Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz STAROGARD GDA ŃSKI (130)

Warszawa 2009

Autorzy: Halina Wojtyna*, Sylwester Salwa*, Anna Pasieczna*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Krystyna Wojciechowska** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski* Redaktor regionalny planszy B: Dariusz Grabowski* (we współpracy z Joann ą Szyborsk ą-Kaszyck ą*) Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka*

* – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne „Polgeol” SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa 2 2

ISBN ……………….

Spis treści I. Wst ęp – Halina Wojtyna ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – Halina Wojtyna ...... 4 III. Budowa geologiczna – Sylwester Salwa ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin – Halina Wojtyna ...... 9 1. Piaski...... 10 2. Piaski i Ŝwiry...... 13 3. Kreda jeziorna ...... 15 4. Surowce ilaste ceramiki budowlanej...... 16 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – Halina Wojtyna ...... 17 1. Piaski i Ŝwiry...... 17 2. Kreda jeziorna ...... 19 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – Halina Wojtyna ...... 20 1. Torfy...... 20 2. Kreda jeziorna ...... 20 3. Surowce ilaste ceramiki budowlanej...... 24 4. Piaski i Ŝwiry...... 24 5. Piaski kwarcowe...... 26 VII. Warunki wodne – Halina Wojtyna ...... 26 1. Wody powierzchniowe...... 26 2. Wody podziemne...... 27 VIII. Geochemia środowiska ...... 30 1. Gleby – Anna Pasieczna, Paweł Kwecko ...... 30 2. Pierwiastki promieniotwórcze – Hanna Tomassi-Morawiec ...... 33 IX. Składowanie odpadów – Krystyna Wojciechowska ...... 35 X. Warunki podłoŜa budowlanego – Halina Wojtyna ...... 43 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – Halina Wojtyna, Sylwester Salwa ...... 45 XII. Zabytki kultury – Halina Wojtyna, Sylwester Salwa ...... 48 XIII. Podsumowanie – Halina Wojtyna, Krystyna Wojciechowska ...... 49 XIV. Literatura ...... 52

I. Wst ęp

Arkusz Starogard Gda ński Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowano w latach 2008–2009 w Oddziale Świ ętokrzyskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego (Plansza A) oraz Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geologicznym „Polgeol” w Warszawie (Plansza B), zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005). Jest to zweryfikowana i zaktualizowana wersja Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 arkusz Godziszewo (Tołka- nowicz, śukowski, 2003). Mapa geo środowiskowa Polski (MG śP) w skali 1:50 000 przedstawia wyst ępowanie kopalin oraz gospodark ę zło Ŝami na tle wybranych elementów: górnictwa i przetwórstwa kopalin, hydrogeologii, geologii in Ŝynierskiej, ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury (Plansza A). Informuje równie Ŝ o stanie geochemicznym gruntów i mo Ŝliwo ściach składowa- nia odpadów (Plansza B). Mapa ta adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmujących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza tre ści mapy stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zago- spodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mo- gą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowa- niach ekofizjograficznych. Mog ą stanowi ć równie Ŝ ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wo- jewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Materiały niezb ędne do opracowania niniejszej mapy zebrano w: • Centralnym Archiwum Geologicznym PIG w Warszawie, • Wojewódzkim Archiwum Geologicznym w Gda ńsku, • Urz ędzie Marszałkowskim Województwa Pomorskiego w Gda ńsku, • Wydziale Środowiska i Rolnictwa Pomorskiego Urz ędu Wojewódzkiego w Gda ńsku, • Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Gda ńsku, • Wojewódzkim Urz ędzie Ochrony Zabytków w Gda ńsku, • Starostwach Powiatowych w Tczewie i Starogardzie Gda ńskim, • Nadle śnictwie Starogard Gda ński, • Urz ędach gmin: Starogard Gda ński, Bobowo, Subkowy, Pelplin, Morzeszczyn i Gniew.

Zebrane informacje uzupełniono zwiadem terenowym przeprowadzonym we wrze śniu 2008 roku. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowi- skowej Polski (MG śP). Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach infor- macyjnych złó Ŝ, opracowanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

PołoŜenie obszaru arkusza Starogard Gda ński wyznaczaj ą nast ępuj ące współrz ędne geograficzne: 18º30´–18º45´ długo ści geograficznej wschodniej i 53º50´–54º00´ szeroko- ści geograficznej północnej. Jego powierzchnia wynosi około 305 km 2. Pod wzgl ędem administracyjnym teren arkusza poło Ŝony jest w południowej częś ci wo- jewództwa pomorskiego i obejmuje fragmenty gmin: Starogard Gda ński, Bobowo i Skórcz w powiecie starogardzkim oraz Subkowy, Pelplin, Morzeszczyn i Gniew w powiecie tczew- skim. Omawiany obszar znajduje si ę w granicach regionu etniczno-kulturowego Kociewie rozci ągaj ącego si ę w dolinie Wierzycy i Wdy. Kultura ludowa tego regionu nawi ązuje do kultury sąsiednich Kaszub, ale charakteryzuje go odr ębna gwara. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski (Kondracki, 2002), obszar arkusza znajduje si ę w obr ębie mezoregionu – Pojezierze Starogardzkie, który wchodzi w skład Poje- zierza Wschodniopomorskiego (fig. 1). Omawiany obszar poło Ŝony jest na wysoczy źnie polodowcowej o du Ŝym zró Ŝnicowaniu rze źby. Wyst ępuj ą tutaj formy rze źby pochodzenia: lodowcowego, wodnolodowcowego, rzecznego oraz denudacyjnego. Powszechnie wyst ępuj ą zagł ębienia bezodpływowe wypeł- nione torfami lub zaj ęte przez niewielkie jeziora. Najwy Ŝej poło Ŝony punkt (121,7 m n.p.m.) stanowi kulminacj ę wysoczyzny morenowej na zachód od wsi D ąbrówka. W kierunku wschodnim, ku dolinie Wisły, powierzchnia terenu obni Ŝa si ę do 40–50 m n.p.m. Obszar arkusza rozpo ściera si ę we wschodniopomorskim regionie klimatycznym. Izo- termy roku układaj ą si ę od 7ºC do 8ºC, izotermy stycznia od -3ºC do -2ºC, a izotermy lipca od 17ºC do 18ºC. Okres wegetacyjny trwa w tym rejonie około 210 dni. Suma rocznych opadów wynosi 650 mm (Atlas..., 1995). Lasy porastaj ą około 17% powierzchni arkusza. S ą to głównie lasy mieszane z przewagą gatunków li ściastych zwłaszcza d ębu i buka. Z gatunków obcego pochodzenia wyst ępuj ą: d ąb czerwony, akacja i daglezja. Obfituj ą one w zwierzyn ę łown ą: jelenie europejskie, sarny, dzi- ki, daniele i zaj ące. Wyst ępuj ą równie Ŝ wydry, tchórze, bobry i pi Ŝmaki. W śród ptaków po- spolite s ą wilgi, sowy, kaczki i myszołowy.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Starogard Gda ński na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrac- kiego (2002)

Najwi ększe, zwarte kompleksy le śne znajduj ą si ę w północnej, środkowej i południowo- wschodniej cz ęś ci arkusza. W granicach obszaru arkusza lasy nadzorowane s ą przez Regio- naln ą Dyrekcj ę Lasów Pa ństwowych w Gda ńsku – nadle śnictwo Starogard Gda ński.

Zagospodarowanie omawianego terenu (poza miastami) ma charakter rolniczy. Na znacznej powierzchni (około 40%) obszaru arkusza wyst ępuj ą gleby wysokich klas bonitacyjnych (I–IVa). Gleby chronione mineralne rozwin ęły si ę przewa Ŝnie na glinach ostatniego zlodowacenia. Pod wzgl ędem typologicznym nale Ŝą one do brunatnoziemów oraz czarnych ziem wła ściwych, natomiast wykształcone na piaskach – do bielicoziemów. Po śród gleb pochodzenia organicznego w przewadze wyst ępuj ą gleby torfowe, murszowo-torfowe oraz murszowo-mineralne, których najwi ększe powierzchnie wyst ępuj ą w południowo-zachodniej cz ę- ści obszaru arkusza. Rolnictwo jest wielokierunkowe i opiera si ę na średniej wielko ści (10–15 ha), gospodar- stwach rodzinnych. Na glebach piaszczystych uprawia si ę Ŝyto i ziemniaki, a na lepszych rze- pak, buraki cukrowe i pszenic ę. Najwi ększ ą miejscowo ści ą na obszarze arkusza jest miasto Starogard Gda ński (około 50 tys. mieszka ńców) – siedziba powiatu starogardzkiego. Starogard Gda ński poło Ŝony jest w odległo ści około 45 km na południe od Gda ńska. Drugim miastem na omawianym obszarze jest Pelplin (około 9,2 tys. mieszka ńców). Poza wy Ŝej wymienionymi o środkami miejskimi wyst ępuje osadnictwo typu wiejskiego. Inne wi ększe miejscowo ści to Brze źno, D ąbrówka, Bobowo i Morzeszczyn. Zakłady przemysłowe, zlokalizowane s ą głównie w Starogardzie Gda ńskim. Do najwi ększych nale Ŝą : Zakłady Farmaceutyczne „Polpharma” SA, Fabryka Mebli Okr ętowych „Famos” oraz Destylarnia „Sobieski”. Pelplin jest ośrodkiem usługowo-turystycznym i stanowi centrum Ŝycia religijnego Kociewia oraz południowych Kaszub. Głównym kierunkiem rozwoju gmin w zasi ęgu obszaru arkusza jest rolnictwo. Sie ć dróg na obszarze arkusza jest dobrze rozwini ęta. Do wi ększo ści wsi prowadz ą drogi asfaltowe. Przez obszar arkusza przebiegaj ą dwie drogi wojewódzkie. Droga nr 222 ł ączy Starogard Gda ński ze Skórczem (w kierunku południowym) i Gda ńskiem. Natomiast droga nr 230 biegnie z Gniewu przez Pelplin do Tczewa, a droga nr 234 z Gniewu przez Morzeszczyn do Skórcza. Przez Starogard Gda ński biegnie fragment drogi krajowej nr 22, która biegnie w kierunku północno-wschodnim do Malborka. Ponadto przez ten obszar przebiega, oddana do u Ŝytku w 2008 r., autostrada A-1 (Brze źno – Klonówka – Ropuchy – Borkowo) oraz linie kolejowe Gda ńsk – Katowice i Tczew – Starogard Gda ński.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru obj ętego arkuszem przedstawiono na podstawie Szczegó- łowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Starogard Gda ński wraz z obja śnie- niami (Rabek, 1986, 1987). Według podziału na jednostki geologiczne Polski, omawiany obszar poło Ŝony jest w ob- rębie pomorskiej cz ęś ci synklinorium brze Ŝnego, oddzielaj ącego prekambryjsk ą płyt ę krysta- liczn ą od antyklinorium środkowopolskiego. Jego wypełnienie stanowi ą słabo sfałdowane skały permsko-mezozoiczne o du Ŝych mi ąŜ szo ściach. Najstarszymi skałami rozpoznanymi na tym obszarze są morskie margle i margle piaszczyste, piaskowce oraz wapienie glaukonitowe górnej kredy (górnego mastrychtu) o nieznanej mi ąŜ szo ści. Ich strop zalega niemal horyzontalnie na rz ędnej około 73,1–101,1 m p.p.m. Po- wy Ŝej w profilu wyst ępuj ą trzeciorz ędowe piaski margliste, piaski z fosforytami i okruchami margli zaliczone do paleocenu oraz nale Ŝą ce do oligocenu piaski kwarcowe z glaukonitem, miejscami z wkładkami mułków i iłów w ęglistych, a tak Ŝe cienkich warstewek w ęgla brunat- nego. Mi ąŜ szo ść tych osadów waha si ę od 1,5 m w cz ęś ci południowej do 34,5 m w cz ęś ci północno-zachodniej. Osady te wyst ępuj ą niemal na całym obszarze poza NE i SW cz ęś ciami arkusza mapy. Na obszarze arkusza mapy Starogard Gda ński brak jest osadów miocenu, gdy Ŝ zostały one najprawdopodobniej usuni ęte w wyniku procesów zachodz ących w plejstocenie. Osady czwartorz ędowe na omawianym terenie osi ągaj ą mi ąŜ szo ść maksymaln ą dochodz ącą do 195 m i pokrywaj ą cały obszar arkusza mapy. Le Ŝą one przewa Ŝnie na osadach trzeciorz ędowych, a w cz ęś ci NE i SW tak Ŝe bezpo średnio na skałach górnokredowych. W ich profilu dominuj ą gliny zwałowe tworz ące osiem poziomów powstałych podczas kolejnych zlodowace ń. Ze zlodowaceniami południowopolskimi zwi ązane s ą dwa horyzonty glin zwa- łowych rozdzielonych przez fragmentarycznie zachowane osady fluwioglacjalne oraz zastoiskowe. Osady te podlegały denudacji w trakcie interglacjału mazowieckiego, co doprowadzi- ło do zrównania rze źby terenu. Utwory zlodowace ń środkowopolskich reprezentowane s ą tak Ŝe przez dwa poziomy glin zwałowych i zwi ązanych z nimi osadów wodnolodowcowych. Starsze gliny (zlodowacenie odry) wyst ępują powszechnie na całym obszarze, a mi ąŜ szo ść ich jest zmienna (5–30 m). W trakcie interglacjału lubelskiego powstały piaski, mułki oraz iły zastoiskowe i jeziorne. Wyst ępuj ą one w NW cz ęś ci obszaru mapy i osi ągaj ą do 36 m mi ąŜ szo ści. Podczas zlodowacenia warty na nieci ągłej pokrywie osadów wodnolodowcowych o mi ąŜ szo ści do 8,7 m osa- dzone zostały gliny zwałowe osi ągaj ące mi ąŜ szo ści do 52 m.

Osady interglacjału eemskiego nawiercone zostały w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza mapy. S ą to piaski, miejscami ze Ŝwirami oraz mułki piaszczyste reprezentuj ące osady rzeczne, lokalnie jeziorne i prawdopodobnie płytkiego morza. Kompleks ten osi ąga mi ąŜ szo- ści do 40 m. Wśród osadów zlodowace ń północnopolskich (zlodowacenie wisły) wyst ępuj ą cztery poziomy glin zwałowych oraz towarzysz ących im osadów fluwioglacjalnych i zastoiskowych. Utwory te pokrywaj ą cały obszar arkusza mapy. Najmłodsze gliny zwałowe wyst ępuj ą na powierzchni wysoczyzny polodowcowej na całym obszarze arkusza (fig. 2). Tylko lokalnie rozci ęte zostały przez doliny sandrowe. W środkowej cz ęś ci obszaru arkusza, na glinach zwałowych le Ŝą piaski i Ŝwiry lodowcowe o mi ąŜszo ści do kilku metrów. W południowo-wschodniej i wschodniej cz ęś ci omawianego terenu wyst ępuj ą kemy zbudowane z piasków i mułków. Charakterystyczn ą form ą o przebiegu południkowym, zaznaczaj ącą si ę w morfologii terenu w centralnej cz ęś ci arkusza, jest oz starogardzki zbudowany z piasków i Ŝwirów. Moreny czołowe utworzone z piasków, Ŝwirów i glin zwałowych wyst ępuj ą w środko- wej cz ęś ci obszaru, w okolicach Jabłowa i Pelplina. Tworz ą pojedyncze wzgórza o wysoko ści wzgl ędnej dochodz ącej do 25 m. Najmłodsze piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe (sandrowe) nagromadziły si ę wzdłu Ŝ skie- rowanych na południe dróg odpływu wód roztopowych z l ądolodu. Mi ąŜ szo ść tych osadów jest zmienna od kilku do ponad 30 m. W rejonie Janiszewa, we wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza mapy, wyst ępuj ą iły i muł- ki zastoiskowe. Osi ągaj ą one do kilkunastu metrów mi ąŜ szo ści i stanowi ą zachodni fragment du Ŝego zastoiska gniewskiego powstałego w trakcie recesji l ądolodu. Utwory nale Ŝą ce do czwartorz ędu nierozdzielnego to przede wszystkim bezstrukturalne piaski eluwialne wyst ępuj ące płatami na glinach zwałowych. Zaliczono do nich takŜe powsta- jące na pograniczu plejstocenu i holocenu osady jeziorne – piaski z domieszk ą humusu, wy- pełniające lokalnie zagł ębienia wytopiskowe. Osady holoce ńskie reprezentowane s ą głównie przez piaski rzeczne tarasów zalewo- wych rzek, wyst ępuj ące w obr ębie dolin Wierzycy i Janki. Dna dolin ich dopływów oraz za- gł ębie ń bezodpływowych wypełniaj ą namuły piaszczyste i torfiaste. Torfy tworz ą zarówno niewielkie wyst ąpienia głównie w obr ębie wysoczyzny morenowej, jak i du Ŝe torfowiska za- zwyczaj na obszarze równin sandrowych, zwłaszcza w południowej cz ęści arkusza mapy. Najcz ęś ciej zalegaj ą one na gytiach.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Starogard Gda ński na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, (red.), 2006

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Starogard Gda ński znajduje si ę aktualnie 13 udokumentowanych złó Ŝ. Jest to: 5 złó Ŝ piasku, 4 zło Ŝa piasków i Ŝwirów, 3 zło Ŝa kredy jeziornej oraz 1 zło Ŝe surowców ilastych ceramiki budowlanej. Ponadto na omawianym obszarze znajduje si ę pi ęć złóŜ piasku i dwa zło Ŝa kredy jeziornej wykre ślone z bilansu kopalin ze wzgl ędu na wyczer-

panie zasobów. Charakterystyk ę gospodarcz ą i klasyfikacj ę sozologiczn ą złó Ŝ przedstawiono w tabeli 1.

