhe jo antiuniversaliste, jo dogmë që kërkon arratisjen e njeriut nga bota materiale, e pandryshueshme në hapësirë dhe kohë, kërkon nga njeriu jo thjesht besimin me zemër, që de facto është dhe pikënisja e çdo praktike, por dhe jetësimin praktik të asaj çka njeriu beson. Kështu, feja, duke trasuar rrugëtimin e njeriut në këtë botë, si shtëpia e tij as e parme dhe as e fundme, qëllimon shpëtimin e njeriut nga ligësitë dhe zullumet dhe jo përsosmërinë e tij, për të garantuar eudemonologjinë në tokë më së pari, në rast se fjalët dhe veprimet e tij nuk kanë qenë tjetërfarë pasqyrimi i asaj çka ka besuar në zemrën e tij. Çdo fjalë, çdo veprim, çdo sakrificë përballet me fundin e pashmangshëm, shpërblimin apo ndëshkimin në jetën e përjetshme, në varësi të qëllimit. Kështu feja mëton në respektimin e drejtësisë, mirësisë, shpresës se përmes vullnetit për t’u orientuar drejt së mirës, do të mbizotërojë dashuria, respekti, harmonia ndërmjet pjesëtarëve të shoqërisë dhe do të kufizohet aftësia vepruese e padrejtësisë dhe ligësisë.
42 Histori
Komunizmi Udhëheqësi cilësohet i pagabueshëm, udhëheqës i madh të cilit i blatohen cilësitë më të mira dhe pozitive. Ai është i përjetshëm në qeverisje, i pazëvendë- sueshëm, i pandryshueshëm, absolut në sundimin e tij, pa kujdesin e të cilit çdo gjë shkatërrohet e humbet. Trendi i tij është kontrollues krejtësor i çdo veprimi të nënshtetasve të vet. Njerëzit i frikësohen atij dhe nuk mund të flasin kundër tij, se i pret dënimi, ndryshe nga feja, ku Zoti fal çdo gjë për aq sa njeriu pendo- het sa është gjallë. Nderimi, respektimi dhe frika ndaj udhëheqësit, shkakëson përputhshmërinë e fjalëve dhe veprave të njeriut, me urdhrat e tij që janë ligj i padiskutueshëm që duhet zbatuar, përderisa është i pagabueshëm. Trendi antro- polatrist është i qartë. Në Shqipëri diktatori u faraonizua duke ndërtuar piramidën për hir të tij, që përtej kombinacionit të gurëve me forcën arkitektizuese të njeriut, simbolizon tempullin e faraonit “zot”. Madje edhe në rastet kur nuk përmendej me emër drejtpërdrejt, diktatori do të përmendej me Ai, i Atij, i Tij, që përdoren në këtë trajtë vetëm për Fuqinë e Epërme. Faraonizimi i udhëheqësit nuk ishte as më shumë e as më pak vetëm se apotheosis. Komunizmi ka si pikëmbështetje doktrinore jo thjesht një libër të vetëm, por shumësia e këtyre librave përmblidhet te një emër marksizëm-leninizëm, që është ideologjia e vetme sunduese. Doktrina komuniste është e pakritikueshme. Ajo konsiderohet e vërtetë absolute. Çdo deviancë nga boshti i marksizëm-leninizmit konsiderohet herezi, revizionizëm. Doktrina është e pakritikueshme. Prej saj mar- rin shkas udhëheqësit për shkrimin e veprave të tyre dhe çdo shpjegim për ngjarje, dukuri apo fenomene duhet të bëhet në kohezion me doktrinën. Duke u përshkruar me këto cilësi, ai konsiderohet si “libër i shenjtë”. Madje veprat e vetë diktatorëve në kohezion me “librin e shenjtë”, për silogjizëm kthehen në “libër të shenjtë”. Këtu diktatori, që siç e theksuam më sipër, merr përsipër rolin e Zotit, por pa ab- solutizmin e Tij, duke shpallur “të vërtetat e përjetshme” në librin e tij, detyrimisht të zbatueshme për ata që janë nën kontrollin e tij në hapësirën ekzistenciale të totalitarizmit. Këto “të vërteta” nuk vihen në dyshim, madje as që duhet diskutuar për to. Hermeneutizimi i tyre duhet të jetë në përputhje me ideologjinë sunduese. Këto “të vërteta” duhet të zbatohen me konsekuencë të plotë pa marrë parasysh natyrën, rrethanat dhe gjendjen njerëzore. Komunizmi vjen si ideologji që kërkon t’i japë shpresë njeriut se e ardhmja do të jetë e lumtur për të gjithë ata që besojnë te parimet e kësaj ideologjie dhe që marrin përsipër të sakrifikojnë për jetësimin e tyre. Komunizmi i grish njerëzit, për të sakrifikuar që të shpëtojnë nga dekadenca morale dhe kalbëzimi i rendit kapitalist, se do të ndërtojë një rend të ri, një shoqëri të re universaliste dhe ide- ologjikisht të pandryshueshme për çdo kohë dhe vend. Komunizmi vjen në trajtën e humanizmit, duke marrë përsipër të shpëtojë të varfrit nga shfrytëzimi; duke marrë përsipër të shpëtojë gruan dhe fëmijët nga egërsia e kapitalizmit; duke ven- dosur drejtësinë dhe egalitarizmin në këtë rend të ri botëror; duke u dhënë shpresë njerëzve për lumturinë e përhershme, kuptohet jo atë të përtejvarrit. Përmasat e doktrinës janë të përbotshme, jo të posaçëruara për ndonjë racë apo komb. Kështu, doktrina ateisto-materialiste kryen vetëvrasje parimore dhe duke mos i shpëtuar dot idealizmit kthehet në mesianizëm.
43 Histori
Le të lexojmë përgjigjen që sillet Komunizmi imiton fenë në vëmendjen tonë, nga i mirënjohuri, Krahasimi mes fesë dhe i ndjeri A. Izetbegoviq: “... mbi ateizëm totalitarizmit komunist, si amalgamë nuk mund të themelohet asnjë sistem morali, e korrelacionit të ideologjisë së mirëpo ateizmi nuk e heq drejtpërdrejt vetme sunduese, partisë-shtet, kultit moralitetin, sidoqoftë jo trajtën e tij më të ulët: të udhëheqësit, madhështisë së disiplinën shoqërore. Përkundrazi nëse ateizmi kombshtetit, terrorit dhe frikësimit bëhet praktikë dhe përpiqet të formësojë masiv, do t’i shpërfaqet më shumë shoqërinë, ai do të interesohet që sa më shumë imitimit të këtij të fundit, të strukturës të jetë e mundshme, t’i ruajë trajtat ekzistuese së fesë edhe pse ideologjikisht, të moralitetit shoqëror. Këto fakte i vërteton komunizmi është i papajtueshëm me praktika e shteteve socialiste të shekullit fenë, konsekuent në luftën ndaj saj pa tonë. Mirëpo, qëndron fakti se ateizmi nuk kompromise, pa koncesione. ka kurrfarë mjetesh të ruajë a të mbrojë vetë parimin e moralitetit, përderisa ky parim mohoet Periudha 1991 njëherë. Ateizmi është tërësisht i pafuqishëm Prognozat 45 vjeçare për ndërtimin ndaj vërshimit të kërkesave utilitariste, egoiste, e Shqipërisë komuniste, të begatë e të jomorale, e amorale. Këtyre kërkesave ai lumtur, nën udhëheqjen e drejtë të partisë- mund t’u kundërvihet vetëm me forcë, por jo shtet, zbatuese konsekuente e doktrinës me argumente. Ç’mund të bëhet kundër ideologjike të marksizëm-leninizmit, logjikës me forcë dërrmuese! Nëse jetoj rezultuan reduktim në absurditet. vetëm sot dhe nëse do vdes nesër dhe do Ndryshimet në udhëheqjen e vendit në harrohem, përse të mos jetoj sipas ëndjes vitin 1985, praktikisht nuk ndryshuan dhe pa obligime, po pata mundësi? Vala e asgjë. Pasuesi i diktatorit shpalli qartësisht pornografisë dhe e “moralit të ri” të lirisë se ai do të mëshonte mbi rrugën e ndritur, seksuale, përkatësisht të papërgjegjësisë të trasuar dhe ndriçuar edhe më nga seksuale në kufijtë e vendeve socialiste mësimet e ish-udhëheqësit. Idetë e tij për ndalet me forcë, me censurë, pra thjesht vazhdimësinë ideologjike i shpalosi në me masa artificiale. Asnjë sistem i qartë veprën “Enveri Ynë”. Vazhdimësia e pas moral nuk i kundërvihet kësaj vale...”8 1985 do të thellonte skajshmërisht atë që Pra “ka ateistë moralë, por s’ka ateizëm moral. kishte nisur që me izolacionizmin e plotë Mirëpo edhe ky moralitet i njeriut joreligjioz e të Shqipërisë, duke e rënduar edhe më ka burimin te religjioni, por te një religjion i gjendjen politiko-ekonomiko-sociale in hershëm, i perënduar, për të cilin njeriu s’është extremis. Era e ndryshimeve demokratike i vetëdijshëm, por që vazhdon të ndikojë dhe të që po frynte nga Lindja komuniste nuk rrezatojë në një mijë mënyra nga i tërë rrethi, mund të mos prekte atmosferën shqiptare. familja, arti, arkitektura. Edhe atje ku dielli Përballja me zhvillimet e jashtë Shqipërisë ka perënduar tërësisht e tërë ngrohtësia e natës dhe brenda saj, e detyruan udhëheqjen rrjedh nga dielli.”9 komuniste të mendonte seriozisht çështjen e shndërrimeve politiko-ekonomike. 8. Alija Izetbegoviq, Islami ndërmjet Lindjes e Perëndimit, f. 188. 9. Po aty, f. 182. 44 Histori
Në fundvitet ‘80 udhëheqja komuniste ideologjik e atij ekonomik përkundrejt përballej me rrezikun më të madh, kapitalizmit evropian u shndërrua në humbjen e pushtetit politik, bashkë me neveri. Qysh me rihapjen e Shqipërisë, të edhe privilegjet e ato që përfitonte, trendi orientues i shqiptarëve ishte për fitimin, konsolidimin dhe ruajtjen e modeli i demokracisë shekullariste të cilit kishte sakrifikuar me mijëra jetë dhe i të jetuarit në përputhje me vlerat njerëzish, madje edhe brenda llojit. Me e liberalizmit. Edhe politika zyrtare gjithë padëshirën e tyre dhe vuajtjen që ndiqte kursin e oksidentalizimit për u shkaktonte sindroma e humbjes së anijen shqiptare. Në rregullimin pushtetit, në prill 1991, me miratimin ligjor të shtetit shqiptar nuk ishte e kushtetutës së parë postmoniste, de më e nevojshme të merrje masa për jure mori fund njëpushteti, duke njohur shekullarizimin e institucioneve zyrtare pluralizmin partiak, liritë dhe të drejtat apo administratës, apo shekullarizimin e njeriut si edhe të drejtën e besimit e njerëzve, pasi tanimë këtë detyrë e fetar. Në parlamentin e parë pluralist kishte realizuar optimalisht sistemi mbizotëronin komunistët. Situata monist. Ajo çka mbetej për t’u bërë, politike ende nuk ishte qetësuar. Në pas shndërrimeve demokratike, ishte zgjedhjet e marsit të vitit 1992, fitoi Partia zbutja e frymës së shekullarizimit Demokratike, fituan kërkesat për liri e ekstrem të kohës së monizmit. Në demokraci, por jo për drejtësi. Tashmë, kontaktin me perëndimin e zhvilluar rrugëtimi i Shqipërisë drejt zhvillimeve materialisht, shumë prej shqiptarëve iu demokratike jo vetëm që s’mund të nënshtruan jo vetëm shokut kulturor, ndalej po as që mund të shmangej por edhe një përthithjeje gjithmonë nga ithtarët fanatikë të sistemit, de jure në rritje të të jetuarit dhe botëkuptimit të perënduar, por de facto influencues materialistik perëndimor. Kjo nuk ishte të gjithanësishëm në gjerëthellësinë shumë e vështirë për t’u realizuar, për e tranzicionit shqiptar. Tëhuajësimi i të lëvizurit drejt botës perëndimore, shqiptarëve nga pjesa tjetër e botës dhe por po lehtësohej gjithmonë e më veçanërisht gogolizimi dhe demonizimi tepër edhe brenda Shqipërisë, pasi i kapitalizmit perëndimor, kishte nxitur me thyerjen e murit berlinez shqiptar, te shqiptarët kërshërinë për të shijuar u shfaqën mundësi të shumëllojta mollën e ndaluar, që me zhvillimet e informatizuese të ndaluara nga dresura fundviteve ‘80 dhe fillimviteve ‘90 dukej ateisto-komuniste, në funksion të më afër se kurrë. Lëvizja drejt vendeve ruajtjes së njëpushtetit. Edhe pse të botës perëndimore, tanimë ishte e parimisht të jetuarit perëndimor ishte pashmangshme pavarësisht riskut që kritikuar nga njëpushteti, botëkuptimi mbartte. Nën efektin e krizës së rënduar materialist që qëndronte në themel ekonomike dhe varfërisë së tejskajshme të konstitucionalitetit në Shqipëri, që kishte mbërthyer Shqipërinë, pavetëdijësisht i kishte udhëhequr shqiptarët po i nënshtroheshin shqiptarët në njëjtësimin botëkuptimor boomerang-izimit të gjithanësishëm, me perëndimin, prandaj dhe boomerang- pasi tanimë tautologjia e superioritetit izimi i shqiptarëve ishte një proces
45 Histori
lehtësisht i realizueshëm në gjendjen e ideologjikisht vis-a-vis. Në shoqërinë re të krijuar postmoniste. Shekullarizimi postkomuniste shqiptare, shekullarizimi postmonist, substancialisht për nga edhe pse i cilësuar si i butë, ishte modaliteti, ishte një rikthim tek ai i para hibridizim i procesit ekstremisht 1944, por me ndryshueshmëri profilitike, shekullarizues të regjimit komunist me më intensiv, më i thellë procesivisht, modelin shekullarizues që po imitonin ndihmuar nga atraksioni i komfortit në rrethanat e reja, madje shekullarizimi material të perëndimit, që tashmë kishte i pas 1991 u ngrit në masën më të madhe gjeneruar lakminë e makutërisë së brezit mbi substratin e të kaluarës komuniste, të lindur e rritur nën izolacionizmin duke reminishuar jo rrallëherë dhe pashkakësor të Shqipërisë dhe i shpeshherë, shumësi paragjykimesh e brumosur me botëkuptimin materialist. stereotipesh, përkundrejt besimeve Krahas ndryshimeve që prekën të fetare në vend. Të zhbëhej në një çast të pandryshueshmen e paprekshme, kemi vetëm ajo që u sendërtua për 47 vjet, do dhe rilejimin e praktikave fetare, që u të thoshte të prisnim rrufe në qiell të shpërfaqën me rihapjen e objekteve të pastër. Rrugëtimi, mbështetur kultit dhe përpjekjet për ngritjen dhe themeltarisht mbi botëkuptimin institucionalizimin postkomunist të materialist, drejt sistemit demokratik, komuniteteve fetare, që institucionalisht shkakësoi konfliktualizimin e njeriut në kishin qenë inekzistente, për 24 vjet. përbrendësinë e tij, si shkakësi e Megjithëse rigjallërimi i veprimtarisë dikotomisë njerëzore. Akulturimi është fetare dhe problematikat e saj në Shqipëri një proces që vazhdon të gjallojë në mund të jenë një temëtrajtesë e veçantë, shoqërinë shqiptare, i forcuar edhe pas vlen të theksojmë se ky rigjallërim nuk vitit 1991 edhe për shkak të zhgënjimit mund të ishte në lartësinë e duhur për që pësuan nga kthimi i Shqipërisë në shkak të mungesave bazike, si elitën ergastulum prej sistemit komunist. drejtuese, mungesën e financave dhe Fatkeqësia qëndron në faktin se logjika dobësinë organizative, të shkërmoqura e shndërrimeve nuk po i kapërcen ende qysh më 1967 e në vazhdim. Rigjallërimi influencimet e reminishencave ateisto- gjithsesi rrëzoi besimin se shoqëria shkencore, për formimin e personalitetit ateiste, në tërësishmërinë e saj, mund të njerëzor në kushtet e njohjes së lirive ekzistonte. dhe të drejtave të njeriut. Shoku kulturor Përballja me zhvillimet e reja, në po ushtronte presion të fuqishëm mbi gjendje krejtësisht tjetërfare me të cilën njeriun e udhëkryqëzuar të Shqipërisë u adaptuan shqiptarët nën regjimin postkomuniste duke e sjellë përpara diktatorial, do të nxirrte në pah një mjaft dilemave, se në cilin kah duhej të gamë të gjerë problemesh politike, orientohej kulturalisht. Regjimi i kaluar ekonomike, sociale, fetare dhe kulturore, u mbajt dhe mbajti mbërthyer me forcë zgjidhja e të cilave shpresohej me imitim vlerat kulturore të traditës, duke ia zgjedhjesh kallpe jashtëshqiptare. Ashtu përshtatur ideologjisë së vetme siç e përmendëm më sipër, botëkuptimi sunduese, që siç u përmend më sipër materialist përqaste dy sisteme janë refleksion i një religjioni të
46 Histori perënduar dhe jo produktim i frymës përputhje me vlerat materiale, si më të ateistizuese. Por, në kushtet kur regjimi lartat që duhen jetësuar. Kundrimi i u rrëzua, urrejtja politiko-ekonomiko- lirisë për të zgjedhur, nga botëkuptimi sociale ndaj sistemit, shkakësoi materialist reduktohet në veprim identifikimin e çdo vlere të së shkuarës pastërtisht materialistik, pasi njeriu kulturore si komuniste dhe për këtë zgjedh mbi bazën e vlerave materiale, arsye të paarsyeshme u praktikua qoftë për hir të materies, duke anashkaluar edhe pavetëdijësisht terapia e shokut tërësisht vlerat shpirtërore si për t’u shkëputur nga e kaluara joontologjike. Duke ia nënshtruar komuniste dhe për të qenë në kohezion hermeneutikës së botëkuptimit me modelet e reja të sendërtimit të materialist, liberum arbitrium personalitetit njerëzor. Por ajo çka transformohet në një veprim mbetet të jetë më e rëndësishmja e të njëanshmërisht miklues dhe rëndësishmeve në këto kahe të reja atraksionues për njeriun, përderisa zhvillimesh dhe hapjesh, është synon largimin nga dhimbja dhe botëkuptimi materialist i jetës, që përfitimin e kënaqësisë optimale në ontologjikisht shërbeu dhe shërben si botën materialistike. Ky njeri duke bazik për konstruktimin e personalitetit pranuar luhatjen e lirizgjedhjes vetëm humanist, shumësia e të cilit arkitekturon përbrenda kufijve materialistikë, yshtet shoqërinë. Themi më e rëndësishmja e nga mendimet ndezullitëse se është më i të rëndësishmeve për shkak se çdo ide, lirë se kurrë dhe shpreh keqardhje që mendim apo veprim i njeriut në partikularistët nuk e shijojnë lirinë e përditshmërinë jetësore impulson nga “vërtetë”, por burgosin unin dhe libidon botëkuptimi i tij. Çdo ide, mendim apo e tyre me pamundshmërinë për të veprim, vjen i papranueshëm për njeriun zgjedhur atë çfarë ata zgjedhin. Liberum nëse nuk është në përputhje të plotë me arbitrium është akt i brendshëm, teatër i botëkuptimin e tij; i papranueshëm për dramës njerëzore, ku përleshen trendet shoqërinë nëse nuk është në përputhje për t’i përkitur aksiologjisë apo me botëkuptimin sundues të shoqërisë. fizikalitetit. Pikërisht zgjedhjet e Botëkuptimi sundues i shoqërisë lirizgjedhjes në përputhje me ushtron presion, të identifikueshëm apo aksiologjinë që rreh rrokjen e shpirtit, si të tërthortë, mbi partikularistët, edhe shkak e jo dhurues i jetës për materien, pse deklarativisht deklamon realizojnë lirinë e vërtetë, ku shpirti egalitarizmin në liberum arbitirum të triumfon mbi trupin, ku arsyeja triumfon anëtarëve të shoqërisë. Realizimi i mbi pasionin dhe libidon, ku urtësia liberum arbitrim, sikundër e përmendëm triumfon mbi fanatizmin dhe injorancën, më lart, është imperativi më i lartë ku morali triumfon mbi amoralitetin hyjnor. Liberum arbitrium si akt duke shkakësuar çlirimin e njeriut nga përbrendësor, për botëkuptimin burgu i mishit, drejt eudemonologjisë materialist metamorfizohet vetëm si në kohësi dhe pakohësi. Ajo çka thamë veprim rutinë zgjedhjeje dhe merr nuk nënkupton zhvendosjen tërësore të kuptim vetëm kur realizohet në materies nga teatri njerëzor, por prirjet
47 Histori
materialistike të njeriut tërësisht natyrore çka na pret. Le ta harrojmë fundin dhe racionale, duhet të kalojnë përmes tragjik, pashmangshmërisht të sitës dhe masës së aksiologjisë me qëllim pashmangshëm, për të jetuar jetën tonë që njeriu të jetë qenie e lirë, përderisa pa drama, pa tragjedi, “të lumtur” në nuk cenohet liria e tij e brendshme. skepticizmin tonë. Njëdimensionaliteti, Ashtu sikundër shpirti shkakëson duke çekuilibruar dualitetin natyral të gjallimin e trupit, po ashtu dhe vlerat e njeriut, çekuilibroi dhe udhëkryqëzoi epërme, shpirtërore, në tërësinë e tyre identitetin ontologjik të njeriut duke e në rast zbatimi do shkakësonin jetën e çpërgjegjësuar nga mëkëmbësia e pakonfonduar si shkak i realitetit lëmshit të dheut. Botëkuptimi dikotomik. Zbatimi i keqkonceptimit të materialist, thellësisht njëdimensional, lirizgjedhjes vetëm mbi vlerat materiale, ngjalli, ushqeu, ushqen dhe do të ushqejë transformon njeriun në krijesë të jetuarit dionisian dhe hedonistik, njëdimensionale, duke e denatyruar në duke shpërfytyruar tërësisht moralin, dikotominë e tij. Po të kundronim nga burimuar prej aksiologjisë e duke vlerat e epërme morale fuqizuar në mënyrë galopante libidon. njëdimensionalitetin njerëzor, do të Sot e gjithë ditën jemi dëshmues të shpërfaqej tmerrësisht qartë drama e çorientimit moral, të lajthitjes së arsyes, teatrit njerëzor. Këndvështrimi i botës, verbimit të shikimit të shikuar, vështrimit raporteve ndërnjerëzore, përmes të vështruar, dëgjimit të dëgjuar, në prizmit të njëdimensionalitetit, forma nga më të urryerat, kundruar prej shkakësoi makiavelizmin përtejpolitik, aksiologjizmit, ndezullitëse të ku çdo ide, mendim, fjalë, veprim, hedonizmit, dionisakizmit, shkakësorë boshtohet përreth interesit dhe të shkatërrimit knockout-istik të njeriut. përfitimit material. Ky qëllim i paqëllimtë Trendi bashkëkohor në përputhje dhe mbështetur themelësisht te darvinizmi konsekuencë të plotë me botëkuptimin social, shkakësoi tragjizmin e jetës materialist, qëllimon ngritjen dhe njerëzore, jo vetëm për sa i përket çimentimin në sistem të këtij sistemi rrokopujimit të rrahkahjeve të njeriut antivlerash, antiaksiologjik, që për shkak mes turlifarëlloj idesh për modus vivendi-n, të ndezullimeve merret apriori si por dhe tragjedinë e këtij tragjizmi, ontologjik, duke u transformuar në asgjësimin në errësirën e përhershme, epistemologji, duke krijuar impresione prandaj dhe largimi nga kjo botë ambiguistike se aksiologjia burimuar përjetohet tragjikisht nga njeriu nga transcendentja, është involvuar në njëdimensional. Prej këtu, njeriu një krizë ndoshta të pambarim, si njëdimensional nuk ka motiv, qëllim për rezultat i triumfalizmit të botëkuptimit të ngritur në sistem aksiologjinë, sepse materialist, mbështetur makiavelisht. ai mendon, që në fakt nuk është proces Por pavarësisht nga ky ambiguitet epifenomenalist, se përderisa jetojmë rremues, disambiguiteti kundrues i sot e vdesim nesër duke u zhdukur në realitetit nga pozita aksionaliste, na errësirë, në hiç, përse të mos jetojmë të dëfton se në krizë nuk është involvuar sotmen duke qenë pavramendas për atë aksiologjia, sepse burimon nga
48 Histori transcendentalja dhe si e tillë në atrofizuar nga botëkuptimi materialist. këtillësinë absolute të saj nuk mund të Çdo parim njihet përmes ekzistencës së zhvendoset kriza e botëkuptimit kundërtive. Dhe po të mos ekzistonte materialist për tek aksiologjia, me botëkuptimi materialist, botëkuptimi i pretendimin se shumësia dhe jopakësia tij i kundërt do të na ishte dukur krejt i e njerëzve ithtarojnë botëkuptimin pakuptueshëm, ashtu sikundër edhe materialist. Madje fakti që edhe në këtë është për shumicën. E vërteta është e dekadencë morale, pakësia vazhdon të vërtetë, nuk mund të jetë sot e vërtetë boshtohet përreth aksiologjisë, dhe nesër e pavërtetë, është dhe mbetet dëshmon absolutisht për të vërtetën, që e pandryshueshme, e përhershme, e është një e vetme sepse nuk mund të përjetshme, sepse i tillë është dhe burimi ketë një të dytë të tillë. Do të ishte i së vërtetës. Gabueshmëria më e vogël krejtësisht alogjike të mendonim se do ta rrëzonte të vërtetën nga të qenët mund të kemi krizë të së vërtetës ontologjikisht e vërtetë. E vërteta dhe absolute, përndryshe nuk do të ishte prania e saj sfidon cilindo që e mohon absolute, do të ishte e paplotë dhe atë, për të sjellë qoftë dhe një sentencë joplotësia është tipar ontologjik i njeriut, të vetme me formatin e së vërtetës. Në që nuk mund të arratiset prej tij edhe rast se njeriu nuk e pranon apo e pranon, pse aq shumë do ta donte. por humbet sfidën, njëdimensionaliteti Pandryshueshmëria jo e përkryer e tij edhe sikur të arrijë in extremis, nuk do njeriut është daltuar nga latinët që na ta hidhte nga burgu i fizikalitetit, për në kanë rrëfyer se errare humanum est, botën aksiologjike. Njeriu përhumbet perseverare autem diabolicum që literalisht në një krizë të thellë identiteti mbi do të thotë: “të bësh gabime është njerëzore, origjinën e tij dhe fundin e së ardhmes, por të vazhdosh (duke gabuar) është djallëzore”, pasi njëdimensionaliteti as nuk ka dhe kjo pjesë e dytë është tipar i të mundur dhe as nuk do të mundë, me paditurve. Në qoftë se aksiologjikja do siguri, që t’i sigurojë njeriut përjetësinë të ishte përfshirë në krizë të thellë, nuk që aq shumë do të dëshironte ta kthente do të ishte e burimuar nga në realitet të njëmendtë. transcendentalja dhe do të ishte
Bibliografia
- Izetbegoviq, A. (2000) Islami ndërmjet Lindjes e Perëndimit, Shkup: Furkan ISM. - Hako, H. (1983) Ateizmi shkencor, Tiranë: Shtypshkronja “Mihal Duri”. - Hako, H. (1968) Akuzojmë fenë, Tiranë: Naim Frashëri. - Jahja, H. (2002) Krijimi i Universit, Tiranë: Komuniteti Mysliman i Shqipërisë. - Jahja, H. (2001) Gjunjëzimi i evolucionit, Tiranë: Dielli I. C. - Feraj, H. (1999) Skicë e mendimit politik shqiptar, Shkup: Logos-A. - Jacques, E. Shqiptarët, Tiranë: Kartë e pendë. - Secularism & Secularity: Contemporary International Perspectives, www.scribd.com
49 Histori
Pavarësia në shkrimet letrare të ulemave shqiptarë
Prof. Dr. Hysen Matoshi Instituti Albanologjik i Prishtinës
Abstrakt Personalitetet që, përveç dashurisë për atdheun, kombin, vlerat e identitetit të tij, shfaqnin haptas dashurinë për Krijuesin tonë, Allahun e Madhërueshëm, anatemoheshin dhe degdiseshin në të gjitha drejtimet. Qasja e këtillë e dëmshme u shtri edhe në vlerësimin e kontributeve të figurave të shquara të historisë e të kulturës sonë, ndonëse ndihmesa e tyre dhënë ngritjes së kombit ishte vendimtare për proceset historike. Ulematë e kalibrit të këtillë, kombi i vuri në ballë të zhvillimeve më të rëndësishme, por një historiografi e mbrapshtë, skajshëm e ideologjizuar, për dekada i nxori nga faqet e historisë sonë vetëm për faktin se, konceptualisht, nuk i shkonte për shtat që figura të shquara të proveniencës fetare islame të kishin rëndësinë të cilën e kanë pasur historikisht.
jëra ndër të metat dashurisë për atdheun, kombin, vlerat kryesore të shqyrtimeve e identitetit të tij, shfaqnin haptas Nlidhur me identitetin tonë dashurinë për Krijuesin tonë, Allahun është edhe kundrimi i pjesshëm i tij. e Madhërueshëm, anatemoheshin dhe Ndonëse një kategori tejet komplekse, e degdiseshin në të gjitha drejtimet. Qasja përbërë nga komponentë të shumtë dhe e këtillë e dëmshme u shtri edhe në me ndikim të shumëfishtë, identiteti i vlerësimin e kontributeve të figurave të individit dhe grupit të caktuar jo rrallë shquara të historisë e të kulturës sonë, është trajtuar pjesshëm e njëanshëm. ndonëse ndihmesa e tyre dhënë ngritjes Shembull tipik i deformimit të këtillë së kombit ishte vendimtare për proceset është trajtimi që i është bërë identitetit historike. tonë kombëtar në periudhën e Një qasje e këtillë përjashtuese ka komunizmit. Ideologjia sunduese e kësaj bërë që ngjarjet më të rëndësishme të kohe e konceptonte identitetin kombëtar historisë sonë, duke filluar nga gjysma e si kundërshti të plotë me identitetin dytë e shekullit XIX, e deri në zhvillimet fetar. Logjika e këtillë përjashtuese e fundshekullit të kaluar, të cilat e nuk e pranonte dot mundësinë e të ndryshuan rrjedhën historike shqiptare, qenit të një individi atdhetar dhe fetar të mbesin pa shumë protagonistë të njëkohësisht. Personalitetet që, përveç tyre eminentë. Dhe nuk kishte asnjë
50 Histori arsye të mirëqenë për të anashkaluar të këtij Kuvendi, vendimet e të cilit do personalitete kyçe të këtyre zhvillimeve të dëshmoheshin si kthesë e madhe në historike, të cilat në rastin më të mirë historinë e re të shqiptarëve. Përveçse minimizoheshin, ndërsa nuk janë të rralla nuk do të vlerësohej në përmasën e rastet kur edhe ekskomunikoheshin duhur kontributi historik i këtij imami krejtësisht. E gjithë kjo plotëninë e e atdhetari të rrallë, në periudhën e ngjarjes historike, jo një herë e ka komunizmit do të bëheshin përpjekje shndërruar në një torzo ideologjike. që, nëpërmjet retushimeve falsifikuese Absurditete të këtilla, ta zëmë, kanë të fotografive, të zhbëheshin edhe faktet bërë që Lidhja Shqiptare e Prizrenit dokumentare të Kuvendit të Pavarësisë. të trajtohej në historiografinë tonë, pa Në margjina të historiografisë shqiptare e pranuar gjithanshëm e në përmasa do të mbetej, ta zëmë, edhe Hoxhë reale rolin e Myderriz Ymer Prizrenit, Kadri Prishtina, themelues dhe kryesues ndonëse ishte kryetar i komitetit i Komitetit për Mbrojtjen Kombëtare të kombëtar të këtij Kuvendi - kthesë në Kosovës; pastaj Mulla Idriz Gjilani, i historinë unifikuese të shqiptarëve. U cili u vu në krye të forcave kombëtare frynë tej mase disa figura dytësore, pa për të mbrojtur kufijtë e Kosovës ndonjë peshë intelektuale e morale, me nga ripushtimi serb në përmbyllje të të vetmin qëllim që të eklipsohej sa më Luftës së Dytë Botërore etj. Ulematë e shumë rëndësia historike e kryetarit të kalibrit të këtillë, kombi i vuri në ballë kuvendit, që i afroi rreth një projekti të të zhvillimeve më të rëndësishme, por përbashkët shqiptarët e katër vilajeteve. një historiografi e mbrapshtë, skajshëm Edhe kur ndodh që të vlerësohet roli e ideologjizuar, për dekada i nxori nga i ulemave shqiptarë, sikurse ishte, ta faqet e historisë sonë vetëm për faktin se, zëmë, vizionari Haxhi Zeka, themelues konceptualisht, nuk i shkonte për shtat i Lidhjes së Pejës (1902), si vijimtare që figura të shquara të proveniencës e idealeve të parealizuara të Lidhjes fetare islame të kishin rëndësinë të cilën së Prizrenit, nga biografia e tij, gati e kanë pasur historikisht. pahetueshëm, lihen anash të gjitha të Vetëdija e tyre kombëtare, krahas dhënat që kanë të bëjnë me përkatësinë asaj fetare, gatishmëria për të sakrifikuar e tij fetare dhe me përkushtimin e tij të në ngjarjet që përcaktonin fatin e kombit rrallë në këtë drejtim. shqiptar dhe vizioni për të ndërtuar një Në historinë tonë fare pak mund të ardhme më të mirë, i shquajnë prijësit të mësohej për Haxhi Vehbi Dibrën, dhe dijetarët tanë fetarë si personalitete kryetarin e Pleqësisë në Qeverinë e pa të cilat nuk mund të shkruhet e vërteta parë të Vlorës, të zgjedhur në kuvendin historike e kombit shqiptar. Në fakt historik të Pavarësisë së Shqipërisë. binomi fe-atdhe, përveçse fryt i vetëdijes Historiografia jonë më shumë është së intelektualëve për ta konceptuar marrë me faktin se kush e qëndisi flamurin tërësinë identitare, është edhe reagim i shqiptar se sa me kryetarin e Pleqësisë natyrshëm ndaj përmasave tmerruese të së saj, zëvendësuesin e Ismail Qemalit rrezikimit të qenies kombëtare e fetare dhe njërën ndër figurat më bashkuese të shqiptarëve.
51 Histori
Konteksti në të cilin u ndodhën Duhet të mentohen pakë shqiptarët, pas defaktorizimit të Fe – atdhe janë binjakë.1 përgjithshëm politik e ushtarak dhe largimit të Perandorisë Osmane nga E njëjta pikëpamje e Hafiz Aliut, këto hapësira, është një dëshmi e veçse në një version tjetër, del edhe në padiskutueshme për perceptimin e katër vargjet vijuese, duke potencuar tyre nga fqinjët, si pengesë në rrugën faktin se kush nuk do t’ia dijë për njërin e ekspansionit sllavo-grek. Vitet nga këta komponentë identitarë nuk do 1912-1913 për shqiptarët e Kosovës ta mbrojë dot as tjetrin: dhe përgjithësisht të viseve etnike përbëjnë periudhën e fushatës së Dini e vatani dy binjakë janë paparë mbi qenien e tyre etnike dhe Që të dy një rrënjë dhe një burim fetare. Lufta që nisën serbët dhe kanë. malazezët, përveçse ishte drejtuar Ç’derd ka për atdhenë kush ka kundër hapësirës etnike shqiptare, në flakur fenë. masë të madhe atakoi deri në çrrënjosje Për dit vagabondi e ndërron edhe identitetin fetar të shqiptarëve, kiblenë.2 madje pa dallim, si të myslimanëve, ashtu edhe të të krishterëve katolikë. Natyrisht kjo pikëpamje e Hafiz Ali Me fjalë të tjera, zvogëlimi i hapësirës Korçës është në përputhje me porosinë etnike do të thoshte zhbërje fizike për e të dërguarit të Allahut, Muhamedit shqiptarët, ndërsa atakimi i pashembullt (a.s.), sipas të cilit dashuria për atdheun i dimensionit fetar, nëpërmjet është pjesë e besimit. Për më tepër, në konvertimit të dhunshëm, do të thoshte konceptimin e këtij binomi të pandarë, zhbërje shpirtërore e tyre. Ndaj, është e autori e trajton atdheun si mbrojtës të kuptueshme pse në shkrimet diskursive fesë, si kusht në kuadër të të cilit gjëllin e letrare të kohës e gjejmë dendur këtë feja: binom, në krye të herës, si reagim për ta mbrojtur qenien e rrezikuar fizike Atdheu kuti është feja xhevahiri dhe shpirtërore të kombit. Teksa Rron në kutit brënda e ruhet floriri. dysia fe-atdhe, aq e pranishme edhe Për të mbrojtur nderin na duhet në veprën letrare të At Gjergj Fishtës, kutija është trajtuar gjithanshëm nga studiues Po s’pate kutinë shkon feja, inxhija.3 të veprës e të jetës së tij, pikëpamja e ngjashme e bashkëkohësit të tij Hafiz Në kontekst të shqyrtimit të Ali Korça pothuajse është lënë në shkrimeve letrare të Hafiz Ali Korçës, harresë, megjithëse vargjet vijuese janë lidhur me atdheun, pavarësinë e tij, një qortim i rreptë për fanatizmin, i cili bëjnë pjesë edhe preokupimet që shpreh nuk ka të bëjë me esencën e besimit: 1. Hafiz Ali Korça, Historia e shenjtë dhe të katër halifetë, Vepra 4, Logos A, 2008, f. 23. Nuk e di me ç’mendje venë 2. Hafiz Ali Korça, Publicistikë dhe shkrime të Kush s’ka fe a do atdhenë? tjera, Vepra 12, Logos A, 2008, f. 13. 3. Hafiz Ali Korça, po aty. 52 Histori lidhur me tokat etnike shqiptare, të cilat Natyrisht, aty i gjejmë shumicën e mbetën jashtë kufijve të Shqipërisë autorëve, të cilët kanë shkruar tekste londineze, e që nuk e gëzuan pavarësinë me pretendimin për himnin kombëtar, e shpallur në Vlorë më 28 nëntor 1912. për flamurin kombëtar, për vetë aktin Elegjia e tij nuk është thjesht vetëm madhor të Vlorës, sikurse janë Asdreni, vajtim për Kosovën, ndonëse merr shkas Gjergj Fishta, Faik Konica, Lasgush nga një ngjarje e dhimbshme, nga një Poradeci, Kristo Floqi, Ibrahim Hasnaj, masakër serbe e bërë në ditën e Kurban Mustafa Greblleshi etj. Me një kontribut Bajramit në Drenicë më 1924; më tej, poetik në këtë numër tematik shfaqet kjo elegji nuk është as vetëm vajtim për edhe Baba Ali Tomori. Dedikimi i tij i Çamërinë, ngase, në një kontekst më titulluar Flamurit të Shqipërisë, ndjek një të gjerë, del vajtim për Shqipërinë që procedim artistik interesant. Autori mbeti pa krahët e saj, pa pjesët më të e shëtit flamurin kombëtar nëpër bukura e më të domosdoshme për një kronologjinë kombëtare, që nga gjeneza jetë dinjitoze të kombit tonë. Krijimet jonë historike, e deri në kohën më të re. letrare, që trajtojnë fatet e atdheut të Ndonëse, si tërësi ky krijim letrar nuk copëtuar, identitetit të përçarë mbi shquhet për nivele të larta artistike e të baza të ndryshme shquhen edhe për një krahasueshme me autorët e shquar të shprehje të fuqishme emocionale. Mund letërsisë shqipe, disa pjesë të tij dalin të thuhet se përmbajtja në këtë rast e ka të realizuara mjaft mirë. Po sjellim këtu kushtëzuar edhe ligjërimin poetik, pastaj vetëm disa vargje për të dëshmuar se edhe mjetet shprehëse ndër të cilat si prushi atdhetar i Baba Ali Tomorit, figurat e përsëritjes dhe pyetjet retorike herë-herë, mbështetej edhe me gjetje zënë një vend qendror. interesante të mjeshtërisë letrare: Ka një numër të madh dijetarësh e krijuesish shqiptarë të besimit islam, Pra, në ç’jetë more frymë? Cila ré të të cilët i kushtojnë vëmendje aktit kishte ngritur? heroik të shpalljes së pavarësisë së Ah, në cilën hapësirë, ti Flamur Shqipërisë. Madje, mund të thuhet jeshe valvitur? se edhe organet e shtypit islam të Cili Diell të pat parë? Cilët yje shok periudhës parakomuniste e vlerësonin ke pasur lart këtë ngjarje madhore në historinë Cila botë kish jetuar, një me ty, tonë. Revistat që dolën në këtë periudhë Flamur i dashur?4 historike, sikundër janë Zani i Naltë, Kultura islame dhe Njeriu, në mënyra të Autori i tretë që kemi zgjedhur ndryshme, e shënojnë përvjetorin e të trajtojmë në këtë kumtesë është pavarësisë. Ndonëse Shqipëria ndodhej Haki Sharofi, përkatësisht poezia e tij nën pushtimin fashist, më 1942 “Një malsori”, në të cilën shpërfaqet revista Njeriu, për nder të 30-vjetorit dimensioni i sakrificës për të mbrojtur të shpalljes së Pavarësisë, i kushton tokën shqiptare nga i huaji, pra kësaj ngjarjeje një numër tematik, në të cilin mbizotërojnë shkrimet letrare. 4. Njeriu, revistë e përmuejshme shpirtnore kulturore, nr. 5 – Kushtue Flamurit, 1942, f. 10. 53 Histori
pavarësinë dhe lirinë e saj. Përmasa Në këtë kontekst trajtimi, nuk ka legjendare e veprimit, që bëri një malësor qenë e mundur që të përfshihen edhe i vetëm përballë ushtrisë armike, e autorë të tjerë të rëndësishëm, sikurse ka preokupuar zemrën, mendjen dhe janë, bie fjala, Hafiz Ibrahim Dalliu, talentin krijues letrar të Haki Sharofit. Ibrahim Hasnaj, Murat Labënishti, Ferit Në këtë poezi, si rrallëkund tjetër, Vokopola etj., të cilët për një kohë të ndërlidhen koncepti tradicional etnik gjatë, si dijetarë dhe krijues letrarë, kanë shqiptar për madhështinë e luftëtarëve kontribuar për përparimin kombëtar e dalzotës të Atdheut me konceptin islam fetar të shqiptarëve. Krahas materies që për dëshmorët. Pa dyshim, kjo poezi ka e trajtojnë më me përparësi, asaj fetare, elemente përafrimi të ndjeshëm edhe me nuk janë të pakta shkrimet, qofshin poezinë popullore, ndonëse në të spikat letrare, qofshin publicistike, në të cilat edhe mjeshtëria e autorit, që buron nga ata këshillojnë bashkëkombësit se si të bota e tij e pasur ideore e emocionale, veprojnë për të mirën e përgjithshme nga zotësia për ta konceptuar këtë akt kombëtare e shoqërore. Natyrisht, si heroik me fjalë të zakonshme, por me njohës të moralit islam dhe të traditës një ligjërim që perceptohet në mënyrë së lashtë zakonore shqiptare, dijetarët krejtësisht të veçantë: dhe autorët shqiptarë shpesh do t’i gërshetojnë elementet pozitive për të Cili je ti, o Shqiptar, mbajtur sa më lart frymën kombëtare Or i dashur i Perëndisë! në kohët e zhvillimeve vendimtare. Qi e vrave ‘i komandar, Shumë nga kontributet e Në midis të ‘i ushtrisë?5 asokohshme mund të shërbejnë edhe në ditët e sotme, sepse trajtimi i tyre 5. Cituar sipas veprës Feja, kultura dhe është i përtejkohshëm, ndërsa vlerat e tradita islame ndër shqiptarët (simpozium ndërkombëtar), botoi Kryesia e Bashkësisë tyre artistike në rrafshin tonë kombëtar Islame të Kosovës, Prishtinë, 1995, f. 416. mbeten të gjithmonshme.
