Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz WĘGORZEWO (67)

Warszawa 2012 Autorzy: Adam Szel ąg*, Bogusław B ąk*, Izabela Krzak*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Gra Ŝyna Hrybowicz**

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Iwona Walentek*

* Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN

Spis tre ści I. Wst ęp – A. Szel ąg...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – A. Szel ąg...... 4 III. Budowa geologiczna – B. B ąk, I. Krzak ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin – B. B ąk, A. Szel ąg, I. Krzak ...... 12 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin. – B. B ąk, I. Krzak, A. Szel ąg ...... 12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – B. B ąk, A. Szel ąg, I. Krzak ...... 12 VII. Warunki wodne – A. Szel ąg ...... 15 1. Wody powierzchniowe...... 15 2. Wody podziemne...... 17 VIII. Geochemia środowiska ...... 20 1. Gleby – P. Kwecko ...... 20 2. Osady wodne – I. Bojakowska ...... 23 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...... 27 IX. Składowanie odpadów – G. Hrybowicz ...... 29 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – A. Szel ąg, B. B ąk ...... 36 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – A. Szel ąg...... 38 XII. Zabytki kultury – A. Szel ąg...... 45 XIII. Podsumowanie – A. Szel ąg, B. B ąk, G. Hrybowicz ...... 47 XIV. Literatura ...... 49

I. Wst ęp

Arkusz W ęgorzewo Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opracowa- ny w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Krakowie (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geologicz- nym POLGEOL SA w Warszawie (plansza B). Map ę wykonano zgodnie z Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, (Instrukcja..., 2005). Przy opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu W ęgorzewo Mapy geologiczno-gospodarczej Polski (MGGP) w skali 1:50 000 wykonanym w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Krakowie (Bąk, Szel ąg, 2006). Opra- cowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942. Mapa geo środowiskowa Polski składa si ę z dwóch plansz. Plansza A zawiera zaktuali- zowane tre ści Mapy geologiczno-gospodarczej Polski zgrupowane w nast ępuj ących war- stwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa przeznaczona jest głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działa ń gospodarczych. Słu Ŝyć ma instytucjom, samorz ądom terytorialnym i administracji pa ństwowej w podejmowaniu decyzji dotycz ących gospodarki zasobami środowiska przyrodniczego oraz planowania przestrzennego. Przedstawiane na niej informacje środowiskowe mog ą stanowi ć pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych progra- mów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych społeczno ści oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. W opracowaniu przeanalizowano i wykorzystano materiały archiwalne pochodz ące z Centralnego Archiwum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warsza-