1. Piaski

W zło Ŝach kruszywa piaszczystego kopalin ę stanowi ą piaski czwartorz ędowe pochodzenia wodnolodowcowego (sandrowe) zwi ązane ze zlodowaceniem wisły.

Zło Ŝe piasku „Kolincz” zostało udokumentowane w kategorii C 1 (Juszczak, 1992). Po- ło Ŝone jest ono w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza, na południowy wschód od Starogardu Gda ńskiego. Powierzchnia zło Ŝa wynosi 0,69 ha. Kopalin ą s ą piaski drobnoziarniste o mi ąŜ- szo ści od 3,3 do 6,7 m ( śr. 4,7 m), które wyst ępuj ą w formie gniazdowej pod nadkładem gleby piaszczystej o średniej grubo ści 0,3 m. Zło Ŝe udokumentowano powy Ŝej zwierciadła wód gruntowych. Piaski z tego zło Ŝa były stosowane w budownictwie i drogownictwie.

Zło Ŝe piasku „Koli ńcz I” rozpoznano w kategorii C 1 (Topolska, 1999). Znajduje si ę ono w północnej cz ęś ci arkusza, pomi ędzy miejscowo ściami Klonówka i Kolińcz. W zło Ŝu pokła- dowym o powierzchni 0,60 ha udokumentowano piaski ró Ŝnej granulacji, z przewag ą drobnoziarnistych. Mi ąŜ szo ść piasków zmienia si ę od 6,7 do 10,2 m i średnio wynosi 9,2 m. W nad- kładzie zło Ŝa o grubo ści od 0,1 do 0,5 m wyst ępuj ą gleba i piaski. Zło Ŝe jest suche. Kopalina ze zło Ŝa „Koli ńcz I” znajduje zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. Zło Ŝe „Dąbrówka” zlokalizowane jest w zachodniej cz ęś ci arkusza, na południe od Sta- rogardu Gda ńskiego. Udokumentowano je w formie karty rejestracyjnej (Tubacka, 1984). Zło Ŝe to składa si ę z dwóch pól oddalonych od siebie o 130 m, o ł ącznej powierzchni 2,89 ha. Kopalin ą s ą piaski o ró Ŝnej granulacji (cz ęsto zaglinione) wyst ępuj ące w formie pokładu, o mi ąŜ szo ści od 1,6 do 9,7 m ( śr. 6,6 m). Grubo ść nadkładu zło Ŝonego z gleby i gliny piaszczystej zmienia si ę od 0,2 do 3,2 m i średnio wynosi 1,4 m. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione. Piaski ze zło Ŝa „D ąbrówka” mog ą by ć stosowane w budownictwie i drogownictwie. Zło Ŝe „Brody” znajduje si ę w południowo-wschodniej cz ęści arkusza, w rejonie wsi

Brody Pomorskie. Udokumentowano je w kategorii C 1 na potrzeby drogownictwa (Jurys, Wo źniak, 2006). Jego powierzchnia wynosi 1,99 ha. Kopalin ą s ą piaski zalegaj ące w formie gniazdowej w glinach zwałowych. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa zmienia się od 12,2 do 17,8 m i średnio wynosi 15,3 m. W nadkładzie o średniej grubo ści 1,0 m wyst ępuj ą gleba oraz piaski gliniaste i pylaste. Zło Ŝe jest suche.

Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Stan Wiek Wydobycie Przyczyny Nr geologiczne Kategoria zagospoda- Zastoso- Klasyfikacja Nazwa Rodzaj kompleksu (tys. t, konfliktowo ści zło Ŝa bilansowe rozpoznania rowania wanie złó Ŝ* zło Ŝa kopaliny litologiczno- tys. m3*) zło Ŝa na (tys. t, tys. m 3*) złoŜa kopaliny mapie surowcowego wg stanu na 31.12.2007 r. (Gientka i in. red., 2008) Klasy 1–4 Klasy A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Kochanka kj Q 2 028,7 C1 Z - Sr 4 B Z

2 Koli ńcz p Q 47 C1 Z - Sb, Sd 4 A -

3 Kolincz I p Q 78 C1 G - Sb, Sd 4 A -

4 Klonówka p, pŜ Q 689 C1* Z - Sd 4 A -

5 Dąbrówka p Q 146 C1* N - Sb, Sd 4 A - 11 11 6 Bobowo II pŜ Q 137 C1 Z* - Sb, Sd 4 A -

8 Bobowo kj Q 120 C1 Z - Sr 4 A -

9 Bobowo pŜ Q 12 C1* Z - Sd 4 A -

12 Nowa Cerkiew III kj Q 12,1 C1 Z - Sr 4 A -

13 Janiszewo i(ic) Q 8 329* C2+C1 N - Scb 4 B Gl

14 Bobowo III* pŜ Q 71,4 C1 Z* - Sb, Sd 4 A -

15 Brody* p Q 582,77 C1 N - Sd 4 A -

16 Grabowo p Q 247 C1 Z - Sd 4 A - Klonówka I p Q - - ZWB - - - - - Klonówka II p Q - - ZWB - - - - - Klonówka III p Q - - ZWB - - - - - Jabłowo p Q - - ZWB Bobowo I p Q - - ZWB

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Nowa Cerkiew kj Q - - ZWB Nowa Cerkiew II kj Q - - ZWB

Rubryka 2 – * – zło Ŝe nie figuruje w Bilansie Zasobów Kopalin, zasoby według dokumentacji geologicznej; Rubryka 3 – kj – kreda jeziorna, p – piaski, p Ŝ – piaski i Ŝwiry, i(ic) – iły i łupki ilaste ceramiki budowlanej; Rubryka 4 – Q – czwartorz ęd; Rubryka 6 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – C1, C 2; zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1*; Rubryka 7 – zło Ŝa: G – zagospodarowane, Z – zaniechane, Z* – eksploatacja zako ńczona w 2008 r., N – niezagospodarowane, ZWB – zło Ŝe wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych); Rubryka 9 – S – kopaliny skalne: Sr – rolnicze, Sb – budowlane, Sd – drogowe, Scb – ceramiki budowlanej; Rubryka 10, 11 – * – wg „Zasad dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych” (2002); Rubryka 10 – 4 – zło Ŝa powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11 – zło Ŝa: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe; Rubryka 12 – Z – konflikt zagospodarowania terenu, Gl – ochrona gleb.

12 12

Zło Ŝe „Grabowo” zostało udokumentowane w kategorii C 1 (Matuszewski, 2006) na potrzeby drogownictwa. Zlokalizowane jest ono w południowej cz ęś ci arkusza, na wschód od miejscowo ści Grabowo. Zło Ŝe składa si ę z dwóch pól o ł ącznej powierzchni 6,50 ha. Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą głównie piaski drobnoziarniste i bardzo drobnoziarniste z domieszk ą pylastych i miejscami średnioziarnistych. Zło Ŝe „Grabowo” wyst ępuje w formie pokładu o do ść zró Ŝnicowanej mi ąŜ szo ści, która zmienia si ę od 1,1 do 10,2 m ( śr. 4,7). W nadkładzie zło Ŝa o średniej grubo ści 0,8 m zalegaj ą: gleba, piaski drobnoziarniste, piaski gliniaste i namuły. Zło Ŝe cz ęś ciowo udokumentowano poni Ŝej zwierciadła wód gruntowych. W tabeli 2 zestawiono parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe kopalin złó Ŝ piasku udokumentowanych na obszarze arkusza Starogard Gda ński. Tabela 2 Podstawowe parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ piasku i parametry jako ściowe kopaliny

Parametry Numer Pole Grubo ść nad- Punkt Zawarto ść zło Ŝa Nazwa zło Ŝa Mi ąŜ szo ść zło Ŝa powierzchni kładu piaskowy* pyłów mine- (wg tab. 1) ralnych (m) (ha) (m) (%) (%) 1 2 3 4 5 6 7 3,3–6,7 0,3–0,4 82,0–99,0 0,6–2,0 2 Koli ńcz 0,69 śr. 4,7 śr. 0,3 śr. 93,7 śr. 1,1 6,7–10,2 0,1–0,5 88,0–98,6 1,3–3,7 3 Kolincz I 060 śr. 9,2 - śr. 89,3 śr. 2,3 1,6–9,7 0,2–3,2 74,6–96,0 2,9–14,6 5 Dąbrówka 2,89 śr. 6,6 śr. 1,4 śr. 88,2 śr. 7,6 12,2–17,8 0,2–1,8 83,4–99,9 2,2–11,1 15 Brody 1,99 śr. 15,3 śr. 1,0 śr. 94,1 śr. 5,5 1,1 – 10,2 0,3 – 4,0 99,2 – 100 0,5 – 5,6 16 Grabowo 6,50 śr. 4,7 śr. 0,8 śr. 99,8 śr. 2,8

Rubryka 6: * – zawarto ść ziaren < 2 mm 2. Piaski i Ŝwiry

W zło Ŝach kruszywa piaszczysto-Ŝwirowego kopalin ę stanowi ą czwartorz ędowe piaski i Ŝwiry pochodzenia wodnolodowcowego (sandrowe), rzadziej piaski i Ŝwiry moren czoło- wych i ozów, zwi ązane ze zlodowaceniem wisły. Zło Ŝe „Klonówka” udokumentowano w formie karty rejestracyjnej (Tubacka, 1986). Składa si ę ono z czterech pól o ł ącznej powierzchni 9,82 ha, które zlokalizowane s ą na pra- wym brzegu Wierzycy, na południowy wschód od wsi Klonówka. Kopalin ą s ą osady piaszczyste o ró Ŝnej granulacji, cz ęsto przewarstwiane piaskami ze zmienn ą domieszk ą Ŝwiru, któ- re tworz ą formy gniazdowe w śród glin, piasków pylastych i mułków. Mi ąŜ szo ść serii zło Ŝo-

wej wynosi od 1,8 do 13,5 m ( śr. 6,3 m). W nadkładzie o średniej grubo ści 0,9 m zalega gleba i piaski ró Ŝnoziarniste. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione. Kopalina z tego zło Ŝa była wyko- rzystywana na potrzeby budownictwa drogowego. Zło Ŝe „Bobowo” o powierzchni 0,80 ha rozpoznano kart ą rejestracyjn ą (Felszty ński, Si- liwo ńczuk, 1980). Poło Ŝone jest ono po wschodniej stronie drogi prowadz ącej z Bobowa do Grabowa. W zło Ŝu zalegaj ą osady piaszczysto-Ŝwirowe, których mi ąŜ szo ść zmienia si ę od 1,3 do 5,0 m i średnio wynosi 3,5 m. Stanowi ą one soczewk ę, w śród piasków pylastych i glin zwałowych. Nadkład stanowi ą gleba i piaski drobnoziarniste o grubo ści od 0,0 do 5,0 m (śr. 2,1 m). Zło Ŝe udokumentowano powy Ŝej zwierciadła wód gruntowych. Piaski i Ŝwiry ze zło Ŝa „Bobowo” spełniaj ą jedynie wymagania stawiane kruszywom do mas bitumicznych. Zło Ŝe „Bobowo II” znajduje si ę południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza, na zachód od miejscowo ści Bobowo. Udokumentowano je w kategorii C1 na powierzchni 1,52 ha (Helwak, 1997; Helwak, Dzi ęgielewska, 2006a). Zło Ŝe składa si ę z dwóch pól zachodniego o powierzchni 0,74 ha i wschodniego – 0,77 ha. Pola oddalone s ą od siebie około 130 m. Kopalin ą są piaski i Ŝwiry wyst ępuj ące w dwóch wzgórzach moreny czołowej. MiąŜ szo ść warstwy zło- Ŝowej w polu wschodnim zmienia si ę od 3,8 do 5,8 m ( śr. 5,6 m), natomiast w polu zachodnim – od 5,2 do 7,9 m ( śr. 6,6 m). W nadkładzie zło Ŝa wyst ępuj ą: gleba i piaski drobnoziarniste. Średnia grubo ść nadkładu w polu wschodnim wynosi 0,4 m, a w polu zachodnim – 1,4 m. Zło Ŝe jest suche. Piaski i Ŝwiry ze zło Ŝa „Bobowo II” stosowane s ą do robót drogowych i ogólnobudowlanych. Obszar zło Ŝa „Bobowo III” rozci ąga si ę na zachód i północ od zachodniego pola zło Ŝa

„Bobowo II”. Zostało rozpoznane w kategorii C 1 na powierzchni 0,85 ha (Helwak, Dzi ęgie- lewska, 2006b). Kopalin ę stanowi ą piaski od drobno- do gruboziarnistych, cz ęsto zawieraj ące domieszk ę Ŝwirów, zalegaj ące w formie pokładu. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa zmienia si ę od 1,0 do 7,9 m i średnio wynosi 4,8 m. Nadkład o grubo ści od 0,4 do 2,3 m składa si ę z gleby i pia- sków gliniastych. Cz ęś ciowo zło Ŝe zostało udokumentowane poni Ŝej zwierciadła wód gruntowych. Piaski i Ŝwiry ze zło Ŝa „Bobowo III” mog ą by ć stosowane w budownictwie i drogownictwie. Według klasyfikacji sozologicznej złó Ŝ z punktu widzenia ich ochrony (Zasady..., 2002) zło Ŝa piasku oraz piasków i Ŝwirów zostały zaliczone do złó Ŝ powszechnie wyst ępuj ących na terenie całego kraju (klasa 4). Z uwagi na ochron ę środowiska uznano je za małokonfliktowe (klasa A), poniewa Ŝ znajduj ą si ę poza przyrodniczymi obszarami chronionymi. W tabeli 3 zestawiono parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe kopalin złó Ŝ pia- sków i Ŝwirów udokumentowanych na obszarze arkusza.

