Objaœnienia Do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski

PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

EL¯BIETA DOBRACKA

G³ówny koordynator Szczegó³owej mapy geologicznej Polski — S. LISICKI Koordynator regionu Polski zachodniej —- B. PRZYBYLSKI

OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI

1:50000

Arkusz Œwidwin (157) (z 2 fig., 4 tab. i 2 tabl.)

Wykonano na zamówienie Ministra Œrodowiska za œrodki finansowe wyp³acone przez Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej

WARSZAWA 2008 Autor: El¿bieta DOBRACKA Pañstwowy Instytut Geologiczny Oddzia³ Pomorski ul. Wieniawskiego 20, 71–130 Szczecin

Redakcja merytoryczna: Ewa MI£ACZEWSKA Pañstwowy Instytut Geologiczny ul. Rakowiecka 4, 00–975 Warszawa

Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego doc. dr hab. Jerzy NAWROCKI

ISBN 978-83-7538-382-9

Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Jacek STR¥K

2 SPIS TREŒCI

I. Wstêp ...... 5 II. Ukszta³towanie powierzchni terenu...... 10 III. Budowa geologiczna ...... 15 A. Stratygrafia...... 15 1. Perm ...... 17 a. Perm œrodkowy ...... 17 Czerwony sp¹gowiec ...... 17 Czerwony sp¹gowiec górny ...... 17 b. Perm górny ...... 17 Cechsztyn ...... 17 Werra...... 18 Stassfurt ...... 19 Leine ...... 19 Aller ...... 19 2. Trias...... 19 a. Trias dolny ...... 19 Pstry piaskowiec ...... 19 Pstry piaskowiec dolny...... 19 Pstry piaskowiec œrodkowy ...... 20 Pstry piaskowiec górny (ret) ...... 20 b. Trias œrodkowy ...... 20 Wapieñ muszlowy ...... 20 c. Trias górny ...... 21 Kajper ...... 21 Kajper dolny ...... 21 Kajper górny ...... 21 „Retyk”...... 22 3. Jura ...... 22 a. Jura dolna (lias) ...... 22 Hettang...... 23 Synemur ...... 23

3 Synemur dolny i górny...... 23 Pliensbach ...... 23 Toark...... 24 Toark dolny ...... 24 Toark górny ...... 24 4. Paleogen ...... 24 a. Eocen ...... 24 b. Oligocen...... 25 5. Neogen ...... 28 a. Miocen ...... 28 6. Czwartorzêd ...... 29 a. Plejstocen ...... 29 Zlodowacenia po³udniowopolskie ...... 30 Interglacja³ ma³opolski...... 30 Zlodowacenie Sanu 1 ...... 30 Zlodowacenie Sanu 2 (Wilgi) ...... 32 Interglacja³ wielki ...... 34 Zlodowacenia œrodkowopolskie ...... 36 Zlodowacenie Odry ...... 36 Interglacja³ lubawski (lubelski) ...... 38 Zlodowacenie Warty ...... 38 Stadia³ dolny ...... 38 Stadia³ górny ...... 41 Interglacja³ eemski ...... 43 Zlodowacenia pó³nocnopolskie ...... 44 Zlodowacenie Wis³y ...... 44 Stadia³ górny ...... 44 b. Czwartorzêd nierozdzielony ...... 57 c. Holocen ...... 58 B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu ...... 61 C. Rozwój budowy geologicznej ...... 63 IV. Podsumowanie ...... 74 Literatura ...... 76

SPIS TABLIC

Tablica I — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000 Tablica II — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000

4 I. WSTÊP

Granice arkusza Œwidwin (157) Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 wyznaczaj¹ wspó³rzêdne geograficzne: 15°45’–16°00’ d³ugoœci geograficznej wschodniej oraz 53°40’–53°50’ szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Powierzchnia obszaru objêtego arkuszem wynosi 306 km2. Wed³ug podzia³u fizyczno-geograficznego Polski (Kondracki, 2000) prawie ca³y obszar le¿y w obrêbie Wysoczyzny £obeskiej, a po³udniowa jego czêœæ stanowi fragment Pojezierza Drawskiego. Oba mezoregiony nale¿¹ do ma- kroregionu — Pojezierze Zachodniopomorskie i do podprowincji Pojezierza Po³udniowoba³tyckie. Administracyjnie kartowany obszar nale¿y do województwa zachodniopomorskiego i obejmuje fragmenty powiatów: œwidwiñskiego (miasto i gmina Œwidwin oraz gminy: BrzeŸno, Po³czyn Zdrój, R¹bino, S³awoborze), drawskiego (po³udniowa czêœæ obszaru; gminy: Drawsko Pomorskie, Ostrowice) oraz ³obeskiego (po³udniowo-zachodnia czêœæ: gmina £obez). Miasto powiatowe Œwidwin jest oœrodkiem przemys³u: drzewnego, spo¿ywczego, odzie¿owego, a tak¿e turystycznego. W po³udniowej czêœci miasta po³o¿one jest jezioro Bukowiec, nad brzegiem którego usytuowane s¹ oœrodki wypoczynkowe oraz pole kempingowe. Omawiany teren ma charakter typowo rolniczy, a uzupe³niaj¹c¹ funkcjê pe³ni leœnictwo. W gmi- nie Œwidwin 60% ca³kowitej powierzchni zajmuj¹ u¿ytki rolne. Na obszarze wysoczyzny rozwinê³y siê gleby wysokich klas bonitacyjnych od I do IVa. Gleby te maj¹ najwiêksze rozprzestrzenienie w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru w rejonie miejscowoœci £êgi i D¹browa Bia³ogardzka, na wschód od Œwidwina, w okolicach miejscowoœci Bierzwnica oraz w po³udniowo-zachodniej czêœci w rejonie BrzeŸna. W ubieg³ych latach dominowa³y du¿e pañstwowe gospodarstwa rolne, obecnie ziemia jest czêsto niezagospodarowana, a wiêkszoœæ gospodarstw jest zarz¹dzana przez Agencjê W³asnoœci Rolnej Skarbu Pañstwa. Lasy wystêpuj¹ w czêœci centralnej i po³udniowo-wschodniej badanego obszaru. W obrêbie doliny Regi oraz torfowiska Klêcko tworz¹ zwarte kompleksy leœne, charakteryzuj¹ce siê znacznym zró¿nico-

5 waniem rodzajowym. Wœród gatunków drzew wystêpuje sosna, œwierk buk, d¹b klon. Lasy nad jeziorem Klêckim znajduj¹ siê w obszarze Chronionego Krajobrazu „Pojezierze Drawskie” z piêknymi buczynami i bagnistymi borami Uroczyska Wrzosowiec. Wystêpuj¹ tu ogromne dêby, z których dwa „Gruby” i „Wysoki” s¹ pomnikami przyrody. W bliskiej odleg³oœci od jeziora Klêckiego znajduje siê per³a lasów Pomorza Œrodkowego — 600-hektarowy Zespó³ Przyrodniczo-Krajobrazowy „Karsibór” utworzony w 1997 r dla ochrony leœnych i bagiennych siedlisk rzadkich roœlin i zwierz¹t. Œwidwin posiada dobre po³¹czenie drogowe z Ko³obrzegiem, Koszalinem oraz Szczecinem, przez miasto przebiega linia kolejowa ³¹cz¹ca je ze Szczecinkiem, Koszalinem i Ko³obrzegiem. Opracowanie arkusza Œwidwin zosta³o zrealizowane w Oddziale Pomorskim Pañstwowego Insty- tutu Geologicznego w Szczecinie na podstawie projektu badañ geologicznych (Sochan, Frankiewicz, Szczesiak, 2000) obejmuj¹cego arkusze: Rusinowo (156), Œwidwin (157), £obez (194), Drawsko Pomorskie (195) zatwierdzonego przez Ministra Œrodowiska decyzj¹ DG/KOK/A0/489-NY-13/2001 z dnia 31.10.2001 r. Prace by³y prowadzone w latach 2003–2006. Sporz¹dzono zdjêcie geologiczne obszaru na podstawie terenowych prac kartograficznych, w ramach których wykonano 873 punkty dokumenta- cyjne, w tym: 586 sond rêcznych o metra¿u 1720,5 m i œredniej g³êbokoœci 3 m, 74 wkopy o ³¹cznej kuba- turze 192 m3 oraz sprofilowano 100 œcian ods³oniêæ o ³¹cznej powierzchni 385,8 m2. Wykonano równie¿ 113 sond mechanicznych o ³¹cznym metra¿u 1115 m do g³êbokoœci od 5 do 15 m (w tym 108 sond do g³êbokoœci 10 m). W celu okreœlenia g³êbokoœci zalegania pod³o¿a podczwartorzêdowego, rozdzielenia osadów czwartorzêdowych na poziomy glacjalne, przebiegu dyslokacji oraz uœciœlenia lokalizacji projektowa- nych otworów kartograficznych wykonano wzd³u¿ projektowanej linii przekroju geologicznego A–B ci¹g elektrooporowy o d³ugoœci oko³o 25 km oraz sondowania krzy¿owe na otworach. £¹cznie wykonanych zosta³o 145 sondowañ geoelektrycznych przez firmê Geoserwis z Warszawy (Jagodziñska, Kalitiuk, 2005). Analizê pó³szczegó³owego zdjêcia grawimetrycznego wykona³ Twarogowski (2006). W celu udokumentowania pe³nego profilu utworów czwartorzêdowych wykonano na linii przekroju geologicznego cztery pe³nordzeniowe otwory kartograficzne o ³¹cznym metra¿u 493,0 m (wyko- nawca-Geofizyka–Toruñ): Œ-1 Pêczerzyno (otw. nr 176) zakoñczony na g³êbokoœci 155,0 m w osadach eocenu górnego, Œ-2 Chomêtówko (otw. nr 156) o g³êbokoœci 69,0 m nawiercaj¹cy osady miocenu, Œ-3 Kluczkowo (otw.132) zakoñczony na g³êbokoœci 167,0 m w osadach oligocenu i Œ-4 Modrzewiec (otw. nr 28) zakoñczony na g³êbokoœci 102,0 m w utworach oligocenu (fig. 1). Z rdzeni wiertniczych po- brano 203 próbki osadów do badañ laboratoryjnych zarówno z osadów czwartorzêdowych, jakizosa- dów pod³o¿a podczwartorzêdowego. Próbki poddano badaniom litologiczno-petrograficznym, które zosta³y wykonane w Oddziale Geologii Morza Pañstwowego Instytutu Geologicznego w Gdañsku (Sze- lewicka, Micha³owska, 2005). Wykonano 428 analiz i oznaczeñ, w tym: analizê uziarnienia, stopnia ob- toczenia ziarn kwarcu, zawartoœci wêglanów, sk³adu minera³ów ciê¿kich oraz sk³adu petrograficznego.

6 B3Pm Qp4

B3LP Qp4

W3 Qp3

W1 Qp3

O Qp3

Qp2-3

G Qp2

S Qp2 111,95 G Qp2

123,0 S Qp2

137,0 139,6 K Qp2

Fig. 1. Zestawienie profili otworów badawczych (kartograficznych)

W celu okreœlenia stratygrafii osadów pod³o¿a wykonano badania palinologiczne 15 próbek w Zak³adzie Kartografii Geologicznej PIG przez S³odkowsk¹ (2006). Pozwoli³y one na wyró¿nienie trzech zespo³ów py³kowo-fitoplanktonowych: górnego eocenu, najni¿szego oligocenu dolnego facji „latorf” i najwy¿szego neogenu. Problematyczny by³ zespó³ zaliczony do najwy¿szego neogenu

7 w otworze Chomêtówko (otw. 156). Sk³ad tego zespo³u, w którym 90% stanowi¹ ziarna py³ku Pinu- spollenites (= Pinus) nie jest zazwyczaj spotykany w neogenie i najbardziej zbli¿a siê do obrazów czwartorzêdowych (S³odkowska, 2006). Omawian¹ seriê osadów zaliczono do miocenu ze wzglêdu na wykszta³cenie litologiczne oraz sk³ad mineralogiczny. Podobnie wykszta³cone serie osadów zosta³y wydzielone na obszarze przedstawionym na arkuszu Miros³awiec (Piotrowski, 2003a) i na arkuszu Konotop (Winnicki, 2006), gdzie zosta³y zaliczone do dolnej czêœci miocenu górnego. Wyniki wy¿ej wymienionych badañ zosta³y opracowane w formie ekspertyzy. W celu bli¿szego sprecyzowa- nia stratygrafii osadów plejstocenu wykonano analizy palinologiczne 16 próbek z osadów organicznych z 3 otworów kartograficznych (28,132,176). Wyniki tych analiz nie da³y mo¿liwoœci okreœlenia wieku badanych osadów (Winter, 2006). Przy interpretacji budowy geologicznej kartowanego obszaru obok analizy materia³ów w³asnych wykorzystano ró¿norodne materia³y archiwalne, na które sk³adaj¹ siê opisy 283 otworów wiertniczych, w tym 129 otworów hydrogeologicznych, 4 otworów badawczych, 41 otworów surowcowych i 28 dokumentacji surowcowych, 8 dokumentacji geologiczno-in¿ynierskich, 2 dokumentacje geofizyczne i 3 dokumentacje hydrogeologiczne-sozologiczne. Najwczeœniejsze opracowania geologiczno-kartograficzne wykonywane w centralnej czêœci Poje- zierza Pomorskiego pochodz¹ z pocz¹tku XX wieku. Badania prowadzili geolodzy niemieccy, a ich syntez¹ by³y mapy geologiczno-geomorfologiczne Pomorza w skali 1:200 000 i 1:500 000 (Haber- mann, 1913; Keilhack, 1901, 1930) oraz pierwsze opracowania „sambijskiej formacji burowêglowej” Pomorza (Jentzsch, 1927). Pierwsze polskie opracowanie geologiczno-kartograficzne to: Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski w skali 1:300 000 arkusz Szczecin, wyd. A (Rühle, 1948) i wyd. B (Ró¿ycki, Tyski, 1955). Syntez¹ kartograficzn¹ omawianego obszaru jest arkusz Œwidwin Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, wyd. Ai B wraz z objaœnieniami (Butrymowicz, 1975; Butrymowicz, Nosek, 1975, 1977). Budowa geologiczna obszaru objêtego arkuszem zosta³a rozpoznana profilami 4 g³êbokich wier- ceñ badawczych wykonanych w latach 1957–1963. S¹ to otwory: Œwidwin 2 (otw. nr 190), Œwidwin 3 (otw. nr 150), Bronowo IG 1 (otw. nr 171), Karsibór IG 1 (otw. nr 189). Wyniki tych wierceñ, z wyj¹tkiem otworu Œwidwin 3, zosta³y zebrane w obszernym opracowaniu syntetycznym parantyklinorium pomorskiego (Dadlez, Dembowska, 1962a, 1965). Najwiêcej danych odnoœnie budowy kompleksu cechszty- ñsko-mezozoicznego dostarczy³y wiercenia przemys³u naftowego: Œwidwin 2, Œwidwin 3 i Czaplinek IG 2 (ark. Czaplinek) oraz badania sejsmiczne wykonane przez Przedsiêbiorstwo Poszukiwañ Geofi- zycznych. Podsumowanie tych badañ znajduje siê na Mapie grawimetryczno-sejsmicznych elementów strukturalnych kompleksu cechsztyñsko-mezozoicznego na obszarze wa³u pomorsko-kujawskiego i obszarów przyleg³ych, arkusze Ko³obrzeg i Œwidwin 1:200 000 (Wronicz, 1988) i arkusz Szczecinek

8 1:200 000 (Cieœla, Wybraniec, 1997). W celu wyznaczenia liniowych elementów strukturalnych Polski wykonano Mapê fotolineamentów satelitarnych w skali 1:200 000 (Doktór, Graniczny, 1990) oraz prze- prowadzono analizê komputerow¹ zdjêæ grawimetrycznych i teledetekcyjnych (Doktór, Graniczny, Ku- charski, 1995). Budowa geologiczna i litologia antyklinorium pomorskiego zosta³a opisana w kilku opracowaniach regionalnych (Dadlez, Marek, 1969; Dadlez (red.), 1976, 1998; Dadlez, 2001, Marek, Pajchlowa (red.) 1997; Raczyñska (red.), 1987; Znosko (red.), 1998). Zagadnieniami stratygrafii paleogenu i neogenu zajmowali siê: Ciuk (1970,1974), Piwocki, Olkowicz-Paprocka (1987), Piwocki, Ziembiñska-Tworzyd³o (1995), Peryt, Piwocki (red.) (2004). Zagadnienia hydrogeologiczne zwi¹zane z wydajnoœci¹ poziomów wodonoœnych, ich chemi- zmem oraz zasiêgiem struktur wodonoœnych zosta³y przedstawione na mapach hydrogeologicznych Polski w skali 1:200 000 (Matkowska, 1983) i 1:50 000 (Jêdrusiak, Kuzynków, 2000). Problematykê surowcow¹ przedstawia Przegl¹dowa Mapa Surowców Skalnych w skali 1:300 000, arkusz Szczecin, pod redakcj¹ Brodowicz (1966), opracowanie geologiczne bazy kopalin miejscowych powiatu œwidwiñskiego (Piszczka, Chudecki, KoŸmiñski, 1964) oraz dokumentacje z³ó¿ kruszywa mineralnego, torfów i gytii. Ukszta³towanie i genezê powierzchni pod³o¿a osadów czwartorzêdu pó³nocno-zachodniego Pomo- rza oraz próbê stratygraficznego uporz¹dkowania osadów plejstocenu przedstawi³a Kopczyñska-¯andarska (1970a, b). Zagadnieniami deglacjacji l¹dolodu pomorskiego oraz przebiegiem strefy marginalnej na Pojezierzu Drawskim zajmowa³ siê Bartkowski (1969, 1972). Autor ten przyjmowa³ arealny (stre- fowy) charakter deglacjacji tego obszaru. Czwartorzêd Równiny Bia³ogardzkiej i Pojezierza Pomorskiego przedstawia praca Maksiaka, Mroza (1978). Autorzy ci okreœlili transgresywny charakter fazy pomorskiej i arealny typ deglacjacji. Pogl¹d ten dla Pojezierza Drawskiego podtrzymywa³ K³ysz (1990). Wed³ug póŸniejszych badañ tego autora (2000, 2001) zaburzenia glacitektoniczne obserwowane w obrêbie osadów czo³owomoreno- wych w Toporzyku oraz dwudzielnoœæ glin morenowych (bazalnych) s¹ dowodem na transgresjê l¹dolodu pomorskiego-szybkiego awansu jêzorów lodowcowych typu surge. Procesy deglacjacji l¹dolodu ostatniego zlodowacenia w obszarze lobu Parsêty oraz klasyfikacjê form z nimi zwi¹zanych omawia równie¿ Karczewski (1989, 1991, 1994). Autor ten zak³ada recesyjny charakter fazy pomorskiej oraz arealny typ deglacjacji lobu Parsêty. Deglacjacjê zró¿nicowan¹, z przewag¹ frontalnego zaniku l¹dolodu fazy pomorskiej postulowa³ Kozarski (1995). W nawi¹zaniu do wczeœniejszych badañ oraz w oparciu o testowanie procesów paleoglacjalnych Jania i Bukowska-Jania (1997) opracowali teoretyczny model rozwoju i zaniku lobu Par- sêty. Stwierdzili oni, i¿ transgresja w lobie Parsêty mia³a charakter szar¿y wyprowadzaj¹cego strumienia lodowego. Deglacjacja w pierwszym etapie przebiega³a frontalnie, dopiero w drugim (ko-

9 ñcowym) etapie mia³a charakter zamierania powierzchniowego wielkich mas lodu, rozbitych licznymi szczelinami. Na transgresywny charakter fazy pomorskiej wskazywali autorzy SmgP: Dobracka (1999, 2001, 2002 a, b, 2003, 2006), Kwapisz, 1999, Lewandowski i in. (2006); Piotrowski (2003 a,b), Popielski (1999), Winnicki (2006). Podsumowaniem dotychczasowych wyników badañ kartograficz- no-geologicznych na Pomorzu Œrodkowym by³a IX Konferencja „Stratygrafia Plejstocenu Polski”. Materia³y konferencji opublikowane zosta³y w przewodniku pt. ”Plejstocen Pomorza Œrodkowego i strefa marginalna lobu Parsêty” (Dobracka, Piotrowski, 2002; Dobracka, Lewandowski, 2002; Dob- racki, Lewandowski, 2002). Najnowszy obraz budowy geologicznej czwartorzêdu przedstawia mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000 (Marks, Ber, Gogo³ek, Piotrowska, (red.), 2006) wraz z obja- œnieniami (Ber, Dobracki, Lisicki, 2006) podsumowuj¹ca wyniki dotychczasowych prac nad Szcze- gó³ow¹ map¹ geologiczn¹ Polski.

II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU.

Obszar przedstawiony na arkuszu Œwidwin znajduje siê w obrêbie regionu fizyczno-geograficznego Pojezierze Zachodniopomorskie i wchodzi w sk³ad dwóch mezoregionów: Wysoczyzny £obeskiej obejmuj¹cej czêœæ pó³nocn¹ i œrodkow¹ oraz Pojezierza Drawskiego (czêœæ po³udniow¹) (Kondracki, 2000). W obrêbie tych mezoregionów dominuje m³odoglacjalny krajobraz pagórkowa- tych równin morenowych i wzniesieñ morenowych (Kondracki, Ostrowski, 1994). Powsta³ on w wyniku transgresji l¹dolodu fazy pomorskiej stadia³u g³ównego zlodowacenia Wis³y oraz przebiegu deglacjacji obszaru zwi¹zanej z lodem aktywnym (deglacjacja frontalna), a nastêpnie stagnuj¹cym i martwym (deglacjacja arealna) w obszarze garbu pojeziernego. Elewacja garbu pojeziernego (Galon, 1972) stanowi³a próg na którym zatrzyma³ siê na okres kilkuset lat front transgreduj¹cego l¹dolodu fazy pomorskiej i nadbudowa³ t¹ elewacjê wa³ami moren czo³owych i towarzysz¹cymi im formami akumulacji marginalnej. £uki wa³ów morenowych dopasowane s¹ do stref glacitektonicznych wypiêtrzeñ buduj¹cych kulminacje garbu. W bezpoœrednim zapleczu moren czo³owych w wyniku póŸniejszych procesów deglacjacji obszaru powsta³y pagórki po wa³ach lodowo-morenowych, zespo³y form szczelinowych, moreny martwego lodu, kemy, tarasy kemowe oraz kotliny i zag³êbienia wytopiskowe, a tak¿e supraglacjalne sto¿ki sandrowe akumulowane pomiêdzy i na bry³ach martwego lodu. Powierzchnia Wyso- czyzny £obeskiej rozciêta dolinami rzeki Regi, Mogilicy i ich dop³ywów, obni¿a siê w kierunku pó³nocno-zachodnim, ku Równinie Gryfickiej. Najwy¿sze wzniesienia, przekraczaj¹ce 180 m n.p.m. znajduj¹ siê w czêœci po³udniowo-wschodniej, w obszarze Ÿródliskowym rzeki Regi w Por¹bce (185,6 m n.p.m.) i w rejonie Bronowa (192,2 m n.p.m.).

10 Na kartowanym obszarze przewa¿a falista i pagórkowata wysoczyzna morenowa porozcinana po³udnikowo rynnami subglacjalnymi i dolinami wód roztopowych oraz biegn¹cymi ukoœnie rynnami marginalnymi (tabl. I). Dwie g³êbokie rynny subglacjalne wykorzystuj¹ rzeki: Rega i Mogilica. W dnie trzeciej, w¹skiej i d³ugiej rynny dochodz¹cej do g³ównego ci¹gu moren czo³owych fazy pomorskiej (ark. Drawsko Pom.) znajduj¹ siê jeziora: Bukowiec, Wilczkowo i BrzeŸno. Rynny te ograni- czone s¹ stromymi stokami osi¹gaj¹cymi najwy¿sz¹ wysokoœæ (20 m) w strefie wysoczyzny morenowej w rejonie Bierzwnicy (rynna Regi). Czêœæ pó³nocno-zachodnia rynny Regi w rejonie Œwidwina zosta³a przekszta³cona na etapie póŸnoglacjalnego odp³ywu wód i kszta³towania siê doliny Regi. Ryn- nom subglacjalnym towarzysz¹ d³ugie wa³y ozowe. Najwiêkszy i najd³u¿szy wa³ ozowy wystêpuje w rynnie Regi pomiêdzy Kluczkowem i Bierzwnic¹. Ci¹gnie siê on na d³ugoœci 5km i na szerokoœci od 200 do 450 m wzd³u¿ zachodniego brzegu Regi. Jego wysokoœæ dochodzi do 20 m w czêœci œrodko- wej i po³udniowej wa³u. Równolegle do niego, po wschodniej stronie Regi, biegnie drugi, w¹ski wa³ ozowy, o d³ugoœci 900 metrów i szerokoœci od 70 do 200 metrów. Osi¹ga on wysokoœæ 12minajego szczycie znajduj¹ siê œlady grodziska. W¹skie i krótkie wa³y ozowe towarzysz¹ rynnie Regi na odcinku pomiêdzy Rogalinem Dolnym i Smardzkiem oraz na po³udnie od Bierzwnicy. Du¿e zgrupowanie wa³ów ozowych towarzyszy rynnie jezior: Bukowiec, Wilczkowo, BrzeŸno. Najwiêksze ozy znajduj¹ siê po obu stronach rynny Bukowiec. Osi¹gaj¹ one d³ugoœæ 1800 metrów, szerokoœæ od 100 do 300 metrów i wysokoœæ do 15 m. Wa³y ozowe o przebiegu NE–SW towarzysz¹ w¹skiej rynnie biegn¹cej z Kluczkowa przez Cho- mêtowo do BrzeŸna. S¹ to w¹skie formy o d³ugoœci dochodz¹cej do 800 m i wysokoœci do 10 m., wy- raŸnie zaznaczaj¹ce siê w rzeŸbie terenu. Pojedyncze wa³y ozowe znajduj¹ siê w Kluczkowie, Smardzku i w Œwidwinku. Pomiêdzy rynn¹ jeziora Bukowiec i Wilczkowo, a dolin¹ rzeki Galbeny (dop³yw Regi), na po³udnie od Œwidwina przebiega d³uga forma szczelinowa o d³ugoœci ok. 2 km. Jej szerokoœæ waha siê od 250 do 500 m, a od pó³nocy graniczy z dolin¹ Regi. Wzd³u¿ pó³nocnego sk³onu garbu pojeziernego, ukoœnie przez omawiany obszar, przebiega ³uk moren czo³owych recesyjnych. Sk³ada siê on z kilku odizolowanych wzgórz morenowych, stromo opadaj¹cych ku pó³nocy. Wysokoœci wzgórz morenowych s¹ zbli¿one i osi¹gaj¹ wartoœæ: 165,8 m n.p.m. w Cieszeniewie, 169,0 m n.p.m. w Chomêtówku i 171,6 m n.p.m. w Redelskich Górach. Wzgórze morenowe w Chomêtówku o d³ugoœci 3 km (wzd³u¿ osi W–E) i szerokoœci od 650 do 1250 m opada ³agodnie ku zachodowi do wysokoœci 130 m n.p.m., przechodz¹c w krótki sto¿ek sandrowy Gr¹dka. Od strony wschodniej graniczy z rynn¹ Regi. Wa³ morenowy Redelskich Gór rozci¹ga siê równie¿ na d³ugoœci 3 km i na szerokoœci od 0,5 do 1 km. Od strony po³udniowej przylega do niego krót- ki sto¿ek sandrowy sypany w s¹siedztwie bry³ martwego lodu. U jego nasady znajduje siê zarastaj¹ce jezioro Suskie, a na jego powierzchni wystêpuj¹ ma³e, zatorfione zag³êbienia po martwym lodzie. Na

11 pó³noc od Redelskich Gór znajduje siê ci¹g znacznie ni¿szych pagórków moren akumulacyjnych. S¹ to id¹c od zachodu: Lisie Góry (129,8 m n.p.m.), Czarcie Góry (143,0 m n.p.m.), Góra Bardo (148,2 m n.p.m.) w rejonie Red³a oraz pagórki morenowe w rejonie ¯o³êdna (133,5 m n.p.m.). Od po³udnia przylega do nich sandr dolinny biegn¹cy u podstawy kulminacji garbu pojeziernego. Najbardziej na po³udnie wysuniêty ³uk recesyjnych moren czo³owych przebiega na d³ugoœci 4 km w po³udniowo-wschodniej czêœci badanego obszaru. Bierze on swój pocz¹tek od Jeziora Klêckiego, gdzie ma szerokoœæ od 200 do 300 m. Nastêpnie rozcz³onkowuje siê on na kilka równoleg³ych, w¹skich wa³ów, pomiêdzy którymi znajduj¹ siê w¹skie, suche dolinki lub obni¿enia zatorfione lub wype³nione wod¹ (Jezioro Resko). Prawdopodobnie te wyd³u¿one wa³y morenowe s¹ pozosta³oœci¹ po trzonach lodowo-morenowych opisanych przez K³ysza (2000) z rejonu Toporzyka (ark. Po³czyn Zdrój). Kulminacje tych wa³ów morenowych osi¹gaj¹ wysokoœæ 152–160 m n.p.m.. Omawiana strefa morenowa przebiega dalej w kierunku pó³nocno-wschodnim przez Kokosze Góry (180–187 m n.p.m.) w stronê moreny Toporzyka (180–187 m n.p.m.) (ark. Po³czyn Zdrój). Wiêkszoœæ pagórków morenowych stanowi¹ tutaj moreny czo³owe spiêtrzone (moreny wyciœniêcia). Na zapleczu recesyjnych moren czo³owych, pomiêdzy Gr¹dzkiem i Jeziorem Klêckim, znajduje siê szeroka strefa marginalna, w której przewa¿a rzeŸba kemowo-wytopiskowa. Rozleg³e obni¿enie wytopiskowe zajête przez torfowisko wysokie (Zespó³ Przyrodniczo-Krajobrazowy „Karsibór”) okalaj¹ od zachodu pagórki kemowe o wysokoœciach od kilku do kilkunastu metrów. Wysoczyznê moreny dennej po³o¿onej w tej czêœci kartowanego obszaru na Pojezierzu Drawskim na wysokoœci 120–130 m n.p.m., cechuje obfitoœæ zag³êbieñ wytopiskowych, przewa¿nie wype³nionych torfami. Wzd³u¿ zachodniej kra- wêdzi tej wysoczyzny ukszta³towa³ siê szeroki taras kemowy, po³o¿ony na wysokoœci 110–120 m n.p.m. Dwie w¹skie listwy tarasów kemowych rozci¹gaj¹ siê równie¿ wzd³u¿ pó³nocnej krawêdzi wysoczyzny morenowej w rejonie Chomêtówka i Red³a. W Chomêtówku powierzchnia tarasu po³o¿ona jest na wy- sokoœci 120–130 m n.p.m., a w rejonie Red³a na wysokoœci 130–145 m n.p.m. Znaczne zagêszczenie pagórków kemowych znajduje siê na wysoczyŸnie pomiêdzy BrzeŸnem i Pêczerzynem i kontynuuje siê na obszarze przedstawionym na arkuszu Rusinowo (Piotrowski, 2006). S¹ to ma³e formy o wysokoœci od 5 do 10 metrów. S¹ owalnego kszta³tu i maj¹ zbocza ³agodnie zary- sowane. Oprócz pagórków kemowych wystêpuj¹ sporadycznie na tym obszarze pagórki moren martwego lodu. Wystêpuj¹ one na wschód od Bierzwnicy, zarówno w obrze¿u, jak i poœrodku obni¿enia wytopiskowego. S¹ to niewielkie, owalne formy, których wysokoœæ nie przekracza 5 m. Wysoczyznê morenow¹ obszaru arkusza dzieli na 2 czêœci szeroka rynna marginalna zajêta przez równinê sandrow¹. Rynna ta przebiega w kierunku NE–SW wzd³u¿ krawêdzi wy¿szego stopnia wysoczyzny garbu pojeziernego wyznaczaj¹cego jeden z etapów odstêpowania czo³a l¹dolodu. Bierze ona swój pocz¹tek na obszarze przedstawionym na arkuszu Po³czyn Zdrój, a nastêpnie przebiega

12 przez Red³o, Kluczkowo, Chomêtowo, BrzeŸno do Pêczerzyna. Powierzchnia osadów sandrowych wype³niaj¹cych rynnê uk³ada siê najwy¿ej we wschodniej czêœci (135–140 m n.p.m.), obni¿a siê do 110 m n.p.m. w rejonie Chomêtowa i do 95 m n.p.m. w Pêczerzynie, gdzie przecina j¹ dolina Starej Regi. Rynnê dziel¹ na 3 odcinki po³udnikowo biegn¹ce rynny subglacjalne (rynna Regi oraz rynna jezior Bukowiec, Wilczkowo i BrzeŸno). Odcinek œrodkowy rynny odznacza siê najwiêksz¹ szerokoœci¹ (2 km). Towarzysz¹ mu d³ugie i w¹skie wa³y ozowe oraz d³uga i w¹ska dolina wód roztopowych kieruj¹ca swe wody ku SW do rynny jezior BrzeŸno i Wiêc³aw. Odcinek pó³nocny i po³udniowy s¹ znacznie wê¿sze i ich szerokoœæ wynosi œrednio 1 km. W pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru, u podstawy ni¿szego stopnia wysoczyznowego po³o¿onego na wysokoœci 100–125 m n.p.m. przebiega pó³nocna rynna marginalna. Bierze ona swój pocz¹tek w rejonie R¹bina (ark. R¹bino). Pocz¹tkowo jest to w¹ska forma, o szerokoœci do 1 km, która na wyso- koœci jezior Bystrzyno Ma³e i Wielkie rozszerza siê gwa³townie do szerokoœci 2 km i skrêca ku po³udniowi w stronê Œwidwina. Na tym odcinku, rynna ta zosta³a przekszta³cona na etapie póŸnoglacjalnego odp³ywu wód w dolinê wód roztopowych, a nastêpnie w dolinê rzeczn¹. W obrêbie tej doliny wykszta³ci³y siê dwa tarasy erozyjno-akumulacyjne: taras wy¿szy w poziomie 90–95 m n.p.m. i taras ni¿szy le¿¹cy na wysokoœci 85–90 m n.p.m.. W dolinie Regi, na po³udnie od Œwidwina powsta³ akumulacyjny taras nadzalewowy, wznosz¹cy siê 2,5–5 m ponad lustro wody w rzece. Na tym odcinku, od ujœcia Gal- beny do granicy obszaru, Rega p³ynie na wysokoœci 80,0–80,8 m n.p.m. Poszczególne poziomy taraso- we lokalnie rozdzielone s¹ wyraŸnymi krawêdziami. Pó³nocne i po³udniowo-zachodnie zbocza wysoczyzny œwidwiñskiej opadaj¹ w kierunku doliny Regi d³ugimi stokami, porozcinanymi przez m³ode dolinki strumieni p³yn¹cych ku pó³nocy oraz przez liczne dolinki denudacyjne, czêsto zawieszone i póŸniej ponownie rozciête. Zbocza rynien subglacjalnych rozcinaj¹ krótkie dolinki, parowy, liczne dolinki denudacyjne oraz niecki korazyjno-denudacyjne. Wokó³ wszystkich jezior (przewa¿nie rynnowych) wystêpuj¹ w¹skie listwy tarasów jeziornych. Stanowi¹ one fragmenty starych den jezior, w ich maksymalnym zasiêgu. W wyniku procesów zarastania czêœæ jezior uleg³o zatorfieniu, a kilka jezior przesta³o istnieæ, m.in. zbiornik wodny po³o¿ony w czêœci po³udniowej rynny subglacjalnej jezior Bukowiec, Wilczkowo, BrzeŸno. Zbiornik ten znajduje siê aktualnie w stanie zabagnienia i w inicjalnej fazie torfienia. Pok³ady gytii osi¹gaj¹ w nim mi¹¿szoœæ do 9 m i zbudowane s¹ g³ównie z gytii glonowej, w pod³o¿u której wystêpuje gytia ilasta. W innych, zarastaj¹cych zbiornikach wodnych, oprócz pok³adów gytii wystêpuj¹ równie¿ kredy jeziorne. Równiny torfowe rozwinê³y siê w obrêbie mis jeziornych w wyniku procesu zarastania jezior, m.in. jezior w rynnie marginalnej pomiêdzy Kluczkowem i BrzeŸnem. Ponadto wystêpuj¹ one w obrê- bie zag³êbieñ wytopiskowych, bezodp³ywowych lub okresowo przep³ywowych oraz w dolinach rzecznych Regi i Starej Regi. Równiny torfowe tworz¹ torfowiska niskie, przejœciowe i wysokie, w sp¹gu torfów czêsto wystêpuj¹ gytie. Powierzchnia torfowisk niskich jest p³aska, a torfowisk wysokich jest

13 lekko wypuk³a. Najwiêksze torfowisko wysokie znajduje siê w po³udniowej czêœci kartowanego obszaru (torfowisko Klêcko). Wype³nia ono rozleg³e obni¿enie wytopiskowe, bêd¹ce mis¹ koñcow¹. Po³o¿one jest w obszarze Zespo³u Przyrodniczo-Krajobrazowego „Karsibór” utworzonego dla ochrony leœnych i bagiennych siedlisk rzadkich roœlin i zwierz¹t. Formy antropogeniczne zaznaczaj¹ce siê w rzeŸbie terenu to przede wszystkim piaskownie i ¿wirownie. Wystêpuj¹ one w Cieszeniewie, Kluczkowie i w Œwidwinku. W pó³nocnej czêœci wyeksploato- wanego wa³u ozowego w Œwidwinku zlokalizowane jest wylewisko komunalne dla miasta Œwidwina. Najstarsze zarejestrowane na omawianym terenie stanowiska archeologiczne datowane s¹ na oko³o 3 tysi¹ce lat p.n.e. i reprezentuj¹ kulturê pucharów lejkowatych. Dobrze udokumentowane stanowisko tej kultury i póŸniejszej o 2500 lat osady kultury pomorskiej znajduje siê na po³udnie od Przybys³awia (ark. Rusinowo) na sto¿ku sandrowym nad dolin¹ Regi. Pochodz¹ z niej liczne narzê- dzia wykonane z krzemienia i fragmenty naczyñ glinianych. Cmentarzysko kultury pomorskiej z okresu latyñskiego (V–II wiek p.n.e.) znaleziono w pobli¿u ¿wirowni w Œwidwinku (obecnie teren wylewi- ska komunalnego). Odkryto tam (Polak, 1996) osiem grobów cia³opalnych, fragmenty naczyñ glinianych i pierœcionek wykonany z br¹zu. Obecnie w dolinie Regi zarejestrowanych jest wiele stanowisk archeologicznych z resztkami pracowni (rdzenie, narzêdzia, pó³surowiec) oraz zak³adanych obozowisk i obiektów mieszkalnych. Do najciekawszych, wpisanych do rejestru zabytków archeologicznych, nale¿y grodzisko nizinne typu sto¿kowatego z VII–IX wieku po³o¿one wœród podmok³ych ³¹k w rejonie Rzepczyna, grodzisko nizinne typu pierœcieniowatego z wypuk³ym majdanem z okresu wczesnoœre- dniowiecznego na terenie wyschniêtego obecnie jeziora oraz osada otwarta z X–XII wieku usytuowa- na w zakolu rzeki Rzepczynki w rejonie podmok³ych ³¹k. W Lipiu po³o¿one jest grodzisko wy¿ynne datowane na okres wczesnoœredniowieczny, a w rejonie Donatowa 2 grodziska nizinne. Najwa¿niej- szym zabytkiem Œwidwina jest zamek zbudowany w XIII wieku usytuowany w miejscu obronnym, blisko koryta Regi. Budowa zamku mia³a wp³yw na rzeŸbê terenu (podniesienie ponad powierzchniê tarasu zalewowego, utrwalenie meandrów poprzez regulacjê koryta rzeki). Obszar objêty arkuszem po³o¿ony jest w obrêbie bezpoœredniego zlewiska Ba³tyku, w zlewni górnej Regi. Jedynie pó³nocno-wschodni fragment le¿y w zlewni Parsêty. Rzeka górna Rega na charakter rzeki górskiej, szczególnie na odcinku miêdzy jej obszarem Ÿródliskowym a Œwidwinem. Rega jest jedn¹ z najwiêkszych rzek przymorza, jej d³ugoœæ wynosi 199 km, a powierzchnia zlewni — 2672 km2. Szerokoœæ jej koryta waha siê od 4,0 do 8,0 m, a g³êbokoœæ od 1,0 do 2,5 m. Na terenie Œwidwina Rega p³ynie na d³ugoœci 5,5 km i jest uregulowana. Spadek rzeki na tym odcinku wynosi 0,098% (0,1‰), a œredni przep³yw roczny wynosi 1,67 m/s. Œredni roczny przep³yw Regi w œrodko- wym biegu rzeki wynosi 4,54 m3/s, a œredni niski 0,53 m3/s. Du¿e wahania poziomu wód zwi¹zane s¹ z roztopami wiosennymi i opadami letnimi. Zagro¿e- nie powodziowe Regi dotyczy krótkotrwa³ych podtopieñ terenów po³o¿onych w bezpoœrednim

14 s¹siedztwie koryta rzeki. Wody rzeki górnej Regi zaliczane s¹ pod wzglêdem czystoœci do wód trzeciej klasy, a na odcinku miêdzy Bierzwnic¹ a Rogalinem do wód pozaklasowych. Lewobrze¿nym dop³ywem Regi jest Galbena. Ciek o d³ugoœci 12,2 km ma Ÿród³a w okolicy wsi Kluczkowo. Przez pó³nocno-wschodni¹ czêœæ kartowanego obszaru przep³ywa rzeka Mogilica (lewostronny dop³yw Parsêty). Jest to dolina rzeczna o za³o¿eniach rynny subglacjalnej, o czym œwiadcz¹ jej strome zbocza, liczne przewê¿enia i progi. Prostopadle do uk³adu rynny przebiega linia wododzia³u, rozdzielaj¹cego zlewnie I rzêdu rzek Parsêty i Regi. Na po³udnie od Œwidwina znajduje siê jezioro Bukowiec, które jest typowym jeziorem rynnowym. Brzegi jeziora s¹ strome, malownicze i w wiêkszoœci niedostêpne dla turystyki. Powierzchnia jeziora wynosi 17ha, a d³ugoœæ jego linii brzegowej — 2887,5 m. Jezioro posiada maksymaln¹ g³êbo- koœæ (15,2 m) w czêœci pó³nocnej i œredni¹ 4,4 m. Lustro wody po³o¿one jest na wysokoœci 95,9 m n.p.m. (Filipiak, Raczyñski, 2000). Rynna jeziora Bukowiec ci¹gnie siê ku po³udniowi, gdzie wype³niaj¹ j¹ wody wiêkszego (36 ha) i g³êbszego (17 m) jeziora Wilczkowo. Brzegi jeziora s¹ w znacznej mierze niedostêpne w wyniku rozwoju wodnej roœlinnoœci przybrze¿nej, ale dno jest na ogó³ piaszczyste. W czêœci po³udniowej rynny znajduj¹ siê ponadto jeziora: BrzeŸno o maks. g³êbokoœci 8,5 m oraz Wiêc³aw (maks. g³. 5,6 m). Przy pó³nocnej granicy kartowanego obszaru znajduj¹ siê 2 jeziora: Bystrzyno Ma³e i Wielkie. Po³o¿one s¹ niezwykle malowniczo w rynnie lodowcowej, nad któr¹ góruje wzgórze morenowe o wy- sokoœci 176,2 m n.p.m. (morena Bia³ego Zdroju). Lustro wody w jeziorach znajduje siê na wysokoœci 89,3 i 88 m n.p.m. Powierzchnia jeziora Bystrzyno Wielkie wynosi 50,0 ha. Jezioro posiada maksymaln¹ g³êbokoœæ 8,5 m, œredni¹ 4,0 m. Powierzchnia jeziora Bystrzyno Ma³e wynosi 48,5 ha. Jego g³êbokoœæ maksymalna wynosi 6,0 m, a œrednia 2,9 m. Najwiêkszym jeziorem powiatu œwidwiñskiego jest jezioro Klêckie, którego pó³nocna czêœæ znajduje siê w granicach opracowywanego obszaru. Powierzchnia jego wynosi 101,5 ha, g³êbokoœæ maksymalna 14,2 m i œrednia 6,8 m. Wody tego jeziora odznaczaj¹ siê II klas¹ czystoœci. Jezioro po³o¿one jest w obszarze Chronionego Krajobrazu „Pojezierze Drawskie”. W granicach tego obszaru znajduje siê równie¿ jezioro Resko o powierzchni 52,5 ha, g³êbokoœci maksymalnej 5,0 m i œredniej 2,7 m.