54 Histori
Toleranca në Fermanët e Shtetit Osman ndër Shqiptarët
Dok. Genti Kruja Komuniteti Mysliman i Shqipërisë
Abstrakt Historia, megjithëse është komplekse, për të treguar e parë shembujt e tolerancës dhe burimin se nga ka rrjedhur mjafton t’i hedhim një sy edhe disa prej fermanëve të sulltanëve osmanë dhe shohim se toleranca dhe harmonia ka rrjedhur nga nivelet më të larta të pushtetit suprem mbretëror, deri tek shtresat e thjeshta të popullit, në përgjigje të kërkesave qoftë edhe të zakonshme, si ankime për çështje pronash të kishave, apo edhe të individëve të thjeshtë me besim të ndryshëm fetar nga sunduesit e Portës së Lartë.
ufijtë e Perandorisë të vetë kryeministrit turk Erdogan, ndaj Osmane në Evropë, kanë atij shqiptar Berisha. Megjithatë kemi Kpërfshirë një popullsi prej një libër me titull “Të shkruash historinë 40 milionë të krishterësh dhe vetëm me tolerancë”, botuar nga TIKA, 4 milionë myslimanë, ku 2 milionë Tiranë 2005, që boton disa nga qindra prej tyre ishin shqiptarë, që sundonin fermane, duke dhënë edhe fotografitë e deri në Portën e Lartë si sadrazamë origjinalëve me disa tregues të shkurtër (kryeministra), vezirë, etj.1 në tre gjuhë: shqip, anglisht, turqisht. Historia e shqiptarëve gjatë kësaj Megjithëse është një histori komplekse, periudhe, është akoma e pastudiuar për të parë shembujt e tolerancës dhe mirë, fermanë dhe regjistra të shumtë burimin se nga ka rrjedhur mjafton t›i gjenden të pluhurosur në arkivat hedhim një sy edhe disa prej fermanëve shqiptare e shumica e tyre në ato të sulltanëve osmanë dhe shohim se osmane në Turqi. Por, meqenëse ata toleranca dhe harmonia ka rrjedhur nga janë trashëguar në gjuhën osmane nivelet më të larta të pushtetit suprem (turqishtja e vjetër), akoma s’është mbretëror, deri tek shtresat e thjeshta bërë një studim i mirëfilltë, megjithëse të popullit, në përgjigje të kërkesave u sugjerua dhe u bë një marrëveshje qoftë edhe të zakonshme, si ankime për shtetërore midis dy ministrive të arsimit, çështje pronash të kishave, apo edhe asaj shqiptare dhe turke me propozim të individëve të thjeshtë me besim të ndryshëm fetar nga sunduesit e Portës 1. Zambaur, H., cituar nga Ferit Hafizi, Rrethimi së Lartë.2 i Shkodrës-10 tetor 1912-22 prill 1913, Shkodër, Camaj-Pipa, 2006: 133-134. 2. Referencat: “Të shkruash historinë me 55 Histori
Në vitin 1736 lëshohet një ferman kanë një faltore dhe meqë janë lutur të ndërtojnë ku sulltani urdhëron mosndërhyrjen në një kishë, jap lejen që të ndërtohet në një vend ullishtën e një të krishteri. të përshtatshëm, sepse kështu është dëshira Në vitin 1862 Fermani i Sulltanit ime, që të gjithë qytetarët të gëzojnë qetësi të lejon ndërtimin e kishës së rrënuar plotë. Urdhëroj që të mos i bëhet asnjë ndalim e të Shën Harallambit në Kamenë të pengesë dhe të mos iu merret asnjë para. Kështu Sarandës. le ta dini.” Në vitin 1712 Fermani i Sulltanit Në një ferman tjetër sulltanor mbi të drejtat e zotërimit të pronave të dërguar priftit dhe kadiut të Delvinës, priftërinjve të Delvinës. ndalohet marrja e taksave për pronat e Në vitin 1680 Fermani i Sulltanit kishës në Delvinë. ndalon spahitë t’u kërkojnë taksa Në fermanin e vitit 1849 urdhërohet arbitrare priftërinjve të kishës së rindërtimi i kishës së Elbasanit, kurse Delvinës për pronat kishtare. në vitin 1850 ndërtimi i Katedrales së Në Fermanin e Sulltanit të vitit Madhe të Shkodrës. 1587 urdhërohet (të ndihmohen) të Në vitet 1854, 1860, 1868, 1886, martohen vajzat jetime pa dallim feje. 1906, 1911, 1912, janë dërguar disa Në vitin 1910 Fermani i Sulltanit fermanë drejtuar ipeshkvit dhe valiut urdhëron Kadiun e Delvinës të verifikojë të Shkodrës, Patriarkanës së Stambollit, çështjen e ndërhyrjes së vojvodëve në drejtuesve të pushtetit vendor në pronat e kishës dhe nëse del se ankimi vilajetet shqiptare, konsullatave të i priftërinjve është i drejtë, ndalohen ndryshme, etj., në të cilat lejohet dhe ndërhyrjet arbitrare të vojvodëve.“Unë urdhërohet ndërtimi, meremetimi dhe kështu urdhëroj dhe kështu le të bëhet”, regjistrimi i kishave (të paregjistruara) firmoste Sulltani. në Shkodër, Durrës, Prevezë, Rrashbull, Në vitin 1853 Fermani i Sulltanit Shënkollë, në bregun e Bunës, Llukaçaj, urdhëron prefektin dhe kadiun e Beratit Bajzë, Bushat, Bërdicë, Juban, Obot, që të njohë të drejtat e kërkuara nga Dhrovjan i Poshtëm, Koshovicë, Lugar, Mitropoliti i Beratit. Pejë, Prizren, Delvinë, Sarandë, Cetinjë, Me Ferman të Sulltanit i jepen Tiranë, Elbasan, Kastrat, Ohër, Pulaj, dy medalje Bib Dod Pashës, ku e para Rubik, Shëngjin, të një kishe rumune në 1897 për ndihmat që ka dhënë në në Korçë, manastiri i Cepos, ngritja e shumën prej 3.500 groshësh dhe e dyta kambanores në kishën e Shën Mërisë në vitin 1902 për shërbimin që ka bërë në Korçë, Përmet, etj.3 Në vitin 1881 në ndërtimin e hekurudhës Stamboll- Sulltani me një ferman të tij dekoron Medine që do të përdorej nga haxhilerët. arqipeshkvin e Shkodrës. Kurse me një Në 1856 Fermani i Sulltanit ferman tjetër të vitit 1888, emërohet shkruan: Xhakomo Jungu si misionar apostolik në “Meqenëse katolikët e Durrësit nuk tolerancë”, botuar nga TIKA, Tiranë 2005, f. 56, 3. Korrespondencë e valiut të Shkodrës me 71, 72, 74, 85, 103, 115, 127-9, 135, 176, 179, ipeshkvin dhe konsullin austro-hungarez, F. 251, 252, 253, 254-9, 261-2, 279, AQSH, F. 128, 132, D. 1, fl. 1-15; D. 8, fl. 59-65; D. 29, fl. 1; 131, 140, D. 3, 5, 6, 17, 50, 186, fl. 1, 55. D. 2, fl. 55-61; D.21. 56 Histori
Shqipëri, Preng Doçi si abat i Mirditës, nga një vend tjetër në shtetin tim, ata do të si dhe Paskal Guezini arqipeshkv i gëzojnë të njëjtat të drejta. Shkodrës.4 Duke shpallur këtë ferman të Padishahut, Historianët e perandorisë osmane betohem në Emër të All-llahut, (Krijuesit, vërtetojnë se me ardhjen e Sulltan Zotit të tokës e qiellit), të dërguarit të All- Fatihut në Stamboll, u paraqit shembulli llahut, Profetit tonë të shenjtë, Muhamedit, e i tolerancës islame. Ai menjëherë e 124 mijë profetëve dhe në emër të shpatës që ripërtëriu patriarkanën bizantine, i ktheu kam ngjeshur në brez, - se asnjë nga shtetasit lirinë dhe pavarësinë kishës lindore. e mi, të cilët do t›u binden urdhrave e do të Fermani i Sulltan Fatihut mbi të mbesin besnikë të mi, nuk do të veprojnë në drejtat e njeriut shkruar më 28 Maj kundërshtim me ç’shkruhet në këtë Ferman”. 1463, në Millodrazh, i cili llogaritet si Ja pra, këto ishin disa nga shembujt njëri ndër dokumentet më të vjetra mbi e tolerancës ndërfetare, që mbizotëronte të drejtat e njeriut, thotë: në shtetin multietnik dhe multifetar “Unë Fatih Sulltan Han shpall para të osman, i cili për disa shekuj me radhë gjithë botës se françeskanët e Bosnjës, për të cilët udhëhoqi pjesë të tre kontinenteve, del ky Ferman, janë nën mbrojtjen time dhe derisa edhe filluan lëvizjet mbi planin urdhëroj: racor dhe nacional të shekullit të XIX, As njerëzit, emrat e të cilëve shpallen tolerancë kjo, nga e cila përfituan edhe këtu, dhe as kishat e tyre të mos shqetësohen e shqiptarët, duke pasur poste kyçe dhe të mos dëmtohen. Le të jetojnë në paqe e të qetë drejtuese në organet më të larta zyrtare, brenda Perandorisë sime. Të gjithë këta njerëz si sadrazamë dhe vezirë, e sot, ashtu të rënë në gjendje refugjati, le të jetojnë të lirë edhe si dikur janë shembull për mbarë dhe të sigurt. Le të kthehen ata në çdo pjesë rajonin e më gjerë, të bashkëjetesës dhe të perandorisë e të vendosen e të sistemohen pa harmonisë ndërfetare, për ta promovuar frikë nëpër manastiret e tyre. atë tashmë si një vlerë kombëtare. Askush nga rrethi i nderuar i Padishahut, nga vezirët dhe nga nëpunësit e mi, nga shërbëtorët dhe qytetarët e Perandorisë, nuk do të cenojë dinjitetin e këtyre njerëzve dhe nuk do t›i dëmtojë ata. Askush të mos cenojë jetën, pasurinë dhe kishat këtyre njerëzve, të mos i shohë e trajtojë keq dhe të mos i rrezikojë. Edhe nëse sjellin njerëz të tyre Pamje nga Shkodra, ku kishat dhe xhamitë 4. Italisht-Osmanisht, F. 64, 132, D. 3, 6, 7, 9, 23, bashkëjetojnë prej shekujsh 25; fl. 1-41. Foto: K. Marubi, 1925 57 Histori
“Fusha e Çelës”, gjurma bamirëse e Çel Zylyftarit…
Imam Muhamed Sytari Myfti i Zonës Shkodër
Abstrakt ...dhe nga ajo kohë e deri në ditët tona, sa herë që flitet për këtë zonë të qytetit të Shkodrës, ndonëse kanë ndryshuar emërtimet e rrugëve dhe objekteve në hapësirat e saj, të gjithë e kanë parasysh një emërues të përbashkët, origjinën e vjetër shekullore të kësaj toke, që quhej dhe vazhdon të quhet: Fushë Çelë.
ë arkivin e Myftinisë Haxhi Smajl Xhaferi, më 1780, vetë Shkodër, ekziston një i gjashti u nis për haxhillëk në Qabe nga Ndorëshkrim i datës: Shkodra. Ishte udhëtimi i parë për në “Shkodër, 10.4.1993”, me titull: “E vendin e shejtë, me kuaj! vërteta e Fushës Çelës”, që mban firmën e ... të nderuarit Jup Xhaferi. (Haxhi Smajli ka vdekë gjatë Dorëshkrimi katërfaqësh, nis haxhillëkut dhe vorrin e ka në Xhidda). kështu: “Tregimi bahet nga qytetari … Ejup Xhaferi, i biri i Alushit dhe i Çel Zylyftari ka pasë banue në atë Sebijes, lindur në Shkodër më 1915. kohë në një shtëpi që sod quhet Shtëpija I jati, Alushi, vdekë 90 vjeç, tregon e Tepelijeve. Shtëpija ka kenë përdhese; nëpër mes gojës së gjyshit Asllanit dhe përpara saj Çela ka pasë një fushë (livadh) katragjyshit Haxhi Smajl Xhaferit, sa të madhe që ka fillue me kufi të soçëm vijon: “Para 400 vjetësh, të ndjekur nga te Universiteti “Luigj Gurakuqi” deri te serbët, të parët tonë kanë ra nga Peja, hotel Turizmi, përfshi edhe godinat në në Fushë Çelë, Shkodër; lagje fukara me të dy krahët. Në mes ka kenë xhamija shtëpi njëkatëshe të vjetra. e vogël e lagjes, me minare drrase dhe Janë kenë katër vllezër, kanë banuar ma sipër sajë një mulli uji që e kanë pasë në katër shtëpi të vogla. Tre vëllezërit shfrytëzue Shllakejt (e Vukatanës), (te më të rinj vdiqën beqar. Pas kësaj, më ndërtesa e Zef Kokës sod). i madhi, Haxhi Smajli, ndërtoi shtëpinë Me rastin e çfaqjes së smundjes e madhe të Xhaferëve, në lagjen Fushë së murtajës, në atë kohë vdiqën shumë Çelë, te rrugica e vogël në pijacë, para qytetarë, aqsa u mbushën varrezat e rrugës Kishës së Fretënve. lagjeve. Atëherë, sa për vepër bamirësije 58 Histori
(hajrati), Çel Zylyftari, i fali lagjes fushën sipërpërmendur e në seancën gjyqësore (livadhin) para shtëpisë, për ta përdorë të hapur për këtë qëllim, ai deklaroi për varreza dhe kështu i mbeti emri solemnisht: “Kishën kanë ardhë e e Varrezat e “Fushës Çelës”. kanë ndërtue tash, kurse na jetojmë që Mbas tërmetit të vitit 19051, që prej 400 vjetësh këtu; fusha ka kenë e tronditi shumë banesa të qytetit të Çel Zylyftarit e jo e qelës së kishës”, e Shkodrës, u shemb edhe xhamija e gjyqi këtë vendim mori.”2 Fushës Çelës. Zotni Paci (anglez), u pat Dhe nga ajo kohë e deri në ditët tona, thanë mehallalinjëve, se do të ndihmonte sa herë që flitet për këtë zonë të qytetit me ba një xhami të madhe, por, parija e të Shkodrës, ndonëse kanë ndryshuar lagjes nuk ndigjoj, se ai ishte i huej. (Ai emërtimet e rrugëve dhe objekteve në pat kenë pronar i Sahatit Inglizit). hapësirat e saj, të gjithë e kanë parasysh Atëherë, Myftija i ushtrisë turke një emërues të përbashkët, origjinën e dha një fond dhe u rindërtue xhamija vjetër shekullore të kësaj toke, që quhej e Fushës Çelë, me murë e minare guri. dhe vazhdon të quhet: Fushë Çelë. (Dokumenta të tilla mund të gjinden te Kështu, në përmbledhjen e revistës Fototeka e fotografit Marubi(austriak), “Zani i Naltë”, të vitit 1923, teksa që kur i vdiq e shoqja, mori me i shërbye, shpalosen vakëfet e Myftinisë Shkodër, nanën e Kel Kodhelit nga fshati Bërdicë, ndër të tjera shënohet: “Lloji e sasia e që trashigoi këtë punishte pas vdekjes së ndërtesave: Dyqan copë 7 – Vendi: Fush Marubit, ku pat mësue zanatin). Çelë.”3 Në periudhën e pushtimit fashist Hamdi Bushati, në veprën e tij italjan të Shqipërisë, disa fanatikë, “Shkodra dhe motet”, teksa shkruan deshtën me gjyqë me i ndrrue emnin për mejtepet e qytetit të Shkodrës, nga Fusha e Çelës në Fusha e Qelës. kur përmend “Mejtepin e Hafiz Jusuf Disa burra të mençur shkodranë, Këlmendit”, shënon: “2. Mbas Mejtepit si: Hysen Draçini, Ymer efendi Lutfija të Mulla Medos, është i përmendur e tjerë, thirrën si dëshmitar ma të vjetrin edhe ai i Hafis Jusuf Këlmendit, ndër ta, Alush Xhaferin (70-75 vjeç pranë Shkollës Ruzhdije në Fushë atëherë) që ish kenë banues i lagjes së Çelë. Mejtepi ishte vendosur për nën Shkollën e Ruzhdijes: ishte një ndërtesë 1. “02.06.1905: “Tronditje e fortë sot në mëngjes në orën 6.00. Shumë shtëpi të rrëzuara. më vete, konsiderohej si pjesa fillore e Ka viktima në njerëz, por nuk dihet se sa…” Ruzhdijes.”4 (Ramadanoviq) – “Tronditjet e lëkundjet Edhe studiuesi Lec Shllaku, vazhdojnë shumë të shpeshta. Sonte dy të në librin e tij me titull: “Shtegtimi fuqishëm. Të gjitha shtëpitë të shkatërruara. i monumenteve”, teksa shkruan Në to nuk mund të jetohet. Të shumtat janë të rrëzuara. Lagjja myslimane “Bahçallëk” është plotësisht e dëmtuar. Populli jeton jashtë. 2. Arkivi i Myftinisë Shkodër, Dosari i vitit 1993, Numri i të vdekurve nuk është konstatuar, deri nr. 12, dorëshkrimi i Jup Xhaferit, katër faqe me tash janë më se njëqind…” (Ramadanoviq). Të letër të bardhë. shihet: Miodrag Kirsanov, “Tërmeti i vitit 1905 3. Përmbledhja e revistës “Zani i Naltë”, nr. 2, në Shkodër në dokumentet e Arkivit Shtetëror viti I, f. 64. Botim i Komunitetit Mysliman të të Malit të Zi”, në: “Seminari V ndërkombëtar Shqipërisë, Tiranë, mars, 2014. Shkodra në shekuj”, vëllimi I, Shkodër, tetor, 4. Hamdi Bushati, “Shkodra dhe motet”, vëllimi 2002, f. 115. II, Shkodër, 1999, f. 31. 59 Histori
për “Kumbonaren e Katedrales së i Muhamet Kadisë dhe furra e Cul Jerës, Shkodrës”, ndër të tjera përmend se: në Shkodër…”8 “Mjafton të thomi se llaçi – malti – me Në albumin e tij me titull: “Shkodra të cilin u punue ajo kumbonare e ajo refleksione fotografike”, Maxhid Cungu, tjetra e kishës franciskane në Fushën e teksa tregon objektet kryesore të kultit Çelës, përgatitej me ranë e gelqere…”5 islam të Shkodrës, me titullin: “Xhamia Kushedi se ku është referuar Fushë Çelë”, ka vendosur foton e K. Agim Parruca, kur përmend një fakt Marubit, të vitit 1910, me këtë shënim: interesant në lidhje me minaren e “Në formën që shihet në foto u ndërtua kësaj xhamie, kur shkruan se: “Gjatë në vitin 1910, në themelet e një xhamie viteve të diktaturës moniste, Shkodra të prishur nga tërmeti i vitit 1905. Në pësoi një deformim të përgjithshëm. vitin 1963 u rrënua krejtësisht…”9 Po U rrëzuan të gjitha minaretë… U prish aty, autori ka vendosur një foto me titull: edhe minarja e xhamisë “Fushë Çelë” që “Rruga Wilson”, ku tregohet një foto sipas kryemyftisë së asaj kohe ka qenë e vjetër nga D. Jakova, me shënimin: ndër minaret më të bukura në Europë “rreth vitit 1930”. Në brendësi të dhe e ndërtuar nga mjeshtri shkodran kësaj fotoje, që duhet të ketë shërbyer Ramadan Dibra.”6 Realisht, minarja në si kartolinë, shënohet: “Sheshi Fushcele- fjalë, është vërtetë për t’u klasifikuar në Shkoder (Scutari d’Albania)”10, ndonëse mesin e minareve, që kalojnë kufijtë e autori nuk e përmend këtë detaj (sheshi një lokaliteti si Shkodra e vitit 1910, siç “Fushë Çelë”) në shënimet e tij sqaruese dëshmohet në foton e K. Marubit. në album. Shkrimtari Fadil Kraja, teksa Ndërsa autorët Faik Luli, Islam përshkruan qytetin e Shkodrës, ndër Dizdari dhe Nexhmi Bushati, në veprën të tjera thekson: “Pastaj “piaca” si një e tyre të titulluar: “Në kujtim të brezave”, vije demarkacioni që ndan qytetin në dy teksa shkruajnë për dijetarin e shquar pjesë, xhamitë nga njëra anë dhe kishat Hafiz Ali Kraja (1900-1973), përmendin nga ana tjetër. Por, të dy anët ashtu faktin se: “Ai aktivizohet si në planin e siç i ndan, ashtu i bashkon Fushë Çela, propagandës (kemi parasysh fjalimin “Piaca”.”7 e tij të fortë: “Ç’është komunizmi dhe Ndërkohë, “Pjaca Fusha Çelë”, pasojat e tij për popullin shqiptar”, është pjesë edhe e albumit të përvitshëm mbajtur në shtator 1943 në xhaminë e të Fototekës Kombëtare Marubi, Fushë Çelës), si në skenën politike…”11 Shkodër, nr. 7, viti 2011, ku në një prej Akoma sot, rrugica që të shpie fotove të spikatura të këtij albumi është te xhamia e madhe e Fushë Çelës, edhe: “Pjaca Fusha Çelë, dyqani i cigareve 8. Të shihet: Albumi i përvitshëm i Fototekës Kombëtare Marubi, Shkodër, me titull: “Marubi, 5. Lec Shllaku, “Shtegtimi i monumenteve”, Shqipëria – Albania, 1858-1950”, nr. 7, viti 2011, Shkodër, 2004, f. 129-130. f. 47. 6. Agim Parruca, “Shkodra bastion i qytetërimit 9. Maxhid Cungu, Albumi me titull: “Shkodra shqiptar”, Tiranë, 2004, f. 101. refleksione fotografike”, Shkodër, tetor, 2009, f. 7. Fadil Kraja, “Larmi jete”, në botimin e 40. përvitshëm, Albumi i Fototekës Kombëtare 10. Maxhid Cungu, material i cituar, f. 78. “Marubi”, Shkodër, me titull: “Marubi, Shqipëria 11. Faik Luli, Islam Dizdari dhe Nexhmi Bushati, – Albania, 1858-1950”, nr. 5, viti 2008. “Në kujtim të brezave”, Shkodër, 1997, f. 542 etj. 60 Histori
(sot xhamia mban emrin e sahabiut të Zylyftari, tashmë është transformuar, nderuar “Ebu Bekër”), mban emrin si vetë realitetet tinëzare në Shkodër e e origjinës së bamirësisë komunitare Shqipëri, emri dhe vepra e bamirësit të bamirësit mysliman shkodran, Çel shkodran, thuajse të panjohur, janë Zylyftari: “Fushë Çelë”. aty, si një gjurmë e pashuar që sfidon Ndonëse origjina e vjetër e atij heshtjen, deformimin e historisë dhe livadhi të madh, pronë e myslimanit Çel padijen…
Xhamia Fushë Çelë (e vjetra), P. Marubi, 1876
Xhamia Fushë Çelë (e reja), Sh. Pici, 1931
61 Gjuhë-letërsi
Tradita sufiste: Harmoni e natyrës, Tehajjulat (Ëndërrime)1/Përfytyrime
Dr. Brikena Smajli
1. Titulli Ëndërrime është vendosur këtu sipas shqipërimit të Vexhi Buharasë, ndërsa autorja gjatë punimit sugjeron një tjetër përkthim të tij (shën. i redaksisë).
Abstrakt Punimi është një hyrje në studimin e veprës së Naim Frashërit, në një këndvështrim kulturor - krahasues kundrejt një kulture të pasur poetike, asaj perse, si autor europian i kulturës orientale, me synim një vështrim më të qartë kundrejt vetë veprës poetike të Naim Frashërit shkruar në shqip, marrëdhënieve të saj me të përfytyruarit kuranor, kundrejt vetë Naim Frashërit si autor shqiptar, i krahasueshëm me autorët e tjerë bashkëkohës europianë. Për këtë, parësore mbetet vëmendja që i kushtohet tekstit poetik të Tehajjula-ve në gjuhën perse, prej nga janë nxjerrë edhe përfundimet në lidhje me vetë këtë vepër poetike të autorit. Theksojmë që më në vazhdim punimi do të përqendrohet pikërisht në qasjet orientale të Naim Frashërit krahasuar me një poet modern si W. B. Yeats-i, prej nga ka dalë e domosdoshme vëmendja ndaj tekstit dhe ndertekstit si dhe gjuhëve e kuturave përkatëse të poetëve, në një vështrim sinkronik dhe diakronik.
Fjalët kyçe: Përfytyrime, harmonia e natyrës, mesnevi, mistikë, sama, përjetim, poetikë lindore.