3 wie, Urz ędu Wojewódzkiego i Marszałkowskiego w Olsztynie, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Olsztynie, Instytutu Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puła- wach, urz ędów powiatowych i gminnych, a tak Ŝe zasobów internetu. Mapa wykonywana jest w wersji cyfrowej.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza W ęgorzewo rozci ąga si ę mi ędzy 21°30’ a 21°45 o’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 54 o10’ a 54 o20’ szeroko ści geograficznej północnej. Północny fragment arkusza znajduje si ę poza granicami Rzeczpospolitej Polskiej i nale Ŝy do obwodu Kalinin- gradzkiego wchodz ącego w skład Federacji Rosyjskiej. Powierzchnia arkusza wynosi około 305 km 2, z czego w granicach Polski 290 km 2. Pod wzgl ędem administracyjnym arkusz W ęgorzewo poło Ŝony jest w północnej cz ęś ci województwa warmi ńsko-mazurskiego, na pograniczu powiatów: k ętrzy ńskiego i w ęgorzew- skiego. Powiat w ęgorzewski obejmuje miasto i gminę W ęgorzewo oraz gminy Budry i Poze- zdrze, a powiat k ętrzy ński fragment gminy Srokowo. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym obszar arkusza poło Ŝony jest na pograniczu Niziny Staropruskiej i Pojezierza Mazurskiego (Kondracki, 2002) (fig. 1). Do Niziny Staropruskiej, zaliczany jest mezoregion zwany Nizin ą S ępopolsk ą, obejmu- jącą północno-zachodni ą cz ęść mapy. Stanowi j ą rozległa, bezjeziorna i w znacznej cz ęś ci wylesiona niecka, obni Ŝaj ącą si ę w kierunku zachodnim. Na obrze Ŝach niecki wysoko ść niecki osi ąga 80-90 m n.p.m, a w cz ęś ci centralnej 40-50 m n.p.m.. Specyfik ą niziny jest wyst ę- powanie na jej powierzchni, w ni Ŝszych partiach terenu, czerwonych iłów, b ędących osadami jezior tworz ących si ę przed czołem lodowca. Od zachodu graniczy ona z dwoma mezoregio- nami Pojezierza Mazurskiego: Krain ą Wielkich Jezior Mazurskich i Krain ą W ęgorapy. Kraina Wielkich Jezior Mazurskich zajmuje południową cz ęść obszaru arkusza. Domi- nuje tu krajobraz młodoglacjalny. Najbardziej charakterystycznym jej rysem jest najwi ększy w Polsce zespół jezior o wyrównanym zwierciadle, poł ączonych kanałami, maj ący odpływ zarówno w kierunku północnym jak i południowym. W granicach arkusza znajduje si ę jedynie niewielki jego fragment: zespół Mamry, w skład którego wchodz ą jeziora: Mamry oraz le Ŝą ce poza granicami arkusza: Świ ęcajty, Kirsajty, Dargin, Dobskie, Kisajno. Drugim charakterystycznym elementem krajobrazu s ą formy marginalne fazy pomor- skiej (stadiał górny) tworz ące morenowe i kemowe wzgórza. Na omawianym terenie najwy Ŝ- szymi kulminacjami s ą: Trygort (140 m n.p.m), Lisowa Góra (149 m n.p.m) oraz Diabla Góra (157 m n.p.m).

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Węgorzewo na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica podprowincji, 2 – granica mezoregionu, 3 – jeziora, 4 – granica pa ństwa Prowincja: Niziny Wschodniobałtycko-Białoruskie Podprowincja: Pobrze Ŝa Wschodniobałtyckie Mezoregiony: 841.59 – Nizina S ępopolska Podprowincja: Pojezierza Wchodniobałtyckie Mezoregiony: 842.82 – Pojezierze Mr ągowskie, 842.83 – Kraina Wielkich Jezior Mazurskich, 842.84 – Kraina Węgorapy, 842.86 – Pojezierze Ełckie

Od północy Kraina Wielkich Mazurskich graniczy z Krain ą W ęgorapy. Wyró Ŝnia si ę ona prawie całkowitym brakiem jezior, ni Ŝszym poło Ŝeniem w stosunku do otoczenia (charakter kotliny) oraz odmiennym typem ukształtowania powierzchni. Cech ą charakterystyczn ą jest wykształcona sie ć rzeczna w postaci wypływaj ącej z jeziora Mamry W ęgorapy i jej do- pływu Gołdapy (poza arkuszem). W krajobrazie, na północ od W ęgorzewa, wyró Ŝniaj ą si ę morenowe wzgórza przeci ęte dolin ą W ęgorapy zwane Wyniesieniem Pawłowskim. W pół- nocnej cz ęś ci obszaru osi ągaj ą one wysoko ść 161 m n.p.m. Arkusz W ęgorzewo poło Ŝony jest w Mazursko-Podlaskim regionie klimatycznym (Wo ś, 1996) zachowuj ąc sw ą odr ębno ść w stosunku do pozostałych cz ęś ci kraju. Pomimo stosunkowo niewielkiej odległo ści od morza Bałtyckiego, pozostaje on pod wpływem rozci ą-