III. BUDOWA GEOLOGICZNA

A. STRATYGRAFIA

Omawiany obszar po³o¿ony jest w obrêbie jednostki tektoniczno-strukturalnej bloku Czaplinka. Stanowi on najwy¿ej wyniesiony odcinek wa³u kujawsko-pomorskiego. Blok Czaplinka ograniczaj¹ linie g³êbokich uskoków przecinaj¹cych cechsztyñsko-mezozoiczny kompleks osadowy. Wg³êbna

15 budowa geologiczna wa³u pomorskiego, obraz strukturalno-tektoniczny, stratygrafia starszych (pod- permskich) kompleksów strukturalnych oraz kompleksu permo-mezozoicznego przedstawione s¹ w kilku pracach syntetycznych (Dadlez, 1987, 1998, 2001, Dadlez, Dembowska, 1962a, 1965; Marek, Pajchlowa (red.),1997; Znosko (red.), 1998). Budowa geologiczna tego obszaru zosta³a rozpoznana profilami 4 g³êbokich wierceñ badawczych wykonanych w latach 1957–1963. S¹ to otwory nr: 150 (Œwidwin 3), 190 (Œwidwin 2), 171 (Bronowo 1), 189 (Karsibór 1) (Dadlez, Dembowska, 1962b). Otwór Œwidwin 3 (150) wykonany pomiêdzy Bierzwnic¹ i Szeligowem zosta³ zakoñczony w utworach dolnego permu (czerwonego sp¹gowca) na g³êbokoœci 4298,0 m. Profil tego otworu dokumentuje utwory dolnego i górnego permu (cechsztynu), triasu, jury dolnej, paleogenu i czwartorzêdu. Otwór Œwidwin 2 (190) wykonany na S od Bierzwnicy zosta³ zakoñczony w utworach górnego permu (cechsztynu) na g³êbokoœci 3252,1 m, dokumentuj¹c ponadto utwory triasu, paleogenu i czwartorzêdu. Najg³êbszy otwór badawczy — Czaplinek IG 2 (otw. nr 2 — ark. Czaplinek) zosta³ wykonany w rejonie Szczycienka do g³êbokoœci 5020,0 m. Otwór zosta³ zakoñczony w utworach dolnego karbonu i udokumentowa³ równie¿ utwory permu, triasu, paleogenu, neogenu i czwartorzêdu. Najstarszymi osadami ods³aniaj¹cymi siê na powierzchni podczwartorzêdowej s¹ utwory triasu górnego (kajpru). Dokumentuje je otwór badawczy Karsibór IG 1 (otw. nr 189) wykonany nad jeziorem Klêckim do g³êbokoœci 217,5 m. Profil osadów jury dolnej pod utworami paleogenu i czwartorzêdu dokumentuje otwór badawczy Bronowo 1 (otw. nr 171) odwiercony do g³êbokoœci 300,2 m. Utwory jury dolnej pod cienk¹ pokryw¹ osadów oligocenu nawierca równie¿ otw. nr 24 w D¹browie Bia³ogardzkiej. Obraz powierzchni podczwartorzêdowej zosta³ uszczegó³owiony w oparciu o dane uzyskane z 4 wierceñ kartograficznych wykonanych w roku 2004 na potrzeby niniejszego opracowania. S¹ to otwory: Pêczerzyno Œ-1 (otw. nr 176) zakoñczony na g³êbokoœci 155,0 m w osadach eocenu górnego, Chomê- tówko Œ-2 (otw. nr 156) o g³êbokoœci 69,0 m nawiercaj¹cy osady miocenu, Kluczkowo Œ-3 (otw. nr 132) zakoñczony na g³êbokoœci 167,0 m w osadach oligocenu i Modrzewiec Œ-4 (otw. nr 28) zakoñczony na g³êbokoœci 102,0 m w utworach oligocenu. Stratygrafia osadów pod³o¿a nawierconych w tych otworach zosta³a okreœlona na podstawie wyników badañ palinologicznych (S³odkowska, 2006). Bezpoœrednio pod utworami czwartorzêdowymi wystêpuj¹ na przewa¿aj¹cej czêœci obszaru utwory neogenu i rzadziej paleogenu. Wychodnia utworów jury dolnej na powierzchni podczwarto- rzêdowej znajduje siê w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru. Utwory triasu górnego (kajpru) ods³aniaj¹ siê bezpoœrednio pod czwartorzêdem w dnie kopalnej doliny w po³udniowej czêœci kartowanego obszaru w rejonie Karsiboru — jeziora Klêcko. Jest to jedyne udokumentowane otworem Karsibór IG 1 (otw. nr 189) miejsce wystêpowania tych osadów bezpoœrednio pod czwartorzêdem na obszarze wa³u pomorskiego (Butrymowicz, Nosek, 1977).

16 1. Perm

a. Perm œrodkowy Czerwony sp¹gowiec

Czerwony sp¹gowiec górny

Piaskowce, zlepieñce, i³owce i mu³owce.Naobszarze dzisiejszego wa³u pomorskiego mi¹¿szoœæ osadów górnego czerwonego sp¹gowca osi¹ga maksymaln¹ mi¹¿szoœæ 1300 m. Utwory te zaliczone s¹ do formacji drawskiej i noteckiej. Profil ka¿dej z tych formacji rozpoczyna siê osadami gruboklastycznymi, zlepieñcowo-¿wirowymi, przechodz¹cymi ku górze w osady piaszczyste lub piaszczysto-mu³owcowe. Kompleks osadów formacji drawskiej o mi¹¿szoœci 576 metrów zosta³ rozpoznany otworem Czaplinek IG 2 (otw. nr 2 na arkuszu Czaplinek). Kompleks osadów formacji noteckiej zosta³ rozpoznany na omawianym obszarze jednym otworem badawczym Œwidwin 3 (otw. nr 150), gdzie osi¹ga mi¹¿szoœæ > 435 m (fig. 2). W sp¹gu formacji wystêpuj¹ utwory zlepieñcowate, na które sk³adaj¹ siê zlepieñce koloru wiœniowego z³o¿one z frag- mentów doœæ dobrze obtoczonych ska³ ilastych, piaskowców, otoczaków ska³ wêglanowych. Powy¿ej zlepieñców wystêpuje seria piaszczysta, na któr¹ sk³adaj¹ siê w przewadze drobnoziarniste piaskowce kwarcytowe, bardzo zwiêz³e, twarde, koloru wiœniowego, piaskowce ró¿owoczerwone bardzo silnie zwiêz³e z grubszymi ziarnami kwarcu i okruchami lidytu oraz piaskowce nieregularnie warstwowane i³o³upkami brunatnoczerwonymi. W stropie serii piaszczystej wystêpuj¹ mu³owce piaszczyste z przewarstwieniami i³owców, mu³owce z przewarstwieniami piaskowców do 10 cm gruboœci, barwy czerwonej i i³owców czerwonych. Górn¹ czêœæ formacji tworz¹ mu³owce z przewarstwieniami i³owców czerwonych z oczkami anhydrytu i wk³adkami czerwonego piaskowca.

b. Perm górny Cechsztyn

Na obszarze wa³u pomorskiego w górnym permie (cechsztynie) istnia³a centralna bruzda sedy- mentacyjna, w której powsta³ pe³en profil osadów tego piêtra. £¹czna mi¹¿szoœæ osadów w centralnej czêœci basenu siêga³a pierwotnie 1500 m. Na obszarze nale¿¹cym do arkusza Œwidwin w otworze Œwid- win 2 (otw. nr 190) przekracza ona 1251,5 m, w otworze Œwidwin 3 (otw. nr 150) wynosi 1278,5 m. W profilach obu wierceñ stwierdzono wystêpowanie wszystkich czterech cyklotemów cechsztynu. Trzy najstarsze cyklotemy cechsztynu PZ1, PZ2 i PZ3 maj¹ charakter wêglanowo-ewaporatowy. Rozpoczynaj¹ siê one morskimi osadami detrytyczno-wêglanowymi, przechodz¹cymi ku górze w du¿e kompleksy anhydrytowo-solne. Najm³odszy cyklotem PZ4 sk³ada siê z sekwencji terygeniczno-ewaporatowych.

17 Utwory Mi¹¿szoœæ Profil litologiczny Symbol wm (opis litologiczny)

Piêtro

System

Oddzia³

Podpiêtro

Wapienie, wapienie margliste, dolomity margliste ~145 wwmeTw oraz i³owce z soczewkami dolomitów i anhydrytów TRIAS

WAPIEÑ ŒRODKOWY

MUSZLOWY

Wapienie, piaskowce, margle, mu³owce, i³owce, ~155 wpcTp3 i³o³upki z wk³adkami wapieni i dolomitów

PSTRY

GÓRNY

PIASKOWIEC

Piaskowce, piaskowce wapniste z oolitami, ~480 pcTp2 mu³owce i i³owce wapniste z przewarstwieniami wapieni

ŒRODKOWY

PSTRY PIASKOWIEC

TRIAS 1 TRIAS DOLNY

PSTRY PIASKOWIEC

2 I³owce, mu³owce margliste z wk³adkami wapieni ~760 icmcTp1 i skupieniami anhydrytów

DOLNY 3

PSTRY PIASKOWIEC 4

~268 NaPZ4 Sole kamienne z przerostami i³owców i anhydrytów 6

ALLER

7 PZ3 Sole kamienne z wk³adkami soli potasowych LEINE ~323 NaK ii³owców 8

9 CECHSZTYN PERM GÓRNY

Namc PZ2 Sole kamienne z przewarstwieniami soli potasowych, 10 ~492 mu³owce i dolomity margliste

STASSFURT

PERM 11

12 ~168 ahNaPZ1 Anhydryty i sole kamienne

WERRA

14 >435 pczc Pcs Piaskowce, zlepieñce, i³owce i mu³owce GÓRNY PERM ŒRODKOWY CZERWONY SP¥GOWIEC CZERWONY SP¥GOWIEC

Fig. 2. Syntetyczny profil geologiczny — utwory starsze od wystêpuj¹cych na powierzchni podczwartorzêdowej

1 — piaskowce, 2 — piaskowce wapniste, 3 — piaskowce dolomityczne, 4 — i³owce i ³upki ilaste, 5 — i³owce wapniste, 6 — mu³owce wapniste, 7 — wapienie, 8 — wapieniemargliste, 9 — dolomity, 10 — oolity, 11 — anhydryty, 12 — sole kamienne, 13 — sole potasowe, 14 — zlepieñce

Werra

Anhydryty i sole kamienne. Cyklotem najstarszy rozpoczyna siê wapieniami, nad którymi wystêpuja anhydryty, najstarsza sól kamienna bia³a i anhydryt górny, miejscami dolomityczny. £¹czna mi¹¿szoœæ cyklotemu wynosi >168 m (otw. 190) i dochodzi do 267 m (otw. 150).

18 Stassfurt

Sole kamienne z przewarstwieniami soli potasowych, mu³owce i dolomity margliste.Wsp¹gu cyklotemu PZ2 wystêpuje dolomit g³ówny przykryty anhydrytem podstawowym. Wy¿ej le¿y starsza sól kamienna i starsza sól potasowa. Wystêpuj¹ bia³e i szare sole kamienne oraz ró¿owe ze smugami anhydrytu. W stropie cyklotemu wystêpuje starsza sól kamienna kryj¹ca i anhydryt kryj¹cy. £¹czna mi¹¿szoœæ cyklotemu wynosi 492 m (otw. 190) i 402,5 m (otw. 150).

Leine

Sole kamienne z wk³adkami soli potasowych i i³owców.Granica cyklote- mów PZ2 i PZ3 jest ostra i przypada na sp¹g szarego i³u solnego, nad którym zalega dolomit p³ytowy, anhydryt g³ówny, m³odsza sól kamienna z wk³adkami soli potasowej, w stropie cyklotemu wystêpuj¹ tzw. zubry. S¹ to osady terygeniczno-solne, w których i³owce tworz¹ bardzo liczne przewarstwienia o mi¹¿szoœci od kilku centymetrów do kilku metrów. £¹czna mi¹¿szoœæ cyklotemu wynosi 323 m (otw. 190) i 335,5 m (otw. 150).

Aller

Sole kamienne z przerostami i³owców i anhydrytów. Wnajm³odszym cyklotemie wystêpuj¹ serie ilasto-solne, tzw. zubry oraz serie czystych soli kamiennych. Dominuj¹ sole kamienne ró¿owe i szare ze smugami i przerostami anhydrytów „pegmatytowych” (poprzerastanych solami kamiennymi), w stropie wystêpuj¹ sole kamienne czerwone naprzemiennie z czerwonymi zu- brami (sole czerwone z przerostami i³owców czerwonych). £¹czna mi¹¿szoœæ cyklotemu wynosi 268 m (otw. 190) i 272 m (otw. 150).

2. Trias

a. Trias dolny Pstry piaskowiec

Utwory triasu dolnego zosta³y opisane w profilach 2 otworów badawczych, w których osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ 1396 m (otw. 190) i 1348 m (otw. 150).

Pstry piaskowiec dolny

I³owce, mu³owce margliste z wk³adkami wapieni i skupieniami an- hydrytów.Kartowany obszar znajduje siê w zasiêgu wystêpowania czerwonej litofacji drobnokla- sycznej i³owcowo-mu³owcowej, która odpowiada formacji ba³tyckiej. S¹ to zwiêz³e, niewarstwowane i³owce i mu³owce, miejscami ³upkowate, margliste, z przerostami i wk³adkami wapieni oraz wpry- œniêciami ró¿owych anhydrytów. W otworze nr 190 osady te osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ 760 m.

19 Pstry piaskowiec œrodkowy

Piaskowce, piaskowce wapniste z oolitami, mu³owce i i³owce z przewarstwieniami wapieni. Utwory zaliczone do œrodkowej czêœci dolnego triasu osi¹gaj¹ ³¹czn¹ mi¹¿szoœæ 480 m (otw. 190). Profil osadów rozpoczyna kompleks tzw. piaskowca pomorskiego. Tworz¹ go piaskowce wapniste z oolitami wapiennymi, przechodz¹ce miejscami w wapienie oolitowe mu³owcowo-piaszczyste. Powy¿ej wystêpuje kompleks i³owców i mu³owców wapnistych z nieregularnymi przerostami wapieni, wapieni mu³owcowych i wapieni piaszczystych z nielicznymi skupieniami anhy- drytów. Barwa ska³ jest brunatna i fioletowa. Osady te reprezentuj¹ seriê pomorsk¹. Wy¿sz¹ czêœæ pstrego piaskowca œrodkowego reprezentuj¹c¹ seriê po³czyñsk¹ stanowi¹ piaskowce przewa¿nie czerwone lub ró¿owe, drobnoziarniste, partiami wapniste, czêsto przek¹tnie warstwowane, zawieraj¹ce miejscami otoczaki ska³ i³owcowo-mu³owcowych. W najwy¿szej czêœci profilu wystêpuj¹ naprzemianlegle czerwone i brunatne piaskowce wapniste, przek¹tnie warstwowane oraz i³owce mu³owcowe wapniste, czerwonobrunatne, miejscami z drobnymi skupieniami anhydrytów.

Pstry piaskowiec górny (ret)

Wapienie, piaskowce, margle, mu³owce, i³owce, i³o³upki z wk³adkami wapieni i dolomitów.Osady retu zosta³y stwierdzone w otworach nr 150 i 190 i mi¹¿szoœæ ich dochodzi do 155 m (otw. 190). W sp¹gu wystêpuj¹ szare i szarozielone i³owce i i³o³upki wapniste. Po- nad nimi le¿¹ piaskowce drobnoziarniste, miejscami wapniste, plamiste w barwach bia³ej, czerwonej i zie- lonej z otoczakami i³owcowymi. Powy¿ej wystêpuje seria wzajemnie przewarstwiaj¹cych siê piaskowców i mu³owców s³abo dolomitycznych, ciemnoczerwonych, b¹dŸ bezwapnistych, zielonych. W przystropowej czêœci profilu wystêpuj¹ wapienie i wapienie margliste szare, czerwonobr¹zowe i wiœniowe, miejscami gruz³owe z drobnymi wk³adkami wapieni szarozielonych i ¿ó³tych.

b. Trias œrodkowy Wapieñ muszlowy

Wapienie, wapienie margliste, dolomity margliste oraz i³owce z soczewkami dolomitów i anhydrytów.Utwory wapienia muszlowego zosta³y stwierdzone w otworach nr 150 i 190, w których osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ 162 m i 145 m. Jest to kompleks osadów o jed- nolitym charakterze litologicznym. S¹ to w przewa¿aj¹cej czêœci wapienie, wapienie margliste, czêsto o strukturze falistej z nieregularnymi przewarstwieniami margli i i³owców szarych. Ponad nimi le¿¹ dolomity i dolomity margliste be¿owe i szare z przewarstwieniami margli dolomitycznych szarych oraz ciemnoszarych zawieraj¹cych soczewki dolomitu i anhydrytów.

20 c. Trias górny Kajper

Osady triasu górnego ods³aniaj¹ siê na powierzchni podczwartorzêdowej w osi bloku tektonicz- nego Czaplinka (oœ Czaplinka), w obszarze jednego z najsilniejszych wypiêtrzeñ stropu pod³o¿a kompleksu cechsztyñsko-mezozoicznego (Tyski, 1957, M³ynarski i in., 1979). W osi tego wypiêtrzenia po³o¿ony jest ci¹g antyklin pogrzebanych Resko–Bierzwnica. Utwory te zosta³y rozpoznane na omawianym obszarze trzema otworami badawczymi: otw. nr 150, 189 i 190. Wychodnia tych osadów na powierzchni podczwartorzêdowej znajduje siê w g³êbokiej kopalnej dolinie biegn¹cej ³ukiem od Po³czyna Zdroju przez Toporzyk, Ostrowice, a nastêpnie wzd³u¿ po³udniowej granicy arkusza Œwidwin w kierunku £obza. W dnie doliny, poza utworami kajpru, ods³aniaj¹ siê na powierzchni podczwartorzêdo- wej osady jury dolnej, a w zboczach doliny utwory eocenu. Mi¹¿szoœæ osadów kajpru stwierdzona otworem Œwidwin 3 (otw. nr 150) wynosi 268 m i osi¹ga maksymaln¹ wartoœæ 479 m w otworze Œwidwin 2 (otw. nr 190).

Kajper dolny

I³owce, wapienie, mu³owce i piaskowce.S¹tonajstarsze osady ods³aniaj¹ce siê na powierzchni podczwartorzêdowej. Wystêpuj¹ w j¹drze antykliny Bierzwnicy. Ich wychodnie znajduj¹ siê w dnie kopalnej doliny w po³udniowej czêœci kartowanego obszaru w rejonie Karsiboru — jeziora Klêcko. Jest to jedyne udokumentowane miejsce wystêpowania tych osadów bezpoœrednio pod czwartorzêdem na obszarze wa³u pomorskiego (Butrymowicz, Nosek, 1977). Strop osadów kajpru dolnego stwierdzony zosta³ otworem Karsibór IG 1 (otw. nr 189) na wysokoœci 68,2 m p.p.m. W dolnej czêœci profilu wystêpuje kompleks osadów, na który sk³adaj¹ siê piaskowce i mu³owce warstwowane i laminowane i³owcami, w których wystêpuje fauna oraz zwêglone szcz¹tki roœlinne. Barwy szare i ciemnoszare przechodz¹ ku stropowi kompleksu w barwy pstre, brunatnofioletowe i wiœniowe, a osadami dominuj¹cymi staj¹ siê i³owce, w których obecne s¹ cienkie wk³adki piaskowców drobnoziarnistych oraz pojedyncze wk³adki wapieni. Osady te reprezentuj¹ warstwy sulechowskie. Mi¹¿szoœæ tych warstw zawiera siê w granicach od 107 m (otw. 190) do 244 m (otw. 150).

Kajper górny

I³owce, piaskowce, dolomity z gipsami i anhydrytami.Osady kajpru gór- nego, ods³aniaj¹ siê na powierzchni podkenozoicznej w osi bloku Czaplinka, pomiêdzy uskokiem œwidwiñskim i po³czyñskim. Najwy¿sze po³o¿enie stropu tych osadów, na g³êbokoœci 57 m p.p.m., dokumentuje otwór badawczy Œwidwin 2 (otw. nr 190) i otwór Czaplinek IG 2 (otw. nr 2 na arkuszu Czaplinek) — 65,8 m p.p.m. Strop osadów kajpru górnego gwa³townie obni¿a siê ku pó³nocy i po³udniowi od osi wypiêtrze- nia, zgodnie z systemem uskoków przebiegaj¹cych równolegle do osi wa³u pomorskiego. W otworze

21 badawczym Œwidwin 3 (otw. nr 150), oddalonym o 5,5 km od otw. 190, strop tych osadów obni¿a siê do g³êbokoœci 441 m p.p.m. i dalej w kierunku pó³nocnym do g³êbokoœci 920 m p.p.m. (otwór Po³czyn IG 1 ark. Po³czyn Zdrój). Wychodnia utworów kajpru górnego na powierzchni podczwartorzêdowej znajduje siê w dnie kopalnej doliny, w po³udniowej czêœci badanego obszaru. W profilu ogniwa dolnego (warstwy gipso- we dolne) przewa¿aj¹ szare i brunatnoczerwone i³owce w dolnej czêœci z wk³adkami piaskowców oraz z gniazdami i przerostami anhydrytów. W otworze nr 150 osi¹gaj¹ one mi¹¿szoœæ 136 m. Ogniwo œrodkowe (warstwy piaskowca trzcinowego) buduj¹ piaskowce drobnoziarniste, w dolnej czêœci szare, z kawa³kami zwêglonego drewna, wy¿ej be¿owe o ró¿owym odcieniu, przedzielone cienkimi wk³adkami i³owców. W otworze nr 150 mi¹¿szoœæ ich wynosi 28,9 m. Ogniwo górne (górna seria gipsowa) sk³ada siê z czerwonych i fioletowobrunatnych i³owców z nielicznymi gniazdami anhydrytów. Mi¹¿szoœæ serii w otw. 150 wynosi 70,1 m. £¹czna mi¹¿szoœæ osadów kajpru górnego wynosi 161 m (otw. 190) i 235 m (otw. 150).

„Retyk”

I³owce, piaskowce, zlepieñce i dolomity. Utwory te o mi¹¿szoœci 142,5 m stwierdzono w otw. nr 150 (Œwidwin 3). Wychodnia utworów „retyku” na powierzchni podczwarto- rzêdowej, podobnie jak utworów kajpru, znajduje siê w dnie kopalnej doliny w po³udniowej czêœci obszaru. Najni¿sz¹ czêœæ „retyku” stanowi¹ i³owce dolomityczne oraz i³owce pstre z wk³adkami zlepieñców z³o¿onych z otoczaków dolomitów i i³owców, które zosta³y wydzielone przez Dadleza (1979) w profilu otw. Po³czyn IG 1 (arkusz Po³czyn Zdrój) jako warstwy drawnieñskie. Nad warstwami drawnieñskimi le¿¹ warstwy jarkowskie reprezentowane przez i³owce dolomityczne z wk³adkami dolomitów, oolitów dolomitycznych oraz zlepieñców zbudowanych ze ¿wiru ska³ wapiennych i dolomitycznych. Najwy¿sz¹ czêœæ „retyku” ni¿szego stanowi¹ warstwy zb¹szyneckie. S¹ to i³owce pstre, czerwone i zielone zwyk³e o strukturze gruz³owej, przechodz¹ce w stropie w zlepieñce. „Retyk” wy¿szy reprezentowany jest przez ska³y i³owcowo-mu³owcowo-piaszczyste barwy szarej, brunatnej i br¹zowej. Piaskowce tworz¹ przewarstwienia od kilkucentymetrowej do kilkumetrowej mi¹¿szoœci. Utwory te zosta³y zaliczone przez Dadleza (1979) w otworze Po³czyn IG 1 do warstw z Trileites.

3. Jura

a. Jura dolna (lias)

Wychodnia utworów jury dolnej (pliensbachu, toarku dolnego i górnego) na powierzchni pod- czwartorzêdowej znajduje siê w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru. Jest ona kontynuacj¹ szerokiej wychodni tych utworów, która rozpoœciera siê w osi wa³u pomorskiego od Ko³obrzegu ku po³udniowi w kierunku Rymania, przez Œwidwin w stronê £obza.

22 Utwory jury dolnej tworz¹ kompleks osadów l¹dowych o cyklicznej sedymentacji zawieraj¹cy wk³adki osadów morskich o ³¹cznej mi¹¿szoœci 152,5 m (otw. 150). S¹ to piaskowce i piaski z wk³adkami i³owców, ³upków piaszczystych, syderytów oraz wêgli brunatnych.Wykszta³cenie litologiczne osadów najni¿szych piêter jury dolnej zosta³o szczegó³owo rozpoznane w otworze badawczym Bronowo (otw. nr 171), gdzie wystêpuj¹ na g³êbokoœci 254,5–300,2 m. Osady te zosta³y zaliczone do hettangu i synemuru dolnego. (Dadlez, Dembowska, 1962b).

Hettang

Reprezentuj¹ piaskowce z wk³adkami ³upków piaszczystych oraz wêgli brunatnych i syderytów (warstwy mechowskie dolne i œrodkowe).Wsp¹gu serii przewa¿aj¹ piaskowce drobnoziarniste bia³e z cienkimi, kilkucentymetrowej mi¹¿szoœci, wk³adkami piaskowców gruboziarnistych i piaskowców ¿wirowatych. W wy¿szej czêœci profilu dominuj¹ piaskowce œrednio i gruboziarniste. W niektórych warstwach licznie wystêpuje zwêglony detrytus ro- œlinny. Utwory hettangu nie ods³aniaj¹ siê bezpoœrednio na powierzchni podczwartorzêdowej obszaru (poza jednym wyj¹tkiem), natomiast zajmuj¹ najwiêkszy powierzchniowo obszar na powierzchni podkenozoicznej. Pod cienkim (kilku do kilkunastumetrowej mi¹¿szoœci) nadk³adem osadów oligocenu wystêpuj¹ one w obrêbie kopalnych obni¿eñ pod³o¿a na zachód i pó³noc od Œwidwina. Strop osadów hettangu jest po³o¿ony na g³êbokoœci pow. 50 m p.p.m. (57,5 m p.p.m. w otw. nr 70 w Œwidwinie), a najwy¿sze jego po³o¿enie — 26 m p.p.m. stwierdzono w otw. 24 w D¹browie Bia³ogardzkiej.

Synemur Synemur dolny i górny

Reprezentowany jest przez piaskowce z wk³adkami i³owców, syderytów i wêgla brunatnego (warstwy mechowskie górne i radowskie).Wsynemurze dolnym dominuj¹ przek³adañce ilasto-piaszczyste, podrzêdn¹ rolê odgrywaj¹ piaskowce drobnoziarniste i py³owate. W synemurze górnym wystêpuj¹ przewa¿nie piaskowce drobnoziarniste z nielicznymi wk³adkami i³owców piaszczystych i przek³adañców piaszczysto-ilastych. Osady synemuru górnego zosta³y rozpoznane w otw. 29 (Przytoñ IG) w pó³nocnej czêœci obszaru przedstawionego na arkuszu Drawsko Pomorskie, gdzie mi¹¿szoœæ ich wynosi oko³o 32 m. Utwory synemuru nie wystêpuj¹ na powierzchni podczwartorzêdowej, z wyj¹tkiem ma³ej wychodni przy pó³nocnej granicy kartowanego obszaru, gdzie ods³aniaj¹ siê w dnie rynny subglacjalnej biegn¹cej w kierunku R¹bina.

Pliensbach

Pliensbach dolny (karyks) reprezentowany jest przez i³owce i mu³owce (warstwy ³obeskie) a pliensbach górny (domer) przez piaski i piaskowce z wk³adkami i³owców, ³upków ilastych i wêgla brunatnego (warstwy komorowskie).

23 Warstwy ³obeskie s¹ jedynym ogniwem liasu o pe³nomorskim wykszta³ceniu i sk³adaj¹ siê z naprze- mianleg³ych ³upków ilastych ze sferosyderytami oraz z mu³owców. W otworze nr 29 (ark. Drawsko Pomorskie) osi¹gaj¹ one mi¹¿szoœæ 60,8 m. Warstwy komorowskie w dolnej czêœci sk³adaj¹ siê z pia- skowców od drobno do gruboziarnistych, w wy¿szej czêœci przewarstwionych i³owcami i mu³owcami. W osadach tych spotyka siê rozproszon¹, zwêglon¹ sieczkê roœlinn¹ i cienkie laminki wêgla.

Toark

Toark dolny

I³owce, mu³owce, piaskowce i ³upki ilaste (warstwy gryfickie).Wy- kszta³cenie litologiczne osadów tego piêtra podano na podstawie danych z arkusza S³awoborze (Dob- racka, 2002 a i b). W dolnej czêœci serii wystêpuj¹ morskie osady mu³owcowo-i³owcowe szare i szarobrunatne. W górnej czêœci serii spotykane s¹ szarozielone utwory ilasto-piaszczyste facji bra- kicznej reprezentuj¹ce tzw. zielon¹ seriê esteriow¹ dolnego toarku. Na arkuszu S³awoborze utwory toarku dolnego osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ od 53 m (otw. 34) do 92,5 m (otw. 56).

Toark górny

Piaski i piaskowce z wk³adkami i³ów, i³owców, mu³owców, sydery- tów i wêgla brunatnego (warstwy kamieñskie).Osady te zosta³y dobrze rozpoznane kilkoma wierceniami na obszarze przedstawionym na arkuszu S³awoborze (Dobracka, 2002aib). W przewa¿aj¹cej czêœci s¹ to piaskowce drobnoziarniste z domieszk¹ œrednioziarnistych barwy szarej lub bia³oszarej zawieraj¹ce przemazy i wk³adki szarych i³owców lub poziomy toczeñców ilastych. W ich obrêbie spotykane s¹ równie¿ wk³adki syderytowe lub wêgliste. Mi¹¿szoœæ omawianej serii dochodzi do 96,5 m (otw. 57 — arkusz S³awoborze).

4. Paleogen

a. Eocen

Piaski kwarcowo-glaukonitowe, piaskowce glaukonitowe margliste, i³owce i mu³owce piaszczyste.Morskie osady eocenu zalegaj¹ niezgodnie na ró¿- nych piêtrach jury dolnej i triasu i ods³aniaj¹ siê na powierzchni podczwartorzêdowej w zboczach kopalnej doliny w po³udniowej czêœci badanego obszaru. Rozpoznane zosta³y w otworze kartograficznym Pêczerzyno Œ-1 (otw. nr 176), gdzie wystêpuj¹ na g³êbokoœci 147,3–155,0 m. S¹ to mu³owce piaszczyste br¹zowe, bezwapniste, z przewarstwieniami zielonych i³owców piaszczystych. Zawieraj¹ one liczne przewarstwienia zielonych piasków glaukonitowch, wapnistych. Ku sp¹gowi przechodz¹ one w kruche, s³abo zwiêz³e wapniste piaskowce glaukonitowe, szmaragdowo-zielone, zawieraj¹ce przewarstwienia mu³owców brunatnych i i³owców glaukonitowych, szaro-seledynowych. Osady te nale¿¹ prawdopodobnie do formacji pomorskiej (Piwocki, Ziembiñska-Tworzyd³o, 1997).