62 Gjuhë-letërsi
për formimin e tij si qytetar e më vonë nëpunës i Perandorisë Osmane, do të kenë një rëndësi fetare dhe kulturore të dorës së parë për veprën e tij poetike.3 Për më tepër, bektashizmi si tarikat (drejtim) i islamit suni, u zhvillua në Shqipëri nga një qasje me këto mendësi e kultura: asaj turke prej nga vinte, arabe si gjuhë e përgjithshme e teologjisë dhe e besimit dhe asaj perse si gjuhë e kulturës, poezisë; duke ndërtuar, në pasuesit e drejtimit fetar përkatës, një marrëdhënie të qëndrueshme me kulturën dhe kulturat, jo vetëm islame.4 Duke e lidhur këtë formë të parë edukimi dhe shkollimi me veprën që paraqet më shumë / Tehajjulat تخيلات ,rashëri i Përmetit, ku lindi interes në studimin tonë dhe u rrit Naim Frashëri, qe Ëndërrime, leximi dhe perceptimi i brendisë një qendër e bektashizmit për së saj, si produkt i mendësisë dhe i traditës F1 shqiptarët, për rrjedhojë edhe mësimet e para 3. ELSIE, Robert. Histori e letërsisë shqiptare, të marra këtu në teqenë e Baba Tahirit nga Përktheu nga anglishtja Abdurrahim Myftiu, hoxha i fshatit edhe për turqishten, arabishten Botim i dytë, Dukagjini, Pejë, 2001, f. 57. dhe persishten,2 përveç rëndësisë që do të kenë 4. DOJA, Albert. Bektashizmi në Shqipëri: histori politike e një lëvizjeje fetare, Përktheu nga anglishtja: Shpëtim Çuçka, Instituti Shqiptar 1. ELSIE, Robert. Histori e letërsisë shqiptare, Përktheu nga anglishtja Abdurrahim Myftiu, për Studime Ndërkombëtare, Tiranë, 2008, Botim i dytë, Dukagjini, Pejë, 2001, f. 57. “Teqetë f. 30-31. e bektashinjve, sidomos ato të Krujës, Korçës, Konicës, “...bektashizmi, pas shfaqjes së tij të dukshme në Frashërit dhe Gjakovës, do të bëheshin pas pak kohe gjysmën e dytë të shek. XVII, nisi të lëshonte gjithnjë qendra të fshehta të kulturës, shkollimit, tolerancës dhe, e më shumë rrënjë në Shqipëri aty nga fundi i shek. njëkohësisht, të qëndresës kombëtare kundër sundimit XIX. Përveç faktit që në Shqipëri bektashinjtë turk.” nuk njohën atë shtypje që provuan në Anadoll dhe 2. Shih, TRENCSÉNYI, Balázs; KOPECEK, në treva të tjera qendrore të perandorisë osmane pas Michal (ed.) Discourses of Collective Identity in Central and Southeast Europe (1770-1945) vitit 1826, një tjetër arsye mund të ketë qenë klima Texts and Commentaries Volume One: Late e veçantë fetare në Shqipëri, falë së cilës vendosja e Enlightenment Emergence of the Modern bektashizmit në Shqipëri ka ngjallur një vëmendje ‘National Idea’, Central European University të veçantë si për një fe, që mendohet se ka trashëguar Press, N. York, 2006, Program of The Albanian një numër shumë të madh tiparesh të vjetra dhe League of Prizren, f. 348. Këtu theksohet se që ka zhvilluar në Shqipëri një karakter të pavarur, nga koha e Ali Pashë Tepelenës, Janina, bëhet që shërben si një tjetër shembull tipik për forcat e njëra nga qendrat politike, ekonomike dhe ngurtësisë kulturore dhe qëndresës politike. Për hir kulturore shqiptare, veçanërisht për fshatarët e të natyrës panteiste dhe jozyrtare të bektashizmit jugut të Manastirit dhe të Janinës. I rëndësishëm në kontekstin e lëvizjes kombëtare shqiptare ekziston një bindje e përgjithshme se pranimi i është roli i shkollës “Zosimea”, ku u shkolluan tij në Shqipëri u mundësua ndjeshëm nga fakti pothuajse e gjithë elita. Gjuha e mësuar aty ishte që sinkretizmi i bektashizmit kishte ndërthurur greqishtja, por mësohej edhe latinishtja dhe tanimë brenda vetes elementet paraislamike dhe frëngjishtja. shiite me ato të krishtera.” 63 Gjuhë-letërsi
sufiste, na duket më i natyrshëm. Me shkrimin marrëdhëniet kulturore që ajo ndërton e shfaq e këtij libri, të parë, aq më tepër në persisht, që në krye të herës, do të ndikojnë edhe në vetë Naimi ndjek vazhdën e shkrimtarëve osmanë poezinë e Naimit të shkruar në shqip, e cila shqiptarë,5 si pjesë e natyrshme e zhvillimit duhet lexuar e vlerësuar jo thjesht si rezultat kulturor edhe në provincat e Perandorisë i kësaj marrëdhënieje, por i ndërtekstualitetit Osmane.6 Për të kuptuar qasjen e natyrshme dhe vlerës sugjeruese të saj, në shprehinë të Naimit ndaj kësaj kulture të pasur metaforike dhe simbolin. shkrimore, vërejmë se në Kontaktet e gjuhëve Duke iu drejtuar kësaj vepre të parë në hapësirën arabo-turko-persiane, Naim të autorit, këndvështrimi ndërtekstual, Frashëri ende vlerësohet si ndër autorët më të metaforik e simbolik i së cilës është pjesë shquar evropianë të ndikimit iraniano-otoman e domosdoshme e vlerësimit të poetikës për kohën.7 Prandaj edhe kjo vepër si dhe prej nga vepra është shkruar, vërejmë 5. Ndër shkrimtarët me origjinë shqiptare, në dy marrëdhënie të qëndrueshme Perandorinë Osmane përmendim Mesihin e ndërtekstuale dhe të dyja kanë të bëjnë Prishtinës (1470-1512), Jahja Dukagjinin (v. me bektashizmin, si drejtim fetar dhe 1575) që i përkasin një periudhe më të hershme, me sufizmin si mendësi mistike e të ndërsa edhe letërsia e bejtexhinjve vjen në perceptuarit të Zotit dhe të gjithësisë. këtë qasje kulturore me figura të spikatura si: Nezim Frakulla (1680-1760) për të vazhduar me - E para ka të bëjë me traditën Sulejman Naibin, Hasan Zyko Kamberin, Zenel e shkrimit poetik mistik të mesnevive Bastarin dhe Muhamet Kyçykun.... shih: ELSIE, në kulturën perso-arabe dhe, kryesisht Robert. Histori e letërsisë shqiptare, Përktheu nga të poezive të Xhelaledin Rumiut, siç ka anglishtja Abdurrahim Myftiu, Botim i dytë, 8 Dukagjini, Pejë, 2001, f. 49-57. vënë në dukje edhe kritika, prej nga vetë 6. ELSIE, Robert. Histori e letërsisë shqiptare, kjo vepër e Naimit është vazhdimësi. Përktheu nga anglishtja Abdurrahim Myftiu, - E dyta ka të bëjë me tekstet e Botim i dytë, Dukagjini, Pejë, 2001, f.48-50. fetare, si paratekste, kryesisht me vargjet 7. AZADARMAKI, Taqi, Christophe Balay, kuranore, por edhe me evokimin e and Melvut Bozdemir. Contact Des Langues Dans L’espace Arabo - Turco - Persan : Actes Du Colloques Biblës, ndërtekstualiteti i të cilëve vihet Organise Par L›INALCO (erism), L›universite De re në poezi, si interpretim mistik dhe Teheran Et L›ifri (9-10 Mai 2001, Teheran). Teheran: reflektim i tyre. l›Institut Francais de Recherche en Iran, - Njëkohësisht, në këtë lloj 2005.f.61. «Un contemporain de Muallim Naci, Naim Frasheri (1846-1900), d›origine albanaise et proche parateksti vjen edhe interpretimi mistik 9 des milieux bektachi, composa encore une partie de ses i Makalat (Kuvendime) të Haxhi oeuvres en persan dans son recueil de poésies intitulé Tahayyo1at (Fantaisies, Istanbul. 1301/1884) on 8. BULO, Jorgo. Rumiu dhe Naim Frashëri, trouve même un poeme tout à fait moderne en ce PERLA – Revistë shkencore – Kulturore qui concerne son contenu, intitulé Vatan (La patre).» tremujore, Viti XII 2007, Nr. 3 (46) f. 9-14 . (Një bashkëkohës i Mullaim Naci-t, Naim 9. Makalat është vepra e Haxhi Bektash Frashëri (1846-1900), me origjinë shqiptare dhe Veliut (1209-1271), themeluesit shpirtëror të me shumë gjasa ndër më të mirët bektashi, do të Bektashizmit. Vepra është shkruar fillimisht në krijojë edhe një pjesë të veprave të tij në persisht, arabisht, për t’u përkthyer pastaj në turqisht nga nën përmbledhjen me poezi titulluar Tahayyolat Katipoglu, duke u bërë bazë e riteve dhe doktrinës (Fantaisies/ Përfytyrime, Stamboll. 1301/1884) ku sekrete, karakteristikë për bektashizmin. Shih The gjendet edhe një poezi plotësisht moderne në atë Encyclopaedia of Islam, New edititon, prepared që ka të bëjë me përmbajtjen, titulluar Vatan/ by a number of leading orientalists, editors: H. Atdheu). A. R. Gibb, J. H. Kramers, E. Levi-Provengal, J. 64 Gjuhë-letërsi
Bektash Veliut, prej nga teksti poetik i poetike në këtë kulturë shkrimore, atë Naimit është në vazhdën e interpretimit të shkrimit epik.11 Ligjërimi poetik i kuranor e biblik, si vargëzim; religjionit, 11. Masnavia është një dyzim vargjesh, të një religjioneve, si botëperceptim dhe poezie, ku rima e të gjitha vargjeve është e njëjtë. bektashizmit me Makalat, si mendësi Pas çdo dy vargjesh vjen një rimë e pavarur e cila përjetimi dhe interpretimi. bën që vargjet të organizohen në formë zinxhiri, Në lidhje me këtë traditë shkrimi duke u bërë shkas për një distik të ri. Persët e quajnë këtë mathnawi, sepse vargu përfundon me poetik, ajo që vihet në dukje në planin e dy shkronja që rimojnë. Megjithëse fjala është perceptimit dhe të përfytyrimit poetik, si me origjinë arabe, termi teknik i vargëzimit kurorëzim i këtij krijimi, është harmonia është pjesë e traditës poetike perse. Duke pasur e natyrës, në të cilën ndihet i shkrirë një numër të pakufizuar vargjesh, mesnevitë janë poema të gjata epike, por zhvillimet e poeti, zëri i tij poetik. Kjo harmoni dhe mëvonshme sjellin edhe llojin lirik e mistik, ky njëjtësim është pjesë përbërëse e sidomos me mesnevitë e Xh. Rumiut. Shih: The pranimit dhe e paqtimit, së cilës, qoftë Encyclopaedia of Islam, New edititon, prepared by nga pikëpamja e besimtarit mendimtar, a number of leading orientalists, editors: C. E. Bosworth, E. Van Donzel, B. Lewis, CH. Pellat, qoftë nga pikëpamja e shkruesit poet, W. P. Heinrichs, As. F. TH. Dijkema and Mme S. edhe vepra i përgjigjet në formë dhe Nurit (p. 1-512-1044), The International Union në përmbajtje. Në këtë këndvështrim of Academies, Vol. VI, MAHK—MID, Leiden, të fundit, Naimi shkruan në traditën f. 832-833. Përmbledhja me poezi e Naim e shkrimit poetik të mesnevive Frashërit është mesnevi mistiko- fetare, sepse ajo është e organizuar në të tillë distikë, ku rima është (dyvargësheve) dhe në përputhje me e njëjtë, por pas çdo dy vargjeve është edhe një traditën mistike të poezisë perso-arabe, rimë e brendshme, e cila bëhet rima vazhduese te mesnevitë mistike, prej nga qasja në vargjet pasuese, për të vazhduar kështu sipas tekstore me ritualin sufi të samas10 ka një parimi zinxhir. Gjithashtu, është e qartë se tematika e mesnevive të tij është mistike-fetare, një traditë tjetër edhe më të hershme prandaj edhe përkon me këtë lloj mesnevish të përfaqësuar nga Xhelaledin Rumiu. Schacht, ass. M. Stern (p. 1-320) B. Lewiss, CH. Pellat and J. Schacht, C. Dumont.... (p. 321-1359) The International Union of Academies, Vol. I, A-B, Leiden E.J. Brill, 1991, f. 1161-2. 10. Sama/sema është një valle sufi, e shoqëruar me muzikë. Për kuptimin mistik të saj, i cili edhe pse nuk nxit dëgjimin midis ndjekësve të tij, veç shpjegon teorinë që vjen pas praktikës, i drejtohemi Ibn Arabit. Sama e vërtetë, - shpjegon ai, - është thjeshtë një përngjashmim i primordiales “qenie” (kun) që vjen, e cila sillet دخترنازنین rreth qenësisë (kawn) së botës. Vallëzimi që Pjesa e skanuar e poezisë së mësipërme bashkëshoqëron këtë përngjashmim pasqyron (vajzë lozonjare) është marrë nga versioni kalimin e gjërave nga thellësitë e qetësisë së origjinal i veprës së Naim Frashërit në persisht Tehajjulat, Istanbul, 1301/ 1884 dhe/تخيلات paparë, në botë. Ajo që sama percepton në fjalët e këngëtarit është fjala e Zotit “ji” për gjërat para është mesnevia/poezia që hap përmbledhjen/ گلشنى، عبد krijimit. Muzika dhe vallja sama i kalojnë sufijtë divanin, botuar bashkë me studimin e ,GULSHANI; Abd al-Karim; FRASHËRI ; .الكريم .në gjendje ekstaze. Shih CHITTICK. C. William فرهنگ ايران در قلمرو تركان : اشعار فارسى نعيم فراشرى، شاعر و :Sufism, Never ending dance, Oneworld books, Naim Farhang-i Iran dar qalamraw-i/.نويسنده قرن نوزدهم �آلبانى .Oxford, 2008, f. 97 65 Gjuhë-letërsi
kultivuar vepron në cilësinë e metaforës njëjtën mënyrë: në përsiatjen e tij mistike (parabolës biblike) apo të ligjërimit të mendimtarit besimtar, ai mediton dhe ngazëllehet nga 14(سماء) idiomatik metaforik, në vazhdën e për Qiellin fabulës mitike të kultivuar që nga Attari [nata e butë dhe hëna që prin (mëson)]15 e deri tek Rumiu. Ky lloj poetik, i cili, rrezet e së cilës vërshojnë me erën e në vetvete është nisur si interpretim freskët në tokë; është zogu (simbolikë kuranor dhe jo si qëllim poetik, ndërthur e qiellit, hapësirës, ajrit)16 që ndërmerr përmbajtjen mistike me subjektin etik udhëtimin nga qielli te toka, prej nga dhe edukativ fetar, duke shënuar kështu lartohet edhe vallja sama, përfshirë edhe jo një tekst të thjeshtë poetik, me synime vetë zërin poetik, ndrues. شب لطيف و ماه تابان دلبر است të qarta individuale, por një përvojë të باد مشکين ،زمين پر ري ور است tërë shpirtërore dhe një histori të lartimit مرغ هوشم می پرد اندر سماshpirtëror të njëmendët të subjektit 17 در فظای نورپاش جانفزا shkrues. Ajo që lexohet, megjithatë, nuk është një histori përjetimesh. Në nivelin e përfytyrimit të besimtarit mendimtar Natë e qetë, hëna e bukur plot me dritë, ajo është një histori zbulesash, të cilat Fllad i ëmbël, toka hapur ka stolitë, besimtari mendimtar na i sjell në një Zogu i mëndjes po më sulet drejt nga gjuhë poetike. Shembulli i Xh. Rumiut qielli, është tregues i ngritjes deri në shkallën N’hapësirat plot me afsh e dritë dielli. më të lartë të këtij përfytyrimi mistik, (Shqipëroi V. Buharaja) duke organizuar fabulën mistike në Fillimi i një poezie mbi qiellin përputhje me mendësinë fetare (temën, kështu është tregues i organizimit të tekstin kuranor), në shprehje metaforiko- tërësishëm, si pjesë e ritualit sufi të simbolike12 dhe vargëzim në distikë njëjtësimit dhe të ngazëllimit, prej ku hekzametrikë.13 Naimi vepron në të kundrimi bëhet nga pikëvështrimi i brendshëm dhe i jashtëm. Në këtë Turkan: ashar-i Farsi-i Naim Farashari, shair va proces, jo përveçimi - as individual dhe as nivisandah-i qarn-i nuzdahum Albani (Rreth autorial - vetë subjekti meditues lartohet letërsisë perse shkruar në hapësirat turke dhe e përndritet bashkë me përndritjen poezisë perse të autorit shqiptar të shekullit të e mendimit meditim të tij, sepse e :Shiraz تجارتخانه گلشنى ,(.19-të, Naim Frashërit Tijaratkhanah-i Gulshani, 1354 [1975]. / Tehajjulat/تخيلات .CHITTICK, William C. The Sufi Doctrine 14. FRASHËRI, Naim .12 of Rumi, Illustrated ed. , Foreword by Seyyed Ëndërrime, shqipëroi Vexhi Buharaja, Fondacioni Hossein Nasr, World Wisdom, 2005, f. VII. Kulturor “Saadi Shirazi”, Tiranë, 2005, f. 42, 43. në tekstin =شب لطيف و ماه تابان دلبر است .Është e vërtetë që Rumiu nuk shkroi drejtpërdrejtë 15. Po aty, v, 1“ interpretime metafizike ashtu siç bëri Ibn Arabi apo pers autori shtjellon një natë të butë dhe hënën që Sadr Al-Din Qunyawi. Por Xhalaledin Rumiu ishte një ndriçon tokën, duke e përqendruar, qysh këtu, edhe metafizik i shkallës së parë dhe i lidhur me çdo gnostik perspektivën e vështrimit poetik, nga lart-poshtë. e çështje metafizike, të hershme, por shpesh në formën 16. CHEBEL, Malek. Dictionnaire de Symbols e parabolave, rrëfimeve apo të formave të tjera letrare e Musulmans, Albin Mishel S. A., Paris, 1995. simboleve poetike.” Oiseou, f. 306-307. në tekstin =مرغ هوشم می پرد اندر سما .SCHIMMEL, Anne Marie. A Two-Colored 17. Po aty, v, 3 .13 lëshohet nga lartësitë(مرغ /Brocade: The Imagery of Persian Poetry, University of pers zogu (morgh .(سما) North Carolina Press, November, 1992, f. 20-21. qiellore, si vegim i valles sama 66 Gjuhë-letërsi ndien veten pjesë të kësaj gjithësie, këndvështrimi përfytyrues. Ndërsa titulli të këtij qielli. I vendosur në këtë pikë i shqipëruar Ëndërrimet, (sipas V. B.) të meditimit perceptim të tij, poeti e paraqitet i mjegullt dhe i përgjithësuar, kundron harmoninë, rendin e përkryer duke i dhënë veprës motivin kryesor të vendosjes së sendeve në natyrë, me një të ëndërrimeve, përfytyrimeve të ndjenjë mrekullimi, më fort se dyshimi e parealizueshme, që ndodhin brenda kërkimi dhe, ndërsa rreshton një tërësi mendjes së poetit; aq më tepër, kur ky pyetjesh, drejtuar gjithësisë, qiellit, Zotit, përkon me mendësinë bashkëkohore e pohon në veprim (ndiejnë përjetim) evropiane romantike,19 me të cilën, gjithëpërfshirjen, mrekullimin-habi dhe megjithëse autori ynë, në qasjen e harmoninë, kundrejt kaosit, duke u bërë vonë shqiptare, nuk i është shmangur; vetë dëshmues i mrekullisë qiell, Zot, në lidhje me mendësinë dhe traditën natyrë, gjithësi. poetike nga e cila vepra u shkrua, shqipërimi i këtij titulli është kufizues. Ç’është, ç’është kjo-e paana Gjithësi? Aq më pak është i përligjur përcaktimi Dhe ky rregull dhe ky libër që sheh ti? i poezisë së tij, si romantike. Kjo e kaltër hapësirë e paanë. Duke iu bindur një leximi tekstual Këto drita që kufi e numër s’kanë? hermeneutik, i cili respekton edhe Këto yje trupergjëndë e faqeartë, marrëdhëniet kulturore e fetare të Që vërtiten me nxitim e dritëqartë? poezisë së autorit, po shtyhemi të Kjo natyrë dhe ky det, burim i jetës? dallojmë cilësitë kuptimore të fjalës, e Këto ligje, këto pamje të së fshehtës?18 cila është me rëndësi në vetë vlerën e (Shqipëroi V. Buhraja) përsiatjes poetike të autorit nga njëra anë, si edhe të harmonisë, si element Duke e parë veprën poetike i qenësishëm i shkrimit artistik dhe i të Naimit, në këtë këndvështrim, krijimit, nga ana tjetër. vërejmë Së pari fjalori anglisht-persisht (تخيالت) Ëndërrimet] Tehajjulat] (Tekhajjulat) تخيالت që ajo organizohet që në titull me një shtjellon se fjala marrëdhënie mistike, e cila, për më nuk do të thotë ëndërrime, por tepër, motivon dhe motivohet nga përfytyrime, shfaqje.20 Gjegjësja evropiane e kësaj fjale do të përkonte jo thjesht me Tehajjulat / konceptin e parë të të sjellit në mend, të/تخيلات .FRASHËRI, Naim .18 Ëndërrime, shqipëroi: Vexhi Buharaja, të përfytyruarit, si veprim që ndodh në Fondacioni Kulturor “Saadi Shirazi”, Tiranë, mendjen tonë, pasojë e mbamendjeve 2005, f. 44-45, v. 11-18 Përmbledhja e poezive lirike romantike të poetit“ .19 چيست اين کانًنات بی حساب tonë kombëtar, Naim Frashëri, shkruar në persishte dhe اين نظام و اين کتاب مستطاب؟ botuar në Stamboll më 1884, nën titullin e përbashkët اين فضای �آب رنگ بی کنار ”.Tehajjulat, përbën fazën e parë të krijimtarisë së tij پرتو اندازان بی عد و شمار؟ Shih: KONDO, Ahmet Pak fjalë lexuesve, tek اين همه زرين لقا سيمين بران ,FRASHËRI, Naim. Ëndërrimet, Biblioteka Zehra نور پاش و چابک و رقص �آوران؟ .shqipëroi: Vexhi Buharaja, Rumi, 1996, f. 4 اين طبيعت ٬اين يم �آب حيات؟ .English-Persian Dictionary, Ed. Arthur N .20 اين حکم٬ اين رازها٬ اين معجزات؟ .Wollaston, W. H. Allen & Co. London, 1882, f اين چه اجرامند پرتاب و شرر؟ .151 اين چه اکوانند پر از نور و فر؟ 67 Gjuhë-letërsi
konkrete dhe ndërtim përmbyllës i së Naim Frashërit, jo me një përfytyrim objektit, ngjarjes, njeriut; si produkt i të thjeshtë, por me atë që, në radhë të pavarur i mendjes dhe i shkëputur nga parë ka të bëjë me besimin apo edhe një qasja shqisore, por një veprim i kujtesës shkallë të lartë perceptimi dhe përjetimi dhe i ndjenjës njëkohësisht, kështu siç e të besimit. shpjegon, William C. Chittick, në terma Duke kërkuar që kësaj fjale t’i gjejmë biblike: më tej gjegjësen e vet kuptimore apo Më tepër se sa me perceptime ndjesore, përbërësit kuptimorë, në gjuhën, gjuhët Zbulesa fillon me vegime-ëndrra, sepse prej nga vjen, ndjekim më tej mendimin domethëniet e kuptueshme janë më afër e Nabil Matar-it, i cili, duke iu referuar përfytyrimit se sa ndaj perceptimit ndjesor. Al-Farabit22 e shtjellon karakterin e Khal). Matar) خال Perceptimi ndjesor është ana më e ulët e fjalës, nisur nga rrënja kuptimit, ndërsa kuptimi vetë është më e larta vë në dukje, se, sipas Al-Farabit, kjo fjalë dhe më e holla anë. Përfytyrimi qëndron në mes është gjegjësja semite, që i përgjigjet asaj të të dyjave. Zbulesa është ajo domethënie kur greke përfytyrim, imagjinatë=(Phantasia) Zoti kërkon kuptim për të zbritur te perceptimi φαντασία,23 “apparition” shtjelluar te ndjesor, asaj (zbulesës, shënimi im) i vepra e Aristotelit, De Anima. Por kjo duhet të kalojë përmes Pranisë së Përfytyrimit nuk ka të bëjë me konceptin e trillimit përpara se të mbërrijë perceptimin ndjesor. apo gjësë së pavërtetë, përkundrazi. Autori تخيال Realiteti ose përfytyrimi kërkon që t’i jepet bën fjalë për një përfytyrim fanitës formë ndjesore çdo gjëje që aktualizohet brenda (Takhayyul).24 Termi si i tillë përkon tij. Nuk ka ikje prej kësaj. Nëse zbulesa me gjegjësen latine biblike aparicione / arrihet në gjendjen e gjumit, ajo quhet një apparition/apareo.25 përfytyrim-ëndërr, por nëse ajo arrihet në kohë ose zgjuar, quhet “të përfytyruar” Takhayyul... 22. AL-FARABI, Abu Nasr (875–950) ose Alfarabius, në tekstet e latinishtes mesjetare, ja pse zbulesa fillon me përfytyrimin. Prandaj i vlerësuar si “mësuesi i dytë”, pas Aristotelit, përfytyrimi ridërgohet tek engjëlli në botën është një nga mendimtarët më origjinalë të e jashtme. Engjëlli e përfytyron veten si njeri filozofisë islame, gjatë periudhës së artë të saj.. ose si një person i cili perceptohet nëpërmjet Shih WINTER, Tim. The Cambridge Companion perceptimit ndjesor. Mund të ndodhë që vetëm to Classical Islamic Theology, ed. by Cambridge Companions to Religjion, III. Series, 2008, f. 63. ai që është objekt ose zbulesa vetë e percepton 23. Gjuhët latine dhe më gjerë, zgjedhin për këtë engjëllin ose mund të ndodhë edhe që ato që janë fjalën APPARITION (angl.), apareo (lat.), shih. me të, ta perceptojnë kur engjëlli shpërndan Diccionario auxiliar espańol-latino para el uso moderno fjalët e Zotit të tij në veshin e profetit dhe kjo del latín - Bahía Blanca: Instituto Superior Juan 21 XXIII, 2007, f. 80. “aparicion” dhe RODALE, J. është “zbulesë”. L. The synonym finder, Jerome Irving, 1898-1971. Chittick këtu e shpjegon fjalën, Warner Book Edition, Rodale Press, 1986, f. 57. .”takhayyul) si veprim të zbulesës, “Apparition) تخيال perceptim të brendshëm të saj, duke 24. Shih. MATAR, Nabil. Magazine/Journal, na e lidhur edhe vetë titullin e veprës Literature/writing, West Chester University, Feb, 1996, v. 23, Issue: n. 1, ISSN: 0093-3139. 25. Diccionario auxiliar espańol-latino para el uso 21. CHITTICK, William C. Imaginal words: Ibn moderno del latín - Bahía Blanca: Instituto Superior Al-Arabi and the oblem of religious diversity, Suny Juan XXIII, 2007, f. 80. (aparicion) dhe Rodale, series, 1994, f. 75. J. L. The synonym finder, Jerome Irving, 1898- 68 Gjuhë-letërsi
Një fjalë tjetër që afron (poetikisht) tërë në poezinë mistike perso-arabe dhe dhe nga ana e përjetimit, perceptimit të shënon edhe një metaforë të veçantë.28 Duke u përpjekur të përmbledhim خدbesimit, me fjalën takhayyulat, është tehexhud) = gjithë çfarë fjala nënkupton në) تهجد khad) prej nga fjala) تخيالت me vështrue, me qëndrue zgjuar natën në shenjë përfytyrimin-vegim të titullit përkushtimi, me kalue natën me lutje edhe pse (Takhayyulat) paraqesim këto kuptime: nuk është veprim, që në rrënjë ka lidhje atë të lutjes si shenjë përkushtimi dhe me fjalën e përmendur më sipër, vjen atë të përfytyrimit fanitës, si shenjë si pjesë e këtij përjetimi, duke sugjeruar frymëzimi dhe vegimi, pasojë e lutjes, një nuancë përjetuese të veprimit si dhe llojin e përfytyrimit filozofik e 26 ,tekhayyul/takhayyul teologjik, i cili shpreh dhe përpunon تخيال ,përfytyrues dhe e lidh këtë të fundit me shtjellimin me gjuhën e interpretimit kuranor një fundor të të përfytyruarit, cituar më metaforë të veçantë, ngjashëm me sipër prej Chittick, duke na sugjeruar në parabolat biblike. tekhayyul/takhayyul, Titulli, më saktë, mund tëتخيال kuptimin e fjalës jo veprimin e jashtëm dhe zbritës të përkthehet përfytyrime. Në këtë titull, zbulesës mbi subjektin përjetues, por Përfytyrime(t) përkojnë me natyrën e veprimin e përkundërt, kërkues të njeriut shkrimit poetik (të mesnevive mistike) drejt zbulesës, dijes, si një parapërgatitje që, sipas traditës prej së cilës Naimi për të. shkruan, kanë po këtë marrëdhënie Pra ky përfytyrim-vegim vjen me përfytyrimin poetik të mistikut, si shfaqje e fundme e kërkimit dhe udhëheqësit shpirtëror në ritualin udhëtimit të besimtarit-mendimtar. bektashi, sufi të lutjes dhe të vallëzimit. Duke ndjekur më tej referencat, Leximi në këtë kontekst i poezive, që gjejmë për këtë fjalë, ndjekim sidomos i atyre kozmogonike (Qielli, shtjellimin në Enciklopedinë e Islamit, e Hëna, Dielli, Në breg të detit, Zoti) është cila në vëllimin X të botimit Brill, 2000, një lexim që duhet të ketë parasysh fjalën tekhayïl (ky është transliterimi pikërisht vlerën e përfytyrimit fanitës, turk, shënimi im) e shpjegon si term që vjen si pasojë e ritmit të vallëzimit, poetik,27 i cili, si i tillë, teknik, bart rrotullimit (samas) prej nga ligjërimi kuptime të ndryshme, të gjitha të fushës poetik ritmon nëpërmjet enumeracionit, së hermeneutikës: teori e përfytyrimit, anaforës, inversionit, rimës së puthur poetikë filozofike, interpretim kuranor, dhe parimit zinxhir të lidhjes së figurë retorike. Ajo ka një traditë të distikëve - që do ta ndeshim më vonë të pasqyruar edhe në veprën e Dantes29 te 1971. Warner Book Edition, Rodale Press, 1986, f. 57. 28. The Encyclopaedia of Islam, New edititon, 26. The Encyclopaedia of Islam, New edititon, prepared by a number of leading orientalists, prepared by a number of leading orientalists, editors: H. A. R. Gibb, J. H. Kramers, E. Lfivi- editors: H. A. R. Gibb, J. H. Kramers, E. Lfivi- Provencal, J. Schaht, The International Union of Provencal, J. Schaht, The International Union of Academies, Vol. X, T-U, LEIDEN E. J. BRILL, Academies, Vol. X, T-U, LEIDEN E. J. BRILL, 2000, f. 129. 2000, f. 129-32. 29. Teknika e vargëzimit të mesnevive ka një 27. Transkriptimi fonetik është bërë sipas histori më të hershme se ajo e Dantes, madje shqiptimit turk, që gjendet në këtë enciklopedi. edhe para sonetit. 69 Gjuhë-letërsi
tercinat e Komedisë hyjnore - simbolizmin dhe njësimi, i cili nuk përkufizohet tingullor etj. Kështu, përfytyrimet janë te harmonizimi i tekstit poetik, në vetvete një proces më i thellë dhe përfytyrimeve të tija, autorit si shkrues, më i ndërlikuar se shkrimi a vargëzimi por vështrimit të këtij teksti dhe autorit i zakonshëm poetik. Ata nuk janë fryt si pjesë e së tërës së gjithësishmes, prej i vetëm një procesi ngjizës, por të një së cilës është pjesë e harmonishme. tërësie, që në termat e shprehjes së Në këtë pikëvështrim i gjithë libri artit përmbledh, në ritualin e integruar poetik është vizionar dhe kërkues, të lutjes së frymëzuar, tekstin poetik, i drejt përfytyrimit të gjithësisë, Zotit. cili është pasojë e botëperceptimeve, të Poezitë e vëllimit poetik dallohen për përfytyrimeve (takhayyulat-ve), rezultat i këtë harmoni, e cila, përveçse përsiatje një tjetër shprehie artistike – vallëzimit e të gjithësishmes, e vendos vetë poetin si përfytyrim, si akt përjetues i aktit (zërin poetik, syrin kundrues soditës dhe krijues, si dalldi e shkrirjes, njëjtësimit në të mahnitur të besimtarit-mendimtar) vallen rrethrrotulluese sufije, pikërisht në këtë marrëdhënie shkrirje, njëjtësimi. përbashkuese e tokës dhe e qiellit, Prej këtij pikëvështrimi buron ajo që e njeriut dhe të gjithësishmes, hyjnores. quajmë harmoni e natyrës, e cila është Në këtë pikëvështrim motivohet një pjesë e harmonisë së qenësishme, që edhe kërkimi autorial dhe personal evokojnë poezitë, si gjendje e frymëzuar i Naim Frashërit drejt një harmonie shpirtërore.
70 Gjuhë-letërsi
Abetaret shqipe dhe pavarësia kombëtare vështrim rreth abetareve dygjuhëshe shqip-italisht
Ma. Lindita Kazazi & Prof. Dr. Njazi Kazazi Universiteti i Shkodrës “Luigj Gurakuqi”
Abstrakt Abetarja, si asnjë libër tjetër në të gjithë rruzullin tokësor, lidhet ngushtë me jetën e çdo fëmije që ulet për herë të parë në bankat e shkollës. Me këtë libër fillon dhënia dhe përvetësimi i një kulture dhe arsimimi të programuar. Me të mësojnë lexim-shkrimin në gjuhën amtare, por veçanërisht për ne shqiptarët ajo ka pasur funksione shumëplanëshe.
istoria e abetareve të amtare, por veçanërisht për ne shqiptarët gjuhës shqipe është e ajo ka pasur funksione shumëplanëshe. Hvjetër dhe e lavdishme. Rilindësit tanë e kanë konsideruar si Me abetaret janë të lidhura përpjekjet “abetare të parë” veprën e Pjetër Budit, që e shqiptarëve për mbijetesë përballë u botua në Romë, më 1621. Kalendari i pushtimeve të njëpasnjëshme. Me Shoqërisë “Dija” në Vjenë, më 1908, në përmbajtjen e tyre ato ndikuan faqen 3 shkruan se “Më 1621, kur doli në fuqishëm në edukimin e gjeneratave të dritë libri shqip “Speculum confessionis”, e të tëra me ndjenjat më të larta atdhetare ndyerit Emz. Budi, u lind edhe i pari abetar dhe fisnike. Ato ndikuan në ruajtjen shqip”.1 dhe mbajtjen gjallë të gjuhës së ëmbël Abetaret për nga metoda janë shqipe dhe trashëgiminë e saj brez pas shumë të ndjeshme ndaj çdo hopi brezi. pedagogjik, ndaj çdo bumi teknologjik, Abetarja, si asnjë libër tjetër në të duke iu përshtatur kurbës së gjithë rruzullin tokësor, lidhet ngushtë zhvillimit të pandërprerë të didaktikës me jetën e çdo fëmije që ulet për herë bashkëkohore. Këtu e gjen shpjegimin të parë në bankat e shkollës. Me këtë dhe preokupimin e përfaqësuesve më libër fillon dhënia dhe përvetësimi i një 1. Shefik Osmani, Njazi Kazazi: Abetaret shqipe kulturë dhe arsimimi të programuar. Me dhe trajektorja e tyre historiko-pedagogjike. të mësojnë lexim-shkrimin në gjuhën Botim i MASH dhe shtëpisë botuese “Idromeno”, Tiranë, 2000, f. 20. 71 Gjuhë-letërsi
të shquar të kulturës shqiptare që morën përsipër autorësinë e këtyre testeve, si: N. Veqilharxhi, K. Kristoforidhi, D. Boriçi, S. Frashëri, A. Kulluroiti, V. Ruso, N. Mjeda, L. Gurakuqi, P. Qiriazi, M. Logoreci, A. Xhuvani, K. Xhumari, R. Hoxha, Xh. Gega, Q. Batalli, M. Gjevori, Gj. Gjokaj, F. Camaj, A. Mustafa, F. Mjaku abetare shqipe dhe ribotime, në të gjitha etj., etj. Por në vitet që po flasim, dolën trojet shqiptare dhe më gjerë, u lidh, edhe firma të reja si: Lef Nosi, Jashar si asnjë tjetër, me historinë e arsimit Erebara, Nikolla Lako, Kolë Kamsi, shqiptar, shkollën dhe gjuhën shqipe. Marko la Piana, Thoma Papa Pano, Gjeografia e Abetareve shqipe është e Dhimitër Paparisto, Shefqet Daiu, gjerë dhe përfshin trojet shqiptare dhe Simon Shuteriqi, Hafiz Ali Korça etj. jashtë tyre si në: Bukuresht, Stamboll, Gjatë punës për hartimin e Bruksel, Sofje, Vjenë, Napoli, Selanik, monografisë “Abetaret shqipe dhe Athinë, Paris, Milano, Bari, Worçester, trajektorja e tyre historiko-pedagogjike”, Laipcig, Konstancë, Aleksandri të së bashku me Prof. Dr. Shefik Egjiptit etj.3 Osmanin2, paraqitëm librin që u botua Për vetë kushtet historiko- nga Ministria e Arsimit dhe Shkencës, shoqërore të Shqipërisë, abetarja kreu Tiranë, 2000, me 367 faqe, analizuam funksione të ndryshme, si: të gjitha abetaret e gjuhës shqipe gjatë - Mjet pune për mësimin e gjuhës gjithë periudhës deri tani dhe arritëm në së shkruar shqipe dhe jo vetëm nga përfundimin se: fëmijët, por edhe nga të rriturit. Në jetën e saj mbi 168 vjeçare, ky - Për mëkimin e idesë së lirisë tekst mësimor që numëron rreth 225 kombëtare dhe shoqërore. - Mjet për zgjimin e ndërgjegjes 2. Prof. dr. Shefik Osmani (1923-2012), pedagog kombëtare. e didakt i njohur, autor (dhe bashkautor) i më shumë se 40 veprave me karakter didaktik (i - Hapi rrugën dhe krijoi përvojën qindra artikujve) të cilat janë paraqitur në librin në fushën e teksteve tona origjinale “Në gjurmët e një didakti” (Nga veprimtaria shkollore etj. dhe trashëgimia e didaktit Sh. Osmani). Botim i Institutit të Kurrikulës dhe Standardeve, Tiranë, 3. Sh. Osmani, Nj. Kazazi: “Abetaret shqipe…”. 2005, f. 444. Botim i MASH. Tiranë, 2000, f. 13. 72 Gjuhë-letërsi
“Nikaj”. Shkodër, 1912, 32 f. 2. D/iogjen/ H/arito/: Abetari i gjuhës shqipe. Mot i parë. Athinë, 1912. 62 f. me il. 3. D/iogjen/ H/arito/: Shtimi i abetarit shqip për çunat. Athinë, 1912. 56 f. me il. 4. Anonim: (Editor Lef Nosi). Abetare shqipe për djelmoshët gegë. Shtypje e parë. Shtypshkronja Tregtare Nderkomëtare. Manastir, 1912. 16 f. 5. Anonim: Abetare toskërisht. Përshtypjë e gjashtë. Sofje, 1912. 16 f. 6. Anonim /Jashar Erebara/: Abeceja shqype e Kumanoves. Botim i Klubit shqiptar të Kumanovës. Supliment i gazetës “Shkupi”. Shkup, 1912. Por ne do të ndalemi në abetaren shqip-italisht, duke e shikuar në një këndvështrim të ri, jo duke përsëritur ato që kemi thënë në botimin tonë. Për nga koha krijimit të abetareve 7. Anonim: Abetari për fmit qi shqipe (kujtojmë se Naumi më 1845 msojnë shqip-italisht. Për msimoret botoi «Fare i ri ëvetar shqip...” ) ne e Shqipëries. / Il SILLABARIO për i nuk jemi më të vonuar në krahasim me bambini che studiano Albanese-italiano. abetaret Ballkanike: të rumunit George Per le scuole d’Albania / . Botues Lazar (1820), të bullgarit Petrer Beran “Antonio Vallardi”, Milano, Genova, (1824), të serbit Vukë Karaxhiç (1827) Roma, Napoli, 1912. 64 faqe me dhe autorit të abetares greke4. ilustrime dhe një 1 hartë. Teksti u botua Viti 1912 ishte “fatlum” edhe për në janar të vitit 1912. botimin e abetareve shqipe. Vetëm këtë Nga përmbajtja e tij, trajtimi vit u botuan 7 abetare shqipe, ndryshe didaktik si dhe teknikat e shtypit, ky nga vitet e tjera që kishte një numër tekst ndryshon ndjeshëm në krahasim më të vogël, si p.sh.: më 1913: vetëm 2 me ato tekste abetaresh të autorëve abetare, 1914: 2 të tilla, 1915: 3, 1916: shqiptarë. (Kujtojmë se në nëntor të vitit 3, 1917: vetëm 1, 1918: vetëm 1 dhe më 1913, botohet nga ajo shtëpi botuese 1919: 3 abetare shqipe. edhe teksti “IL COMPLIMENTO dell Vitin e Pavarësisë së Shqipërisë, siç Sillabario albanese-italano”). thamë, u botuan: Në faqet e para të këtij libri jepen të 1. Anonim: Abetari i vogël shqyp. gjithë tingujt-shkronjat e italishtes dhe shqipes me shembujt përkatës dhe me 4. Po aty, f. 54. 73 Gjuhë-letërsi
rregullat e shqiptimit. Këtu shihet dallimi të gjuhës së shkruar nga leximi, në këtë i dy gjuhëve, në alfabetet përkatëse, tekst fillohet nga shkrimi. Kështu secila duke bërë sqarimet e nevojshme për shkronjë e re vihet në fillim të faqes, secilin rast. paraqiten elementet e saj që janë viza të Mësimet fillojnë me tingullin “i” pjerrëta, të përkulura, ovale etj., të cilat dhe “u”, pastaj vijojnë me tingujt e tjerë. duke u bashkuar formojnë shkronjën e Në faqen 9 vijon puna me rrokjet, siç re të dorës. Si model përdoret shkrimi i thotë edhe titulli “Sillabario...”, nga pjerrët. italishtja “sillaba”, rrokje. (Këtë e gjejmë Të dy tekstet kanë një vëllim prej 120 në një tekst tjetër, të viteve të fundit, faqesh, shtypur sipas modelit të teksteve “Dizionario di Didattica” di Leonardo italiane, Nga përmbajtja e tyre, trajtimi Trisciuzzi, (Trishuci) Edizioni ETS, didaktik si dhe teknika e shtypit, tekstet 2011, f. 439), ku thotë se “...silabari- ndryshojnë ndjeshëm në krahasim me rrokjësori (sillabario), është teksti shkollor, që ato të autorëve bashkëkohës shqiptarë shërbente për mësimin e leximit me rrokje, apo të botuara në Shqipëri dhe jashtë saj, me thënë ndryshe metoda e rrokjeve”. (Po aty, f. ilustrime shumë të bukura, bardh e zi. 378). Nga pikëpamja e vendit që zënë Si metodë për paraqitjen e tingullit dy gjuhët “Abetari...” ndahet në dy të ri është përdorur ajo sintetike pjesë: pjesa e parë prej 48 faqesh, ku (saktësisht kombinimi i metodës së mbizotëron gjuha italiane, ka vetëm tingujve dhe i metodës rrokjesore, që pak fjalë dhe shpjegime shqip, kryesisht zë vendin kryesor, ashtu siç vetë teksti vetëm për tinguj-shkronja që ndryshojnë italisht “Il sillabario...”, pra veprohet me me italishten. këtë rrugë metodike: jepet tingulli i ri, Ndërtimi i frazës shqip nuk është bashkohet ai me të gjitha zanoret, duke i pastër. Përdorimi i disa fjalëve herë ndërtuar rrokjet e hapura e të mbyllura, gegërisht e herë toskërisht brenda një të mundshme si: va, vu, vo, ve, vi dhe teksti. Ose fjalën Shqipëri e gjejmë në av, uv etj. Dhe pjesën në gjuhën shqipe: forma të ndryshme, si: Shqypri, Shqypni ka, ku, ky, ko, ke, kë, dhe ak...etj. (Shih e Shqypënia, (“Abetari…” f. 63 dhe fotokopjet për librat në fjalë të bëra për “Përkrysimi …” f. 37), ia ulin vlerat rrokjet: va... dhe ku...) teksteve. Në vitet që u botuan këto tekste, Pavarësisht nga këto që thamë, në Shqipëri ishin hapur disa shkolla nga kemi mendimin se këto tekste janë një Italia, si në Veri edhe në Jug. Këto tekste kontribut për gjuhën shqipe, aq më u përpiluan pikërisht për këto shkolla tepër të botuara nga një shtëpi botuese ashtu siç kuptohen nga titulli ato janë prestigjioze, dhe kanë ndihmuar botuar “...për fmit qi mësojnë shqip-italisht”. nxënësit shqiptarë të kohës për mësimin Ndryshe nga shumë abetare te e gjuhës amtare. tjera, që e fillojnë procesin e të mësuarit
74 Shkenca komunikimi
Konfliktet sociale si pasojë e çekuilibrimit të lirive (Rasti i karikaturave dhe filmit fyes ndaj Profetit Muhamed a.s.)
MA. Redi Shehu
Abstrakt Në këtë projekt kërkimor do të fokusohemi te fenomeni kur dy të drejta të garantuara në shtete demokratike dhe liberal-demokratike, përplasen me njëra-tjetrën, duke shkaktuar tension social. Rasti i veçantë tek i cili do të ndalemi, është rasti i karikaturave, si dhe filmit përçmues ndaj Profetit Muhamed (a.s.), i përfshirë në një periudhë kohore nga shtatori i 2005-ës deri në vjeshtë të 2012-ës, fenomen i cili shkaktoi tensione dhe debate të mëdha në të gjithë globin, duke u shoqëruar edhe me viktima, si dhe vrasjen e Ambasadorit amerikan në Konsullatën e Benghazit në Libi. Specifikisht do të ndalemi te liria e shprehjes dhe liria e besimit si themeli i debatit dhe konfliktit që shkaktoi ngjarja. Liria e shprehjes dhe liria e besimit janë të pandara nga njëra-tjetra brenda një konteksti të caktuar. Ndarja mekanike e lirisë së shprehjes nga besimi dhe absolutizimi i saj, çon në dogmatizëm të kësaj lirie dhe çdo dogmatizëm ka premisa për t’u kthyer në diktat. Kështu mund të themi se nëse vazhdohet me absolutizim të pakufi të lirisë së shprehjes, duke mos përcaktuar limite njerëzore, rrezikojmë ta kthejmë lirinë e shprehjes nga shtylla e demokracisë në godinën e diktatit, të një diktati “të lirisë së shprehjes”. Ajo që vërehet në këto qasje është arratisja e trajtesës metafizike e të kuptuarit të lirisë në përgjithësi, si dhe lirisë së shprehjes në veçanti, që në të vërtetë është një dimension i pashmangshëm i anëtarit të shoqërisë. Për këtë arsye një hulumtim mbi metafizikën dhe rendin e lirisë do të jetë i pranishëm në këtë punim. Ndarja pragmatike mes publikes dhe privates në modernizëm nuk merr përsipër, le të themi, të kujdeset për një dimension aq sa moral, por edhe etik të lirisë së shprehjes, e cila do të ishte e pamundur pa një analizë metafizike të burimit të saj.
Fjalët kyçe: Liria e shprehjes, rendi i lirisë, metafizika, liri racionale, kriticizmi, hapësira private/publike, retorika vizuale.