Tabela 3 Podstawowe parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ piasku i Ŝwiru i parametry jako ściowe kopaliny

Parametry Numer zło Ŝa ąŜ ść ść ść Nazwa zło Ŝa Pole Mi szo Grubo Punkt Zawarto (wg tab. 1) powierzchni zło Ŝa nadkładu piaskowy* pyłów mine- ralnych (ha) (m) (m) (%) (%) 1 2 3 4 5 6 7 piaski piaski 79,0–99,0 2,6–14,0 1,8–13,5 0,2–5,3 śr. 92,2 śr. 6,9 4 Klonówka 9,82 śr. 6,3 śr. 0,9 piaski i Ŝwiry piaski i Ŝwiry 50,2–75,0 0,4–10,4 śr. 66,0 śr. 3,1 pole zach. pole zach. pole zach. 5,2–7,9 0,7–3,0 0,74 śr. 6,6 śr. 1,4 6 Bobowo II pole wsch. pole wsch. 48,6–91,9 0,4–0,6 pole wsch. 3,8–5,8 0,0–0,4 śr. 66,4 śr. 0,6 0,77 śr. 5,6 śr. 0,4 1,3–5,0 0,0–5,0 46,0–97,2** 0,4–3,7 9 Bobowo 0,80 śr. 3,5 śr. 2,1 śr. 72,1 śr. 1,6 1,0–7,9 0,4–2,3 62,4–96,9 0,6–10,9 14 Bobowo III 0,85 śr. 4,8 śr. 1,1 śr. 73,3 śr. 2,6

Rubryka 6: * – zawarto ść ziaren < 2 mm, ** – zawarto ść ziaren <2,5 mm 3. Kreda jeziorna

Zło Ŝe „Kochanka” o powierzchni 28,58 ha udokumentowano w kat. C1 (Jurys, 1992). Zlokalizowane jest ono w obr ębie doliny rzeki Kochanka w Starogardzie Gda ńskim. MiąŜ- szo ść serii zło Ŝowej zmienia si ę od 1,9 do 9,7 m i średnio wynosi 6,1 m. W nadkładzie kredy jeziornej wyst ępuje torf o mi ąŜ szo ści od 0,1 do 1,1 m ( śr. 0,5 m). Sp ąg osadów jeziornych odpowiada ukształtowaniu dna dawnego jeziora. Zło Ŝe pod ścielone jest mułkiem lub pia- skiem o ró Ŝnej granulacji. Zło Ŝe ma form ę pokładu i jest zawodnione.

Zło Ŝe „Bobowo” rozpoznano w kategorii C 1 na powierzchni 1,99 ha (Karger, 1992). Po- ło Ŝone jest ono na wschód od miejscowo ści Bobowo. Kopalin ę stanowi ą jeziorne osady wapienne o zró Ŝnicowanej mi ąŜ szo ści od 1,6 do 8,6 m ( śr. 4,7 m). Seria zło Ŝowa wyst ępuje w formie pokładu kredy jeziornej i gytii wapiennej. Torf wyst ępuj ący w nadkładzie o grubo- ści 0,9 – 1,6 m, wykazuje przydatno ść dla celów rolniczych i został uznany za kopalin ę towarzysz ącą. Stopie ń rozkładu torfu wynosi od 35,0 do 50,0% ( śr. 42,5%), natomiast popielno ść – od 15,8 do 35,3% ( śr. 26,1%). Zło Ŝe jest zawodnione. Zło Ŝe kredy jeziornej i gytii wapiennej „Nowa Cerkiew III” (Helwak, 2002) rozpoznane zostało w kategorii C 1. Poło Ŝone jest ono w południowej cz ęś ci obszaru arkusza w obr ębie

rozległego obni Ŝenia mi ędzymorenowego. Jego powierzchnia wynosi 1,42 ha. Kopalin ą s ą jeziorne osady wapienne o mi ąŜ szo ści od 0,6 do 2,6 m, pod ścielone piaskami, gyti ą mineraln ą i organiczn ą lub mułkami. W nadkładzie o grubo ści od 0,3 do 1,8 m wyst ępuj ą gleby mur- szowe i torfy. Zło Ŝe kredy jeziornej „Nowa Cerkiew” jest zawodnione. Kreda jeziorna i gytia wapienna ze złó Ŝ omówionych powy Ŝej były stosowane w rolnic- twie i ogrodnictwie jako wysokiej jako ści nawóz. Parametry geologiczno-górnicze i jako- ściowe kopalin złó Ŝ kredy jeziornej zestawiono w tabeli 4. Tabela 4 Podstawowe parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ kredy jeziornej i parametry jako ściowe kopaliny

Parametry Numer Pole Mi ąŜ szo ść zło Ŝa Grubo ść Zawarto ść Wilgotno ść zło Ŝa Nazwa zło Ŝa powierzchni nadkładu CaO naturalna (wg tab. 1)

(ha) (m) (m) (%) (%) 1 2 3 4 5 6 7 1,9–9,7 0,1–1,1 41,0–51,1 52,0–78,4 1 Kochanka 28,58 śr. 6,1 śr. 0,5 śr. 44,8 śr. 65,9 1,6–8,6 0,9–1,6 40,2–48,1 58,7–74,8 8 Bobowo 1,99 śr. 4,7 śr. 1,3 śr. 43,3 śr. 67,1 0,7–2,6 0,4–1,8 30,0–41,7 40,0–76,8 12 Nowa Cerkiew III 1,42 śr. 1,5 śr. 0,8 śr. 33,9 śr. 67,0

Według klasyfikacji sozologicznej złó Ŝ z punktu widzenia ich ochrony zło Ŝa kredy jeziornej zostały zaliczone do złó Ŝ powszechnie wyst ępuj ących na terenie całego kraju (klasa 4). Z uwagi na ochron ę środowiska uznano je za małokonfliktowe (klasa A), z wyj ątkiem zło Ŝa „Kochanka”, które uznano za konfliktowe (klasa B) ze wzgl ędu na zagospodarowanie terenu. Obszar zło Ŝa poło Ŝony jest obecnie w granicach miasta Starogard Gda ński, bezpo- średnio w pobli Ŝu kompleksu le śnego i obejmuje fragment doliny rzeki. Tereny te maj ą słu- Ŝyć rekreacji.

4. Surowce ilaste ceramiki budowlanej

Zło Ŝe iłów „Janiszewo” udokumentowano w kategorii C 1 i C 2, natomiast jako ść kopaliny rozpoznano w kategorii B (Samocka, 1991). Zlokalizowane jest ono w obr ębie zastoiska gniewskiego rozci ągaj ącego si ę w południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza, na pół- nocny wschód od drogi prowadz ącej z Gniewu przez Janiszewo do Pelplina. Powierzchnia zło Ŝa wynosi 73,11 ha (w tym 8,64 ha rozpoznano w kat. C1). Kopalin ę stanowi ą czwartorz ę- dowe iły zastoiskowe powstałe w czasie fazy pomorskiej zlodowace ń północnopolskich. MiąŜ szo ść iłów zmienia si ę od 6,5 do 16,0 m. Zło Ŝe jest suche i zalega pod nadkładem gleby

(miejscami torfu) i iłów marglistych o grubo ści 0,2 do 2,6 m. Parametry jako ściowe kopaliny są nast ępuj ące: zawarto ść margla ziarnistego (> 0,5 mm) – od 0,15 do 0,89%, woda zarobowa – od 28,5 do 37,1%, skurczliwo ść suszenia – od 6,4 do 10,0%. Wytrzymało ść wyrobów ceramicznych na ściskanie wynosi od 12,5 do 19,6 MPa, a optymalna temperatura wypału surowca to 950 °C. Nasi ąkliwo ść mie ści si ę w przedziale 16,5 – 17,5%. Kopalina ze zło Ŝa „Jani- szewo” spełnia wymagania stawiane zło Ŝom przeznaczonym do produkcji grubo ściennych wyrobów ceramicznych. Ze wzgl ędu na du Ŝą zawarto ść zanieczyszcze ń gruboziarnistych i marglistych w stanie surowym nie mo Ŝe by ć stosowana do produkcji wyrobów cienko ścien- nych dachowych. Kopalina wymaga stosowania materiału schudzaj ącego w ilo ści 25% do produkcji cegły pełnej oraz około 10% do produkcji dachówki (Samocka, 1991). Według klasyfikacji sozologicznej złó Ŝ z punktu widzenia ich ochrony zło Ŝe iłów zosta- ło zaliczone do złó Ŝ powszechnie występuj ących na terenie całego kraju (klasa 4). Z uwagi na ochron ę środowiska uznano je za konfliktowe (klasa B), poniewa Ŝ całe zło Ŝe pokrywaj ą gleby chronione.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Spo śród 13 udokumentowanych na obszarze arkusza złó Ŝ obecnie eksploatowane jest jedno zło Ŝe piasku „Kolincz I”.

1. Piaski i Ŝwiry

UŜytkownikiem zło Ŝa „Kolincz I” jest Przedsi ębiorstwo Budowlano-Remontowe TA- MUR ze Starogardu Gda ńskiego. Eksploatacja piasku prowadzona jest od 1999 r. Pierwsz ą koncesj ę wydał wojewoda gda ński, ale jej wa Ŝno ść wygasła. W 2003 r. starosta starogardzki wydał now ą koncesj ę z terminem wa Ŝno ści 01.05.2008 r., w której ustanowiono obszar górni- czy o powierzchni 0,81 ha i teren górniczy o powierzchni 1,14 ha. W marcu 2008 r. przedłu- Ŝono termin wa Ŝno ści koncesji do 31.12.2018 r. Piaski wydobywane s ą w wyrobisku stoko- wym przy u Ŝyciu koparki. Wyrobisko nie jest zawodnione. W 1998 r. Pan Roman Kowalski zamieszkały w Bobowie uzyskał koncesj ę na eksploatacj ę zło Ŝa „Bobowo II”, ale wydobycia nie podj ął. W 1999 r. koncesja została przeniesiona na innego u Ŝytkownika (Hurtownia KLAN Katarzyna Guss), który rozpocz ął eksploatacj ę zło Ŝa w polu zachodnim. Koncesja wygasła 31.12.2005 r. W 2006 r. sporz ądzono dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej rozliczaj ący zasoby zło Ŝa (Helwak, Dzi ęgielewska, 2006a). W kwietniu 2006 r. firma Usługi Transportowe – Wydobywanie świru i Piasku Syl- wester Guss z Lubichowa uzyskała koncesj ę na eksploatacj ę zło Ŝa „Bobowo II” wa Ŝną do

30.06.2009 r. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 0,92 ha dla pola wschodniego i 0,84 ha dla pola zachodniego. Powierzchnia terenu górniczego wynosi 1,57 ha dla pola wschodniego i 1,74 ha dla pola zachodniego. W 2008 r. wydobycie piasków i Ŝwirów prowadzono w polu zachodnim. Eksploatacja zło Ŝa została wstrzymana przez OUG w Pozna- niu ze wzgl ędu na nie regulowanie przez u Ŝytkownika opłat eksploatacyjnych. W polu wschodnim nie prowadzono wydobycia kopaliny. Zło Ŝe „Bobowo III” zostało zagospodarowane na podstawie koncesji wydanej w lipcu 2006 r. firmie Usługi Transportowe – Wydobywanie świru i Piasku Sylwester Guss z Lubi- chowa. Kopalin ę wydobywano w cz ęś ci zło Ŝa przylegaj ącej od północy do zło Ŝa „Bobowo II”. Przed wyga śni ęciem koncesji (30.07.2008 r.) OUG w Poznaniu wstrzymał eksploatacj ę zło Ŝa ze wzgl ędu na nie regulowanie przez u Ŝytkownika opłat eksploatacyjnych. Eksploatacja 7 złó Ŝ kruszywa naturalnego: „Koli ńcz”, „Bobowo”, „Klonówka”, „Klo- nówka I”, „Klonówka II” „Klonówka III” i „Grabowo” została zaniechana głównie z powodu wyczerpania zasobów. W latach 80. XX w. prowadzono eksploatacj ę piasku ze Ŝwirem ze zło Ŝa „Bobowo”. Po zako ńczeniu wydobycia zasobów zło Ŝa nie rozliczono. Wyrobisko poeksploatacyjne uległo samorekultywacji. Obecnie jest zaro śni ęte krzakami i drzewami. W latach 90. wydobywano kruszywo ze złó Ŝ Koli ńcz” i „Klonówka”. Zło Ŝe „Koli ńcz” było eksploatowane w latach 1992–1996. Po zako ńczeniu eksploatacji zasobów zło Ŝa nie rozliczono. Teren zło Ŝa jest wła- sno ści ą prywatn ą. W s ąsiedztwie wyrobiska wybudowano dom. Zło Ŝe „Klonówka” eksploatowano na potrzeby drogowe tylko w obszarze pola poło Ŝo- nego najbli Ŝej wsi Klonówka. UŜytkownik zło Ŝa (Dyrekcja Okr ęgowa Dróg Publicznych w Starogardzie Gda ńskim) prowadził wydobycie kruszywa w latach 1996-1998. Zasoby zło Ŝa rozliczono (Matuszewski, 1999), a wyrobisko zrekultywowano w kierunku le śnym. UŜytkownikiem zło Ŝa „Grabowo” była Firma Handlowa „Rema” ze Starogardu Gda ń- skiego. Eksploatacj ę zło Ŝa rozpocz ęto w 2006 r., a zako ńczono w 2007 r. Piasek wydobywano w dwóch polach. Wyrobisko powstałe w polu północnym jest suche, natomiast w połu- dniowym powstało ładne oczko wodne. Wyrobiska poeksploatacyjne na zło Ŝu „Grabowo” zrekultywowano, ale nie rozliczono zasobów. W zwi ązku z budow ą autostrady A-1, w latach 2007–2008 wyeksploatowano zasoby trzech złó Ŝ piasku: „Klonówka I” (Gurz ęda, 2007a), Klonówka II” (Gurz ęda, 2007b) i „Klo- nówka III” (Gurz ęda, 2007c). UŜytkownikiem tych złó Ŝ była firma SKANSKA SA z siedzibą w Warszawie. Wyrobiska poeksploatacyjne na zło Ŝach „ Klonówka I” i „Klonówka III” zo- stały zrekultywowane w kierunku rolnym – wypełniono je ziemi ą i zasiano łubin, natomiast

w wyrobisku po zło Ŝu „Klonówka II” powstał punkt czerpania wody. Zasoby tych złó Ŝ zosta- ły rozliczone dodatkami do dokumentacji geologicznych, w których wyzerowano zasoby (Gu- rz ęda, 2008abc). W 2009 r. zło Ŝa te skre ślono z bilansu zasobów. Piaski do celów budowlanych i drogowych eksploatowano równie Ŝ ze złó Ŝ „Jabłowo” (Gurz ęda, 1996; Jurys, 1999) i „Bobowo I” (Stepowicz, 1992; Topolska, 2004). Po zako ńcze- niu wydobycia zasoby tych złó Ŝ zostały rozliczone. Ze wzgl ędu na wyeksploatowanie kopaliny zło Ŝa te zostały skre ślone z bilansu zasobów kopalin. Dla złó Ŝ piasku „D ąbrówka” i „Brody” oraz dla zło Ŝa iłów ceramiki budowlanej „Jani- szewo” nie wyst ępowano z wnioskiem o wydanie koncesji i s ą niezagospodarowane. Na obszarze arkusza w czasie wizji terenowej zlokalizowano jeden punkt nielegalnej (niekoncesjonowanej) eksploatacji piasków i Ŝwirów. Znajduje si ę on na północ od zło Ŝa „Bobowo II”. W wyrobisku wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry o mi ąŜ szo ści od 1 do 3 m. W nadkładzie o grubo ści do 0,5 m zalega gleba. W wyniku eksploatacji powstało wyrobisko stokowe o wy- miarach 10 x 20 m i gł ęboko ści od 1 do 3 m. Wyrobisko jest suche i nie s ą składowane w nim odpady. Dla punktu opracowano kart ę informacyjn ą.