24 Sk³ad mineralny tych osadów (Szelewicka, Micha³owska, 2005) wykazuje wysok¹ zawartoœæ minera³ów nieprzezroczystych (od 44,6% w piaskowcach glaukonitowych do 77,3% w mu³owcach). Wœród minera³ów przezroczystych dominuje epidot (od 28,7% w mu³owcach do 34,6% w piaskowcach) oraz minera³y odporne (od 18,5% w mu³owcach do 32,3% w piaskowcach). Wysoki jest udzia³ granatów (16,7%) w mu³owcach, niski (6,4%) w piaskowcach. Wœród minera³ów odpornych wysoka jest zawartoœæ turmalinów (14,7%) w piaskowcach, ni¿sza (5,1%) w mu³owcach oraz dystenu (6,5–7,1%). Zawartoœæ staurolitu jest stosunkowo niedu¿a (4,1–4,6%), podobnie cyrkonu (1–3,4%). W stropie serii stwierdzono podwy¿szon¹ iloœæ chlorytów (26,3%) oraz amfiboli (17,6%) (w oblicze- niach pominiêto chloryty). W piaskowcach glaukonitowych udzia³ glaukonitu w sk³adzie minera³ów ciê¿kich dochodzi do 10,3%, a wêglanów do 9%. Omawiana seria osadów na podstawie wyników badañ palinologicznych zosta³a zaliczona do górnego eocenu (S³odkowska, 2006). Wyró¿niono charakterystyczny zespó³ palinomorf odmienny od zespo³u dolnooligoceñskiego. Dominuj¹cy udzia³ maj¹ ziarna py³ku nagonasiennych z: Pinuspolleni- tes do 57,9%, Seguoiapollenites do 5,1%, Inaperturopollenites hiatus do 5,1%, I. dubias do 2,9%, Cu- pressacites bokwitzensis do 3,6% i in. Okrytonasienne, mniej liczne, reprezentowane by³y przez: Castaneoideaepollis pusillus do 6,5%, Platanipollis ipelensis do 3,6%, Tricolporpollenites starese- dloensis do 2,2%, Platycaryapollenites miocaenicus 1,7%, Engelhardtioipollenites guietus do 1,7% i in. W zespole wystêpowa³y równie¿ ziarna py³ku z wymar³ej górnokredowo-wczesnopaleogeñskiej polifiletycznej grupy Normapolles-Pomeckjoideaepollenites subbhercynicus iTrudopollis. Wa¿nym elementem zespo³u by³ fitoplankton, w obrêbie którego oznaczono m. in.: Areosphaeridium diktyoplo- kum, A. michoudii, Enneadocysta pectiniformis, Paucilobimorpha incurvata, P. triradiata.

b. Oligocen

I³owce, mu³owce, mu³ki z py³em wêglowym, z wk³adkami piasków i piaskowców kwarcowo-glaukonitowych. Osady te zalegaj¹ transgresywnie na osadach jury dolnej i triasu górnego lub na osadach eocenu w po³udniowej czêœci obszaru. Wraz z utworami miocenu szeroko rozprzestrzeniaj¹ siê na powierzchni podczwartorzêdowej obszaru maskuj¹c starsze struktury. S¹ one w znacznym stopniu zaburzone przez transgreduj¹ce l¹dolody. Najwiêksza strefa spiêtrzeñ tych osadów tworzy ³ukowato przebiegaj¹c¹ makrostrukturê glacitektoniczn¹ biegn¹c¹ od Bia³ogardu przez R¹bino, pó³nocno-wschodni¹ czêœæ obszaru arkusza Œwidwin (rejon D¹browy Bia³ogardzkiej–Modrzewca), przez Wardyñ, S³awin, Ko³acz (arkusz Po³czyn Zdrój) w kierunku Barwic (Dobracka, Piotrowski, 2002). Mi¹¿szoœæ osadów oligocenu w strefie spiêtrzeñ dochodzi do 119 m (otw. S³awin IG 1 na arkuszu Po³czyn Zdrój). Druga strefa zaburzeñ osadów oligoceñskich i mioceñskich wystêpuje w rejonie Œwidwina–Chomêtówka–Bierzwnicy, gdzie notuje siê najwy¿sze

25 po³o¿enie stropu powierzchni podczwartorzêdowej 65,2 m n.p.m. (otw. 164) i 50,5 m n.p.m.(otw. 156). Pe³ny profil osadów oligocenu o mi¹¿szoœci 98,0 m stwierdzono w otworze badawczym Œwidwin 3 (otw. 150) oraz w otworach: Bronowo 1 (otw. 171) — 61,3 m i Œwidwin 2 (Bierzwnica) (otw. 190) – 40 m. W sp¹gu serii wystêpuj¹ i³y ciemnoszare lub prawie czarne z warstewkami piasków szarordzawych o po- kroju i³ów toruñskich, partiami mierzwiste z wk³adkami mu³ków szarobrunatnych, mierzwistych. Po- wy¿ej wystêpuj¹ piaski szarozielone ze smugami i³ów ciemnoszarych przechodz¹ce ku stropowi w piaskowce kruche do œredniozwiêz³ych, ¿ó³tozielone, czarnozielone, miejscami zwiêz³e, syderytyczne. Piaskowce te s¹ miejscami warstwowane, zawieraj¹ wk³adki syderytów piaszczystych oraz zwiêz³e przerosty fosfo- rytowe. W stropie wystêpuje seria mu³ków i i³ów brunatnych z cienkimi przewarstwieniami piasków szaro¿ó³tych oraz przemazami piasków glaukonitowych. Utwory oligocenu zosta³y szczegó³owo rozpoznane w trzech otworach kartograficznych: otw. 176 – Pêczerzyno Œ-1, w otw. 132–Kluczkowo Œ-2, w otw. 28 – Modrzewiec Œ-4. W otw. 176 (Pêczerzyno Œ-1) osady oligocenu wystêpuj¹ na g³êbokoœci 139,6 m–147,3 m. W sp¹gu serii, bezpoœrednio na utworach eocenu górnego, wystêpuj¹ mu³owce piaszczyste, mierzwiste, wêgliste, czekoladowo-brunatne, zawieraj¹ce liczne smugi, przemazy i gniazda piasków py³owatych, jasnobrunatnych, ze ¿wirkiem kwarcowym. Ku stropowi przechodz¹ one w i³owce czekoladowobrunatne, wêgliste z przemazami jasnobrunatnych piasków py³owatych, zlustrowane. Powierzchnie zlustrowañ ustawione s¹ pod k¹tem 40°–45°. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich (Szelewicka, Micha³owska, 2005) dominuj¹ chloryty (88,8%). Bez uwzglêdnienia chlorytów odnotowano wysok¹ zawartoœæ minera³ów nieprzezroczystych (93,6%), a w sk³adzie minera³ów przezroczystych du¿y udzia³ minera³ów odpornych (29,4%), biotytu (20,6%), piroksenów, amfiboli i epidotu po 14,7%. W sk³adzie minera³ów odpornych s¹ to g³ównie: dysten (11,8%), i staurolit (8,8%). W oparciu o wyniki badañ palinologicznych (S³odkowska, 2006) omawiana seria osadów zosta³a zaliczona do najni¿szego oligocenu dolnego w facji „latorf”, co odpowiada formacji mosiñskiej dolnej w schemacie stratygraficznym paleogenu i neogenu (Piwocki, Ziembiñska-Tworzyd³o, 1997). W zespole wydzielonych palinomorf dominowa³ py³ek roœlin nagonasiennych z: Pinuspollenites do 40,1%, Sciadopityspollenites do 4,8%, Seguoiapollenites do 5,2%, Inaperturopollenites hiatus do 3,6%, I. dubius do 2,4%, Cupressacites bokwitzensis 3%. Du¿e zró¿nicowanie taksonomiczne wyka- zywa³ py³ek okrytonasiennych Faguspollenites do 5,2%, Nyssapollenites do 5,2%, Platanipollis ipelensis do 4,8%, Kastaneoideaepollis pusillus do 4%, C. oviformis do 3,2%. Wystêpuje równie¿ wskaŸnikowy dolnooligoceñski gatunek Boehlensipollis hohli. W otw. nr 137 (Kluczkowo Œ-3) utwory oligocenu wystêpuj¹ na g³êbokoœci 157,2–167,0 m. W stropie serii, bezpoœrednio pod osadami czwartorzêdowymi, wystêpuj¹ bezwapniste i silnie zlustrowane oraz zbrekcjowane i³owce czekoladowo-brunatne i oliwkowoszare, py³owate, drobnolamino-

26 wane piaskiem py³owatym, z konkrecjami syderytowymi i fosforytami i w sp¹gu z przewarstwieniami piasków drobno i œrednioziarnistych, szarozielonkawych, glaukonitowych. Ni¿ej wystêpuje seria mu³ków, mu³owców i i³owców czekoladowo-brunatnych z py³em burowêglowym i przewarstwieniami piasków drobnych i py³owatych, jasnobrunatnych oraz z wk³adkami zielonych piasków i kruchych piaskowców glaukonitowych. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich odnotowano wysok¹ zawartoœæ minera³ów nieprzezroczystych, która wzrasta ku stropowi do 79,8%. W grupie minera³ów przezroczystych dominuj¹ chloryty (od 37,6–63,1%). Nie uwzglêdniaj¹c chlorytów licznie wystêpuje epidot (œr. 32,5%) i minera³y odporne (œr. 24,9%) oraz granaty (œr. 15,0%). Zawartoœæ amfiboli, która w stropie wynosi 11,4% i maleje wraz z g³êbokoœci¹ do 3,3%. Wystêpuje du¿a iloœæ dystenu, która w stropie wynosi 8,96% i wzrasta z g³êbokoœci¹ do 17,9%, natomiast iloœæ staurolitu wzrasta ku stropowi do 3,98%, podobnie cyrkonu do 3,5%. Wszystkie osady s¹ bezwapniste. Omawiana seria osadów zosta³a zaliczona w oparciu o badania palinologiczne (S³odkowska, 2006) do najni¿szego oligocenu w facji „latorf”. Dominowa³ w wydzielonym zespole palinomorf py³ek roœlin nagonasiennych. Ziarna py³ku roœlin okrytonasiennych by³y mniej liczne, ale zró¿nicowane taksonomicznie. W najwy¿szej czêœci profilu, na g³êbokoœci 157,2–159,5 m, wystêpowa³ morski fitoplankton, wœród którego oznaczono: Deflandrea phosphoritica, Paucilobimorpha incurvata, P.triradiata, Thalassiphora pelagica. W dolnej czêœci, na g³êbokoœci 164,2–165,3 m, brak by³o morskiego fitoplanktonu, za to licznie spotykano ziarna kwarcu i glaukonitu. W otw. nr 28 (Modrzewiec Œ-4) osady oligocenu wystêpuj¹ na g³êbokoœci od 96,5 m do 102,0 m. S¹ to i³owce i mu³owce piaszczysto-py³owate ciemnobrunatne i brunatnoczekoladowe, silnie zwarte, masywne. W sp¹gu s¹ one drobnolaminowane piaskiem py³owatym i zawieraj¹ przewarstwienia i³owca piaszczystego, glaukonitowego z konkrecjami fosforytowymi. Osady s¹ bezwapniste oraz silnie zlustrowane. W sk³adzie mineralnym wœród minera³ów przezroczystych dominuj¹ chloryty (85,0%), a iloœæ amfiboli wynosi 0,6%. W przeliczeniu nie uwzglêdniaj¹cym chlorytów, w grupie minera³ów przezroczystych wystêpuje epidot (28,3%), granaty (26,1%) i minera³y odporne (23,9%). Wœród minera³ów odpornych wysoka jest zawartoœæ dystenu (10,9%). Sk³ad mineralny próbki ze sp¹gowej czêœci serii jest typowo czwartorzêdowy i wykazuje przewa- gê amfiboli (31,9%) nad epidotem (19,2%) i granatami (16,6%), co mog³oby œwiadczyæ o obecnoœci za- burzeñ glacitektonicznych. Wyniki badañ palinologicznych jednoznacznie wskazuj¹ na przynale¿noœc ca³ej serii do dolnego oligocenu w facji „latorf” (S³odkowska, 2006). Próbki osadów pobrane ze stropu, z czêœci œrodkowej i ze sp¹gu serii zawiera³y zbli¿ony zespó³ palinomorf, w którym najliczniejsz¹ grupê stanowi³ py³ek roœlin nagonasiennych. Odnotowano równie¿ wystêpowanie wskaŸnikowego dolno- oligoceñskiego gatunku Boehlensipollis hohli oraz bogaty morski fitoplankton z Deflandrea phosphoritica, Membranophoridium aspinatum, Rhombodinium freienwaldense, R. pustulosum, Wetzeliella articulata, W. eoceanica, W. symmetrica, Paucilobimorpha incurvata i in.

27 5. Neogen

a. Miocen

Piaski kwarcowo-³yszczykowe z wk³adkami mu³ków, i³ów i wêgli brunatnych.Utwory miocenu stanowi¹ bezpoœrednie pod³o¿e czwartorzêdu w obrêbie struktury glacitektonicznej przebiegaj¹cej zgodnie z osi¹ poduszki solnej Œwidwina–Bierzwnicy. Najwy¿sze po³o¿enie stropu tych osadów (65,2 m n.p.m.) dokumentuje otw. nr 164 oraz 50,5 m n.p.m. otw. nr 156 (Chomêtówko Œ-2). Wysokie po³o¿enie stropu osadów miocenu potwierdza równie¿ kilkanaœcie otworów hydrogeologicznych ze Œwidwina (otw. nr: 40, 41, 77, 80–87, 98) i jeden otwór z Wilczkowa (otw. nr 153) (40,5 m n.p.m. — otw. 84, 39 n.p.m. — otw. 40 i 82). Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ tych osadów stwierdzono w otw. nr 164 (25 m) na g³êbokoœci 84,8 m do 109,8 m. S¹ to piaski drobno i œrednioziar- niste, kwarcowe, z domieszk¹ ³yszczyków oraz grubszych ziaren w sp¹gu, bezwapniste, barwy szarej i jasnoszarej. W wy¿szej czêœci kompleksu zawieraj¹ one przewarstwienia zawêglonych osadów peli- tycznych o mi¹¿szoœci do 2,2 m, wk³adki ilastego wêgla brunatnego oraz okruchy ksylitu. Prawdopo- dobnie s¹ to utwory miocenu œrodkowego i odpowiadaj¹ formacji adamowskiej. Seria osadów o podobnym wykszta³ceniu litologicznym zosta³a nawiercona w otw. kartograficznym Chomêtówko Œ-2 (otw. nr 156) na g³êbokoœci 58,5–69,0 m. W stropie serii, do g³êbokoœci 64,8 m, wystêpuj¹ piaski drobnoziarniste, kwarcowe, jasnoszare. Poni¿ej le¿¹ piaski drobnoziarniste brunatne do brunatno-czarnych z py³em wêglowym, z przewarstwieniami mu³ków i i³ów burowêglowych oraz z wk³adk¹ ziemistego wêgla brunatnego. W sp¹gu serii wystêpuj¹ piaski py³owate, zailone ciemnobrunatne z przemazami py³u i i³u burowêglowego oraz z soczewkami ziemistego wêgla brunatnego. Ca³a seria jest bezwapnista. Piaski s¹ umiarkowanie dobrze wysortowane. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich, zarówno piasków jak i mu³ków, odnotowano nisk¹ zawartoœæ minera³ów nieprzezroczystych (do 32,5%). W sk³adzie minera³ów przezroczystych dominuj¹ minera³y odporne (œr. 27,7%) i epidot (œr. 24,3%). Wœród minera³ów odpornych najliczniejsz¹ grupê stanowi¹ granaty (œr. 16,7%), turmaliny (œr. 10,8%), pirokseny (œr. 7,5%), dysten (œr. 6,2%), staurolit (œr. 6,7%), andaluzyt (œr. 6,2%). Zawartoœæ amfiboli zmniejsza siê wraz z g³êboko- œci¹ od 10,8 do 8,6%. W oparciu o wyniki badañ mineralogicznych zaliczono omawian¹ seriê osadów do miocenu. Nie potwierdzi³y tego natomiast wyniki badañ palinologicznych, bowiem uzyskany obraz palinomorf by³ bardzo nietypowy. G³ównym sk³adnikiem spektrum by³ prawie wy³¹cznie Pinu- spollenites (= Pinus) dochodz¹c do przesz³o 90%. Pozosta³e elementy stanowi³y nieliczne ziarna py³ku roœlin okrytonasiennych: Alnipollenites verus (= Alnus) Betulaepollenites betuloides (= Betula), Ericipites ericus (= Ericaceae), sporadyczne spory Stereisporites (= Sphagnum), Lycoporiaceoisporis (= Lycopodiaceae) oraz nieliczny s³odkowodny fitoplankton i bardzo liczne fitoklasty. Taki sk³ad zespo³u nie jest zazwyczaj spotykany w neogenie i najbardziej zbli¿a siê do obrazów czwartorzêdowych. Wg S³odkowskiej (2006), z najwy¿sz¹ ostro¿noœci¹ mo¿na go wi¹zaæ z najwy¿szym neogenem.

28 Podobnie wykszta³cone serie osadów, o podobnym sk³adzie mineralogicznym, zosta³y wydzielone na obszarze przedstawionym na arkuszu Miros³awiec (Piotrowski, 2003a) i na arkuszu Konotop (Winnicki, 2006) gdzie zosta³y zaliczone do dolnej czêœci miocenu górnego.

6. Czwartorzêd

Osady czwartorzêdu wystêpuj¹ na ca³ym obszarze objêtym arkuszem Œwidwin osi¹gaj¹c naj- wiêksz¹ mi¹¿szoœæ w g³êbokich depresjach pod³o¿a o charakterze rowów tektoniczno-erozyjnych: 193,0 m (otw. 171) i ~200 m (otw. 150) w rowie Kluczkowa–Bierzwnicy, 192,2 m (otw. 189) w rowie Ostrowic–Karsiboru i 148 m (otw. 70) w rowie Œwidwina. Najmniejsz¹ mi¹¿szoœæ osadów czwarto- rzêdowych stwierdzono na kulminacjach pod³o¿a podczwartorzêdowego: 53,0 m (otw. 40) w rejonie Œwidwina i 58,5 m (otw.156) w rejonie Chomêtówka. Podzia³ litologiczno-stratygraficzny osadów plejstocenu zosta³ przedstawiony w oparciu o wyniki badañ litologiczno-petrograficznych poziomów glin lodowcowych (Szelewicka, Micha³owska, 2005), na podstawie analizy paleogeograficznej i paleomorfologicznej uk³adu poziomów morenowych, miê- dzymorenowych i interglacjalnych w korelacji z obszarami s¹siednimi. Na obszarze przedstawionym na arkuszu Œwidwin brak jest udokumentowanych palinologicznie piêter interglacjalnych. Jedyne, w pe³ni udokumentowane stanowisko osadów interglacja³u eemskiego na Pojezierzu Zachodniopomorskim znajduje siê w Rzecinie na arkuszu Dobrowo (Dobracka, 2001; Dobracka, Winter, 2003, 2004; Winter, 2002; Winter, Dobracka, 2006). Osady interstadia³u grudzi¹dzkiego zosta³y udokumentowane palinologicznie i radiowêglowo na arkuszu S³awoborze (Dobracka, 2002a i b). Na omawianym obszarze nie ma dotychczas udokumentowanych osadów starszych interglacja³ów m.in. interglacja³u wielkiego. Praw- dopodobnie, w tych okresach mia³a miejsce na tym obszarze intensywna erozja, która doprowadzi³a do powstania dolin rzecznych. Doliny te podczas m³odszych zlodowaceñ zosta³y przekszta³cone w rynny subglacjalne, a ich osady usuniête. Nie stwierdzono równie¿ osadów najstarszego zlodowacenia Narwi oraz najstarszego ze zlodowaceñ po³udniowopolskich — zlodowacenia Nidy. Mapê geologiczn¹ powierzchniow¹ wykonano w oparciu o szczegó³ow¹ analizê geomorfologiczn¹ obszaru (rzeŸba, formy i ich geneza) oraz wyniki szczegó³owego zdjêcia geologicznego (litologia, tekstura i struktura osadów).

a. Plejstocen

W obrêbie osadów plejstocenu wyró¿niono 7 poziomów glacigenicznych reprezentuj¹cych w œwietle wyników badañ geologicznych i litologiczno-petrograficznych 2 zlodowacenia po³udniowopolskie: zlodowacenie Sanu 1 i Sanu 2 (Wilgi), 3 zlodowacenia œrodkowopolskie: zlodowacenie Odry i stadia³ dolny i górny zlodowacenia Warty oraz stadia³ górny zlodowacenia Wis³y (faza leszczy-

29 ñsko-poznañska i pomorska). Osady tych zlodowaceñ s¹ rozdzielone powierzchniami erozyjno-denuda- cyjnymi, a lokalnie osadami rzecznymi interglacja³u wielkiego i lubawskiego (lubelskiego).

Zlodowacenia po³udniowopolskie

Do zlodowaceñ po³udniowopolskich zaliczono 2 poziomy glin zwa³owych oraz rozdzielaj¹ce je osady wodnolodowcowe, zastoiskowe i rzeczne. Gliny zwa³owe zaliczono na podstawie wyników ba- dañ litologiczno-petrograficznych oraz korelacji regionalnej do zlodowacenia Sanu 1 i Sanu 2 (Wilgi), a osady rzeczne do interglacja³u ma³opolskiego. Osady tych zlodowaceñ wystêpuj¹ bezpoœrednio na starszym pod³o¿u w dnach g³êbokich depresji przewa¿nie o charakterze tektoniczno-erozyjnym oraz w rynnach subglacjalnych. Osady tego kompleksu s¹ silnie zaburzone glacitektonicznie wraz z osadami pod³o¿a tworz¹c struktury ³usek i brekcji glacitektonicznych. Procesy silnej glacitektonizacji tego obszaru zachodz¹ce podczas tych zlodowaceñ generowa³y znaczne deniwelacje powierzchni przed- plejstoceñskiej pomiêdzy nieck¹ i wa³em pomorskim (Dobracki, Lewandowski, 2002).

Interglacja³ ma³opolski

Piaski, ¿wiry i g³azy rezydualne.Osady te wype³niaj¹ zag³êbienie w powierzchni podczwartorzêdowej w rejonie Pêczerzyna w po³udniowo-zachodniej czêœci kartowanego obszaru. W otw. nr 176 osady te wystêpuj¹ na g³êbokoœci od 137,0 do 139,6 m. Strop warstwy znajduje siê na wysokoœci 34,5 m p.p.m., a sp¹g 37,1 m p.p.m., a jej mi¹¿szoœæ wynosi 2,6 m. W sp¹gu warstwy wystê- puj¹ piaski gruboziarniste z du¿ymi otoczakami, zaglinione, zmierzwione z mu³owcami, silnie wapniste. Wy¿ej le¿¹ piaski drobno i œrednioziarniste szare, zaglinione, z du¿¹ iloœci¹ otoczaków ska³ krystalicznych pó³nocnych oraz z laminami i toczeñcami i³owca. Utwory te powsta³y z rozmycia glin zlodowacenia Nidy przez wody rzeczne i s¹ one jedyn¹ pozosta³oœci¹ po osadach glacjalnych tego zlodowacenia.

Zlodowacenie Sanu 1

Gliny zwa³owe, piaski, ¿wiry, g³azy i mu³ki(brekcja glacitektoniczna). Gliny zwa³owe zlodowacenia Sanu 1 s¹ w sp¹gu silnie zaburzone glacitektonicznie z osadami pod³o¿a. Za- wieraj¹ przemazy i klasty i³owców i mu³owców oligoceñskich, wymieszane s¹ z piaskami i i³ami war- wowymi tworz¹c swoistego rodzaju brekcjê glacitektoniczn¹. WyraŸnym konwolutnym zaburzeniom laminacji towarzysz¹ powierzchnie œciêæ i lustra tektoniczne. Osady tego typu stwierdzono w otw. nr 132 (Kluczkowo Œ-3) na g³êbokoœci 139,1–157,2 m. Piaski i mu³ki zastoiskowe.Wystêpuj¹ w dnach g³êbokich obni¿eñ i rynien subglacjalnych. Stwierdzone zosta³y w otw. nr 176 w Pêczerzynie na g³êbokoœci 129,1–137,0 m. oraz w dnie g³êbokiej formy o charakterze tektoniczno-erozyjnym w rejonie Bierzwnicy, na g³êbokoœci 220–230 m, gdzie s¹ silnie zaburzone glacitektonicznie. S¹ to piaski drobnoziarniste, lekko zailone, szare z lami-

30 nami zwêglonego detrytusu roœlinnego, z przewarstwieniami mu³ków piaszczystych lub ilastych rytmicznie warstwowanych piaskiem ilastym. Badano próbkê z g³êbokoœci 136,0–137,0 m. Zawartoœæ

CaCO3 jest niska i wynosi 6,8%. Wœród minera³ów ciê¿kich w grupach mineralnych wystêpuj¹ liczne wêglany (15,4%), a wœród minera³ów przezroczystych: amfibole (29.9%), epidot (19,0%) i granaty (15,4%). Minera³ów odpornych jest 14,1% i s¹ to g³ównie: dysten, staurolit i turmaliny. Gliny zwa³owe. Gliny zwa³owe tego poziomu zalegaj¹ przewa¿nie bezpoœrednio na pod³o¿u podczwartorzêdowym tworz¹c cienki poziom o mi¹¿szoœci 5–15 m lub wype³niaj¹ g³êbokie depresje pod³o¿a i w tym przypadku s¹ silnie zaburzone glacitektonicznie osi¹gaj¹c mi¹¿szoœæ 30 m. Zosta³y one nawiercone przez trzy otwory kartograficzne (nr 28, 132, 176). W otworze kartograficznym Kluczkowo (otw. 132) stwierdzono dwa poziomy glin zwa³owych na g³êbokoœci 124,0–139,1 m, które zaburzone z osadami pod³o¿a buduj¹ ³uski glacitektoniczne. Górny poziom glin (124,0–128,8 m) stanowi¹ gliny ciemnoszare, silnie ilaste, zwarte, zlustrowane z i³owcem brunatno-czekoladowym. Dol- ny poziom glin (132,6–139,1 m) tworz¹ gliny silnie piaszczyste szarobrunatne i brunatne, niejednorod- ne, z licznymi przewarstwieniami mu³ków, piasków ilastych, przechodz¹ce w samym sp¹gu w gliny laminowane. W ich obrêbie obecne s¹ równie¿ kilkucentymetrowej mi¹¿szoœci warstwy zbrekcjowa- nych i³ów brunatnych, zielonkawych oraz mu³owców oligoceñskich upadaj¹ce pod k¹tem 35o–70o. Miejscami s¹ to gliny kruche, rozsypliwe, silnie piaszczyste, na pograniczu piasków gliniastych, które przechodz¹ ku sp¹gowi, od g³êbokoœci 139,1 m, w brekcjê mu³kowato-gliniasto-piaszczyst¹. W sk³adzie petrograficznym glin wystêpuje równowaga zawartoœci ska³ krystalicznych i wapieni paleozoicznych. Udzia³ ska³ lokalnych jest niski (8,3–15,8%) i lekko wzrasta ku stropowi. W obrê- bie ska³ lokalnych dominuj¹ wapienie, których iloœæ wzrasta od 2,6% w sp¹gu do 5,8% w stropie, natomiast ku stropowi maleje udzia³ piaskowców lokalnych (od 3,6% do 2,1%). W niewielkiej iloœci wystêpuj¹ fosforyty (2,8%) i piryty (do 1,3%), natomiast w górnej warstwie gliny wystêpuj¹ krzemie- nie (do 3,1%), które s¹ nieobecne w dolnej warstwie. Œrednia zawartoœæ CaCO3 wynosi 13,8%. Wspó³czynniki petrograficzne O/K–K/W–A/B s¹ nastêpuj¹ce: 0,91–1,15–0,84 (warstwa górna), 1,05–0,96–1,05 (warstwa dolna), gdzie: O — zawartoœæ ¿wirów ska³ osadowych; K — ska³ krystalicznych; W — wapieni; A— ziarn ma³o odpornych na wietrzenie; B — odpornych. W otworze nr 28 w Mo- drzewcu, po³o¿onym w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru, gliny zwa³owe Sanu 1 stwierdzono na g³êbokoœci 91,0–96,5 m; strop warstwy znajduje siê na wysokoœci 28,0 m n.p.m., a sp¹g na 22,5 m n.p.m. Jest to najwy¿sze po³o¿enie glin tego poziomu na kartowanym obszarze. W stropie warstwy wystê- puj¹ gliny zwa³owe silnie ilaste, zwarte, ciemnobrunatnoszare z przemazami szarych mu³ków zmierz- wionych z piaskami py³owatymi. Ni¿ej, a¿ do sp¹gu warstwy wystêpuj¹ gliny zwa³owe piaszczyste ciemnobrunatne z przewarstwieniami glin zielonkawoszarych bogatych w rozproszony w detrytus marglisty. Widoczne makroskopowo ostre granice stropu i sp¹gu przewarstwieñ oraz ich upady pod

31 k¹tem 25°–30° wskazuj¹ na obecnoœæ zaburzeñ glacitektonicznych. Potwierdzaj¹ to równie¿ wyniki badañ petrograficznych, wskazuj¹ce na ró¿nice w sk³adzie petrograficznych w s¹siednich próbkach. W dolnej próbce stwierdzono równowagê w zawartoœci ska³ krystalicznych i wapieni paleozoicznych, w œrodkowej przewagê wapieni nad ska³ami krystalicznymi, a w górnej ska³ krystalicznych nad wapieniami. Zawartoœæ CaCO3 w stropie i w sp¹gu jest podobna i wynosi 11,4%, a w czêœci œrodkowej jest znacznie wy¿sza i wynosi 16,4% (tab. 1).

Tabela 1 Zestawienie wartoœci wspó³czynników petrograficznych i zawartoœæ ska³ lokalnych

Wspó³czynniki petrograficzne G³êbokoœæ Zawartoœæ ska³ lokalnych w metrach w% O/K K/W A/B

91,0–94,0 0,67 1,53 0,64 8,84

95,0–96,0 1,35 0,74 1,35 4,71

96,0–96,5 1,00 1,01 0,98 8,67

W materiale lokalnym najliczniejsze s¹ wapienie (do 4,02%) i piaskowce (do 4,42%), notuje siê ca³kowity brak krzemieni. W otworze 176 w Pêczerzynie w po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru gliny te wystêpuj¹ na g³êbokoœci 123,0–129,1 m rozdzielaj¹c serie limnoglacjalne o podobnym sk³adzie. S¹ to gliny zwa³owe silnie piaszczyste, szare, z przewarstwieniami piasków drobnoziarnistych zaglinionych. W sk³adzie petrograficznym glin, stwierdzono wœród ska³ skandynawskich przewagê ska³ krystalicznych (œr. 45,3%) nad wapieniami paleozoicznymi (œr. 33,3%). Zawartoœæ ska³ lokalnych wynosi œrednio 14,6% w tym œrednio 5,4% krzemieni, œrednio 3,2% piaskowców i œrednio 2,9% wapieni. Wspó³czynniki petrograficzne s¹ nastêpuj¹ce: O/K–0,68; K/W–1,48; A/B–0,68. Ze wzglêdu na ma³¹ iloœæ uzyskanych

¿wirów, niewielk¹ zawartoœæ CaCO3 (œr. 7,9%) oraz po³o¿enie glin w obrêbie serii osadów zastoiskowych, uznano wspó³czynniki petrograficzne za niediagnostyczne.

Zlodowacenie Sanu 2 (Wilgi)

Piaski ze ¿wirami i g³azami, wodnolodowcowe.Osady te wystêpuj¹ bezpo- œrednio na utworach oligoceñskich w dnie kopalnej doliny biegn¹cej z D¹browy Bia³ogardzkiej przez Red³o w kierunku Po³czyna Zdroju. Dokumentuje je otwór nr 22 na g³êbokoœci 129,0–148,0 m. Wy- stêpuj¹ one równie¿ na glinach zwa³owych zlodowacenia Sanu 1 w rowie tektoniczno-erozyjnym Kluczkowa–Bierzwnicy, gdzie zosta³y rozpoznane w otworze kartograficznym nr 132 na g³êbokoœci

32 121,0–124,0 m. S¹ to piaski ze ¿wirami i otoczakami ska³ pó³nocnych. S¹ one dobrze przemyte i s³abo wapniste i odznaczaj¹ siê barw¹ szar¹. Omawiana seria osadów przechodzi w sposób ci¹g³y w seriê mu³ków i piasków zastoiskowych wystêpuj¹c¹ w otw. nr 132 na g³êbokoœci 111,3–121,0 m. W sp¹gu serii dominuj¹ piaski py³owate, szarozielonkawe, z laminami zwêglonego detrytusu roœlinnego. Czêœæ œrodkow¹ omawianej serii tworz¹ mu³ki py³owate i ilaste brunatne, wapniste, drobnolaminowane piaskiem py³owatym lub ilastym, barwy szarej z odcieniem zielonkawym. Zarówno w mu³kach jakiwpia- skach obecne s¹ przemazy lub laminy zwêglonego detrytusu roœlinnego. W stropie serii, w obrêbie piasków drobnoziarnistych i py³owato-ilastych wystêpuj¹ warstewki diamiktytów o mi¹¿szoœci 15 cm. S¹ to prawdopodobnie gliny subakwalne, sp³ywowe, których akumulacja zachodzi³a w proglacjalnym zbiorniku zastoiskowym. S¹ one silnie piaszczyste, laminowane piaskami lub i³ami. W obrêbie badanej serii osadów zastoiskowych, na podstawie wyników analiz frakcji ciê¿kiej wydzielono dwie warstwy ró¿- ni¹ce siê sk³adem mineralogicznym: warstwê doln¹ (g³êbokoœæ 116,0–121,0 m) i warstwê górn¹ (111,3–116,0 m). W warstwie dolnej, we frakcji ciê¿kiej, dominuj¹ chloryty (œr. 30,3%), biotyty (œr. 21,9%), amfibole (œr. 13,1%) i epidot (œr. 13,1%), a zawartoœæ granatów (œr. 4,0%) i minera³ów odpornych (œr. 5,8%) jest kilkuprocentowa. Osady te s¹ s³abo wapniste, o œredniej zawartoœci CaCO3 — 3,0%.

W warstwie górnej zawartoœæ CaCO3 jest nieco wy¿sza — 5,4%. W sk³adzie grupy minera³ów przezroczystych, amfibole (25,0%) przewa¿aj¹ nad epidotem (20,2%) i granatami (18,3%). Wysoka jest zawartoœæ minera³ów odpornych, która wynosi 15,5%. Omawiana seria osadów zastoiskowych wystêpuje na podobnej g³êbokoœci (111,95–123,0 m) w otworze kartograficznym nr 176 (Pêczerzyno Œ-1). Wykszta³cona jest w postaci mu³ków warwo- wych szarych z przewarstwieniami piasków ilastych. Przewarstwienia piaszczyste maj¹ mi¹¿szoœæ od 0,7 do 1,4 m. W sp¹gu serii wystêpuj¹ piaski ilaste z wpryœniêciami zwêglonego drewna. W czêœci œrodkowej serii, na g³êbokoœci 118,4–119,1 m, wystêpuj¹ przewarstwienia glin, piasków gliniastych, które maj¹ charakter deluwialny. W badanej próbce osadów z g³êbokoœci 121,0–122,0 m w sk³adzie minera³ów ciê¿kich przewa¿aj¹ minera³y przezroczyste, wœród których najliczniejsze s¹ amfibole (34,1%), nastêpnie granaty (22,9%) i epidot (11,2%). Zawartoœæ minera³ów odpornych w osadzie wynosi 12,1%, a wêglanów 10,1%. Najwy¿sze po³o¿enie serii osadów zastoiskowych stwierdzono w otworze kartograficznym nr 28 w Modrzewcu na g³êbokoœci 86,4–91,0 m. W sp¹gu warstwy wystêpuj¹ mu³ki ilaste z pojedynczymi ziarnami ¿wiru, wy¿ej mu³ki o zawartoœci frakcji mu³kowej 75,3%. Zawartoœæ CaCO3 w sp¹gu warstwy wynosi 6,8%, a wy¿ej mu³ki s¹ bezwapniste. Sk³ad minera³ów ciê¿kich wykazuje w sp¹gu warstwy w grupie minera³ów przezroczystych przewagê amfiboli (26,5%) nad granatami (19,9%) i epidotem (16,6%). Zawartoœæ minera³ów odpornych wynosi 10,6%. W bezwapnistym mu³ku z g³êbokoœci 86,9–87,2 m, w grupie minera³ów przezroczystych wystêpuj¹: epidot (24,0%), granaty (15,8%) i minera³y odporne (15,3%). Wœród minera³ów odpornych wysoka jest za- wartoœæ dystenu (9,7%). Strop serii osadów zastoiskowych jest zaburzony glacitektonicznie.

33 Gliny zwa³owe.Wczêœci pó³nocnej obszaru gliny zwa³owe zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi) wystêpuj¹ w g³êbokich obni¿eniach pod³o¿a czwartorzêdu (w rynnach subglacjalnych, w rowach tektoniczno-erozyjnych i w zboczach kopalnych dolin), gdzie osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ do 40 m (otw. nr 22). Nie wystêpuj¹ natomiast w strefach wypiêtrzeñ pod³o¿a podczwartorzêdowego. W po³udniowej czêœci Wysoczyzny £obeskiej tworz¹ ci¹g³y poziom o zmiennej mi¹¿szoœci. Zosta³y one rozpoznane w dwóch otworach kartograficznych (otw. nr 28 i 132). W otw. nr 132 w Kluczkowie wystêpuj¹ na g³êbokoœci 102,4–111,3 m, w otw. nr 28 w Modrzewcu od 79,7 do 86,4 m. S¹ to gliny zwa³owe silnie ilaste ciemnoszare do brunatnooliwkowych, z przemazami i³u stalowoszarego w sp¹gu (w otw. 132) oraz z przewarstwieniami mu³ków i mu³owców w czêœci œrodkowej (w otw. nr 28). W stropie przechodz¹ one w gliny zwa³owe silnie piaszczyste, pó³zwarte, szarooliwkowe (otw. 132) lub w piaski gliniaste z otoczakami, szare (otw. 28). W glinach zwa³owych w Modrzewcu (otw. nr 28) widoczna jest makroskopowo du¿a iloœæ drobnego materia³u g³azowego, w tym krzemieni oraz detrytusu margli od 1 mm do kilku cm œrednicy. Potwierdzaj¹ to wyniki analizy petrograficznej, która wykaza³a wyj¹tkowo wysok¹ zawartoœæ ska³ lokalnych (39,8–41,0%), w tym wapieni (10,7–14,6%), krzemieni (12,3–14,6%), mu³owców (8,3–11,9%) oraz wysok¹ zawartoœæ CaCO3, która wynosi œrednio 20,3%. Wœród ska³ skandynawskich ska³y krystaliczne (32,6–41,0%) przewa¿aj¹ nad wapieniami paleozoicznymi (14,0–24,1%). Wspó³czynniki petrograficzne obliczone dla górnej próbki gliny wynosz¹: O/K–0,71; K/W–1,42; A/B–0,70, dla prób- ki pobranej ze sp¹gu s¹ odmienne i wynosz¹: O/K–0,31; K/W–3,20; A/B–0,31. Sk³ad petrograficzny glin zwa³owych z Kluczkowa (otw. 132) wykazuje, podobnie jak dla glin z Modrzewca, przewagê ska³ krystalicznych (œr. 42,6%) nad wapieniami paleozoicznymi (œr. 37,2%) oraz ca³kowity brak ³upków. Niski jest natomiast udzia³ ska³ lokalnych (9,7%), w obrêbie których notuje siê brak krzemieni. Wspó³czynniki petrograficzne wynosz¹: O/K–0,84; K/W–1,26; A/B–0,77. Strop warstwy jest silnie zwietrza³y. Wskazuje na to prawie dwukrotna przewaga ska³ krystalicznych (50,0%) nad wapieniami paleozoicznymi (26,2%), du¿y udzia³ ziarn kwarcu (16,4%) oraz niska za- wartoœæ CaCO3 (7,9%) i ska³ lokalnych (5,7%). Wspó³czynniki petrograficzne wynosz¹: O/K–0,42; K/W–2,38; A/B–0,42.