5 gaj ącego si ę na wschód bloku kontynentalnego. Sprawia to, Ŝe panuj ą tutaj najsurowsze warunki klimatyczne całej nizinnej cz ęś ci kraju. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi tutaj 7°C, a krótkie, ciepłe lato trwa około trzech miesi ęcy. Najcieplejszym miesi ącem jest lipiec ze średni ą temperatur ą około 17°C. Jesie ń trwa niespełna dwa miesi ące, a temperatura spada w tym okresie do około 6°C. Surowa zima rozpoczyna si ę zwykle w trzeciej dekadzie listopada i trwa do pierwszej dekady kwietnia. Średnia temperatura powietrza waha si ę w tym okresie od –6,7 do –2,7°C, a do rzadko ści nie nale Ŝą temperatury ni Ŝsze ni Ŝ –20°C. Zwarta pokrywa śnie Ŝna zalega około 2,5 miesi ąca, a ilo ść dni mro źnych lub z przymrozkami wynosi około 180. Roczne opady atmosferyczne, których najwi ęcej przypada na okres czerwiec- sierpie ń, osi ągaj ą 600 mm (Lorenc (red), 2005). Jedynie około 15 % obszaru arkusza pokrywaj ą lasy będące pozostało ści ą dawnej puszczy porastaj ącej te ziemie. Pozostała cz ęść obszaru arkusza jest prawie bezle śna. Dominuj ą tam grunty rolne. Gleby wyst ępuj ące na tym arkuszu zaliczaj ą si ę generalnie do średniej i dobrej klasy jako ści. Przewa Ŝaj ą gleby brunatne wła ściwe. Zdecydowana ich wi ększo ść (około 80%) zaliczana jest do gleb chronionych dla u Ŝytkowania rolniczego (klasy I-IVa). Obszar ten ma niewielk ą g ęsto ść zaludnienia i stale si ę wyludnia. Najwi ększ ą miejscowo ści ą na tym terenie jest W ęgorzewo licz ące około 12 500 mieszka ńców, siedziba powiatu oraz władz miejsko-gminnych. Wraz ze Srokowem, b ędącym takŜe siedzib ą gminy, pełni ą one na tym terenie funkcje administracyjne i kulturalne oraz rol ę lokalnego zaplecza usługo- wo-produkcyjnego dla rolnictwa. Znajduj ą si ę tutaj m. in. drobne zakłady produkuj ące kon- strukcje stalowe, meble metalowe, jachty, makaron. Miasto jest wa Ŝnym o środkiem tury- styczno-wypoczynkowym na Mazurach, znajduj ą si ę tutaj przystanie: rybacka, jachtowa i Ŝeglugi pasaŜerskiej. Generalnie jest to region o charakterze rolniczym z mocno rozwijaj ącym si ę działem turystyki oraz handlu i usług, o małej g ęsto ści zaludnienia. Znaczna cz ęść mieszka ńców utrzy- muje si ę głównie z rolnictwa oraz z rozwijaj ącej si ę agroturystyki. W rolnictwie, po rozpadzie Pa ństwowych Gospodarstw Rolnych, zacz ęły powstawa ć wielkopowierzchniowe gospodarstwa rolne (prywatne lub dzier Ŝawione przez podmioty prywatne), nastawione na jeden rodzaj produkcji. Powoduje to powstanie monokultur o du Ŝych powierzchniach. Cz ęść odłogowa- nych obszarów porolnych przej ęły Lasy Pa ństwowe, prowadz ąc na tych terenach akcj ę zale- sie ń, szczególnie na obszarach przyległych do granicy pa ństwowej. Wa Ŝną rol ę w regionie odgrywa rybołówstwo. Pełne uroków obszary le śne i liczne jeziora przyci ągaj ą coraz wi ęcej turystów, a usługi zwi ązane z szeroko poj ętą turystyk ą i rekreacj ą rozwijaj ą si ę coraz dyna-