75 Shkenca komunikimi
Hyrje dhe konflikte të cilat prekën cepat e ë shtator të 2005-ës, globit, kryesisht në vendet myslimane, gazeta më e madhe që u pasuan me dhunime të përfaqësive daneze, “Jyllands diplomatike, por edhe me vrasjen e N plagosjen e qindra personave përfshirë Posten”, porositi hartimin e disa karikaturave për Profetin Muhamed edhe Ambasadorin amerikan në (a.s.) nën motivacionin “Muhammeds Bengazi. Kështu, një debat i gjerë mori ansigt” – “Fytyra e Muhamedit.” Do të udhë në të gjithë hapësirën intelektuale duheshin pak ditë dhe në mëngjesin dhe institucionale të globit lidhur me e 30 shtatorit të po atij viti, ato letra legjitimitetin e botimit të karikaturave, si të bardha tashmë të mbushura me dhe të drejtën për besim të individit, të ngarkesa emocionale, të cilat dilnin drejtën për të qenë i lirë në besimin e tij. përtej kontekstit të ngushtë në të cilin Në këtë punim, i cili merr qenë pikturuar, të shpërndaheshin përsipër të analizojë dhe të bëjë në çdo pikë shitjeje të Danimarkës. krahasueshmërinë e teorive dhe fakteve “Jyllands Posten”, kryegazeta daneze në të cilat të dyja palët mbështeten në ishte ajo e cila mori përsipër të botonte këtë konflikt, përmes ç’paketimit të karikaturat në të cilat satirizohej as konceptit të lirisë, do të përpiqemi më shumë e as më pak, por një ndër të analizojmë bazamentet juridiko- profetët më të mëdhenj të njerëzimit, administrative mbi të cilat mbështetet domethënia shpirtërore e jo më pak dhe aplikohet liria në rendin e ri juridik. se 2 miliardë njerëzve, vetë Profetin Në të, do të sillen konceptet e lirisë të Muhamed (a.s.). Justifikimi ishte i cilat i nënshtrohen një rendi të caktuar thjeshtë dhe si zakonisht i standardizuar kufizimesh, si dhe faktit që liria është kur bëhet fjalë për të argumentuar bashkudhëtare me përgjegjshmërinë. qëllimin e një aksioni të tillë mediatik. Për të thelluar më tej të kuptuarit e “Liria e shprehjes” qe fraza e cila nxitoi lirisë, nga dy boshte qytetërimore të të mbulonte me status ligjor botimin e ndryshme, siç është rasti i Perëndimit karikaturave. Në një formë pandemie, dhe i botës myslimane, do të sjellim botimi i karikaturave shpejtoi të në vëmendje konceptet perëndimore përhapej në shumë media të shkruara mbi lirinë, si dhe ligjet e konventat të prestigjioze, duke marrë flamurin e lirisë cilat e garantojnë këtë liri, pastaj do së shprehjes. Por gjatë gjithë ecejakeve të bëjmë përshkrimin e konceptit të të veta mediatike, këto botime nuk u rendit qeverisës brenda Islamit, si dhe shoqëruan kurrë me kriterin bazë që ka konceptet mbi institucionet dhe të liria e shprehjes, kriterin e së vërtetës, të drejtën që ka ky rend qeverisës. Kështu, lidhjes reale, që këto afishime sarkastike përmes analizës dhe referencave do kishin me të vërtetën. Ngjarja e 2005- të përballim dy qasje të ndryshme ës u pasua me një ripërsëritje të një qytetërimore lidhur me lirinë dhe të karikature në formë filmi, nga Sam drejtën e saj për të ekzistuar në shoqëri. Bacile, ngjarje e cila, ashtu si në rastin e Do ta bëjmë këtë, për faktin se ngjarja parë të karikaturave, shkaktoi tensione përfshiu dy boshte qytetërimore, të cilat
76 Shkenca komunikimi kanë një këndvështrim të ndryshëm mbi të bërë edhe dallimin mes hapësirës lirinë e besimit dhe hapësirën e saj në publike sekulare dhe asaj religjioze dhe shoqëri. Duke arritur të kuptojmë të faktit se pse u përdor hapësira publike dy sistemet, do të mund të ndërtojmë sekulare për të komunikuar me një qasje më të qenësishme mbi ngjarjen hapësirë tjetër publike, siç është ajo dhe pretendimet dhe duke i sjellë ato në religjioze përmes një zhanri të kritikës vëmendjen e audiencës, do të përpiqemi sekulare si karikatura. Hapësira sekulare të japim një kontribut sado të vogël për publike, si pasojë edhe e historisë së të rritur mirëkuptimin e ndërsjellë. saj në shtetet perëndimore, ka pasur Në qasjen tonë, del parësore të si detyrë kryesore shtyrjen e religjionit futemi në një dimension jo shumë të në hapësirën private të individit duke e njohur të lirisë, por që është themelor larguar atë nga teatri i arsyes publike. Ne për një qytetërim, ku liria konsiderohet do të mundohemi të argumentojmë se, si atribut transcendent. Ky dimension në fakt, hapësira sekulare publike edhe është dimensioni metafizik i lirisë, i këtë “marrëveshje” nuk po e respekton cili përbën edhe bazamentin moral të sepse pikërisht karikaturimi i Profetit saj. Për këtë do të përpiqemi të bëjmë Muhamed (a.s.), ishte rasti tipik kur dallimin themelor mes lirisë racionale hapësira publike dhunon privatësinë e dhe lirisë irracionale, si shkaktare të individit në religjiozitetin e tij duke u konfliktit. Pastaj do të analizojmë bërë premisë konflikti. qasjen e shtetit sekular mbi lirinë, ku Një tjetër qasje ku ne do të ndalemi do të duhet të futemi në konceptin e është fuqia e karikaturës në ndezjen e kritikës dhe kriticizmit sekular, si arma konflikteve sociale. Për këtë na duhet më e fortë me të cilën shoqëritë sekular- të ndërhyjmë në strukturën ideore të liberale përpiqen të ruajnë hegjemoninë karikaturës për të kuptuar misionin dhe e tyre në hapësirën publike dhe do të përmbajtjen e saj. Pastaj do të duhet përpiqemi të provojmë se si kritika të zbërthejmë konceptin e ideografisë sekulare përmes formash e zhanresh të dhe retorikës vizuale, si armë të cilat ndryshme, përfshirë edhe karikaturën, materializojnë në formë artistike shpesh nuk respekton dimensionin kundërshtitë sociale. Pas kësaj do të religjioz të individit, duke u bërë kështu argumentojmë se pse karikaturat daneze premisë konfliktualiteti mes grupeve nuk ishin përfaqësuese të një strukture shoqërore, apo edhe shoqërive me karikature tradicionale dhe faktin format të ndryshëm botëkuptimor. se si retorika vizuale ishte përdorur Botimi i karikaturave dhe filmi jashtë misionit, kontekstit, kompozimit i Sam Bacile, përdorën hapësirën dhe kondensimit të saj duke dhënë si publike me anën e kanaleve të produkt, karikatura brenda karikaturës. komunikimit mediatik për t’u afishuar Njëkohësisht do të përpiqemi të dhe komunikuar me audiencën. Për analizojmë tezën e botuesve të këtë arsye e shohim të domosdoshme karikaturave, se këto të fundit janë mjet që të ndalemi te koncepti i hapësirës për çlirimin nga auto-censura duke u publike të shoqërive respektive për munduar për të përkufizuar censurën
77 Shkenca komunikimi
dhe nëse ky rast përbënte censurë ose Më 12 tetor 2005, 11 ambasadorë jo. Interesante do të jetë edhe një qasje të vendeve arabe i kërkuan takim e mundshme në mes lirisë së fjalës, apo Kryeministrit danez Anders Fogh fobisë ndaj emigrantëve, për të zbuluar Rasmusen, i cili refuzoi të takohej me nëse pretendimet për liri të fjalës ishin ta për çështjen në fjalë, ndërkohë që vërtet merak i madh për fatet e lirisë, njëzet e dy ish-ambasadorë danezë apo përdoreshin për të maskuar një fobi kritikuan ashpër Kryeministrin danez në rritje ndaj emigrantëve, si bartës të për këtë refuzim. Pas këtij presioni, kulturave të tjera migratore në shtetet Kryeministri Rasmussen u takua me perëndimore. ambasadorët e vendeve myslimane në Kopenhagen vetëm më datë 2 shkurt 1. Kronologji e konfliktit 2006. Më 14 tetor 2005, mbi 5000 Të porositur nga gazeta daneze vetë morën pjesë në një demonstrim “Jyllands-Posten”, në shtator të vitit paqësor para zyrave të “Jylland- 2005, një grup prej 12 karikaturistësh Posten” në Kopenhagen. Më vonë e vendosën t’i merrnin pafajësinë letrës gjithë kjo u pasua me një delegacion së bardhë duke rrëshqitur në të lapsat të përbërë nga disa përfaqësues të e tyre tërësisht jashtë naivitetit, për të organizatave dhe institucioneve islame projektuar vizionin, që ata kishin lidhur në Danimarkë, të cilët udhëtuan drejt me fenë Islame dhe Profetin Muhamed Egjiptit, Sirisë, Turqisë e Libanit me (a.s.). Do të duheshin pak ditë, dhe në qëllim sensibilizimin e liderëve të këtyre mëngjesin e 30 shtatorit të po atij viti, vendeve lidhur me publikimin e këtyre ato letra të bardha, tashmë të mbushura karikaturave.2 Nëntori i po këtij viti me ngarkesa të rënda emocionale, në shënoi vendosjen e këtyre ngjarjeve të cilat Profeti i Islamit portretizohej në agjendën e samitit të radhës të si simboli i dhunës dhe perversitetit, të Organizatës së Konferencës Islamike, e shpërndaheshin në çdo pikë shitjeje të cila më pas në mbledhjen e 8 dhjetorit gazetave të shoqëruara me një koment shpreh: nga Fleming Rose, redaktori i kulturës Shqetësimin lidhur me rritjen e urrejtjes së kësaj gazete1. Ky publikim nuk zgjati kundër Islamit dhe myslimanëve dhe dënon shumë dhe shkaktoi një zemëratë me aktet e diskreditimit të imazhit të Profetit përmasa globale në mesin e myslimanëve, të Shenjtë Muhamed (a.s.) në mediat e disa të cilët i konsideruan këto karikatura si vendeve dhe thekson përgjegjësinë e të gjitha thellësisht fyese dhe përçmuese. Në qeverive për të garantuar respekt të plotë të të fakt, brenda pak muajve, kundërshtitë gjitha religjioneve dhe simboleve të tyre.3 ndaj publikimit të këtyre karikaturave u përshkallëzuan në një konflikt social me Pak më vonë, ishte edhe Këshilli përmasa ndërkombëtare të shkaktuar i Ligës Arabe, i cili dënoi ashpërsisht nga përhapja e tyre në formë pandemie 2. H. M. Fatah, “At Mecca Meeting, Cartoon në shumë media, kryesisht në Evropë. Outrage Crystallized”, The New York Times, 9 shkurt 2006. 1. “Muhammeds ansigt”, Jyllands-Posten, 30 3.www.oic-oci.org/english/is/ex-3/fc-exsumm- Shtator 2005. en.htm (vizituar më 31 mars 2013). 78 Shkenca komunikimi publikime të tilla dhe shprehu gjithashtu Por dukej se qëndrimi i Rose nuk edhe habinë për qëndrimin e qeverisë përshtatej me këndvështrimin që kishin daneze. Pas një reagimi të tillë, me një për botën vende si Indonezia, e cila kokëfortësi e cila pati për justifikim hapur mbështeti protestat dhe bëri lirinë e shtypit, në fund të 2005-ës dhe thirrje publike, që gazeta “Jyllands- fillimet e 2006-ës, mbi 70 gazeta nga 40 Posten” të kërkonte të falur. Ndërkohë vende i ribotuan të njëjtat karikatura, që Irani jo vetëm që tërhoqi ambasadorin duke kontribuar në ndezjen akoma e vet nga Danimarka, por në të njëjtën më shumë të konfliktit. Më 26 janar kohë nuk lejoi gazetarët danezë të të 2006-ës, Arabia Saudite dhe më futeshin në territorin e vet. Po ashtu, pas Siria, Irani dhe Libia, tërhoqën autoritetet iraniane shpallën hapjen e ambasadorët e tyre nga Danimarka. një konkursi publik për krijimin dhe më Ky veprim diplomatik u pasua me një pas publikimin e karikaturave me temë bojkot masiv të produkteve daneze nga holokaustin në mënyrë që, siç e quanin ana e myslimanëve në mbarë globin. Më ata, të përcaktoheshin se ku ndodheshin 4 shkurt të po këtij viti, konflikti kulmoi vërtetë kufijtë e lirisë së shprehjes.6 me dhunimin dhe djegien e ambasadave Vetëm më 30 janar 2006, të Danimarkës, Suedisë, Norvegjisë dhe kryeredaktori i “Jyllands-Posten”, Kilit në Damask. Të njëjtin fat pësuan Carsten Juste publikisht u shfajësua edhe ambasadat e vendeve evropiane për ofendimet e shkaktuara nga gazeta në Liban, Iran dhe Indonezi. Në gjithë të cilën ai e drejtonte.7 Menjëherë pasi këtë konflikt humbën jetën 139 persona kjo falje publike u realizua, Kryeministri dhe mbi 820 të tjerë u plagosën përgjatë i Danimarkës, Rassmusen deklaroi se përplasjeve me forcat e sigurisë së këtyre karikaturat qenë keqkuptuar nga shumë vendeve.4 myslimanë dhe qenë perceptuar si fyese Në komentin shoqërues të nga ana e tyre, e në të njëjtën kohë karikaturave, Fleming Rose, si redaktor shpresonte, që falja publike e gazetës përgjegjës, justifikon botimin e tyre me të kontribuonte në ristabilizimin dhe argumentimin se: lehtësimin e dëmit moral të shkaktuar. Shoqëria moderne sekulare, refuzohet Ai nuk la pa përmendur një frazë, nga disa myslimanë. Ata pretendojnë për e cila duket se ishte thelbësore për një pozicionim të veçantë për vetet e pozicionimin e qeverisë daneze shumë tyre, duke këmbëngulur se u duhet dhënë një kohë pas konfliktit social: konsideratë speciale ndjenjave të tyre fetare. Kjo Dua të theksoj se qeveria daneze dënon është e papajtueshme me demokracinë sekulare çdo shprehje, akt apo nxitje të cilat synojnë dhe lirinë e shprehjes, ku secili duhet të jetë të demonizojnë grupe njerëzish bazuar në i përgatitur për t’u përballur me përbuzjen, religjionin e tyre, si dhe përkatësinë etnike.8 talljen dhe përqeshjen.5 6. http://www.therevival.co.uk/forum/ 4. www.cartoonbodycount.com (vizituar më 31 general/1707 (vizituar më 1 prill 2013). mars 2013). 7. http://www.guardian.co.uk/media/2006/ 5. Feming Rose, “Why I Published Those jan/31/religion.saudiarabia (vizituar më 1 prill Cartoons”, The Washington Post, 19 shkurt 2006). 2006. 8. http://www.arabwestreport.info/year-2005/ 79 Shkenca komunikimi
Por, duhet theksuar se në të hezitonte që me shpejtësi të mbyllte deklaratën e tij, Kryeministri danez, konfliktin, i cili me shumë gjasa mund përsëri veçoi se qeveria e tij nuk mund të transformohej në një minë me të kërkonte falje për llogari të një gazete sahat në rrafshin social për shoqërinë të pavarur dhe të lirë. Interesant është daneze. Të habitur mund të kenë ngelur fakti se qeveria norvegjeze, jo vetëm që edhe të tjerë, kur mësuan se botuesit e i kërkoi falje pothuaj të gjitha vendeve gazetës ishin përballur me bojkote të myslimane për atë çka kishte ndodhur vazhdueshme nga artistë të ndryshëm, të me publikimin e karikaturave, por cilët i ishin përgjigjur negativisht ftesave kërkoi edhe falje paraprake për çdo lloj pararendëse të gazetës për të pikturuar publikimi fyes ndaj tyre, që mund të Profetin Muhamed (a.s.) në disa libra botohej në të ardhmen.9 Në të njëjtën fëmijësh për nivelet e shkollave fillore mënyrë veproi edhe qeveria suedeze, daneze. Megjithatë, insistimi i gazetës e cila së bashku me atë norvegjeze, më të madhe daneze për të vazhduar duket sikur kundërshtuan pohimin e me projektin e saj, lë hije dyshimi mbi kryeministrit danez Rasmusen, ku një atë se, duke qenë organ mbi të gjitha qeveri nuk mund të kërkonte falje në politik, duhej ta dinte se një sipërmarrje emër të një organi të pavarur shtypi. e tillë provokuese do të shkaktonte Ndërsa Ministri i Jashtëm i Finlandës zemëratë publike dhe një konflikt social kritikoi hapur qeverinë daneze për lidhur me pothuaj 10% të popullsisë, që veprimet e mefshta në lidhje me edhe pse nuk ishin të gjithë myslimanë, situatën. Një kontradiktë në dukje mes do të përfshiheshin në kategorinë e të konceptit, që kishin këto vende rreth qenët kulturalisht ndryshe, e për pasojë marrëdhënieve qeveri - media e lirë. viktimë të stigmatizimit, talljes dhe përçmimit. 1.1 Kriza në hapësirën ndërkombëtare Një tjetër habi mund të shkaktonte Shumëkush mund të ketë ngelur fakti se si nuk qenka kuptuar se publikimi i habitur me faktin se si një gazetë e i karikaturave, të cilat personifikonin një vendi si Danimarka, që në vitin e Profetin Muhamed (a.s.) si terrorist, publikimit të karikaturave kishte jo pak, mund të shkaktonte një cunam në por pothuaj 9 % të popullsisë së saj me marrëdhëniet ndërkombëtare me jo pak, emigrantë të kulturave dhe religjioneve por dhjetëra e dhjetëra shtete, të cilat të ndryshme, dhe me një popullsi prej si besim parësor të tyre kishin Islamin rreth 200 mijë banorësh myslimanë10, dhe shtyllë morale e fetare Profetin Muhamed (a.s.). Është theksuar shpesh week-49/5-statement-danish-prime-minister- regarding-drawings-prophet-muhammad se krahu i djathtë konservator qeverisës (vizituar më 1 prill 2013). në Danimarkë, por jo vetëm, ka tentuar 9. Engebrigtsen Ada, “Good Governance? The gjithmonë të radikalizojë marrëdhëniet Prophet Muhammad Controversy and the me kulturat migratore në vend dhe si Norwegian Response”, Norwegian Social Research, Nova, 2010 f.76 10. Hedetoft, U. “Denmark: integrating nga, http://www.migrationinformation.org/ immigrants into a homogeneous welfare Profiles/display.cfm?id=485 (vizituar më 1 prill state”,Migration Information Source. 2006. Marrë 2013). 80 Shkenca komunikimi rrjedhojë, është parë nga ana e tyre se bashku me respektin e duhur përkarshi lufta kundër këtyre kulturave migratore të drejtave të tjera të njeriut, por për në rritje brenda shoqërisë daneze, do të Prokurorin, gazetarët gëzojnë të drejta mund të bëhej më së miri duke sulmuar më të mëdha lidhur me interesin publik boshtin e këtyre kulturave të cilat dhe për këtë arsye ai e pushoi çështjen. zanafillojnë me religjionin. Kështu konflikti u la hapur pa pasur E në fakt ndodhi pikërisht ashtu zgjidhje dhe për më tepër ky vendim siç edhe pritej të ndodhte. Ngjarja inkurajoi ribotimin e këtyre karikaturave ndau mediat e përfaqësuesit e tyre me në fillimet e muajit shkurt të po atij viti popullsinë e thjeshtë dhe politikanët nga edhe më shumë gazeta të vendeve e diplomatët mes njëri-tjetrit, të evropiane. Kështu, media e shkruar cilët u vendosën në një pozicion të mori një licencë ligjore për të vazhduar vështirë mes ruajtjes së balancës në më tej në thellimin e konfliktit social. marrëdhëniet sociale shtresore, si dhe Më 15 shkurt të 2006-ës, Presidenti popujve religjiozë të cilët përbënin një i Komisionit Evropian asokohe, pjesë të konsiderueshme të shoqërive Barrozo, shprehej lidhur me situatën në respektive. deklaratën zyrtare të përbërë prej disa Në fillim të tetorit të 2005-ës, pikash12 se; shoqatat myslimane iu drejtuan ligjit Liria e shprehjes është një liri e danez dhe më saktë Kodit Penal danez panegociueshme e institucioneve evropiane dhe neneve 140 dhe 266b të tij, në të dhe po në të njëjtën kohë, liria e besimit të cilat thuhej se çdo person që përbuz individëve si dhe komuniteteve fetare është po dhe tall doktrinat religjioze, apo aktet e ashtu një liri e panegociueshme. Le të jemi të adhurimit të çdo feje të njohur ligjërisht qartë, - vazhdon ai, - se opinionet e shprehura në Danimarkë, do të jetë subjekt i nga individët, angazhojnë vetëm ato, e për burgosjes së jo më shumë se 4 muajve. pasojë ato nuk përfaqësojnë një vend, popullsi Ndërsa më poshtë në nenin 266(b), apo religjion. Ndërkohë që myslimanët duhet thuhet se çdo person që publikisht bën të jenë të lirë të praktikojnë fenë e tyre në të deklarim apo përhap deklarata, të cilat njëjtën mënyrë, si çdo pjesëtar i komuniteteve kërcënojnë një grup njerëzisht të tjerë të tjera fetare në territorin evropian. lidhur me racën, ngjyrën, origjinën Pala e dëmtuar, vendet myslimane, etnike, religjionin apo prirjen seksuale, nën ombrellën e Organizatës së do t’i nënshtrohet gjobitjes deri në Konferencës Islamike, shprehej në burgosje jo më shumë se 2 vjet.11 Në fakt deklaratën tjetër të saj të 18 janarit 2006, Prokurori i rajonit të Viborg-ut, deklaroi në emër të Sekretarit të Përgjithshëm në vendimin e tij të 6 janarit 2006, se të saj, Ekmeleddin Ihsanoglu, se aktet liria e shprehjes duhej ekzekutuar së islamofobike shkojnë përtej çdo forme të lirisë së shprehjes, apo lirisë së shtypit, 11. Jakobsen Søren Sandfeld, The Case duke dëmtuar parimet ndërkombëtare Regarding the Danish Muhammad Drawings, të etikës dhe vlerave të bazuara në Copenhagen Business School (http:// merlin.obs.coe.int/iris/2006/8/article105. 12. http://www.eu-un.europa.eu/articles/en/ en.html). article_5696_en.htm (vizituar më 3 prill 2013). 81 Shkenca komunikimi
deklaratat dhe rezolutat e Kombeve konsideronin lirinë e shprehjes si liri e të Bashkuara. Liria e shprehjes duhet cila nuk duhet të ngrihej duke shkelur ushtruar në respekt të vlerave me të mbi truallin e shenjtërisë së të tjerëve, cilat edhe mund të mos biesh dakord, i bashkohet edhe Vatikani, i cili në sepse thelbi i demokracisë i trupëzuar deklaratën e vet për shtyp të 4 shkurtit në lirinë e shprehjes nuk konsiston 2006 shprehet se: “Liria e shprehjes në lejimin e fyerjes së vlerave dhe dhe mendimit e cila është një ndër të drejtat simboleve të shenjta të të tjerëve. Aq më themelore të parashikuara në Deklaratën tepër kur kjo bëhet duke portretizuar Universale të të Drejtave të Njeriut, nuk dhe steriotipizuar myslimanët dhe duhet të përmbajë të drejtën për të fyer ndjenjat profetin e tyre si injorantë, djallëzorë fetare të besimtarëve”.14 I Dërguari Special dhe terroristë.13 i Komisionit të Kombeve të Bashkuara Si pasojë e kësaj situate të për mbrojtjen ndaj formave të racizmit, nderë konfliktuale në marrëdhëniet ksenofobisë dhe intolerancës z. ndërkombëtare, nuk u lanë pa u bërë Doudou Diene, lidhur me publikimin e edhe insinuata lidhur me aplikimin karikaturave nga gazetat në përgjithësi, e standardeve të dyfishta nga ana e shprehej se po përjetonte situatën më institucioneve ndërkombëtare. Nga degraduese dhe manifestimin më serioz njëra anë nuk mund të hidhej as edhe të islamofobisë.15 Përmasat e rënda të një dyshim, apo stigmatizim ndaj konfliktit i cili kaloi territoret nacionale vuajtjeve të hebrenjve nga nazistët, duke u transformuar tashmë në një dhe nga ana tjetër ofendimi ndaj përplasje ndërkombëtare, jo vetëm idesh Profetit të myslimanëve, etiketohej si mbi mënyrën dhe konceptimin e lirisë, ushtrim i lirisë së shprehjes dhe si thelb por edhe në përplasje të dhunshme me i demokracisë. Nga njëra anë kodi i viktima dhe të plagosur, e tregon edhe etikës gazetareske promovohej si një një deklaratë e përbashkët e Sekretarit të arritje në marrëdhëniet e shtypit të lirë Përgjithshëm të Kombeve të Bashkuara, me ngjarjet dhe individët e një shoqërie, Sekretarit të Përgjithshëm të Organizatës nga ana tjetër në rastin e karikaturave së Konferencës Islamike dhe të Ligës së daneze, ky kod shihej si i plotësuar Shteteve Arabe, zëvendës Kryeministrit në të gjitha detajet e veta. Aplikimi i dhe Ministrit të Jashtëm të Katarit, këtyre standardeve të ndryshme në Ministrit të Jashtëm të Spanjës dhe ngjarje apo situata të cilat puqeshin për Ministrit të Jashtëm të Turqisë, të cilët nga përmbajtja, thelloi diferencimet bashkërisht deklaruan se: kulturore në një terren evropian ku Ne rikonfirmojmë të drejtën universale emigracioni shihej si forca motore dhe për lirinë e shprehjes. I bëjmë apel secilit ta gjallëruese e një Evrope demografikisht ushtrojë këtë liri në mënyrë të përgjegjshme dhe në plakje të pakthyeshme. Korit të vendeve të cilat tashmë e 14. Deklaratë për Shtyp e Selisë së Shenjtë, 4 shkurt 2006, www.vatican.va/news_ 13. http://www.oic-oci.org/press/ services/index_news.htm english/2006/January%202006/denmark-3. 15. UN Doc. E/CN.4/2006/17, 13 February htm%3E (vizituar më 3 prill 2013). 2006, paragraf. 23-28. 82 Shkenca komunikimi të mos e përdorë atë si pretekst për nxitjen e Danimarkën dhe Norvegjinë, ndërkohë urrejtjes apo për të fyer ndjenjat fetare të çdo që kompania daneze “Arla Foods” komuniteti.16 raporton miliona euro humbje si pasojë Me këtë deklaratë u bashkua edhe e bojkotit të bërë nga myslimanët ndaj Presidenti i Parlamentit Evropian dhe produkteve të saj. Irani po ashtu ndaloi më pas një deklaratë e përbashkët mes të gjitha marrëdhëniet tregtare me Ministrave të Jashtëm të Turqisë dhe Danimarkën duke prishur marrëveshjet Austrisë pasoi, në të cilën theksohej që kishte me Unionin Evropian. Po në qartë se liria e shprehjes dhe vlerat fillim të shkurtit 2006, mijëra myslimanë religjioze janë trashëgimia më e mirë mblidhen në Bruksel duke organizuar dhe nuk qëndrojnë në kontradiktë, por një protestë paqësore kundër botimit të përkundrazi ata janë përplotësuese të karikaturave. njëra-tjetrës.17 Po në të njëjtën ditë, Konferenca Si pasojë e polarizimit të tejskajshëm Evropiane e Rabinëve hebrenj, shpreh të situatës, qëndrimet diplomatike pakënaqësinë e saj lidhur me publikimin përmes deklaratave të përfaqësuesve të e karikaturave të cilat nënçmojnë ndjenjat tyre ishin shpesh të kaheve të ndryshme e myslimanëve dhe bënë përngjasimin e duke ndarë qëndrimet në pro dhe kundra tyre me karikaturat antisemite.20 Mbi një publikimit të karikaturave. Qëndrimi i mijë protestues marshuan për orë të tëra Britanisë së Madhe në fjalët e Sekretarit në Paris si kundërpërgjigje e publikimit për Marrëdhëniet me Jashtë Jack Straw, të “Jyllands-Posten”. Kryeministri përmblidhej në një kërkesë publike francez asokohe, Domenique de që i bëri mediave të mos publikonin Villepin, dënoi dhunën e ushtruar dhe karikaturat dhe e quajti botimin e bëri thirrje për njohje të së drejtës tyre nga disa media evropiane si “të ndaj besimeve, tolerancë dhe respekt pasjellshme”.18 Po ashtu gazeta daneze ndaj tyre.21 Kriza dhe ndikimet e saj u “Politiken” i bën një kritikë të fortë demonstruan deri në atë pikë sa Ministri “Jyllands-Posten” dhe zbulon një fakt i Jashtëm i Danimarkës në fillimet interesant në të cilin, “Jyllands” kishte e shkurtit të 2006-ës, i bënte thirrje refuzuar publikimin e karikaturave mbi qytetarëve danezë të mos shpenzonin “ringjalljen e Krishtit” dy vite më parë, pushimet e tyre në vende si Emiratet më 2003-in, me justifikimin se këto e Bashkuara, Katar, Bahrein, Egjipt, mund të perceptoheshin si fyese dhe Marok, Tunizi, Libi, Oman, Jordani “nuk ishin aspak për të qeshur”.19 Më etj., duke i shkaktuar një dëm kolosal 5 shkurt 2006 Ministri i Transportit financiar bashkëqytetarëve të 22 vet . Po të Irakut ngrin të gjitha kontratat me e njëjta Ministri lëshonte rekomandime
16. UN Doc.A/60/706, 25 February 2006 20. Conference of European Rabbis ,”The right 17. Deklaratë e përbashkët, 2 shkurt 2006 (www. to satirise is not the right to injure or humiliate”. Press mfa.gov.tr/mfa). release. 5 February 2006. 18. http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_ 21. Agence France-Presse “Protests in France news/4676524.stm (vizituar më 4 prill 2013). against controversial cartoons”. 6 February 2006. 19. “The Guardian”, “Danish paper rejected Jesus 22. http://news.bbc.co.uk/2/hi/ cartoons”, 6 shkurt 2006. europe/4684930.stm (vizituar më 4 prill 2013). 83 Shkenca komunikimi
për shoqëritë ajrore daneze të anulonin Me gjithë këtë iniciativë të sajën, mediat fluturimet drejt Egjiptit. Kryeministri japoneze nën flamurin e lirisë së shtypit Britanik Tony Blair dhe Sekretari i botuan karikaturat.26 Në Kenia policia i Përgjithshëm i NATO-s, Jaap de hapi zjarr ndaj protestuesve të cilët Hoop Scheffer, shprehën solidaritetin kishin mbushur rrugën në kundërshti e tyre me Danimarkën në lidhje me të publikimeve të karikaturave në fjalë. djegien e ambasadave të tyre në shtetet Kurse Presidentja irlandeze e asaj kohe, myslimane.23 Terri Davis, Sekretari i Mery McAleese, dënoi pikturimet Përgjithshëm i Këshillit të Evropës u dhe botimet e tyre dhe u shpreh se deklarua se publikimi i karikaturave myslimanët kishin të gjithë të drejtën të kaloi kufirin etik edhe pse ishte korrekt ndjeheshin të zemëruar. Në këtë frymë ligjërisht. tensioni e ashpërsimi të konfliktit, Kompania më e madhe e produkteve Byroja Federale e Investigimeve të ushqimore në botë, “Nestle” shpejtoi të Finlandës vendosi të ndërmerrte një bënte një fushatë publicitare në mbarë hetim të hollësishëm lidhur me arsyet botën, e kryesisht në vendet myslimane, e publikimit të karikaturave në gazetat duke u kujdesur të shpjegonte se ajo dhe finlandeze, bazuar në Kodin Penal produktet e saj nuk kishin të bënin aspak finlandez, i cili ashtu si edhe ai danez, me Danimarkën.24 Të njëjtin opinion parashikonte dënime për nxitjen e ndan edhe “Amnesty International”, urrejtjes fetare.27 e cila botoi një deklaratë për shtyp ku Në nxitjen e mëtejshme të theksonte se liria e shprehjes nuk është konfliktit, ndihmoi padyshim edhe një liri absolute dhe se ajo duhej përdorur Ministri italian Roberto Calderoli, anëtar me përgjegjshmëri.25 Ndërsa ish-Ministri i Lega Nord, ekuivalentja e partive të i Punëve të Jashtme të Danimarkës, ekstremit të djathtë danez, i cili veshi Uffe Elleman-Jensen i bëri thirrje publikisht një fanellë në të cilën kishte kryredaktorit të “Jyllands-Posten”, të stampuar karikaturat. Ai u zotua që Carsten Juste, të jepte dorëheqjen. Në ta vishte përditë këtë fanellë në emër të njëjtën kohë flamujt e Danimarkës, të lirisë së shprehjes.28 Ky veprim i tij Norvegjisë edhe të Kroacisë u dogjën shkaktoi një furi protestash ku veçohet në protestat që u organizuan në Bosnjë ajo e Benghazit në Libi protestuesit e e Hercegovinë. Qeveria japoneze në së cilës sulmuan konsullatën italiane një komunikim për shtyp udhëzoi që atje. Si pasojë e përleshjeve humbën gazetat e vendit të saj të mos botonin jetën 11 veta. Kjo bëri që Kryeministri karikaturat e Profetit Muhamed (a.s.). italian i asaj kohe Silvio Berluskoni ta detyronte Calderolin të tërhiqej nga 23. Danmarks Radio, “Blair supports Denmark”.6 nisma e tij. Menjëherë më pas Zëvendës February 2006. 24. http://www.foodproductiondaily.com/ 26. Browne, Anthony, “The Times”. “World Supply-Chain/Nestle-moves-to-dodge-Middle- leaders rally round as crisis deepens”. 9 shkurt 2006. East-boycotts 27. News Room Finland, “Finland’s NBI probes (vizituar më 4 prill 2013). Suomen Sisu’s Muhammad cartoon posting”.14 shkurt 25. Amnesty International, “Freedom of speech 2006. carries responsibilities for all”. 7 shkurt 2006. 28. “Corriere della Sera”. 21 prill 2008 84 Shkenca komunikimi
Kryeministri italian Gianfranco Fini 30.000 veta protestuan në Karachi të vizitoi xhaminë më të madhe në Romë Pakistanit duke hedhur parulla kundër duke dhënë një shenjë reflektimi nga blasfemisë, kundër Amerikës dhe ana e qeverisë italiane. vendeve evropiane.32 Më 3 mars të 2006- Në Filipine, në kryeqytetin Manila, ës, shoqatat dhe organizatat myslimane u mbajtën protesta përballë ambasadës me bazë në Danimarkë hartuan një daneze në kundërshti të publikimit të ankesë zyrtare drejtuar Komisionit për karikaturave. Ndërsa për Humans Right të Drejtat e Njeriut të Kombeve të Watch, një NGO mbi monitorimin e të Bashkuara lidhur me gazetën daneze si drejtave të njeriut, në mënyrë ironike shkaktare e situatës dhe degradimit të e shpalli publikimin e karikaturave saj.33 Tri javë më vonë, Ministrja e Punëve daneze si rastin kampion të lirisë së të Jashtme të Suedisë, Laila Freivalds jep shprehjes.29 Me mijëra myslimanë dorëheqjen nga posti i saj, e akuzuar së protestuan në një marshim në Hong po pengonte publikimin e karikaturave Kong duke kundërshtuar publikimin në një faqe on-line, e si pasojë ky veprim në mediat e shkruara të karikaturave në i saj u interpretua si ndërhyrje në lirinë fjalë. Duke parë zhvillimet e vrullshme e shtypit nga mediat vendase të cilat i dhe konfliktuale, kreu i Kishës Katolike, bënë presion për dorëheqje. Pothuajse Papa Benedikti i XVI, bëri thirrje për në të njëjtën kohë, pasuesi i saj Ministri i respektimin e religjioneve botërore dhe ri i Jashtëm i Suedisë së asaj kohe Carin shmangien e nëpërkëmbjes së ndjenjave Jamtin, nuk u lejua të hynte në Darfur fetare të besimtarëve.30 Situata vazhdoi të Sudanit për një vizitë zyrtare duke u të tensionohej përsëri kur Partia shpallur person “non grata” për arsye Nacionale Britanike, një fraksion i të përfshirjes suedeze në publikimin e ekstremit të djathtë, pas demonstratave karikaturave. të dhunshme në Londër, vendosi Në mars të vitit 2007, vendet t’i botonte karikaturat ndaj Profetit myslimane lobuan për hartimin e një Muhamed (a.s.) në faqen e vet zyrtare rezolute në Këshillin e të Drejtave të on-line. Ky veprim elektrizoi situatën Njeriut pranë Kombeve të Bashkuara, politike në Britani e cila u pasua me një thelbi i së cilës ishte të ndalonte reagim kritik të menjëhershëm nga i përdhosjen e religjionit.34 Pas një gjithë spektri politik britanik.31 Në ditët qetësie relative, situata filloi përsëri të në vijim mbi 125 veta u vranë në Nigeri turbullohej kur në shkurt të 2008-ës, tre në përplasjet mes myslimanëve dhe të persona me shtetësi të huaj planifikuan krishterëve lidhur me këto publikime të vrisnin autorin e karikaturave Kurt të karikaturave, ndërkohë që rreth Westergaard. Menjëherë pas kapjes nga policia vendase të tre personave, për 29. Human Rights Watch, “Questions and Answers të cilët nuk u vërtetua kurrë se kishin on the Danish Cartoons and Freedom of Expression”,15 shkurt 2006. 32. CBS News,“Pakistan Police: 25,000 Protest 30. http://news.bbc.co.uk/2/hi/ Cartoons”, 26 shkurt 2006. europe/4734454.stm (vizituar më 5 prill 2013) 33. “The Guardian”; Day, Julia “Danish paper 31. BBC,“BNP prints controversial cartoon”. 22 threatened with legal action”. Londër, 17 mars 2006. shkurt 2006. 34. “Der Spiegel”, 30 mars 2007. 85 Shkenca komunikimi
planifikuar ndonjë aksion, të gjitha të Al-Az’harit deklaronte se lëndimi i mediat e shkruara daneze i ripublikuan shkaktuar myslimanëve nga publikimi edhe një herë karikaturat35. Kjo shkaktoi e ripublikimi i karikaturave kundër trazira përsëri në Danimarkë të cilat Profetit Muhamed (a.s.), ishte shumë u pasuan me djegie të makinave në i madh dhe se Danimarka nuk kishte rrugë dhe të disa objekteve. Protesta pasur si qëllim të lëndonte ndjenjat e u konsiderua e dhunshme edhe për askujt.38 Në dhjetor të 2010-ës bomba faktin se tre të dyshuarit u deportuan e quajtur “Wikileaks” ndër të tjera në vendet e origjinës pa bërë një proces tregon edhe për korrespondencën dhe gjyqësor ndaj tyre. Në të njëjtën kohë, veprimet diplomatike që Ambasadori Egjipti ndaloi shpërndarjen e gazetave i asaj kohe i Shteteve të Bashkuara në “Wall Street Journal” dhe “The Danimarkë, James Cain, kishte bërë me Observer” të cilat i ribotuan përsëri autoritetet daneze. Në këtë kabllogram këto karikatura. Ndasitë që shkaktoi flitet për ndërhyrjen e Ambasadorit ngjarja në fjalë nuk ngelën pa prekur Cain tek autoritetet daneze për të ndalur edhe botën ndërkombëtare akademike. tentativën e gazetës “Jyllands-Posten”, Universiteti i famshëm i Yale dhe shtëpia e cila kishte vendosur që në shtator të botuese e saj “Yale University Press”, 2006-ës, të ribotonte karikaturat me në gusht të vitit 2009, teksa kishte rastin e një vjetorit të konfliktit.39 pranuar të botonte librin e profesorit Jytte Klaussen me titull “The Cartoon 2. Historia përsëritet that Shook the World” (“Karikaturat Në korrikun e vitit 2012 një person që Tronditën Botën”), me vendim të i quajtur Nakoula Basseley Nakoula, bordit të vet të profesorëve, hoqën të që më vonë përdori pseudonimin Sam gjitha karikaturat dhe ilustrimet e tjera Bacile, postoi përmes rrjetit të videove të këtij libri dhe e botuan librin pa to.36 Youtube, një filmim prej 13 minutash Në krahun tjetër të botës akademike, të titulluar fillimisht “The Real Life of Kancelarja gjermane Angela Merkel, në Muhammad”, dhe një ditë më pas të shtator të 2010-ës nderon me çmimin transformuar në “Muhammad Movie M100 të medias autorin më të spikatur Trailer”. Më vonë përfundimisht kjo të karikaturave Kurt Westergaard për, video e shkurtër amatoreske u titullua ashtu siç e konsideronte ajo, kurajën e “Innocence of Muslims” (Pafajësia e tij për të mbrojtur vlerat demokratike.37 Myslimanëve). Ky segment i cili nuk Ndërkohë që në tetor të po këtij viti kishte as atributet e një filmi, fillonte Ministrja e Jashtme e Danimarkës, me një sekuencë të ditëve të sotme ku Lene Espersen, gjatë një takimi në paraqitet policia egjiptiane e cila bën Kajro me Kryemyftiun e Universitetit sehir ndërkohë që një grup myslimanësh po shkatërronin pronat dhe shtëpitë e 35. BBC News. 14 shkurt 2008. 36. Cohen, Patricia “Yale Press Bans Images of 38. http://jyllands-posten.dk/international/ Muhammad in New Book”. “New York Times”. article4388323.ece (vizituar më 6 prill 2013). 13 gusht 2009. 39. Aftenposten;”Cartoon anniversary:Danish paper 37. BBC News;”Merkel honours Danish Muhammad decides against reprinting Mohammed drawings”. 28 cartoonist Westergaard”. 8 shtator2010. dhjetor 2010. 86 Shkenca komunikimi disa kooptëve të krishterë egjiptianë. besimin hebre. Një nga mbështetësit Nga e tashmja ky filmim kthehet në të kryesorë të realizimit të filmit dhe shkuarën, duke përçmuar me një gjuhë bashkëpunëtori më i ngushtë i Bacile-s primitive dhe duke pështjelluar thënie në këtë sipërmarrje ishte edhe pastori nga disa libra të shenjtë, paraqet një Terry Jones, i njohur si personi i cili aktor në rolin e Profetit Muhamed (a.s.) dogji Kuranin në kishën e tij publikisht.42 i cili përfshihet në skena të ulëta. Po Jones ishte një ndër iniciatorët që kjo ashtu paraqitet i njëjti person duke folur video të shfaqej fillimisht në Florida dhe me një gomar si dhe disa personifikime më pas në disa vënie në skenë private myslimanësh të cilët me shpatë ulërijnë mes një grupit të reduktuar njerëzish. për gjak. I gjithë ky filmim ishte bërë Më pas kjo video u përkthye edhe në duke përdorur sfondin e një filmi tjetër gjuhën arabe dhe në fillim të korrikut dhe për më tepër aktorët, të cilët ishin 2012 u postua në internet në Youtube. zakonisht aktorë filmash pornografikë, ishin të dubluar duke mos e ditur se për 2.1. Pasojat çfarë qëllimi do të përdorej më vonë Provokimi kësaj radhe ishte filmi që ato po luanin.40 Për më tepër jo në formën e karikaturave, por të Nakoula kishte përdorur regjisorin Alan një filmimi të shkurtër të postuar Roberts dhe stafin e tij për të xhiruar elektronikisht dhe jo i botuar në gazeta një film të titulluar “Desert Warrior” që siç ndodhi me karikaturat e vitit 2005. supozohej se do të shfaqej në vitin 2011. Ashtu siç edhe pritej reagimi u përhap Në këtë projekt me Roberts nuk flitej ndërkombëtarisht duke përfshirë të fare për tematikë fetare dhe as që nuk gjitha vendet myslimane si dhe vendet kanë qenë të supozuar që të përdorej ku myslimanët jetonin si komunitet. asgjë nga feja islame.41 Sam Bacile preu Meqenëse filmimi kësaj radhe zanafilloi pjesë nga projekti i mëhershëm me në Shtetet e Bashkuara, edhe protestat Roberts, dubloi aktorët të cilët kishin e myslimanëve atje u përhapën në luajtur për një tjetër skenar dhe i dha shumë qytete nga Washington D. C., formë një produkti mizerabël për nga Filadelfia, Çikago, New York City e ana artistike dhe profesionale. Fillimisht deri në Canton. Më 15 shtator 2012 Bacile u deklarua se ishte hebre, rreth 2000 veta demonstruan pranë por autoritetet izraelite konfirmuan Shtëpisë së Bardhë në Washington.43 se në bazë të kërkimeve të tyre nuk Po ashtu më 22 shtator mbi 1.500 veta rezultonte asnjë person me një emër të protestuan para konsullatës së Sh.B.A- tillë të ketë shtetësinë izraelite as edhe ve në Toronto në Kanada. Protesta pati edhe në Brazil, në Rio de Janeiro, në 40. http://www.onthemedia.org/blogs/on- Sao Paolo, kryesisht nga myslimanë me the-media/2012/sep/12/religious-references- innocence- muslims-dubbed/ (vizituar më 8 42. http://articles.orlandosentinel.com/2012- prill 2013). 09-12/news/os-terry-jones-movie-embassy- 41. http://gawker.com/5942748/it-makes-me- bombing-20120912_1_florida-pastor-islam- sick-actress-in-muhammed-movie-says-she- protests (vizituar më 8 prill 2013). was-deceived-had-no- idea-it-was-about-islam 43. Press TV;“Rally against anti-Islam film held (vizituar më 8 prill 2013). in front of White House”, 07 tetor 2012. 87 Shkenca komunikimi