Interglacja³ wielki

Piaski ze ¿wirami z domieszk¹ g³azów, rzeczne. Osady te zosta³y udokumentowane otworem kartograficznym nr 176 w Pêczerzynie oraz kilkoma wierceniami studziennymi w Smardzku (otw. nr 103 i 104) i w Rzepczynie (otw. nr 159). Dno doliny w Pêczerzynie wyciête w glinach zwa³owych zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi) znajduje siê na wysokoœci 9,45 m p.p.m. Seria rzeczna o mi¹¿szoœci 30,75 m zosta³a stwierdzona w otworze

34 nr 176 na g³êbokoœci 81,2–111,95 m. W jej obrêbie wydzielono trzy cykle akumulacyjne. Osady pierwszego cyklu wype³niaj¹ najg³êbsz¹ czêœæ doliny od g³êbokoœci 100,5–111,95 m. S¹ to piaski gruboziarniste z otoczakami przechodz¹ce ku górze w piaski œrednio i drobnoziarniste barwy szarej. Cykl ten koñczy siê piaskami drobnoziarnistymi zailonymi z przewarstwieniem mu³ków ciemnoszarych, wapnistych. Drugi cykl (90,5–100,5 m) wi¹¿e siê ze wzmo¿eniem procesów erozji bocznej, w wyniku której zwiêkszy³a siê znacznie szerokoœæ doliny. Cykl ten rozpoczynaj¹ piaski œrednio i gruboziarniste z domieszk¹ ¿wiru. Od g³êbokoœci 94,0 m frakcja osadu maleje i pojawiaj¹ siê przewarstwienia pia- sków ilastych z laminami zwêglonego detrytusu roœlinnego oraz mu³ków ilastych z fragmentami s³abo zwêglonego drewna. Trzeci cykl (81,2–90,5 m) rozpoczyna siê seri¹ piaszczysto-¿wirow¹. Ku górze cyklu frakcja osadu maleje i pojawiaj¹ siê piaski rzeczne drobnoziarniste i py³owa- t e , miejscami zailone,zprzewarstwieniami mu³ków z laminami detrytusu roœlinnego. Mi¹¿szoœæ tej serii wynosi 4,4 m. Prawdopodobnie akumulacja tych osadów mia³a miejsce w cieplejszej czêœci interglacja³u wielkiego. Osady pierwszego i drugiego cyklu charakteryzuj¹ siê podobnym sk³adem mineralnym i podobn¹ zawartoœci¹ CaCO3 — 8,2%, natomiast osady trzeciego cyklu ró¿ni¹ siê zasad- niczo. W grupach mineralnych osadów cykluIiIIwœród minera³ów przezroczystych amfibole (30,5%) przewa¿aj¹ nad granatami (22,2%) i epidotem (13,8%). Odznaczaj¹ siê one nisk¹ zawartoœci¹ minera³ów odpornych (13,7%) oraz minera³ów z grupy wêglanów (7,7%). Sk³ad mineralny osadów cyklu III (górnego) wykazuje przewagê wœród minera³ów przezroczystych chlorytów (35%) i bioty- tów (27,7%), natomiast mniejszy udzia³ amfiboli (11,0%), epidotu (10,0%), granatów (7,0%) oraz minera³ów odpornych (6,3%). Du¿¹ mi¹¿szoœæ osadów rzecznych (51,5 m w otw. 103 w Smardzku) stwierdzono w obrêbie g³êbokiej doliny utworzonej na starszych za³o¿eniach tektonicznych (rów Kluczkowa–Bierzwnicy). Dno doliny wyciête w osadach oligocenu znajduje siê na wysokoœci 43,8 m p.p.m., a strop na wysokoœci 7,7 m n.p.m. Seria rzeczna zosta³a stwierdzona w otworze nr 103 na g³êbokoœci 102,5–154,0 m. Górn¹ czêœæ serii tworz¹ piaski drobnoziarniste zailone, które od g³êbokoœci 117,0 m przechodz¹ stopniowo w piaski œrednio i gruboziarniste, a od g³êbokoœci 138,0 m do 154,0 m w piaski ró¿noziarniste ze ¿wirem i otoczakami, w otw. nr 104 zlokalizowanym obok otw. 103 na terenie tuczarni w Smardzku omawiana seria osadów nie zosta³a przewiercona do g³êbokoœci 160 m. Otwór ten nawierci³ w dnie doliny piaski gruboziarniste z kawa³kami drewna, z przewarstwieniami piasków œrednioziarnistych i ¿wirów. Osady rzeczne o mi¹¿szoœci powy¿ej 18 m stwierdzono w otworze nr 159 w Rzepczynie. Dolinê wype³niaj¹ piaski œrednio i gruboziarniste z domieszk¹ ¿wiru i kawa³kami zwêglonego drewna. W stropie serii wy- stêpuj¹ piaski drobnoziarniste zailone o mi¹¿szoœci 2 m.

35 Zlodowacenia œrodkowopolskie

Na obszarze przedstawionym na arkuszu Œwidwin do zlodowaceñ œrodkowopolskich zaliczono trzy poziomy glin zwa³owych oraz rozdzielaj¹ce je osady wodnolodowcowe, zastoiskowe i rzeczne. Gliny zwa³owe zaliczono na podstawie wyników badañ litologiczno-petrograficznych oraz korelacji regionalnej do zlodowacenia Odry oraz do stadia³u dolnego i górnego zlodowacenia Warty, a osady rzeczne do interglacja³u lubawskiego (lubelskiego). Osady tego kompleksu osi¹gaj¹ znaczn¹ mi¹¿szoœæ, co jest wynikiem spiêtrzeñ glacitektonicznych. Maksymalna jego mi¹¿szoœæ wynosi 125 m w czêœci po³udniowo-wschodniej, w obrêbie kulminacji garbu pojeziernego. Zmniejsza siê ona do 80 m w czêœci pó³nocno-zachodniej, a najmniejsz¹ wartoœæ (25–40 m) posiada na wypiêtrzeniach pod³o¿a w rejonie Œwidwina–Chomêtówka. Procesy glacitektoniczne o najwiêkszej skali zachodzi³y w czasie zlodowacenia Odry. Podczas transgresji tego zlodowacenia mia³o miejsce intensywne zdzieranie starszych osadów z obszaru niecki egzaracyjnej Równiny Bia³ogardzkiej i spiêtrzanie ich na zewn¹trz od powsta³ego obni¿enia. Utworzone wówczas liczne glacitektoniczne wypiêtrzenia sta³y siê zal¹¿kiem garbu pojeziernego którego ostateczne ukszta³towanie nast¹pi³o w czasie zlodowacenia Warty.

Zlodowacenie Odry

Piaski ilaste i mu³ki zastoiskowe.S¹toosady poprzedzaj¹ce transgresjê l¹dolodu zlodowacenia Odry. Akumulacja ich mia³a miejsce w obrêbie lokalnych obni¿eñ pomiêdzy elewacja- mi glacitektonicznymi na sk³onie garbu pojeziernego. Mi¹¿szoœæ tych osadów jest zmienna (10–25 m) z powodu zaburzeñ glacitektonicznych. Silnie zaburzon¹ seriê tych osadów stwierdzono w otworze Karsibór IG 1 (otw. 189) na g³êbokoœci 94,0–111,5 m. W profilu serii wystêpuj¹ mu³ki ilaste z wk³adkami i smugami gliny zwa³owej, z warstewkami piasków ró¿noziarnistych ze ¿wirem. Wszystkie warstwy ustawione s¹ niemal pionowo. Stwierdzono równie¿ wystêpowanie serii osadów zastoiskowych w rowie tektoniczno-erozyjnym Kluczkowa–Bierzwnicy na g³êbokoœci 81,0–102,5 m (otw. nr 103) i od 86,0 do 123,0 m (otw. nr 104). W górnej czêœci serii wystêpuj¹ piaski py³owate zailone, w dolnej mu³ki warwowe szare, które le¿¹ bezpoœrednio na osadach serii rzecznej z okresu interglacja³u wielkiego. Piaski i ¿wiry z domieszk¹ g³azów, wodnolodowcowe.Osady te buduj¹ kopaln¹ równinê sandrow¹ uformowan¹ na sk³onie garbu pojeziernego przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu. Odznaczaj¹ siê one niewielk¹ mi¹¿szoœci¹ (do 10 m), poniewa¿ górna ich czêœæ zosta³a prawdopodobnie odk³uta, a nastêpnie zafa³dowana przez nasuwaj¹cy siê l¹dolód i znajduje siê w formie ³usek i porwaków w obrêbie gliny. Osady te rozpoznano otworem kartograficznym nr 28 w Modrzewcu na g³êbokoœci 73,2–79,7 m. Strop badanej serii znajduje siê na wysokoœci 45,8 m n.p.m. W sp¹gu serii wystêpuj¹ grubofrakcyjne osady piaszczysto-¿wirowe z otoczakami, które przechodz¹ ku górze w piaski œrednio i gruboziarniste z przewarstwieniami glin i piasków gliniastych oraz toczeñcami mu³ków i laminami piasków ilastych. W stropie serii dominuj¹ piaski drobnoziarniste z przewarstwieniami piasków

36 œrednioziarnistych laminowane piaskami drobnoziarnistymi zailonymi. W próbce z g³êbokoœci 75,0–76,0 m stwierdzono piaski mu³kowe, ciemnoszare, o zawartoœci CaCO3 9,8%. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich w grupach mineralnych wystêpuj¹ wêglany w iloœci 7,1%. Wœród minera³ów przezroczystych amfibole(41,6%) dominuj¹ nad epidotem (15,4%) i granatami (12,8%). Gliny zwa³owe wystêpuj¹ doœæ powszechnie na obszarze nale¿¹cym do arkusza Œwidwin, z wyj¹tkiem strefy wypiêtrzeñ pod³o¿a Œwidwina–Chomêtówka i kopalnej doliny w Pêczerzynie. Zo- sta³y one rozpoznane dwoma otworami kartograficznymi: nr 28 (Modrzewiec) i nr 132 (Kluczkowo) oraz otworami badawczymi nr: 189 (Karsibór IG 1) i 171 (Bronowo IG 1), w których osi¹gaj¹ najwiê- ksz¹ mi¹¿szoœæ 52,8 m. Ich wystêpowanie dokumentuj¹ równie¿ archiwalne otwory studzienne: nr 22 w D¹browie Bia³ogardzkiej na g³êbokoœci 62,0–88,0 m, nr 103 i 104 w Smardzku, nr 70 w Œwidwinie na g³êbokoœci 66,0–106,0 m. Na znacznie wiêkszej g³êbokoœci gliny tego poziomu wystêpuj¹ w obrêbie kulminacji garbu pojeziernego (103,2–156,0 m w otw. 171), gdzie ich strop le¿y najwy¿ej — 77,0 m n.p.m. i obni¿a siê stopniowo w kierunku pó³nocno-zachodnim do 30–40 m n.p.m. w Œwidwinie. S¹ to gliny piaszczyste szare, miejscami szarozielone i szarobrunatne, czêsto z przewarstwieniami piasków lodowcowych, mu³ków oraz z porwakami utworów pod³o¿a. W profilu otw. 132 (Kluczkowo) gliny tego poziomu zosta³y przewiercone na g³êbokoœci 83,0–101,5mis¹dwudzielne. Poziom dolny (g³êbokoœæ 89,2–101,5 m) tworz¹ gliny zwa³owe piaszczyste szarobrunatne i szarozielone, silnie zwarte z du¿¹ ilo- œci¹ drobnych otoczaków. W dolnej czêœci s¹ mniej zwarte, kruche i bardziej piaszczyste. Poziom górny (g³êbokoœæ 83,0–87,5 m) tworz¹ gliny zwa³owe piaszczyste szare z odcieniem oliwkowym z pojedyñczymi wiêkszymi otoczakami, kruche, rozsypliwe. Oba poziomy glin ró¿ni¹ siê od siebie zawartoœci¹ CaCO3 i ró¿nym udzia³em ska³ lokalnych. Dolny poziom odznacza siê mniejsz¹ wapnistoœci¹ (CaCO3 — 10,7%) od glin poziomu górnego (CaCO3—15,3%). W sk³adzie petrograficznym wystêpuje przewaga ska³ krystalicznych (41,5%) nad wapieniami paleozoicznymi (38,6% w górnym poziomie, 35,6% w dolnym poziomie), przy niewielkim udziale dolomitów (do 2,48%). W dolnym poziomie wystêpuj¹ w znaczniej wiêkszej iloœci ziarna kwarcu (œr. 8,96%), w poziomie górnym ich iloœæ dochodzi do 2,97%. W sk³adzie ska³ lokalnych dominuj¹ wapienie oraz piaskowce z ma³ym udzia³em krzemieni (maks. 3,47%). Wspó³czynniki petrograficzne poziomu dolnego wynosz¹: O/K–0,81; K/W–1,27; A/B–0,77. W stropie warstwy wspó³czynnik K/W wynosi 1,64. Wspó³czynniki petrograficzne poziomu górnego s¹ nastêpuj¹ce: O/K–0,90; K/W–1,17; A/B–0,82. W otworze kartograficznym nr 28 w Modrzewcu, w czêœci pó³nocno-wschodniej obszaru, gliny tego poziomu wystêpuj¹ na g³êbokoœci 57,4–73,2 m. W górnej czêœci poziomu (57,4–67,6 m) wystêpuj¹ gliny zwa³owe silnie piaszczyste, pó³zwarte, ciemnoszare z krzemieniami oraz gliny szare z detrytusem margli i z poziomami bruku morenowego, wystêpuj¹cego od stropu poziomu do g³êbokoœci 60,0 m oraz od 62,3 do 66,0 m. Prawdopodobnie warstwa ta reprezentuje kopaln¹ morenê ablacyjn¹. W czêœci œrodkowej omawianego poziomu wystêpuj¹ gliny zwa³owe mu³kowate, oliwkowoszare z licznymi

37 przewarstwieniami mu³ków ilastych i py³owatych, przechodz¹ce ku sp¹gowi w silnie zwarte, ciemnoszare gliny piaszczyste zawieraj¹ce cienkie przemazy mu³ków ilastych. W sp¹gu poziomu gliny s¹ bardzo silnie piaszczyste na pograniczu piasków gliniastych i zawieraj¹ laminy piasków drobnych i py³owatych jasnoszarych o mi¹¿szoœci 1–2 cm. Widoczna makroskopowo zmiennoœæ osadów w ob- rêbie omawianego poziomu znalaz³a potwierdzenie w badaniach petrograficznych. Na podstawie wy- ników tych analiz wydzielono dwie warstwy glin: warstwê górn¹ (57,4–67,6 m) i doln¹ (67,6–73,0 m) ró¿ni¹ce siê udzia³em ska³ krystalicznych w stosunku do wapieni paleozoicznych oraz udzia³em ska³ lokalnych. W warstwie dolnej, ska³y krystaliczne (41,3%) i wapienie paleozoiczne (39,2%) wystêpuj¹ w równowadze. Œrednie wspó³czynniki petrograficzne s¹ nastêpuj¹ce: O/K–0,93; K/W–1,08; A/B–0,93. Œrednia zawartoœæ ska³ lokalnych wynosi 15,6%, w tym œrednio 5% wapieni, œrednio 4,4% piaskow- ców, œrednio 3,3% krzemieni. Œrednia zawartoœæ CaCO3 w glinach tej warstwy wynosi 16,1%. W warstwie górnej wœród ska³ skandynawskich, ska³y krystaliczne (48,7%) przewa¿aj¹ nad wapieniami paleozoicznymi (35,0%). Zawartoœæ innych ska³ skandynawskich jest niewielka. Iloœæ ska³ lokalnych wynosi 11,7%, w tym po 2,9% piaskowców i krzemieni oraz 3,6% wapieni. Wspó³czynniki petrograficzne wynosz¹: O/K–0,69; K/W–1,47; A/B–0,67.

Interglacja³ lubawski (lubelski)

Piaski z detrytusem roœlinnym i fragmentami drewna, rzeczne wype³niaj¹ kopaln¹ dolinê rzeczn¹ w Smardzku, gdzie zosta³y stwierdzone otworem nr 97 na g³êbokoœci 75–94 m. S¹ to piaski drobnoziarniste przechodz¹ce ku sp¹gowi w piaski œrednio i gruboziarniste z fragmentami drewna. Dno doliny wyciête jest w osadach miocenu i le¿y na g³êbokoœci 8 m n.p.m. Strop serii osa- dów rzecznych znajduje siê na wysokoœci 34 m n.p.m.

Zlodowacenie Warty

Stadia³ dolny

Piaski i ¿wiry z domieszk¹ g³azów, wodnolodowcowe. Osady te buduj¹ rozleg³e równiny sandrowe w czêœci po³udniowo-zachodniej, w rejonie Kluczkowa–Smardzka oraz na sk³onie garbu pojeziernego. Stwierdzono brak tych osadów na wypiêtrzeniach pod³o¿a w rejonie Chomêtówka, D¹browy Bia³ogardzkiej–Modrzewca oraz na kulminacji garbu pojeziernego we wschodniej i po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru. Strop serii osadów wodnolodowcowych le¿y najni¿ej (28 m n.p.m.) w czêœci po³udniowo-zachodniej obszaru w rejonie Pêczerzyna, podnosi siê do wysoko- œci 48 m n.p.m. w rejonie Œwidwina i po³o¿ony jest najwy¿ej (60 m n.p.m.) w rejonie Smardzka–Ko- szanowa. Mi¹¿szoœæ tych osadów z regu³y nie przekracza kilkunastu metrów, sporadycznie dochodzi do 25 m w rejonie Smardzka. Wystêpowanie osadów wodnolodowcowych omawianego poziomu stwierdzono otworem kartograficznym w Pêczerzynie (otw. nr 176), w Chomêtówku (otw. 156), w Kluczkowie (otw. 132) oraz licznymi wierceniami studziennymi w Œwidwinie (m.in. otw. nr 81,85,92,93), w Smardzku

38 (otw. nr: 96,103,104) i w BrzeŸnie (otw. nr 159). Generalnie omawiany kompleks wodnolodowcowy tworz¹ na obszarze przedstawionym na arkuszu piaski œrednioziarniste lub ró¿noziarniste ze ¿wirami i z domieszk¹ otoczaków. W otworze nr 176 strop serii tych osadów wystêpuje na g³êbokoœci 70,0 m (32,5 m n.p.m.), a ich sp¹g na g³êbokoœci 81,2 m (21,3 m n.p.m.). W sp¹gu serii wystêpuje bruk g³azowy w glinach zwa³owych ciemnoszarych, wy¿ej ¿wiry œrednie z piaskami gruboziarnistymi i ¿wiry drobne z piaskami ró¿noziarnistymi. ¯wiry œrednie od drobnych rozdziela 0,5 metrowej mi¹¿szoœci warstwa bruku ska³ krystalicznych pó³nocnych z otoczakami o œrednicy do 10 cm. W Chomêtówku (otw. 156) osady tej serii le¿¹ bezpoœrednio na utworach miocenu na g³êbokoœci 56,0–58,5mis¹zaburzone glacitektonicznie. W sp¹gu serii wystêpuj¹ piaski drobno i œrednioziarniste, z pojedynczymi

¿wirami, wapniste (CaCO3 7,9%), a wy¿ej (od 56,0–56,4 m) piaski drobnoziarniste jasnoszare, kwarcowe z przemazami py³u burowêglowego o niewielkiej zawartoœci CaCO3 (2,0%). Warstwa górna ma sk³ad mineralny podobny do sk³adu osadów pod³o¿a. W grupie minera³ów przezroczystych dominuj¹ minera³y odporne (29,1%), epidot (24,4%) i granaty (21,3%). Wœród minera³ów odpornych najwiêcej jest turmalinów (10,0%), staurolitu (8,7%) i dystenu (5,6%). Stwierdzono natomiast wysok¹ zawar- toœæ amfiboli (12,8%). Sk³ad mineralny warstwy z g³êbokoœci 56,4–58,5 m jest typowy dla osadów czwartorzêdowych. W grupie minera³ów przezroczystych wystêpuje przewaga granatów (22,8%) nad amfibolami (17,4%) i epidotem (13,9%). Udzia³ minera³ów odpornych wynosi 19,9% w tym turmali- nów, dystenu i staurolitu po ok. 5%. Obecne s¹ równie¿ minera³y z grupy wêglanów w iloœci 4,2%. W Kluczkowie (otw. nr 132) na g³êbokoœci 81,4–83,0 m wystêpuje cienka warstwa osadów wodnolodowcowych. S¹ to osady piaszczysto-¿wirowe, wapniste. Piaski ilaste, mu³ki piaszczyste zastoiskowe.Transgresjê l¹dolodu zlodowacenia Warty poprzedzi³a akumulacja osadów zastoiskowych, która zachodzi³a w koñcowym etapie formowania siê równin sandrowych w rejonie BrzeŸna, Krosina, Œwidwina, Smardzka oraz na sk³onie garbu pojeziernego. Strop osadów zastoiskowych uk³ada siê w dwóch poziomach. Strop osadów poziomu ni¿szego le¿y na wysokoœci od 50 do 60 m n.p.m., strop osadów poziomu wy¿szego le¿y na wy- sokoœci 60–70 m n.p.m. na sk³onie garbu pojeziernego i podnosi siê do 100 m n.p.m. w kulminacji garbu pojeziernego. Mi¹¿szoœæ osadów zastoiskowych z regu³y nie przekracza kilkunastu metrów i maksymalnie dochodzi do 30 m w obszarach spiêtrzeñ glacitektonicznych. W profilu serii tych osa- dów przewa¿nie obserwuje siê dwudzielnoœæ. W dolnej czêœci serii wystêpuj¹ piaski drobnoziarniste, czêsto zailone, które przechodz¹ ku górze w mu³ki warwowe. Gliny zwa³owe wystêpuj¹ na ca³ym obszarze i tworz¹ ci¹g³y i zwarty poziom o znacznej mi¹¿szoœci. Stanowi on wa¿ny poziom litostratygraficzny o regionalnym rozprzestrzenieniu dla obszaru Wysoczyzny £obeskiej i Pojezierza Drawskiego. Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ glin tego poziomu (43,8 m) stwierdzono w Kluczkowie (otw. nr 132), najmniejsz¹ (3–5 m) w dolinie Regi w Œwidwinie, gdzie zosta³y w znacznym stopniu zerodowane. Najni¿ej strop tego poziomu znajduje siê w czêœci za-

39 chodniej obszaru, na wysokoœci 55–58 m n.p.m. i stopniowo podnosi siê ku wschodowi do 75 m n.p.m. w czêœci centralnej, w rejonie Chomêtówka, osi¹gaj¹c najwy¿sze wartoœci (130 m n.p.m.) w kulminacji garbu pojeziernego. W rejonie Chomêtówka gliny tego poziomu le¿¹ bezpoœrednio na osadach miocenu, na pozosta³ym obszarze przewa¿nie podœcielaj¹ je osady zastoiskowe lub wodnolodowcowe z etapu transgresji l¹dolodu zlodowacenia Warty. Zosta³y one rozpoznane licznymi wierceniami studziennymi oraz czterema otworami kartograficznymi (nr: 28, 132, 156, 176). W Pêczerzynie (otw. 176) le¿¹ one na g³êbokoœci od 45,5 m (57 m n.p.m.) do 70,0 m (32,5 m n.p.m.), w Kluczkowie (otw. 132) od 37,6 m (72,4 m n.p.m.) do 81,4 m. (28,6 m n.p.m.), w Chomêtówku (otw. 156) od 33,5 m (75,5 m n.p.m.) do 56,0 m (53,0 m n.p.m.) i w Modrzewcu (otw. 28) od 45,0 m (74,0 m n.p.m.) do 57,4 m (52,6 m n.p.m.). Gliny zwa³owe omawianego poziomu odznaczaj¹ siê bardzo charakterystycz- nym sk³adem petrograficznym odró¿niaj¹cym je od glin innych poziomów z powodu wyraŸnej prze- wagi ska³ krystalicznych nad wapieniami oraz wysokiej zawartoœci ska³ lokalnych w postaci bia³ych wapieni, margli kredowych i krzemieni. S¹ to gliny o barwie szarej, ciemnoszarej do szarobrunatnej w stropie poziomu. S¹ one piaszczyste, zawieraj¹ w ni¿szej czêœci poziomu wk³adki glin ilastych lub i³ów marglistych, a w wy¿szej, przystropowej czêœci poziomu, przewarstwienia glin i piasków py³owatych. Zawieraj¹ równie¿ warstwy otoczaków, detrytus marglisty oraz fragmenty wêgla brunatnego. S¹ to gliny wapniste, o podobnej zawartoœci CaCO3 w obrêbie ca³ego poziomu (13,5%–15,5%). W ich sk³adzie petrograficznym wystêpuje wyraŸna przewaga ska³ krystalicznych nad wapieniami, a zawartoœæ dolo- mitów i ³upków paleozoicznych jest minimalna, Przewaga ska³ krystalicznych nad wapieniami paleozoicznymi zwiêksza siê w stropie warstwy, a wspó³czynniki petrograficzne wynosz¹ (tab. 2):

Tabela 2 Zestawienie wartoœci wspó³czynników petrograficznych i zawartoœæ ska³ lokalnych

Zawartoœæ ska³ lokalnych Wspó³czynniki petrograficzne Nuner otworu w% Nazwa otworu G³êbokoœæ na mapie kartograficznego w metrach geologicznej W P Krz SL O/K K/W A/B

Pêczerzyno 176 45,5–70,0 4,9 4,3 3,4 14,6 0,70 1,43 0,70

Chomêtówko 156 33,5–56,0 5,6 4,5 6,4 22,1 0,71 1,57 0,65

Kluczkowo 132 37,6–81,4 4,8 4,0 4,5 16,3 0,71 1,49 0,67

Modrzewiec 28 45,0–57,4 4,4 4,0 2,7 12,3 0,77 1,33 0,76

Najwy¿sz¹ zawartoœæ ska³ lokalnych stwierdzono w Kluczkowie (œrednio16,3%) i w Chomê- tówku (œrednio 22,1%). Maksymalnie iloœæ ska³ lokalnych dochodzi do 39,4% w Chomêtówku (otw. 156), w tym œrednio 6,4% krzemieni (maks. 15%), œrednio 5,6% wapieni (maks. 11,7%), œrednio 4,5%

40 piaskowców (maks. 8,8%), œrednio 4,7% mu³owców (maks. 7,3%). Wystêpuj¹ równie¿ fosforyty (do 1,3%) i piryty (do 1,3%). W otworze nr 132 (Kluczkowo) gliny zwa³owe tego poziomu charakteryzuj¹ siê zró¿nicowaniem sk³adu petrograficznego i wapnistoœci. Od stropu poziomu do g³êbokoœci 70,0 m wystêpuje znacznie wiêksza iloœæ ska³ lokalnych (œrednio 20%) ni¿ w dolnej czêœci (od 70,0 m do 81,4 m), która wynosi œrednio 10,4%. W górnej warstwie w sk³adzie ska³ lokalnych obecne s¹ mu³owce w iloœci œrednio 2,71%, które nie wystêpuj¹ w dolnej czêœci. Przewaga ska³ krystalicznych nad wapieniami paleozoicznymi zwiêksza siê w górnej czêœci. Wspó³czynniki petrograficzne obliczone dla glin wystêpuj¹cych od stropu poziomu do g³êbokoœci 70 m wynosz¹: O/K–0,67; K/W–1,59; A/B–0,63, dla glin wystêpuj¹cych od g³êbokoœci 70 m do sp¹gu poziomu s¹ nastêpuj¹ce: O/K–0,77; K/W–1,39; A/B–0,73.

Stadia³ górny

Mu³ki i piaski zastoiskowe wype³niaj¹ niewielkie obni¿enia w stropie gliny zwa³owej stadia³u dolnego. Mi¹¿szoœæ ich jest niewielka i maksymalnie dochodzi do kilkunastu me- trów. Niewielkich rozmiarów pojedyñcze p³aty osadów zastoiskowych stwierdzono otworami nr 103 i 104 w rejonie Smardzka na g³êbokoœci 60,0–67,0 m i na zboczu wysoczyzny œwidwiñskiej. Osady te s¹ silnie zaburzone glacitektonicznie i w znacznym stopniu zerodowane przez odp³yw wód sprzed czo³a transgreduj¹cego l¹dolodu. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe. Akumulacja tych osadów zachodzi³a przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu. Powsta³y wówczas równiny sandrowe o niewielkim rozprzestrzenieniu i ma³ej mi¹¿szoœci osadów w rejonie BrzeŸna–Pêczerzyna, D¹browy Bia³ogardzkiej i w dolinie Regi w rejonie Œwidwina. Powierzchnia równiny sandrowej obni¿a siê od BrzeŸna, od wysokoœci 72 m n.p.m., w kierunku po³udniowo-zachodnim, do 62,5 m n.p.m. w Pêczerzynie, a najni¿sze po³o¿e- nie — 55 m n.p.m. ma w dolinie Regi w Œwidwinie. Najwy¿ej wznosi siê ona do wysokoœci 122 m n.p.m.w rejonie Bronowa, gdzie tworzy kopalny taras kemowy na sk³onie kulminacji garbu pojeziernego. Mi¹¿szoœæ osadów buduj¹cych taras dochodzi do 23 m (otw. nr 173) i s¹ one wykszta³cone w postaci piasków œrednioziarnistych ze ¿wirem. W otworze kartograficznym nr 176 w Pêczerzynie osady wodnolodowcowe wystêpuj¹ na g³êbo- koœci od 40,1 do 45,5 m. Strop warstwy znajduje siê na wysokoœci 62,4 m n.p.m., a sp¹g na 57,0 m n.p.m. Osad stanowi¹ piaski róznoziarniste z domieszk¹ drobnego ¿wiru, s³abo przemyte, z du¿¹ iloœci¹ frakcji py³owej barwy ¿ó³toszarej. W sp¹gu warstwy wystêpuje ¿wir piaszczysty zagli- niony z otoczakami. Gliny zwa³owe wystêpuj¹ na ca³ym obszarze tworz¹c ci¹g³y poziom o bardzo zmiennej mi¹¿szoœci od kilku do 30 metrów w obszarze garbu pojeziernego. Strop poziomu jest mocno porozci- nany przez erozjê fluwioglacjaln¹ oraz subglacjaln¹. Po³o¿ony jest on najni¿ej w dolinie Regi w Œwid-

41 winie na wysokoœci 65 m n.p.m., w Pêczerzynie (71,5 m n.p.m.), nieco wy¿ej (83 m n.p.m.) w Modrzewcu i Chomêtówku, a najwy¿ej (158 m n.p.m.) w kulminacji garbu pojeziernego. Gliny zwa³owe tego poziomu zosta³y rozpoznane licznymi wierceniami studziennymi oraz czterema otworami kartograficznymi. S¹ to gliny brunatnoszare lub szarobrunatne, piaszczyste, z du¿¹ iloœci¹ drobnego materia³u g³azowego, w sp¹gu przewa¿nie laminowane piaskiem. Maj¹ zdecydowanie mniejsz¹ zawartoœæ ska³ lokalnych (od 6,4% do 9,8%) od glin poziomu dolnego, od których ró¿ni¹ siê równie¿ obecnoœci¹ do- lomitów oraz brakiem krzemieni. W Pêczerzynie (otw. nr 176) gliny wystêpuj¹ce na g³êbokoœci od 31,0 do 40,1 m maj¹ najbardziej reprezentatywny sk³ad petrograficzny frakcji ¿wirowej dla tego poziomu glacjalnego, w którym ska³y krystaliczne (œr. 40,3%) i wapienie paleozoiczne (œr. 39,6%) wy- stêpuj¹ w równowadze. Wœród ska³ skandynawskich wystêpuje wysoka zawartoœæ dolomitów (œr. 8%). Zawartoœæ ska³ lokalnych wynosi œrednio 10,1%, wœród których najliczniejsze s¹ bia³e wapienie (3.5%) oraz piaskowce (3,2%) i mu³owce (2,5%), przy czym nie ma wœród nich krzemieni. Zawartoœæ

CaCO3 w glinach jest wysoka i wynosi 15%, a tylko w stropie spada do 12,3% (œr. 14,9%). Wspó³czynniki petrograficzne glin tego poziomu s¹ nastêpuj¹ce: O/K–1,09; K/W–0,92; A/B–1,08 i s¹ one identyczne ze wskaŸnikami tego samego poziomu glin wydzielonych w profilu otworu Rzecino D-1 na arkuszu Dobrowo (Dobracka, 2001). Profil tego otworu jest wa¿nym stanowiskiem stratotypo- wym dla wschodniej czêœci Pomorza Zachodniego ze wzglêdu na udokumentowane stanowisko osa- dów interglacja³u eemskiego (Dobracka, Winter, 2003). Wspó³czynniki petrograficzne glin tego poziomu w Rzecinie s¹ nastêpuj¹ce: O/K–1,32; K/W–0,82; A/B–1,15. Ich cech¹ charakterystyczn¹, podobnie jak w Pêczerzynie, jest brak ³upków paleozoicznych, natomiast znaczny udzia³ dolomitów (do 6,1%), niska zawartoœæ ska³ lokalnych (6,4%), wœród których najliczniejsze s¹ piaskowce, mu³owce, przy czym nie ma wœród nich krzemieni. W Chomêtówku (otw. 156), gliny zwa³owe stadia³u górnego wystêpuj¹ce na g³êbokoœci od 26,0 do 33,5 m ró¿ni¹ siê sk³adem petrograficznym od glin stadia³u dolnego, w tym zdecydowanie ni¿sz¹ zawartoœci¹ ska³ lokalnych (9,7%), obecnoœci¹ dolomitów (do 2%), brakiem ³upków paleozoicznych i krzemieni oraz znacznie mniejsz¹ wapnistoœci¹ (11,9%). Natomiast wspó³czynniki petrograficzne glin obu poziomów glacjalnych s¹ podobne: O/K–0,72; K/W–1,47; A/B–0,67 (stadia³ górny) O/K–0,71; K/W–1,57; A/B–0,65 (stadia³ dolny) W otworze nr 28 w Modrzewcu, gliny stadia³u górnego wystêpuj¹ na g³êbokoœci 34,8–45,0 m i le¿¹ bez ¿adnej rozdzielnoœci na glinach stadia³u dolnego. WyraŸne ró¿nice w sk³adzie petrograficznym, a w szczególnoœci w zawartoœci ska³ lokalnych, pozwoli³y na wyró¿nienie w profilu tego otworu dwóch poziomów glin zwa³owych. Gliny stadia³u górnego odznaczaj¹ siê nisk¹ zawartoœci¹ ska³ lokalnych (6,4%) oraz brakiem krzemieni. W sk³adzie ska³ krystalicznych pó³nocnych obecne s¹ dolo-

42 mity (do 3%) oraz du¿a iloœæ kwarcu (6,4%), natomiast stosunek ska³ krystalicznych do wapieni paleozoicznych jest podobny (Krp > Wp). Wspó³czynniki petrograficzne dla glin stadia³u górnego s¹ nastêpuj¹ce: O/K–0,72; K/W–1,44; A/B–0,71. I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe wystêpuj¹ w niewielu miejscach na kartowanym obszarze, wype³niaj¹c niewielkie zag³êbienia w stropie gliny. S¹ to szare mu³ki warwowe przechodz¹ce ku stropowi w piaski py³owate. W dnach niektórych zag³êbieñ wystêpuj¹ i³y piaszczyste lub py³owate, masywne lub rytmicznie warstwowane mu³kami i piaskami py³owatymi. Tego typu osady zosta³y stwierdzone w otworze kartograficznym nr 132 w Kluczkowie na g³êbokoœci 30,8–35,5 m. Omawiana seria utworów zastoiskowych le¿y na glinach zwa³owych stadia³u górnego zlodowacenia Warty, od której oddziela j¹ warstwa bruku erozyjno-denudacyjnego. S¹ to mu³ki py³owato-ilaste, w sp¹gu drobnolaminowane, wy¿ej masywne, silnie wapniste, barwy szarej lub jasnoszarej. W stropie omawianej serii, na g³êbokoœci 30,8–31,0 m. (79,2–79,0 m n.p.m.), stwierdzono obecnoœæ warstwy organicznej sk³adaj¹cej siê z czarnych mu³ków przepojonych bezpostaciow¹ substancj¹ organiczn¹ o mi¹¿szoœci 10 cm oraz z le¿¹cych poni¿ej piasków humusowych, lekko zailonych o barwie ciemno- szaroczarnej, o podobnej mi¹¿szoœci. Prawdopodobnie s¹ to piaski i mu³ki jeziorne odpowiadaj¹ce interglacja³owi eemskiemu lub interstadia³owi grudzi¹dzkiemu. Piaski i piaski ze ¿wirami wodnolodowcowe. Osady te pochodz¹ z recesji l¹dolodu i wype³niaj¹ p³ytkie obni¿enia w stropie gliny zwa³owej. Odznaczaj¹ siê niewielk¹ mi¹¿szo- œci¹, poniewa¿ zosta³y w znacznym stopniu zniszczone przez erozjê wód proglacjalnych l¹dolodu zlodowacenia Wis³y.

Interglacja³ eemski

Na obszarze przedstawionym na arkuszu Œwidwin nie zachowa³y siê osady tego okresu. Zosta³y one natomiast rozpoznane na arkuszu Miros³awiec w Borujsku, Wierzchowie i ¯abinie, gdzie osady organiczne (torfy) wystêpuj¹ pod pokryw¹ osadów fluwioglacjalnych i glacjalnych zlodowacenia Wis³y (Maksiak, Mróz., 1978, Piotrowski, 2003a). Jedyne, w pe³ni udokumentowane palinologicznie stanowisko osadów eemskich na Pojezierzu Zachodniopomorskim znajduje siê w Rzecinie na arkuszu Dobrowo SmgP, (Dobracka, 2001, Dobracka, Winter, 2003, 2004, Winter, Dobracka, 2006) ok. 1 km na NE od granicy obszaru arkusza. Seria osadów jeziornych sk³adaj¹ca siê z mu³ków, i³ów oraz gytii wystêpuje w Rzecinie na g³êbokoœci od 36,25 m (68,25 m n.p.m.) do 39,7 m (64,8 m n.p.m.). Przykry- wa j¹ seria osadów rzeczno-jeziornych, równie¿ udokumentowana palinologicznie, z okresu stadia³u dolnego zlodowacenia Wis³y, której strop le¿y na g³êbokoœci 22,3 m (82,2 m n.p.m.). Osady te wype³niaj¹ zbiornik jeziorny przekszta³cony w odciête starorzecze po³o¿one na obszarze kopalnego pojezierza istniej¹cego w okresie interglacja³u eemskiego i stadia³u dolnego zlodowacenia Wis³y i wy-

43 stêpuj¹ pod pokryw¹ osadów fluwioglacjalnych i glacjalnych zlodowacenia Wis³y. Granica pomiêdzy interglacja³em eemskim, a wczesnym vistulianem nie zaznacza siê w profilu litologicznym, jest wy³¹cznie granic¹ biostratygraficzn¹. Badania palinologiczne wykaza³y, i¿ przez ca³y okres interglacja³u eemskiego i stadia³u dolnego zlodowacenia Wis³y mia³a miejsce ci¹g³oœæ sedymentacji, pocz¹tkowo ilastej w obrêbie zbiornika jeziornego, a póŸniej piaszczystej w odciêtym starorzeczu.