6 miczniej. Niezaprzeczalnym atutem tych okolic jest mo Ŝliwo ść spokojnego wypoczynku na łonie natury nieska Ŝonej rozwini ętym przemysłem. W ęgorzewo ju Ŝ przed II wojn ą światow ą nazywane było „Bram ą do Mazur”, gdy Ŝ tutaj zaczynał si ę szlak wodny prowadz ący na połu- dnie, do Rucianego-Nidy i Pisza. Atrakcj ą turystyczn ą jest Kanał Mazurski, niedoko ńczona budowla z ciekawymi rozwi ązaniami technicznymi, wspaniale wkomponowana w środowisko naturalne, która miała za zadanie poł ączy ć Wielkie Jeziora Mazurskie z rzek ą Pregoł ą. Głów- nym o środkami turystycznymi na obszarze arkusza jest miejscowo ść Kal poło Ŝona nad jezio- rem Świ ęcajty. Wszystkie miejscowo ści w granicach arkusza posiadaj ą sie ć wodoci ągow ą, a cz ęść z nich (W ęgorzewo, Kal, Jeziorzyny) tak Ŝe kanalizacyjn ą, co w poł ączeniu z prawidłow ą na ogół agrotechnik ą i dobrze zorganizowan ą gospodark ą odpadami sprawia, Ŝe środowisko naturalne jest tutaj dobrze zachowane. Dost ępno ść komunikacyjna, która jest istotnym elementem z punktu widzenia mo Ŝliwo- ści rozwoju regionu, jest atutem obszaru obj ętego arkuszem W ęgorzewo. Układ komunika- cyjny oparty jest o dwa główne kierunki komunikacyjne regionu. Pierwszy to droga krajowa nr 63 ł ącz ąca W ęgorzewo z Gi Ŝyckiem i granic ą kraju, o kierunku północ-południe, drugi to przebiegaj ąca równole Ŝnikowo droga wojewódzka nr 650 Barciany-Gołdap. Uzupełnieniem jest sie ć dróg gminnych i lokalnych ł ącz ących najwa Ŝniejsze miejscowo ści regionu. W połu- dniowo-wschodniej cz ęś ci obszaru przebiega nieczynna od kilkunastu lat linia kolejowa z Węgorzewa do K ętrzyna.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą omawianego obszaru przedstawiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Węgorzewo (Pochocka-Szwarc, Lisicki, 2001) oraz obja śnie ń do cytowanej mapy (Pochocka-Szwarc, Lisicki, 2004). Obszar arkusza W ęgorzewo, pod wzgl ędem tektonicznym, poło Ŝony jest we wschodniej cz ęś ci obni Ŝenia nadbałtyckiego (syneklizy perybałtyckiej). Obni Ŝenie nadbałtyckie to rozle- gła depresja podło Ŝa krystalicznego platformy wschodnioeuropejskiej, wypełniona skałami osadowymi starszego paleozoiku. Najstarsze osady, wedyjskie (neoproterozoik) wyst ępuj ą lokalnie. Utwory młodsze od syluru przykrywaj ą wschodni ą (dewon, karbon ?) i południow ą (perm, mezozoik i paleogen) cz ęść obni Ŝenia. Cz ęść południowa le Ŝą ca na terenie Polski zwana jest monoklin ą k ętrzy ńsk ą. Charakteryzuje si ę ona mniejszymi mi ąŜ szo ściami i płyt- szymi facjami osadów kambro-syluru w cz ęś ci wschodniej (Stupnicka, 1989).