banim atje. Në Paris, po më 15 shtator pothuaj në të gjitha qytetet kryesore ku pati mbi 100 të arrestuar nga protestat që veçohen ato të Londrës, Birmingemit, u mbajtën para Ambasadës së Shteteve Kardifit etj., të cilat u zhvilluan kryesisht të Bashkuara atje.44 Në Gjermani pati para Ambasadave apo konsullatave protesta në mijëra vetë në Dortmund e amerikane atje. Në Pakistan protestat Freiburg. Me mijëra të tjerë protestuan përfshinë Islamabadin, Karaçin, para Ambasadës Amerikane në Romë.45 Lahoren, Peshavarin ku mijëra vetë Në Holandë politikani i ekstremit të protestuan dhe u përplasen me forcat djathtë Gert Wilders futi linkun e videos e sigurisë së Ambasadës së SH.B.A- së Sam Bacile në faqen e tij zyrtare dhe ve. Harta e revoltës dhe protestave u në faqen zyrtare të partisë së tij “Party of shtri në Afganistan, Bangladesh, Kinë Freedom” me justifikimin e mbrojtjes së ku mbi 3.000 protestues demonstruan lirisë së shprehjes. Pas këtij veprimi pati në rrugët e Hong Kongut, në Indi, protesta në Amsterdam por edhe në Nigeri, Johanesburg, Kenia, Indonezi. Danimarkë në Kopenhagen.46 Mijëra të Në Japoni, në Tokio mbi 200 veta tjerë protestuan në Oslo të Norvegjisë protestuan për filmin anti-mysliman, gjithashtu. Ndërsa Rusia planifikoi po ashtu edhe në Malajzi, Filipine, të bllokonte aksesin në Youtube Singapor, Tajlandë, Irlandë, Greqi, nëse Google nuk e bënte atë shpejt.47 Norvegji, Zvicër, Ukrainë. Ndërkohë Ministria e Transportit dhe Ndërsa në vendet e Lindjes së Komunikimit në Turqi, duke respektuar Mesme dhe vendet arabe protestat ishin një vendim gjykate në lidhje me këtë më intensive. Në Egjipt, protestuesit çështje, bllokoi hyrjen për tek Youtube. për ditë me radhë në, shtator të 2012- Kryeministri Rexhep Tajip Erdoan ës, demonstruan para Ambasadës u shpreh se: “Protesta ligjore dhe Amerikane në Kajro. Qeveria e Egjiptit paqësore nga ana e myslimanëve është i kërkoi Interpolit mandat arresti për 8 një veprim korrekt, por protestuesit personat që kontribuuan në hartimin nuk duhet të shfaqin asnjë lloj dhune e filmit, përfshirë edhe pastorin apo terrori”48. Në Britani protesta pati Terri Jones, me akuzën e dëmtimit të unitetit të kombit dhe shpifje ndaj 44. New York Daily News ;”Over 100 arrested in 49 protest of anti-Islam film outside U.S. embassy in Paris” fesë islame. Në Iran protestuesit u 16 shtator 2012. mblodhën para Ambasadës së Zvicrës 45. Abna.ir;”Thousands of Italian Muslims e cila mbulon përfaqësinë e Shteteve condemn defamatory anti-Islam movie in të Bashkuara në Teheran. Policia Rome”. 22 shtator 2012. iraniane arriti të zmbrapste turmën 46. Volkskrant.nl;”Geert Wilders: ‘Publiceren en linken anti-islamfilmpje’ – Binnenland – duke mos shkaktuar incidente. Në VK”.. 17 shtator 2012 Irak pati protesta në qytetet e Basrës, 47. NZ Herald News; “Russia threatens Sadr City, Naxhaf etj. Në Jordani mbi YouTube block over film - World”. 19 shtator 1500 veta u mblodhën në qendër të 2012. 48. http://www.hurriyetdailynews.com/pm- warns-muslims-of-provocation-over film.aspx? 49. Egypt Independent; “Egypt’s Interpol office pageID=238&nID=30196&NewsCatID=338 ( seeks warrant against anti-Islam filmmakers”. Al- vizituar më 8 prill 2013) Masry Al-Youm. 20 shtator 2012 88 Shkenca komunikimi kryeqytetit Aman, ndërkohë që e njëjta Një ngjarje e cila ia vlen të ndalesh gjë ndodhi edhe në Liban në Bejrut. Në dhe që është e lidhur me rastin e kryeqytetin e Kuvajtit në Kuvajt City, videos së Sam Bacile, është ngjarja e qindra protestues u mblodhën para Benghazit. Ashtu si edhe në vendet Ambasadës Amerikane atje. Protestat e tjera, në Libi në kryeqytetin e saj në u shtrinë në Marok në Kazablanka Tripoli, por edhe në qendrën tjetër të dhe Sale me të njëjtin motivacion. Në madhe të saj në Benghazi, kishin filluar Palestinë u bënë protesta në Rripin e protestat popullore kundër publikimit Gazës dhe në Nablus. Mbi 2.000 veta dhe shpërndarjes së videos në fjalë. Më marshuan në Doha në kryeqytetin e 11 shtator 2012, Konsullata Amerikane Katarit drejt Ambasadës Amerikane në këtë qytet, sulmohet nga një grup për të denoncuar publikimin e videos paramilitar, të cilët arritën të vrisnin 4 anti-islame. Ndërsa në Emiratet e punonjës sigurie si dhe Ambasadorin Bashkuara Arabe, Autoriteti Rregullator Amerikan në Libi, Chistopher Stevens, i i Telekomunikacionit bllokoi hyrjen për cili ndodhej në një vizitë në konsullatën në Youtube me justifikimin e tejkalimit e Benghazit.53 Dhjetë ditë më vonë dhe dhunimit të normativave kulturore.50 pasi kjo ngjarje tronditi botën dhe Në Konsullatën e Shteteve të Bashkuara i dha tjetër domethënie protestave, në Sidnej, mbi 500 veta u mblodhën më më 21 shtator 2012 mbi 30 mijë 15 shtator 2012 për të protestuar kundër qytetarë libianë marshuan në rrugët filmit. Në këtë protestë pati përplasje e Benghazit duke mbajtur parulla në me policinë e cila përdori gaz lotsjellës të cilat kërkonin drejtësi për vrasjen e dhe mjete të tjera për të shpërndarë ambasadorit. Turma iu drejtua zyrave të turmën. Nga përplasja pati gjashtë grupeve paramilitare që ishin formuar policë të plagosur, dhjetëra protestues që nga koha e luftës ndaj ish-diktatorit gjithashtu.51 Në Izrael pati protesta në Kadafi dhe u përlesh me to. Si pasojë Tel-Aviv dhe Jeruzalem. Protestuesit u e kësaj përplasjeje dhjetë vetë u vranë mblodhën para Ambasadës së Sh.B.A-ve dhe dhjetëra të tjerë u plagosën. Ditën atje duke hedhur parulla anti amerikane. tjetër banorët e Benghazit arritën të Më 2 tetor një grup izraelitësh mblidhen largonin forcat paramilitare nga qyteti para Ambasadës Amerikanë në Tel-Aviv dhe e gjithë logjistika e tyre iu dorëzua për të demonstruar mbështetjen e tyre Ushtrisë Kombëtare të Libisë.54 ndaj amerikanëve dhe trupës së tyre Presidenti i Shteteve të Bashkuara, diplomatike.52 Barak Obama deklarohet kundra denigrimit të besimeve fetare dhe 50. http://gulfnews.com/news/gulf/uae/ kundra akteve të dhunës. Ndërkohë general/telecommunication-authority-orders-to- që Kryeministri i Egjiptit Hisham block-anti-islam-video-1.1077828 (vizituar më 8 Kandili, deklaron se ajo çka ndodhi në prill 2013) 51. ABC News; “As it happened: Violence erupts in 53. Lt. Colonel Tony Shaffer; “To live and die Sydney over anti-Islam film”. 15 shtator 2012. in Benghazi, Libya without leadership from 52. Ziri, Danielle; “After Arab embassy hits, America”. Fox News. 30 tetor 2012. Israelis hold pro-US rally”. The Jerusalem Post, 2 54. The New York Times; “Angry Libyans Target tetor 2012. Militias, Forcing Flight”, 22 shtator 2012. 89 Shkenca komunikimi
Ambasadën Amerikane në Kajro është me të cilat shoqëria njerëzore është e papranueshme dhe e refuzuar nga ndërtuar, kanë nevojë herë pas here të populli egjiptian duke marrë parasysh korrigjohen në drejtim të të kuptuarit të edhe faktin që këta njerëz që prodhuan qenët ndryshe të tjetrit. filmin nuk kanë të bëjnë aspak me Debati i cili u përhap në të gjithë qeverinë amerikane.55 Kryeministri globin, përfshiu shumë rrafshe të sferës Libian Mustafa Abushagur, dënoi sociale. Ngjarja shtroi pikëpyetje të forta fuqimisht aktin e dhunës dhe vrasjen mbi të kuptuarit së pari të kontekstit e të pafajshmëve në Benghazi. Këshilli ligjor dhe konstitucional të konceptit Amerikan për Marrëdhëniet Islame të lirisë së jashtme të shoqërisë me (CAIR) dënoi aktin e dhunës në lirinë e brendshme të ndërgjegjes së Benghazi dhe shprehej se ata që e bënë individit. Hapi debatin nëse do të duhej këtë ranë në kurthin e atyre që prodhuan të modifikohej liria e shprehjes në një filmin. Të gjitha vendet evropiane po botë tashmë të re, ku qasja religjioze ashtu edhe vendet myslimane dënuan po fitonte terren gjithnjë e më tepër. aktin e vrasjes së Ambasadorit amerikan Krijoi perceptimin se masat ligjore në Benghazi natën e 11 shtatorit 2012. ndaj fyerjes dhe “hate speech” nuk ishin Byroja Federale e Investigimeve të të mjaftueshme dhe nuk përfaqësonin Shteteve të Bashkuara të Amerikës sensibilitetet e shtresave sociale si dhe (FBI), e mbikëqyri Nakoulën për arsye ishin të ndryshme në vende të ndryshme. të shndërrimit të tij tashmë në një Nxori si domosdoshmëri ripërcaktimin rrezik me potenciale të mëdha në të e kufijve të lirisë së shprehjes duke e gjithë globin. Më 27 shtator 2012, FBI e shtrirë atë përtej kufizime social-politike arrestoi atë në Los Angelos me akuzën dhe racore, drejt një dimensioni më e përdorimit të identitetit të rremë në religjioz dhe përcaktoi kufirin ndarës një produksion filmik dhe më pas me mes konceptit klasik dhe modern të akuza të tjera për mashtrime të shumta lirisë së shprehjes financiare që ai kishte bërë ndaj shtetit dhe institucioneve private amerikane. 3. Çpaketimi i konceptit të lirisë Në fakt, dobia më e madhe e gjithë së shprehjes këtyre ngjarjeve të cilat u shtrinë në kohë, E gjithë ajo çka ndodhi, nuk ishte nuk ishin vetë karikaturat apo filmimet gjë tjetër veçse paaftësia e të kuptuarit si punime, as edhe aksioni mediatik që dhe të interpretuarit të tjetrit kulturalisht. i shoqëroi ato, por ishte debati i madh Prodhimi i vazhdueshëm i industrisë që u hap në lidhje me sjelljen që duhej së frikës që zgjerohet gjithnjë e më t’i atribuohej lirisë së shprehjes kur shumë, pasurohet përmes kanaleve ajo përballej me një liri tjetër shumë të komunikimit në dhjetëra forma thelbësore të të njëjtit subjekt siç është të ndërlikuara. Të gjitha këto forma njeriu, atë të lirisë së besimit. Kjo ngjarje kontribuojnë në ndarjen e madhe sociale, tregoi në shkallë globale se parametrat ku nga njëra anë demokracia liberale, arsyeja, laicizmi apo edhe sekularizmi, 55. Reuters; “US ambassador to Libya killed in projektohen si vlera të bashkëngjitura Benghazi attack”, 12 shtator 2012. 90 Shkenca komunikimi
Perëndimit, dhe nga ana tjetër religjioni, gri juridike mes të drejtash të cilat autoritarizmi, tirania si anë e kundërt e shoqëritë moderne ia kanë lejuar sot përparimit dhe progresit, perceptohen vetes. Kjo zonë gri, që shtrihet mes të bashkëngjitura Islamit. Kjo ndarje e lirisë së shprehjes dhe të drejtës për nënkuptuar e cila gjallon në atmosferën të mos qenë i dëmtuar nga kjo liri e mediatike ka kontribuar dhe kontribuon shprehjes, qëndron e pa mbuluar me në prodhimin e konflikteve të mëdha një shpjegim të qartë juridik. Nga njëra qytetërimore. Një bashkëjetesë brenda anë kemi retorikën mediatike lidhur me një planeti e cila aktualizohet mbi bazë karikaturat dhe filmimet denigruese e keqkuptimi, domosdoshmërisht që blasfemuese, e cila tërësisht mbështetet e ka jetën e shkurtër. Ngjarje të tilla mbi principin e të drejtës liberale, dhe të kësaj natyre, nuk mundet assesi të nga ana tjetër kemi popullsi të tëra mos ushqejnë dhe thellojnë këtë ndasi. besimtarësh identitarë myslimanë, që të Kur shoqëria përballet me konflikte të drejtën e shohin të bazuar tek principi i këtyre përmasave siç ishin edhe ato të dëmit të shkaktuar. Nëse juridikisht do shkaktuara nga portretizimi i simboleve të anohet vetëm drejt njërit prej këtyre të fesë përmes zhanresh përçmuese, dy qëndrimeve atëherë do të legalizonim atëherë përplasja nuk ngelet vetëm në një koncept të pjesshëm të liberalizmit, këndvështrimin social, por shtrihet pluralizmit dhe tolerancës. edhe më tej duke formuar një zonë
91 Shkenca komunikimi
Media online dhe “gjuha e urrejtjes”
Prof. As. Dr. Gentiana Skura Universiteti i Tiranës, Fakulteti i Filologjisë Departamenti i Shkencave të Komunikimit
Abstrakt Ende nuk ka një përcaktim të qartë se çdo të thotë “gjuhë e urrejtjes”, por deri më tani ka dominuar ideja se “gjuha e urrejtjes” mbulon të gjitha format e shprehjes që përhapin, nxisin dhe promovojnë urrejtjen racore, fetare, ksenofobinë, antisemitizmin ose forma të tjera të urrejtjes të bazuara në intolerancë e shprehur nga nacionalizmi dhe etnocentrizmi agresiv, diskriminimi dhe armiqësia kundër pakicave dhe emigrantëve.
Fjalë kyçe: gjuhë e urrejtjes, luftëtarët shqiptarë në Siri, media online, informim
juha e urrejtjes” – studimit të këtij artikulli, i kryer përgjatë imazhet negative periudhës mars-prill 2014 të faqes online “Gtë prezantuara në të gazetës “Dita” dhe portalit Albeu. media kundrejt përkatësisë etnike, fetare, com; në Kosovë janë përzgjedhur faqja edhe të tjera janë objekt i rëndësishëm online e Koha Ditore (më e shitura), studimi në ditët e sotme. Me zhvillimet koha.net si dhe gazeta e parë online e rëndësishme mediatike si dhe gazetaexpress.com; në Maqedoni - teknologjisë panorama mbarëshqiptare gazeta online Lajm dhe portali Portalb. është e kërcënuar nga “gjuha e Monitorimi ka përfshirë rubrikën urrejtjes”. Deri më tani ekzistojnë disa e kronikës më saktësisht temën iniciativa, por jo sistematike në lidhje mbi luftëtarët shqiptarë në Siri dhe me monitorimin e gjuhës diskriminuese. qëndrimet ndaj këtij rasti, bazuar Opinioni shqiptar në muajt e parë në raportimin e ngjarjeve, gjuhës së të këtij viti u njoh me një temë tejet përdorur, stereotipet, si dhe filtrat vetë- delikate – arrestimet e disa personave rregullues të medias online. të akuzuar si rekrutues të luftëtarëve Media ndihmon në përforcimin shqiptarë të përfshirë në konfliktin e imazheve apo edhe stereotipeve sirian. Pasqyrimi mediatik dhe komentet ekzistuese në shoqëri. Në këtë aspekt rreth kësaj ngjarjeje do të jenë objekti i nëpërmjet monitorimit të medias ne
92 Shkenca komunikimi mund të hasim mangësitë dhe gabimet, dhe sot e kësaj dite vihet në pikëpyetje nëse të cilat mund të shërbejnë më pas për është absolute apo jo. Por liria e shprehjes të zhvilluar një model të sjelljes së saj është e kufizuar, sidomos në situatat e me qëllim parandalimin e përdorimit të rreziqeve për sigurinë kombëtare, sigurinë gjuhës së urrejtjes. Një model i tillë do publike, parandalimin e krimit, mbrojtjen të na ndihmojë po ashtu të mbështesim e dinjitetit ose të drejtave të të tjerëve dialogun e të jetuarit së bashku; etj. Në debatet rreth miratimit të ligjeve parandalimin e qëndrimeve konfliktuale, të veçanta kundër “gjuhës së urrejtjes” apo edhe shfaqjen e krizave të sigurisë (që janë të domosdoshme veçanërisht në rajon. në kohë krizash, kërcënojnë paqen civile Ende nuk ka një përcaktim të qartë nga format e tyre ekstreme të armiqësive, se çdo të thotë “gjuhë e urrejtjes”, si dhe në hartimin e mënyrave dhe por deri më tani ka dominuar ideja se mekanizmat e ndërtimit të paqes pas “gjuha e urrejtjes” mbulon të gjitha konfliktit), disa këmbëngulin se liria e format e shprehjes që përhapin, nxisin shprehjes është një e drejtë absolute dhe dhe promovojnë urrejtjen racore, se të drejtat e njeriut janë të pandashme. fetare, ksenofobinë, antisemitizmin ose Gjuha e urrejtjes përfshin forma të tjera të urrejtjes të bazuara në shprehjet e përdorura për stigmatizimin, intolerancë e shprehur nga nacionalizmi demonizimin dhe dehumanizimin e dhe etnocentrizmi agresiv, diskriminimi grupeve në lidhje me identitetin etnik, dhe armiqësia kundër pakicave dhe fetar, racor, politik, seksual dhe / ose të emigrantëve1. tjera të identitetit të tyre kombëtar. Gjuha Referuar Gjykatës Evropiane të të e urrejtjes provokon, nxit dhe inkurajon Drejtave të Njeriut duhet bërë dallimi veprime, të cilat shpesh mobilizojnë midis “nxitjes reale dhe serioze të veprime të dhunshme. Më shpesh kemi ekstremizmit” dhe të drejtës së individit; të bëjmë me “dhunën simbolike” (në të drejtës së gazetarit për t’u shprehur kuptimin e Bourdieu). Gjuha e urrejtjes lirshëm. Ekziston liria e fjalës, edhe pse është një nga elementet më thelbësore në 1. http://www.coe.int/t/dghl/standardsetting/ të gjithë “imazhin e medias”, në tablonë e hrpolicy/other_committees/dh-lgbt_docs/ përgjithshme simbolike të realitetit të cilin CM_Rec%2897%2920_en.pdf. Shih po ashtu: ndërton media. Kësisoj gjuha e urrejtjes HATE SPEECH AND THE MEDIA, 2011. është një pengesë e fortë për parandalimin COUNCIL OF EUROPE. http://www.coe. e konflikteve dhe ndërmjetësimin, apo int/t/dghl/cooperation/media/Meetings/ Hate%20Speech%20Background%20Paper.pdf; edhe sigurinë e paqes në vend dhe rajon. “Нate speech” in the Вalkans. The International Lufta e Sirisë është një nga vatrat Helsinki Federation for Human Rights, 1998 më të nxehta të konflikteve në botë. Që http://www.greekhelsinki.gr/pdf/hatespeech. nga nisja e saj në pranverën e 2011 ka pdf; Anne Weber, Manual on hate speech, 2009 gjeneruar në një mori të vrarësh civilë http://book.coe.int/ftp/3342.pdf; Elihu D Richter MD MPH, Yael Stein MD, Alex Barnea, dhe ushtarakë. Media shqiptare është MA and Marc Sherman MLS. Can we prevent përpjekur ta transmetojë atë referuar Genocide by preventing Incitement? 2009. informacioneve të medias botërore, http://genocidewatch.org/images/Articles_ por, ajo që e detyroi të ishte më e Can_we_prevent_genocide_by_preventing_ vëmendshme dhe t’i kushtojë më shumë incitement.pdf 93 Shkenca komunikimi
rëndësi, ishte përfshirja e një grupi Shqipërisë, në zbatim të qarkoreve të shqiptarësh në konfliktin sirian. dërguara nga ana e KMSH-së4. Lajmi që ngacmoi opinionin publik Më 13 mars në portalin e koha.net shqiptar ishte ai i datës 12 mars me botohet reagimi i kryetarit të Komunës titullin: “Lufta në Siri, zbulohet celula së Dibrës, Ruzhdi Lata, i cili theksoi se terroriste në Tiranë”2, i botuar pothuajse “Shërbimi sekret serb nxit shqiptarët të në të gjitha gazetat brenda dhe jashtë shkojnë në Siri”5. Lata haptazi shfaqi vendit. Lajmi jepte informacion të dilemën se motivi kryesor për shkuarjen detajuar për mënyrën e arrestimit, akuzat në Siri, nuk është lufta për fenë islame, që rëndonin mbi të arrestuarit, intervista por futja e hutisë dhe përçarjes dhe të personave okularë rreth mënyrës se si se “me këtë punë merren të gjitha policia kishte kryer aksionin e detaje të shërbimet në rajon, por më së tepërmi tjera. shërbimi sekret serb”6. I menjëhershëm ka qenë reagimi Lajmet që shqiptarët nuk duhet që i Komunitetit Mysliman të Shqipërisë, të merrnin pjesë në këtë luftë erdhën sipas të cilit, personat e arrestuar janë edhe nga Ministri i Jashtëm i Emirateve imamë të vetëshpallur dhe se xhamia në të Bashkuara Arabe, Abdullah Bin Zayed të cilën ata kryenin shërbesat e tyre nuk Al Nahyan që u shpreh se: “Nxitja e ishte nën juridiksionin e Komunitetit. një fenomeni të tillë është krejtësisht e Në deklaratën zyrtare KMSH theksoi gabuar. Vetë populli sirian kërkon që se “U kemi bërë thirrje xhamive që të mos luftëtarët e huaj të dalin nga territori i merren me dërgimin e shqiptarëve në Siri. Ajo Sirisë. Është më se e nevojshme që të është luftë e ndaluar”3. Vlen të përmendet parandalohet fenomeni i dërgimit të këtu se edhe kryetari i ri i KMSH, z. personave për të luftuar në Siri, dhe Skender Bruçaj, në daljet mediatike të angazhohemi të gjithë së bashku që do të nënvizonte se KMSH me anë rinia të mos bjerë pre. Duhet ta luftojmë të strukturave që posedon iu ka bërë nga ana ideologjike këtë fenomen”7. thirrje të gjithë besimtarëve myslimanë Gjithashtu në media u paraqit edhe një t’i rrinë larg përfshirjes në konfliktin e prej liderëve të opozitës Siriane, Sheiku Sirisë, sepse nuk është një luftë fetare Faris Al-Tai, i ngarkuar si ambasador dhe nuk zgjidhet, apo sillet paqja me paqeje në botë për më shumë se 11 pjesëmarrje individuale apo në grupe milionë sirianë. Express i vendosi këtë në konfliktet e armatosura në vende të titull lajmit “Opozita siriane, lufta në tjera, pavarësisht ndjeshmërisë humane Siri është politike dhe ekonomike, ndaj asaj që fatkeqësisht po ndodh atje. Një punë e madhe në këtë rast është bërë nga myftinjtë dhe imamët e gjithë 4.http://gazetatelegraf.com/kreu-i-ri-i-kmsh- se-do-te-identifikojme-dhe-inventarizojme-te- gjitha-xhamite-ne-vend/ 2.http://www.gazetaexpress.com/lajme/ 5. http://koha.net/index.php/repository/docs/ lufta-ne-siri-zbulohet-celula-terroriste-ne- repository/karikaturat/?id=27&l=2820 tirane-2755/ 6. Po aty. 3. http://www.gazetaexpress.com/lajme/selim- 7.http://koha.net/index.php/repository/ muca-u-kemi-thene-imameve-siria-eshte-lufte-e- karikaturat/repository/docs/03_ ndaluar-lerini-budallalleqet-2771/ konkluzionet_e_dakorduara.pdf?id=27&l=2840 94 Shkenca komunikimi s’duam xhihadistë shqiptarë”8. Shkrimi grupet terroriste. Citojmë disa nga i referohet deklaratave të Sheikut Faris titujt kryesorë: “Shërbimi Informativ Al-Tai, sipas të cilit Siria nuk ka nevojë Shtetëror: Shqiptarët në Siri janë për xhihadistë shqiptarë duke theksuar rreshtuar me terroristët, jo me opozitën”, se shqiptarët duhet të kishin kujdes “Shqiptarët në Siri, luftojnë në krah të të mos binin pre e propagandave Al-Kaedas”, “Shqiptarët në Siri luftuan ekstremiste. në grupin e çeçenëve”, “SHISH: fëmijë Në gazetat shqiptare qarkulloi lajmi dhe gra të 13 luftëtarëve shqiptarë iu i profilit të dy imamëve të vetëshpallur bashkuan luftës në Siri”, “Shqiptarët në me titull “Rrjeti i rekrutimeve, profili Siri, luftë e pengmarrje mes njëri-tjetrit”. i imamëve të vetëshpallur”9. Ky Siç vihet re media ka vënë theksin te informacion u dha tejet i zgjeruar dhe “shqiptarët në Siri”, të cilët njëherë me foto në faqe të parë në pjesën e janë rreshtuar me çeçenët, njëherë me konsiderueshme të shtypit shqiptar. terroristët, njëherë janë në krah të Al- Duke cituar prokurorinë shtypi i paraqiti Kaedas, e se kanë edhe “luftë mes si teologë radikalë që propagandonin njëri-tjetrit”. Titujt janë domethënës, islamin e dhunshëm, nxitnin urrejtjen por të parë në grup janë po ashtu edhe ndaj besimtarëve dhe besimeve të çorientues, pasi nga njëra anë kërkojnë tjera, nxitnin frymën e përçarjes që në fillim të japin informacion, nga brenda Komunitetit Mysliman, si ana tjetër nuk sqarohet saktë se për kë dhe frymëzues dhe organizatorë në po luftojnë shqiptarët në Siri. Mbi të rekrutimin, organizimin dhe dërgimin gjitha, numrin e shtetasve shqiptarë të e besimtarëve myslimanë shqiptarë për larguar për në Siri, nga ç’zona të vendit “Xhihad luftarak” në Siri10. janë, çfarë moshe kanë kryesisht, etj.? Kuptohet kur lexohen këto A duhej të përgjithësohej që në tituj me rreshta çdokush ndihet keq. Por duke “shqiptarët”? dhënë informacionin për veprimtarinë Sipas një raporti të Shërbimit e imamëve, të cilët “prej 6 vitesh Informativ Shtetëror, në Siri ndodhen të ushtronin aktivitet fetar ilegal” askush paktën 31 fëmijë shqiptarë, të cilët janë nga gazetarët nuk u interesua se përse atje ose me nënat, pasi baballarët u janë janë lënë prej kaq kohësh të punojnë vrarë gjatë luftimeve, ose me baballarët, në ilegalitet, megjithëse strukturat pasi ka raste që kanë udhëtuar vetëm me shtetërore qenkërkan në dijeni të këtij ta drejt Sirisë. Në këto lajme tregohen informacioni. implikimet e shqiptarëve që kanë shkuar Lajmet nga fundi i muajt mars në Siri me aktet kriminale dhe terroriste. flasin për përfshirje të shqiptarëve në Në gazetat online përmendet po ashtu edhe një arsye tjetër për përfshirjen 8. http://www.gazetaexpress.com/lajme/ e shqiptarëve në konfliktin sirian. Kështu opozita-siriane-lufta-ne-siri-eshte-politike- në gazetën Mapo të datës 22.03.2014, dhe-ekonomike-sduam-xhihadiste- prezantohet intervista e korrespondentit shqiptare-4372/ shqiptar të luftës, Vedat Xhymshiti 9. http://mapo.al/2014/03/rrjeti-rekrutimeve- dhënë për Revistën Mapo11, sipas të profili-imameve-te-veteshpallur/ 10. Po aty. 11. Siria, çfarë i çon shqiptarët në “xhihad”? 95 Shkenca komunikimi
cilit ka shqiptarë që atje janë thjesht njoftonte ndjekësit edhe për të vrarët, për arsye ekonomike. Më tej vazhdohet të cilët i quante “shehid”. Bazuar në me dialogun mes tij dhe me njërit prej përgjimet që gjenden në dosjen kundër luftëtarëve: “Dëgjo Vudi, – më tha njëri imamëve, mësohet se më 10 tetor 2013, prej tyre, – kam luftuar për Kosovën, besimtarëve të tjerë imami iu ka bërë për Preshevën, për Maqedoninë, por të ditur se kishte rënë në luftë H. M., i familja ime akoma vuan dhe unë nuk njohur mes besimtarëve me emrin Ebu mund t’i shkolloj fëmijët e mi. Erdha të Enesi. Sipas përgjimit, imami mësohet luftoj në Siri sepse dihet që në vendet të ketë thënë se: “Nga muxhahidët arabe, luftëtarët pas çlirimit, përfitojnë shqiptarë që janë në Siri, ka rënë shehid benefite”. Korrespondenti Xhymshiti vëllai mysliman me emrin fetar Ebu ngre mjaft pikëpyetje, madje flet edhe Enesi nga Lapraka dhe është vëllai për konspiracion e për lejim (mbyllje musliman H. M. Inshalla Ebu Enesi, ka sysh) nga shtetet në Shqipëri e Kosovë rënë shehid, e ne duhet të gëzohemi për që këta persona të shkojnë në Siri, ku këtë gjë, të gëzohemi për të që Allahu u bashkohen ekstremistëve, që sipas tij ia mundësoi xhenetin (parajsën) si më shumë e dëmtojnë sesa e ndihmojnë shehid. Ne duhet të mërzitemi për vetet Sirinë. tona që Allahu nuk na e ka mundësuar “Celula terroriste e Tiranës, shehidllikun, e inshalla ia mundëson hetohen gratë e xhihadistëve” është secilit prej nesh dhe çdo myslimani të një shkrim tjetër, ku “bëhet me dije se devotshëm. Kjo është ajo që duhet të SHISH-i po punon mbi të dhëna të na mërzisë dhe jo vdekja e atij vëllait, ndryshme për persona që mendohet se se ai ka marrë gradën më të lartë tek janë pjesë e stafit të ambasadave arabe allahu, shehid inshalla...”13. Veçojmë në vendin tonë, për të cilët ka dyshime këtu po ashtu edhe botimin e bisedës së se janë ideatorë si dhe përkrahës të A. D. me një të afërm të një shqiptari xhihadizmit”12. Ky informacion është të vrarë, në Facebook, ku u komunikon tejet i rëndësishëm dhe diskret për ta se ai u vra në Siri nga një shpërthim. “i ndarë me publikun, aq më tepër që flitet tregon se iu copëtua kushëriri dhe e fton: Eja në përgjithësi dhe çon në konfuzion edhe ti në Siri…” (18.04.2014)14. Është dhe paragjykim nga ana e audiencës nga shkrimet që ka pasur komentet për stafet e përfaqësive diplomatike më të shumta në numër nga ku mund të vendeve arabe të akredituara në të shkëputet një si më i moderuari me Shqipëri. nickname Martin Gashi: Shqipëria Nga prokuroria nuk dalin tashmë u përça si në 1914: ca vriten për vetëm këto informacione, por edhe NATO-n, ca për Al-Kaedën… përgjime të personave të akuzuar Këta persona janë në proces për terrorizëm. Kështu mësohet se i gjyqësor e për këtë arsye nuk mundej vetëquajturi imam i xhamisë së Mëzezit, të jepej në asnjë mënyrë dosja e përgjimeve. Janë disa raste përgjimesh, http://mapo.al/2014/03/siria-cfare-con- shqiptaret-ne-xhihad/ 13. Po aty. 12.http://www.shekulli.com.al/web/p. 14.http://gazetadita.al/raporti-i-shish-kush- php?id=42852&kat=100 jane-shqiptaret-e-vrare-ne-siri/ 96 Shkenca komunikimi të cilat media i jep në detaje. Dhe nuk janë përfshirë në monitorimin në këtu mund të thuhet se “transparenca fjalë. mediatike” nuk ndihmon absolutisht në Lajmi që i kanë dhënë më procesin gjyqësor, përkundrazi shton tepër rëndësi dhe që kanë dashur ta më shumë hapësirën e keqkuptimeve, personalizojnë ka qenë deklarata e keqinterpretimeve e sidomos edhe ambasadores amerikane në Kosovë, gjuhën e urrejtjes. Tracey Ann Jacobson, e cila bën thirrje Më tej gazeta thekson faktin se janë që të gjitha institucionet të reagojnë ndaj “familjarë të viktimave, të cilët trokasin problemit të shkuarjes së kosovarëve për në prokurori për të treguar gjithçka dinë të luftuar në Siri. Të dyja portalet kanë mbi kontaktet e njerëzve të tyre me të njëjtin titull: “Jacobson: Kosovarët dy imamët e vetëshpallur, të cilët janë në Siri po radhiten me grupe radikale” edhe përgjegjësit kryesorë për ngritjen (Express)17, dhe (Koha)18. Lajmi është e mekanizmit të xhihadizmit në vendin publikuar i pari nga Express, 20 min tonë”15. përpara Kohës. Të dyja janë kujdesur që Nga monitorimi dy mujor i dy foton ta prezantojnë si të tyren origjinale portaleve online në Kosovë bie në sy se me të drejtë autori, duke i mbivendosur kanë pasur nga 10 lajme secili. Rastësia logon përkatëse. ka ndodhur që të dyja të kenë nga 8 Siç u tha më lart, nuk ka as komente, lajme secila për muajin mars dhe nga as analiza për temën në fjalë. Ajo çfarë 2 lajme për muajin prill. Afro 80 % e kanë mundur të na pasqyrojnë këto dy lajmeve janë të marra nga agjenci të portale për dy muajt e vëzhgimit ishte tjera. Të dy portalet kanë lajme të marra thjesht informim, pjesa më e madhe nga BallkanWeb, Shekulli, Panorama, e të cilit, siç u theksua, merret nga Shqip, etj. faqet online të gazetave në Shqipëri. Autorësia jepet thuajse gjithmonë Megjithëse edhe Kosova nuk ka mbetur nga Koha dhe Express. Nuk ka asnjë pas me luftëtarët e larguar për në Siri, emër gazetari për të tilla lajme. Në gazetarët kosovarë mbeten kryesisht portalin Express nuk ka komente për thjesht tek informimi e jo tek investigimi 10 lajmet e tematikës tonë. Ndërsa te i kësaj çështjeje. Koha mundëm të gjenim 10 komente. Ndërkohë, shumë më pak Lajmi më i komentuar ishte: “Imami i prezantohet kjo tematikë në faqet vetëshpallur: Vdekja e Muslisë na gëzon, online të gazetave në gjuhën shqipe u bë dëshmor”16. Objekt i diskutimit në Maqedoni. Edhe në rastet kur ka është përsëri çështja fetare, komentuesit pasur informime për humbjen e ndonjë debatojnë mes tyre nëse lufta në Siri luftëtari shqiptar maqedonas në luftën është një luftë e drejtë, apo jo. Por, e Sirisë informacioni ka qenë shumë këtu vlen të përmendim që lajmet i shkurtër, në trajtat e një informimi shpërndahen edhe në faqet e këtyre për humbjen e dikujt. Kjo mund gazetave në rrjetin social Facebook, ku ka komente të mëdha në numër, por që 17. http://www.gazetaexpress.com/intervista/ jacobson-kosovaret-ne-siri-po-radhiten-me- 15. Po aty. grupe-radikale-8110/ 16. http://koha.net/?id=27&l=3443 18. http://koha.net/?id=27&l=6313 97 Shkenca komunikimi
të justifikohet edhe me periudhën Për gazetarinë online komentet janë parazgjedhore parlamentare dhe një hapësirë interaktive, sepse merret presidenciale në vend, periudhë e cila opinion dhe qëndrimi që kanë lexuesit ishte e ngjeshur me ngjarje politike. Edhe në lidhje me ngjarjet dhe informacionet. në ato raste kur është informuar sërish Një nga arsyet se pse një pjesë e madhe lajmet janë marrë nga gazeta të tjera e websiteve online nuk i moderojnë online. Për shembull në shkrimin me komentet është pikërisht numri i titull “Arrestimi i imamëve, besimtarët: klikimeve; nga njëra anë ky mund të shteti në luftë me Islamin”19 lajmi është jetë një rritje e fluksit të lexuesve, por marrë nga Bota sot. Duke sqaruar sesi nga ana tjetër kjo çon në shkelje të kanë hyrë forcat policore në xhami, rëndë të kodit të etikës. Gazetat Dita, një nga intervistuesit thotë se “Asnjë Shekulli, Panorama etj., kanë gjithë besimtar s’ka vepër penale. Njerëz hapësirën e tyre dukshëm pa asnjë që praktikojnë Islamin urdhërojnë të moderim. Ndërkohë që Albeu.com ndahen nga e keqja. Shteti e ka sajuar megjithëse është i rezervuar në komente nëse duan le ta vazhdojnë, por kjo është sërish mbetet një website i ndjekur; për luftë ndaj Islamit. Ata janë edukatorët momentin renditet i gjashti sipas Alexa. tanë. Na kanë mësuar ne të sillemi mirë com22. Shembulli i Albeut është një rast dhe të largohemi nga e keqja”20 (Koha, i mirë për të thënë se nuk mjafton të Arrestimi i imamëve, besimtarët: Shteti jepen të gjitha komentet me përmbajtje në luftë me Islamin, 11.03.2014). të gjuhës së urrejtjes për të qenë i ndjekur Në lidhje me komentet, media e për të marrë sa më shumë vëmendjen online paraqet problematikë të theksuar. e lexuesve. Sipas drejtuesit të Albeut, Një pjesë e madhe e komenteve jepen Idaver Sherifit, moderimi i komenteve pa u moderuar dhe në të shumtën e ndikon shumë pak në lexueshmërinë rasteve fyejnë e denigrojnë pafund fenë e portalit. “Ata që vërtetë duan të Islame dhe personat e përfshirë në komentojnë dhe kanë ide dhe qëndrime konfliktin e Sirisë. Madje shkojnë e më për të shprehur, ne i publikojmë. Por, tej, duke nëpërkëmbur edhe besimtarët kur qëllimi është vetëm të shahet dhe e tjerë myslimanë. Albeu.com ka ofendohet normalisht që publikohen aplikuar politikën e filtrimit apo edhe pjesërisht ose nuk publikohen fare”23. bllokimin21. Strategjia e Albeut është që të lexohen lajmet, e jo e gjithë vëmendja të kalojë 19. http://www.koha.mk/aktuale/26209.html 20. http://www.koha.mk/aktuale/26209.html te komentet. Për këtë arsye bëhet kujdes 21. 1. Kur komentohet si i loguar, pas emrit në paraqitjen e lajmeve në mënyrë që të shfaqet një ikonë me logon e Albeu që tregon mos nxiten shumë debate sidomos në se vizitori është i identifikuar dhe komentet e tema me përmbajtje fetare dhe etnike. tij, publikohen në kohe reale, pa kaluar filtrin e Në përfundim duhet thënë se ka një kontrollit dhe redaktimit nga moderatori, i cili më vonë mund ta editojë komentin, nëse ka diçka që nuk shkon. 22. Albeu renditet i 21-ti në Shqipëri; shih 2. Kur komentohet si i paregjistruar, vizitori linkun: http://www.alexa.com/siteinfo/albeu. përcakton vetë emrin gjatë shtimit të komentit, com#trafficstats ndërsa komenti i tij publikohet vetëm pasi të jetë 23. Intervistë me Idaver Sherifin, drejtuesin e kontrolluar më parë nga moderatori. portalit Albeu.com, datë 10 maj 2014. 98 Shkenca komunikimi dallim të dukshëm mes përmbajtjes së shqiptare. Në shumë raste madje nuk prezantuar në media nga gazetarët dhe është vendosur as burimi nga është asaj që gjendet në komentet e vizitorëve, marrë. Këto shkrime nuk kanë dallim as kur bëhet fjalë për gjuhën e përdorur në nga titujt. to. Kështu, gjuha e urrejtjes dhe gjuha Vihet re se mediat e Kosovës dhe denigruese, fyerjet dhe sulmet personale Maqedonisë presin vetëm nga pasqyrimi janë shumë herë më të theksuara dhe më mediatik i mediave shqiptare e vetëm në të pranishme në komentet për shkrimet ndonjë rast mund të kenë informacion sesa në vetë shkrimet. Kjo, siç u tha më ose daljen publike të figurave si lart, vjen për arsye të mos-filtrimit të Kryetarët e Bashkësisë Islame në të dyja komenteve. Redaksitë e gazetave online shtetet apo dhe ambasadorja e SHBA vuajnë nga burimeve njerëzore që mund në Prishtinë. të angazhoheshin për këtë qëllim, por në Ky ishte një rast i rëndësishëm jo ndonjë rast edhe për shkak të politikës vetëm për gazetarinë shqiptare, por editoriale, që lejon qëllimisht komente edhe për strukturat shtetërore në lidhje të rënda që adresohen në lidhje me fenë me dhënien e informacionit sidomos islame, apo edhe luftëtarëve në Siri. në çështje kaq delikate për shoqërinë Nëse marrim në analizë vetë tonë. Po ashtu, ishte tejet domethënës tekstin e shkrimeve, gjuha më e rëndë edhe për gazetarët dhe raportimin e gjendet tek etiketimet terrorist, xhihadist, ngjarjeve. Për hir të së vërtetës gazetarët fundamentalist. Burimet zyrtare që janë përpjekur të jenë të matur në gazetarët përdorin janë të pakta, në disa paraqitjen mediatike, paçka se në raste burime nga prokuroria, apo edhe disa raste, ndoshta edhe për arsye të përfshirjen e përgjimeve telefonike, të raportimit sa më të shpejtë, kanë hasur cilat duhet të jenë ekskluzivisht vetëm në paqartësi apo edhe gabime. Gjithsesi për hetime. Në të shumtën e rasteve mund të theksohet fakti se raportimi gazetarët janë përpjekur të intervistojnë i kësaj çështjeje në këndvështrimin e të afërmit e personave të përfshirë në gazetarëve ka qenë relativisht i matur. konfliktin e Sirisë për të kuptuar më Gjithsesi, nuk mund të lëmë pa sugjeruar shumë rreth shkaqeve që i kanë çuar trajnimin e gazetarëve në lidhje me këta persona të marrin atë vendim. raportimin e çështjeve lidhur me fenë. Dalin dy arsye të forta, kundërshtuese Trajnime me këtë tematikë janë tejet të me njëra-tjetrën. Në jo pak raste flitet domosdoshme në kushtet aktuale në për persona të varfër, të cilët marrin vend dhe botë. përsipër të shkojnë në Siri kundrejt një Siç u tha më lart problemi qëndron pagese të mirë, por ka edhe raste të te gjuha e komentuesve, e cila lë shumë pasqyruara si “shkuarje për xhihad”. hapësirë interpretuese. Ka ardhur Por, fatkeqësisht nuk kemi shpjegime koha që mediat online të aplikojnë të qarta për konceptet xhihad dhe domosdoshmërisht moderimin. Vetëm terrorizëm. kështu do mundet që të minimizohen Mediat e Kosovës dhe Maqedonisë diskriminimi, fyerjet; më saktë gjuha e kanë pothuajse paraqitjen e njëjtë urrejtjes në hapësirat mediatike online. të kësaj tematike të marrë nga sitet
99 Shkenca komunikimi
Bibliografia
• Ess, Charles. Etika e mediave dixhitale. Tiranë: Instituti Shqiptar i Medias. • Gordon, David. A., John Michael Kittros. 1999. Controversies in Media Ethics. 2nd ed. New York: Longman. • Zguri, Rrapo “Publiku në udhëkryqin media klasike - internet”, Linku: http:// mediapermedian.wordpress.com/2012/11/27/publiku-ne-kryqezimin-media-klasike- internet/ • Report - Freedom of Expression on the Internet -A study of legal provisions and practices related to freedom of expression, the free flow of information and media pluralism on the Internet in OSCE participating States”, OSCE, The Office of the Representative on Freedom of the Media, 2010.