2. Kreda jeziorna

Na obszarze arkusza kred ę jeziorn ą wydobywano z pi ęciu złó Ŝ „Kochanka”, „Bobowo”, „Nowa Cerkiew”, „Nowa Cerkiew II” i Nowa Cerkiew III”. W okresie od 1991 do 2001 r. prowadzono eksploatację kredy jeziornej ze zło Ŝa „Ko- chanka” poło Ŝonego w granicach miasta Starogard Gda ński. Pomimo wa Ŝnej koncesji wydobycie zostało wstrzymane ze wzgl ędu na uci ąŜ liwo ść dla środowiska polegaj ącą na okreso- wym wypompowywaniu wody z wyrobiska do rzeki Kochanka. Ponadto zło Ŝe znajduje si ę na terenie przeznaczonym do rekreacji i wypoczynku. Po przeprowadzeniu rekultywacji wyrobiska poeksploatacyjnego teren zło Ŝa przekazano miastu. W latach 90. XX w. wydobywano kred ę jeziorn ą ze zło Ŝa „Bobowo”. Po zako ńczeniu eksploatacji zasobów zło Ŝa nie rozliczono. Brzegi zawodnionego wyrobiska s ą poro śni ęte drzewami i krzewami. Zło Ŝa kredy jeziornej w Nowej Cerkwi zajmuj ą s ąsiednie działki. Wraz z post ępem wydobycia, dokumentowane i udost ępniane były kolejne zło Ŝa. Wyrobiska poeksploatacyjne, nieoddzielone filarami, ł ącz ą si ę. U Ŝytkownikiem złó Ŝ kredy jeziornej w Nowej Cerkwi była Spółdzielnia Kółek Rolniczych w Morzeszczynie. Zasoby zło Ŝa „Nowa Cerkiew” (Helwak, 1998) zostały wyeksploatowane w latach 1998–2000. W 2002 r. sporz ądzono dodatek nr 1 do

dokumentacji geologicznej zło Ŝa, w którym wyzerowano zasoby (Helwak, Dzi ęgielewska, 2002) i usuni ęto zło Ŝe z bilansu zasobów kopalin. Zło Ŝe „Nowa Cerkiew II” (Helwak, 2000) eksploatowane było w latach 2000–2004. Po zako ńczeniu wydobycia zasoby zło Ŝa rozliczono (wyzerowano) (Helwak, Dzi ęgielewska, 2005). Zło Ŝe usuni ęto z bilansu zasobów kopalin w 2009 roku. Wydobycie kredy jeziornej ze zło Ŝa „Nowa Cerkiew III” rozpocz ęto z pocz ątkiem 2003 r., a zako ńczono w 2005 r. Zasoby tego zło Ŝa nie zostały rozliczone. Obecnie na obszarze arkusza nie jest prowadzona eksploatacja kredy jeziornej, która jest cennym surowcem do produkcji naturalnych nawozów mine- ralnych.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze arkusza Starogard Gda ński wykonano wiele prac w poszukiwaniu złó Ŝ pia- sków i Ŝwirów, piasków kwarcowych, kredy jeziornej, torfów oraz iłów ceramiki budowlanej. Na podstawie wyników tych prac wyznaczono obszary prognostyczne torfów (11 obszarów), kredy jeziornej (3) oraz iłów ceramiki budowlanej (1) (tab. 5). Ponadto wytypowano obszary perspektywiczne wyst ępowania piasków, piasków i Ŝwirów, kredy jeziornej oraz iłów ceramiki budowlanej, a tak Ŝe obszary negatywne dla wyst ępowania poszukiwanych kopalin.

1. Torfy

Obszary prognostyczne torfów wyst ępuj ą w północnej cz ęś ci arkusza, w rejonie miej- scowości: Kokoszkowy, Rywałd i Rajkowy, a tak Ŝe w południowo-zachodniej – niedaleko Bobowa i Grabowa. Są to torfowiska niskie i wysokie o powierzchni od 1,8 do 14,0 ha, w których rozkład substancji ro ślinnej wynosi od 25 do 38%. Średnia mi ąŜ szo ść torfu waha si ę od 1,7 do 3,6 m (Ostrzy Ŝek, Dembek i in., 1996). Opis obszarów prognostycznych za- mieszczono w tabeli 5.

2. Kreda jeziorna

Prace poszukiwawcze za zło Ŝami kredy jeziornej przeprowadzono w północnej cz ęś ci obszaru arkusza, w rejonie Rywałdu, Brze źna, w zachodniej – niedaleko Kote Ŝa oraz w połu- dniowej – w okolicy Grabowca, Bobowa, P ączewa, Borkowa i Nowej Cerkwi (Olszewski, 1985). Na podstawie wykonanych prac geologicznych i bada ń laboratoryjnych wyznaczono trzy obszary prognostyczne wyst ępowania kredy jeziornej w okolicy P ączewa, Borkowa i Nowej Cerkwi (tab. 5).

Tabela 5 Wykaz obszarów prognostycznych

Powierzchnia Grubo ść Zasoby Średnia gru- kompleksu w kategorii D 1 Wiek bo ść nadkładu Nr litologiczno- Rodzaj kompleksu od–do, Zastosowanie obszaru Parametry jako ściowe surowcowego kopaliny litologiczno- średnia kopaliny na mapie od–do, surowcowego średnia (tys. t. (m) 3 (ha) (m) tys. m ) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielno ść (%): 20 I 14,0 t Q - śr. 2,3 329* Sr stopie ń rozkładu (%): 38 popielno ść (%): 10 II 1,8 t Q - śr. 2,9 50* Sr stopie ń rozkładu (%): 30 21 popielno ść (%): 10 III 2,5 t Q - śr. 3,5 88* Sr stopie ń rozkładu (%): 30 popielno ść (%): 23 IV 2,3 t Q - śr. 1,7 31* Sr stopie ń rozkładu (%): 30 popielno ść (%): 12 V 4,5 t Q - śr. 2,8 84* Sr stopie ń rozkładu (%): 27 popielno ść (%): 12 VI 1,8 t Q - śr. 3,2 51* Sr stopie ń rozkładu (%): 27 popielno ść (%): 17 VII 4,0 t Q - śr. 1,9 65* Sr stopie ń rozkładu (%): 28 zaw. margla > 0,5 mmm (%): VIII 50 i(ic) Q 0,4–3,0 4,8– 5,5 1 000* Scb 0,18 – 0,36 popielno ść (%): 19 IX 1,8 t Q - śr. 2,9 49* Sr stopie ń rozkładu (%): 25 zasadowo ść ogólna (%): X 98,0 kj Q 0,5–3,0 4,0–8,0 2 500 Sr 38,0 – 50,9

1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielno ść (%): 10 XI 2,0 t Q śr. 3,6 68* Sr stopie ń rozkładu (%): 25 popielno ść (%): 10 XII 2,3 t Q - śr. 2,8 33* Sr stopie ń rozkładu (%): 25 popielno ść (%): 10 XIII 2,5 t Q śr. 3,3 69* Sr stopie ń rozkładu (%): 25 zasadowo ść ogólna (%): XIV 7,0 kj Q 0,5–1,1 1,5–4,3 450 Sr 37,3 – 50,2 zasadowo ść ogólna (%): XV 22,0 kj Q 1,0–1,4 1,9–3,2 780 Sr 40,5 – 41,9

Rubryka 3: t – torfy, kj – kreda jeziorna, i(ic) – iły ceramiki budowlanej; Rubryka 4: Q – czwartorz ęd; Rubryka 9: S – kopaliny skalne: Sr – rolnicze, Scb – ceramiki budowlanej. 22

W dolinie W ęgiermucy, w rejonie P ączewa (obszar X) odwiercono 10 sond o gł ęboko- ści od 7 do 8,5 m. Pod nadkładem torfu (od 0,5 do 3 m) stwierdzono wyst ępowanie kredy jeziornej i gytii wapiennej o mi ąŜ szo ści od 4,0 do 8,0 m i zasadowo ści ogólnej (CaO) od 38 do 50,9%. Obszar ma powierzchni ę około 98 ha. Osady wapienne pod ścielone s ą mułkami lub piaskami. Zasoby szacunkowe kredy jeziornej w tym obszarze wynosz ą około 2 500 tys. ton. W celu rozpoznania zło Ŝa kredy w rejonie Borkowa (XIV) odwiercono 6 sond o gł ębo- ko ści od 1,5 do 5,5 m, z których 3 okazały si ę bilansowe. W tym obszarze o powierzchni 7 ha wyst ępuje kreda jeziorna i gytia wapienna o mi ąŜ szo ści od 1,5 do 4,3 m. Nadkład o grubo ści od 0,5 do 1,1 m stanowi torf. W sp ągu zło Ŝa zalegaj ą utwory piaszczyste. Zasadowo ść ogól- na osadów wapiennych mie ści si ę w przedziale od 37,3 do 50,2%. Zasoby szacunkowe tego obszaru wynosz ą 450 tys. ton. W rejonie Nowej Cerkwi (XV) wykonano 4 sondy o gł ęboko ści od 4,5 do 6,5 m, z któ- rych 3 okazały si ę bilansowe. Pod nadkładem torfu o grubo ści od 1,0 do 1,4 m zalegaj ą kreda jeziorna i gytia wapienna o mi ąŜ szo ści od 1,9 do 3,2 m. Obszar ma powierzchni ę około 22 ha. W sp ągu zło Ŝa wyst ępuj ą mułki jeziorne i piaski. Zasadowo ść ogólna kopaliny wynosi od 40,5 do 41,9%. Zasoby tego obszaru oszacowano na 780 tys. ton (Olszewski, 1985). Na wschód od Bobowa na terenie rozległego torfowiska odwiercono 20 sond w celu rozpoznania zło Ŝa kredy jeziornej. Na podstawie wyników wykonanych prac geologicznych wyznaczono 3 obszary perspektywiczne kredy jeziornej. W obszarze poło Ŝonym na zachód od przysiółka Smol ąg nawiercono kred ę i gyti ę wapienn ą o mi ąŜ szo ści od 1,4 do 2,9 m, która zalega pod nadkładem torfu o grubo ści od 0,6 do 1,4 m. Zawarto ść CaO wynosi od 48,6 do 51,3%. W obszarze perspektywicznym zlokalizowanym na południe od zło Ŝa kredy jeziornej „Bobowo” stwierdzono wyst ępowanie kredy jeziornej i gytii wapiennej o średniej mi ąŜ szo ści 2,8 m. Kopalina zalega pod nadkładem torfu o grubo ści od 0,9 do 1,1 m. Zawarto ść CaO wynosi od 41,5 do 42,5%. W obszarze poło Ŝonym najdalej na wschód od Bobowa rozpoznano zło Ŝe kredy jeziornej i gytii wapiennej o mi ąŜ szo ści od 1,4 do 7,5 m. Kopalina zalega pod nadkładem torfu o mi ąŜ szo ści 0,4 do 1,1 m. Zawarto ść CaO mie ści si ę w przedziale 42,2 – 46,7%. Pozostałe obszary (Rywałd, Brze źno, Korte Ŝe, Grabowiec), w których poszukiwano złó Ŝ kredy jeziornej uznano za negatywne, poniewa Ŝ nie stwierdzono w nich wyst ępowania osadów wapiennych (Olszewski, 1985).

3. Surowce ilaste ceramiki budowlanej

Prace geologiczno-poszukiwawcze za zło Ŝami iłów do wyrobu ceramiki budowlanej wykonano w rejonie miejscowo ści Bobowo i Radostowo (Banach, Matuszewski, 1989). W rejonie Bobowa rozpoznanie przeprowadzono w dwóch obszarach – na południe oraz na pół- nocny wschód od wsi. Na południe od wsi Bobowo wyznaczono obszar prognostyczny (VIII) iłów przydatnych do produkcji grubo ściennej ceramiki budowlanej (tab. 5). W celu rozpoznania tego obszaru wykonano 10 otworów o gł ęboko ści 10–20 m. W wyniku przeprowadzonych prac geologicznych stwierdzono wyst ępowanie iłów o mi ąŜ szo ści od 4,8 do 5,5 m. Seria zło- Ŝowa zalega pod nadkładem o grubo ści od 0,4 do 3 m. Zawarto ść margla ziarnistego o średni- cy powy Ŝej 0,5 mm mie ści si ę w przedziale od 0,18 do 0,36%. Zasoby szacunkowe tego obszaru wynosz ą około 1 000 tys. m3 (Banach, Matuszewski, 1989). Na wschód i północny wschód od Bobowa wykonano 25 otworów w celu udokumento- wania zło Ŝa iłów. Tylko jeden otwór okazał si ę pozytywny dla wyst ępowania iłów przydatnych do produkcji cienko ściennej ceramiki budowlanej. W dwóch otworach nawiercono piaski i Ŝwiry o mi ąŜ szo ści od 4,0 do 5,0 m. Zalegaj ą one pod nadkładem o grubości 0,5–2,5 m. Punkt piaskowy wynosi od 59 do 73%. Wyst ąpienie kopaliny jest cz ęś ciowo zawodnione. Na wschód od Bobowa wyznaczono obszar perspektywiczny wyst ępowania piasków i Ŝwirów. W północno-wschodniej cz ęś ci arkusza, w rejonie wsi Radostowo odwiercono osiem otworów (o gł ęboko ści 15 m) w poszukiwaniu iłów ceramiki budowlanej. Wyst ępowanie iłów o mi ąŜszo ści 2 i 1,5 m stwierdzono tylko w dwóch otworach, pod nadkładem gleby i piasków drobnoziarnistych o grubo ści od 0,4 do 1 m. W pozostałych otworach nawiercono głównie gliny zwałowe. Obszar uznano za negatywny (Banach, Matuszewski, 1989). Na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski arkusz Starogard Gda ński (Ra- bek, 1986), we wschodniej cz ęś ci arkusza wyznaczono obszar perspektywiczny wyst ępowa- nia iłów ceramiki budowlanej (wokół zło Ŝa „Janiszewo”). Wyst ępuj ące tutaj iły i mułki zastoiskowe tworz ą zachodni ą cz ęść tzw. zastoiska gniewskiego. Składaj ą si ę one z iłów szarych, laminowanych miejscami mułkami. Ich mi ąŜ szo ść maksymalnie osi ąga kilkana ście metrów (Rabek, 1987).

4. Piaski i Ŝwiry

W latach 80. XX w. na obszarze arkusza poszukiwano kruszywa dla potrzeb budownictwa drogowego. Badania geologiczne wykonano w wielu obszarach, w rejonie miejscowo ści Rywałd, Owidz, Klonówka, Józefowo, Jabłowo, D ąbrówka, Ro Ŝental, Olsze, Kulice, G ętomie

i Maksymilianowo (D ąbrowski, 1983) oraz w okolicy Brze źna i Lipinek Szlacheckich (D ą- browski, 1988; Petelski, 1989). Na podstawie przeprowadzonych prac i bada ń wyznaczono trzy obszary perspektywiczne piasków. Na północ od Lipinek Szlacheckich zlokalizowany jest rozległy obszar wyst ępo- wania piasków (Petelski, 1989). W rejonie tym odwiercono 15 otworów o gł ęboko ści od 10 do 30 m, w których stwierdzono wyst ępowanie piasków ró Ŝnoziarnistych. Seria zło Ŝowa zalega pod nadkładem gleby i gliny zwałowej o mi ąŜ szo ści od 0,3 do 3 m. Sp ąg zło Ŝa nawiercono tylko w trzech otworach na gł ęboko ściach 4,5, 13 i 14 m. Punkt piaskowy kopaliny przewa Ŝnie wynosi powy Ŝej 80%. Miejscami piaski wyst ępuj ą poni Ŝej poziomu wód gruntowych. Dwa pozostałe obszary perspektywiczne wyst ępowania piasków wyznaczono na podstawie prac geologicznych wykonanych w rejonie Klonówki i Józefowa (D ąbrowski, 1983). W rejonie Klonówki wykonano 33 otwory o gł ęboko ści od 7 do 12 m. W wielu otworach nawiercono piaski ró Ŝnoziarniste, z przewag ą drobnoziarnistych. Miejscami wyst ępuj ą osady piaszczysto-Ŝwirowe. W obszarze tym udokumentowano zło Ŝe „Klonówka”, w którym zalegaj ą piaski oraz piaski i Ŝwiry. W południowej cz ęś ci badanego terenu wytypowano obszar perspektywiczny wyst ępowania piasków. Kopalina o mi ąŜ szo ści od 4,3 do 9,7 m zalega pod nadkładem o grubo ści od 0,2 do 2 m. Nadkład zło Ŝa stanowi ą: gleba, glina pylasta i piaski pylaste. Na zachód od Józefowa odwiercono 25 sond o gł ęboko ści od 7,0 do 10 m. Wi ększa cz ęść obszaru okazała si ę negatywna, poniewa Ŝ piaski s ą zaglinione i zapylone. W północnej cz ęś ci badanego rejonu wytypowano obszar perspektywiczny piasków. Średnia mi ąŜ szo ść kopaliny wynosi 3,2 m, a punkt piaskowy waha si ę od 73 do 81,3%. Piaski wyst ępuj ą w formie wydłu Ŝonego gniazda. W pozostałych rejonach stwierdzono wyst ępowanie piasków ró Ŝnej granulacji przewar- stwianych glinami i piaskami gliniastymi. Piaski te cz ęsto s ą pylaste, dlatego obszary te uznano za negatywne. Na północny zachód od wsi Olsze poszukiwano kruszywa piaszczysto-Ŝwirowego. W ramach prac geologicznych odwiercono 8 otworów o gł ęboko ści od 5 do 15 m. Ze wzgl ędu na mał ą mi ąŜ szo ść i niewielkie rozprzestrzenienie kopaliny obszar uznano za negatywny (Wojtkiewicz, 1978). Obszar ten poł ączono z obszarem o negatywnych wynikach rozpoznania dla piasków i Ŝwirów wyznaczonym w rejonie wsi Olsze (D ąbrowski, 1983).