7 Na omawianym terenie podło Ŝe krystaliczne (kompleks mazurski) wyst ępuje prawdopodobnie na gł ęboko ści rz ędu 1600-1800 m. W otworze badawczym Lesieniec-1 piaskowce kambru nawiercono na gł ęboko ści 1601,5 m. Stwierdzono wapienie i iłowce ordowiku oraz iłołupki, dolomity i wapienie syluru (ł ącznie ponad 300 m mi ąŜ szo ści). Na zerodowanej powierzchni skał starszego paleozoiku (gł ęboko ść 1260 m) zalegaj ą niezgodnie piaskowce, dolomity i mułowce permu (mi ąŜ szo ść 34 m), iłowce i mułowce triasu dolnego i górnego (473,5 m), piaskowce, wapienie, margle i mułowce jury (300 m) oraz piaskowce, piaski glaukonitowe, wapienie i margle kredy (224,5 m). Powy Ŝej le Ŝą osady paleogenu i czwartorz ędowe. Luki stratygraficzne obejmują dewon i karbon oraz trias środkowy. Skały kredy górnej (mastrycht) wyst ępuj ą przypuszczalnie na całym obszarze arkusza Węgorzewo, jako wychodnie na powierzchni podpaleoge ńskiej i podczwartorz ędowej. S ą to głównie piaski kwarcowe, pylaste i margliste. W sp ągu zawieraj ą fragmenty muszli cienko- skorupowych. Pod nimi zalegaj ą mułowce piaszczyste z glaukonitem i szcz ątkami fauny. Nawiercono je na gł ęboko ści 172,8 m w północnej cz ęś ci omawianego terenu oraz 262 m w cz ęś ci południowo-zachodniej. Osady paleogenu wyst ępuj ą w północno wschodniej, centralnej oraz południowo- zachodniej cz ęś ci omawianego terenu. Nawiercono je w kilku otworach na obszarze arkusza, na gł ęboko ści 174,6-226,4m. Paleocen wykształcony jest jako piaski drobnoziarniste, mułko- wate z glaukonitem. Osady eocenu, piaski kwarcowo-glaukonitowe, nawiercono w okolicach Srokowa. Osady trzeciorz ędowe osi ągaj ą tu ł ącznie 86,0 m mi ąŜ szo ści. Brak jest osadów neogenu, które uległy prawdopodobnie zniszczeniu w wyniku erozyj- nej i egzaracyjnej działalno ści l ądolodów. Powierzchni ę podczwartorz ędow ą, któr ą stanowi ą osady kredy górnej i paleogenu, ce- chuje j ą bardzo urozmaicona rze źba. Ró Ŝnice wysoko ści wzgl ędnych si ęgaj ą 150 m. Najwi ęk- sze obni Ŝenie sp ągu czwartorz ędu, do około 190 m p. p. m. obserwuje si ę w północnej cz ęści arkusza. Inne, rz ędu 110-130 m, zorientowane południkowo, wyst ępuj ą na północ od W ęgo- rzewa. S ą to depresje pochodzenia erozyjno-egzaracyjnego, maj ące zapewne zało Ŝenia tekto- niczne. Obszar arkusza pokrywa zwarty kompleks utworów plejstocenu zwi ązany ze zlodowa- ceniami – najstarszym, południowopolskimi, środkowopolskimi i północnopolskimi. Prze- wiercono go w kilku otworach badawczych (fig. 2). Jego mi ąŜ szo ść waha si ę od 172,6 m na półwyspie Jeziora O świn do 226 m koło Prynowa. W profilu tych osadów główn ą rol ę odgrywaj ą gliny zwałowe, które osi ągaj ą mi ąŜ szo ść około 80-140 m, stanowi ąc lokalnie nawet 85% stwierdzonych utworów czwartorz ędowych.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Węgorzewo na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg. L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red) (2006) Czwartorz ęd, holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen, zlodowacenia północno- polskie: 12 – piaski i mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; ci ągi drobnych form rze źby: a – ozy; b – moreny czołowe; c – kemy; d – jeziora, e – rzeki, f – granica pa ństwa

Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej L. Marksa i innych(red) (2006)

Najstarszymi nawierconymi osadami plejstocenu s ą, reprezentuj ące zlodowacenia najstarsze i południowopolskie, dwa poziomy glin zwałowych (w obni Ŝeniach powierzchni podczwartorz ędowej), przedzielone osadami wodnolodowcowymi piaszczystymi i piaszczysto- Ŝwirowymi. Maj ą one lokalnie znaczenie jako u Ŝytkowy poziom wodono śny. Towarzysz ą im równie Ŝ iły, mułki b ądź piaski zastoiskowe. Gliny obydwu poziomów wyst ępuj ą jako ci ągła pokrywa na obszarze całego arkusza. Ich mi ąŜ szo ści mog ą dochodzi ć nawet do 30 m.