100 Përkthime
Vlerat e bashkëjetesës dhe parimet e saj në Kartën e Medines
Dr. Muhamed Sherkavi Fakulteti i Shkencave, Universiteti El-Ez’her Kajro, Egjipt
Abstrakt Karta e Medines dhe pakti i nënshkruar me të krishterët e Nexhranit dhe rrethinat e tij, si marrëveshja e Omerit më vonë, u garantonin qytetarëve nga ithtarët e Librit një status të privilegjuar në shtetin Islam. Profeti Muhamed a.s. ua garantoi të drejtat e tyre duke i konsideruar se janë në besën e Zotit dhe të Muhamedit a.s., të Dërguarit të Zotit. Karta e Medines përmbyllet me fjalët: “Allahu dhe i Dërguari i Tij (s.a.v.s) do të jenë mbrojtësit e cilitdo, që do ta respektojë me gjithë zemër këtë marrëveshje dhe do t’i bindet asaj.” Nuk duhet të harrojmë se kjo Kartë kushtetuese është shkruar në një kohë kur as që bëhej fjalë për të drejtat e qytetarëve në dy perandoritë e asaj kohe, ajo e Bizantit dhe e Persisë, e jo më për të drejtat e fiseve arabe në Gadishullin Arabik. Nëse sjellim ndërmend orvatjet e Platonit dhe Aristotelit për të hartuar një teori politike për shoqërinë greke, kuptojmë dallimet madhore mes Kartës së Medines dhe teorive të filozofëve politikë që u hartuan nga Platoni (te libri Republika) dhe Aristoteli në librin e tij mbi politikën.
ë në ditët e tij të para, Gjatë Haxhit të Lamtumirës, Islami i orientoi njerëzit profeti Muhamed a.s.. iu drejtua të Qtek origjina e tyre e pranishmëve me fjalët: “O njerëz! Zoti përbashkët, me besimin se diversiteti juaj është një dhe i Vetëm, babai juaj është një domosdoshmëri që u ishte një, prandaj arabi nuk prevalon mundëson njerëzve të njihen dhe të ndaj joarabit dhe jo arabi nuk prevalon integrohen. “O njerëz! Në të vërtetë, ndaj arabit, as i kuqi ndaj të ziut dhe as i Ne ju krijuam ju prej një mashkulli dhe ziu ndaj të kuqit, veçse me devotshmëri. një femre dhe ju bëmë popuj e fise për A e transmetova?” (Imam Ahmedi) ta njohur njëri-tjetrin. Më i nderuari prej jush tek Allahu është ai që i frikësohet Diversiteti, ligj hyjnor më shumë Atij. Vërtet, Allahu është i Karta e Medines, apo “Pakti i Gjithëdijshëm dhe për Atë asgjë nuk Medines”, për të cilën profeti Muhamed është e fshehtë.” (Huxhurat, 13) (a.s.) tregoi interes të madh derisa
101 Përkthime
e hodhi në letër, hodhi themelet e pavarësisht besimit, racës dhe kulturës. bashkëjetesës mes qytetarëve të qytetit Karta në fjalë, u njohu hebrenjve të ri të rithemeluar nga Profeti (a.s.), të drejtën e të qenët një komb, bashkë qytet të cilin e udhëhiqte ai vetë. Pasi u me besimtarët myslimanë. Kjo nuk ishte vendos në Jethrib, Profeti ia ndryshoi një e drejtë që u njihej vetëm hebrenjve emrin duke e quajtur Medine, vëllazëroi të fisit Benu Auf, por përfshinte edhe mes muhaxhirëve mekas dhe vendasve hebrenjtë e fiseve Benu Nexhar, Benu edhe pse i përkisnin fiseve të ndryshme. Harith, Benu Saide, Benu Xheshm, Paskëtaj, ai ngriti shtetin e parë islam të Benu Thalebe, Benu Eus, Benu Xhifne pavarur. etj. Medina ishte një shtet me kufij Karta e Medines ishte ajo që e gjeografikë të përcaktuar, përbëhej themeloi dhe e qartësoi këtë parim për nga banorë myslimanë, hebrenj të gjithë qytetarët. Sipas saj, myslimanët dhe idhujtarë, gjë e cila do të thotë dhe hebrenjtë në Medine, në shtetin e se përkatësia fetare e këtij shteti të profetit Muhamed (a.s.), konsiderohen porsalindur ishte e shumëllojtë, ashtu si një komb i vetëm: “Hebrenjtë e Benu siç ishin të shumëllojtë fiset dhe kulturat Auf janë qytetarë të një kombi bashkë e tyre. me myslimanët. Hebrenjtë kanë fenë e Karta e Medines tregon se tyre, kurse myslimanët fenë e tyre. Këtu drejtësia e gjykatës është garanci për bëjnë përjashtim vetëm ata që bëjnë bashkëjetesën mes qytetarëve të një padrejtësi, por që marrin në qafë vetëm shteti. Karta i obligonte të gjithë që veten dhe familjen.” të bëhen një dorë e vetme kundër Në këtë kartë, ceket qartë theksimi padrejtësisë dhe të rreshtohen në që Islami i bën pranimit të diversitetit anën e njerëzve të persekutuar kundër fetar. “Hebrenjtë kanë fenë e tyre dhe zullumqarëve. myslimanët fenë e tyre.” E megjithatë, Kushtetuta e Medines shpalli pas kësaj ceket fakti se të dy palët parimet e qeverisjes së shtetit të ri, përbëjnë një kombësi të vetme politike detyrimet e qytetarëve, marrëdhëniet dhe kushtetuese, edhe pse secili ka fenë mes tyre dhe lidershipit që në këtë e vet përkatëse. Me këtë rast, vlen të rast ishte profeti Muhamed (a.s.) dhe përmendim atë që ceket në Kur’anin gjithçka tjetër që ka të bëjë me të drejtat fisnik: “Ju keni fenë tuaj, unë kam fenë dhe detyrimet kushtetuese. time.” (Kafirun, 6) Leximi i këtij pakti, na njeh me “Vërtet, si ata që kanë besuar, ashtu një tekst kushtetues të pashembullt dhe hebrenjtë, sabi’inët, të krishterët, dhe të panjohur më parë në historinë mexhusitë e idhujtarët, Allahu do t’i e mendimit njerëzor. Ai është unik gjykojë drejt të gjithë Ditën e Kiametit. për nga bashkëjetesa që përcjell mes Nuk ka dyshim, se Allahu është qytetarëve të ndryshëm të një shteti të dëshmitar për çdo gjë.” (Haxh, 17) porsalindur. Një ndër parimet madhore Ajeti i mësipërm përmend besimet që pikaset kollaj në këtë kartë është dhe fetë, myslimane, hebraike, të dhe ai i diversitetit, pranimi i tjetrit krishtere, mexhusët dhe idhujtarët,
102 Përkthime pranë njëri-tjetrit, mandej sqaron se të cilat pranojnë interpretim dhe mund gjykimi përfundimtar mes tyre do i të ndryshojnë sipas kohës dhe vendit. përkasë vetëm Zotit, Ditën e Gjyqit të Karta vendos parimin e lirisë së Madh dhe jo në këtë botë. Ithtarët e besimit dhe fesë: “Hebrenjtë kanë fenë besimeve dhe feve të ndryshme e kanë si e tyre dhe myslimanët kanë fenë e tyre.” obligim që të bashkëjetojnë në paqe dhe Gjë e cila e zhvesh profetin Muhamed harmoni në këtë botë, ta pranojnë njëri- (a.s.) nga çdo formë imponimi dhe tjetrin, t’ua njohin njëri-tjetrit të drejtat pushteti, edhe pse është udhëheqësi i bazë dhe se asnjëri nuk ka pushtet të shtetit. Liria e besimit ishte e garantuar, gjykojë besimet e të tjerëve. bazuar në tekstin e Kartës së Medines, Fjala “umet” në arabisht, në për të gjithë qytetarët e shtetit të ri. vetvete rrok kuptime të ndryshme, duke Islami ua garantoi njerëzve liritë e tyre, filluar nga një grup i cili dallon nga të u garantoi lirinë për të zgjedhur, sepse tjerët për shkak të disa karakteristikave. Islami e njeh natyrën e njeriut, atë natyrë Një kuptim tjetër i fjalës “Umet” është me të cilën e krijoi vetë Zoti i gjithësisë. dhe ai që përmendet në pasazhin Në shumë pasazhe, Kur’ani e kur’anor: “Dhe Ne i shpërndamë ata thekson të drejtën e njerëzve për të në Tokë grupe-grupe (umete).” (Araf, zgjedhur besimin e tyre me liri të plotë. 168) Pra i ndamë në grupe ku secili ka Zoti thotë në disa nga këto pasazhe: karakteristikat e veta. “S’ka detyrim në fe.” (Bekare, 256) Por fjala “umet” vjen edhe në “dhe nuk je ngarkuar t’i detyrosh kontekstin fetar dhe atë të besimit, gjë ata me forcë!” (Gashije, 22) të cilën e përmend dhe Karta e Medines “Sikur të donte Zoti yt, do të kur flet për muhaxhirët nga Meka dhe besonin të gjithë ata që gjenden në tokë. mikpritësit e Medines, të cilët i njeh si Vallë, ti do t’i detyrosh njerëzit të bëhen umet unik, në dallim nga njerëzit e tjerë. besimtarë?!” (Junus, 99) Për nga konteksti fetar dhe Vlen të citojmë këtu se e drejta e ideologjik, myslimanët përbënin një njerëzve për të zgjedhur lirisht fenë dhe “umet” unik, ndërkohë që për nga besimin e tyre, ishin diçka e panjohur konteksti politik, ata dhe jomyslimanët në historinë njerëzore. Diçka e tillë e tjerë përbënin po një “umet-komb, ishte një risi për njeriun, gjë e cila do popull” unik, pavarësisht ndryshimit të i mundësonte të lartësohej në rrugën fesë dhe besimit. drejt përsosmërisë. Sheriati Islam e ka garantuar lirinë Karta e Medines dhe objektivat e mendimit dhe lirinë e besimit. Që madhorë nga fillimi e deri në fund, Kur’ani nuk Karta e cila vendos bazat merret veçse me argumentet logjike kushtetuese të qeverisjes nga ana e për pranimin e një Zoti të vetëm dhe profetit Muhamed (a.s.), nuk cek veçse të pashoq. Legjislacioni Islam i ndalon parimet madhore dhe qëllimet më çdokujt që të shtrëngojë dikë tjetër për sublime të Sheriatit Islam. Ajo nuk të pranuar një besim të caktuar, ose për ndalet te degëzimet dhe ligjet e detajuara ta detyruar të konvertohet në besimin
103 Përkthime
e tij. Islami e sheh si të pamundur pakontestueshëm dhe që nuk lënë vend imponimin e besimit, ashtu siç refuzon për interpretim. “Zoti urdhëron për diskriminimin e tjetrit në bazë fetare. drejtësi dhe mirësi”. Në Kur’an është Një nga bazat themelore të e ndaluar çdo formë padrejtësie. “O bashkëjetesës që gjendet në Kartën e besimtarë! Bëhuni zbatues të palëkundur Medines, është dhe drejtësia. Karta në të drejtësisë, duke dëshmuar në emër fjalë e vendosi drejtësinë si një parim të Allahut, qoftë edhe kundër jush ose kushtetues të qeverisjes së shtetit. kundër prindërve dhe të afërmve tuaj. Ai ishte parim i bashkëjetesës mes Qoftë i pasur ose i varfër ai (për të qytetarëve të shtetit që udhëhiqej nga cilin dëshmoni), Allahu është për ata profeti Muhamed (a.s.). Teksa lexon vlerësuesi më i drejtë. Dhe mos shkoni pikat e Kartës, të bie në sy përsëritja e pas epsheve tuaja e të shtrembëroni fjalës “Drejtësi”, e cila përmendet plot drejtësinë! Nëse ju ngatërroni dëshminë tetë herë. Karta flet edhe për detyrat e ose i shmangeni asaj, vërtet që Allahu e secilit si në gjendje paqeje ashtu dhe në di se çfarë bëni ju.” (Nisa, 135) gjendje lufte. “Hebrenjtë përballojnë “Dhe mos iu qasni pasurisë së jetesën e tyre dhe myslimanët të jetimit, përveçse për ta rregulluar, tyren.” Këtu bëhet fjalë për gjendjen e derisa të mbërrijë pjekurinë! Kryejeni paqes. Kurse në rast lufte: “Hebrenjtë drejt matjen dhe peshimin; Ne nuk shpenzojnë për luftën bashkë me ngarkojmë askënd përtej mundësisë së myslimanët, përderisa luftohen si tij! Kur të flisni, thoni të vërtetën, qoftë shoqëri.” Kjo është përsëritur edhe në edhe për të afërmit tuaj! Plotësojeni pikën 24 të Kartës së Medines. besën e dhënë Allahut! Këto ju porosit Karta thekson se drejtësia e plotë Ai që të mos harroni.” (En’am, 152) dhe gjithëpërfshirëse është e garantuar “Ne i çuam të dërguarit Tanë për të gjithë dhe se “Këtë Kartë me prova të qarta dhe bashkë me ta nuk e shkel veçse një zullumqar dhe zbritëm Librat (e shenjtë) dhe peshoren gjynahqar”. Karta u garanton të drejtën (e drejtësisë): që njerëzit të veprojnë e lëvizjes së lirë të gjithë qytetarëve drejt. Ne e zbritëm hekurin, në të cilin njëlloj “Kushdo që del jashtë Medines ka (material për) luftë të fuqishme dhe është i sigurt, kushdo që qëndron në dobi (të tjera) për njerëzit, me qëllim Medine është i sigurt, përveç atyre që që Allahu të njohë ata që e ndihmojnë bëjnë padrejtësi dhe parregullsi”. Karta Atë dhe të dërguarit e Tij, pa e parë Atë. përmbyllet me fjalët: “Zoti e mbrojttë Me të vërtetë, Allahu është i Fortë dhe i atë që sillet drejtë dhe i frikësohet Atij. Plotfuqishëm.” (Hadid, 25) Muhamedi është i dërguari i Zotit.” Ibnul Kajim, në librin e tij “Turuk Drejtësia mes qytetarëve dhe Hakime” shpjegon qartë se “Vendosja mes tyre e pushtetarëve konsiderohet e drejtësisë mes njerëzve, pavarësisht me të drejtë si një nga parimet e para diversitetit në besimet fetare dhe racat, kushtetuese të Sheriatit Islam. Në është qëllimi i shpalljes së librave të Kur’an, Zoti urdhëron për diçka të shenjtë dhe dërgimit të profetëve. tillë në shumë pasazhe të qartë, të Drejtësia në politikë është pjesë e fesë.
104 Përkthime
Nëse shfaqen treguesit e drejtësisë në e lirisë së besimit dhe zgjedhjes së çfarëdolloj forme, aty është ligji i Zotit fesë. “Hebrenjtë kanë fenë e tyre dhe dhe feja e tij.” myslimanët të tyren”. Kështu, nuk Karta e Medines thekson se drejtësia i lejohet askujt t’i imponojë dikujt e gjyqësorit është baza për garantimin e tjetër një besim të caktuar. As vetë të bashkëjetesës mes qytetarëve të shtetit. Dërguarit të Zotit (a.s.), i cili ishte në “Kush vret pa të drejtë, dënohet me cilësinë e udhëheqësit legjitim të shtetit, vdekje, përveç në rastin kur familjarët nuk i lejohej t’i imponojë besimin pranojnë dëmshpërblimin.” ndokujt. Karta në fjalë i garantonte Karta i obligon të gjithë qytetarët lirinë e besimit të gjithë qytetarëve të që të jenë kundër zullumqarit, si një shtetit të Medines. dorë e vetme dhe se nuk ka rrugë tjetër Këto ishin ndryshime që në total i veçse ta ndihmojnë njeriun që i është kishte sjellë Islami, por që ritheksoheshin bërë padrejtësi. edhe njëherë nëpërmjet kësaj Karte. Karta ka hedhur bazat e një parimi Përgjegjësinë individuale e thekson gjyqësor të rëndësishëm, siç është Kur’ani në disa pasazhe, ndër të cilat: distancimi nga mbështetja e kriminelëve “Asnjë shpirt i ngarkuar nuk do të dhe keqbërësve, duke mos i strehuar mbartë barrën e tjetrit.” (Fatir, 18) dhe fshehur, sepse kjo cenon drejtësinë. “Çdo njeri është peng i veprave të “Nuk i lejohet një besimtari që e ka veta.” (Tur, 21) pranuar përmbajtjen e kësaj Karte, që Vlera e bashkëjetesës mes qytetarëve ka besuar Zotin dhe botën tjetër, që të të shtetit të ri, të cilën e thekson Karta e ndihmojë kriminelin dhe ta strehojë atë. Medines, i nxiti qytetarët për ta vënë në E nëse e bën këtë, mbi të qoftë mallkimi praktikë dhe për ta konsideruar si virtyt i Zotit dhe i engjëjve, mbi të qoftë të madh ndihmën ndaj njëri-tjetrit, zemërimi i tyre Ditën e Kiametit. Kjo këshillën dhe respektin. Karta hodhi vepër e tij nuk mund të dëmshpërblehet bazën e parimit për domosdoshmërinë dhe për të nuk ka pendim.” e mbështetjes së njerëzve ndaj të cilëve Njëkohësisht, Karta thekson një bëhen padrejtësi dhe persekutohen. parim tjetër gjyqësor të rëndësishëm, “Askush nuk mban përgjegjësi për përgjegjësinë individuale për çdo krim shkeljet e tjetrit dhe se i persekutuari të kryer dhe për rrjedhojë, edhe dënimi duhet të gëzojë mbështetje.” Në Kartë është personal, vetëm për personin që theksohet se komunikimi me respekt e ka kryer atë. Askush tjetër nuk mund dhe mirësi, ndihmon për bashkëjetesën të mbajë përgjegjësi në vend të autorit mes qytetarëve. të krimit. Diçka të tillë, Karta e thekson Të drejtat e fqinjit, Karta e në më shumë se një nen të saj: “Përveç Medines i barazon me të drejtat e atij që bën krim dhe padrejtësi, për të njeriut dhe se fqinji duhet të kërkojë cilën nuk mban përgjegjësi askush tjetër lejen e qytetarëve të tjerë për të marrë në veç tij.” “Nuk ngarkohet me përgjegjësi mbrojtje një person nga jashtë. Kushdo askush për fajin e një tjetri.” që e respektonte këtë marrëveshje nga Karta e Medines hodhi bazën hebrenjtë, do të gëzonte mbështetjen
105 Përkthime
dhe ndihmën e myslimanëve, pra kishte janë të drejtat e çdo qytetari dhe individi barazi në të drejta qytetare. të shtetit të Medines, pavarësisht Një parim tjetër i theksuar nga përkatësisë së tij ndaj një grupi apo një kjo kartë kushtetuese rreth jetesës së tjetri, pavarësisht besimit dhe bindjes së përbashkët, ishte se një popull i vetëm tij në një fe apo një tjetër. i një shteti, mund të përbëhej nga një Karta ua linte portën e hapur të diversitet fetar, racor dhe kulturor, ku të gjithë qytetarëve hebrenj, që nëse u bëhet gjithë ndanin njëlloj si të drejtat ashtu ftesë për paqe, t’i përgjigjen, ashtu siç i dhe detyrimet financiare dhe ushtarake obligonte të gjithë besimtarët myslimanë dhe që gjykoheshin nga të njëjtat ligje që t’i përmbahen marrëveshjes përveçse të drejtësisë. Përgjegjësia e akteve me armiqtë në fe. kriminale do të ishte individuale dhe do Teksa lexon këtë Kartë, të vjen të ndëshkohej vetëm personi që kryente ndërmend marrëveshja dhe besa krimin. Të gjithë do të gëzonin të njëjtat që profeti Muhamed (a.s.) u dha të të drejta, do të ndanin po të njëjtat krishterëve të Nexhranit, në paktin me detyrime, do të respektonin normat të cilët shkruhej: “Banorët e Nexhranit morale, fqinjësinë e mirë... Në detyrimet dhe rrethinat e tij kanë besën e Zotit dhe të drejtat politike, kushtetuese, dhe të Muhamedit, të dërguarit të Zotit, ekonomike, ushtarake dhe pjellore, të për pasuritë, jetën, tokat, fenë, njerëzit gjithë qytetarët ishin njëlloj, pavarësisht prezentë dhe ata në udhëtim, si dhe përkatësive fetare dhe etnike. gjithçka tjetër që është në duart e tyre, Karta i jep të drejtën secilit grup që sado e vogël apo e madhe të jetë. Nuk të ketë praktikat e veta të cilat kanë të ndryshohet asnjë nga peshkopët e tyre, bëjnë me anëtarët e grupit dhe që nuk asnjë murg dhe prift. Tokat e tyre nuk bien ndesh me të drejtat dhe detyrimet do i shkelë ushtria. Kushdo që kërkon publike të qytetarëve. një të drejtë, do i jepet sipas drejtësisë, Vihet re se Karta cek grupin e përderisa nuk kanë bërë padrejtësi.” besimtarëve myslimanë që përbëhej Karta e Medines dhe pakti nga muhaxhirët mekas dhe mikpritësit i nënshkruar me të krishterët e medinas, ashtu siç përfshin edhe Nexhranit, si dhe marrëveshja e Omerit hebrenjtë pavarësisht fiseve dhe aleatëve më vonë, u garantonin qytetarëve nga të tyre. Ajo cek edhe disa idhujtarë. ithtarët e Librit një status të privilegjuar Karta e ka shtjelluar qartësisht në shtetin Islam. Profeti Muhamed respektin për identitetin e çdo grupi (a.s.) ua garantoi të drejtat e tyre duke brenda identitetit publik të shtetit. Ajo i konsideruar se janë në besën e Zotit u ka njohur disa të drejta specifike dhe të Muhamedit (a.s.), të dërguarit myslimanëve, ashtu siç e ka bërë edhe të Zotit. Karta e Medines përmbyllet me hebrenjtë, ndërkohë që i obligon të me fjalët: “Allahu dhe i Dërguari i Tij gjithë me detyrime të cilat nuk prekin (a.s.) do të jenë mbrojtësit e cilitdo, që identitetin e çdo grupi. Në Kartën do ta respektojë me gjithë zemër këtë e Medines shohim se liria, drejtësia, marrëveshje dhe do t’i bindet asaj.” barazia, respekti, mbrojtja, këshilla ... Nuk duhet të harrojmë se kjo
106 Përkthime
Kartë kushtetuese është shkruar në një Sigurisht që pikat që përmban kohë kur as që bëhej fjalë për të drejtat e Karta e Medines, ajo e banorëve të qytetarëve në dy perandoritë e asaj kohe, Nexhranit dhe marrëveshja e Omerit ajo e Bizantit dhe e Persisë, e jo më për më vonë, duhet të merren për bazë nga të drejtat e fiseve arabe në Gadishullin shkollat e fikhut (juridike islame) dhe Arabik. Nëse sjellim ndërmend orvatjet praktikat ligjore të myslimanëve me e Platonit dhe Aristotelit për të hartuar bashkatdhetarët e tyre1. një teori politike për shoqërinë greke, kuptojmë dallimet madhore mes Kartës Përktheu së Medines dhe teorive të filozofëve Elmaz Fida politikë që u hartuan nga Platoni (te libri Republika) dhe Aristoteli në librin e tij 1. Marrë nga revista “Hira”, Nr. 40, viti IX (janar mbi politikën. – shkurt), Stamboll, Turqi, 2014, f. 24-29.
Bibliografia:
1. Sistemi politik i shtetit mysliman, Selim Ava, Daru Shuruk, 2008. 2. Të drejtat e njeriut në islam, Xhevad Mustafevi. 3. Libri i haraçit, Ebu Jusuf.
107 Personalitete
Hoxhë Tomja - personifikim i filozofisë popullore në Dibër
(Jeta e një kleriku mysliman shqiptar në kontekstin e historisë kombëtare)
Prof. Dr. Bajram Xhafa Universiteti i Shkodrës
Abstrakt Jo vetëm sa ishte gjallë, por edhe shumë kohë pas vdekjes, madje edhe sot në biseda të ndryshme kujtohen fjalët e Hoxhës së Madh, replikat e tij, mesazhet që ka lënë, parashikimet për zhvillimet shoqërore etj. Nё bisedat nё oda, por edhe në takimet e rastit në rrugë, në pazar, nё Grykёn e Vogёl dhe më tej në gjithë Dibrën dëgjoje vazhdimisht “referimet” në mendimet e fjalët e hoxhës: “Hoxha i Madh ka thёnё kështu, Hoxha i Madh ka thёnё ashtu”. Thuajse nuk kishte aspekt tё jetës që tё mos i referoheshin fjalës dhe veprimeve tё Hoxhës, shembullit tё tij, reagimit tё tij dhe mёnyrёs së tij tё sjelljes. Replikat e tij ishin fenomenale. Fjala e tij kishte peshë dhe përbënte opinionin në shoqëri. Mesazhet që përçonte, të kundërta me ato të regjimit komunist, njerëzit i përdornin si alibi edhe për të kamufluar qëndrimet e veta ndaj propagandës zyrtare. Madje, gjithë jetën i takoi të bëjë opozitarin. “Dolën fjalët e Hoxhës së Madh” thoshin pas bisedave për dukuri të ndryshme shoqërore. Në biseda e replika kishte reagim të shpejtë dhe inteligjent. Ishte hazërxhevap. Mbi të gjitha dallohej për përgjithësimet, largpamësinë, qartësinë dhe koherencën e mendimeve.