Na północ od Grabowa przeprowadzono prace geologiczne za piaskami i Ŝwirami. Wy- konano 8 otworów o gł ęboko ści od 6 do 20 m. Obszar uznano za negatywny ze względu na wyst ępowanie w nim piasków gliniastych, glin i piasków pylastych (Mikołajczyjk, 1978).

5. Piaski kwarcowe

W latach 60. XX w. przeprowadzono prace poszukiwawcze za piaskami kwarcowymi do schudzania iłów gniewskich (Wojtkiewicz, 1969). W granicach omawianego arkusza rozpoznano pi ęć obszarów: Lipinki Szlacheckie, Jabłówko, Kursztyn, Brody Pomorskie i Mo- rzeszczyn. W ramach prac poszukiwawczych odwiercono ł ącznie 17 otworów o gł ębokości od 4,5 do 20 m. We wszystkich badanych obszarach stwierdzono wyst ępowanie piasków drobnoziarnistych, miejscami bardzo drobnoziarnistych i pylastych. Zawarto ść frakcji pylastej wynosi od 6 do 28% (w rejonie Kursztyna od 23 do 33%), a średnia wa Ŝona zawarto ść margla ziarnistego o średnicy powy Ŝej 0,5 mm mie ści si ę w przedziale od 0,1 do 4,3%. Piaski zalegaj ące w rozpoznanych obszarach ze wzgl ędu na wysoka zawarto ść zanieczyszcze ń marglistych nie mog ą by ć stosowane jako materiał schudzaj ący. Obszary te uznano za negatywne dla wyst ępowania piasków kwarcowych.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Pod wzgl ędem hydrograficznym prawie cały obszar arkusza Starogard Gda ński znajduje si ę w dorzeczu dolnej Wisły. Jedynie w cz ęś ci północnej przebiega dział wodny I rz ędu, oddzielaj ący dorzecze Wisły od zlewni Motławy. Główn ą rzek ą jest Wierzyca z dwoma prawobrze Ŝnymi dopływami W ęgiermuc ą i Jan- ką. Wierzyca bardzo silnie meandruj ąc i rozcinaj ąc osady morenowe wysoczyzny płynie niemal po przek ątnej arkusza – z NW na SE. Jej dorzecze wykazuje siln ą asymetri ę. Środkowa cz ęść obszaru arkusza zajmuje jej najwi ększy dopływ – W ęgiermuca, której źródła znajduj ą si ę na południe od granic arkusza, w okolicy Skórcza. Drugim do ść znacznym dopływem Wierzycy jest Janka, przepływaj ąca przez Morzeszczyn i uchodz ąca do Wierzycy w pobli Ŝu wschodniej granicy arkusza, w rejonie wsi Brody Pomorskie. Wierzyc ę charakteryzuj ą bardzo du Ŝe spadki i zwi ązane z nimi znaczne przepływy – od 2052 m3/h w rejonie Starogardu Gda ńskiego do 2772 m 3/h w miejscowo ści Brody Pomorskie (Ziółkowski, 1998).

Na omawianym obszarze wyst ępuje niewiele jezior. Najwi ększym z nich jest rynnowe Jezioro Szp ęgawskie poło Ŝone przy północnej granicy arkusza. Na południowy zachód od Dąbrówki znajduje si ę jezioro Płaczewo. Du Ŝym zbiornikiem wód powierzchniowych jest jezioro Kochanka w Starogardzie Gda ńskim, które powstało w wyniku eksploatacji kredy jeziornej. Równie Ŝ w Nowej Cerkwi i Bobowie znajduj ą si ę zbiorniki wodne powstałe w wyniku wydobycia osadów jeziornych. Poza tym jest kilka niewielkich jeziorek i stawów, cz ęsto bezodpływowych w: Jabłowie, Grabowie i G ętomii. W granicach arkusza znajduje si ę pi ęć punktów pomiarowo-kontrolnych jako ści wód powierzchniowych. Dwa z nich zlokalizowane s ą na Wierzycy (powy Ŝej Starogardu Gda ń- skiego i w Brodach Pomorskich w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza), trzeci znajduje si ę przy uj ściu dopływu z Kokoszków do Wierzycy (na wschód od Starogardu Gda ńskieg), czwarty poło Ŝony jest niedaleko uj ścia W ęgiermucy do Wierzycy, pi ąty za ś zlokalizowany jest na Jance w Brodach Pomorskich. Jako ść wód powierzchniowych w tych punktach była badana w 2007 r. Zarówno Wierzyca jaki i Wi ęgiermuca oraz Janka prowadziły wody nieza- dowalaj ącej jako ści (klasa IV). Przekroczenia dopuszczalnych st ęŜ eń wykazuj ą miedzy innymi: zawiesina, azot ogólny, azotany, amoniak, fosforany (Raport, 2008). Wierzyca jest głów- nym odbiornikiem ścieków z oczyszczalni w Starogardzie Gda ńskim. Klasyfikacji wód w rzekach dokonano zgodnie z rozporz ądzeniem M Ś z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód (Rozporz ądzenie, 2004).

2. Wody podziemne

Warunki hydrogeologiczne obszaru arkusza przedstawiono na podstawie danych z Ma- py hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Starogard Gda ński (Ziółkowski, 1998). Na omawianym obszarze zostało rozpoznane i udokumentowane kredowe, trzeciorz ędowe i czwartorz ędowe pi ętro wodono śne Wody pi ętra kredowego wyst ępuj ą w o środku szczelinowym (margle) i lokalnie porowym (piaski). Poziom wodono śny zwi ązany z osadami kredy został rozpoznany w kilku miejscach na obszarze arkusza. Studnie ujmuj ące wody poziomu kredowego znajduj ą si ę w: Klo- nówce, Maniowie, Bobowie, Kulicach, Morzeszczynie i Dzier ŜąŜ nie. Tylko w rejonie Mo- rzeszczyna poziom ten ma znaczenie u Ŝytkowe, poniewa Ŝ nie wyst ępuj ą tutaj poziomy wodono śne w osadach trzeciorz ędowych i czwartorz ędowych. Kredowe osady wodono śne zalegaj ą

na gł ęboko ści od 120 do 150 m. Wody tego poziomu znajduj ą si ę pod ci śnieniem subartezyjskim, o powierzchni piezometrycznej nachylonej w kierunku wschodnim do doliny Wisły. Trzeciorz ędowe pi ętro wodono śne ma najwi ększe znaczenie u Ŝytkowe we wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza. Gł ęboko ść wyst ępowania warstwy wodono śnej przekracza 100 m. Na północ od Pelplina i w rejonie Radostowa mi ąŜ szo ść osadów wodono śnych zmienia si ę od kilku do kilkunastu metrów. Wydajno ść potencjalna studzien wynosi od kilkunastu m 3/h w rejonie Radostowa i zwi ększa si ę w kierunku południowo-zachodnim do ponad 30 m3/h. Prze- wodno ść warstwy wodono śnej nie przekracza 100 m2/24h. W południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza poziom ten charakteryzuje si ę nieco wy Ŝszymi parametrami hydrogeologicznymi, głównie ze wzgl ędu na wi ększ ą mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej, która mie ści si ę w przedziale 20–40 m. Wody tego poziomu równie Ŝ znajduj ą si ę pod ci śnieniem subartezyjskim. Uj ęcia wód poziomu trzeciorz ędowego zlokalizowane s ą przede wszystkim we wschodniej cz ęś ci arkusza w Radostowie, Hilarowie, Pelplinie, Ro Ŝentalu, Kulicach i Janiszewie. Ponadto studnie ujmuj ące ten poziom wodono śny znajduj ą si ę w Rywałdzie i Starogardzie Gda ńskim. Na omawianym obszarze najwi ększe znaczenie u Ŝytkowe ma czwartorz ędowe pi ętro wodono śne, w którym wyst ępuje jeden lub lokalnie dwa u Ŝytkowe poziomy wodono śne. Obecno ść wód swobodnych ogranicza si ę do w ąskiej i gł ęboko wci ętej doliny Wierzycy. Typowe wody gruntowe wyst ępuj ą jedynie w obr ębie równiny sandrowej rejonu Grabowo – Rombark. Czwartorz ędowe poziomy u Ŝytkowe wyst ępuj ą jako mi ędzyglinowe na ró Ŝnych gł ębo- ko ściach. Charakteryzuj ą je ci śnienia subartezyjskie. Piętro czwartorz ędowe ma najwi ększe znaczenie u Ŝytkowe w zachodniej cz ęś ci obszaru i maleje ku wschodowi, gdzie s ą obszary pozbawione tego pi ętra. Z wód czwartorz ędowych korzystaj ą uj ęcia w Starogardzie Gda ń- skim, który jest centrum poboru wód podziemnych. Warstwy wodono śne wyst ępuj ące w ob- rębie osadów czwartorz ędu maj ą mi ąŜ szo ść od 10 do 30 m. Wydajno ści potencjalne w cz ęś ci północnej wynosz ą poni Ŝej 10 m3/h, natomiast w cz ęś ci południowej – od 30 do 50 m3/h. Wody podziemne pi ęter czwartorz ędowego i trzeciorz ędowego nale Ŝą do wód słodkich, natomiast pi ętra kredowego lokalnie s ą zasolone. Granica wyst ępowania wód słodkich tego pi ętra wyznacza granic ę jego u Ŝytkowo ści. Wody kredowe s ą dobrej jako ści – klasy Ib, sporadycznie klasy II. Wody pi ętra trzeciorz ędowego charakteryzuj ą si ę zmienn ą jako ści ą – zde- cydowanie lepsz ą w północnej cz ęś ci arkusza, ni Ŝ w południowo-wschodniej. W wodach tych stwierdzono podwy Ŝszone zawarto ści Ŝelaza, a sporadycznie równie Ŝ manganu. Na ogół wykazuj ą bardzo małe zawarto ści zwi ązków azotowych, co wynika z bardzo dobrej izolacji. Wody pi ętra czwartorz ędowego charakteryzuj ą si ę na wi ększo ści obszaru podwy Ŝszon ą zawarto ści ą Ŝelaza i manganu. W płytko zalegaj ących warstwach wodono śnych lokalnie wy-

st ępuj ą podwy Ŝszone zawarto ści amoniaku i azotanów. Wyniki analiz chemicznych wykazały w wi ększo ści punktów wody klasy III, głównie ze wzgl ędu na znaczn ą mineralizacj ę w granicach od 600 do 900 mg/dm 3. Jako ść wód gruntowych w cz ęś ci północnej jest o klas ę ni Ŝsza od jako ści wód mi ędzyglinowego poziomu u Ŝytkowego. W południowej i środkowej cz ęści arkusza ró Ŝnice jako ści wód gruntowych i mi ędzyglinowego (miedzymorenowego) poziomu uŜytkowego s ą znacznie mniejsze, głównie ze wzgl ędu na oddalenie od potencjalnych ognisk zanieczyszcze ń, którymi s ą zakłady i oczyszczalnie ścieków znajduj ące si ę w Starogardzie Gda ńskim i Pelplinie.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Starogard Gda ński na tle mapy obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszary wysokiej ochrony, 2 – granica GZWP w o środku porowym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 111 – Subniecka Gda ńska, kreda (K) 116 – Zbiornik międzymorenowy Goł ębiewo, czwartorz ęd (Q)

Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych na obszarze arkusza jest znaczny, chocia Ŝ zró Ŝni- cowany. Najwi ększy potencjalny wpływ na zanieczyszczenia poziomów wodono śnych maj ą Starogard Gda ński i Pelplin. Zagro Ŝenie ze strony o środków miejsko-przemysłowych jest cz ęściowo redukowane przez naturalne warunki wyst ępowania poziomów u Ŝytkowych. Na

przewa Ŝaj ącej cz ęś ci arkusza wyst ępuj ą one pod nadkładem osadów słaboprzepuszczalnych, lokalnie o znacznej mi ąŜ szo ści. Jedynie na w ąskich odcinkach doliny Wierzycy i obszarze zlewni W ęgiermucy izolacja wód podziemnych jest słaba. Na mapie zaznaczono 14 uj ęć wód podziemnych. S ą to: 3 uj ęcia kredowe, 4 trzeciorz ę- dowe i 7 czwartorz ędowych. Najwi ększe zasoby eksploatacyjne (powy Ŝej 100 m3/h) maj ą uj ęcia wód czwartorz ędowych (3 uj ęcia komunalne i 4 przemysłowe. Uj ęcia komunalne o najwi ększych zasobach znajduj ą si ę w Starogardzie Gda ńskim (uj ęcia „Wierzyca” i „Południe”) i Pelplinie. Dla uj ęć komunalnych „Południe” i „Wierzyca” wyznaczone zostały tereny ochrony pośredniej. Najwi ększe uj ęcia wód do celów przemysłowych zlokalizowane s ą w Starogardzie Gda ńskim (zakłady spirytusowe i farmaceutyczne „Polpharma”, elektrociepłownia „Zachód”) i Kokoszkowych. W granicach omawianego arkusza nie ma głównych zbiorników wód podziemnych, ani obszarów wysokiej ochrony wód podziemnych (fig 3.) (Kleczkowski, 1990).

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Do oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre- ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza Starogard Gda ń- ski, umieszczono w tabeli 6. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Do oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995) − opró- bowanie w siatce 5x5 km. Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo-

wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90°C, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudze- niem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasy- fikowanych do grup A i C (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 r.). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawar- to ść co najmniej jednego pierwiastka przewy Ŝszała górn ą granic ę warto ści dopuszczalnej w grupie ni Ŝszej. Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tab. 6). Przeci ętne zawarto ści arsenu, baru, chromu, kadmu, kobaltu, ołowiu i rt ęci w badanych glebach arkusza s ą mniejsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wi ększe warto ści median wykazały cynk, mied ź i nikiel.