Zlodowacenia pó³nocnopolskie Zlodowacenie Wis³y

Stadia³ górny

Osady zlodowacenia Wis³y wystêpuj¹ w postaci zwartej pokrywy na powierzchni ca³ego obszaru arkusza. S¹ to osady reprezentuj¹ce fazê pomorsk¹. Osady fazy leszczyñskiej nie wystêpuj¹ na powierzchni terenu, ods³aniaj¹ siê w korycie rzeki Mogilicy przy niskich stanach wody. Zlodowacenie Wis³y zaznaczy³o siê na obszarze Wysoczyzny £obeskiej i Pojezierza Drawskiego dwoma poziomami glin zwa³owych reprezentuj¹cymi dwie najm³odsze fazy stadia³u górnego: fazê leszczyñsko-poznañsk¹ i fazê pomorsk¹. Obecnoœæ tych poziomów dokumentuj¹ ró¿ne wartoœci wspó³czynników petrograficznych, oddzielnoœæ wyra¿ona wystêpowaniem warstw osadów fluwioglacjalnych i limnoglacjalnych oraz bardzo dobrze wykszta³cona strefa marginalna fazy pomorskiej. Nie stwierdzono na obszarze arkusza Œwidwin i na obszarach s¹siednich arkuszy mapy SmgP dwudzielnoœci fazy leszczyñsko-poznañskiej. Œrednia mi¹¿szoœæ osadów zlodowacenia Wis³y waha siê w przedziale 30–40 metrów, dochodz¹c lokalnie w strefach spiêtrzeñ glacitektonicznych i w rynnach subglacjalnych do 70 metrów. Najmniejsz¹ mi¹¿szoœæ tych osadów rzêdu, kilku do kilkunastu metrów, stwierdzono w dolinie Regi i Mogilicy. I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe.Osady te o mi¹¿szoœci dochodz¹cej do 10 metrów zosta³y stwierdzone w kilku miejscach na obszarze arkusza, m.in. w rejonie Smardzka. Wype³niaj¹ one niewielkie zag³êbienia w stropie gliny zwa³owej zlodowacenia Warty. Osady te zosta³y w znacznym stopniu zerodowane w wyniku intensywnej erozji wodnolodowcowej poprzedzaj¹cej transgresjê l¹dolodu fazy leszczyñsko-poznañskiej lub pomorskiej. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) buduj¹ rozleg³¹, kopaln¹ równinê sandrow¹ rozci¹gaj¹ca siê od BrzeŸna do Pêczerzyna, pomiêdzy Smardzkiem i D¹brow¹ Bia³ogardzk¹ i w rejonie Modrzewca. Powierzchnia równiny uk³ada siê na wysokoœci od 78 do 90 m n.p.m., a mi¹¿szoœæ osadów wodnolodowcowych waha siê od 7 do 15 metrów. Równina sandrowa, o najwiêk- szym rozprzestrzenieniu i mi¹¿szoœci buduj¹cych j¹ osadów, wystêpuje w formie tarasu kemowego na pó³nocnym stoku garbu pojeziernego. Powierzchnia tej równiny wznosi siê od wysokoœci 125 m n.p.m. w Bierzwnicy do 138 m n.p.m. w Szeligowie i osi¹ga maksymaln¹ wysokoœæ 153 m n.p.m. w Brono- wie (otw. 173). Niewielkie p³aty tych osadów zachowa³y siê równie¿ w nierównoœciach stropu glin

44 zwa³owych zlodowacenia Warty w wielu miejscach obszaru arkusza, miêdzy innymi w czêœci pó³nocno-zachodniej obszaru w rejonie Krosina i Œwidwina. Wystêpowanie osadów wodnolodowcowych omawianego poziomu stwierdzono w wielu profilach wierceñ archiwalnych oraz w dwóch otworach kartograficznych: w otw. nr 176 w Pêczerzynie (g³êbokoœæ 23,8–31,0 m) i w otw. nr 28 w Modrzewcu (g³êbokoœæ 29,5–34,8 m). S¹ to w przewadze osady grubofrakcyjne: ¿wiry œrednio i gruboziarniste z domieszk¹ piasków ró¿noziarnistych i otoczaków o mi¹¿szoœci od kilku do 20 metrów. Stanowi¹ one g³ówny u¿ytkowy poziom wodonoœny na znacznej czêœci obszaru arkusza, na którym bazuj¹ ujê- cia zaopatruj¹ce w wodê m.in. Bierzwnicê, Szeligowo, Such¹ i Rycerzewko. Piaski, ¿wiry i g³azy oraz mu³ki rynien subglacjalnych. Osady te wype³niaj¹ kopaln¹ rynnê subglacjaln¹ rzeki Regi. Stwierdzone zosta³y licznymi wierceniami studziennymi wykonanymi na terenie miasta Œwidwina, jak i dla ujêcia komunalnego w dolinie Regi (otw. nr: 35, 38, 39, 40, 43, 73, 80). Osady te wystêpuj¹ na g³êbokoœci od 31 do 62 m i posiadaj¹ mi¹¿szoœæ od 20 do 30 metrów. Przewa¿nie s¹ to piaski œrednioziarniste przechodz¹ce ku górze serii w piaski drobnoziarniste, w stropie których lokalnie wystêpuje cienka warstwa piasków ró¿noziarnistych ze ¿wirem i otoczakami. W kilku otworach stwierdzono, w œrodkowej czêœci serii, wystêpowa- nie piasków gruboziarnistych ze ¿wirem o mi¹¿szoœci kilku metrów. W czêœci pó³nocnej rynnê Regi wype³niaj¹ mu³ki, od g³êbokoœci 39 m do 57 m (otw. nr 35), w czêœci wschodniej piaski drobnoziarniste, w sp¹gu których wystêpuj¹ mu³ki (m.in. otw. nr 73, 74). Seria osadów wodnolodowcowych wype³niaj¹ca rynnê, stanowi dla Œwidwina g³ówny u¿ytkowy poziom wodonoœny, izolowany od powierzchni przez znacznej mi¹¿szoœci warstwê glin zwa³owych fazy leszczyñsko-poznañskiej. Gliny zwa³owe (dolne) fazy leszczyñsko-poznañskiej buduj¹ ci¹g³y poziom glacjalny w czêœci wschodniej arkusza w obszarze garbu pojeziernego, gdzie mi¹¿szoœæ ich dochodzi do 20 me- trów. W pozosta³ej czêœci obszaru, poziom ten jest nieci¹g³y i posiada niewielk¹ mi¹¿szoœæ. Brak glin tego poziomu stwierdzono w dolinie Regi i pod równinami sandrowymi, gdzie zosta³y erozyjnie usu- niête w wyniku odp³ywu wód rzecznych lub proglacjalnych poprzedzaj¹cych transgresj¹ l¹dolodu fazy pomorskiej. Mi¹¿szoœæ glin zwa³owych wynosi od 5 do 7 metrów w czêœci po³udniowo zachodniej, dochodzi do 12 metrów w czêœci centralnej arkusza (rejon Smardzka–Kluczkowa) i do 17 me- trów w czêœci pó³nocnej (otw. nr 1 w Krosinie). Strop tego poziomu podnosi siê stopniowo ku wschodowi obszaru arkusza od wysokoœci 100 m n.p.m. do 118 m n.p.m. (otw. nr 164 w Chomêtówku) i osi¹ga najwy¿sz¹ wysokoœæ 165–170 m n.p.m. w rejonie Bronowa. Gliny zwa³owe fazy leszczyñsko-poznañskiej s¹ przewa¿nie ciemnoszare do brunatnoszarych w stropie, piaszczyste lub piaszczysto-ilaste z du¿¹ domieszk¹ materia³u g³azowego. Stwierdzone zosta³y wieloma wierceniami archiwalnymi i otworem kartograficznym w Mo- drzewcu (otw. nr 28) na g³êbokoœci 27,0–29,5 m. S¹ to gliny ciemnoszare, silnie piaszczyste, w stropie

45 brunatnordzawe, mu³kowato-ilaste. Wystêpuj¹ w nich du¿e g³azy (przewiercono 40 cm d³ugoœci rdzeñ granitu pegmatytowego) oraz poziom bruku ska³ krystalicznych pó³nocnych na g³êbokoœci

27,0–28,1 m z otoczakami o œrednicy do 15 cm. S¹ to gliny wapniste o zawartoœci CaCO3 — 15,4% (w sp¹gu) i 11,3% (w stropie), których sk³ad petrograficzny wykazuje równowagê ska³ krystalicznych (42,1%) i wapieni paleozoicznych (43,0%). Wœród ska³ krystalicznych stwierdzono brak dolo- mitów i ³upków paleozoicznych. Udzia³ ska³ lokalnych jest niski i wynosi œrednio 8,5%. Wœród nich najliczniejsz¹ grupê stanowi¹ piaskowce (4,1%), wapienie (2,3%), mu³owce (0,9%) i pojedyncze fosforyty (do 1,3%). Wspó³czynniki petrograficzne s¹ nastêpuj¹ce: O/K–0,92; K/W–1,10; A/B–0,89. S¹ one porównywalne ze wspó³czynnikami obliczonymi dla glin tego poziomu z arkusza Drawsko Po- morskie: otw. nr 36 (Borne): O/K–1,02; K/W–1,06; A/B–0,90, otw. nr 64 (Zarañsko): O/K–0,96; K/W–1,11; A/B–0,86. Gliny z arkusza Drawsko wykazuj¹ obecnoœæ ³upków paleozoicznych (6,3%), niewielk¹ iloœæ dolomitów (1,4%) i wiêksz¹ zawartoœæ ska³ lokalnych (15,8%). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (œrodkowe). Wystêpowanie osadów wodnolodowcowych pochodz¹cych z recesji l¹dolodu fazy leszczyñsko-poznañskiej nale¿y do rzadkoœci na obszarze arkusza. Osady te zosta³y w wyniku erozji wód proglacjalnych usuniête z tego obszaru lub istniej¹ trudnoœci w oddzieleniu ich od serii osadów wodnolodowcowych pochodz¹cych z transgresji l¹dolodu fazy pomorskiej. Stwierdzono wystêpowanie tych osadów na wysoczyŸnie œwidwiñskiej na g³êbokoœci od 14 do 24 m (otw. nr 93) i w rejonie D¹browy Bia³ogardzkiej (otw. nr 56). S¹ to piaski ró¿noziarniste szare, czêsto z domieszk¹ ¿wiru i otoczaków i czasami w sp¹gu zaglinione. Mu³ki i piaski zastoiskowe buduj¹ kopaln¹ równinê zastoiskow¹ rozci¹gaj¹c¹ siê w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru pomiêdzy D¹brow¹ Bia³ogardzk¹ (otw. nr: 20, 22, 23, 24), S³awk¹ (otw. nr 56), £êgami (otw. nr 60) i Modrzewcem (otw. nr: 27, 28, 29). Powierzchnia zastoiska uk³ada siê na wysokoœci od 94 do 100 m n.p.m. Zastoisko to rozcina w rejonie Modrzewca dolina rzeki Mogilicy ods³aniaj¹c jego osady do g³êbokoœci 10 m. S¹ to piaski drobne, lekko zailone, jasnobrunatnordzawe, warstwowane horyzontalnie p³asko, a w sp¹gu mu³ki py³owate drobnolaminowane lub masywne, miêkkoplastyczne, jasnobrunatnordzawe. Zarówno mu³ki jak i piaski s¹ mocno wapniste. Osady te zosta³y stwierdzone w otworze kartograficznym w Modrzewcu (otw. nr 28) na g³êbokoœci 25,8–27,0 m oraz dwoma sondami WH (otw. nr: 27, 29). W otworze nr 27 wystêpuj¹ pod 3,2 metrowej mi¹¿szoœci warstw¹ osadów wodnolodowcowych, które buduj¹ zbocza doliny rzeki Mogilicy. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) odpowiadaj¹ etapowi transgresji l¹dolodu fazy pomorskiej. Wystêpuj¹ w postaci rozleg³ej kopalnej równiny sandrowej, której powierzchnia podnosi siê ku wschodowi od wysokoœci 90–100 m n.p.m. w czêœci po³udniowo-zachodniej do 140–150 m n.p.m. w rejonie Chomêtówka, Bierzwnicy i Cieszeniewa. Osady kopalnego sandru wystêpuj¹ pod

46 cienk¹ warstw¹ glin zwa³owych, piasków lodowcowych lub podœcielaj¹ najm³odszy poziom sandrowy. Ods³aniaj¹ siê one na powierzchni terenu w zboczach g³êbokich rozciêæ erozyjnych rzeki Regi i Mogilicy, na stokach wysoczyzny œwidwiñskiej oraz w kilku miejscach na jej p³askiej kulminacji. Osady tego poziomu stwierdzono w czterech otworach kartograficznych. W otw. nr 176 w Pêcze- rzynie wystêpuj¹ one na g³êbokoœci od 5,5 do 23,8 m i s¹ to osady grubofrakcyjne z przewag¹ drobnego ¿wiru i z domieszk¹ piasków. W otw. nr 156 w Chomêtówku, na g³êbokoœci od 8,1 do 25, 0 m, wystêpuj¹ drobnoziarniste ¿wiry z domieszk¹ piasków, szare. W sp¹gu warstwy osady s¹ zaglinione i posiadaj¹ do- mieszkê otoczaków. Podobnie przedstawia siê profil serii le¿¹cej na g³êbokoœci 7,4–30,7 m w otw. nr 132 w Kluczkowie. W otw. nr 28 w Modrzewcu w profilu serii z g³êbokoœci 3,8–25,8 m przewa¿aj¹ piaski gruboziarniste z drobnymi ¿wirkami, z warstwami drobnych ¿wirów i piasków ró¿noziarnistych ze ¿wirami. Osady wodnolodowcowe omawianego poziomu s¹ w ró¿nym stopniu zaburzone glacitektonicznie. Liczne deformacje w obrêbie serii wywo³ane dynamicznym oddzia³ywaniem transgreduj¹cego l¹dolodu zarejestrowano w wyrobiskach zlokalizowanych w pó³nocnej czêœci wysoczyzny morenowej (na pó³noc od D¹browy Bia³ogardzkiej) oraz na pó³nocnym stoku garbu pojeziernego w rejonie Chomê- tówka i Cieszeniewa. Przyczyn¹ powstania tych deformacji by³ stromo wznosz¹cy siê stok garbu pojeziernego, który stanowi³ masyw oporowy dla transgreduj¹cego l¹dolodu fazy pomorskiej. W nieczynnej ¿wirowni w Cieszeniewie, pod bazaln¹ glin¹ zwa³ow¹ fazy pomorskiej, wystêpuje seria warstwowanych osadów piaszczysto-¿wirowych w obrêbie której wystêpuj¹ dwa typy deformacji: plastyczne oraz nieci¹g³e. Deformacje nieci¹g³e s¹ tu wyra¿one p³aszczyznami nasuniêæ oraz uskokami zarówno nor- malnymi jak i odwróconymi oraz przesuwczymi, a deformacje plastyczne widoczne s¹ w formie zabu- rzeñ fa³dowych oraz drobnych fa³dków ci¹gnionych. Mi¹¿szoœæ omawianej serii jest zmienna (od 5 do 10 metrów). Sonda WH (otw. nr 147) wykonana w dnie ¿wirowni wykazuje obecnoœæ piasków ró¿noziarnistych ze ¿wirem i otoczakami do g³êbokoœci4miponi¿ej warstwê bruku o mi¹¿szoœci 0,5 m le¿¹c¹ w stropie starszych glin zwa³owych, których nie przewiercono do g³êbokoœci 10 m. Mi¹¿szoœæ glin zwa³owych stanowi¹cych nadk³ad z³o¿a jest zmienna, najmniejsza w kulminacji (3–4 m), najwiêk- sza w czêœci pó³nocnej i po³udniowej ¿wirowni (do 10 m). S¹ to gliny bazalne z na³o¿enia, reprezentuj¹ce fazê pomorsk¹. W sp¹gu s¹ one smugowane z wyraŸnymi powierzchniami œciêæ i z zawleczonymi warstewkami piaszczystymi. Miejscami te rozwleczenia s¹ lekko sfa³dowane lub zbudina¿owane. Sk³ad petrograficzny ¿wirów le¿¹cych pod glinami jest bardzo podobny do sk³adu glin. Ska³y krystaliczne pó³nocne (51,7%) wyraŸnie dominuj¹ nad wapieniami (20,1%), natomiast brak jest ³upków paleozoicznych. Zawartoœæ ska³ lokalnych jest podobna (16,7%), a wœród nich wystêpuje znaczna iloœæ piaskow- ców kwarcowych z domieszk¹ substancji organicznych (9,5%). W ¿wirach przewa¿aj¹ ziarna obtoczone, czasami p³askie, o wyg³adzonych powierzchniach. Gliny zwa³owe (górne) fazy pomorskiej wystêpuj¹ na powierzchni terenu. Buduj¹ one p³ask¹ lub falist¹ morenê denn¹, bior¹ równie¿ udzia³ w budowie pagórków morenowych, kemowych,

47 form szczelinowych oraz form martwego lodu. Zwarty pas ich wystêpowania rozci¹ga siê od BrzeŸna przez Koszanowo, Smardzko, D¹browê Bia³ogardzk¹ do Jezierzyc. Wysokoœci w obrêbie tej czêœci wysoczyzny kszta³tuj¹ siê w granicach od 100 do 120 m n.p.m. i systematycznie podnosz¹ siê w kierunku pó³nocno-wschodnim. Drugi obszar zwartego wystêpowania glin zwi¹zany jest z kulminacj¹ garbu pojeziernego. Wysoczyzna morenowa w tej czêœci podnosi siê od wysokoœci 125–130 m n.p.m. do 180 m n.p.m. w kierunku wschodnim i po³udniowo-wschodnim, osi¹gaj¹c maksymalne wartoœci 185,6 m n.p.m. w obszarze Ÿródliskowym rzeki Regi w Por¹bce i w rejonie Bronowa — 192,2 m n.p.m. Gliny fazy pomorskiej odznaczaj¹ siê niewielk¹ mi¹¿szoœci¹, która z regu³y wynosi kilka me- trów. W obszarze garbu pojeziernego mi¹¿szoœæ ich znacznie siê zwiêksza i dochodzi do 15 metrów, m.in. w rejonie Bierzwnicy (otw. nr 166), Rycerzewka (otw. nr 191), Starego Reska (otw. nr 196) i Bro- nowa (otw. nr 173). S¹ to gliny silnie piaszczyste, pó³zwarte, miejscami kruche, na pograniczu pia- sków gliniastych z du¿¹ iloœci¹ ¿wirów i drobnych otoczaków, o zabarwieniu ¿ó³to lub rdzawobrunatnym. Czasami spotyka siê w ich obrêbie laminki piasków i cienkie przewarstwienia piasków gliniastych. W dolnej czêœci czêsto staj¹ siê one bardziej ilaste i twardoplastyczne i zmieniaj¹ barwê na brunatn¹ lub szarobrunatn¹. W stropie przewa¿nie s¹ odwapnione i silnie zwietrza³e. Gliny zwa³owe fazy pomorskiej zosta³y nawiercone w czterech otworach kartograficznych (otw. nr: 28, 132, 156, 176). W otw. nr 176 w Pêczerzynie wystêpuj¹ od powierzchni terenu do g³êbo- koœci 5,5 m, w otw. nr 28 wystêpuj¹ pod cienk¹ pokryw¹ piasków gliniastych do g³êbokoœci 3,8 m. W Chomêtówku (otw. 156) i w Kluczkowie (otw. 132) tworz¹ cienk¹, do 3,4 m mi¹¿szoœci warstwê, rozdzielaj¹c¹ osady wodnolodowcowe. Wspóln¹ cech¹ tych glin jest przewaga ska³ krystalicznych nad wapieniami paleozoicznymi, wysoka zawartoœæ ska³ lokalnych (16,0–19,9%) oraz ma³a wêglano- woœæ. Wœród ska³ krystalicznych cech¹ wyró¿niaj¹c¹ te gliny jest du¿y udzia³ ³upków paleozoicznych (maks. do 5,0% ) i brak dolomitów. Wœród ska³ lokalnych wysoka jest zawartoœæ piaskowców i wapieni oraz mu³owców, przy braku krzemieni. Zawartoœæ CaCO3 wynosi œrednio 9,1–10,4%, natomiast w otworze w Modrzewcu gliny te s¹ odwapnione i silnie zwietrza³e. Podobne wyniki sk³adu petrograficznego uzyskano dla gliny bazalnej z ods³oniêcia w Cieszeniewie (profil A i B). Wœród ska³ krystalicznych zanotowano równie¿ wysoki udzia³ ³upków paleozoicznych (7,6%) i brak dolomitów. Zawartoœæ ska³ lokalnych jest równie¿ wysoka i wynosi 16,1%. Wœród nich przewagê stanowi¹ piaskowce kwarcowe z domieszk¹ substancji organicznych (œr. 12,3%). We frakcji powy¿ej 10 mm stwierdzono równie¿ obecnoœæ bia³ej kredy. Badane gliny z ods³oniêcia w Cieszeniewie s¹ glinami zwietrza³ymi, podobnie jak gliny fazy pomorskiej nawiercone w otworach kartograficznych. Wskazuje na to zwietrzenie powierzchni ¿wirów ska³ krystalicznych i wapieni, które zaobserwowano w trakcie wykonywania analizy petrograficznej.

48 Poni¿ej zestawiono wspó³czynniki petrograficzne i zawartoœæ ska³ lokalnych dla glin fazy pomorskiej (tab. 3).

Tabela 3 Zestawienie wartoœci wspó³czynników petrograficznych i zawartoœæ ska³ lokalnych

Nazwa otworu Nuner otworu G³êbokoœæ Zawartoœæ ska³ Wspó³czynniki petrograficzne kartograficznego na mapie w metrach lokalnych geologicznej w% O/K K/W A/B

Pêczerzyno 176 0,0–5,5 16,8 0,73 1,45 0,67

Chomêtówko 156 7,2–8,1 19,9 0,77 1,42 0,66

4,0–4,8 16,7 0,74 1,34 0,74 Kluczkowo 132 4,8–7,4 19,2 1,07 0,98 0,97

1,0–3,0 16,0 0,12 9,50* 0,10 Modrzewiec 28 3,0–3,8 16,1 0,34 3,87* 0,24

Ods³oniêcie profilAiB 2,8–3,3 16,1 0,46 2,41 0,40 Cieszeniewo

* gliny bardzo silnie zwietrza³e

Piaski py³owato-¿wirowate, lodowcowe. Osady te wystêpuj¹ w ro¿nych sytu- acjach morfologicznych, ale najczêœciej w formie pokryw o zmiennej mi¹¿szoœci na glinach zwa³owych lub na piaskach i ¿wirach wodnolodowcowych dolnych. Zwarty obszar ich wystêpowania znajduje siê na wysoczyŸnie œwidwiñskiej, pomiêdzy Wilczkowem i BrzeŸnem oraz przylega do rynny jezior Bukowiec i Wilczkowo. Omawiane osady towarzysz¹ ró¿norodnym formom geomorfolo- gicznym: buduj¹ pó³nocne zbocze Czarcich Gór, wystêpuj¹ w otoczeniu pagórków morenowych, wa³ów ozowych, form szczelinowych, pagórków kemowych oraz towarzysz¹ dolinom wód roztopowych i sandrowych. Litofacjalnie s¹ to zaglinione piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami i otoczakami z du¿¹ domieszk¹ frakcji py³owatych. Liczne s¹ w nich g³azy narzutowe. Piaski te s¹ na ogó³ bezstrukturalne, czasami wykazuj¹ œlady przemycia i redepozycji w œrodowisku wód p³yn¹cych w postaci przewar- stwieñ piaszczystych lub ¿wirowych nosz¹cych œlady niewyraŸnego warstwowania. Czêsto spotyka siê w ich obrêbie obecnoœæ ró¿nej mi¹¿szoœci wk³adek gliniastych. Ma to miejsce z regu³y w otoczeniu pagórków morenowych oraz w obszarze pomiêdzy sandrem jeziora Klêckiego i wa³ami lodowo-mo- renowymi nad jeziorem Resko (proksymalna czêœæ sandru). W tym przypadku zwiêksza siê równie¿ frakcja osadów i przewa¿a osad ¿wirowo-kamienisty. Mi¹¿szoœæ omawianych osadów przewa¿nie waha siê od 2 do 4 m. Dochodzi ona do 6 metrów na pó³nocnym stoku Czarcich Gór i w otoczeniu ozów Wiêc³awia. Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ tych osadów (12 m) stwierdzono w otw. nr 129 w Buczynie na wschód od jeziora Bukowiec, na wschód od Rzepczyna (otw. nr 163, 186) oraz w krawêdzi doliny Regi na wschód od Cieszeniewa.

49 Piaski i mu³ki lodowcowo-jeziorne. Osady te wype³niaj¹ niewielk¹ kotlinê wytopiskow¹ otoczon¹ ³ukiem moren czo³owych buduj¹cych kulminacjê Kokoszych Gór. Dno kotliny po³o¿one jest na wysokoœci 177,5 m n.p.m., a wysokoœci otaczaj¹cych pagórków morenowych osi¹gaj¹ wartoœci od 185 do 192,6 m n.p.m. Wysokoœci wzglêdne kszta³tuj¹ siê zatem w granicach od 10 do 15 m. Od wschodu kotlinê otacza jednolity, zwarty wa³ morenowy, w zachodniej czêœci wa³ ten sk³ada siê z kilku segmentów. Nie jest znana mi¹¿szoœæ osadów mineralnych wype³niaj¹cych kotlinê. Piaski i ¿wiry ozów oraz gliny zwa³owe ozów i form szczelinowych. Najwiêksze wa³y ozowe wystêpuj¹ce na obszarze arkusza towarzysz¹ rynnie subglacjalnej Regi. Wy- stêpuj¹ one pomiêdzy Kluczkowem i Cieszeniewem, na po³udnie od jeziora Bystrzyno Wielkie po- miêdzy Niemierzynem i Rogalinem Dolnym i na po³udnie od Bierzwnicy. Na pagórku ozowym po³o¿onym w dolinie Regi na wschód od Cieszeniewa znajduj¹ siê œlady grodziska. Forma ta o d³ugo- œci 900 metrów i szerokoœci od 70 do 200 metrów posiada wysokoœæ wzglêdn¹ 12 metrów. Równole- gle do tej formy, po zachodniej stronie koryta rzeki Regi, ci¹gnie siê d³ugi wa³ ozowy na odcinku 5 km, o szerokoœci od 200 do 500 metrów, który osi¹ga najwy¿sz¹ wysokoœæ (20 m) w œrodkowej i po³udniowej czêœci. Buduj¹ go serie piaszczysto-¿wirowe o mi¹¿szoœci do 7,5 m (otw. nr 106) le¿¹ce na piaskach drobnoziarnistch, których mi¹¿szoœæ przekracza 23 metry (otw. nr 137). Du¿e zgrupowanie wa³ów ozowych towarzyszy rynnie jezior Bukowiec, Wilczkowo i BrzeŸno. Najwiêksze ozy znajduj¹ siê po obu stronach jeziora Bukowiec. Osi¹gaj¹ one d³ugoœæ 1800 metrów, szerokoœæ od 100 do 300 metrów i wysokoœæ do 15 metrów. W trakcie prowadzenia robót budowla- nych uzyskano wgl¹d w budowê wewnêtrzn¹ ozu po³o¿onego na wschodnim zboczu rynny jeziora Bukowiec. Pod pokryw¹ piaszczysto-¿wirowej gliny supraglacjalnej o mi¹¿szoœci 1 m wystêpuje seria piaszczysto-¿wirowa warstwowana przek¹tnie rynnowo w ma³ej skali, poni¿ej której, w œrodkowej i dolnej czêœci zbocza wystêpuj¹ piaski drobno i œrednioziarniste z du¿¹ iloœci¹ g³azików i pojedyn- czych otoczaków, warstwowane g³ównie horyzontalnie p³asko. Wa³ ozowy biegn¹cy wzd³u¿ zachodniego zbocza rynny Bukowca buduj¹ do g³êbokoœci 10 m piaski drobnoziarniste i py³owate z du¿¹ iloœci¹ ¿wirów i otoczaków (otw. nr 126). Wa³y ozowe o przebiegu NE–SW towarzysz¹ w¹skiej rynnie biegn¹cej z Kluczkowa przez Cho- mêtowo do BrzeŸna. S¹ to w¹skie formy o d³ugoœci do 800 m i wysokoœci do 10 m wyraŸnie zaznaczaj¹ce siê w rzeŸbie terenu. Buduj¹ je serie piasków ró¿noziarnistych i ¿wirów do g³êbokoœci 5 m, ni¿ej piaski drobnoziarniste z domieszk¹ drobnych ¿wirów. Na szczytach kulminacji wystêpuje pokrywa piasków gliniastych i glin ablacyjnych o mi¹¿szoœci lokalnie przekraczaj¹cej 3 m. Pojedyncze wa³y ozowe znajduj¹ siê w Kluczkowie, Smardzku i w Œwidwinku. Najlepiej rozpoznana zosta³a budowa wewnêtrzna ozu w Kluczkowie, ze wzglêdu na prowadzon¹ aktualnie eksploata- cjê w czêœci pó³nocnej formy. Mi¹¿szoœæ serii z³o¿onej jest du¿a i przekracza 20 m (otw. nr 133).

50 W czêœci pó³nocnej wa³u wystêpuj¹ najbardziej gruboziarniste osady ¿wirowo-kamieniste wype³niaj¹ce wielkoskalowe rozmycia rynnowe. S¹ to diamiktytowe osady gruboziarniste o strukturze masywnej tworz¹ce du¿e ³awice lub ¿wiry o przek¹tnym warstwowaniu tabularnym lub rynnowym. W œrodkowej czêœci wa³u, ¿wiry zalegaj¹ do g³êbokoœci 8,4 m i podœcielone s¹ przez piaski œrednioziarniste. Czêœæ po³udniow¹ formy buduje seria piasków œrednioziarnistych z przewarstwieniami piasków drobnoziarnistych, której mi¹¿szoœæ przekracza 20 metrów (otw. nr 134). W osadach buduj¹cych omawian¹ formê stwierdzono liczne deformacje w postaci systemu uskoków normalnych oraz struktury ¿y³ piaszczystych powsta³e w wyniku szybkiego odwodnienia osadów. Wa³ ozowy w Œwidwinku, o d³ugoœci 1400 m, jest wyeksploatowany w czêœci pó³nocnej. W dnie nieczynnej ¿wirowni znajduje siê du¿e wylewisko komunalne dla miasta Œwidwina. Towarzysz¹ mu po obu stronach rynny przyozowe, czêœciowo zatorfione i czêœciowo wype³nione wod¹. Jest to obszar Ÿródliskowy rzeki Galbeny (dop³yw Regi). Ozy wystêpuj¹ równie¿ w czêœci po³udniowo-zachodniej arkusza pomiêdzy Wiêc³awiem i £abê- dziami na po³udnie od doliny Starej Regi. S¹ to krótkie, biegn¹ce równolegle do siebie krótkie wa³y ozowe, poprzedzielane p³ytkimi obni¿eniami. Formy te s¹ zbudowane z grubego materia³u piaszczysto-¿wirowego z domieszk¹ otoczaków do g³êbokoœci 7 m, w pod³o¿u którego wystêpuje seria pia- sków drobnoziarnistych i py³owatych. Piaski, ¿wiry i g³azy moren czo³owych oraz gliny zwa³owe moren czo³owych buduj¹ wzgórza i pagórki moren czo³owych akumulacyjnych i glacitektonicznie spiê- trzonych. Najbardziej na pó³noc wysuniêty ³uk moren czo³owych recesyjnych o kierunku SW–NE przebiega równolegle do pó³nocnego sk³onu garbu pojeziernego. Sk³ada siê on z kilku odizolowanych wzgórz morenowych o stromych stokach pó³nocnych. Wysokoœci w obrêbie tych wzgórz s¹ zbli¿one i osi¹gaj¹ wartoœci: 165,8 m n.p.m. w Cieszeniewie, 169,0 m n.p.m. w Chomêtówku i 171,6 m n.p.m. w Redelskich Górach. Pó³nocne stoki omawianych form pokrywaj¹ osady lodowcowe (przewa¿nie gliny zwa³owe) o mi¹¿szoœci od 4 do 7 metrów (otw. nr 120). Pod nimi wystêpuje seria osadów fluwioglacjalnych o znacznej mi¹¿szoœci i zmiennym wykszta³ceniu litologicznym. Najlepiej zosta³a pozna- na budowa wewnêtrzna Redelskich Gór w oparciu o wiercenia surowcowe i obserwacje prowadzone w okresowo czynnej ¿wirowni na terenie Fabryki Bituminów w Redle. W górnej czêœci ods³oniêcia wystêpuj¹ przemiennie ³awice ¿wirowe o warstwowaniu rynnowym w ma³ej skali i ³awice piaszczyste warstwowane p³asko horyzontalnie. Poni¿ej obecne s¹ du¿e rynny rozcinaj¹ce seriê piaszczyst¹ oraz ³awice warstwowanego ¿wiru, masywnego w stropie. Oma- wiane serie powsta³y przy udziale wód p³yn¹cych o wysokim re¿imie energetycznym. W dnie ¿wirowni do g³êbokoœci 10 m, stwierdzono obecnoœæ piasków drobno i œrednioziarnistych z poziomami otoczaków. Z danych uzyskanych z wierceñ wynika, ¿e formê tê buduj¹ w przewadze piaski drobno- i œrednioziarniste (otw. nr 115, 120), które stwierdzono do g³êbokoœci 25 m (otw. nr 121). Najgrubszy

51 materia³ morenowy wystêpuje w czêœci po³udniowej formy na granicy z krótkim sto¿kiem sandrowym, którego akumulacja zachodzi³a na martwym lodzie. S¹ to piaski ró¿noziarniste z domieszk¹ ¿wiru i otoczaków, których mi¹¿szoœæ dochodzi do 48 m (otw. nr: 113, 116, 122). Pó³nocne stoki rozleg³ej formy morenowej w Chomêtówku buduj¹ naprzemiennie warstwy piasków gliniastych, glin oraz piasków ró¿noziarnistych (otw. nr 139). Mi¹¿szoœæ piasków gliniastych jest w tej czêœci moreny znaczna i dochodzi do 19 m (otw. nr 164). Poni¿ej nich wystêpuj¹ do g³êbokoœci 32 m piaski drobnoziarniste i py³owate. We wschodniej czêœci formy, ponad seri¹ tych piasków wystêpuje warstwa t³oku g³azowego o mi¹¿szoœci kilku metrów, któr¹ przykrywa seria piasków ró¿noziarnistych ze ¿wirem oraz piaski py³owate ze ¿wirkiem i z otoczakami. Bardzo licznie wystêpuj¹cy materia³ g³azowy znacz- nych rozmiarów (czêsto o œrednicy pow. 1,0 m) przemawia za genez¹ tej formy, któr¹ mo¿na okreœliæ za Kozarskim (1974, 1978, 1981) mianem ablacyjnej moreny czo³owej powsta³ej przez wytapianie siê i sk³adanie materia³u morenowego u podnó¿a wytworzonej krawêdzi lodu ¿ywego. Moreny czo³owe z t³okiem g³azowym wystêpuj¹ powszechnie na Pojezierzu Drawskim, a ich budowa wewnêtrzna zosta³a rozpoznana w licznych ods³oniêciach na arkuszu Drawsko Pomorskie. Jedna z tych form — stanowisko Ostrowice I opisane przez K³ysza (1990) zosta³a uznana za pomnik przyrody nieo¿ywionej. Pomiêdzy moren¹ Redelskich Gór i moren¹ Chomêtówka znajduje siê ³ukowato wygiêta forma o s³abo rozpoznanej budowie wewnêtrznej. W sondzie WH (otw. nr 146), wykonanej na szczycie kulminacji we wschodniej czêœci formy, wystêpuj¹ piaski ró¿noziarniste do g³êbokoœci 4,7 m, ni¿ej piaski drobnoziarniste do 8,5 m, które s¹ podœcielone przez piaski gliniaste i gliny zwa³owe do g³êbokoœci 10 m. W starych, mocno zaroœniêtych wyrobiskach w pó³nocnej czêœci formy, pod nak³adem silnie za- pylonej serii piaszczysto-¿wirowej z otoczakami, wystêpuj¹ piaski ró¿noziarniste z przewag¹ œrednio- ziarnistych kilkumetrowej mi¹¿szoœci. Na pó³noc od Redelskich Gór znajduje siê ci¹g znacznie ni¿szych pagórków moren akumulacyjnych. S¹ to: Lisie Góry (129,8 m n.p.m.), Czarcie Góry (143,0 m n.p.m.), Góra Bardo (148,2 m n.p.m.) w rejonie Red³a oraz pagórki morenowe w rejonie ¯o³êdna (133,5 m n.p.m.). Od po³udnia przylega do tych form sandr dolinny biegn¹cy u podstawy kulminacji garbu pojeziernego. Budowê geologiczn¹ wymienionych form morenowych dokumentuj¹ wy³¹cznie sondy oraz wiercenia surowcowe, poniewa¿ ¿wirownia w Redle zosta³a ca³kowicie zrekultywowana. Stoki pó³nocne tych form buduj¹ gliny zwa³owe i piaski lodowcowe o znacznej mi¹¿szoœci (otw. nr 57). Na szczycie kulminacji Czarcich Gór, pod nadk³adem osadów lodowcowych o mi¹¿szoœci 4,5 m, wystêpuj¹ piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami do g³êbokoœci 10 m (otw. nr 58). Zbocze wschodnie tej formy buduj¹ piaski drobnoziarniste do g³êbokoœci 10 m, podœcielone przez brunatne gliny zwa³owe do g³êbokoœci 16,5 m. W budowie we- wnêtrznej Góry Bardo bior¹ udzia³ piaski drobno i œrednioziarniste do g³êbokoœci 10,5 m, pod którymi zalegaj¹ gliny zwa³owe do g³êbokoœci 16,5 m. Najbardziej na po³udnie wysuniêty ³uk morenowy prze-

52 biega na d³ugoœci 4 km w czêœci po³udniowo-wschodniej arkusza. Bierze on swój pocz¹tek od jeziora Klêcko, a nastêpnie otacza jezioro Resko i biegnie w kierunku pó³nocno-wschodnim przez Kokosze Góry w kierunku moreny Toporzyka (ark. Po³czyn Zdrój). Wiêkszoœæ pagórków morenowych stanowi¹ tu moreny glacitektonicznie spiêtrzone, których budowê poznano w ¿wirowni nad jeziorem Klêc- ko. G³ówny trzon moreny tworz¹ zdeformowane glacitektonicznie osady wodnolodowcowe ró¿nych frakcji i gliny zwa³owe na których spoczywa niezgodnie, wzd³u¿ powierzchni œciêcia, pokrywa piaszczysto-¿wirowo-g³azowa w czêœci po³udniowej formy, przechodz¹ca w glinê ablacyjn¹ w jej czêœci pó³nocnej. Omawiana seria osadów jest zafa³dowana i stromo ustawiona oraz pociêta systemem usko- ków normalnych i odwróconych oraz powierzchniami nasuniêæ. W j¹drze stromo ustawionego fa³du wystêpuj¹ piaski drobne i py³owate z laminkami mu³ków, a w jego skrzyd³ach warstwy piasków i ¿wi- rów ze sp³ywami glin zwa³owych. Seriê t¹ przykrywaj¹ osady sp³ywów gruzowo-b³otnych miejscami ze œladami struktur pr¹dowych (soczewki warstwowanych ¿wirów). Wysokoœæ pagórków w obrêbie omawianego ³uku morenowego wzrasta ku wschodowi od 152–160 m n.p.m. w zachodniej czêœci do 180–187 m n.p.m. w kulminacjach Kokoszych Gór. Praw- dopodobnie te wyd³u¿one wa³y morenowe s¹ pozosta³oœci¹ po trzonach lodowo-morenowych, które opisuje K³ysz (2000) z rejonu Toporzyka (ark Po³czyn Zdrój). Pomiêdzy tymi wa³ami znajduj¹ siê w¹skie, suche lub wype³nione wod¹ obni¿enia (jezioro Resko). Piaski i ¿wiry akumulacji szczelinowej. Naobszarze arkusza wystêpuj¹ dwie formy szczelinowe. Jedna z nich o przebiegu NW–SE znajduje siê na po³udnie od Œwidwina, pomiê- dzy rynn¹ jeziora Bukowiec i dolin¹ Galbeny. Forma ta posiada d³ugoœæ 900 m, przy szerokoœci od 70 do 150 m. Obserwacje terenowe pochodz¹ce ze ¿wirowni zlokalizowanej w pó³nocnej czêœci formy wykaza³y, ¿e w jej budowie wewnêtrznej bior¹ udzia³ serie piasków gruboziarnistych i ¿wirów warstwowanych przek¹tnie i rynnowo z przewarstwieniami piasków drobno i œrednioziarnistych. Maksy- malna mi¹¿szoœæ tych osadów wynosi 16 m (otw. nr 89), natomiast mi¹¿szoœæ z³o¿a wg karty rejestracyjnej (dok. 6S) waha siê od 2,7 do 6,0 m. W pod³o¿u serii stwierdzono obecnoœæ szarej gliny zwa³owej, a w nak³adzie cienk¹ pokrywê gliny ablacyjnej. Piaski i ¿wiry oraz mu³ki kemów. Osady te buduj¹ niewielk¹ iloœæ pagórków kemowych wystêpuj¹cych pojedyñczo lub w niewielkich zespo³ach na obszarze arkusza. Zespo³y niewielkich pagórków znajduj¹ siê na obszarze wysoczyzny morenowej w po³udniowo-zachodniej czêœci arkusza pomiêdzy BrzeŸnem i Pêczerzynem oraz otaczaj¹ od zachodu i pó³nocy rozleg³e torfowisko wysokie rozci¹gaj¹ce siê po³udnikowo od wsi Przyrzecze w stronê jeziora Klêckiego. Torfowi- sko to znajduje siê w obrêbie obszaru chronionego krajobrazu — Zespo³u Przyrodniczo-Krajobrazowego „Karsibór”. S¹ to pagórki o wysokoœciach od kilku do kilkunastu metrów, sp³aszczone w czêœci szczyto- wej. S¹ one przewa¿nie reprezentowane przez kemy limnoglacjalne zbudowane z piasków drobno i œred-

53 nioziarnistych warstwowanych horyzontalnie p³asko lub przek¹tnie niskok¹towo, z przewarstwieniami mu³ków i py³ów. W brze¿nych partiach tych form wystêpuj¹ gliny ablacyjne oraz bezstrukturalne piaski ró¿noziarniste py³owate z domieszk¹ ¿wirów i otoczaków. Osady kemów przecinaj¹ liczne uskoki powsta³e w wyniku grawitacyjnego osiadania materia³u. W mniejszej iloœci wystêpuj¹ na obszarze arkusza pagórki kemów fluwioglacjalnych zbudowanych z grubszego materia³u piaszczysto-¿wirowego, z regu³y drobniej¹cego ku górze (otw. nr 183), rzadziej ku do³owi (otw. nr 6). Piaski, ¿wiry i g³azy moren martwego lodu oraz gliny zwa³owe i piaski py³owate moren martwego lodu lub kemów. Pagórki moren martwego lodu stwierdzono na wysoczyŸnie morenowej na wschód od Bierzwnicy, gdzie towarzysz¹ obni¿eniom wytopiskowym. S¹ to niewielkie, owalne formy, których wysokoœæ nie przekracza 5 m. Osady supraglacjalne, które buduj¹ omawiane formy to g³ównie piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami i g³azami, miejscami silnie zaglinione, przy- kryte seri¹ osadów ablacyjnych. Materia³ jest bez³adnie u³o¿ony i niewysortowany. Gliny zwa³owe i piaski py³owate wystêpuj¹ w formie pokrywy ablacyjnej g³ównie na zboczach pagórków morenowych lub w formie przewarstwieñ wœród osadów piaszczysto-¿wirowych. S¹ to gliny sp³ywowe o strukturze fluidalnej z licznymi wk³adkami i przewarstwieniami piaszczysto-¿wirowymi. Piaski i ¿wiry tarasów kemowych. Szeroka listwa tarasu kemowego o szerokoœci 1,1 km rozci¹ga siê po³udnikowo u podstawy wysoczyzny morenowej od wsi Sonino do Kolonii Zen- karta. Od zachodu przylega do niej równina sandrowa. Taras buduj¹ do g³êbokoœci 10 m piaski gliniaste (otw. nr 186) z pokryw¹ piasków drobnych ze ¿wirkiem i g³azikami. Listwy tarasów kemowych przylegaj¹ równie¿ od strony pó³nocnej do rozleg³ych form morenowych: moreny Chomêtówka oraz Redelskich Gór. W rejonie Chomêtówka taras buduj¹ do g³êbokoœci 10 m piaski drobnoziarniste przy- kryte 3-metrowej mi¹¿szoœci warstw¹ piasków gliniastych i glin sp³ywowych (otw. nr 162). Mu³ki i i³y zastoiskowe oraz piaski i mu³ki piaszczyste zastoisko- w e . Wystêpowanie tych osadów ogranicza siê do w¹skiej doliny granicz¹cej od po³udnia z tarasem kemowym na wchód od Wiêc³awia. Zosta³y one stwierdzone w profilu sondy WH (otw. nr 185) do g³êbokoœci 10 m oraz p³ytkimi sondami rêcznymi. S¹ to szare i³y plastyczne przechodz¹ce ku stropowi w piaski i mu³ki zastoiskowe. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe w rynnach subglacjalnych. Naobsza- rze arkusza wysoczyznê morenow¹ przecinaj¹c¹ dwa systemy rynien. S¹ to g³êbokie rynny subglacjalne o przebiegu radialnym (rynna rzeki Regi i rynna jezior Bukowiec, Wilczkowo i BrzeŸno) oraz rynny marginalne przebiegaj¹ce ukoœnie przez obszar arkusza. S¹ to doliny odp³ywu marginalnego biegn¹ce u podstawy stopni wysoczyznowych garbu pojeziernego, zbieraj¹ce wody podczas kolejnych etapów odstêpowania czo³a l¹dolodu. Osady wodnolodowcowe towarzysz¹ rynnie rzeki Regi na ca³ym jej odcinku po³udnikowym od Jeziora Klêckiego, a¿ po jej skrêt w kierunku zachodnim.