ur flasim për hoxhën, i vetëm i dy Dibrave ku xhamitë duhet mendja na shkon së pari të jenë më të hershme. Nuk dimë datën Kte xhamia dhe historia e saktë të ngritjes, por mendohet të jetë e saj. Nё fshatin Kovashicё tё Grykёs qysh në fillimet e procesit të islamizimit, së Vogёl (sipas nënndarjes krahinore që në zonën e Dibrës është bërë më tradicionale) mendohet tё jetë ngritur herët nga viset e tjera shqiptare. xhamia e parë nё Malësinë dibrane dhe Ngritjes së xhamisë tradita gojore i e dyta në gjithë zonën rurale të Dibrës, vesh një petk mitik. Qe menduar që ajo pas asaj tё fshatit Allajbegi (sot Burim) të të ndërtohej në një lartësi të madhe mbi Topalltisë që mendohet të jetë e para, pa fshat, tek Ara n’Qafësharrë, prapa Majës llogaritur xhamitë e ngritura në Shehrin së Sharrës (një pikë strategjike vrojtimi e Dibrës, qendra tradicionale dhe qyteti e periudhës romake), zonë e pabanuar
108 Personalitete që lidh masivin kodrinor të Sharrës e kryente hoxha. Çdo fshat apo lagje shkëmbore me atë të Kodër Kishës ku kishte xhami, zakonisht kishte edhe dhe Shullanin nga ana perëndimore, mejtep dhe hoxha ishte edhe imam të veshura me pyje dushku. Nga ajo që printe faljet, edhe mësues, ashtu lartësi mendohej që jehona e ezanit të siç është kuptimi semantik i vet fjalës ushtonte deri në qytetin e Dibrës së “hoxhë”, që do të thotë “mësues”. Madhe përkarshi në anën lindore dhe në “Xhamia ishte faltore, shkollë dhe gjithë luginën e Drinit të Zi që zgjatet gjykatë, kurse Kur’ani, libri i shenjtë – nga jugu në veri. Por nuk desh fati. Sapo kodi dhe kushtetuta”2. Ngritja e xhamisë materialet e ndërtimit i grumbullonin i shërbeu kulturës dhe përparimit. Veç për të filluar nga puna, çuditërisht të të tjerash, me këtë shpjegohet edhe nesërmen ato ishin zhdukur. Një fuqi hershmëria e lëvizjes për abetaren e misterioze gjatë natës i kishte ngritur e shkollën shqipe në Grykën e Vogël që shpënë në mes të fshatit, mbi sheshin e në fund të shekullit XIX. një kodrine ngritur si arenë cirku. Kjo u Në Kovashicë ende ruhen në interpretua si shprehje e vullnetit hyjnor. kujtesën popullore emrat e hoxhallarëve Pikërisht aty u ngrit xhamia, vend në të njohur që ka nxjerrë fshati, të cilët të cilin ndodhet edhe sot, tashmë në kanë bërë emër jo vetëm për aftësitë gjendje të degraduar1, përballë shkollës profesionale, por edhe për kulturën së fshatit. e tyre përtej fushës së religjionit si Duke qenë e vetme, xhamia në Hoxhë Toçi, Hoxhë Meta etj. Ndër ata që fillim duhet të ketë shërbyer edhe për bëri emër dhe krijoi një personalitet të besimtarët e fshatrave përreth: Zogje, spikatur jo vetëm si njeri i besimit por Shtushaj, Bllacë etj. Kovashica e njohur edhe i mendimit politik e filozofisë për tri gurrat e saj me ujë të ftohtë popullore është Shaqir Tomja, i njohur bjeshke, e njohur edhe për mullinjtë e si Hoxhë Tomja ose Hoxha i Madh, siç shumtë të blojës, u bë kështu vatër e e quante fshati. rëndësishme e besimit Islam, e arsimit e Kovashica është fshati i parë kulturës në përgjithësi, dhe asaj fetare në kur futesh në pjesën e Malësisë veçanti. Dihet se në periudhën osmane pasi shkëputesh nga Homeshi në të xhamitë shërbenin edhe si shkolla. majtë të rrugës që ndjek luginën e Pranë tyre ngrihesh mejtepi, që ishte Drinit të Zi duke marrë përpjetë pasi shkolla fillestare ku detyrën e mësuesit kalon një grykë që i jep emrin gjithë mikrokrahinës: Gryka e Vogël. Fshati 1. Pas prishjes së minares së xhamisë dhe ka disa lagje emërtuar sipas fiseve që i “varrit të mirë” ngjitur me murin e jashtëm të saj në vitin 1967, ajo u shndërrua në magazinë banojnë: Qendra e tij, e quajtur “Kodra për prodhimet e kooperativës bujqësore. Më e Xhamisë”, ngrihet si një podium cirku pas çatia u zëvendësua nga një tarracë betoni e rrethuar nga lagjet. Aty janë “objektet dhe u përshtat për dyqan shitjeje. Me fillimin e publike”, xhamia, shkolla, varret dhe rimëkëmbjes së institucioneve fetare pas 1990-ës, një aneks i saj u rregullua për t’u falur ndonjë nga të vjetrit që jetonin ende, por me largimet 2. Stefanaq Pollo, cituar sipas: Ali M. Basha, e shumta të banorëve, ajo u braktis dhe sot ka “Rrugëtimi i fesë islame në Shqipëri”, Tiranë, mbetur në gjendje të shkatërruar. 2011, f. 18. 109 Personalitete
një shesh lojërash. Në mes të saj, një ana jugore, me shtëpitë kacavarur mbi lis i madh për hije. Kodra e Xhamisë kurrizin e një kodre që vështron nga është, të thuash, “zemra” e katundit. qendra dhe lagjet e tjera të fshatit si nga Aty bëheshin takimet, mbledhjet llozha e një teatri, është mëhalla e Tome e ndryshme, konferencat, lojërat e (fisi Tomja dhe Shtrezi); 5-6 shtëpi grumbullimet festive. Në dalje të të fisit Tomja janë ulur poshtë, mu në sheshit, nga ana veriperëndimore, deri hyrje të “grykës” në kufijtë e Homeshit në vitin 2004 ngrihej një lis madhështor, me të cilin edhe përzihen ku formojnë “historik”, i quajtur “Lisi i Prene”, një lagje më vete: “Tomet e Poshtëm”. në vitet 1970 shpallur “Monument Kishte (dhe ka) edhe shtëpi të tjera në Natyre”. Për të thuhej se ishte qysh nga periferi: në skajin lindor të fshatit, përtej koha e Skënderbeut dhe, ashtu si gjithë rrjedhës së Gjurrës së Zogje, tek Përroi qendra, edhe ky përfshihej në zonën i Madh dhe Shpatet e Toçe ka shtëpi të “vakuf ”. Ishte historik edhe për faktin fisit “Xhafa”, “Toçi” e “Zeneli” (quhen se aty mblidheshin në kuvend Gryka edhe “kullarët”). Në skajin më jugor të e Vogël, kurse Nandë Malet kuvendet fshatit, përtej “Qafës së Kovashicës”, tradicionale i bënin tek Gjurra e poshtë te Gjurra e Teme (“tej”- me, Mazhicës, vend nga kalon edhe “kufiri” temle (!), përballë Malit Tem-le (!), midis Dibrës së Epërme dhe Dibrës së krejt të veçuar ndodhen dy-tre shtëpi Poshtme. Xhafa dhe një Leka (tek Mullini, i vetmi Fare ngjitur me qendrën, në uljen “Lekë” i mbetur në fshat). Fshati ka që merr nga ana lindore shtrihet mëhalla pasur tri fusha varresh dhe 4 mullinj. e Toçe (fisi “Toçi”, i cili ndonëse me Kovashica ndodhet mes të tri gjurrave, dy mbiemër të njëjtë nuk ka të njëjtën anash: (Gjurra e Teme dhe e Zogje), e origjinë, si fiset e tjera të fshatit). Nga një në mes (Gjurra e Tome), një bekim ana veriore, poshtë qendrës, si në i Zotit. Me ndryshimet në emërtesat e gropë shtrihet në krye të një rrafshine toponimeve mendoj që t’i vihet emri mëhalla e Xhafe, më e madhja, ku veç Trigjurrat. Fshati ka pyje të shumta fisit “Xhafa” ishte edhe fisi “Leka” dushku (zabele) dhe ahu, kullota, gurë (pas vitit 1990 të gjithë Leke-t kanë për ndërtim dhe mademe “rrase” për të emigruar). Në krye të fshatit, nga ana mbuluar shtëpitë. perëndimore ngjitet përpjetë një faqeje Shaqiri ka lindur në Kovashicë, në si plateja e një teatri mëhalla e Epër (fisi mëhallën e Tome më 1876. Shkollën “Zeneli”, “Meta”, një “kabile” “Xhafa”3 fillore e qytetëse e ka kryer në Turqi dhe në fund të saj, familja “Caka”, dhe Manastir. Për 18 vjet ka shërbyer (hekurpunuesi-xhipi i katundit). Sipër si mësues i shkollës fillore (mejtep) në saj ngrihet me pjerrësi të madhe si faqja fshatin Homesh, atëherë qendër nahije e një piramideje një kodër e lartë, majë së (komune) për Grykën e Vogël. Nga viti cilës janë gjurmët e një kishe të mesjetës 1925 deri më 1928 ishte mësues besimi së hershme bizantine, e cila i ka dhënë në Zerqan4 (qendër nënprefekture). Pas edhe emrin: “Kisha”, Kodër Kisha. Nga 4. Fatos Mehdi Daci, “Historia e arsimit shqip 3. Ku ka shtëpinë e lindjes autori i këtij punimi. në Dibër”, I.H.P.V.K.A. (Instituti i Hulumtimit 110 Personalitete vitit 1928, përsëri si mësues besimi në së gjithash për vlerat intelektuale dhe Homesh5. Dëshmitë gojore pohojnë reputacionin që kishte. se ai kishte kryer shkollën e mesme Jo vetëm sa ishte gjallë, por edhe (medresenë) për 4 vjet në Stamboll, se shumë kohë pas vdekjes, madje edhe ka qenë mësues besimi në Homesh dhe sot në biseda të ndryshme kujtohen ka përgatitur kuadro hoxhallarë. Në fjalët e Hoxhës së Madh, replikat e tij, Homesh ka qëndruar tek Demet, tek mesazhet që ka lënë, parashikimet për Dine, Shaqir, Lokja (Mustafë) e Demir zhvillimet shoqërore etj. Nё bisedat Mersim Dema, që ishin ndër paritë më nё oda, por edhe në takimet e rastit të hershme e më me influencë të Dibrës në rrugë, në pazar, nё Grykёn e Vogёl (të thirrur asokohe agallarë). Ata i jepnin dhe më tej në gjithë Dibrën dëgjoje hoxhës 3 hu (njësi matëse, 1 hu=80 kg) vazhdimisht “referimet” në mendimet e grurë në vit, kurse të tjerët i jepnin nga fjalët e hoxhës: “Hoxha i Madh ka thёnё një shinik (18-20 kg) misër për punën si kështu, Hoxha i Madh ka thёnё ashtu”. hoxhë dhe si mësues. Opinioni unanim Thuajse nuk kishte aspekt tё jetës që tё e cilësonte si njeri shumë të zgjuar. mos i referoheshin fjalës dhe veprimeve Sa herë që në konakun e Deme vinin tё Hoxhës, shembullit tё tij, reagimit mysafirë nga Dibra e Poshtme apo tё tij dhe mёnyrёs së tij tё sjelljes. edhe më larg, agai dërgonte hyzmeqarin Replikat e tij ishin fenomenale. Fjala e me kalë për të marrë hoxhën që të tij kishte peshë dhe përbënte opinionin përballonte muhabetin. Miqtë duheshin në shoqëri. Mesazhet që përçonte, të nderuar ashtu siç e kërkonte zakoni i kundërta me ato të regjimit komunist, mikpritjes dibrane duke i gostitur së njerëzit i përdornin si alibi edhe për pari me muhabet6. Në Dibër, si në gjithë të kamufluar qëndrimet e veta ndaj Malësinë shqiptare, odat ishin shkolla të propagandës zyrtare. Madje, gjithë jetën vërteta popullore. i takoi të bëjë opozitarin. “Dolën fjalët e Për nevojat e xhamisë dhe të Hoxhës së Madh” thoshin pas bisedave besimtarëve të fshatit, hoxhë Shaqiri për dukuri të ndryshme shoqërore. Në përgatiti si hoxhë një kushëririn e tij biseda e replika kishte reagim të shpejtë të quajtur Halit Tomja, i cili, jo vetëm dhe inteligjent. Ishte hazërxhevap. Mbi nga mosha, por edhe nga përgatitja të gjitha dallohej për përgjithësimet, dhe intelekti, ishte inferior. Për t’i largpamësinë, qartësinë dhe koherencën dalluar njërin nga tjetri, të parin njerëzit e mendimeve. Për pyetjet provokuese e thërrisnin Hoxha i Madh, të dytin Hoxha e kishte përgjigjen në majë të Hoxha i Vogël. Quhej “i madh”, para gjuhës dhe shumë herë të ashpër, madje cinike. Aty ku ishte Hoxhë Tomja, duhet dhe Publikimit të Veprave Kulturore e Artistike, t’i peshoje mirë fjalët, përndryshe të Tiranë, 2010, f. 220. Sipas një dëshmie gojore të fshikullonte, ose, siç thonë në Dibër, “ta marrë nga Hasan Tomja (1924-2008) në korrik ndreqte samarin”. 1998 thuhet se ka kryer shkollën e mesme (medresenë) për 4 vjet në Stamboll. Rinia dhe burrërimi i Hoxhë 5. Fatos Daci, po aty, f. 29, 32. Tomjes përkoi me periudhat më të 6. Dëshmi gojore nga Hasan Tomja (1924-2008), rënda për fatet e atdheut. Lindi dhe u marrë në korrik 1998. 111 Personalitete
rrit në kohën e “Krizës Lindore” (1875- halli i vet, shqiptarët ngritën armët 1881), kur fuqitë evropiane e kishin kundër Perandorisë (Osmane), të asaj vënë nën trysni Perandorinë Osmane, perandorie ku bënin pjesë edhe vetë ndërsa në Ballkan, me krijimin prej tyre dhe që u kishte shërbyer si mburojë nga të shtetit grek e serb, zhvillimet politike armiqtë e shumtë. Ndërsa ata që Samiu shkonin kundër kombit shqiptar. tek “Shqipëria ç’ka qenë…” i quante Gjenocidi dhe spastrimet etnike të “Rrezikët’ e Shqipërisë”, (armiqtë e kohëve moderne në Evropë filluan Shqipërisë), greqtë (grekët) dhe shqehtë së pari kundër shqiptarëve me Luftën (sllavët) mprihnin thikat dhe hanxharët Ruso-Osmane dhe Serbo e Malazezo- për t’i përdorur mbi shqiptarët, këta Osmane të 1877-1878. Me goditjen që të fundit shkulnin me tërbim postat i dha integritetit të trojeve shqiptare, ushtarake osmane (karakollet) që t’ua Kongresi i Berlinit i vuri vulën e parë lehtësonin mundin dhe hapur rrugën evropiane planeve sllave dhe mizorive shqehëve dhe greqve mbi trojet e tyre. të tyre mbi shqiptarët. Ishte koha kur Në maj të vitit 1912 tek Gropat e u krye spastrimi i madh etnik: 300 mijë Ukut, rrëzë malit Tem(le) organizohet shqiptarë u shpërngulën me dhunë nga “Mbledhja e Dheut” (e njohur nga trojet e tyre në Sanxhakun e Nishit dhe historia) e drejtuar nga Mersim Dema mbi një milion myslimanë nga i gjithë prej Homeshi, njëri nga paritë më me Ballkani. Kjo luftë ishte kryqëzatë emër në të gjithë Dibrën. Në mbledhje antimyslimane. Shqiptarët, banorët morën pjesë malësorët e Grykës së autoktonë në trojet e tyre e provuan më Vogël, Grykës së Madhe dhe Bulqizës hidhur se askush këtë fillim të kohëve (Malësia e Dibrës së Epërme). Gryka moderne. Ata e ndjenin se, për ta ky e Madhe dhe Bulqiza kishin të parë ishte vetëm fillimi, “preludi”. Para syve Sheh Sulën e Zerqanit. Mersim Dema të tyre po ngrihej me kërcënim fantazma dhe Sheh Sula ishin ndër burrat më në e një epidemie shfarosëse antishqiptare. zë në gjithë Dibrën. Sipas kujtimeve të Në këtë atmosferë u rrit dhe u formua Selman Jellës dhe Xheladin Manjanit Hoxhë Tomja. të regjistruara nga historiani Petraq Hoxha i ndiqte me vëmendje Pepo në vitet ‘50 të shek ‘20, malësorët zhvillimet politike. Edhe njohjen edhe bënë “itifak” (“besëlidhje”) që të intuitën politike i kishte shumë të mos mbjellin asnjë kokërr misër pa zhvilluara. Duke qenë nën kërcënimin u hequr nga Malësia dibrane postat e e kësaj fantazme, në fillim të shekullit ushtrisë osmane. Tamam ashtu siç do XX shqiptarët i futën në krizë edhe t’u pëlqente serbëve. Para se të vinin me vetveten. Më së shumti nuk dinin në kuvend, ata ishin betuar mbi musaf ç’bënin. Nuk kishin asnjë aleat, qoftë (Kur’an) se pa ikë Turqia prej Nandë edhe për ndonjë këshillë të sinqertë. Maleve, s’kishin me e kapë parmendën Përkundrazi, i shtynin drejt qorrsokakut. me dorë e s’kishin me mbjellë një “Mjerë ai që se ka një vëlla, kurrkush kokërr. Për të treguar vendosmërinë e hatrin nuk ja ka”. Gjithandej armiq. tyre kishin marrë me vete edhe ploret e Më shumë të shtyrë nga jashtë se nga parmendave. (Serbëve po u “binte shiu
112 Personalitete në kollomoq”, thotë një fjalë e urtë në në parmendë për të mbjellë arën që e Shkodër). kishte te Gjurra e Teme. Ky veprim Në Kujtimet e tij Eqrem Bej Vlora ishte mesazh që shkonte në drejtim të shkruan: “Populli vetë dhe krerët e kundërt me kërkesat e kuvendit i cili tij ishin gjithmonë gati të inskenonin ndodhej përballë. Kjo ishte një sfidë për ndonjë revolucion të vockël e të të. Të zemëruar, malësorët e kërcënuan këndshëm kundër turqve, me kusht veç, Hoxhën i cili ishte midis tyre.- “Hoxhë, që të bëhej fjalë për shkëputje nga Hoxhë!, - i thanë ata,- vetëm qetë tuaj Perandoria Osmane. Pra, po të ishte mbjellin, zgjidhi qetë dhe zbato itifakun puna për të qëndruar dhe për të ecur se të djegim shtëpinë. Pa ç’pa, Hoxha me këmbët e veta, çdo shqiptar hidhej shkoi të lirojë qetë nga zgjedha, mori me gaz e me dëshirë. Nga ana tjetër, plorin e parmendës dhe, pa bërë fjalë askush nuk besonte se do të plaste erdhi e u ul këmbëkryq në kuvend duke ndonjë luftë ballkanike, se popujt e vënë plorin përpara si gjithë të tjerët. Ballkanit, që prej kohësh ishin ngrënë Mbledhja e Dheut vazhdoi plot 22 si qentë me njëri tjetrin, tani mund të ditë. Forcat osmane u vunë në alarm. bashkoheshin, dhe, së fundi, askush nuk Të tilla “itifake” bëheshin edhe në besonte se Turqia mund të mundej. Por vise të tjera në Veriun e Shqipërisë. Të edhe që të ndihmonin për shmangien e shqetësuar nga gjendja e krijuar, nga humbjes së mundshme, shqiptarët nuk Shehri dërguan një ushtarak turk të kishin ndonjë dëshirë: si shumë i madh shoqëruar me disa ushtarë i cili bisedon ishte zemërimi i tyre për padrejtësitë e (bën mexhlis) me Mersim Demën. pësuara”.7 Përkthyes ishte Hoxha. - “More Edhe dibranët ia kishin nisur një Mersem Dema, - i thotë komandanti “revolucioni të vockël”, apo edhe të osman, - nuk e keni mirë këtë punë, madh: Kryengritjes së Përgjithshme të mos i delni kundër Baba Devletit se vitit 1912. Duke i njohur mirë qëllimet na jemi vllazën, jemi myslimanë dhe dhe politikat sllave, një aksion të tillë duhet të rrimë të bashkuem, përndryshe ndaj ushtrisë osmane hoxha e shihte ka me ardhë kaurri me na sundue”, me rrezik të madh për shqiptarët. Në tregojnë Xhele Manjani e Selman Jella. një luftë të mundshme me shkjaun, siç Tue kalue grupe grupe para mexhlisit në besonte ai, dibranët do të mbeteshin formë demostrate, malësorët thërrisnin edhe pa mbrojtje edhe pa bukë. Forcat ashtu siç i kishin porositur: “nuk duem vullnetare vendase nuk mund të me na sundue qeveria e Shehrit. T’ikin zëvendësonin forcën e shtetit dhe të karakollet prej maleve tona! Duem me ushtrisë së rregullt. Pikërisht këtë ditë pasë kanunet e t’parëve!”. Mexhlisi priste politika serbe. i tha komandantit osman në formë Ishte koha e mbjelljeve të pranverës. ultimatumi që ushtria turke bashkë Murati, vëllai i hoxhës kishte zënë qetë me karakolle “t’çohej e t’ikte” qysh at ditë. Kur dëgjoi këto fjalë, komandantit 7. Eqrem bej Vlora, Kujtime – Vëllimi i parë turk i erdhi aq keq sa nisi me qa prej 1885-1912, Shtëpia e Librit & Komunikimit, dëshpërimit. I informuar për planet Tiranë, 2001, f. 296. 113 Personalitete
e Aleancës Ballkanike për fillimin e afeksionit që vjen nga një bashkëjetesë shpejtë të luftës kundër Perandorisë e gjatë dhe besimit të njëjtë, nuk kishte (në të vërtetë kundër Shqipërisë), ai e kurrfarë lidhjeje interesash as me parashikonte mirë se ç’mund të ndodhte Turqinë, as me osmanizmin. me shqiptarët. – Do të më kërkoni, por Nuk vonoi shumë dhe, për nuk do të më gjeni, - u tha ushtaraku shqiptarët ja mbërrini më e frikshmja, osman. Mbas katër a pesë ditësh qeveria tmerri i madh apo terrori i madh: (hyqymeti) dha urdhën me e hjekë Koalicioni i krishterë ballkanik i boshtit ushtrinë nga Nandë Malet, por i la zaptiet ortodoks (serbo-greko-bullgaro- e karakollit. At’here nji grup fshatarësh, malazez) në tetor 1912 shpërtheu ku isha dhe unë e Mersem Dema Luftën Ballkanike. Armiku për të ishte (tregon Xheladin Manjani) shkuem në Turqia, por ushtritë ballkanike u turrën vendin e karakollit e u thamë zaptieve me tërbim drejt Shqipërisë. Ndodhi me marrë teshat e me shkue n’Sheher Katastrofa shqiptare. Por ne do ndalemi (të Dibrës). Zaptiet u bindën dhe na i në atë se n ç’ndodhi në Grykën e Vogël. vumë zjarrin karakollit t’Homeshit për Më 28 nëntor ushtria serbe hyri në mos me e pasë bela mbi krye. Ushtria Dibër të Madhe. Është i njohur kalimi i turke mbas kësaj dite nuk shkeli ma në saj tek Shkambi i Vrabiçit përmbi Urën malet tona8,- tregon veterani. e Spiles mbi Drinin e Zi, për t’u futur Njerëz me qëndrime si ai i Hoxhë në Malësinë e Dibrës së Epërme vetëm Tomjes historiografia shqiptare vazhdon pasi mashtruan Mersim Demën dhe t’i etiketojë si “turkomanë”, një term i prijësit e tjerë dibranë duke u betuar në shpikur (dhe i shpifur) i rrymës sllavo- “besë burrash e në nderin e ushtarakut greko-bizantine të historiografisë. serb (!)”. Në fund të dhjetorit ushtria Nuk ka pasur ndonjëherë në Shqipëri serbe kaloi Urën e Spiles, u fut në as “turkomani” dhe as “turkomanë”, Grykën e Vogël dhe iu ngjit maleve qoftë si rrymë politike, qoftë si individë. me pushkë e me top dhe me urën e Dalja me këtë terminologji ka si zjarrit në dorë. Qëndresa e popullsisë qëllim të njëjtësojë të ashtuquajturit qe heroike por ushtria e një shteti nuk “turkomanë” me grekomanët e t’i mund të përballohej. Dibranët luftuan justifikojë këta të fundit për atë vepër si burrat dhe nuk vepruan si “Malësorët të ndyrë antikombëtare duke u vënë në Shqiptarë dhe katolikë9 (të Mbishkodrës) pararojë të ushtrisë greke si paramilitarë që e prinë shqaun kaur në këtë msymje dhe bashkë me të morën pjesë në të tokës shqiptare”10, shkruan Mithat shfarosjen e popullsisë shqiptare dhe Frashëri. Por tashmë dibranët ishin në djegien e 400 fshatrave shqiptare të vetëm. S’kishin veçse 7 muaj që e kishin besimit mysliman në Shqipërinë e Jugut. hequr qafe “belanë” e turkut, zaptiet Shqiptar e bir shqiptari denbabaden, Shaqir Tomja me petkun e hoxhës, veç 9. Malësorët e Malësisë së Mbishkodrës i kishin djegur karakollet e Turqisë më përpara për t’ia hapur ushtrisë së Krajl Nikollës rrugën për 8. Lufta për Çlirimin Kombëtar në vitet 1878- marrjen e Shkodrës. 1912 – Kujtime Veteranësh, Tiranë, 1962 (mbledhur 10. Lumo Skendo, Javët e fundit të sundimit turk e përgatitur nga Petraq Pepo, f. 453-455. në Shqipëri, DITURIJA, nr. 1, janar 1929, f. 6. 114 Personalitete dhe karakollet e tij, mundësinë e vetme zhdukur. Kësaj pune ia hynë me ushtri për një aleat kur mbi ta ra bela-murtaja e paramilitarë. e serbit. Si për të gjithë shqiptarët, edhe Shqiptarët qenë të parët në Evropë për dibranët, (edhe për Grykën e Vogël) mbi të cilët është ushtruar holokausti, kishte ardhur kiameti. Atëherë përlanë shkruan Leo Freundlich. Dhe kjo djepet në krah e fëmijët për dore dhe kryhej nën vështrimin gjakftohtë të ikën me kuç e me maç mes acarit të Evropës. Ndodhi ajo që Mehmet Akif, dimrit drejt Matit, a mbase pa ditur se prej një fshati të Pejës, poet i madh dhe ku. Tokës së larë me gjak, soldateska autor i himnit kombëtar turk më 1913 serbe i vuri flakën. Ishte djegia e parë e shkroi këto vargje: “Dëgjoje këtë nga Dibrës. Brenda tetë vjetëve Dibra do të unë: po, unë jam shqiptar/ Tjetër s’kam numëronte edhe dy djegie të tjera. Edhe ç’të them ja, u shkatërrua atdheu im”12 hoxhë Shaqiri ishte pjesë e kësaj drame. (nënvizimi im-B.Xh.). Shaqir Tomja në Dr. Vlladan Gjorgjeviçi, historian këtë kohë ishte në mesmoshë. Përgatitja dhe kryeministër i Serbisë në këtë politike dhe kulturore i mundësonte një kohë, do t’i ngrejë në rang teorie të së perceptim realist të gjendjes. “drejtës ndërkombëtare” gjenocidin Ndonëse nga udhëpërshkruesit dhe masakrat serbe mbi shqiptarët. evropianë cilësohej si raca më e hijshme, “Shqiptarët,- shkruante ai,- u shqiptarët u vështruan si lëkurëkuqtë shëmbëllejnë jo vetëm feniqjanëve, e Evropës (term i V. Gjorgjeviçit) por edhe deri paranjerëzve të kohës dhe serbët i gjuanin si egërsirat. Çdo parahistorike; atyne njerëzve qi prej komandant serb raportonte me mburrje frikës së shtazëve t’egra flinin mbi drujt, para eprorit të vet për numrin e ku për mos ra, mbaheshin me bishtin hundëve, buzëve apo veshëve të prerë e tyre”. Ndërsa për Malësinë e Dibrës të shqiptarëve, si provë heroizmi. Shaqir shkruan: “Banorët (e saj) janë populli ma Tomja e përjetoi dramën e vendit të i egër qi mund t’imagjinohet. Ata s’dijnë tij në gjithë thellësinë e shpirtit. E se ç’asht këmisha. Katundarët e Çidhnës përjetoi gjithë atë çka bënë dhe lanë pas e të Reçit nuk e njohin turpin, thjeshtë pragluftat, Luftat e pasluftat Ballkanike, si shtazët. Të tanë rrijnë lakuriq…Të si dhe ato që la pas saj Lufta e Parë tanë janë hajna të keqpërmendun e Botërore. Ai “lisi i rrëzuem përdhe” në gjaksorë”11. Pamfleti i Gjorgjeviçit u mënyrë metaforike i Vaso Pashës tani shpërnda nga serbët si manual nëpër ishte rrëzuar me të vërtetë i plagosur Evropë në frëngjisht dhe gjermanisht; për vdekje, i djegur e i zhuritur dhe madje do të servirej edhe në tryezat me tre çatallët e këputur nga trupi i tij e Konferencës së Ambasadorëve në nga katër që kishte gjithsej. Nga katër Londër ku diskutohej çështja shqiptare. vilajete që përbënin Shqipërinë, brenda Konkluzioni: kjo racë e egër nuk ka shtetit shqiptar u përfshi vetëm njëri, të drejtë ekzistence prandaj duhet edhe ky i cunguar. 11. Dr. Vlladan Gjorgjeviç, “Shqiptarët e Fuqitë e Mëdha”, përkthyem prej serbishtes nga Mustafa 12. Hasan Kaleshi, “Kontributi i shqiptarëve në Kruja, ZARA, Shtypshkoja S. Artale, 1928, f. 7, dituritë islame”, International Islamic Publishing 92. House, Prizren, 1992, f. 12. 115 Personalitete
Pas 1912-ës, me përjashtim të një forcë e “re” e “dalë nga populli”: një periudhe të shkurtër kohe prej Partia Komuniste Shqiptare me lidhje vetëm 15 vjetësh (1925-1939) të një ideologjike me Moskën, qendra e përpjekjeje titanike, por të suksesshme pansllavizmit. Për Shqipërinë dhe për rimëkëmbje e stabilizim, dhe kjo shqiptarët u projektua një dimër i gjatë, vetëm në një pjesë të këtij atdheu, i ashpër. në Shqipërinë Politike - shpresë për Era e komunizmit, që më pak kombin e shpartalluar - pjesa tjetër e se te çdo popull mund të ndjehej te kohës dhe e hapësirës shqiptare ishin shqiptarët, u fut te këta e përzierë me një skëterrë si për asnjë komb në lëmsh antifashizmin. Një alibi komode për të dheut. Shteti kombëtar i Mbretërisë të kamufluar një revolucion komunist, ngjalli shpresën, që në kushte të bolshevik. Aktet e tyre luftarake favorshme ndërkombëtare të shërbente ishin të guximshme, trimërore. Kjo si bërthamë për bashkimin e pjesëve të i ngazëllen shqiptarët dhe “përligj” shkëputura të atdheut. Hoxhë Tomja në edhe “drejtësinë” dhe qëllimin e aktit. këtë kohë ushtronte detyrën e mësuesit Komunistët tërhoqën në misionin e tyre të fesë dhe të hoxhës në Zerqan (1925- edhe pari’ e krerë të traditës. Ata kishin 1928) dhe Homesh (1928-1939). Në mundësi të ngrinin e të mobilizonin këtë periudhë të shkurtër energjitë e forca të shumta, të domosdoshme për shqiptarëve shpërthyen vrullshëm, nevojat e luftës. Madje në fillim i vunë shpresat u shtuan, por bota lëkundej në në funksione komanduese, të “parë”, shilarës. ashtu siç kishte ndodhur në luftërat Nuk vonoi shumë dhe Lufta e Dytë dhe kryengritjet e mëparshme, siç e Botërore plasi: 1 shtator 1939. Por e kërkonte “zakoni i vendit”. Ndër ta ishte keqja e madhe e luftës, si çdo gjë e keqe, Haxhi Lleshi, njëri ndër paritë më të shqiptarëve do t’u vinte më përpara: që fuqishme të Dibrës. Bëri emër sidomos më 7 prill 1939 kur legjionet e Romës u gjatë Luftës Italo-Jugosllave të prillit turrën alla fashistçe mbi Shqipërinë dhe 1941 në anën e Jugosllavisë, një lidhje mbuluan me gjak pavarësinë e shtetit të e “trashëguar”, por edhe e “formatuar” parë shqiptar. Hall pas hallit, tani “Guri nga aleatët e vjetër të kohës së Luftës i Sizifit” duhej ngritur nga e para; edhe së Parë Botërore (anglo-francezët). Në njëherë shqiptarët duhej të luftonin këtë kuptim, nga paria dibrane në këtë për pavarësinë shtetërore, pastaj për luftë, Haxhi Lleshi pa qenë komunist, pavarësinë kombëtare, pastaj... Mbreti, ishte prijësi luftarak më i orientuar, simboli i shtetit të pavarur dhe i politikisht më i qartë. Në luftën e prillit kombit shqiptar u mbajt në “shtrat të 1941 ai ngriti kundër italianëve afro 2 ngrohtë”, në gjendje arresti shtëpie. mijë forca dibrane; nxiti dhe mbështeti Shqipëria (londineze) - jo Shqipëria Çetën luftarake të Pezës qysh në etnike, - duhej konstruktuar ndryshe pranverën e 1941-shit dhe, bashkë me për të ruajtur funksionin si “pare Myslym Pezën e Baba Fajën, të vënë kusuri” në allishverishet politike. Këtë në lëvizje nga ai vetë, përbënin forcën projekt (politik) u ngarkua ta zbatonte “nacionaliste” të Frontit Antifashist
116 Personalitete
Çlirimtar të krijuar në Pezë më 1942 me i Shtabit të Përgjithshëm të UNSh. Ishin nismën e Partisë Komuniste. gjithashtu edhe dy xhaxhallarët e tij: Hoxhë Tomja e kuptonte mirë se Aqifi dhi Pëllumbi. Aqifin e respektonte këto ishin erëra pansllaviste që vinin shumë edhe si bashkëluftëtar i tij, si nga Moska dhe Jugosllavia. Ç’gjë e komandant forcash vullnetare, edhe mirë mund t’i vinte Shqipërisë dhe si ish bashkëluftëtar i të atit, Halitit të shqiptarëve prej andej? Për këtë Hoxha ndjerë të vrarë me atentat më 1923. ishte shumë i qartë. I kishte jetuar vetë Pasi tregoi për zhvillimet politike dhe i kishte parë me sytë e ballit se çfarë e luftarake dhe luftën partizane në kishin bërë mbi shqiptarët “Muskovi” gjithë vendin, Haxhiu, që drejtonte dhe këlyshët e tij. Ishte po ai sllav që po kuvendin, foli edhe për qëllimet e luftës ja mësynte përsëri shqiptarëve tek dera dhe ndërtimin e shoqërisë së ardhme. e shtëpisë, por këtë herë jo me ushtarë, Retorika politike e luftës tani bëhej topa e hanxharë, por nga “brenda” hapur në sensin e parullave komuniste derës, nëpërmjet lëvizjes komuniste. edhe nga ata që e kishin filluar si Hoxha i kuptonte marifetet e politikës. nacionalistë. Komandanti i lartë partizan Ai e njihte mirë politikën e Partisë tha ndër të tjera se lufta ka si qëllim të Komuniste në Bashkimin Sovjetik; ndërtojë një shoqëri ku njerëzit të jenë socializmin dhe “barazinë” e atjeshme, të barabartë, të jenë njësoj, ku nuk do të kolektivizimin stalinist të bujqësisë ketë dallime midis tyre. Të gjithë do të dhe jetën socialiste të fshatarësisë në shkojnë përpara të kapur dorë për dore, kolkoze e sovkoze; dinte për kampet e ja kështu, dhe e paska konkretizuar me punës, burgjet, internimet, për trajtimin pëllëmbën e dorës me shputën e saj e fesë në Bashkimin Sovjetik, ashtu siç ngritur përpara vertikalisht e me gishtat dinte edhe për demagogjinë komuniste. e hapur në vijë frontale. Prandaj na i Në vitin 1944 Partia Komuniste jepni djemtë që t’i bashkohen luftës Shqiptare drejtonte e vetme Luftën sonë fitimtare që ta shpejtojmë fitoren,- Antifashiste dhe e kishte shndërruar atë tha komandanti i lartë partizan.- Apo jo, përfundimisht në luftë civile për pushtet; si thua ti hoxhë?- i qenka drejtuar hoxhë madje lufta civile i kishte paraprirë asaj Shaqirit. të çlirimit13, shkruan lord J. Emeri. Mbi kuvendin ra heshtja. Pritej Ushtria partizane kishte ndërmarrë përgjigjja e Hoxhës e cila peshonte ofensivën në Shqipërinë e Veriut. Haxhi shumë. Lleshi, kuadër i lartë i formacioneve - Baras nuk mund të bahemi, i partizane dhe, si njeriu i vendit, në verë përgjigjet Hoxha, sepse nesër ti do të vitit 1944 organizoi një kuvend me të shkosh në Tiranë e do të bahesh mbi 300 burra të Grykës së Vogël në ministër, ndërsa unë do të rri këtu në Kovashicë, tek Lisi i Prene. Me të ishin katund të baj punën e hoxhës, Sula (një edhe disa partizanë e partizane nga jugu emër i çfarëdoshëm) do të jetë bujk e i Shqipërisë që e shoqëronin atë si anëtar do të mbjellë arën; një tjetër do të ruajë dhentë e dhitë, dikush do të bahet 13. Julian Amery, “Bijtë e shqipes”, Shtëpia mësues e një tjetër kovaç. Nuk kemi si Botuese “Lumo Skendo”, Tiranë, 2002, f. 225. të bahemi barabar. 117 Personalitete
Fjala e hoxhës hidhte poshtë gjithë marrë drejtim të padëshiruar, i thotë: propagandën komuniste për barazinë Ti Ali një djalë do ta biesh me forcat hipotetike dhe gjithçka u tha në kuvend. partizane. Komandanti i lartë i ushtrisë partizane - Po,- thotë Aliu në stilin filloi të nxehej. mëndjehollë (dibran), siç thotë J. Emeri, - Pastaj, kështu si thoni ju, vazhdoi kur çdo fis përpiqej të sigurohej ndër hoxha, të kapur dorë për dore nuk faktorët e pasigurt të situatës, duke mund të ecim përpara sepse nuk na vendosur sistematikisht një anëtar të nxen rruga. Ata që do të ecin në mes familjes në çdo njërin nga kampet e të rrugës do të mbërrijnë ma përpara, ndryshme politike14,- njenin do t’ia japë kurse ata që janë anash do të pengohen, Haxhi Lleshit e tjetrin Hysni Demës. do të bien në ferra, dikush në përrua ose Duke i vënë në plan të barabartë dy do të pengohen nga gardhet. Kështu që forca politike që tashmë ishin në luftë të do të vonohen e do të mbërrijnë ma hapur për jetë a vdekje me njëra tjetrën, vonë se të tjerët. Alegoria ishte i qartë: Aliu harronte se balanca kishte anuar rruga e zgjedhur nga komunistët ishte tërësisht nga komunistët. e gabuar. - Armik! Nuk ka dy parti këtu,- foli – Prandaj, këshilloi Hoxha, nuk do me ashpërsi Haxhi Lleshi, nuk ka Hysni të ecim ashtu si thatë ju por kështu, në Demë. Ka vetëm një parti, dhe i nxehur njësh-kolonë dhe ngriti pëllëmbën me në kulm tenton të nxjerrë revolverin për gishtat e hapur të dorës lart në vijë të ta bërë shembull. Me shpejtësi e tërheq drejtë me gishtin e vogël përpara e të për xhakete dhe e mbërtheu me krahët madhin prapa. Ju do të prini përpara e e tij të fuqishëm Aqifi, xhaxhai i tij ne do të vijmë mbrapa jush dhe kështu trupmadh që ishte ulur pranë tij, të cilin do të mbërrijmë të gjithë në Tiranë. Haxhiu e respektonte shumë. Fjala e hoxhës ishte një sfidë. - Mos, mos, Haxhi, kadalë, kadalë, - Reaksionar! Ty duhet me të varë,- mos u ngjut, ç’je duke ba kështu? Ta tha gjithë inat Haxhi Lleshi. Hoxhës iu marrim avash, avash, pa u ngjut15. afruan lehtas dy vetë dhe me qetësi e Ndërkaq u ndje gjëmimi i fuqishëm larguan prej mbledhjes për të mos sjellë i një topi. Që nga kodrat e Sollokiçit afër ndonjë ndërlikim. Kuvendit iu prish Shehrit të Dibrës shtiu topi i artilerisë drejtimi. gjermane. Predha ra tek kodrat e Marithit, I inkurajuar nga fjala i Hoxhës, Ali ndonja 150 metra larg. Nuk vonoi dhe Jani prej Topojani i drejtohet titullarit të predha e dytë ra më afër, përmbi kuvend lartë të UNÇSh . (tek shtëpia e Gani Metës), e pas saj, e - Qenke ba i pari i Shqipnisë, i treta, fare pranë kuvendit, tek shkolla, thotë, duke dëmtuar një qoshe të saj. Kuvendi - Jo, nuk jam i pari, përgjigjet Haxhi u shpërnda në panik. Lleshi; të parë lufta ka një tjetër. 14. Julian Amery, “Bijtë e shqipes”, Shtëpia - Kush asht ai, si quhet? Botuese “Lumo Skendo”, Tiranë, 2002, f. 161. - Quhet Enver Hoxha,- përgjigjet 15. Treguar nga Sulejman Xhafa në vitin 2004, ai, dhe për të mos e lënë që biseda të prezent në ngjarje, arsimtar në pension, vitlindja 1933. 118 Personalitete
Kur rrinte tek Demet, agallarët e muhabetit. Pastaj, për të mos e lënë përdornin aftësinë e Hoxhës edhe për muhabetin të ftohet, doli tek detyra i “operacione” diplomatike. Din Dema ngarkuar. kishte zënë një miqësi me Cen Elezin, - Hysenaaa, ke selam prej Dines e again e fuqishëm të Sllovës dhe desh Shaqirit me na nda ditën (e dasmës). që dasmën ta bëjë në pranverë e jo në - Të mos ngutemi, or hoxhë, asht vjeshtë, siç ishte zakoni në Dibër. Për të pranverë, të presim njëherë, të mbledhim ndarë ditën e dasmës dërgon me mision vjeshtën e ta fusim mbrenda,- tha agai. Hoxhën dhe Nexh Cekun. - Pranverë (nënkupto, varfëri) asht - Mos ngutesh në muhabet or për mue e për Nexhën or aga, kurse për Nexh, por të ma lësh llafin mua,- i thotë ju (agallarët) nuk ka pranverë. hoxha. Pasi u rrafshuan dhe shkëmbyen - Për hajër na qoftë,- tha agai dhe shumë biseda, për të thyer heshtjen, i caktuan ditën e dasmës. zoti i shtëpisë vendos të gërricet pak me Pas çlirimit, një ditë dimri Haxhi Nexhën. Lleshi kishte dalë për gjueti tek Mali - Fol or Nexh,- tha agai. i Tem dhe kishte vra një derr të egër. - Hysenaaa (Hysen aga)! Ja kam shti Për ta transportuar dërgoi një djalë të shtupën bucelës,- tha Hoxha. Mos ja çel ri (Hamit Metën) të marrë mushkën se do të të spërkasë. Por agai nuk ja vuri e hoxhës. Mushka e hoxhës të bartte veshin këtij paralajmërimi. derrin e egër në shpinë?!. Sfida ka sfidën. - Fol or Nexh nji fjalë!- përsëriti Hoxha e kuptoi qëllimin, por nga frika agai, pas pak. Elezët me Kaloshët, dy nuk kundërshtoi. Fatmirësisht mushka nga paritë më të fuqishme të Dibrës së ishte xhindosur dhe kishte marrë vrapin, Poshtme, në këtë kohë ishin në hasmëri kishte rrëzuar Hamitin dhe kthehet në mbasi një kalosh kishte vra njërin nga shtëpi. Kjo e gëzoi pa masë hoxhën: elezët. Duke mos ditur ç’të thoshte - Ah ta lumsha moj mushkë ç’ma ndonjë fjalë më të dobishme për bane qejfin. misionin që kishte vizita, Nexha kuturisi - Shko or Ramiz me vrap,- urdhëroi një pyetje me “me spec”. hoxha të birin,- e mja mbush torbën - Cili është ma ist o aga, a elezët plot me tagji, se e ka hak një peshqesh apo kaloshët? Që do të thoshte se kush të mirë. e ka radhën të marrë gjakun. Pyetja Njëherë tek Kodra e Xhamisë u provokuese i theri në kockë agait. mblodh fshati në një konferencë nga - A të thashë se ia kam shti shtupën ato të zakonshmet që organizonte bucelës e mos ja hiq se do spërkatesh,- i pushteti për fushatat. Plani i shtetit për tha Hoxha, duke ja lënë fajin agait për mishin nuk është realizuar, kishte thënë incidentin e shkaktuar. Dhe aty për aty i deleguari i qeverisë. shtoi: - Plotësoni me njerëz,- tha Hoxha, - Kandari jot o aga mban shumë, me mish njerëzish se bagëti nuk ka ma. mban edhe 1 kuintal, kurse kandari im Me të shpejtë fjala e tij shkoi aty ku duhej. dhe i Nexhës nuk mban as 5 kile,- tha Të nesërmen erdhën dhe e marrin ashtu hoxha duke ja ulur menjëherë zjarrminë siç ishte, këmbëzbathur, për ta çuar në
119 Personalitete
polici. Nusja e djalit vrapoi gjithë alarm vitet 39 - ’40) dhe pastaj do të ringjallët me opingat në dorë: përsëri, thoshte Hoxha16. - Ky do të mbetet në rrugë,- i Hoxha ishte edhe njeri me humor. tha ajo policit. E çuan në Zerqan, por Që nga maja e Sharrës e vikati i biri: atje hoxha e drodhi muhabetin. Me “Or babë!”, “Or babë!”, por ky nuk i hyqymetin nuk shtyhet. Deklaroi se nuk përgjigjej. Kur iu afrua, i bindur se do ta kishte thënë për mish njerëzish, por që kishte dëgjuar, e pyeti i zemëruar i biri: njerëzit të shpërndaheshin të gjithë e të - Pse nuk mu përgjigje or babë kur plotësojnë planin e mishit me dhen e unë të thirra disa herë? me dhi. E mbajtën pak dhe e lëshuan. - Pse a vetëm ti ke babë? Baballarë Thuhej se ndërhyri Dalip Gurra, person ka shumë. Si ta dija unë që je ti e jo me pushtet në Zerqan dhe e liruan. ndonjë tjetër sepse edhe të tjerët kanë Arif Leka në Kovashicë ishte i babë. varfër e nuk kishte kafshë barre, prandaj Hoxhë Tomja ishte njeri me i kërkoi mushkën Hoxhës për të nxjerrë integritet fetar e politik, konsekuent plehun. Meqenëse nuk ishte hera e parë në idetë, parimet e qëndrimet e tij. Ai qe ia kërkonte, shtoi: nuk pranonte ndërhyrje në din. Fenë - Me qenë gjallë vitin tjetër, nuk ta Islame e desh të pastër, origjinale, kërkoj ma,- i thotë Rajfa (Arifi) Hoxhës. pa shtrembërime, pa reformime e - Jo Rajfë Leka, por edhe Rajfë modernizime, pa bidate. Pas Shpalljes pasha me qenë, njëherë me te, e njëherë së Pavarësisë filloi një luftë tinëzare pa te,- i thotë Hoxha. Kështu e ka kjo për të përçarë myslimanizmin në dynja. Shqipëri. Synimi i saj ishte largimi nga Thelbin e socializmit, për të cilin i ashtuquajturi “islam tradicional”, bëhej zhurmë e madhe propagandistike “fanatik”, i “ashpër” e i “ngurtë”, si shoqëri që do të sillte bollëkun, Hoxha “konservator e i prapambetur” e shpjegonte me dy fjalë: do të vijë një dhe shndërrimi i tij një islamizëm kohë kur buka do të hyjë në dollap, dhe më të “butë”, në “islam liberal” e njëherë ta jep, njëherë s’ta jep (d.m.th. më “përparimtar”. Në Dibër, ku ai që ka çelësin e dollapit, pushteti)… myslimanizmi ishte më kompakt, Populli shqiptar do të kalojë një kohë të diversioni mund të bëhej me lehtë nga gjatë kur do të detyrohet ta marrë bukën “brenda” tij, nëpërmjet bektashizmit, në dollap me komandë. Për hoxhën kjo i propaganduar si “islami liberal”. Për përbënte thelbin e ekonomisë politike të këtë qëllim edhe në Dibër filluan të socializmit. Ky popull nuk do të ngopet vinin misionarë bektashinj, sidomos asnjëherë me bukë. nga Shqipëria e Jugut. Punën e tyre Kur hoxha këndonte mevludin, propagandistike misionarët e fillonin qante (mevludin e këndonte shqip), nga familjet e pasura e me influencë që lotët i shkonin çurkë duke i rrjedhur ata të ndikonin edhe tek masa e njerëzve nëpër mjekër. Vaj ymeti jonë mbas te tjerë. 1900-ës. Feja do të shkojë deri në fije të penit për t’u këputë (thoshte qysh në 16. Dëshmi gojore nga Hasan Tomja (1924- 2008), marrë në korrik 1998. 120 Personalitete
Duke shfrytëzuar kontributin e - Si shkova erdha,- pa thënë asnjë bektashizmit në përhapjen e librave e fjalë, tha Hoxha i Vogël. Nuk më lanë shkollave shqip, një zhdërvjelltësi në radhë me folë se filluan shamatat midis të folur dhe duke përfituar edhe nga tyre. Hoxha i madh e kuptoi lojën që i nënvleftësimi i këtyre problemeve nga kishin bërë kolegut dhe u nis e shkoi me dibranët, ata arritën disa “suksese”. të shpejtë. Sapo hyri në odë, bllacasit Kështu, në fshatrat ku tarikati “suni” filluan prapë avazin me debatet e ishte kompakt, filluan të mbijnë kasolle “nxehta” për të mos i lënë radhë hoxhës të vogla e të vetmuara, me katër fije muri të fliste. si mashna bari të quajtura “teqe” dhe, - Pa ndaluni njëherë të shpraz unë për ti “shenjtëruar” u bashkëngjisnin këtë barrën që kam mbi shpinë e pastaj ose u “brendashkruanin” ndonjë “vorr ju mos ja ndani muhabetit gjithë ditën: të mirë” ku nënat e frikësuara të fshatit “në krye të shëndoshë!”,- tha Hoxha shpinin ndonjë filxhan me ujë në darkë dhe u ngrit e iku. për t’ua dhënë në mëngjes fëmijëve të “Toka e bukës” në Kovashicë është vegjël ta pinin për derman. Të tilla teqe e kursyer. Për shkak të vështirësive të edhe sot bëjnë “ditën e mirë” (edhe jetës, në vitin 1954 Hoxha u shpërngul “natën e mirë”) në Homesh, Okshatinë, familjarisht në fshatin Gjoricë e Epër. Topojan e në ndonjë fshat tjetër. I gjeje Por edhe atje nuk gjeti derman. Sistemi dhe i gjen ato edhe sot të vetmuara e i ri shoqëror e vuri teposhtë. Zanati i të braktisura kudo në Dibër e në gjithë tij si hoxhë “nuk pinte më ujë”. Sistemi Shqipërinë. komunist shkonte me revan drejt Në Bllacë kishte vdekur Jashar ateizmit total. Ishte koha kur edhe në Zeneli (1952) dhe njerëzit shkonin për Dibër, si në gjithë Shqipërinë, filloi ngushëllime, “për të pirë një kafe”. kolektivizimi “socialist” i bujqësisë me Në pamundësi të shkojë “për krye të krijimin e kooperativave bujqësore të shëndoshë” për shkak të moshës së tipit artel, stalinisto-enverist. Hoxhë thyer, Hoxha i Madh i thotë Hoxhës së Tomja vdiq më 1958 në kushte varfërie Vogël: dhe dëshpërimi të thellë, pa asnjë - Shko or Halit edhe për mue sepse shpresë për perspektivën e vendit dhe jam i vjetër e nuk mundem. Kur e panë ymetit (popullit) të tij.17 hoxhën duke ardhur, bllacasit menduan t’i punojnë një rreng. Sapo hyri në konakun e burrave, ata filluan një dialog të nxehtë midis tyre për të mos i lënë 17. Kumtesë e mbajtur në sesionin shkencor përkujtimor të organizuar në Shupenzë nga kohë hoxhës të shprehte ngushëllimet. Komuna dhe Shoqata e Historianëve të Dibrës - Si shkove në Bllacë or Halit,- e me rastin e 120 vjetorit të shkollës së Homeshit pyeti Hoxha i Madh. më 9 maj 2014.