Tabela 6 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg)

Zakresy zawarto- Warto ść prze- Warto ść przeci ęt- ści w glebach na ci ętnych (me- nych (median) arkuszu Starogard dian) w glebach w glebach obszarów Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Gda ński na arkuszu niezabudowanych lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Starogard Polski 4) Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Gda ński

Metale N=8 N=8 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0–0,3 0–2 0,0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–17 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 13–115 27 27 Cr Chrom 50 150 500 3–14 4 4 Zn Cynk 100 300 1000 20–407 33 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–1 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 2–6 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 3–28 5 4 Ni Nikiel 35 100 300 2–14 4 3 Pb Ołów 50 100 600 5–151 11 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,11 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza Starogard Gda ń- 1) grupa A ski w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru As Arsen 8 poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 8 Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 2 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 8 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 8 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące Ni Nikiel 8 ze stanu faktycznego, Pb Ołów 7 1 2) grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych Hg Rt ęć 8 z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, arkusza Starogard Gda ński do poszczególnych grup nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbanizowa- uŜytkowania (ilo ść próbek) ne z wył ączeniem terenów przemysłowych, u Ŝytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 6 2 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilo ść próbek

Pod wzgl ędem zawarto ści metali, sze ść spo śród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunk- cyjne u Ŝytkowanie. Do grupy C (standard terenów przemysłowych, u Ŝytków kopalnych i te-

renów komunikacyjnych) zaklasyfikowano gleb ę z punktu 1 ze wzgl ędu na zawarto ść cynku (407 ppm) oraz z punktu 4 – wzbogacon ą w ołów i cynk (odpowiednio 151 ppm i 307 ppm). Wzbogacenie gleb w cynk i ołów wyst ępuje w obszarze zurbanizowanym (Starogard Gda ński), ma ono charakter antropogeniczny, a ustalenie źródła tych pierwiastków wymaga dokładniejszych bada ń. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma- spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 km, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszo- nej promieniotwórczości pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczo- na na wysoko ści 1,5 m nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy). Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

130W PROFIL ZACHODNI 130E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5988855 5981056 5984717

m 5982847 m 5978728

5980776 5977557 5978697 0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 34

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5988855 5981056 5984717

m 5982847 m 5978728

5980776 5977557 5978697

0 1 2 3 4 5 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Starogard Gda ński (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 25 do około 48 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 34 nGy/h i jest bliska średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego war- to ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 22 do około 70 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 43 nGy/h. W obydwu profilach pomiarowych gliny zwałowe charakteryzuj ą si ę wy Ŝszymi daw- kami promieniowania gamma (30–60 nGy/h) od piaszczysto-Ŝwirowych osadów wodnolodowcowych i rzecznych (<30 nGy/h). W profilu wschodnim do ść wysokimi warto ściami promieniowania gamma cechuj ą si ę te Ŝ utwory zastoiskowe (45–70 nGy/h). St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 0,1 do 5,1 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 0 do 5,5 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 07.39.251 tekst jednolity) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU 03.61.549). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów,

• warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych skła- dowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: • obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, • obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, • obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: • izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom skła- dowania odpadów, • rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tab. 7). Tabela 7 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i obo- ≥ 1 ≤ 1×10 -9 jętne

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie:

• warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu składowisk (przyj ętymi w tab. 7), • zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowiska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materia- łów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę wierce ń, których profile geologiczne wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Profile te przedstawia- ją budow ę geologiczn ą do gł ęboko ści 5 m poni Ŝej stropu pierwszej warstwy wodono śnej po- ło Ŝonej pod utworami izolacyjnymi. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Starogard Gda ński Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Ziółkowski, 1998). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (od- porno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń, czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro- Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Starogard Gda ński bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝ- liwo ści składowania odpadów podlegaj ą: • zwarta zabudowa Starogardu Gda ńskiego b ędącego siedzib ą urz ędów miasta, gminy, starostwa powiatowego oraz Pelplina i Morzeszczyna – siedzib urz ędów gmin, • strefy ochrony po średniej uj ęć wód podziemnych „Południe” (Starogard Gda ński), • obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, • tereny bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego,

• powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Wierzycy, W ęgiermucy, Janki, Beki i mniejszych cieków, • strefy (do 250 m) wokół akwenów, • tereny o spadkach przekraczaj ących 10° (rejon Klocówki, na wschód od Grabowa, Brze źna i Dzier ŜąŜ na), • źródła, • obszary zagro Ŝone ruchami masowymi: rejon Starogardu Gda ńskiego (dolina Wierzy- cy), Ropuch, Bielawek, Pelplina, G ędomii, Morzeszyna i Nowej Cerkwi (Grabowski (red.), 2007).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ące wymagania dla składowania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tab. 7) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej, ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Pod k ątem składowania odpadów oboj ętnych rozpatrywano obszary, na powierzchni których wyst ępuj ą gliny zwałowe fazy leszczy ńskiej i pozna ńskiej, gliny zwałowe fazy pomorskiej oraz iły i mułki zastoiskowe górne na glinach zwałowych fazy pomorskiej. Dla glin zwałowych fazy leszczy ńskiej i pozna ńskiej, ze wzgl ędu na brak osadów roz- dzielaj ących zastosowano wspólne wydzielenie, dokładne określenie ich wieku jest niemo Ŝ- liwe. Osady te maj ą du Ŝe mi ąŜ szo ści i wyst ępuj ą na całym obszarze obj ętym arkuszem. Mi ąŜ- szo ść glin zwałowych fazy pozna ńskiej jest zmienna i waha si ę ( średnio) od kilku do kilkunastu metrów, w okolicy Pelplina stwierdzono jej maksymaln ą mi ąŜ szo ść – 25 m. S ą to gliny piaszczyste, w partiach stropowych bardziej ilaste, szare i ciemnoszare, z du Ŝą ilo ści ą Ŝwirów i otoczaków, o zawarto ści CaCO 3 rz ędu 8,7–11,2%. Gliny fazy pomorskiej osadziły si ę na utworach wodnolodowcowych i zastoiskowych, w cz ęś ci środkowej bezpo średnio na glinach fazy pozna ńskiej. S ą to br ązowe lub br ązowo- rdzawe gliny, miejscami ilaste, przy mniejszych mi ąŜ szo ściach piaszczyste, z nierównomier- ną zawarto ści ą Ŝwirów i głazików. W partiach stropowych s ą odwapnione, ku sp ągowi zawar- to ść CaCO 3 wzrasta do 8%, lokalnie wyst ępuj ą w nich przewarstwienia piaszczyste. Mi ąŜ szo- ści tych glin wahaj ą si ę od kilku do 25 m. W rejonie Janiszewa i Radostowa mi ąŜ szo ść glin jest zmienna (od 2,5 do 7 m) i poło Ŝone s ą na piaskach drumlinów.

Szare i ciemnoszare, piaszczyste gliny fazy leszczyńskiej, o mi ąŜ szo ściach rz ędu kilku- kilkunastu metrów nie odsłaniaj ą si ę na powierzchni terenu obj ętego arkuszem. Zawarto ść węglanu wapnia w glinach tej fazy wynosi od 9,9 do 11,4%. We wschodniej cz ęś ci terenu, w okolicy Radostowa i Pomyj, na powierzchni wyst ępuj ą iły i mułki zastoiskowe górne o mi ąŜ szo ściach do 2 m, zalegaj ące na glinach zwałowych. Ob- szar ich wyst ępowania w rejonie Pomyj to zachodnia, brze Ŝna cz ęść zastoiska gniewskiego. Obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono na terenie gminy Starogard Gda ński w rejonach: Kokoszkowy, Brze źno–Rywałd–Klonówka, Jabłono- wo–Dąbrówka; w gminie Bobowo w rejonach: Wysoka–Bobowo–Kahmanowo i Grabowo. W gminie Skórcz s ą to tereny wokół P ączewa; w gminie Morzeszczyn rejon Nowej Cerkwi, Gętomii i Borkowa; w gminie Gniew w Brodach Pomorskich. Na terenie gminy Pelplin to rejony: Rajkowych, Woli, Nowego Dworu–Ropuch, Biela- wek–Kulic, a w gminie Subkowy rejon Starz ęcin–Radostowy. W miejscach, gdzie gliny zwałowe przykryte s ą osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej 2,5 m wła ściwo ści izolacyjne okre ślono jako mniej korzystne (zmienne). Ograniczeniem warunkowym budowy składowisk odpadów oboj ętnych jest zabudowa miejscowo ści i droga szybkiego ruchu – autostrada A1. Obszary predysponowane do składowania odpadów maj ą du Ŝe powierzchnie, poło Ŝone są przy drogach dojazdowych. Istnieje mo Ŝliwo ść lokalizacji składowisk w dogodnej odległo- ści od zabudowań miejscowo ści.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych Obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono w granicach powierzchniowego wyst ępowania iłów i mułków zastoiskowych górnych oraz glin zwa- łowych o mi ąŜ szo ściach do 2 m zalegaj ących bezpo średnio na iłach i mułkach zastoiskowych dolnych. Iły i mułki zastoiskowe górne wyst ępuj ą w rejonach Radostowa i Pomyj. W okolicy Pomyj jest to zachodnia cz ęść zastoiska gniewskiego. Mi ąŜ szo ść osadów osi ąga tu kilkana- ście metrów, wykształcone s ą w postaci iłów szarych laminowanych mułkami. Na ich powierzchni zalegaj ą gliny zwałowe o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 2 metrów. Iły i mułki zastoiskowe dolne fazy pomorskiej maj ą zmienn ą mi ąŜ szo ść – od kilku do kilkunastu metrów. Wykształcone s ą w postaci iłów pylastych lub mułków piaszczystych szarych i ciemnoszarych. W stropie przechodz ą w bardzo drobnoziarniste piaski laminowane

mułkami. W niektórych rejonach (Pelplin) ich mi ąŜ szo ść osi ąga 6–7 m i tworz ą wspólny pakiet uszczelniaj ący z le Ŝą cymi ni Ŝej glinami zwałowymi fazy pomorskiej. Obszary predysponowane do składowania odpadów komunalnych wyznaczono w gminie Pelplin w rejonie Rajkowy–Pustki oraz w gminie Subkowy w rejonie Radostowa. Ze wzgl ędu na mo Ŝliwo ść niejednorodnego wykształcenia litologicznego warunki izolacyjne osadów zastoiskowych mog ą by ć zmienne. W granicach zastoiska gniewskiego udokumentowano zło Ŝe surowców ilastych ceramiki budowlanej „Janiszewo”. Ma ono powierzchni ę ponad 70 hektarów, kopalin ę stanowi ą średnioplastyczne i plastyczne iły czwartorz ędowe z domieszk ą mułków. Ich mi ąŜ szo ść wynosi 6,5–16 m, nadkład o grubo ści 0,2–2,6 m stanowi ą: gleba i iły margliste, miejscami torf. Zło Ŝe jest suche. Zawarto ść margla ziarnistego wynosi od 0,15 do 0,89%. Zło Ŝe dotychczas nie jest eksploatowane. W granicach zło Ŝa wyznaczono obszar predysponowany do składowania odpadów komunalnych. Ze wzgl ędu na du Ŝą mi ąŜ szo ść iłów i dokładne rozpoznanie wykształcenia litologicznego wła ściwo ści izolacyjne osadów uznano za korzystne. Je Ŝeli zapadnie decyzja o budowie składowiska odpadów w granicach zło Ŝa „Janisze- wo” istnieje mo Ŝliwo ść eksploatacji surowca, w sposób kształtuj ący dno i ściany boczne obiektu. W gminie Bobowo, w odległo ści około 1 km na południe od miejscowo ści gminnej wyznaczono obszar predysponowany do składowania odpadów komunalnych w miejscu wyst ę- powania serii iłów czwartorz ędowych o mi ąŜ szo ści 4,8–5,5 m. Ze wzgl ędu na niedostateczne rozpoznanie kopaliny oraz obecno ść przewarstwie ń i lamin drobnego piasku wła ściwo ści izolacyjne mog ą by ć zmienne. Grubo ść nadkładu mo Ŝe wynosi ć od 0,4 m do 3,0 m. W otworach wiertniczych wykonanych w rejonie miejscowo ści: Kokoszkowy, Rado- stowo i Pelplin nawiercono gliny zwałowe pod ścielone lub przewarstwione iłami czwartorz ę- dowymi (iły wyst ępuj ą na gł ęboko ści do 10 m). Tereny w bezpo średnim s ąsiedztwie tych otworów, po wykonaniu dodatkowych bada ń geologicznych, które pozwol ą na okre ślenie rozprzestrzenienia i wykształcenia litologicznego pakietów gliniasto-ilastych mog ą okaza ć si ę przydatne do składowania odpadów komunalnych. W miejscowo ści Kokoszkowy pakiet gliniasto-ilasty ma 75,8 m mi ąŜ szo ści, w Radostowie 85 m (z przewarstwieniem piasków drobnoziarnistych w gł ęboko ści 4,1–8,5 m), a w Pelplinie – 75 m. Analizowany teren jest dobrze rozpoznany wiertniczo. W wielu otworach stwierdzono wyst ępowanie glin zwałowych o bardzo du Ŝych mi ąŜ szo ściach, oraz glin przewarstwionych lub pod ścielonych iłami (iły wyst ępuj ą w nich na gł ęboko ści poni Ŝej 10 m).

W gminie Pelplin, w rejonie miejscowo ści Pomyje nawiercono gliny o mi ąŜ szo ściach 41,4–52,5 m, w Ornasowie – 39,5 m, w Rajkowych – 39 m. W P ączewie w gminie Skórcz pakiety gliniaste maj ą od 23,7 do 32,2 m mi ąŜ szo ści; w Nowej Cerkwi w gminie Morzeszczyn – 16 m. W rejonie miejscowo ści Jabłówko w gminie Bobowo nawiercono gliny zwałowe o mi ąŜ szo ści 15 m z przewarstwieniem iłów na gł ęboko ści 10–12 m; w miejscowo ści Grabo- wo Bobowskie gliny o mi ąŜszo ściach 19,5–26 m. W gminie Starogard Gda ński w miejscowo ści Rywałd nawiercono 90,8 m pakiet gliniasto-ilasty (iły w gł ęboko ści 27–34 m, 50–74 m); w Kokoszowych 57 m glin zwałowych prze- warstwiaj ą iły (10–18 m). Gliny pod ścielone s ą iłami o mi ąŜ szo ści 16 m. Tereny w s ąsiedztwie tych otworów po wykonaniu dodatkowego rozpoznania równie Ŝ mog ą okaza ć si ę korzystne dla lokalizacji składowisk odpadów komunalnych. Składowisko odpadów komunalnych znajduje si ę w Ropuchach w gminie Pelplin i pełni funkcj ę składowiska gminnego. Naturalnym uszczelnieniem jest podło Ŝe gliniaste. Stan for- malno-prawny obiektu jest uregulowany. Du Ŝe ilo ści odpadów przemysłowych wytworzyły Zakłady Farmaceutyczne POL- PHARMA SA w Starogardzie Gda ńskim (20 tys. ton) i Cukrownia Pelplin SA w Pelpinie (78 tys. ton). Cukrownia w Pelplinie ma własne składowisko, cz ęść odpadów deponowana jest na składowisku w Ropuchach. Odpady ze stacji paliw w Starogardzie Gda ńskim, Pelplinie i Kulicach przechowywane są w zbiornikach podziemnych. Zakłady Farmaceutyczne POLPHARMA SA przerobiły na kruszywo o nazwie Stargam 7 tys. ton popiołu z własnej elektrociepłowni.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Najbardziej korzystne warunki geologiczne maj ą obszary wyznaczone w gminie Pelplin w rejonie Rajkowy–Pustki. Jest to teren rozległego zastoiska. W jego obr ębie udokumentowano zło Ŝe iłów ceramiki budowlanej „Janiszewo”. Kopalin ą s ą średnioplastyczne i plastyczne iły z domieszk ą mułków. Mi ąŜ szo ść wynosi 6,5–16 m, nadkład ma grubo ść do 2,6 m. W gminie Bobowo około 1 km na południe od miejscowości Bobowo wyznaczono obszar prognostyczny dla iłów czwartorz ędowych. Pod 0,4–3,0 m nadkładem wyst ępuj ą iły o mi ąŜ- szo ściach 4,8–5,5 m i zawarto ści margla ziarnistego o średnicy powy Ŝej 0,5 mm w przedziale 0,18–0,36%. Na powierzchni ponad 70 hektarów wykonano 10 otworów o gł ęboko ści od 10 do 20 m. Zasoby szacunkowe iłów okre ślono na ponad 1 tys. m 3.