54 Mi¹¿szoœæ serii piaszczysto-¿wirowych siêga 15 m. Przewa¿nie s¹ to piaski gruboziarniste ze ¿wirem. Miejscami przechodz¹ one w sp¹gu w piaski drobnoziarniste. Szeroka dolina odp³ywu marginalnego biegn¹ca przez œrodkow¹ czêœæ obszaru arkusza bierze swój pocz¹tek na obszarze arkusza Po³czyn Zdrój. W rejonie Red³a towarzysz¹ jej pagórki morenowe Czarcich Gór i Góry Bardo. W tej czêœci dolinê wype³nia seria osadów drobnofrakcyjnych, miejscami z domieszk¹ grubszych frakcji w stropie, o zmiennej, ale generalnie znacznej mi¹¿szoœci (25,5 m w otw. nr: 111 i 112). W odcinku œrodkowym doliny mi¹¿szoœæ tych osadów wynosi oko³o 17 m i s¹ one mocno zró¿nicowane frakcjonalnie (otwory geologiczno-in¿ynierskie wykonane na terenie tuczarni w Smardzku). W tej czêœci doliny osady wodnolodowcowe zosta³y rozpoznane dwoma otworami kartograficznymi: w Kluczkowie (otw. nr 132) i w Chomêtówku (otw. nr 156). W otworze nr 156 wystêpuj¹ one od powierzchni terenu do g³êbokoœci 7,2 m. S¹ to ¿wiry grube i œrednie z otoczakami w sp¹gu, przechodz¹ce ku stropowi w piaski œrednio i drobnoziarniste. W profilu otworu Kluczkowo (otw. nr 132), zlokalizowanego w brze¿nej czêœci doliny, wystêpuje od powierzchni terenu do g³êbokoœci 4 m warstwa piasków drobnoziarnistych. W po³udniowo-zachodnim odcinku doliny, w rejonie Rzepczyna i Wiêc³awia, mi¹¿szoœæ osadów wodnolodowcowych siêga 13 m (otw. nr 159). Strop osadów wodnolodowcowych wype³niaj¹cych dolinê jest po³o¿ony najwy¿ej we wschodniej czêœci obszaru arkusza (135–140 m n.p.m.) i stopniowo obni¿a siê w kierunku po³udniowo-zachodnim do 95 m n.p.m., gdzie omawian¹ formê przecina dolina rzeki Starej Regi. Osady wodnolodowcowe o znacznej mi¹¿szoœci (do 15 m) i zró¿nicowaniu frakcjonalnym wype³niaj¹ równie¿ dolinê marginaln¹ biegn¹c¹ w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru arkusza. Na odcinku zachodnim rynny, przekszta³conym na etapie póŸnoglacjalnego odp³ywu wód i kszta³towania siê doliny rzeki Regi, osady te wystêpuj¹ wzd³u¿ jej krawêdzi. Mi¹¿szoœæ ich jest zmienna i uzale¿niona od konfiguracji stropu glin zwa³owych. Piaski oraz piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (sandrowe) wystêpuj¹ w kilku miejscach na obszarze arkusza w formie krótkich sto¿ków sandrowych: w zachodniej czêœci Œwid- wina, nad Jeziorem Klêckim, oraz towarzysz¹ morenie Redelskich Gór i Chomêtówka. Mi¹¿szoœæ osadów sto¿ka sandrowego w rejonie Œwidwina dochodzi do 22 m. Doln¹ jego czêœæ buduj¹ piaski gruboziarniste ze ¿wirem i otoczakami, przechodz¹ce ku stropowi w piaski œrednio i drobnoziarniste. Osady te by³y przedmiotem eksploatacji w lokalnych ¿wirowniach, obecnie zrekultywowanych. Niewielki sto¿ek sandrowy przylegaj¹cy do pó³nocnych brzegów jeziora Klêckiego zosta³ usypany na przedpolu pagórków morenowych rejonu Rycerzewka, w s¹siedztwie bry³ martwego lodu. Buduj¹ go ró¿noziarniste osady piaszczyste z pokrywami sp³ywowych osadów ablacyjnych. Mi¹¿szoœæ tych osadów jest niewielka i nie przekracza 5 m. WyraŸny kszta³t sto¿ka posiada równie¿ krótki sandr przylegaj¹cy od po³udnia do ³uku morenowego Redelskich Gór. By³ on tak¿e sypany w s¹siedztwie bry³ martwego lodu, o czym œwiadczy zarastaj¹ce jezioro Suskie i ma³e, zatorfione wytopiska.

55 W nielicznych miejscach pokazano wystêpowanie piasków i ¿wirów wodnolodowcowych na glinach. S¹ to sytuacje, gdy mi¹¿szoœæ utworów wodnolodowcowych jest mniejsza od 2 m. Piaski i ¿wiry rzeczne i wodnolodowcowe dolin wód roztopowych. Osady te wystêpuj¹ w w¹skich dolinach wód roztopowych zbieraj¹cych wody z wysoczyzny garbu pojeziernego i kieruj¹cych je w stronê du¿ych dolin marginalnych. S¹ to g³ównie piaski drobno- i œrednio- ziarniste z przewarstwieniami piasków ze ¿wirami i ¿wirów o mi¹¿szoœci dochodz¹cej do kilku metrów. W dolinach rzeki Regi i Starej Regi osady te buduj¹ dwa poziomy tarasów erozyjno-akumulacyjnych. Piaski i ¿wiry rzeczne i wodnolodowcowe tarasów dolin wód roztopowych 5,0-10,0 m n.p.rzeki oraz piaski i ¿wiry rzeczne i wodnolodowcowe tarasów dolin wód roztopowych 2,0-5,0 m n.p.rzeki. W dolinie Regi taras dolny po³o¿ony jest na wysokoœci 85–90 m n.p.m., a taras œrodkowy na wysokoœci 90–95 m n.p.m.. S¹ to tarasy erozyjno-akumulacyjne zbudowane w zachodniej czêœci doliny Regi z osadów piaszczysto-¿wirowych o mi¹¿szoœci 13–14 m, podœcielonych grub¹ warstw¹ otoczaków i g³azów stwierdzonych do g³êbokoœci 22–27 m (otw. nr 36 i 37). Tak du¿a mi¹¿szoœæ warstwy g³azowej œwiad- czy o intensywnych procesach erozji, które mia³y miejsce w obrêbie rynny subglacjalnej. Cykl akumulacji reprezentuje seria osadów piaszczysto-¿wirowych o frakcji rosn¹cej ku sp¹gowi. W stropie serii wystêpuj¹ piaski drobnoziarniste o mi¹¿szoœci od 2 do 4 m. Poni¿ej stwierdzono piaski œrednio- ziarniste do g³êbokoœci 12 m, piaski ró¿noziarniste ze ¿wirem i otoczakami do g³êbokoœci 14 m oraz warstwê g³azów i otoczaków do g³êbokoœci 22–27 m (otw. nr 36 i 37). We wschodniej czêœci doliny Regi mi¹¿szoœæ serii piaszczysto-¿wirowej zmniejsza siê i w pó³nocnej czêœci Œwidwina dochodzi do 9 m (otw. nr 42). W pod³o¿u tej serii zamiast warstwy g³azowej wystêpuj¹ szare gliny zwa³owe. Na pó³noc od Œwidwina, w rejonie Bystrzyna, mi¹¿szoœæ osadów tarasu niskiego wynosi 12,5 m (otw. nr 8). S¹ to ¿wiry z domieszk¹ otoczaków wystêpuj¹ce do g³êbokoœci 8 m i podœcielone przez seriê piasków ró¿noziarnistych ze ¿wirami. W tym rejonie osady buduj¹ce taras œrodkowy w dolinie Regi by³y przedmiotem eksploatacji. W profilu œcian nieczynnej ¿wirowni do g³êbokoœci 4,5 m wystêpuj¹ piaski drobne z domieszk¹ drobnego ¿wiru, barwy jasnoszarej i szaro-bia³ej, przechodz¹ce ku sp¹gowi w war- stwê ¿wirów warstwowanych frakcjonalnie. Piaski i ¿wiry, miejscami mu³ki zag³êbieñ wytopiskowych. Osady te wype³niaj¹ liczne zag³êbienia wytopiskowe po martwym lodzie zajête przez jeziora, zbiorniki wodne, ale przewa¿nie wype³nione osadami bagiennymi i deluwiami. Zag³êbienia te znajduj¹ siê na obszarze wysoczyzny moreny dennej. Znaczne ich zagêszczenie wystêpuje w po³udniowej czêœci obszaru arkusza, pomiêdzy Rzepczynem i jeziorem Klêckim. Najwiêksze z nich jest rozleg³¹ nieck¹ wytopiskow¹, rozci¹gaj¹c¹ siê po³udnikowo na d³ugoœci 1,8 km, o szerokoœci od 400 do 700 metrów, okolon¹ od zachodu pagórkami kemowymi. Obecnie jest ono zajête przez torfowisko wysokie, w pod³o¿u którego wystêpuj¹ gytie oraz piaski ilaste. Zag³êbienie to po wytopieniu siê du¿ej bry³y martwego lodu

56 funkcjonowa³o jako jeziorzysko (gytie), a nastêpnie w wyniku procesów zarastania przekszta³ci³o siê w torfowisko. Odp³yw wód pochodz¹cych z wytopienia martwego lodu ku po³udniowi blokowa³ ³uk recesyjnych moren czo³owych przebiegaj¹cych przez pó³nocn¹ czêœæ arkusza Drawsko w kierunku jeziora Klêckiego i jeziora Resko. Rozleg³e, p³askodenne obni¿enie wytopiskowe znajduje siê zapleczu ³uku recesyjnych moren czo³owych w rejonie Red³a i ¯o³êdna (Lisie Góry, Czarcie Góry, Góra Bar- do). Przez œrodek tego obni¿enia przep³ywa Mogilica, a w jego wschodniej czêœci wystêpuj¹ niewielkie obni¿enia wype³nione wod¹ lub zatorfione. W centralnej czêœci obni¿enia, do g³êbokoœci 2,2 m stwierdzono wystêpowanie piasków drobnych przechodz¹cych ku sp¹gowi w piaski ró¿noziarniste z niewielk¹ domieszk¹ ¿wiru. Mi¹¿szoœæ osadów wype³niaj¹cych kotliny i obni¿enia wytopiskowe jest bardzo zmienna i uzale¿niona od g³êbokoœci zbiorników. Piaski z domieszk¹ ¿wirów rzeczne tarasów nadzalewowych 2,0–5,0 m n.p. rzeki. Zosadów tych zbudowane s¹ tarasy nadzalewowe po obu stronach doliny Regi na wysokoœci Œwidwina oraz w dolinach jej dop³ywów (Galbeny oraz cieku bez nazwy uchodz¹cego do Regi na arkuszu Rusinowo). Szeroka listwa tarasu nadzalewowego rozci¹ga siê przy ujœciu Galbeny do Regi w po³udniowej czêœci miasta. Powierzchnia tarasu znajduje siê na wysokoœci 82,5–85,0 m n.p.m. i wznosi siê 2,5–5,0 m n.p. rzeki. W najszerszym miejscu taras ten osi¹ga szero- koœæ 380 m. Buduj¹ go piaski drobnoziarniste do g³êbokoœci 6,0 m podœcielone przez piaski gruboziarniste ze ¿wirem i otoczakami do g³êbokoœci 11,0 m.

b. Czwartorzêd nierozdzielony

Piaski i mu³ki deluwialno-jeziorne. Obecnoœæ tych osadów stwierdzono w dnach niewielkich zag³êbieñ wytopiskowych oraz w ma³ych dolinkach wód roztopowych, w miejscu, gdzie nie wystêpuj¹ osady organiczne. Osady te wype³niaj¹ obni¿enia wytopiskowe pomiêdzy pagórkami kemowymi znajduj¹ce siê na pó³noc od Pêczerzyna. S¹ to kilkumetrowej mi¹¿szoœci osady piaszczysto-py³owate przechodz¹ce ku sp¹gowi w mu³ki. S¹ one Ÿle wysortowane i przewa¿nie silnie za¿elazione. Piaski i gliny deluwialne. Pasmowy uk³ad rzeŸby obszaru (stopnie wysoczyzny morenowej z towarzysz¹cymi im od pó³nocy dolinami marginalnymi) oraz g³êboko wcinaj¹ce siê w wysoczyznê morenow¹ rynny subglacjalne sprzyja³y powstaniu du¿ej iloœci form erozyjnych, erozyjno-denudacyjnych i denudacyjnych. Zbocza wysoczyzny, zarówno akumulacyjne, jak i erozyjne oraz zbocza rynien subglacjalnych i dolin marginalnych rozcinaj¹ liczne dolinki i parowy oraz niecki korazyjno-denudacyjne. Czêsto te dolinki s¹ zawieszone ponad dnem doliny. Wszystkie te formy wype³niaj¹ osady deluwialne o bardzo zró¿nicowanej mi¹¿szoœci, dochodz¹cej do kilku me- trów. S¹ to py³owate lub gliniaste piaski ró¿noziarniste oraz gliny piaszczyste z przewarstwieniami piasków, przewa¿nie z domieszk¹ substancji humusowej w stropie. Osady deluwialne wystêpuj¹

57 równie¿ u podnó¿y krawêdzi rynien subglacjalnych i dolin wód roztopowych, krawêdzi i stoków w obrêbie wysoczyzny, a tak¿e u podnó¿y form morenowych, szczelinowych i kemów. Utwory deluwialne zaczê³y powstawaæ u schy³ku plejstocenu w wyniku intensywnych ruchów masowych podczas degradacji wiecznej zmarzliny, a ich nasilenie mia³o miejsce w holocenie po wy- ciêciu lasów. Piaski eoliczne w wydmach.Wydzielono pojedyncze pagórki wydmowe w obrêbie torfowiska wysokiego „Jezioro Klêcko”. Prawdopodobnie wiêcej tych form znajduje siê w po³udniowo-wschodniej czêœci torfowiska, ale ze wzglêdu na ca³kowit¹ niedostêpnoœæ tego terenu do badañ nie zosta³y wydzielone na mapie. Pagórki wydmowe osi¹gaj¹ w tym rejonie wysokoœæ do5mis¹zbudowane z dobrze obtoczonych i wysortowanych piasków drobnoziarnistych.

c. Holocen

Piaski, mu³ki i i³y jeziorne.Osady te buduj¹ w¹skie listwy tarasów jeziornych wokó³ wszystkich jezior wystêpuj¹cych na obszarze arkusza. Tarasy te stanowi¹ fragmenty starych den jeziornych w ich maksymalnym zasiêgu. Taras jeziorny nad jeziorem Bukowiec buduj¹ piaski drobnoziarniste i œrednioziarniste dobrze wysortowane, w dolnej czêœci zailone o barwie niebiesko-szarej. Osady jeziorne wystêpuj¹ce wokó³ jeziora Wilczkowo, po³o¿onego na po³udnie od jeziora Bukowiec, s¹ bardziej grubofrakcyjne. S¹ to piaski ró¿noziarniste ze ¿wirkiem, ¿ó³to-szare, ni¿ej ciemnobrunatne. W ich obrêbie wystêpuj¹ cienkie przewarstwienia torfów. Na zwê¿onym odcinku rynny, pomiêdzy jeziorami Wilczkowo i BrzeŸno, znajduje siê jezioro w sta- dium zaniku. Osady jeziorne, które tu stwierdzono, wykszta³cone s¹ w postaci piasków drobnych, zailonych, niebiesko-szarych i szarozielonkawych z przewarstwieniami brunatnej substancji humusowej. Ku sp¹gowi wzrasta ich zailenie i stopniowo przechodz¹ w mu³ki ilaste i i³y jeziorne. Miejscami osady jeziorne wystêpuj¹ pod pokryw¹ torfów. Piaski i mu³ki rzeczne den dolinnych i tarasów zalewowych 0,0–2,0 m n.p.rzeki. Osady te buduj¹ tarasy zalewowe w dolinach Regi, Mogilicy oraz mniejszych rzek i strumieni. W dolinie Regi wystêpuj¹ pod cienk¹ pokryw¹ torfów. S¹ to przewa¿nie piaski drobno- i œrednioziarniste, z przewarstwieniami piasków gruboziarnistych, z domieszk¹ ¿wiru w partiach sp¹gowych. W niektórych odcinkach dolin piaski te s¹ lekko zailone i zawieraj¹ przewarstwienia mu³ków, namu³ów piaszczystych, a tak¿e osadów organogenicznych: namu³ów organicznych i torfów. Piaski z du¿¹ zawartoœci¹ roz³o¿onych szcz¹tków roœlinnych odznaczaj¹ siê barw¹ ciemnobrunatn¹. Mi¹¿szoœæ tych osadów jest kilkumetrowa. W przypadku, gdy mi¹¿szoœæ ich jest niewielka i nie przekracza 2 m, pokazano ich wystêpowanie na piaskach i ¿wirach, miejscami mu³kach zag³êbieñ wytopiskowych oraz na glinach zwa³owych.

58 Namu³y i piaski zag³êbieñ bezodp³ywowych i okresowo przep³ywowych.Wype³niaj¹ one ma³e zag³êbienia wytopiskowe wystêpuj¹ce w du¿ej iloœci na powierzchni moreny dennej, w mniejszej iloœci na równinie sandrowej. Stwierdzono je równie¿ w dolinach wód roztopowych oraz w dolinkach ma³ych cieków i strumieni. S¹ to na ogó³ piaski drobnoziarniste, cza- sem œrednioziarniste, zapylone, z domieszk¹ substancji pochodzenia organicznego. Mi¹¿szoœæ tych osadów jest bardzo zró¿nicowana, przewa¿nie niewielka, ale lokalnie dochodzi do kilku metrów. Martwica wapienna wystêpuje w ujœciowym odcinku dolinki bezimiennego strumienia uchodz¹cego do Regi na NW od Bierzwnicy. Dolinka ta rozcina g³êboko (8–10 m) wysoczyznê morenow¹ zbudowan¹ z gliny zwa³owej fazy pomorskiej ods³aniaj¹c starsze utwory wodnolodowcowe, z których wybijaj¹ 3 Ÿród³a. Martwica wapienna powsta³a przez wytr¹canie siê wêglanu wapnia z wód Ÿródlanych. Makroskopowo stwierdzono, i¿ jest to porowata ska³a barwy kremowej z nielicznymi plamkami brunatnymi. Pory stanowi¹ zapewne pustki po fragmentach roœlinnych. Analiza petrograficzna wykonana przez Maliszewsk¹ (2006) wykaza³a, ¿e jest to wapieñ glonowy (biolityt) o strukturze organogenicznej, w którym miejscami widoczne s¹ œlady tekstury równoleg³ej. Niektóre fragmenty przypominaj¹ struktury stromatolitowe i onkoidowe. Mog¹ to byæ równie¿ pod³u¿ne i prostopad³e przekroje przez skalcytyzowane ³odygi roœlin. Obecne s¹ równie¿ drobne skupienia materii organicznej. Byæ mo¿e s¹ to œlady komórkowej struktury plech glonów. W dnie strumienia, w pobli¿u z³o¿a martwicy wapiennej, znaleziono ko³o ¿arnowe wykonane z trawertynu o œrednicy 40 cm i gruboœci 10 cm z otworem poœrodku o œrednicy 4 cm. Prawdopodobnie pochodzi ono z m³yna wodnego znajduj¹cego siê dawniej w tym miejscu. Istniej¹ wzmianki historyczne, i¿ Rega by³a na tym odcinku spiêtrzana przez cystersów w celu budowy m³ynów wodnych. Tymczasowo przyjêto wiek martwicy na starszy holocen, byæ mo¿e dalsze badania wieku bez- wzglêdnego wyka¿¹ starszy wiek tego osadu (interglacja³ grudzi¹dzki lub interglacja³ eemski). Kreda jeziorna wystêpuje w dolinie starej Regi pomiêdzy Rynowem i Pêczerzynem pod nak³adem torfów i gytii o mi¹¿szoœci 1,6–2,1 m. Mi¹¿szoœæ kredy jeziornej waha siê od 1,0 do 7,8 m (œr. 4,3 m) i wzrasta w kierunku po³udniowym doliny. Z³o¿e kredy jeziornej ma budowê pok³adow¹ i wyklinowuje siê w kierunku pó³nocnym. W tej czêœci doliny pod torfami wystêpuj¹ gytie podœcielo- ne piaskami. Z³o¿e kredy „Pêczerzyno–Rynowo” zosta³o udokumentowane w czterech polach o ³¹cznej powierzchni 19,7 ha do celów nawozowych w rolnictwie. Jest to kreda jeziorna o zasadowoœci ogólnej (zawartoœci CaO przeliczeniowego w suchej masie) od 36,6 do 47,6% (œr. 43,6%) i zawartoœci: CaO od 34,5 do 46,9% (œr. 42,4%), MgO od 1,3 do 3,1% (œr. 2,2%), Fe2O3 od 0,8 do 7,2% (œr. 2,4%), SiO2 od 0,3 do 6,1% (œr. 3,5%) oraz wilgotnoœci naturalnej od 42,6 do 69,7% i ciê¿arze objêtoœciowym od 1,1 do 1,3 T/m3 (Karger, 1990).

59 Gytie wystêpuj¹ przewa¿nie w dnach zbiorników sedymentacyjnych, na ogó³ pod torfami lub tworz¹ gytiowiska, z których najwiêksze znajduj¹ siê w miejscu dawnych zbiorników jeziornych. Je- den z nich po³o¿ony jest w po³udniowej czêœci rynny subglacjalnej jezior Bukowiec, Wilczkowo i BrzeŸno, a drugi w po³udniowej czêœci misy jeziora Wiêc³aw. Oba zbiorniki znajduj¹ siê w stanie zabagnienia i w inicjalnej fazie torfienia. Pok³ady gytii osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ do 9 m i zbudowane s¹ g³ów- nie z gytii glonowej, w pod³o¿u której wystêpuje gytia ilasta podœcielona przez piaski drobnoziarniste. Gytie wystêpuj¹ równie¿ w dolinie Starej Regi pod nadk³adem torfów o mi¹¿szoœci do 2,9 m. S¹ tam reprezentowane przez gytie wapienne oraz detrytusowe o mi¹¿szoœci do 6 m. Gytie wapienne lub wapienno-ilaste odznaczaj¹ siê barw¹ jasno-szar¹ lub be¿ow¹, natomiast gytie detrytusowe s¹ br¹zowe, zawieraj¹ muszelki i detrytus roœlinny. Procesowi stopniowego zabagnienia podlegaj¹ zachodni i pó³nocno-zachodni brzeg jeziora Bystrzyno Wielkie. Mi¹¿szoœæ gytii dochodzi tu do 6,7 m. Stopniowemu za- nikowi ulega równie¿ jezioro Suskie po³o¿one na po³udnie od Redelskich Gór. Mi¹¿szoœæ gytii detrytusowych le¿¹cych pod torfami przejœciowymi dochodzi do 5 m. Nie stwierdzono obecnoœci gytii w dolinach Regi i Mogilicy. Torfy przejœciowe i wysokie.Równiny torfowe rozwinê³y siê w dolinach rzecznych, w obrêbie mis jeziornych w wyniku procesu zarastania jezior oraz w zag³êbieniach wytopiskowych zarówno na wysoczyŸnie, jak i na równinach sandrowych. Na obszarze arkusza wystêpuj¹ torfowiska niskie, przejœciowe i wysokie. Najwiêksze torfowisko wysokie znajduje siê w po³udniowej czêœci arkusza (torfowisko Klêcko). Wype³nia ono rozleg³¹ nieck¹ wytopiskow¹ okolon¹ od zachodu pagórkami kemowymi. W pod³o¿u tor- fów wysokich wystêpuj¹ piaski ilaste, a w czêœci pó³nocnej gytie detrytusowe. W pojedyñczych przypadkach, pomiêdzy torfem wysokim a gyti¹ wystêpuj¹ torfy przejœciowe o maksymalnej mi¹¿szoœci 1,5 m, reprezentowane przez torfy drzewne, drzewno-sfagnowe i turzycowo-mszyste. Maksymalna mi¹¿szoœæ torfów wysokich wynosi 7,9 m. S¹ to torfy sfagnowe, sfagnowe z we³niank¹, w pod³o¿u których wystê- puj¹ torfy wysokie drzewne (sosnowe) lub bagnicowo-sfagnowe. Torfowisko Klêcko porastaj¹ lasy iglaste. S¹ to g³ównie kar³owate lasy sosnowe zajmuj¹ce wiêksz¹ czêœæ torfowiska, a w brze¿nych partiach oraz w zatokach pomiêdzy wyspami mineralnymi rosn¹ lasy œwierkowe i œwierkowo-sosnowe. Torfowisko po³o¿one jest w obszarze Zespo³u Przyrodniczo-Krajobrazowego „Karsibór” utworzonego dla ochrony leœnych i bagiennych siedlisk rzadkich roœlin i zwierz¹t. Torfy wysokie wystêpuj¹ równie¿ w ma³ych obni¿eniach wytopiskowych na wysoczyŸnie morenowej w rejonie Bierzwnicy, Sonina i Jezierzyc. Mi¹¿szoœæ torfów reprezentowanych g³ównie przez torfy sfagnowe i we³niankowo-sfagnowe waha siê od 1,5 m do 3,1 m. We wszystkich przypadkach w ich pod³o¿u wystêpuj¹ gytie detrytusowe lub ilaste o mi¹¿szoœci do 2,7 m. Torfy przejœciowe wype³niaj¹ ma³e obni¿enia wytopiskowe na wysoczyŸnie morenowej pomiê- dzy Cieszeniewen i Szeligowem oraz razem z gytiami wystêpuj¹ w obrêbie misy jeziornej zani-

60 kaj¹cego jeziora Suskiego. S¹ to torfy sfagnowe i drzewno-sfagnowe o mi¹¿szoœci do 2,7 m. Czasami torfy przejœciowe wystêpuj¹ w formie wk³adek i przewarstwieñ wœród torfów wysokich lub wystêpuj¹ w ich pod³o¿u. Wówczas tworz¹ z³o¿a typu mieszanego. Torfy niskie i namu³y torfiaste.Namu³y torfiaste s¹ to osady organiczno-mineralne, z wiêksz¹ lub mniejsz¹ zawartoœci¹ substancji organicznej, o mi¹¿szoœci do 2 m. Odznaczaj¹ siê barw¹ ciemnoszar¹ lub czarn¹. Przewa¿nie wystêpuj¹ pod torfami w zag³êbieniach wytopiskowych. Torfy niskie wystêpuj¹ w dolinkach rzecznych oraz wype³niaj¹ ró¿nej wielkoœci i genezy obni¿enia oraz zarastaj¹ce zbiorniki wodne. Maksymaln¹ mi¹¿szoœæ torfów niskich (4,7 m) stwierdzono w górnym odcinku doliny Regi na wysokoœci Bierzwnicy. S¹ to przewa¿nie torfy turzycowe, drzewno-turzycowe, drzewne i mszyste. Najczêœciej wystêpuj¹ na gytiach, namu³ach i piaskach zag³êbieñ bezodp³ywowych i okresowo przep³ywowych, piaskach i mu³kach rzecznych den dolinnych i tarasów zalewowych, piaskach, mu³kach i i³ach jeziornych.

** Na mapie geologicznej zaznaczono nasypy o mi¹¿szoœci powy¿ej 2 m. Wystêpuj¹ one na tarasie zalewowym i nadzalewowym w dolinie Regi we wschodniej czêœci Œwidwina. S¹ to przewa¿nie nasypy budowlane, ale znaczn¹ ich czêœæ stanowi¹ nasypy kulturowe zwi¹zane z istnieniem grodu oraz osad lu- dów ró¿nych kultur. Œlady osiedla kultury S³owian zachodnich z VI wieku zarejestrowano w pó³nocnych obrze¿ach dzisiejszego Œwidwina (Polak, 1996). Od II po³. IX wieku funkcjonowa³y na terenie Œwidwina rozproszone osiedla o charakterze otwartym powi¹zane z grodem zlokalizowanym nad jeziorem Bukowiec, które przekszta³ci³y siê nastêpnie w formy wczesnomiejskie. Najwiêkszy wp³yw na rze- Ÿbê terenu wywar³a budowa zamku w XIII wieku. Zamek zosta³ usytuowany w miejscu obronnym blisko koryta Regi. Taras zalewowy zosta³ podniesiony ponad powierzchniê terenu, a meander Regi zosta³ utrwalony poprzez regulacjê koryta rzeki. Znaczna czêœæ nasypów pochodzi z okresu II wojny œwia- towej. W wyniku dzia³añ ¿o³nierzy radzieckich zniszczeniu uleg³a centralna czêœæ miasta (16,2%).

B. TEKTONIKA I RZEBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU

Obszar arkusza po³o¿ony jest w œrodkowej czêœci wa³u pomorskiego w obrêbie bloku tektonicz- nego Czaplinka (Raczyñska (red.), 1987). Stanowi on najwy¿ej wyniesiony m.in. na wskutek tektoniki solnej odcinek wa³u kujawsko-pomorskiego. Cech¹ charakterystyczn¹ bloku Czaplinka jest jego aktywna mobilnoœæ tektoniczna trwaj¹ca od schy³ku epoki waryscyjskiej po kenozoik. Oœ bloku pokrywa siê z osi¹ wa³u pomorskiego, a jego obszar tworzy wyraŸn¹ anomaliê grawimetryczn¹ zwi¹zan¹ z wysokim wypiêtrzeniem utworów cechsztyñskich i dolnego mezozoiku (Tempelburger Achse wg Brockampa, 1941), a tak¿e utworów przedpermskich (Po¿aryski, 1987).

61 Blok Czaplinka ograniczaj¹ linie g³êbokich uskoków przecinaj¹cych cechsztyñsko-mezozoiczny kompleks osadowy. Dominuj¹ce kierunki tektoniczne maj¹ przebieg NW–SE oraz NE–SW. Kie- runki NW–SE posiadaj¹ g³ówne strefy uskokowe, rowy synsedymentacyjne oraz linijny przebieg poduszek solnych. Kierunki NE–SW zgodne z poprzeczn¹ segmentacj¹ wa³u pomorskiego na bloki Ko³obrzegu i Czaplinka wykazuj¹ uskoki: Œwidwina–Bia³ogardu i Po³czyna. Wa³ pomorski jest jednostk¹ permo-mezozoicznego kompleksu strukturalnego, której formowanie oraz przebudowa s¹ bardzo z³o¿one i nosz¹ cechy tektoniki platformowej (Dadlez, 1980, 2001). Ostatecz- ne ukszta³towanie obecnej tektoniki wa³u nast¹pi³o pod koniec kredy i w najstarszym trzeciorzêdzie. Wzd³u¿ wielokrotnie odnawianych wg³êbnych stref nieci¹g³oœci nast¹pi³y pionowe ruchy bloków. W strefie wa³u pomorskiego istotn¹ rolê odgrywa³a tektonika solna. Znajduje siê tu szerokie spektrum struktur solnych od s³abo do mocno wysklepionych poduszek solnych po s³upy solne o ró¿- nym stopniu przebicia. Charakterystyczna strefowoœæ struktur solnych jest konsekwencj¹ zró¿nico- wanego czasu rozpoczêcia ruchów soli (Dadlez, Marek, 1969, 1974a i b). Pierwszy impuls ruchów soli nast¹pi³ w póŸnym triasie równoczeœnie z powstawaniem rowów synsedymentacyjnych (Dadlez, 2001). Przep³yw soli obj¹³ pocz¹tkowo szersze obszary, spoœród których wy³oni³y siê wspó³czesne, wê¿sze poduszki. Po okresie wzglêdnego spokoju od œrodkowej jury po doln¹ kredê, aktywnoœæ soli wzros³a w póŸnej kredzie i objê³a wszystkie struktury solne. Zahamowanie ruchu soli ku górze okreœla wiek przykrycia. Strefa wyciœniêcia soli cechsztyñskich ogranicza siê na obszarze arkusza do niewielkiej poduszki solnej Œwidwina, a na s¹siednim arkuszu Po³czyn Zdrój do rozleg³ej, podwójnej poduszki Po³czyna–Barwic. Ruchy tektoniczne w kredzie górnej, które uaktywni³y tektonikê soln¹, doprowadzi³y do inwersji morfologicznej i do ostatecznego wypiêtrzenia wa³u pomorskiego na prze³omie kredy i trzeciorzêdu. Denudacja, która trwa³a od mastrychtu do oligocenu,a miejscami nawet do czwartorzê- du zniszczy³a powsta³e antykliny usuwaj¹c kolejno osady kredowe, jurajskie, a nawet triasowe. W osi bloku Czaplinka, w j¹drze antykliny Œwidwina–Bierzwnicy i antykliny Bronowa ods³aniaj¹ siê utwory triasu górnego. Wychodnia tych osadów na powierzchni podczwartorzêdowej znajduje siê pomiê- dzy Œwidwinem a jeziorem Siecino, w dnie g³êbokiej doliny biegn¹cej ³ukiem od Po³czyna Zdroju przez Toporzyk, Ostrowice, Karsibór w kierunku £obza. Wystêpowanie osadów kajpru dolnego zosta³o stwierdzone otworem Karsibór IG 1 (otw. nr 189) na g³êbokoœci 68,2 m p.p.m. Jest to jedyne udokumentowane miejsce wystêpowania tych osadów bezpoœrednio pod czwartorzêdem w obszarze wa³u pomorskiego (Butrymowicz, Nosek, 1977). W dnie tej doliny, poza utworami kajpru, ods³aniaj¹ siê na powierzchni podczwartorzêdowej osady jury dolnej, a w zboczach doliny utwory eocenu. Wy- chodnia utworów jury dolnej znajduje siê równie¿ w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru arkusza. Jest ona kontynuacj¹ szerokiej wychodni tych utworów, która przebiega w osi wa³u pomorskiego od Ko³obrzegu ku po³udniowi w stronê Rymania, Œwidwina i £obza. Na przewa¿aj¹cej czêœci obszaru ar-

62 kusza powierzchniê podczwartorzêdow¹ buduj¹ utwory miocenu i rzadziej oligocenu. S¹ one zaburzone glacitektonicznie przez transgreduj¹ce l¹dolody. Najwiêksza strefa spiêtrzeñ tych osadów tworzy ³ukowato przebiegaj¹c¹ makrostrukturê glacitektoniczn¹ biegn¹c¹ od Bia³ogardu przez R¹bino i pó³nocno-wschodni¹ czêœæ obszaru arkusza (rejon D¹browy Bia³ogardzkiej–Modrzewca). Wysokoœæ po³o¿enia stropu powierzchni podczwartorzêdowej osi¹ga tu 22,5 m n.p.m. Struktura ta wykazuje wyraŸny zwi¹zek z wyniesieniem tektonicznym osadów triasu górnego buduj¹cych osiow¹ partiê antykliny Bronowa (Dadlez, Dembowska, 1962a). Druga z tych struktur biegnie ze Œwidwina przez Chomêtówko w kierunku Bierzwnicy, gdzie notuje siê najwy¿sze po³o¿enie stropu powierzchni podczwartorzêdowej — 65,2 m n.p.m. Struktura ta jest nadbudowana nad poduszk¹ soln¹ Œwidwina i nad antyklin¹ niesoln¹ Bierzwnicy (Znosko (red.), 1998). Powierzchniê podczwartorzêdow¹ obszaru arkusza rozcinaj¹ formy dolinne o za³o¿eniach tektonicznych biegn¹ce wzd³u¿ linii dyslokacyjnych zgodnie z osi¹ wa³u lub z jego segmentacj¹ na bloki (tabl. II). Doliny o przebiegu NW–SE to: rów Kluczkowa–Bierzwnicy o wysokoœci dna 50 m p.p.m. i rów D¹browy Bia³ogardzkiej–Red³a (40 m p.p.m.). Obie te formy uchodz¹ do du¿ego rowu tektoniczno-erozyjnego biegn¹cego wzd³u¿ uskoku po³czyñskiego od Po³czyna Zdroju przez Toporzyk w kierunku Ciemina. W miejscu skrzy¿owania siê uskoku po³czyñskiego z uskokiem prostopad³ym do niego, nastêpuje gwa³towny skrêt doliny w kierunku zachodnim. Forma ta przebiega dalej ku zachodowi przez Ostrowice, Karsibór, £abêdzie w stronê £obza. Dno doliny uk³ada siê na wysokoœci 70 m p.p.m. Wzd³u¿ strefy dyslokacyjnej Œwidwina–Bia³ogardu, rozgraniczaj¹cej od pó³nocy blok Czaplin- ka od bloku Ko³obrzegu biegnie rów tektoniczny, którego przebieg czêœciowo wykorzystuje dolina rzeki Regi. Dno tej formy uk³ada siê na wysokoœci 50 m p.p.m. Forma ta przechodzi³a kilka etapów rozwoju. W okresach interglacjalnych by³a dolin¹ rzeczn¹, a podczas glacja³ów rynn¹ subglacjaln¹. Przedstawiona powy¿ej rzeŸba powierzchni podczwartorzêdowej ma charakter z³o¿ony. Wyka- zuje wyraŸny zwi¹zek ze strukturami pod³o¿a cechsztyñsko-mezozoicznego zmodyfikowany przez procesy erozji, denudacji, egzaracji glacjalnej, glacitektoniki, a tak¿e neotektoniki (Kopczyñska-¯andarska, 1970b; K³ysz, 1990; Maksiak, Mróz, 1978).