121 Retrospektivë
Veprimtaria e Komunitetit Mysliman Shqiptar në vitet ‘20 të shek. XX, në plan kombëtar e shoqëror
nga Siri Hoxha
Abstrakt “Një shoqëri e cila nuk mbështetet mbi idenë e religjiozitetit, s’e ka bazën e unitetin shpirtëror. Dhe atje ku mungon uniteti shpirtëror, nuk mund të bëhet fjalë për shoqëri të organizuar, për nacionalizmë” Për meritë të Komunitetit Mysliman Shqiptar i cili, krahas mëvetësimit, kuptoi drejt rolin dhe pozicionin e vet në një shtet multifetar, duke ndërtuar një fizionomi të vetën, ngritur mbi definicionin “Dashuria për atdheun rrjedh nga besimi”. Po ashtu, për meritë të shtetit shqiptar të asaj kohe, i cili në kushte kur i duhej të vetëkonstruktohej, diti t’i hapte rrugë konstruktimit të komuniteteve fetare, të afta për mbijetesë dhe ndërshtimit me to të marrëdhënieve të drejta e ligjore, në pozitat e një shteti laik, i cili është koshient për vendin dhe rolin e religjionit në ngjizjen e një kombi vital dhe për të cilin të gjitha fetë janë njëlloj të respektueshme.
jë shoqëri e cila ndryshimit për nga progresi (kuptohet, nuk mbështetet aty ku ekziston) edhe kjo s’ka nevojë “Nmbi idenë e për komente. I citova sepse mendova se religjiozitetit, s’e ka bazën e unitetin i shkonin për shtat temës në diskutim shpirtëror. Dhe atje ku mungon dhe ngjan sikur përmbledhin në mënyrë uniteti shpirtëror, nuk mund të bëhet lakonike gjithë kuptimin e veprimtarisë fjalë për shoqëri të organizuar, për së Komunitetit Mysliman në vitet ’20 nacionalizmë”. Këto fjalë të Dr. Paul të shekullit XX. Dhe vitet ’20 veçohen Natorp përdor Branko Merxhani, penë për një meritë të dyanshme. Për meritë e shquar publicistike e viteve ’30, në krye të Komunitetit Mysliman Shqiptar i të një prej shkrimeve të tij të shumta. cili, krahas mëvetësimit, kuptoi drejt Për fat, konciziteti i shprehjes së idesë rolin dhe pozicionin e vet në një shtet së mësipërme dhe për më tepër qartësia multifetar, duke ndërtuar një fizionomi nuk lënë shteg për komente. Se sa bukur të vetën, ngritur mbi definicionin qëllojnë këto fjalë në truallin tonë, se sa “Dashuria për atdheun rrjedh nga mirë gjejnë shtrat ato në mendësinë e besimi”. Po ashtu, për meritë të shtetit
122 Retrospektivë shqiptar të asaj kohe, i cili në kushte kur i e Gjyqit të Lartë të Sheriatit, i kërkon duhej të vetëkonstruktohej, diti t’i hapte gjyqit Sheri të Shkodrës, që pas hyrjes rrugë konstruktimit të komuniteteve së këtij qyteti në kontrollin e Qeverisë fetare, të afta për mbijetesë dhe Kombëtare edhe kjo strukturë duhet të ndërshtimit me to të marrëdhënieve të lidhet me qendrën në Tiranë, duke treguar drejta e ligjore, në pozitat e një shteti kështu një forcë veprimi impresionuese. laik, i cili është koshient për vendin dhe Një drejtim i rëndësishëm në këtë kohë rolin e religjionit në ngjizjen e një kombi duket të ketë qenë edhe organizimi i vital dhe për të cilin të gjitha fetë janë vakfit, çka është shumë logjike, kur njëlloj të respektueshme. mendon se pa të ardhura financiare Nëse parimisht themi se, për një shumë projekte ngjajnë gati-romantike. problem të caktuar duhet gjykuar, Në vitin 1921, krijohet një Komision i nisur nga kushtet dhe rrethanat e Përgjithshëm i Vakfit që do të kujdeset kohës, për rastin në fjalë, gjykuar edhe për mirëorganizimin e tij, ku bëjnë pjesë me parametrat e sotëm, veprimtaria e Mehdi Frashëri, Fejzi Alizoti, Kadri Komunitetit Mysliman në vitet ’20 na Hoxha, Rauf Fico, Sheh Ahmed Pazari shpërfaqet gati e shkëlqyer. Ai arriti e Ismail Efendi Ndroqi. Një vit më pas, të vetorganizohet mjaft mirë në një më 1922, administrativisht organizimi përvojë të re, pothuaj të panjohur, i Komunitetit paraqitet pothuaj i plotë ndërkohë që në plan kombëtar duke u shtrirë, përveç Tiranës e Shkodrës rrezaton një patriotizëm të flaktë dhe edhe në Berat, Korçë, Kavajë, Durrës, përgjegjshmëri të plotë ndaj problemeve Vlorë, Gjirokastër e Elbasan. Në këtë sociale që kalonte vendi. Provë e gjallë kohë shtrohet plani i një organizimi të për këtë janë kongreset e atyre viteve, ri duke hartuar mbi këtë bazë edhe një kulminacione të një linje pa ekuivoke. statut (në dhjetor 1922), i cili, edhe pse Në mes tyre, Kongresi i vitit 1923, ka, pa i thjeshtë në pamje të parë, nuk harron diskutim, një vlerë të paçmuar. Nuk ishte të theksojë: aspak e lehtë të realizoje pavarësinë, të Neni 11 – “Këshilli Qëndruer për formoje një komunitet, ta vije mbi baza hatibët e vaizat ka me trajtue në gjuhën ligjore, t’i jepje vlerë kontemporane zyrtare Hytbe, predikime si mbas për kohën. Madje për Kongresin e shekullit të sotshëm e simbas nejavet vitit 1923, do të flisnin si për një fazë kombëtare”. sanksionuese të një procesi të nisur që Neni 12 – “Për veç masavet qi do me pavarësinë e shtetit shqiptar. Por për të mirren për mirësimin e Medresevet të faktin e thjeshtë se shteti shqiptar udhën para (Medrese – Talije) qi gjinden, do të e tij të vërtetë e merr pikërisht në vitet themelohet dhe një universitet (Medrese ’20 edhe veprimtaria e Komunitetit në Alije), ku do të mësohen gjuhra të këto vite bëhet vërtet intensive. Duke u ndryshme tue dhanë randësi letratyrës e përqendruar këtu, nuk mund të kalojë Historisë Kombëtare ...”. jashtë vëmendjes fakti se që në agim të Neni 15 – “Në dy vjet nji herë në kësaj dekade (pra më 1920), struktura Kryeqytet do të bahet një mbledhje e organizative e Komunitetit në formën përgjithshme prej xhematevet Mysliman
123 Retrospektivë
të qarqevet, ku do të bisedohet themelimi vakfeve myslimane dhe më së paku e forcimi vllaznuer e njisit komtar ...”. subvencionimin e veprimtarisë nga Të gjitha këto hapa ndërmerreshin ana e shtetit. Në mënyrë të vendosur në akord me projektet e shtetit mbi ata shpreheshin: “Na muslimanët me organizimin e komuniteteve fetare dhe qenë se, nuk jem të lidhun asgjëkund kishin inkurajimin e plotë të këtij të dhe shpresa e jetimit varet në shtetin fundit. tonë dhe me qenë se s’kena pasë ndonji Në këtë kohë Komuniteti organizim fare dhe po ndodhna në Mysliman jo vetëm nuk ndien nevojën fillim t’organizimit duam të na caktohet qoftë edhe shpirtërore të një lidhjeje me një subvencion i mjaftueshëm si ka qenë Stambollin si qendër e deriatëhershme përpara gjer sa t’organizohemi ...”. e Khalifatit, por përkundrazi kërkon që Një çështje tjetër e cila, kuptueshëm, në planet e tij organizative në shtrirje krijoi shqetësime të mëdha, ishte edhe gjeografike e administrative të përfshijë ajo e organizimit të zyrave sheri në edhe shqiptarët e Stambollit, duke kushtet e riorganizimit të drejtësisë dhe propozuar ngritjen e një zyre sheri atje, daljes së Kodit të ri Civil. Është e tepërt të varur nga Tirana dhe zgjedhjen për të pretendosh se çdo gjë do të shkonte këtë projekt të Hafiz Ismet Dibrës. Kjo normalisht kur, gjer së voni, zyrat sheri ndodh në nëntor të vitit 1922. Edhe kishin pasur ekskluzivitetin pothuaj pse në fillim ky projekt u pranua e më mbi të gjithë çështjet civile. Në shumë pas u anulua, si duket për arsye politike raste, vetë Kryesia e Komunitetit u vu shtetërore, gjithsesi pavarësia e ilustruar në vështirësi për sqarimin e bazës në nga rasti në fjalë është më se evidente. kompetencat që mbeteshin në kushtet Duke kapërcyer momentin e Kongresit e reja. Më shumë se gjithçka kjo ishte për të mos krijuar përsëritje, me që çështje e kuptimit të rolit të fesë në është ezauruar nga profesorët, duhet një shtet laik dhe s’mund të gëzonte nënvizuar se jo gjithmonë problemet në menjëherë një mirëkuptim të plotë. marrëdhënie me shtetin u zgjidhën pa Riorganizimi i sistemit të drejtësisë kish debat. Një i tillë i gjatë pasoi diskutimet filluar që në vitin 1920 dhe të drejtat e në Parlament në lidhje me ligjin për gjyqeve sheri kishin ardhur vazhdimisht komunitetet fetare. Në korrespondencë duke u kufizuar. Në korrik të vitit 1925, me Kryeministrinë për këtë problem, Kongresi Mysliman merr vendim që: “... në maj të vitit 1923, Haxhi Vehbi Ndër ato vise, d.m.th. N/prefekturat ku Dibra, shprehet ndër të tjera: “Statuti titulli i Myftillikut hiqet e mbetet me titull Musliman caktimin e lidhjes s’autoritetit naipa (zëvendës) pa zyra, detyra e tyre shpirtnuer jasht Shqipërisë, e shef asht: vetëm kunorëzim dhe rregjistim kundra idealit kombëtar ...”. Është e shkunorëzimi”. Megjithatë duhet thënë kotë të kërkosh shprehje më të qartë se problemi i kompetencave të zyrave të vizionit të pavarësisë dhe faktit se në sheri pothuaj gjatë gjithë viteve ’20 mbeti ç’suazë patriotizmi inkurajohej ajo. i pasqaruar deri në fund. Andralla të Ndërkohë Komuniteti kërkonte mëdha krijonin edhe ngjarjet shoqërore me forcë nga shteti kthimin e që në thelb i takonin traditës, por që
124 Retrospektivë në rrjedhën e kohës ishin veshur me duket se u zgjidh me rrugë kompromisi. petk fetar ose pretendohej se kishin një Shteti e justifikoi arsyetueshëm nevojën thelb të tillë. Është në nderin e qarqeve për mbylljen e shkollave private, duke drejtuese të Komunitetit reagimi pranuar zhvillimin e mësim-besimit në pozitiv në lidhje me këto probleme, në një formë tjetër. Ndërkaq, mbështetje përputhje me frymën civile që kërkohej të plotë gjeti ideja e unifikimit të t’i jepej shtetit. medreseve dhe hapjes së një të tille të Mund të merret lehtë me mend përgjithshme në Tiranë. Për këtë u gjendja e klerit të thjeshtë në kushtet hartuan programe të kohës që përshinin, e asaj kohe në drejtim të arsimit. Në veç lëndëve specifike teologjike, edhe bazë, panorama ishte shqetësuese. një gjuhë të huaj perëndimore (në këtë Ripërtëritja e klerit nuk ishte gjithashtu kohë frëngjisht), matematikë, histori, një punë e lehtë. Në popullsinë fshatare, gjeografi, shkencë, moral, vizatim, që përbënte popullsinë dërrmuese, gjimnastikë, etj. vepronte një kler i cili mjaftohej me Sa për përdorimin e gjuhës shqipe në disa klasë shkollë dhe, në kushtet e gjithë veprimtaritë civile dhe pjesërisht njohura të arsimit shqip, me pak njohuri fetare të Komunitetit Mysliman, mund të turqishtes, e quante të përfunduar të thuhet se kjo qe një arritje e shënuar. formimin e vet për t’iu përgjigjur detyrës Që në vitin 1920 gjejmë porosi të mes një popullsie thellësisht analfabete. vazhdueshme të Haxhi Vehbiut për një Po ashtu, kjo gjendje ushqehej edhe përdorim të padiskutueshëm të gjuhës nga fakti se gjuha zyrtare, gjer së voni, shqipe në aktet zyrtare. Ndërsa për kishte qenë turqishtja dhe indiferenca e përdorimin e shqipes në predikimet, autoriteteve për këtë situatë, kishte qenë nuk qe aspak e lehtë të ndryshojë një e plotë. Prandaj arsimi fetar, përgatitja traditë që konfondohej me ceremonialin e kuadrove të reja fetare me kulturë fetar, i cili konsiderohej i paprekshëm. bashkëkohore dhe përdorimi i gjuhës Vetë gjendja e klerit e detyronte Haxhi shqipe në mënyrë të detyrueshme Vehbiun që të kërkonte detyrimisht nga në aktet zyrtare dhe në predikime, titullarët dhe sekretarët e tyre njohjen ishte një ndër fushat më të ndjeshme e gjuhës shqipe për mbajtjen e detyrës të veprimtarisë së Komunitetit. së tyre. Një moment më vete do të Dokumentacioni ekzistues e ezauron përbënte viti 1929, në të cilin marrin mjaft mirë këtë problem. Ka në të formë dhe sanksionohen, në mënyrë vërtetë edhe përplasje, sepse vetë sistemi përfundimtare të gjitha proceset, por në arsimor shtetëror vuan gjetjen e vetvetes. të cilin nuk do të ndalemi, sepse do të Komuniteti kërkon zgjidhjen e çështjes kërkonte një kumtesë më vete. së mësim-besimit, kur shteti kërkon të Mund të zgjatesh me dhjetëra konstruktojë një arsim të detyrueshëm, probleme të tjera të një rëndësie më të laik dhe të centralizuar nga programi. vogël, por besoj se këto që u parashtruan, Mund të thuhet se ky problem qe vlejnë për të konkluduar: edhe më delikati në marrëdhëniet e - Komuniteti Mysliman e zhvilloi komunitetit me shtetin, moment i cili veprimtarinë e tij në vitet ’20 në kushtet
125 Retrospektivë
e ngritjes së vetë shtetit shqiptar dhe eci ndërtimi i marrëdhënieve me shtetin krah tij në rrugën e vet të vështirë drejt në bazë të një kuptimi modern të një emancipimit dhe progresit. shteti laik dhe mbi të gjitha, pavarësia - Veprimtaria e tij në këto vite e (institucionale e Komunitetit Mysliman), më pas ka qenë thellësisht kombëtare si një vepër origjinale, janë gurë të një dhe e përputhshme ndaj sfondit kurore plotësisht të merituar. shoqëror ekzistues, duke na përvijuar - Në kushtet kur arritjet e një komunitet në radhë të parë shqiptar. parashtruara (edhe pse në vështrim të - Kulmet e kësaj veprimtarie kanë parë dikujt mund t’i ngjajnë modeste), qenë kongreset e mbajtura në këto i përkasin komunitetit fetar më të madh vite. Provë juridike-statutet, hartuar me të vendit, ato dalin nga ky kuadër dhe hapësirë të gjerë për veprimtari të gjallë pa droje quhen arritje të gjithë shoqërisë e krijuese atdhetare. shqiptare. - Vënia e veprimtarisë së - Dhe siç thotë Gëte: “Atdheut Komunitetit Mysliman në baza ligjore, nuk i shërbejnë të gjithë me të njëjtën ngritja e një arsimi të qëndrueshëm mënyrë, por secili bën atë që di e ç’i ka fetar me programe të kohës, dhënia dhënë natyra”.1 e një fryme kombëtare ceremonive fetare nëpërmjet përdorimit të gjuhës shqipe në predikime, mirëkuptimi në 1. Ribotim, artikull i botuar për herë të parë në organizimin e drejtësisë mbi baza civile, gazetën “Drita Islame”, nr. 4 (135), shkurt-mars 1998, f. 2 dhe 4.
Medreseja e Naltë, Tiranë, në mes H. Ali Korça dhe H. Vehbi Dibra me mësues dhe nxënës të medresesë, viti 1924.
126 Abstracts in English
Abstracts in English
Islamic science 1. Islam and the national unity Hafiz Ali Kraja
Abstract Before the global war, the world had more or less provided an apparent tranquility through political relationships and agreements among nations, and people were making economic competition between them, trying to surpass each other. This ugly idea, slowly introduced human societies into mechanical actions and material life began dominate people’s lives instead of spiritual connexions. It was widespread such a propaganda that religious faith was a strong barrier, which was considered to be against human progress and development and in this spirit, stringent discussions were held. Gystav Le Bon (Gustave Le Bon) while speaking on the subject says: “At the present time the whole Europe is undergoing a dangerous disorder. Passing through dangerous crisis since the general war, the social, economic and political balance attired the attention of many thinkers, leaders of the nations, who began to think and work on overcoming this disorder. It was noted a return towards religious and spiritual feelings, without which it had been proven that there was no escape.”
2. Imam Sha’râni and his approach to Islamic jurisprudence Elton Karaj Private High School Full Moon Bedër Department of Islamic Sciences
Abstract In this article we will discuss about a very interesting and unique figure in the Islamic history known as Imam Sha’rani. The extensive horizon of this scholar is very important being recognized because it contains meaningful messages and his life is a model for all believers and especially for all students of knowledge.
127 Abstracts in English
3. The importance of divine revelation in national identity protection and the risk from the epistemological - anthropocentric approach - Hafiz Ali Korça case – Doc. Dr. Qani Nesimi, State University of Tetovo
Abstract In this scientific paper will be discussed about bi-polarization in human evaluation in particular and social values in general, always taking into consideration the opinions of Hafiz Ali Korça. Thus, on the one hand is the epistemological - anthropocentric evaluation, and on the other is an estimate from the theocentric perspective, i.e. having at focus the divine revelation / Allah’s revelation. In the first case, the man is a slave of desires, passions and understanding system of another human. Meanwhile, in the second case, the man is the slave of Allah, i.e. the Merciful and Almighty Creator. Hafiz Ali Korça speaks for the extremism of divine revelation dimension removal, i.e. he talks about the concept which stems from the revelation and its importance in human salvation in this world and the next, while on the other hand he talks about the risk and crisis that the human - in this case the Albanian people - will overtake by the anti-religious communist / Bolshevik ideology, which has its evaluation source based on the epistemological - anthropocentric concept approach, to which it prevents everything related to the sacred. Therefore Hafiz Ali says, “Mosques and churches they didn’t leave, they ruined; through these acts devils were noted; priests and imams as goats they slaughtered; (Bolshevisma, 135). Likewise he speaks about the apocalypses coming from Bolshevism / Communism misdeeds, which according to him are “economically, neatly, courteously, socially, tradely, family, morally and religiously severe.” (Bolshevisma, p. 32).
History 4. The history of secularization in Albania- 1944 and onwards II Nuredin Nazarko
Abstract Terminologically and by their goal realization methods, atheism and secularism appear as different, vis-a-vis to each other. Substantially they want the same thing; they have the same goal: the human orientation towards scientific materialism to achieve earthly paradise, of course not eternal. Therefore a strong and extreme secularism, which requires a complete removal of the Upper Power from the scene of human life, from the influence in public life and an increasingly weaker influence in the individual life to a total dis-influencation, it would have anymore any difference from atheism.
5. Independence in Albanian ulema (scholars) literary writings Prof. Dr. Hysen Matoshi, Albanological Institute of Prishtina
128 Abstracts in English
Abstract Personalities who besides their love for the homeland, nation, its values and identity, openly showed love for our Creator, Allah, the Exalted, were imprecated and deported in all directions. Such a harmful approach was also extended in assessing the contributions of prominent figures our culture history, though their assistance given to raising the nation was crucial to historical processes. These ulema-s of such caliber, our nation appointed at the forefront of important developments, but an evil and extremely ideological historiography excluded them for many decades from our history pages just because they weren’t conceptually suited for it, and tried hard to prevent that these notable figures of Islamic religious provenience have the importance which they have historically had.
6. Tolerance in the Ottoman State imperial decrees among Albanians PhD. Cand. Genti Kruja, Muslim Community of Albania
Abstract Despite history is complex, it suffices to take a look at some of the Ottoman sultans imperial decrees in order to show and demonstrate examples of tolerance and the source from which it has leaked, therefore one can easily observe the tolerance and harmony coming from the highest levels of supreme royal power to the common people layers, in response to even the most ordinary demands such as complaints about church properties belongings, or even common individuals of different religion background properties issues, addressed to the Sublime Porte rulers.
7. Fusha e Çelës (Çela’s field) – the charitable footprint of Çel Zylyftari… Imam Muhamed Sytari, Mufti of Shkodra District
Abstract ... and from that time ongoing, up to now, whenever is being talked about this area of Shkodra city, although the roads and buildings around it have changed their names, everybody keep in his/her mind a common denominator: the origin of this centuries-old land, which has been and still continues to be called: Fushë-Çelë.
Language and Literature 8. Sufi Tradition: Harmony of nature, Tehajjulat (dreams)/Perceptions Dr. Brikena Smajli
Abstract The paper is an introduction to the study of Naim Frashëri work in a cultural context - a comparative aspect versus a rich culture of poetry: the Persian one, as an European author of oriental culture, aiming to a clearer view towards the poetic work of Naim himself written in Albanian language, its relations with the Quranic
129 Abstracts in English imagination versus Naim himself as an Albanian author, comparable with other contemporary European authors. For this, the attention given to the poetic text entitled Tehajjula in Persian language takes priority, from which the conclusions about this poetic work of the author himself are drawn. It must be noted that this paper will focus precisely on Naim’s oriental approaches compared to a modern poet W.B. Yeats, from which an attention to the text and inter- text and also relevant languages and cultures that both poets have, in a synchronic and diachronic viewpoint has resulted necessary.
9. Primers in Albanian language and the Albanian national independence: An overview about the Albanian-Italian bilingual primer MA. Lindita Kazazi & Prof. Dr. Njazi Kazazi University of Shkodra “Luigj Gurakuqi”
Abstract The primer, unlike other books in the whole world, is closely related to the life of every child who sits for the first time in the school desks. With this book an issuing and acquiring a programmed culture and education begins. Through it, children start their literacy learning in their native language, but especially for the Albanians this book has had multifaceted functions.
10. Social conflicts as a result of freedoms’ imbalance (The case of cartoons and of insulting film to the Prophet Muhammad a.s.) MA. Redi Shehu
Abstract In this research project, we will focus on the phenomenon in which two guaranteed rights in democratic and liberal-democratic states collide with each other, causing social tension. The special case in which we will focus is the case of the cartoons, and derogatory film to the Prophet Muhammad (pbuh), within a period from September 2005 until the fall of 2012 – a phenomenon which caused major tensions and debates across the globe, being accompanied by many victims and especially the murder of the American ambassador in Benghazi consulate in Libya. We will specifically focus at freedom of expression and freedom of religion as the foundation of debate and conflict that caused the event. Freedom of expression and freedom of religion are inseparable from one another within a given context. Any mechanical separation of the freedom of faith expression and its absolutization, leads to dogmatism of this freedom and every type of dogmatism is likely to turn into dictate. Thus, we can say that if we proceed with boundless absolutization of expression freedom, not specifying human limits, we take over the risk to restore
130 Abstracts in English the freedom of expression from a pillar of democracy to a dictates building and a “freedom of expression” dictatorship. What is obvious in these approaches is the escape of metaphysical deal of understanding about freedom in general and freedom of expression in particular, which actually is an inevitable dimension of society’s member. For this reason, a research on freedom’s metaphysics and order will be present in this paper. The pragmatic division between public and private in modernity does not undertake, say, take care so much for such a moral and also ethical dimension of the freedom of expression, which would be impossible without a metaphysical analysis of its source.
11. Online media and the “hate speech” Prof. As. Dr. Gentiana Skura, Tirana University
Abstract There is still no clear definition of what “hate speech” means, but so far the idea that “hate speech” covers all forms of expression which propagate, incite and promote racial and religious xenophobia, anti-Semitism or other forms of hatred based on intolerance expressed by aggressive nationalism and ethnocentrism, discrimination and hostility against minorities and immigrants, has prevailed.
Translations 12. The values of coexistence and its principles in the Medina Document Dr. Muhamed Sherkawi, Al-Ez’her University, Cairo, Egypt
Abstract Medina Document and the signed pact with the Christians of Najran and its surroundings, such as the Omar’s agreement later, guaranteed to the People of the Book citizens a privileged status within the Islamic state. Prophet Muhammad a.s. assured them of their rights, considering that they were in the covenant of God and Muhammad, the Messenger of God. Medina Document concludes with the words: “Allah and His Messenger (p.u.b.h.) would be at defense ofwhoever would wholeheartedly respect this agreement and would obey to it.” We should not forget that this constitutional document was written at a time when the rights of citizens were not taken into consideration even in both great empires of the time: Byzantium and Persia, imagine how could one think being respected by Arab tribes in the Arabian Peninsula. If we recall Plato and Aristotle attempts to develop a political theory of Greek society, we can understand the major differences between the Medina Document and political philosophers theories which were developed by Plato (at his book “Republic”) and Aristotle in his book on politics.
131 Abstracts in English Personalities 13. Imam Tomja - the personification of popular philosophy in Debar (Life of an Albanian Muslim cleric in the context of national history) Prof. dr. Bajram Xhafa, University of Shkodra
Abstract Not only when alive, but even long after his death up to nowadays, the words of the Great Imam, his replicas, the messages he left, his forecasts for social development etc. are still mentioned in various conversations. In many talks within people chambers, but also in occasional meetings in the streets, while shopping, in the Minor Inlet (Gryka e Madhe) and further across Debar, one can constantly hear “references” about the Imam’s thoughts and words: “The Great Imam has said so and so.” Almost there was no aspect of life that people didn’t refer to the Imam’s speeches and actions, his example, his reaction and his methods of behavior. His comeback was phenomenal. His speech had a great significance and constituted an important opinion in the society. People used the messages he conveyed, which were opposing those of communist regime, as an alibi for their camouflaged positions towards official propaganda. Furthermore, he spent his entire life doing the dissenter. “The words of Great Imam were realized” declared people after their conversations about various societal phenomenon. In replicas and conversation he had very quick and intelligent reactions. He responded immediately to everyone. Above all, he was distinguished for his generalizations, vision, clarity and coherence of thoughts. To all provocative questions, Imam gave very fast and sometimes very tough and even cynical answers. Where Imam Tomja was, one had to think well his words, otherwise he whipped him, or as people say in Debar, “ he adjusted the saddle to him.” Retrospective 14. Albanian Muslim Community activity in the 20’s of XX-th century at national and social aspect by Siri Hoxha
Abstract “A society that does not rely on the idea of religiosity, has not the basis of spiritual unity. And where the spiritual unity lacks, there can be no question of organized society and nationalism.” It is the merit of the Albanian Muslim Community which, besides becoming an independent, rightly realized its role and position in a multi-religious state by building its own physiognomy, rose relying on the motto: “Love for the Homeland derived from faith.” Likewise, for the merit of the Albanian state at that time, which despite such circumstances where it had to self-constitute, it found the way to open the path for construction of religious communities able to survive and introduced legal and correct relationships with them in the positions of a secular state, which is aware of the place and role of religion in shaping a vital nation for which all religions are equally respected.
132 Zani i Naltë
133 Zani i Naltë
Rregullat e shkrimit
Artikulli duhet të prezantojë një punë studimore, kërkimore, shkencore dhe të evidentojë elementë të qartë të origjinalitetit. Çdo shkrim duhet të ketë një strukturë, që duhet të përmbajë në mënyrë të detyrueshme elementët e mëposhtëm: 1. Titulli i artikullit të jetë sintezë e problematikës që ai trajton, i organizuar në mënyrë koncize dhe të përmbledhur. Titulli të mos jetë më i gjatë se 35 karaktere. 2. Të vendoset emri i autorit me titujt shkencorë përkatës dhe poshtë emrit të jepet pozicioni zyrtar i tij/saj. 3. Poshtë këtyre, në krye të shkrimit me një paragraf të veçantë mund të jepet një abstrakt i shkurtër, duke radhitur të gjitha nënçështjet. 4. Artikulli duhet të jetë i strukturuar me disa nënçështje në varësi të tematikës që shtron. 5. Nënçështja e parë e çdo artikulli duhet të jetë “Hyrja”, në të cilën të jepet qëllimi dhe objektivat, që e kanë shtyrë autorin për të shkruar artikullin dhe rëndësia e botimit të tij. 6. Të gjithë titujt e nënçështjeve të jenë me “Bold” dhe shkrim “Italik”, “Times New Roman 12”. Datat të shkruhen sipas modelit: Data – Muaji – Viti, titujt e nënçështjeve do të paraprihen nga numrat 1, 2, 3, etj. 7. Në fund të artikullit duhet të vendoset një nënçështje e posaçme me titull: Sugjerimet apo Konkluzionet. 8. Çdo artikull duhet të ketë të evidentuar edhe Bibliografinë. Çdo artikull duhet të ketë të paktën 10 referenca dhe vepra. 9. Çdo artikull duhet të ketë footnote-a dhe referenca për çdo material dhe au- tor që ka studiuar dhe referuar duhet vendosur në formë citati, në thonjëza, shprehjet e marra ekzaktësisht nga materialet e tjera të botuara më parë. 10. Footnote-a duhet të shkruhet me shkrim “Times New Roman 10” dhe të përmbajë:, autorin, titullin e veprës, shtëpinë botuese, datën dhe vendin e botimit, faqen nga është marrë citati. 11. Nëse autori është konsultuar me një site interneti duhet të shënohet edhe data e aksesueshmërisë: p.sh. akses më 10 Maj 2008. Në fund të footnote-s vendoset pikë dhe footnote-a jepet me «Justify». 12. Artikulli duhet të jetë jo më pak se 5 faqe dhe jo më shumë se 15 faqe kompjuterike. 13. Shkrimi i artikullit duhet të jetë “Times New Roman” me “Spacio 1” dhe i gjithë teksti të jetë “Justified”. Artikulli duhet të respektojë elementët gramatikorë dhe gjuhësorë dhe të jetë i shkruar me “ë” dhe “ç”.
134