Ogólnie w granicach wszystkich obszarów wyznaczonych dla składowania odpadów oboj ętnych warunki geologiczne s ą korzystne. Gliny zwałowe osi ągaj ą du Ŝe mi ąŜ szo ści (we- dług przekrojów hydrogeologicznych wykonanych dla potrzeb Mapy hydrogeologicznej Pol- ski w skali 1:50 000, ponad 100 m). Przy tak du Ŝych mi ąŜ szo ściach glin, po wykonaniu dodatkowych bada ń pozwalaj ących okre śli ć ich faktyczne wła ściwo ści izolacyjne miejsca te mog ą okaza ć si ę wystarczaj ące dla składowania odpadów komunalnych. Czynnikiem dodatkowym zwi ększaj ącym ich parametry izolacyjne jest cz ęsta obecno ść przewarstwie ń ilastych. Warunki hydrogeologiczne dla składowania odpadów równie Ŝ s ą korzystne. Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych w granicach obszarów wytypowanych jako miejsca predysponowane do składowania odpadów jest niski i bardzo niski. Niski stopie ń zagro Ŝenia maj ą wody czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego, wody poziomów u Ŝytkowych w pi ętrach starszych s ą zagro Ŝone w stopniu bardzo niskim, ze wzgl ędu na znaczn ą gł ęboko ść wyst ępowania i dobr ą, ci ągł ą izolacj ę glin czwartorz ędowych znacznej mi ąŜ szo ści. Na analizowanym terenie nie ma głównych zbiorników wód podziemnych ani obszarów wysokiej ochrony wód podziemnych.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Pod k ątem składowania odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć suche wyrobiska zaniechanych (nieuregulowane przez u Ŝytkowników opłaty eksploatacyjne) złó Ŝ piasków i Ŝwirów „Bobo- wo II” i „Bobowo III”. Konieczne s ą prace geologiczne i hydrogeologiczne, które pozwolą na określenie rodzaju dodatkowej bariery izolacyjnej podło Ŝa i skarp ewentualnych obiektów oraz faktycznych warunków hydrogeologicznych. Wyrobiska złó Ŝ kruszyw naturalnych „Bobowo”i „Bobowo I” zostały zrekultywowane, a wyrobiska pozostałych złó Ŝ oraz punktu poboru piasków i Ŝwirów na potrzeby lokalne znajduj ą si ę na obszarach wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymagań dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geo-

logiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podło Ŝa budowlanego na obszarze arkusza Starogard Gda ński opracowano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (arkusz Starogard Gda ń- ski) (Rabek, 1986), Mapy osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych (Grabowski (red.), 2007) oraz mapy topograficznej w skali 1:10 000. Ze wzgl ędu na skal ę prezentowanej mapy waloryzacja warunków geologiczno-in Ŝy- nierskich podło Ŝa budowlanego ma charakter orientacyjny. Wyró Ŝniono zgodnie z instrukcj ą: obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa i obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Z analizy wył ączono obszary gleb o wysokich klasach bonitacyjnych (I–IVa), ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, tereny lasów oraz rejony o zwar- tej zabudowie miejskiej. Obszary, dla których przeanalizowano geologiczno-in Ŝynierskie warunki podło Ŝa budowlanego, stanowi ą około 15% powierzchni arkusza. Grunty wyst ępuj ące na obszarze arkusza Starogard Gda ński s ą zró Ŝnicowane litologicz- nie i w konsekwencji charakteryzuj ą si ę ró Ŝnymi parametrami fizyczno-mechanicznymi. Jako kryterium podziału przyj ęto rodzaj gruntu, jego genez ę i wiek oraz wła ściwo ści fizyczno- mechaniczne. Za wst ępn ą cech ę diagnostyczn ą (parametr wiod ący) przyjmuje si ę parametry stanu: dla gruntów niespoistych – stopie ń zag ęszczenia, natomiast dla gruntów spoistych – stopie ń plastyczno ści. Na omawianym terenie grunty spoiste wyst ępuj ą w stanie od półzwar- tego do mi ękkoplastycznego, a grunty niespoiste w stanie od luźnego do zag ęszczonego. Wyró Ŝniono dwie podstawowe kategorie obszarów: • obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa, na których wyst ępuj ą grunty spoiste znajduj ące si ę w stanie półzwartym i twardoplastycznym oraz grunty niespoiste

średniozagęszczone i zag ęszczone, na których nie wyst ępuj ą zjawiska geodynamiczne, a zwierciadło wód gruntowych znajduje się na gł ęboko ści wi ększej ni Ŝ 2 m, • obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo, do których zaliczono grunty słabono śne (grunty spoiste w stanie mi ękkoplastycznym i plastycznym, grunty niespoiste lu źne, grunty organiczne, grunty antropogeniczne), rejony w obr ębie których zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m oraz tereny podmokłe i zabagnione. W granicach omawianego arkusza warunki korzystne zajmuj ą przewa Ŝaj ącą cz ęść obszaru wysoczyznowego zbudowanego z glin zwałowych zlodowace ń północnopolskich (mo- renowych nieskonsolidowanych), osadów wodnolodowcowych rozci ągaj ących si ę południ- kowo wzdłu Ŝ zachodniej granicy arkusza, od Starogardu Gda ńskiego po Bobowo oraz wzdłu Ŝ Wierzycy. Nale Ŝy podkre śli ć, Ŝe na terenie arkusza dominuj ą warunki korzystne dla budownictwa, ale na mapie w zdecydowanej cz ęś ci pokrywaj ą si ę one z obszarami gleb chronionych. Wi ęk- sze obszary o korzystnych warunkach budowlanych (poza obszarami gleb chronionych) znajduj ą si ę w rejonie Starogardu Gda ńskiego, D ąbrówki, Bobowa, Grabowa i Pelplina. Niekorzystne warunki dla budownictwa wyst ępuj ą na terenach, gdzie poziom zwiercia- dła wód gruntowych znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m, czyli przede wszystkim na obszarach podmokłych i zabagnionych, w dolinach rzek i cieków oraz w zagł ębieniach bez- odpływowych. Jednocze śnie s ą to obszary wyst ępowania gruntów słabono śnych, tzn. gruntów organicznych z wodami agresywnymi wzgl ędem stali i betonu: torfów, namułów torfiastych i piaszczystych oraz gytii. Warunki takie wyst ępuj ą w licznych zagł ębieniach bezodpływo- wych wypełnionych osadami organicznymi, na równinach torfowych w rejonie Grabowa, w obni Ŝeniach wokół jezior oraz dnach dolin: Wierzycy, W ęgiermucy i Janki. Niekorzystne warunki budowlane wyst ępuj ą równie Ŝ na obszarach predysponowanych do powstawania ruchów masowych. Na omawianym obszarze tereny takie zlokalizowane s ą wzdłu Ŝ zachodniego brzegu jeziora Kochanka, na południowy wschód od Starogardu Gda ń- skiego – w rejonie Owidza, na północ od Klonówki oraz na południe od Pelplina – od Jani- szewa po Kulice. Na omawianym obszarze udokumentowano 5 osuwisk (Grabowski (red.), 2007). S ą to niewielkie osuwiska, o powierzchni poni Ŝej 0,5 ha. Zlokalizowane s ą one na zboczach doliny Wierzycy. Cztery osuwiska wyst ępuj ą w północnej cz ęś ci obszaru arkusza, pomi ędzy miejscowo ściami Brze źno i Klonówka. Jedno osuwisko znajduje si ę w południo- wo-wschodniej cz ęś ci arkusza, w rejonie Kulic.

Obszary o warunkach geologiczno-in Ŝynierskich utrudniaj ących budownictwo wymaga- ją szczegółowych bada ń przed podj ęciem ewentualnych inwestycji oraz sporz ądzenia dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej. Wszystkie wi ększe budowle winny posiada ć dokumenta- cje geologiczno-in Ŝynierskie niezale Ŝnie od tego, czy znajduj ą si ę w obszarach korzystnych czy te Ŝ niekorzystnych. Niniejsza waloryzacja nie zwalnia z opracowania dokumentacji.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Znaczn ą cz ęść (około 40%) obszaru arkusza Starogard Gda ński pokrywaj ą gleby wysokich klas bonitacyjnych (I–IVa). Ich wyst ępowanie koncentruje si ę w trzech pasach rozci ąga- jących si ę południkowo wzdłu Ŝ całego arkusza, rozdzielonych kompleksami lasów i dolinami rzecznymi W ęgiermucy i Wierzycy. W obr ębie gleb chronionych wyst ępuj ą gleby kompleksu pszennego dobrego i kompleksu zbo Ŝowo-pastewnego mocnego. Po śród gleb pochodzenia organicznego w przewadze wyst ępuj ą gleby torfowe, murszowo-torfowe oraz murszowo- mineralne. Łąki na gruntach organicznych wyst ępuj ą liczniej w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza, głównie w dolinie W ęgiermucy. Lasy zajmuj ą około 17% powierzchni arkusza. Wi ększe kompleksy le śne rozci ągaj ą si ę w dwóch pasach o południkowym przebiegu. Pierwszy zajmuje obszar sandru wyst ępuj ącego na wschód od Starogardu Gda ńskiego i Bobowa, drugi – dolin ę Wierzycy. Na sandrze dominuj ą lasy sosnowe, w dolinie Wierzycy natomiast lasy d ębowo-grabowe (gr ądy) z domieszk ą jesionu, lipy, klonu i brzozy. W południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza znajduje si ę fragment Gniewskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu (GOChK), który obejmuje dolin ę Wierzycy wraz z jej uj ściem do Wisły oraz fragmenty falistej wysoczyzny morenowej ze zwartymi, silnie przekształconymi kompleksami le śnymi. Wyst ępuj ą tu gr ądy subkontynentalne i szereg stanowisk gatunków ciepłolubnych. W centrum omawianego obszaru poło Ŝony jest projektowany rezerwat le śny „Gr ąd w Mysinku” o powierzchni około 6 ha (tab. 8). Rezerwat ma chroni ć rzadko spotykane lasy gr ądowe. Obejmuje on najlepiej zachowane płaty zbiorowiska gr ądu kontynentalnego, wyst ę- puj ącego na skarpie W ęgiermucy. Las ten charakteryzuje si ę wielogatunkowym i wielowar- stwowym drzewostanem, bogatym eutroficznym runem oraz wyst ępowaniem szeregu rzad- kich i chronionych gatunków ro ślin, mi ędzy innymi bardzo licznymi populacjami lilii złoto- głów i trzmieliny brodawkowatej.

Tabela 8 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych

Numer Rok obiektu Forma Miejscowo ść Gmina Rodzaj obiektu ochrony Powiat zatwier- (powierzchnia w ha) na mapie dzenia 1 2 3 4 5 6 Bobowo L – „Gr ąd w Mysinku” 1 R Mysinek * starogardzki (ok. 6,0)

Starogard Gd. PŜ – lipa drobnolistna 2 P Starogard Gd. 2000 starogardzki Pelplin Pn – G 3 P Pelplin tczewski 1954 „Diabelski Kamie ń” Pelplin 4 P Pelplin tczewski 1980 PŜ – 2 lipy drobnolistne

Pelplin ą 5 P Pelplin tczewski 1980 PŜ – d b szypułkowy Pelplin 6 P Pelplin 1989 P – 2 lipy drobnolistne tczewski Ŝ Pelplin 7 P Pelplin 1989 tczewski PŜ – 4 lipy drobnolistne Pelplin 8 P Pelplin 1989 tczewski PŜ – kasztanowiec biały Pelplin 9 P Pelplin 1980 ą tczewski PŜ – d b szypułkowy Pelplin 10 P Pelplin 1993 ą tczewski PŜ – d b bezszypułkowy Pelplin 11 P Pelplin 1989 tczewski PŜ – klon zwyczajny Pelplin 12 P Pelplin 1989 P – lipa szerokolistna tczewski Ŝ Pelplin 13 P Kulice 1989 tczewski PŜ – 3 jesiony wyniosłe Morzeszczyn 14 P Borkowo 1954 ą tczewski PŜ – d b szypułkowy Morzeszczyn 15 P Morzeszczyn 1986 tczewski PŜ – klon jaworowy Morzeszczyn Pn – G 16 P Dzier ŜąŜ no 1967 tczewski granitoid Morzeszczyn Pn – G 17 P Dzier ŜąŜ no 1967 tczewski granitoid „Olszki” Pelplin 18 U Olszki * ą tczewski olsy, ł ki, szuwary (ok. 23,5) Rubryka 2 – R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny; Rubryka 5 – * – obiekt projektowany przez słu Ŝby ochrony przyrody; Rubryka 6 – rodzaj rezerwatu: L – le śny; – rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej; – rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy Na obszarze arkusza statusem pomnika przyrody obj ęto 20 okazałych drzew (dziewi ęć lip drobnolistnych, trzy d ęby szypułkowe, trzy jesiony wyniosłe, kasztanowiec biały, d ąb bez-

szypułkowy, klon zwyczajny, lipa szerokolistna i klon jaworowy) oraz trzy głazy narzutowe (jeden z nich „Diabelski Kamie ń” znajduje si ę w dolinie Wierzycy, na północny zachód od Pelplina, a dwa w miejscowo ści Dzier ŜąŜ no). Ponadto planuje si ę utworzenie u Ŝytku ekolo- gicznego „Olszki” obejmuj ącego 23,5 ha kompleks olsów, wilgotnych ł ąk i szuwarów. Krajowa sie ć ekologiczna ECONET (Liro i in., 1998) jest wielkoprzestrzennym systemem obszarów w ęzłowych najlepiej zachowanych pod wzgl ędem przyrodniczym i reprezentatyw- nych dla ró Ŝnych regionów przyrodniczych kraju. S ą one wzajemnie ze sob ą powi ązane koryta- rzami ekologicznymi, zapewniaj ącymi ci ągło ść wi ęzi przyrodniczych w obr ębie tego systemu. Poło Ŝenie obszaru arkusza Starogard Gda ński na tle systemów ECONET przedstawiono poni Ŝej (fig. 5). śaden z elementów systemu nie wchodzi na teren obszaru arkusza.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Starogard Gda ński na tle systemów ECONET (Liro [red.], 1998) System ECONET 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 11M – Obszar Borów Tucholskich 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 2m – Korytarz Kwidzy ński Dolnej Wisły 6m – Korytarz Pojezierza Iławskiego

Europejska Sie ć Ekologiczna NATURA 2000 jest sieci ą obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczania tych obszarów jest ochrona cennych, pod wzgl ę- dem przyrodniczym i zagro Ŝonych, składników ró Ŝnorodno ści biologicznej. W granicach arkusza nie wyst ępuj ą obszary NATURA 2000.

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Starogard Gda ński zabytkami kultury obj ętymi ochron ą prawn ą s ą: stanowiska archeologiczne, zabytkowe zespoły urbanistyczne, zabytki architektoniczne świeckie i sakralne oraz parki podworskie. Stanowiska archeologiczne dokumentuj ą osadnictwo ludno ści zajmuj ącej si ę upraw ą ro- li i hodowl ą bydła ju Ŝ od 4000–1700 lat p.n.e. W epoce br ązu i Ŝelaza wkroczyła na omawia- ne tereny kultura łu Ŝycka, której ślady znaleziono mi ędzy innymi na cmentarzysku z grobami skrzynkowymi w P ączewie. Wi ększo ść stanowisk osadniczych dokumentowanych na epok ę Ŝelaza i okres wczesnego średniowiecza, koncentruje si ę wzdłu Ŝ Wierzycy. Obiektami wpisanymi do rejestru zabytków nieruchomych s ą osady neolityczne (kultura pucharów lejkowatych) w Koli ńczu, Pelplinie i Ro Ŝentalu, osady z wczesnej epoki Ŝelaza w Janiszewie i Grabowie Bobowskim oraz cmentarzyska z tego okresu w P ączewie i Czar- nym Lesie, grodziska wczesno średniowieczne w Rajkowych, Owidzu, Janiszewie i Pelplinie – Maciejewie. W Grabowie Bobowskim i Radostowie obok grodów, zachowały si ę ślady osad przygrodowych datowanych na okres wczesnego średniowiecza (słowia ńska kultura prapol- ska). W obr ębie Starogardu ochron ą prawn ą obj ęte s ą takie obiekty, jak: cmentarzysko pra- słowia ńskie grobów skrzynkowych kultury wschodniopomorskiej, grodzisko i osada nie- obronna z wczesnego średniowiecza. Du Ŝą warto ść poznawcz ą posiadaj ą osady średniowieczne w Janiszewie i Rombarku, osada wielokulturowa (od neolitu do średniowiecza) w Janiszewku oraz osada neolityczna i cmentarzysko grobów skrzynkowych wczesnej epoki Ŝelaza w Kulicach. W centrum Starogardu Gda ńskiego zachował si ę historyczny układ przestrzenny z kwadratowym rynkiem i wychodz ącymi z jego naro Ŝy prostopadłymi uliczkami, z zabudo- wą z XIX i pocz ątków XX w. Po środku rynku stoi ratusz pochodz ący z XIV w., przebudowa- ny w XVIII i XIX w. Z dawnych murów obronnych z XIII i XIV w. pozostały tylko fragmenty, mi ędzy innymi gotycka baszta Bramy Gda ńskiej. W obr ębie zabytkowego centrum znaj- dują si ę tak Ŝe: gotycki ko ściół farny pw. św. Mateusza zbudowany w XIV w, z gotyckimi polichromiami i renesansowym grobowcem Jerzego Niemojewskiego z 1615 r. oraz okazały ko ściół pw. św. Wojciecha wzniesiony w 1936 roku.