C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

Najstarszymi ska³ami rozpoznanymi na badanym terenie s¹ utwory permskie (czerwonego sp¹gowca). W dolnym czerwonym sp¹gowcu mia³a miejsce znaczna aktywnoœæ tektoniczna tego obszaru podzielonego na wiele bloków. Bloki te wypiêtrzane lub obni¿ane z ró¿n¹ intensywnoœci¹ by³y póŸniej denudowane (tab. 4).

63 Tabela 4 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA

Stratygrafia Piêtro Utwory Procesy geologiczne (opis litologiczny) System Oddzia³ Podpiêtro Torfy niskie i namu³y torfiaste — Q tnnt h Akumulacja organiczna w zarastaj¹cych zbiorni- Torfy przejœciowe i wysokie — Q kach jeziornych, oraz w dnach dolin rzecznych tpz, tw h Gytie — Q gy Akumulacja jeziorna Kreda jeziorna — li Q kj Martwica wapienna — Q Procesy wytr¹cania wêglanu wapnia w stre- mt fie Ÿródliskowej w krawêdzi doliny Regi Namu³y i piaski zag³êbieñ bezodp³ywowych i okresowo Akumulacja organiczna w dnach dolin przep³ywowych — li Q i zag³êbieñ wytopiskowych np h

Holocen Piaski i mu³ki rzeczne den dolinnych i tarasów zalewo- Wype³nianie dolin i obni¿eñ, utworzenie ta- wych 0,0–2,0 m n. p. rzeki — f Q t rasu zalewowego w dolinach Regi, Starej pm h Regi i Mogilicy Piaski, mu³ki i i³y jeziorne — li Q Akumulacja jeziorna pmi h Piaski eoliczne w wydmach — ewQ Akumulacja eoliczna, tworzenie siê wydm p Piaski i gliny deluwialne — d Q Procesy zboczowe i soliflukcyjne, akumula- pg cja u podnó¿y zboczy, w dolinkach denudacyjnych i zag³êbieniach bezodp³ywowych Piaski i mu³ki deluwialno-jeziorne — d-liQ Erozja stoków i akumulacja osadów mine- pm ralnych w zbiornikach jeziornych Piaski z domieszk¹ ¿wirów rzeczne tarasów nadzalewowych 2,0–5,0 m n.p. rzeki — f Q B3 tIII Akumulacja rzeczna w dolinie Regi p¿ p4 Piaski i ¿wiry, miejscami mu³ki zag³êbieñ wytopisko- Akumulacja w s¹siedztwie bry³ i p³atów mar- wych — b-fg Q B3 twego lodu lub w nieckach wytopiskowych p¿m p4 Piaski i ¿wiry rzeczne i wodnolodowcowe tarasów dolin wód roztopowych 2,0–5,0 m n.p. rzeki — ffg Q B3 tII p¿ p4 Piaski i ¿wiry rzeczne i wodnolodowcowe tarasów dolin Akumulacja w dolinach wód roztopowych, wód roztopowych 5,0– 10,0 m n.p. rzeki — ffg Q B3 tI utworzenie dwóch poziomów tarasowych w p¿ p4 dolinie Regi i Starej Regi Piaski i ¿wiry rzeczne i wodnolodowcowe dolin wód roztopowych — ffg Q B3 p¿ p4 Piaski oraz piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (sandrowe) Akumulacja osadów wodnolodowcowych — fg Q B3 na przedpolu moren czo³owych pp¿ p4 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe w rynnach subglacjal- rs B3 Akumulacja wodnolodowcowa w rynnach nych — Q 4 p¿ p subglacjalnych Piaski i mu³ki piaszczyste, zastoiskowe — b Q B3 pm p4 Akumulacja glacilimniczna Mu³ki i i³y zastoiskowe — b Q B3 mi p4 tk B3 Stadia³ górny Piaski i ¿wiry tarasów kemowych — Q Akumulacja wodnolodowcowa pomiêdzy p¿ p4 bry³¹ martwego lodu, a krawêdzi¹ wysoczy-

Zlodowacenie Wis³y zny lub form¹ morenow¹ lub kemow¹ Gliny zwa³owe i piaski py³owate moren martwego lodu Sp³ywy gliniaste z bry³ martwego lodu i do gm B3 szczelin w lodzie lub kemów — Q gzw p4 C zwartorzêd gm B3 Akumulacja materia³u morenowego wœród Zlodowacenia pó³nocnopolskie Piaski, ¿wiry i g³azy moren martwego lodu — Q 4 p¿ p bry³ martwego lodu Piaski i ¿wiry oraz mu³ki kemów — k Q B3 Akumulacja w przetainach i szczelinach w p¿m p4

Plejstocen warunkach deglacjacji arealnej gs B3 Piaski i ¿wiry akumulacji szczelinowej — Q 4 Akumulacja wodnolodowcowa w du¿ych p¿ p szczelinach (przetainach) lodowych w obrê- bie pasywnego llub martwego lodu gc B3 Gliny zwa³owe moren czo³owych — Q 4 Akumulacja lodowcowa z etapu transgresji gzw p na bezpoœrednim przedpolu aktywnego gc B3 czo³a l¹dolodu oraz podczas deglacjacji ob- Piaski i ¿wiry i g³azy moren czo³owych — Q 4 p¿ p szaru w warunkach frontalnych

64 cd. tabeli 4

Gliny zwa³owe ozów i form szczelinowych — o B3 Qp4 gzw Akumulacja przez wody lodowcowe w ob- o B3 rêbie szczeliny lub tunelu pod lodem Piaski i ¿wiry ozów — Q p¿ p4

Piaski i mu³ki lodowcowo-jeziorne — g-li Q B3 Akumulacja osadów w strefie moren pm p4 czo³owych Piaski py³owato-¿wirowate, lodowcowe — g Q B3 Akumulacja w warunkach ablacji ppy¿ p4

Gliny zwa³owe — g Q B3 Akumulacja lodowcowa w obrêbie moreny gzw 2 p4 dennej Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q B3 Erozja i formowanie siê rynien, dolin i równin. p¿3 p4 Akumulacja transgresywnych osadów wodnolodowcowych Mu³ki i piaski zastoiskowe — b Q B3 Akumulacja zastoiskowa w zbiornikach mp p4 proglacjalnych na przedpolu transgreduj¹cego l¹dolodu fg B3 Akumulacja wodnolodowcowa z etapu re-

Stadia³ górny Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q 4 p¿2 p cesji l¹dolodu g B3 Akumulacja lodowcowa Zlodowacenie Wis³y Gliny zwa³owe — Q G gzw1 p4 Piaski, ¿wiry i g³azy oraz mu³ki rynien subglacjalnych Akumulacja wodnolodowcowa rs B3 Zlodowacenia pó³nocnopolskie — Q 4 p¿g³ p fg B3 Akumulacja transgresywnych osadów Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q 4 p¿1 p wodnolodowcowych b B3 I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe — Q 4 Akumulacja zastoiskowa w zbiornikach imp p proglacjalnych na przedpolu transgreduj¹cego l¹dolodu Interglacja³ Denudacja i erozja rzeczna eemski fg W3 Erozja i akumulacja sandrowa w czasie re- Piaski i piaski ze ¿wirami, wodnolodowcowe — Q 3 pp¿ p cesji l¹dolodu b W3 I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe — Q 3 Akumulacja w peryglacjalnych zbiornikach imp p zastoiskowych (recesyjnych) Gliny zwa³owe — g Q W3 Akumulacja lodowcowa gzw p3 fg W3 Akumulacja osadów wodnolodowcowych Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q 3 p¿ p przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu, Stadia³ górny utworzenie kopalnej równiny sandrowej b W3 Mu³ki i piaski zastoiskowe — Q 3 Akumulacja w zbiornikach zastoiskowych mp p przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu Gliny zwa³owe — g Q W1 Akumulacja lodowcowa. Egzaracja. gzw p3 Glacitektonika b W1 Akumulacja w zbiornikach zastoiskowych Zlodowacenie Warty Piaski ilaste i mu³ki piaszczyste, zastoiskowe — Q 3 pmi p przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu Piaski i ¿wiry z domieszk¹ g³azów, wodnolodowcowe Akumulacja osadów wodnolodowcowych Stadia³ dolny fg W1 przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu, — Q 3 p¿, g³ p utworzenie kopalnej równiny sandrowej Piaski z detrytusem roœlinnym i fragmentami drewna, Interglacja³ rzeczne — f QL Akumulacja rzeczna lubawski p p3

Gliny zwa³owe — g QO Akumulacja lodowcowa. Egzaracja. Glaci-

Plejstocen 3 Zlodowacenia œrodkowopolskie gzw p tektonika Piaski i ¿wiry z domieszk¹ g³azów, wodnolodowcowe Akumulacja osadów wodnolodowcowych — fg QO przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu, p¿, g³ p3

Odry utworzenie kopalnej równiny sandrowej

Zlodowacenie Piaski ilaste i mu³ki zastoiskowe— b QO Akumulacja w zbiornikach zastoiskowych pm p3 przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu Piaski ilaste z detrytusem roœlinnym rzeczne — f Q Akumulacja rzeczna w obrêbie równin pi p23– aluwialnych Piaski ze ¿wirami z domieszk¹ g³azów rzeczne — f Q Akumulacja grubofrakcyjnych osadów

wielki 23– Czwartorzêd p¿ p Interglacja³ rzecznych. Erozja i formowanie siê dolin

Gliny zwa³owe — g QG Akumulacja lodowcowa. Egzaracja. Glaci- gzw p2 tektonika Mu³ki i piaski zastoiskowe — b QG Akumulacja w zbiornikach zastoiskowych mp p2 przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu Sanu 2 fg G Zlodowacenie Piaski ze ¿wirami i g³azami, wodnolodowcowe — Q Akumulacja wodnolodowcowa Zlodowacenia p¿ p2 po³udniowopolskie

65 cd. tabeli 4

Gliny zwa³owe — g Q S Akumulacja lodowcowa. Egzaracja. gzw p2 Glacitektonika Piaski i mu³ki zastoiskowe — b Q S Akumulacja w zbiornikach zastoiskowych pm p2 przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu

Sanu 1 Gliny zwa³owe, piaski, ¿wiry, g³azy i mu³ki (brekcja gla- Zlodowacenie citektoniczna) — g QS Egzaracja. Glacitektonika gpzw p2 Zlodowacenia po³udniowopolskie Plejstocen r K Interglacja³ Piaski, ¿wiry i g³azy rezydualne — Q 2 Czwartorzêd ma³opolski p¿ p Erozja i denudacja

Piaski kwarcowo-³yszczykowe z wk³adkami mu³ków, Akumulacja rzeczna, rzeczno-zastoiskowa, jeziorna i bagienna w obrêbie rozleg³ych i³ów i wêgli brunatnych — pmi M Miocen

Neogen równin aluwialno-jeziornych

I³owce, mu³owce, mu³ki z py³em wêglowym z wk³adkami pia- Akumulacja brakiczno-morska sków i piaskowców kwarcowo-glaukonitowych — icmcOl Oligocen Piaski kwarcowo-glaukonitowe, piaskowce glaukonito-

Paleogen Akumulacja morska we, margliste, i³owce i mu³owce piaszczyste — ppcE Eocen Piaski i piaskowce z wk³adkami i³ów, i³owców, mu³owców, syderytów i wêgla brunatnego (warstwy ka- Akumulacja fluwialna i limniczna

Toark górny mieñskie) — ppcJto3 Toark I³owce, mu³owce, piaskowce i ³upki ilaste (warstwy Akumulacja morska i brakiczno-morska gryfickie) — icmcJ to1 Toark dolny

Piaski i piaskowce z wk³adkami ³upków ilastych i wêgla Akumulacja fluwialna i fluwialno-deltowa Pliensbach brunatnego (warstwy komorowskie) oraz i³owce i Akumulacja morska i brakiczno-morska mu³owce (warstwy ³obeskie) — ppcJpl

Piaskowce z wk³adkami i³owców, syderytów i wêgla Synemur brunatnego (warstwy miechowskie górne i radowskie) Akumulacja fluwialna i limniczna — J Jura dolna pcic s1– 3 Synemur górny i dolny

Piaskowce z wk³adkami ³upków piaszczystych oraz wê-

Jura Hetang gli brunatnych i syderytów (warstwy miechowskie dolne Akumulacja w zbiorniku œródl¹dowym i œrodkowe) — pctp Jh

Piaskowce i piaski z wk³adkami i³owców, ³upków piasz- Akumulacja morska i brakiczno-morska, czystych, syderytów oraz wêgli brunatnych — pcp J1 fluwialna i limniczna Akumulacja w zbiorniku typu brakicznego I³owce, piaskowce, zlepieñce i dolomity — T o znacznej subsydencji icpc re Epejrogeniczne ruchy eokimeryjskie na po-

„Retyk” graniczu kajpru górnego i „retyku” Powstanie struktur zwi¹zanych z tektonik¹ I³owce, piaskowce, dolomity z gipsami i anhydrytami Kajper soln¹ pod koniec sedymentacji warstw gip- — icpcT k3 sowych górnych Kajper górny Akumulacja w zbiorniku œródl¹dowym Trias górny

I³owce, wapienie, mu³owce i piaskowce — icwT k1 Akumulacja w zbiorniku œródl¹dowym dolny Kajper

Wapienie, wapienie margliste, dolomity margliste oraz Wapieñ muszlowy Akumulacja morska i³owce z soczewkami dolomitów i anhydrytów — Trias wwmeT w œrodkowy

Wapienie, piaskowce, margle, mu³owce, i³owce, i³o³upki z Akumulacja morska wk³adkami wapieni i dolomitów — wpcT Transgresja morska

górny p3

Piaskowce, piaskowce wapniste z oolitami, mu³owce i i³owce Akumulacja w zbiorniku p³ytkomorskim, Pstry piaskowiec wapniste z przewarstwieniami wapieni — pcTp2 stopniowo kurcz¹cym siê i sp³ycaj¹cym Tri as œrodkowy

I³owce, mu³owce margliste z wk³adkami wapieni i skupie- Akumulacja w p³ytkim brakicznym zbiorni- Trias dolny niami anhydrytów — T ku morskim, przekszta³caj¹cym siê w roz- dolny icmc p1 leg³e s³onowodne jezioro oligotroficzne

66 cd. tabeli 4

Sole kamienne z przerostami i³owców i anhydrytów Akumulacja w reliktowym zbiorniku Aller — Na PZ4 morskim Sole kamienne z wk³adkami soli potasowych i i³owców Akumulacja w reliktowym zbiorniku Leine — NaK PZ3 morskim Cechsztyn Sole kamienne z przewarstwieniami soli potasowych,

mu³owce i dolomity margliste — NamcPZ2 Akumulacja w zbiorniku morskim Perm górny Strassfurt

Werra Anhydryty i sole kamienne — ahNa PZ1 Akumulacja w zbiorniku morskim

Perm Akumulacja eoliczna, fluwialna i typu Czerwony sp¹gowiec Piaskowce, zlepieñce, i³owce i mu³owce — pczcP cs playa w okresowych zbiornikach wody Perm

górny stoj¹cej Czerwony sp¹gowiec œrodkowy

Na pograniczu dolnego i górnego czerwonego sp¹gowca mia³y miejsce blokowe ruchy tektoniczne (faza saalska). Koñcowym efektem postorogenicznych ruchów dŸwigaj¹cych siê waryscydów by³o ostateczne ukszta³towanie siê basenu sedymentacyjnego na ich przedpolu, z osiow¹ stref¹ w pod³o¿u dzisiejszego wa³u pomorskiego, gdzie gromadzi³y siê osady o najwiêkszej mi¹¿szoœci. W basenie polskim pocz¹tkowo sedymentacja odbywa siê w w¹skim, subsydentnym rowie ryftowym. Osady wów- czas zdeponowane zaliczono do formacji drawskiej (pstry piaskowiec górny). By³ to tak zwany cykl mokry. W formacji noteckiej sedymentacj¹ objêta by³a ca³a bruzda, jak równie¿ obszary j¹ otaczaj¹ce. W omawianym obszarze przewa¿a³o œrodowisko sedymentacji typu playa zwi¹zane z centralnymi czêœciami zbiorników akumulacyjnych. Wiêkszoœæ osadów mu³owcowo-ilastych pochodzi³a z wód ca³kowicie stagnuj¹cych lub powsta³a w warunkach s³abego przep³ywu. Zbiorniki te by³y bardzo p³ytkimi obni¿eniami morfologicznymi porozdzielanymi obszarami niewielkich, wysychaj¹cych wynie- sieñ. W lokalnych obni¿eniach tworzy³y siê laminy i soczewki anhydrytowe. W brze¿nych strefach basenów mia³o miejsce zazêbianie siê akumulacji piaskowców eolicznych i fluwialnych z utworami playa. Strefy te s¹ szczególnie perspektywiczne przy poszukiwaniu z³ó¿ gazu ziemnego. Na prze³omie czerwonego sp¹gowca i cechsztynu nast¹pi³o silne ugiêcie dna zbiornika, które umo¿liwi³o szybkie wtargniêcie od zachodu morza cechsztyñskiego. By³o to p³ytkie, epikontynental- ne morze, w którym w warunkach suchego i gor¹cego klimatu dosz³o do szybkiej sedymentacji ewa- poratów. W cechsztynie mia³y miejsce 3 cykle transgresyjne PZ1, PZ2 i PZ3. W czasie trwania tych cyklów uformowa³ siê basen, którego osiowa strefa znajdowa³a siê na pograniczu wa³u pomorskiego i niecki szczeciñskiej. Na prze³omie cyklu PZ3 i PZ4 zmiana klimatu suchego na pó³suchy wp³ynê³a na zmianê sedymentacji. W cyklotemie PZ4 znacz¹c¹ rolê odgrywa³y osady detrytyczno-ilaste. W okresach wilgotniejszych osadza³y siê czerwone i³y solne, w okresach suchych sole kamienne. W cyklotemie PZ4 nast¹pi³a wyraŸna regresja morska. Sedymentacja odbywa³a siê w reliktowym, kurcz¹cym siê zbiorniku ewaporacyjnym, przy du¿ych dop³ywach wód nios¹cych materia³ terrygeniczny i rozmy- waj¹cych sole osadzone wczeœniej. Powsta³y wówczas wtórne sole kamienne z roz³ugowania starszych

67 pok³adów solnych, które wraz z czerwonym materia³em terrygenicznym utworzy³y kompleks zubrów i spowodowa³y najd³u¿sz¹ sedymentacjê ewaporatów cechsztynu w Europie. U schy³ku cechsztynu sedymentacja czerwonych osadów kontynentalnych objê³a ca³y basen. W triasie dolnym obszar maksymalnej subsydencji basenu znajdowa³ siê w osiowej strefie dzisiejszego wa³u pomorskiego na linii Nak³o–Czaplinek–Œwidwin. Ilasto-mu³owcowe, monotonne utwory pstrego piaskowca dolnego utworzy³y siê w p³ytkim, brakicznym, spokojnym zbiorniku, z dala od brzegu. W fazie póŸniejszej, zbiornik ten przekszta³ci³ siê w rozleg³e, p³ytkie, s³onawowodne jezioro oligotroficzne, a w okresie koñcowym wchodzi³ w fazê stagnacji. W pstrym piaskowcu œrodkowym, zamieraj¹cy i stopniowo wysychaj¹cy zbiornik, sta³ siê ponownie ruchliwy, o wyraŸnych tendencjach transgresywnych. Mia³a miejsce akumulacja osadów morskich, a na rozleg³ych p³yciznach osadza³y siê utwory oolitowe. W schy³kowej fazie sedymentacji pstrego piaskowca œrodkowego, nast¹pi³a ponowna zmiana klimatu na suchy i zbiornik, podobnie jak pod koniec dolnego pstrego piaskowca, stopniowo przechodzi³ w fazê stagnacji. Stopniowe kurczenie siê zbiornika spowodowa³o pojawienie siê gruboklastycznych utworów piaszczystych pochodz¹cych z obszaru l¹dowego na pó³nocy (formacja po³czyñska). Sedymentacjê pstrego piaskowca górnego zapocz¹tkowa³a ponowna transgresja morza alpejskiego. Powsta³y zbiornik obejmowa³ coraz wiêkszy obszar i u schy³ku sedymentacji pstrego piaskowca górnego jego zasiêg by³ najwiêkszy. Powstawa³y w nim pocz¹tkowo osady klastyczne, które pod koniec sedymentacji retu przechodzi³y w litofacjê wêglanowo-klastyczn¹. Transgresja morza alpejskiego nadal rozszerza³a siê w wapieniu muszlowym. Dominowa³a wówczas facja wêglanowa. Pod koniec górnego wapienia muszlowego zakoñczy³a siê sedymentacja morskich osadów triasowych, a w kajprze rozpoczê³a siê sedymentacja w zbiorniku œródl¹dowym. W kajprze dolnym mia³a miejsce rytmiczna sedymentacja utworów klastycznych i wêglanowych, zwi¹zana z oscylacyjnym charakterem zbiornika. Po regresji morza kajpru dolnego powsta³ zbiornik lagunowy, który przez ca³y kajper górny mia³ charakter regresywny. Po sedymentacji osadów gipsowych dolnych, w wyniku zmian klimatycznych, nast¹pi³ intensywny rozwój rzek, stanowi¹cych w piaskowcu trzcinowym rozleg³y system deltowy. Pod koniec sedymentacji piaskowca trzcinowego nast¹pi³a zmiana klimatu na suchy i gor¹cy. Zbiornik sedymentacyjny gwa³townie skurczy³ siê. Po- wsta³y w nim osady ilaste o barwach intensywnie pstrych, typowych dla reliktowego zbiornika oto- czonego l¹dem, na którym zachodzi³y laterytowe procesy wietrzeniowe. Pod koniec sedymentacji warstw gipsowych górnych nast¹pi³ okres powstawania struktur zwi¹zanych g³ównie z tektonik¹ soln¹ (Dadlez, 1974, 1976). Na pograniczu kajpru i „retyku” mia³y miejsce epejrogeniczne ruchy eokimeryjskie, które spowodowa³y niszczenie i rozmywanie wy¿szych ogniw kajpru. Osady ni¿szego „retyku” osadza³y siê w p³ytkim zbiorniku typu brakicznego o niedu¿ej subsydencji. W „retyku” gór-

68 nym nast¹pi³o wys³odzenie basenu i zwiêkszenie subsydencji w rejonie Po³czyna (mi¹¿szoœæ „retyku” dochodzi tu do 400 m). Ca³kowity brak osadów „retyku” w osi elewacji Czaplinka nale¿y wi¹zaæ z dŸwi- ganiem siê obszaru w czasie sedymentacji, jak i z erozj¹ poretyck¹. Osady dolnej jury tworzy³y siê w rozleg³ym, œródl¹dowym zbiorniku, maj¹cym charakter rozle- wiska, z okresami krótkotrwa³ych ingresji morskich. S¹ to l¹dowe osady rozleg³ych jeziorzysk, rzek meandruj¹cych oraz ich równin zalewowych. Obecne wœród nich cienkie warstwy bogate w zwêglony detrytus roœlinny lub wk³adki wêgli brunatnych œwiadcz¹ o sedymentacji torfowiskowo-bagiennej. W hettangu i synemurze mia³y miejsce krótkotrwa³e ingresje morskie od pó³nocnego zachodu, wzd³u¿ bruzdy pomorsko-kujawskiej. W karyksie (pliensbach dolny) mia³a miejsce transgresja morska, która doprowadzi³a do po³¹czenia œródl¹dowego basenu Polski z basenem morza otwartego zachodniej Eu- ropy. Powsta³y wówczas osady morskie i brakiczno-morskie. Pod koniec karyksu morze wycofa³o siê i w pliensbachu górnym (domerze) rozwija³ siê zbiornik œródl¹dowy, pod koniec domeru infiltrowany przez wody morskie (œrodowisko bagienno-lagunowe). W najni¿szym toarku mia³a miejsce ingresja morska od zachodu. Powsta³ wówczas p³ytki, wys³odzony zbiornik morski. Zachodzi³a w nim akumulacja osadów morskich przechodz¹cych ku górze w brakiczno-s³odkowodne. W górnym toarku mia³ miejsce nawrót do œródl¹dowych warunków sedymentacji, charakterystycznych dla œrodowisk jeziornych i rzecznych. Ponad osadami jury dolnej zalegaj¹ bezpoœrednio osady paleogenu. Brak utworów jury œrodkowej w centralnej czêœci wa³u pomorskiego nale¿y wi¹zaæ z intensywn¹ denudacj¹ przedke- nozoiczn¹. Utwory jury œrodkowej wystêpuj¹ tylko w brze¿nych strefach wa³u. Na omawianym obszarze profil paleogenu rozpoczynaj¹ osady górnego eocenu lub dolnego oligocenu (rupel). S¹ to osady morskie lub brakiczno-morskie. By³ to zbiornik g³êbokomorski z krótko- trwa³ymi epizodami regresywnymi. Wy¿sze poziomy morza dokumentuj¹ osady mu³owcowo-i³owcowe oraz piaski i piaskowce glaukonitowe, rozdzielone przez brakiczne osady piaszczyste lub fluwialno-lim- niczne, z cienkimi wk³adkami wêglistymi, wskazuj¹ce na krótkotrwa³e regresje. U schy³ku oligocenu, otwarty zalew morski ust¹pi³ ca³kowicie z obszaru Polski. W miocenie rozpoczê³a siê sedymentacja utworów l¹dowych ró¿nych œrodowisk sedymentacyjnych: rzecznych, rzeczno-zastoiskowych, jeziornych i bagiennych w obrêbie rozleg³ych równin aluwialno-jeziornych. Zarówno osady oligocenu jak i miocenu zosta³y silnie zaburzone glacitektonicznie w plejstocenie przez transgreduj¹ce l¹dolody zlodowaceñ po³udniowopolskich, a nastêpnie ze zwiêkszon¹ intensywno- œci¹ w okresie zlodowacenia Odry. Powsta³y wówczas najwiêksze strefy spiêtrzeñ tych osadów, które sta³y siê zal¹¿kiem powstania jednostki morfogenetycznej garbu pojeziernego, którego finalne ukszta³towanie nast¹pi³o w czasie zlodowacenia Warty. Ta wielka elewacja glacitektoniczna obrze¿aj¹ca od po³udnia ba³tyck¹ nieckê egzaracyjn¹ stanowi³a próg, na którym zatrzymywa³y siê l¹dolody kolejnych zlodowaceñ. Jednoczeœnie wynios³oœæ ta ju¿ od pliocenu przez wszystkie okresy miêdzylodowco-

69 we stanowi³a strefê wododzia³ow¹ dla rzek sp³ywaj¹cych w stronê niecki Ba³tyku i rzek skierowanych ku po³udniowemu-zachodowi w stronê niecki szczeciñskiej (Dobracka, Piotrowski, 2002). Przyczyn¹ tak intensywnych procesów glacitektonicznych zachodz¹cych na tym obszarze by³y znaczne deniwelacje powierzchni przedplejstoceñskiej pomiêdzy nieck¹ i wa³em pomorskim. Przez obszar arkusza przebiegaj¹ dwie du¿e strefy spiêtrzeñ tych osadów. Jedna z nich bierze pocz¹tek w rejonie Bia³ogardu i przebiega przez pó³nocno-wschodni¹ czêœæ arkusza. Druga makrostruktura glacitektoniczna, zwi¹zana z poduszk¹ soln¹ Œwidwina–Bierzwnicy, przebiega ³ukiem przez œrodkow¹ czêœæ arkusza i odznacza siê najwy¿- szym po³o¿eniem (65,2 m n.p.m.) stropu powierzchni podczwartorzêdowej. Na obszarze arkusza nie stwierdzono osadów glacjalnych zlodowacenia Nidy. Œladem obecno- œci l¹dolodu tego zlodowacenia s¹ osady rezydualne, które zachowa³y siê w zag³êbieniach powierzchni podczwartorzêdowej i zosta³y stwierdzone otworem kartograficznym w Pêczerzynie (otw. nr 176). Osady te wykszta³cone w postaci serii piaszczysto-¿wirowej z g³azami powsta³y w okresie interglacja³u ma³opolskiego. L¹dolody zlodowaceñ po³udniowopolskich pozostawi³y na badanym obszarze dwa poziomy glin zwa³owych reprezentuj¹ce zlodowacenie Sanu 1 i Sanu 2 (Wilgi). Osady tych zlodowaceñ wystê- puj¹ bezpoœrednio na starszym pod³o¿u w dnach g³êbokich depresji, w rowach tektoniczno-erozyjnych oraz w rynnach subglacjalnych. Osady tego kompleksu s¹ silnie zaburzone glacitektonicznie wraz z osadami pod³o¿a tworz¹c struktury ³usek i brekcji glacitektonicznych. Tego typu osady i struktury zachowa³y siê w rowie tektoniczno-erozyjnym Kluczkowa–Bierzwnicy. Rów ten po³o¿ony w za- anga¿owanej tektonicznie strefie rozdzielaj¹cej antykliny Œwidwina–Bierzwnicy i Bronowa zosta³ przeg³êbiony w fazach neotektonicznych starszego plejstocenu. Poziomy glin zwa³owych zlodowaceñ Sanu 1 i Sanu 2 (Wilgi) le¿¹ bezpoœrednio na sobie lub s¹ rozdzielone przez serie osadów zastoiskowych lub wodnolodowcowych. Osady te wype³nia³y p³ytkie zbiorniki lub obni¿enia dolinne na przedpolu transgreduj¹cego l¹dolodu zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi). Interglacja³ wielki zaznaczy³ siê na obszarze wa³u pomorskiego procesami silnej denudacji i erozji, które przy synchronicznych ruchach podnosz¹cych doprowadzi³y do odpreparowania starszych dolin, ich pog³êbienia i wype³nienia osadami fluwialnymi. W tym okresie oraz w okresach m³odszych interglacja³ów obszar garbu pojeziernego stanowi³ wododzia³ rzek kieruj¹cych swe wody na pó³noc i na po³udnie. Doliny rzeczne, które wówczas powsta³y wykorzysta³y starsze za³o¿enia tektoniczne, m.in. dolina biegn¹ca przez Kluczkowo w kierunku Bronowa. Dno doliny wyciête w utworach oligocenu znajduje siê na wysokoœci 43,8 m p.p.m., a mi¹¿szoœæ rzecznych osadów piaszczysto-¿wirowych wynosi 51,5 m. Akumulacja tych osadów zachodzi³a podczas dwóch cykli. Osady pierwszego cyklu wype³niaj¹ najg³êbsz¹ czêœæ doliny i s¹ reprezentowane przez piaski œrednio i gruboziarniste oraz piaski ró¿noziarniste ze ¿wirem i otoczakami w sp¹gu serii. Osady drugiego (górnego) cyklu sk³adaj¹ siê z drobnoziarnistych piasków zailonych.

70 Akumulacja osadów rzecznych o mi¹¿szoœci 30,75 m mia³a równie¿ miejsce w interglacjal- nej dolinie rzecznej biegn¹cej przez Pêczerzyno i rozcinaj¹cej gliny zwa³owe zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi) do wysokoœci 9,4 m p.p.m. Osady rzeczne wype³niaj¹ce t¹ dolinê by³y akumulowane podczas trzech cykli. Prawdopodobnie dolina Regi na odcinku œwidwiñskim by³a równie¿ podczas tego interglacja³u dolina rzeczn¹ o starszych za³o¿eniach tektonicznych. W wyniku póŸniejszego przekszta³cenia tej doliny w rynnê subglacjaln¹, osady rzeczne zosta³y stamt¹d usuniête. Transgresja l¹dolodu zlodowacenia Odry spowodowa³a spiêtrzenie wód w dolinach urucha- miaj¹c sedymentacjê zastoiskow¹, a nastêpnie fluwioglacjaln¹. Dosz³o wówczas do utworzenia aku- mulacyjnej równiny sandrowej na sk³onie garbu pojeziernego. Osady tej równiny odznaczaj¹ siê niewielk¹ mi¹¿szoœci¹, poniewa¿ górna ich czêœæ zosta³a prawdopodobnie odk³uta, a nastêpnie zafa³dowana przez nasuwaj¹cy siê l¹dolód i znajduje siê w formie ³usek i porwaków w obrêbie gliny. L¹dolody zlodowaceñ œrodkowopolskich pozostawi³y na tym obszarze trzy poziomy glin zwa³owych oraz rozdzielaj¹ce je osady wodnolodowcowe i zastoiskowe. Osady te osi¹gaj¹ znaczn¹ mi¹¿szoœæ (125 m) w osiowej partii garbu pojeziernego, co jest wynikiem spiêtrzeñ glacitektonicznych. Podczas transgresji l¹dolodu zlodowacenia Odry mia³y miejsce procesy egzaracji osadów starszych zlodowaceñ oraz pod³o¿a podczwartorzêdowego. Powsta³y wówczas najwiêksze strefy spiêtrzeñ osadów, w których uczestnicz¹ zaburzone w formie ³usek lub odk³utych porwaków osady oligocenu i miocenu. W stropie glin zlodowacenia Odry wystêpuj¹ piaski i ¿wiry wodnolodowcowe oraz lokalnie osady zastoiskowe akumulowane na przedpolu transgreduj¹cego l¹dolodu zlodowacenia Warty. W rejonie Smardzka osady równiny sandrowej le¿¹ bezpoœrednio na osadach rzecznych wype³niaj¹cych kopaln¹ dolinê utworzon¹ w okresie interglacja³u lubawskiego (lubelskiego). Dno tej doliny wyciête w osadach miocenu po³o¿one jest na wysokoœci 8 m n.p.m., a strop serii osadów rzecznych z fragmentami drewna znajduje siê na wysokoœci 34 m n.p.m. Z okresu tego interglacja³u pochodz¹ równie¿ osady rzecze i jeziorne udokumentowane palinologicznie w rejonie Bornego na arkuszu Drawsko Pomorskie (Winter, Danel, 2006). W obszarze garbu pojeziernego l¹dolód zlodowacenia Warty pozostawi³ dwa poziomy glin zwa³owych reprezentuj¹ce stadia³ dolny i górny. Rozdzielnoœæ obu poziomów zaznacza siê najwy- raŸniej na pó³nocnym jego sk³onie, gdzie mia³a miejsce akumulacja osadów wodnolodowcowych w formie tarasu kemowego. Osady reprezentuj¹ce zlodowacenie Warty s¹ równie¿ zaburzone glacitektonicznie i w obszarze garbu pojeziernego nadbudowuj¹ star¹ wysoczyznê do wysokoœci 158 m n.p.m. Z etapu recesji l¹dolodu stadia³u górnego zlodowacenia Warty pochodz¹ osady zastoiskowe i wodnolodowcowe wype³niaj¹ce niewielkie obni¿enia w stropie gliny zwa³owej powsta³e z wytopienia du¿ej iloœci bry³ martwego lodu. Osady te zosta³y w znacznym stopniu wyerodowane przez odp³yw wód proglacjalnych l¹dolodu zlodowacenia Wis³y.