Wśród innych obiektów Starogardu Gda ńskiego, obj ętych ochron ą prawn ą, wymieni ć nale Ŝy: synagog ę z 1849 r. i cmentarz Ŝydowski z zabytkow ą alej ą starodrzewu, zespół pała- cowy przy ulicy Kanałowej pochodz ący z drugiej połowy XIX w., budynek mleczarni z XIX w., zespół szpitala dla psychicznie chorych (pawilony, park, cmentarz, folwark) oraz zespół budynków w stadninie ogierów, poło Ŝony na wschodnich obrze Ŝach miasta i obejmu- jący teren ponad 19 ha. Pelplin, pomimo Ŝe prawa miejskie otrzymał dopiero w 1931 r., jest ośrodkiem, którego historia zwi ązana z opactwem cystersów si ęga XIII w. W obr ębie zabytkowego zespołu klasztornego, najsłynniejsz ą i najwi ększ ą budowl ą jest katedra, b ędąca ko ściołem opactwa. Zbu- dowano j ą w stylu gotyckim w latach 1280–1320. W pó źniejszych czasach ulegała pewnej przebudowie. Jest to jedna z najwi ększych świ ąty ń w Polsce. Wewn ątrz najcenniejszymi ele- mentami s ą pó źnorenesansowy ołtarz główny z 1624 r., gotyckie stalle z połowy XV w., ołta- rze boczne głównie barokowe, organy w bocznej nawie z 1680 r., ambona z 1682 r. i liczne obrazy. Do katedry przylega dawny klasztor budowany w XIII–XIV w. wraz z zabudowania- mi, w których funkcjonuje obecnie seminarium duchowne. W obr ębie zespołu klasztornego znajduj ą si ę ponadto: Collegium Marianum, budynek bramny, stajnia i młyn. Od 1928 r. dzia- ła Muzeum Diecezjalne, w którym zgromadzono wiele cennych zabytków. Poza Starogardem Gda ńskim i Pelplinem, zabytkowe obiekty sakralne s ą liczne i znajduj ą si ę w wielu miejscowo ściach. Wi ększo ść pochodzi z XIV w. S ą to ko ścioły w Kokosz- kowych, Klonówce, Jabłowie, D ąbrówce, P ączewie, Rajkowych i Nowej Cerkwi. Nieco star- szy jest ko ściół w Bobowie (koniec XIII w.). Zabytkowy zespół ko ścielny w Dzier ŜąŜ nie zbudowany został około 1580 r. Mniej liczne s ą na omawianym obszarze zabytkowe zespoły dworskie, na które składaj ą si ę budynki oraz parki. Znajduj ą si ę one jedynie w Radostowie i Owidzu. Oba powstały w XIX w. W Mysinku opiek ą konserwatorsk ą otoczony jest zame- czek my śliwski z 1890 r. Na obszarze arkusza znajduje si ę wiele miejsc pami ęci zwi ązanych z okresem II wojny światowej. Pomniki upami ętniaj ące walk ę i m ęcze ństwo narodu w latach 1939–45 znajduj ą si ę w Starogardzie Gda ńskim, Lipinkach Szlacheckich, Morzeszczynie i Bobowie. W centrum Starogardu Gda ńskiego przy ul. Paderewskiego stoi pomnik niepodległo ści.

XIII. Podsumowanie

W ramach niniejszego opracowania przedstawiono stan bazy surowcowej na obszarze arkusza Starogard Gda ński. Obejmuje ona 13 udokumentowanych złó Ŝ. Dla budownictwa i drogownictwa rozpoznano 9 złó Ŝ piasków i Ŝwirów. Ponadto udokumentowano 3 zło Ŝa kre-

dy jeziornej oraz 1 zło Ŝe surowców ilastych ceramiki budowlanej. Obecnie zagospodarowane jest jedno zło Ŝe piasku. Eksploatacja 8 złó Ŝ kruszywa i 3 złó Ŝ kredy jeziornej, głównie ze wzgl ędu na wyczerpanie zasobów została zaniechana. Pozostałe trzy zło Ŝa s ą niezagospodarowane. Na omawianym obszarze istniej ą perspektywy poszerzenia bazy surowcowej. Wyzna- czono 11 obszarów prognostycznych torfów, 3 obszary prognostyczne kredy jeziornej i 1 dla iłów ceramiki budowlanej. Ponadto wytypowano obszary perspektywiczne wyst ępowania kredy jeziornej (3 obszary), piasków (3) i iłów ceramiki budowlanej (1). Źródłem zaopatrzenia miejscowej ludno ści w wod ę do picia s ą poziomy wodono śne w utworach czwartorz ędowych. Lokalnie u Ŝytkowe poziomy wyst ępuj ą w utworach trzeciorz ędowych i kredowych. Miejscami poziomy czwartorz ędowe, ze wzgl ędu na brak izoluj ące- go nadkładu, s ą w znacznym stopniu nara Ŝone na wpływ zanieczyszcze ń antropogenicznych, dlatego te Ŝ szczególna uwaga powinna by ć zwrócona na wła ściwe rozwi ązanie gospodarki wodno-ściekowej i gospodarki odpadami. Na terenie obj ętym arkuszem Starogard Gda ński wytypowano obszary predysponowane do składowania odpadów komunalnych i oboj ętnych. Odpady komunalne mo Ŝna składowa ć w rejonie Rajkowy–Pustki w gminie Pelplin. Jest to miejsce wyst ępowania osadów zastoiskowych wykształconych w postaci iłów i mułków. W obr ębie zastoiska gniewskiego teren dotychczas nieeksploatowanego zło Ŝa surowców ilastych „Janiszewo” mo Ŝna przeznaczy ć na składowisko odpadów. Eksploatacj ę surowca mo Ŝ- na prowadzi ć w sposób formuj ący kształt przyszłego obiektu. Nast ępny obszar predysponowany do budowy obiektów tego typu składowiska odpadów wyznaczono w rejonie miejscowo ści gminnej Bobowo, w miejscu wyst ępowania pod niewielkim nadkładem iłów czwartorz ędowych o mi ąŜ szo ściach 4,8–5,5 m. Odpady oboj ętne mo Ŝna składowa ć na terenie gmin: Stargard Gda ński, Bobowo, Skórcz, Morzeszczyn, Gniew, Pelplin i Subkowy w miejscach, gdzie w strefie powierzchnio- wej terenu wyst ępuj ą gliny zwałowe. Obszary wytypowane do bezpo średniego składowania odpadów oboj ętnych, ze wzgl ędu na du Ŝe mi ąŜ szo ści glin zwałowych i wyst ępuj ące w nich przewarstwienia ilaste, po wykonaniu dodatkowych bada ń ustalaj ących własności izolacyjne osadów b ędzie mo Ŝna prawdopodobnie przeznaczy ć na składowanie odpadów komunalnych. Warunki hydrogeologiczne w obr ębie wytypowanych obszarów s ą korzystne dla skła- dowania odpadów. U Ŝytkowe poziomy wodono śne s ą dobrze izolowane od zanieczyszczeń powierzchniowych, a stopie ń zagro Ŝenia wód bardzo niski i niski.

Wyrobiska złó Ŝ „Bobowo II” i „Bobowo III” po wykonaniu rozpoznania i ustaleniu rodzaju dodatkowej izolacji oraz warunków hydrogeologicznych mo Ŝna b ędzie prawdopodobnie przeznaczy ć do składowania odpadów. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Tereny o korzystnych warunkach budowlanych obejmuj ą przede wszystkim obszar wysoczyzny morenowej, gdzie zalegaj ą gliny zwałowe powstałe w czasie zlodowace ń północno- polskich oraz obszary wyst ępowania osadów wodnolodowcowych, które, rozci ągaj ą si ę połu- dnikowo wzdłu Ŝ zachodniej granicy arkusza, od Starogardu Gda ńskiego po Bobowo oraz wzdłu Ŝ Wierzycy. Na obszarze arkusza dominuj ą warunki korzystne dla budownictwa, ale na mapie w zdecydowanej cz ęś ci pokrywaj ą si ę one z obszarami gleb chronionych. Wi ększe obszary o korzystnych warunkach budowlanych (poza obszarami gleb chronionych) znajduj ą si ę w rejonie Starogardu Gda ńskiego, D ąbrówki, Bobowa, Grabowa i Pelplina. Warunki niekorzystne dla budownictwa wyst ępuj ą w licznych zagł ębieniach bezodpły- wowych wypełnionych osadami organicznymi, na równinach torfowych w rejonie Grabowa, w obni Ŝeniach wokół jezior oraz dnach dolin: Wierzycy, W ęgiermucy i Janki. Obszary niena- daj ące si ę pod budownictwo ze wzgl ędu na wysokie spadki wydzielone zostały na zboczach doliny Wierzycy i Janki w okolicy: Morzeszczyna, Kursztyna, Stockiego Młyna, Janiszewa i Pelplina oraz w północnej cz ęś ci obszaru w okolicach Brze źna i Klonówki. Omawiany obszar nie wyró Ŝnia si ę szczególnymi walorami przyrodniczymi. W granicach arkusza nie wyst ępuj ą obszary Natura 2000. Za godny ochrony, w randze obszaru chronionego krajobrazu, uznano fragment doliny Wierzycy. Rzeka ta nale Ŝy do szlaków wodnych o ogólnokrajowych walorach rekreacyjnych. Najcenniejsze obiekty zabytkowe zwi ązane s ą z historycznymi zespołami architektonicznymi Starogardu Gda ńskiego i Pelplina. Wskazana jest odpowiednia promocja, propaguj ąca informacje o wartych odwiedzenia miejscach. Dominuj ącym czynnikiem rozwoju regionu (poza o środkami miejskimi) powinny by ć: rolnictwo, małe i średnie przedsi ębiorstwa produkcyjne sektora Ŝywno ściowego i przedsi ę- biorstwa usługowe.

XIV. Literatura

Atlas Rzeczypospolitej Polskiej – cz. II – Środowisko naturalne (Klimat). Polskie Przeds. Wyd. Kartograficznych im. E. Romera, Warszawa 1995. BANACH M., MATUSZEWSKI A., 1989 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych dla okre śle- nia warunków wyst ępowania surowców ilastych dla cienko ściennej ceramiki budowlanej na terenie województwa gda ńskiego. Arch. Geol. Urz ędu Marszałk. Gda ńsk. DĄBROWSKI T., 1983 – Sprawozdanie z wykonanych prac geologiczno-poszukiwawczych za zło Ŝem kruszywa naturalnego w rejonie Starogardu Gda ńskiego. Arch. Geol. Urz ędu Marszałk. Gda ńsk. DĄBROWSKI T., 1988 – Sprawozdanie nr 2 z wykonanych prac geologiczno-poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w rejonie Starogardu Gda ńskiego. Arch. Geol. Urz ędu Marszałk. Gda ńsk. FELSZTY ŃSKI T., SILIWO ŃCZUK Z., 1980 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Bobowo”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GIENTKA M., MALON A., DYL ĄG J. (red.), 2008 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2007. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), JURYS L., NEUMANN M., WO ŹNIAK T., 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie pomorskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

GURZ ĘDA E., 1996 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Jabłowo”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GURZ ĘDA E., 2007a – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Klonów-

ka I” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GURZ ĘDA E., 2007b – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Klonów-

ka II” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GURZ ĘDA E., 2007c – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Klonów-

ka III” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GURZ ĘDA E., 2008a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa natural-

nego „Klonówka I” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GURZ ĘDA E., 2008b – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa natural-

nego „Klonówka III” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

GURZ ĘDA E., 2008c – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa natural-

nego „Klonówka II” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

HELWAK L., 1997 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Bobowo II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

HELWAK L., 1998 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa kredy jeziornej „Nowa Cerkiew”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

HELWAK L., 2000 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa kredy jeziornej i gytii wapiennej „Nowa Cerkiew II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa. HELWAK L., 2002 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kredy jeziornej i gytii wapiennej

„Nowa Cerkiew III” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HELWAK L., DZI ĘGIELEWSKA A., 2002 – Dodatek nr 1 od uproszczonej dokumentacji

geologicznej w kat. C1 zło Ŝa kredy jeziornej „Nowa Cerkiew”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HELWAK L., DZI ĘGIELEWSKA A., 2005 – Dodatek nr 1 od uproszczonej dokumentacji

geologicznej w kat. C1 zło Ŝa kredy jeziornej i gytii wapiennej „Nowa Cerkiew II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HELWAK L., DZI ĘGIELEWSKA A., 2006a – Dodatek nr 1 do uproszczonej dokumentacji

geologicznej w kat. C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Bobowo II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HELWAK L., DZI ĘGIELEWSKA A., 2006b – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku „Bo-

bowo III” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa 2005. JURYS L., 1992 – Uproszczona dokumentacja geologiczna zło Ŝa kredy jeziornej „Kochan- ka”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

JURYS L., 1999 – Dodatek nr 1 do uproszczonej dokumentacji geologicznej w kat. C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Jabłowo” (rozliczenie zasobów w zwi ązku z zako ńczeniem eksploatacji). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JURYS L., WO ŹNIAK T., 2006 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku „Brody”

w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JUSZCZAK E., 1992 – Uproszczona dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego drobnego (piasku) „Koli ńcz”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

KARGER M., 1992 – Dokumentacja geologiczna uproszczona zło Ŝa kredy jeziornej i gytii wapiennej „Bobowo”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Wyd. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. LIRO A. (kier.) i in., 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Pol- ska. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski w skali 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MATUSZEWSKI A., 1999 – Dodatek nr 1 do karty rejestracyjnej zło Ŝa kruszywa naturalnego dla celów budownictwa drogowego „Klonówka” (rozliczeniowy). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MATUSZEWSKI A., 2006 – Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego – pia-

sku „Grabowo” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MIKOŁAJCZYK D., 1978 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych zło Ŝa kruszywa naturalnego w rejonie miejscowo ści Grabowo w gminie Bobowo. Arch. Geol. Urz ędu Marszałk. Gda ńsk. OLSZEWSKI J., 1985 – Sprawozdanie ze zwiadu generalnego w poszukiwaniu złó Ŝ kredy jeziornej w południowej cz ęś ci województwa gda ńskiego. Arch. Geol. Urz ędu Mar- szałk. Gda ńsk. OSTRZY śEK S., DEMBEK i in., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PETELSKI K., 1989 – Sprawozdanie z poszukiwa ń złó Ŝ kruszywa naturalnego w południo- wej cz ęś ci województwa gda ńskiego. Arch. Geol. Urz ędu Marszałk. Gda ńsk. Raport o stanie środowiska województwa pomorskiego w roku 2007. Biblioteka Monitoringu Środowiska 2008, WIO Ś, Gda ńsk. RABEK W., 1986 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Staro- gard Gda ński. Wyd. Geol. Warszawa.

RABEK W., 1987 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Starogard Gda ński. Wyd. Geol. Warszawa. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód. Dzien- nik Ustaw nr 32, poz. 284.

SAMOCKA B., 1991 – Dokumentacja geologiczna w kat. C2 i C 1 z rozpoznaniem jako ści surowca w kat. B zło Ŝa surowca ilastego ceramiki budowlanej „Janiszewo”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STEPOWICZ E., 1992 – Karta rejestracyjna zło Ŝa piasków „Bobowo I”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. TOŁKANOWICZ E., śUKOWSKI K., 2003 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Starogard Gda ński. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

TOPOLSKA G., 1999 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kolincz I”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. TOPOLSKA G., 2004 – Dodatek nr 1 do karty rejestracyjnej rozliczaj ący zasoby zło Ŝa pia-

sków „Bobowo I” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. TUBACKA M., 1984 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku) dla celów budownictwa drogowego „D ąbrówka”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. TUBACKA M., 1986 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku) dla celów budownictwa drogowego „Klonówka”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa.

Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (z pó źniejszymi zmianami). Dziennik Ustaw 07.39.251. WOJTKIEWICZ J., 1969 – Sprawozdanie z wyników bada ń poszukiwawczych za piaskami kwarcowymi do schudzania iłów gniewskich udokumentowanych w rejonie Cierzpi- ce – Gniew. Arch. Geol. Urz ędu Marszałk. Gda ńsk. WOJTKIEWICZ J., 1978 – Sprawozdanie z wykonanych bada ń geologiczno-poszukiwawczych za zło Ŝem kruszywa naturalnego w rejonie Olsze. Arch. Geol. Urz ędu Mar- szałk. Gda ńsk. Zasady dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych, 2002, Ministerstwo Środowiska, Warszawa. ZIÓŁKOWSKI M., 1998 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Starogard Gda ński. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.