71 Osadów interglacja³u eemskiego nie stwierdzono na obszarze arkusza. W tym okresie przewa- ¿a³y procesy erozji i denudacji nad akumulacj¹. Doprowadzi³y one do wyrównania powierzchni wysoczyzn i powstania dolin rzecznych, które podczas zlodowacenia Wis³y zosta³y przekszta³cone w rynny subglacjalne. Osady wype³niaj¹ce doliny rzeczne zosta³y usuniête w wyniku erozji wód subglacjalnych. Jedyne, w pe³ni udokumentowane palinologicznie stanowisko osadów eemskich na Pojezierzu Zachodniopomorskim znajduje siê w Rzecinie na arkuszu Dobrowo (Dobracka, 2001; Dobracka, Winter, 2003, 2004; Winter, Dobracka, 2006). S¹ to osady jeziorne sk³adaj¹ce siê z mu³ków, i³ów oraz gytii, które przykrywa seria rzeczno-jeziorna z okresu stadia³u dolnego zlodowacenia Wis³y. Strop serii interglacjalnych osadów jeziornych po³o¿ony jest na wysokoœci 68,25 m n.p.m., natomiast strop osadów rzeczno-jeziornych le¿y na g³êbokoœci 82,2 m n.p.m. Zlodowacenie Wis³y zaznaczy³o siê na obszarze Wysoczyzny £obeskiej i Pojezierza Drawskie- go dwoma poziomami glin zwa³owych reprezentuj¹cymi dwie najm³odsze fazy stadia³u g³ównego: fazê leszczyñsko-poznañsk¹ i fazê pomorsk¹. Œrednia mi¹¿szoœæ osadów zlodowacenia Wis³y waha siê w przedziale 30–40 metrów, dochodz¹c lokalnie w strefach spiêtrzeñ glacitektonicznych i w rynnach subglacjalnych do 70 m. Transgresjê l¹dolodu fazy leszczyñsko-poznañskiej poprzedzi³a akumulacja osadów zastoiskowych i wodnolodowcowych. Osady te by³y przewa¿nie akumulowane w formie równin sandrowych po³o¿onych na ró¿nych wysokoœciach, a w rejonie pó³nocnego stoku garbu pojeziernego w formie tarasu kemowego. L¹dolód fazy leszczyñsko-poznañskiej pozostawi³ na tym obszarze jeden poziom glin, któ- rego mi¹¿szoœæ na obszarze garbu pojeziernego dochodzi do 20 metrów. Na pozosta³ej czêœci obszaru poziom ten jest nieci¹g³y i posiada niewielk¹ mi¹¿szoœæ, a jego brak stwierdzono w dolinie Regi i pod równinami sandrowymi. Okres fazy pomorskiej rozpocz¹³ siê akumulacj¹ mu³ków i piasków zastoiskowych w rozleg³ym zastoisku w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru pomiêdzy D¹brow¹ Bia³ogardzk¹, S³awk¹, £êgami i Modrzewcem. Nastêpnie mia³a miejsce intensywna akumulacja osadów wodnolodowcowych w obrêbie równin sandrowych dobudowywanych od pó³nocy w formie tarasów kemowych do kulminacji garbu pojeziernego. Osady te zosta³y w znacznym stopniu zaburzone przez transgreduj¹cy l¹dolód fazy pomorskiej. Najsilniejsze zaburzenia glacitektoniczne tych osadów mia³y miejsce na pó³nocnym stoku stromo wznosz¹cego siê garbu pojeziernego, który by³ masywem oporowym dla tego l¹dolodu (rejon Chomêtówka–Cieszeniewa). Z etapem jego transgresji wi¹¿e siê powstanie moren czo³owych spiêtrzonych nad jeziorem Resko i Kokoszych Gór oraz akumulacja osadów w rynnach subglacjalnych. Dwie g³êbokie rynny wykorzystuj¹ rzeki Rega i Mogilica. Trzecia rynna zajêta przez jeziora: Bukowiec, Wilczkowo i BrzeŸno dochodzi do g³ównego ci¹gu moren czo³owych fazy pomorskiej na arkuszu Drawsko Pomorskie. Rynnom tym towarzysz¹ d³ugie wa³y ozowe, z których najd³u¿szy (d³ug. 5 km) wystêpuje w rynnie Regi pomiêdzy Kluczkowem i Bierzwnic¹. L¹dolód fazy pomorskiej pozostawi³ po

72 sobie jeden poziom glin zwa³owych z ca³ym zespo³em syn- i postgenetycznych form powsta³ych w wyniku jego deglacjacji. Recesja l¹dolodu mia³a charakter frontalno-arealny, z krótkimi postojami czo³a l¹dolodu i akumulacj¹ wa³ów lodowo-morenowych w SE czêœci obszaru arkusza oraz moren czo³owych recesyjnych biegn¹cych ukoœnie przez obszar arkusza wzd³u¿ pó³nocnego sk³onu garbu pojeziernego. S¹ to wa³y morenowe Chomêtówka, Cieszeniewa i Redelskich Gór o wysokoœci od 165,8 do 171,6 m n.p.m. Na pó³noc od Redelskich Gór przebiega ostatni na tym obszarze ci¹g znacznie ni¿szych pagór- ków moren akumulacyjnych. S¹ to Lisie Góry, Czarcie Góry, Góra Bardo oraz pagórki morenowe w rejonie ¯o³êdna o wysokoœciach od 129,8 do 148,2 m n.p.m. Podczas kolejnych etapów odstêpowania czo³a l¹dolodu wody sandrowe by³y odprowadzane w kierunku po³udniowo-zachodnim szerokimi rynnami marginalnymi. Jedna z nich przebiega ukoœnie przez obszar arkusza wzd³u¿ krawêdzi wy¿szego stopnia wysoczyzny garbu pojeziernego od Red³a przez Kluczkowo, Chomêtowo, BrzeŸno w kierunku Pêczerzyna. Druga, tzw. pó³nocna rynna marginalna biegnie u podstawy ni¿szego stopnia wysoczyznowego. W czêœci zachodniej zosta³a ona przekszta³cona w dolinê wód roztopowych na etapie póŸnoglacjalnego odp³ywu. W obrêbie tej doliny wykszta³ci³y siê szerokie tarasy nadzalewowe: dwa tarasy erozyjno-akumulacyjne i jeden taras akumulacyjny. Finalny etap rozwoju rzeŸby wi¹za³ siê z ostatecznym wytapianiem zagrzebanych bry³ martwego lodu i formowaniem batymetrii jezior, pomiêdzy którymi zaczê³a siê formowaæ sieæ odp³ywu rzecznego (Dobracka, Lewandowski, 2002). Jeziora, które znalaz³y siê w strefie drena¿u uleg³y znacznemu sp³yceniu lub likwidacji. Najwiêksza erozja postglacjalna objê³a g³ównie dorzecze Regi i Parsêty, które pop³ynê³y w tym czasie do ba³tyckiego jeziora lodowego. Szerokie doliny wód roztopowych, a nastêpnie rzecznych z systemami tarasów erozyjno-akumulacyjnych kszta³towa³y siê wraz z glacieustatycznymi zmianami poziomu wód Ba³tyku. W miejscach najd³u¿szego utrzymywania siê lodu powsta³y zag³êbienia wytopiskowe. Najwiê- ksze z nich znajduje siê na zapleczu recesyjnych moren czo³owych pomiêdzy Gr¹dzkiem i Jeziorem Klêckim. Otacza je od zachodu ³uk pagórków kemowych powsta³ych w szczelinach pomiêdzy bry³¹ martwego lodu, a otaczaj¹c¹ wysoczyzn¹. Po ca³kowitym wytopieniu siê martwego lodu powsta³o w tym zag³êbieniu jeziorzysko, które nastêpnie przekszta³ci³o siê w torfowisko przejœciowe, a to z ko- lei w torfowisko wysokie. Na pó³nocnych stokach Wysoczyzny £obeskiej zachodzi³y w warunkach peryglacjalnych intensywne procesy denudacji, erozji i wietrzenia mechanicznego. Powsta³y liczne suche dolinki rozcinaj¹ce g³êboko zbocza wysoczyzny oraz niecki korazyjno-denudacyjne. Czêœæ z tych dolinek zosta³a w³¹czona w odp³yw powierzchniowy, ponownie rozciêta i przeg³êbiona. W holocenie dolinki zaczê³y siê wype³niaæ du¿ej mi¹¿szoœci osadami aluwialnymi, a misy jezior gytiami i torfami. Powsta³y torfowiska wysokie, przejœciowe i niskie, w obrêbie których procesy torfotwórcze zachodz¹ do dzisiaj. W dolinach rzecznych

73 powstaj¹ g³ównie torfy niskie i namu³y torfiaste. Na skutek rozwoju holoceñskiej szaty roœlinnej uleg³y spowolnieniu procesy denudacyjne i stokowe, zaczê³y siê natomiast pojawiaæ elementy antropogenicz- nych przekszta³ceñ krajobrazu, które trwaj¹ z ró¿nym natê¿eniem do chwili obecnej. Tak¿e wspó³cze- œnie erodowane s¹ zbocza i stoki wysoczyzny, dolin marginalnych oraz rzecznych. Tworz¹ siê w¹wozy i rozciêcia erozyjne, a u podnó¿y zboczy i stoków gromadz¹ siê osady deluwialne.

IV. PODSUMOWANIE

Prace i badania geologiczne przeprowadzone na obszarze arkusza pozwoli³y na wykonanie szczegó³owej mapy geologicznej, która jest podstaw¹ do opracowañ: hydrogeologicznych, geologiczno-gospodarczych, surowcowych oraz do sporz¹dzania planów zagospodarowania przestrzennego. Wyniki zdjêcia geologicznego uzupe³nione analiz¹ geomorfologiczn¹ daj¹ pierwszy szcze- gó³owy obraz budowy geologicznej osadów powierzchniowych. Obszar arkusza objêty by³ do tej pory mapami geologicznymi w skali 1:200 000 (Butrymowicz, 1975; Butrymowicz, Nosek, 1975), w skali 1:300 000 (Rühle, 1948) oraz w skali 1:500 000 (Marks i in., 2006). Budowê geologiczn¹ czwartorzêdu rozpoznano dziêki czterem nowym otworom kartograficznym, które siêgnê³y do pod³o¿a czwartorzêdu. Wykonanie tych otworów oraz wyniki uzyskane z prze- prowadzonych geofizycznych badañ elektrooporowych na linii przekroju geologicznego pozwoli³y na okreœlenie mi¹¿szoœci i g³êbokoœci zalegania poszczególnych poziomów litofacjalnych w obrêbie czwartorzêdu oraz rozpoznanie geologiczne osadów buduj¹cych powierzchniê podczwartorzêdow¹. Przy interpretacji geologicznej wyników geofizycznych, problemy stwarza³y podobne zakresy oporów utworów o ró¿nej litologii czy odmiennej stratygrafii (gliny, mu³ki, mu³owce oligoceñskie). Odnotowano równie¿ wysokie (rzadko spotykane) opory glin, spowodowane nagromadzeniem w nich materia³u gruboklastycznego (otoczaki, g³azy) b¹dŸ obecnoœci¹ przewarstwieñ piaszczystych. Naj- wiêksz¹ trudnoœæ przy interpretacji i opracowywaniu przekroju geofizycznego stwarza³y wysokooporo- we, o du¿ej mi¹¿szoœci (do 60 m) utwory przypowierzchniowe. Stanowi³y one ekran nie pozwalaj¹cy na szczegó³owe rozpoznanie utworów w g³êbszych partiach przekroju. Podzia³ litologiczno-stratygraficzny osadów plejstocenu oparto o wyniki badañ litologiczno-petrograficznych poziomów glin lodowcowych (Szelewicka, Micha³owska, 2005), analizê paleogeogra- ficzn¹ i paleomorfologiczn¹ uk³adu poziomów morenowych, miêdzymorenowych i interglacjalnych w korelacji z obszarami s¹siednimi. Przeprowadzona korelacja poszczególnych poziomów litofacjalnych w obrêbie kompleksu zlodowaceñ po³udniowo- i œrodkowopolskich by³a znacznie utrudniona, ze wzglêdu na ich zmienn¹ mi¹¿szoœæ, zró¿nicowanie wysokoœci po³o¿enia powierzchni akumulacyjnych i erozyjno-egzaracyjnych oraz silne zaburzenia glacitektoniczne osadów. Wyró¿niono 7 pozio-

74 mów glacjalnych, które podporz¹dkowano do 2 zlodowaceñ po³udniowopolskich (San 1 i San 2 (Wilga), 3 zlodowaceñ œrodkowopolskich (Odra i Warta) i zlodowacenia Wis³y (stadia³ górny). Osady rzeczne stwierdzone w profilu otworu kartograficznego Pêczerzyno (otw. nr 176) zaliczone zosta³y do interglacja³u wielkiego. Wydzielono równie¿ osady rzeczne w profilu otworu nr 97 w Smardzku, które zaliczono do interglacja³u lubawskiego (lubelskiego). Zlodowacenie pó³nocnopolskie reprezentowane jest przez osady stadia³u górnego zaliczone do fazy leszczyñsko-poznañskiej i pomorskiej. Wydzielone dwa poziomy glin bazalnych ró¿ni¹ce siê wartoœciami wspó³czynników petrograficznych oraz obecnoœæ i struktura osadów rozdzielaj¹cych po- zwala uznaæ fazê pomorsk¹ za transgresywn¹ (Dobracka, Lewandowski, 2002), co znajduje potwierdzenie na arkuszach s¹siednich. Deglacjacja l¹dolodu fazy pomorskiej mia³a charakter frontalno-arealny z krótkimi postojami czo³a l¹dolodu manifestuj¹cymi siê powstaniem wa³ów lodowo-morenowych, moren czo³owych recesyjnych, form martwego lodu i utworzeniem sieci odp³ywu wód marginalnych, a nastêpnie póŸnogla- cjalno-holoceñskiej sieci rzecznej. Wyniki analiz palinologicznych osadów pod³o¿a czwartorzêdu nawierconych w otworach kartograficznych pozwoli³y okreœliæ ich pozycjê stratygraficzn¹ i wydzieliæ osady eocenu górnego i oligocenu dolnego (warstwy mosiñskie dolne). Spektrum py³kowe osadów pod³o¿a w profilu otworu w Chomêtówku nie da³o jednoznacznej odpowiedzi co do ich przynale¿noœci stratygraficznej. Osady te zaliczono do miocenu na podstawie wyników badañ sk³adu mineralogicznego i litologii. Otwór ten potwierdzi³ najwy¿sze po³o¿enie stropu powierzchni podczwartorzêdowej w strefie rozleg³ej elewacji glacitektonicznej. Elewacja ta nadbudowana nad poduszk¹ soln¹ Œwidwina i antyklin¹ Bierzwnicy przebiega zgodnie z osi¹ bloku Czaplinka, gdzie notuje siê najwy¿sze na wale pomorskim po³o¿enie osadów triasu górnego (kajper, „retyk”). Potwierdza to, i¿ uk³ad zaburzeñ glacitektonicznych jest w obszarze bloku Czaplinka œciœle powi¹zany z obrazem strukturalnym pod³o¿a permomezozoicznego. Zaburzenia glacitektoniczne osa- dów kenozoicznych wystêpuj¹cych w rowie tektonicznym Kluczkowa maj¹ formê ³usek, wewn¹trz których wystêpuj¹ du¿e p³aszczyzny œlizgowe oraz struktury drugiego rzêdu, bêd¹ce wynikiem prze- suwania siê poszczególnych ³usek w stosunku do siebie. S¹ to fa³dy œlizgowe, mikrofa³dy, ma³e uskoki normalne oraz struktury druzgotowe z brekcj¹ glacitektoniczn¹. Oddzia³ywanie struktur pod³o¿a prze- nosi siê równie¿ na uk³ad orograficzny i hydrograficzny tego obszaru. Szczególne znaczenie ma tutaj przebieg strefy dyslokacyjnej Œwidwina–Bia³ogardu rozgraniczaj¹cej bloki tektoniczne Ko³obrzegu i Czaplinka. Bardzo wyraŸn¹ zbie¿noœæ z przebiegiem tej strefy wykazuje dolina Regi oraz dolina odp³ywu wód marginalnych.

75 Specyficzna budowa strukturalna pod³o¿a permomezozoicznego stwarza prognozy mo¿liwoœci ujêcia liasowych lub triasowych wód geotermalnych w rejonie Œwidwina, co zosta³o zapisane w studium gminy Œwidwin (Dobracki, Kempiñska, 1998). Baza kopalin na obszarze arkusza jest bardzo uboga. Ogranicza siê do kilku ma³ych z³ó¿ kruszywa naturalnego eksploatowanych na potrzeby lokalne (Krogulec, Wierchowiec, 2003). W rejonie Bronowa udokumentowano z³o¿e torfu leczniczego dla potrzeb balneoterapii Uzdrowiska Po³czyn Zdrój (Soko³owski, Gruczek, 1983). Ró¿norodnoœæ form geomorfologicznych i atrakcyjnoœæ geoturystyczna m³odoglacjalnego krajobrazu ³¹cz¹cego elementy biotyczne i abiotyczne sta³a siê podstaw¹ wydzielenia na tym obszarze licznych form ochrony przyrody. Przysz³e badania geologiczne powinny byæ prowadzone w kierunku uszczegó³owienia profilu stratygraficznego osadów kenozoicznych. Wyjaœnienia wymaga pozycja osadów mioceñskich za- chowanych na wyniesieniach pod³o¿a podczwartorzêdowego. Z innych zagadnieñ, które powinny byæ poddane dalszym badaniom nale¿y wymieniæ: — konstrukcjê modelu zaburzeñ glacitektonicznych na pograniczu bloków pod³o¿a (zrêby i rowy); — obecnoœæ m³odych ruchów tektonicznych i kszta³towanie morfotektoniki obszaru (m. in. doliny Regi) oraz wyznaczenie stref geozagro¿eñ. Nale¿y równie¿ przeprowadziæ detaliczne badania na stanowisku z martwic¹ wapienn¹ celem okreœlenia jej miejsca w profilu geologicznym i pozycji stratygraficznej. Wyst¹pienie tych osadów mo¿e mieæ rangê istotn¹ w korelacji osadów ze schy³ku plejstocenu i holocenu, jak równie¿ stanowiæ cenny geotop regionalny.

Opracowano Zak³ad Kartografii Geologicznej w Oddziale Pomorskim Struktur P³ytkich Pañstwowego Instytutu Geologicznego Pañstwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie

Szczecin, 2007 r.

LITERATURA

Bartkowski T., 1969 — Deglacjacja strefowa deglacjacj¹ normaln¹ na obszarach ni¿owych (na wybranych przyk³adach z Polski Zachodniej i Pó³nocnej). Bad. Fizjogr. nad Pol. Zach. Ser. A, 23: 7–34. Bartkowski T., 1972 — Strefa marginalna stadia³u pomorskiego w aspekcie deglacjacji strefowej (na wybranych przyk³adach z pojezierzy Drawskiego i Miastkowskiego na Pomorzu) Bad. Fizjogr. nad Pol. Zach., Ser. A, 25: 7–25. B e r A . (red.), 2000 — Glacitektoniczna mapa Polski. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Ber A., Dobracki R., Lisicki S., 2006 — Tekst objaœniaj¹cy do Mapy geologicznej Polski 1:500 000, Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

76 Brockamp B., 1941 — Zum Bau des tieferen Untergrundes in Nordost Deutschland. Jb. Reichsst. Bodenforsch. 61: 157–186. Brodowicz Z., 1966 — Przegl¹dowa Mapa Surowców Skalnych Polski w skali 1:300 000. Inst. Geol. Warszawa. Butrymowicz N., 1975—Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, ark. Œwidwin, wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. Butrymowicz N., Nosek M., 1975 — Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, ark. Œwidwin, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. Butrymowicz N., Nosek M., 1977 — Objaœnienia do mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, ark. Ko³obrzeg i Œwidwin. Inst. Geol., Warszawa. Cieœla E., Wybraniec S., 1997 — Kompleksowa interpretacja grawimetryczno-magnetyczna Polski Zachodniej. Mapy geofizyczne elementów strukturalnych. 1:200 000, ark. Szczecinek. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Ciuk E., 1970 — Schematy litostratygraficzne trzeciorzêdu Ni¿u Polskiego. Kwart. Geol., 14, 4: 754–765. Ciuk E., 1974 — Schematy litostratygraficzne paleogenu Polski poza Karpatami i zapadliskiem przedkarpackim. Biul. Inst. Geol., 281: 7–40. Dadlez R., 1974 — Types of local tectonic structures in the Zechstein-Mesosic komplex of Northrwestern Poland. Biul. Inst. Geol. 274: 149–172. Dadlez R., (red.), 1976 — Perm i mezozoik niecki pomorskiej. Pr. Inst. Geol., 79. Dadlez R., 1979 — W: Szyperko-Œliwczyñska A. (red.) Profile g³êbokich otworów wiertniczych Instytutu Geologicz- nego. Po³czyn IG 1. Zesz. 48: 138 ss, Inst. Geol., Warszawa. Dadlez R., 1980 — Tektonika wa³u pomorskiego. Kwart. Geol., 24, 4: 741–767. Dadlez R., 1987 — Kompleks cechsztyñsko-mezozoiczny.W. Budowa geologiczna wa³u pomorskiego i jego pod³o¿a (red. A. Raczyñska). Pr. Inst. Geol., 119. Dadlez R., (red.), 1998 — Mapa tektoniczna kompleksu cechsztyñsko-mezozoicznego na Ni¿u Polskim 1:500 000. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Dadlez R., 2001 — Przekroje geologiczne przez bruzdê œrodkowopolsk¹. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. Dadlez R., Dembowska J., 1962a — Mapa geologiczna parantyklinorium pomorskiego bez osadów trzeciorzêdu i czwartorzêdu 1:100 000. Inst. Geol., Warszawa. Dadlez R., Dembowska J., 1962b — Budowa geologiczna parantyklinorium pomorskiego. Czêœæ E — Opisy wierceñ. Inst. Geol. Warszawa. Dadlez R., Dembowska J., 1965 — Budowa geologiczna parantyklinorium pomorskiego. Pr. Inst. Geol., 40: 175 ss. Dadlez R., Marek S., 1969 — Styl strukturalny kompleksu cechsztyñsko-mezozoicznego na niektórych obszarach Ni¿u Polskiego. Kwart. Geol., 13, 3: 543–564. Dadlez R., Marek S., 1974a — General Outline of the Tectonics of thy Zechstein-Mesozoic Complex in Central and North-Western Poland. Biul. Inst. Geol., 274: 110–145. Dadlez R., Marek S., 1974b—Polska pó³nocno-zachodnia i œrodkowa. W: Budowa geologiczna Polski. Tekto- nika 1, Ni¿ Polski. Wyd. Geol., Warszawa. Dobracka E., 1999 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Po³czyn Zdrój wraz z objaœnieniami. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Dobracka E., 2001 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Dobrowo wraz z objaœnieniami. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

77 Dobracka E., 2002a — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. S³awoborze. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Dobracka E., 2002b — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. S³awoborze. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Dobracka E., 2003 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. R¹bino wraz z objaœnieniami. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Dobracka E., 2006—Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Drawsko Pomorskie wraz z objaœnieniami. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Dobracka E., Lewandowski J., 2002 — Strefa marginalna fazy pomorskiej lobu Parsêty (Pomorze Œrodkowe), W: Plejstocen Pomorza Œrodkowego i strefa marginalna lobu Parsêty — IX Konf. Stratygrafia plejstocenu Polski. Pañstw. Inst. Geol., Szczecin i Wydz. Nauk o Ziemi UŒ, Sosnowiec. Dobracka E., Piotrowski A., 2002 — Budowa geologiczna i rzeŸba powierzchni podczwartorzêdowej. W: Plejstocen Pomorza Œrodkowego i strefa marginalna lobu Parsêty — IX Konf. Stratygrafia plejstocenu Polski: 85–92. Pañstw. Inst. Geol. Szczecin i Wydz. Nauk o Ziemii UŒ, Sosnowiec. Dobracka E., Winter H., 2001 — Stanowisko osadów Interglacja³u eemskiego w profilu otworu Rzecino (Wyso- czyzna £obeska). W: Serie rzeczne i lodowcowe po³udniowej Opolszczyzny – VIII Konf. Stratygrafia plejstocenu Polski. Pañstw. Inst. Geol. Wroc³aw. Dobracka E., Winter H., 2003 — Stanowisko osadów interglacjalnych w profilu otworu Rzecino na arkuszu Dobrowo (120) SmgP. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Dobracka E., Winter H., 2004 — A new site of the Eemian Interglacial at Rzecino on the £obez Upland (West Pomeranian Lakeland). 71 Tagung der Arbeits-gemainschaft Norddeutcher Geologen 01–04 Juni 2004 in Franfurt (Oder) LGRB Kleinmachnow. Dobracki R., Kempiñska Z., 1998 — Studium uwarunkowañ i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Œwidwina „Œrodowisko przyrodnicze”. Bimor Sp. z o.o., Szczecin. Dobracki R., Lewandowski J., 2002 — Plejstocen Pojezierza Drawskiego i Szczeciñskiego W: Plejstocen Pomorza Œrodkowego i strefa marginalna lobu Parsêty. IX konf. Stratygrafia plejstocenu Polski. Pañstw. Inst. Geol., Szczecin i Wydz. Nauk o Ziemii UŒ, Sosnowiec. Doktór S., Graniczny M., 1990 — Mapa fotolineamentów satelitarnych w skali 1:200 000 arkusze Œwidwin, Szczecinek Chojnice. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Doktór S., Graniczny M., Kucharski R., 1995 — Mapa liniowych elementów strukturalnych na podstawie analizy teledetekcyjno-geofizycznej 1:200 000 dla ark. Œwidwin. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Filipiak J., Raczyñski M., 2000 – Jeziora Zachodniopomorskie. Akademia Rolnicza, Szczecin Galon R., 1972 — Ogólne cechy rzeŸby Ni¿u Polskiego. Geomorfologia Polski, 2 Wyd. Nauk. PWN., Warszawa. Habermann K., 1913 — Geologisch-morphologische Handkarte der Provinz Pommern, 1:200 000. Westermann, Braunschweig. Jagodziñska B., Kalitiuk R., 2005 — Dokumentacja badañ geoelektrycznych temat: SMGP 1:50 000, ark. Œwidwin (157). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Jania J., Bukowska-Jania E., 1997 — Model procesów paleoglacjalnych fazy pomorskiej vistulianu w obrêbie lobu Parsêty na podstawie badañ obszarów aktualnie zlodowaconych. W: Studia nad œrodowiskiem geograficznym Bornego Sulinowa: 27–57, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.

78 Jêdrusiak M., Kuzynków H., 2000 — Mapa hydrogeologiczna Polski 1:50 000 arkusz Œwidwin. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Jentzsch A., 1927 — Die Braunkohlenformation im Nordosten. W: Klein G. — Handb. dtsch. Braunkohlenbau : 248–256. Halle a. S. Karczewski A., 1989 — Morfogeneza strefy marginalnej fazy pomorskiej na obszarze lobu Parsêty w vistulianie (Pomorze Œrodkowe). UAM Ser. Geogr., 44. Karczewski A., 1991 — Rozwój i zasieg fazy pomorskiej w obrebie lobu Parsêty podczas zlodowacenia vistuliañskiego. W: Kostrzewski A. (red). Geneza, litologia i stratygrafia utworów czwartorzedowych. UAM Ser. Geogr., 50: 59–66. Karczewski A., 1994 — Morpho- and lithogenetic diversification of the Pomeranian Phase in western and central Pomerania. Zeitsch. Geomorph. N.F., Suppl. Bd, 95. Karger M., 1990 — Dokumentacja geologiczna w kat. C1 z jakoœci¹ kopaliny w kat. B z³o¿a kredy jeziornej i gytii wapiennej „Pêczerzyno–Rynowo”. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Keilhack K., 1901 — Geologisch-Morfologische Überschichstkarte der Provinz Pommern. 1:500 000. Königl. Preuss. Geol. Landesanst.u. Bergakad., Berlin. Keilhack K., 1930 — Geologische Karte der Provinz Pommern, 1:500 000, Preuss. Geol. Landesanst., Berlin. K³ysz P., 1990 — Mechanizm kszta³towania siê strefy marginalnej fazy pomorskiej na obszarze Pojezierza Drawskiego. UAM. Ser. Geogr., 7. K³ysz P., 2000 — Morfogeneza kulminacyjnej czêœci garbu pojeziernego w rejonie Toporzyka (Pojezierze Drawskie). Bad. Fizjogr. nad Pol. Zach. Ser. A, 51. K³ysz P., 2001 — Wa³y lodowo-morenowe na obszarach zlodowaconych wspó³czeœnie a moreny ablacyjne plej- stoceñskich stref marginalnych (na przyk³adzie Pojezierza Drawskiego). Stow. Geomorf. Pol., Poznañ Kondracki J., 2000 — Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Kondracki J., Ostrowski J., 1994 — Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno-geograficzne. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Kopczyñska-¯andarska K., 1970a — Stratygrafia starszego i œrodkowego plejstocenu pó³nocno-zachodniego Pomorza na tle rozwoju paleogeomorfologicznego. Studia Geol. Pol., 33: 108 ss. Kopczyñska-¯andarska K., 1970b — Ukszta³towanie i geneza powierzchni pod³o¿a osadów czwartorzêdu pó³nocno-zachodniego Pomorza. Acta Geol. Pol., 20, 3: 539–555. Kozarski S., 1974 — Procesy powstawania i zaniku pagórów lodowo-morenowych (ice-cored moraines) w strefach brze¿nych niektórych lodowców rejonu Hornsundu. Polskie Wypr. Na Spitsbergen 1970 i 1971 r., Wroc³aw: 25–27. Kozarski S., 1978 — Lithologie und Genese der Endmoränen Gebiet der skandinavischen Vereisungen. Schriftenr. Geol. Wiss., 9: 179–200. Kozarski S., 1981 — Stratygrafia i chronologia vistulianu Niziny Wielkopolskiej. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Kozarski S., 1995 — Deglacjacja pó³nocno-zachodniej Polski: warunki œrodowiska i transformacja geosystemu (~20 KA-10 KA BP). Dok. Geogr. PAN,1. Krogulec E., Wierchowiec J., 2003 — Objaœnienia do mapy geologiczno-gospodarczej Polski 1:50 000, arkusz Œwidwin (157). Segi, Warszawa. Kwapisz B., 1999 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Tychowo wraz z objaœnieniami. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

79 Lewandowski J., Heliasz Z., Chybiorz R., 2006 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Czaplinek wraz z objaœnieniami. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Maksiak S., Mróz W., 1978 — Czwartorzêd œrodkowej czêœci Pojezierza Pomorskiego. Biul. Inst. Geol., 300: 97–142. Maliszewska A., 2006 — Ekspertyza petrograficzna martwicy wapiennej z rejonu Bierzwnicy (arkusz Œwidwin (157). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Oddz. Pomorski, Szczecin. Marek S., Pajchlowa M., (red.), 1997 — Epikontynentalny perm i mezozoik w Polsce. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 153: 452 ss. Marks L., Ber A., Gogo³ek W., Piotrowska K. (red.), 2006 — Mapa geologiczna Polski 1:500 000, Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Matkowska Z., 1983 — Mapa hydrogeologiczna Polski 1:200 000 ark. Œwidwin. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. M³ynarski S., Dadlez R., D¹browska B., Grobelny A., Jankowski H., Karaczun K., Ko- zera A., Królikowski C., Marek S., Skorupa J., 1979 — Interpretacja geofizyczno-geologiczna wyników badañ wzd³u¿ profilów Moryñ–Lêbork, Gorzów–Bytów i Pleszew–Sierpc. Biul. Inst. Geol., 314: 49–96. Peryt T. M., Piwocki M. (red.), 2004 — Budowa geologiczna Polski. Trzeciorzêd. 1, 3 A: 22–71, Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Piotrowski A., 2003a —Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Miros³awiec wraz z objaœnieniami. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Piotrowski A., 2003b — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Rusinowo wraz z objaœnieniami. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Piotrowski A., 2006 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. £obez wraz z objaœnieniam. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Piwocki M., Olkowicz-Paprocka I., 1987 — Litostratygrafia paleogenu, perspektywy i metodyka poszuki- wañ bursztynu w pó³nocnej Polsce. Biul. Inst. Geol., 356: 7–28. Piwocki M., Ziembiñska-Tworzyd³o M., 1995 — Litostratygrafia i poziomy sporowo-py³kowe neogenu na Ni¿u Polskim. Prz. Geol., 43, 11: 916–927. Piszczka J., Chudecki Z., KoŸmiñski C., 1964 — Surowce mineralne powiatu œwidwiñskiego. WSR. Szczecin. Polak B., (red.), 1996 — Œwidwin 1296–1996. Studia z dziejów miasta. Muzeum Okrêgowe w Koszalinie, Koszalin. Popielski W., 1999 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Barwice, wraz z objaœnieniami. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Po¿aryski W., 1987 — Paleozoik podpermski W. Budowa geologiczna wa³u pomorskiego i jego pod³o¿a (red. A. Raczyñska). Pr. Inst. Geol. 119. Raczyñska A. (red.), 1987 —Budowa geologiczna wa³u pomorskiego i jego pod³o¿a. Pr. Inst..Geol., 119. Ró¿ycki S. Z., Tyski S., 1955 — Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski w skali 1:300 000, arkusz Szczecin, wyd. B. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Rühle E., 1948 — Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski w skali 1:300 000, arkusz Szczecin, wyd. A. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

80 S³odkowska B., 2006 — Wyniki badañ palinologicznych osadów paleogenu i neogenu z arkusza SmgP Œwidwin (157), Profile: Pêczerzyno S-1, Chomêtówko S-2, Kluczkowo S-3 i Modrzewiec S-4. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Sochan A., Frankiewicz A., Szczesiak A., 2000 — Projekt prac geologicznych dla opracowania arkuszy: Rusinowo (156), Œwidwin (157), £obez (194), Drawsko Pomorskie (195) Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Soko³owski A., Gruczek Z., 1983 — Dokumentacja geologiczna w kat. B z³o¿a torfu leczniczego (borowiny) „Bronowo” Centr. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Szelewicka A., Micha³owska M., 2005 — Badania litologiczno-petrograficzne osadów czwartorzêdowych dla arkusza Œwidwin (157). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Tyski S., 1957 — Stan badañ geologicznych i dotychczasowa znajomoœæ struktury antyklinorium pomorskiego na odcinku Œwidwin–Pi³a. Kwart. Geol., 1, 1: 40–46. Twarogowski J., 2006 — Analiza pó³szczegó³owego zdjêcia grawimetrycznego dla ark. Œwidwin SmgP 1:50 000, Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Winnicki J., 2006 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000 ark. Konotop, wraz z objaœnieniami. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Winter H., 2002 — Sukcesja py³kowa Interglacja³u eemskiego i wczesnego wistulianu w profilu Rzecino. W: Plejsto- cen Pomorza Œrodkowego i strefa marginalna lobu Parsêty — IX Konferencja „Stratygrafia plejstocenu Polski”. Pañstw. Inst. Geol. Szczecin i i Wydz. Nauk o Ziemi UŒ, Sosnowiec. Winter H., 2006 — Opracowanie dotycz¹ce analizy py³kowej próbek z profili otworów kartograficznych Pêczerzyno Œ-1, Kluczkowo Œ-3, Modrzewiec Œ-4, ark. Œwidwin (157) SmgP 1:50 000, Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Winter H., Danel W., 2006 — Opracowanie dotycz¹ce analizy py³kowej próbek z profili otworów kartograficznych Jankowo D-1, Zarañsko D-2, Borne D-3, ark. Drawsko Pomorskie (195) SmgP 1:50 000, Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Winter H., Dobracka E., 2006 — Multidisciplinary studies of Eemian and Early Vistulian sediments at Rzecino site (£obez upland — Western Pommeranian Lakeland). „Living morphotectonic of the European Lowland of the MELA project”. Cedynia 28-30.08.2006: 98–110. Wronicz S., 1988 — Mapa grawimetryczno-sejsmicznych elementów strukturalnych kompleksu cechsztyñsko-mezozoicznego na obszarze wa³u pomorsko-kujawskiego i obszarów przyleg³ych, ark.Œwidwin i Ko³obrzeg. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Znosko J. (red.), 1998 — Atlas tektoniczny Polski 1:500 000. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

81 15o 45’ 16o 00’ Tablica I o o 53 53 Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000

50’ Wielkie 50’

J. Bystrzyno Ark. Świdwin (157) Modrzewiec Mała

SZKIC GEOMORFOLOGICZNY Krosino Dąbrowa Skala 1:100 000 Białogardzka

Rega Łęgi Formy lodowcowe Formy rzeczne

Wysoczyzna morenowa płaska Dna dolin rzecznych

Rega Mogilica Tarasy akumulacyjne nadzalewowe Wysoczyzna morenowa falista w dolinach rzecznych ŚWIDWIN Moreny czołowe: Krawędzie i stoki wysoczyzny

Redło Dolinki, parowy, młode rozcięcia erozyjne Smardzko a. akumulacyjne lub dolinki w ogólności, nierozdzielone

b. spiętrzone (moreny wyciśnięcia) Dolinki zawieszone

PŻ Zagłębienia końcowe (wytopiskowe) Dolinki zawieszone i ponownie rozcięte PŻ

PŻ Formy utworzone w strefie martwego lodu Formy denudacyjne

Moreny martwego lodu Ostańce Kluczkowo J. Wilczkowo Formy wodnolodowcowe Niecki korazyjno-denudacyjne

Równiny sandrowe i wodnolodowcowe w ogólności Suche doliny

Równiny zastoiskowe (obszary zastoiskowe) Dolinki denudacyjne Bierzwnica Ozy, formy akumulacji szczelinowej Długie stoki

Kemy, plateau kemowe Formy jeziorne J. Brzeźno Brzeźno Tarasy kemowe r Równiny jeziorne (stare dna jezior itp.)

Rynny subglacjalne Formy utworzone przez roślinność

Rega Rynny wykorzystane przez rzeki Równiny torfowe Więcław i częściowo przez nie przekształcone

Wyniosłości i progi w dnach rynien Formy antropogeniczne J. Resko

Rega Stara Doliny wód roztopowych Piaskownie-żwirownie (PŻ ) o o PŻ 53 PŻ 53 40’ J. Klęckie 40’ Tarasy erozyjno-akumulacyjne o s 15o 45’ 16 00’ I II dolin wód roztopowych (I, II) Dna stawów

012345km Zagłębienia powstałe po martwym lodzie n Nasypy (n), wysypiska odpadów komunalnych (w)

Formy eoliczne Grodziska

Wydmy

Opracowała: E. DOBRACKA

Copyright by Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2008 15o 45’ 16o 00’ Tablica II 53o J. Bystrzyno B 53o Jto3 M Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 50’ Wielkie Jh Js1-s3 50’ J. Bystrzyno Ark. Świdwin (157) Jto1

Małe Modrzewiec J Ol bj1 SZKIC GEOLOGICZNY ODKRYTY Jpl Ol Jto1 Krosino Skala 1:100 000 Dąbrowa Białogardzka Ol Jpl Rega Łęgi Piaski kwarcowo-łyszczykowe z wkładkami mułków, NEOGEN MIOCEN M iłów i węgli brunatnych ŚWIDWIN Iłowce, mułowce, mułki z pyłem węglowym z wkładkami piasków OLIGOCEN Ol Mogilica i piaskowców kwarcowo-glaukonitowych Piaski kwarcowo-glaukonitowe, piaskowce glaukonitowe, Ol EOCEN E margliste, iłowce i mułowce piaszczyste

PALEOGEN Piaski i piaskowce z wkładkami iłów,iłowców, mułowców, Redło J TOARK to3 syderytów i węgla brunatnego (warstwy kamieńskie) GÓRNY Smardzko TOARK J TOARK to1 Iłowce, mułowce, piaskowce i łupki ilaste (warstwy gryfickie) DOLNY Iłowce i mułowce (warstwy łobeskie) oraz piaski i piaskowce J pl z wkładkami łupków ilastych i węgla brunatnego (warstwy komorowskie) PLIENSBACH Piaskowce z wkładkami iłowców, syderytów i węgla brunatnego JURA J SYNEMUR s1-s3 (warstwy mechowskie górne i radowskie) DOLNY I GÓRNY

JURA DOLNA Piaskowce z wkładkami łupków piaszczystych oraz węgli brunatnych J HETANG Kluczkowo h i syderytów (warstwy mechowskie dolne i środkowe) J. Piaskowce i piaski z wkładkami iłowców, syderytów JURA DOLNA J1 NIEROZDZIELONA J. Wilczkowo Ol oraz węgli brunatnych

Tre Iłowce, piaskowce, zlepieńce i dolomity “RETYK” M -48,0

Iłowce, piaskowce, dolomity z gipsami i anhydrytami KAJPER KAJPER Tk3 GÓRNY

TRIAS Bierzwnica KAJPER TRIAS GÓRNY Tk1 Iłowce, wapienie, mułowce i piaskowce DOLNY

Granice geologiczne

J. Brzeźno

20 Izohipsy stropu utworów podczwartorzędowych w m n.p.m. Brzeźno Krawędzie erozyjne o założeniach tektonicznych

Rega Uskoki pewne M Więcław 103 Wybrane otwory wiertnicze z numeracją według mapy geologicznej (symbol oznacza wiek: M — miocen, E — eocen, Ol — oligocen, Ol – 43,8 J. Resko Tk1 — trias górny, kajper dolny; liczba — wysokość stropu utworów E starszych od czwartorzędu lub rzędną zakończenia otworu Rega Ol Stara Ol w osadach czwartorzędowych, w m n.p.m.) o J Tk1 o 53 1 T T 53 40’ A E re k3 40’ o o B 15 45’ 16 00’ A Linia przekroju geologicznego na mapie geologicznej

012345km

Opracowała: E. DOBRACKA