9 Po ust ąpieniu zlodowace ń południowopolskich nast ąpiła akumulacja osadów jeziornych tzw. kompleksu czerwonych osadów ilastych, o mi ąŜ szo ści 6–17 m, b ędących charakterystycznym poziomem stratygraficznym dla Polski północno wschodniej. Lądolody zlodowace ń środkowopolskich nasuwały si ę na omawiany obszar czterokrot- nie. Pozostawiły po sobie mi ąŜ sze pokłady glin zwałowych oraz rozdzielaj ące je osady wodnolodowcowe, zastoiskowe i jeziorno-rzeczne wykształcone jako: piaski, piaski ze Ŝwirami, lokalnie jako piaski gliniaste, mułki lub iły. Maj ą one bardzo zmienne rozprzestrzenienie i zmienn ą mi ąŜszo ść , obserwuje si ę cz ęste przej ścia facjalne. W glinach zwałowych stadiału dolnego zlodowacenia warty wyst ępuje dolina kopalna nawiercona w okolicach Prymowa, w której mi ąŜ szo ść piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych si ęga 30 m. Osady zlodowace ń środkowopolskich osi ągaj ą mi ąŜ szo ść od 45 m w zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza do 120 m we wschodniej cz ęś ci. Osady zlodowace ń północnopolskich (zlodowacenie wisły – stadiał środkowy i górny) pokrywają cał ą powierzchni ę arkusza W ęgorzewo. Ich maksymalna mi ąŜ szo ść wynosi około 75 m. Główn ą rol ę w budowie geologicznej i geomorfologii omawianego obszaru odgrywaj ą osady stadiału górnego tego zlodowacenia i pó źniejsza deglacjacja (procesy zachodz ące podczas wycofywania si ę l ądolodu). Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe (dolne) tego stadiału tworz ą zwarty poziom, który mo Ŝna prze śledzi ć od Prymowa (mi ąŜ szo ść około 40 m), w kierunku W ęgorzewa (mi ąŜ szo ść około 15–20 m). W Prymowie sedymentacja odbywała si ę w kopalnej dolinie wypełnianej cz ęś ciowo przez osady starszych zlodowace ń. Przewodnim poziomem ostatniego okresu lodowcowego są gliny zwałowe charakteryzuj ące si ę jasnobr ązow ą lub br ązow ą barw ą. Najcz ęś ciej s ą to gliny piaszczyste (lokalnie mo- gą by ć pylaste). Rozprzestrzenione s ą na całym omawianym obszarze i tworz ą rozległe powierzchnie wysoczyzn morenowych falistych. Wyst ępuj ą na gł ęboko ści od 7 do 28 m, osi ąga- jąc mi ąŜ szo ść od kilku do ponad 30 m. W południowo-zachodniej cz ęś ci mapy, koło Srokowa, znajduje si ę wzgórze Diabla Góra o wysoko ści wzgl ędnej dochodz ącej do 70 m. Zbudowane jest ono prawdopodobnie z piasków i glin zwałowych i stanowi moren ę wyci śni ęcia. Wyst ępuj ące tu osady s ą zaburzo- ne glacitektonicznie. W środkowej cz ęś ci obszaru arkusza, w rejonie miejscowo ści Prymowo, W ęgielsztyn, Góry i Guja, wyst ępuj ą wzgórza o wysoko ściach wzgl ędnych rz ędu 30–50 m. Tworz ą je piaski, piaski pylaste, Ŝwiry i głazy oraz gliny zwałowe moren czołowych (Zieli ński, 1992). Osady te maj ą cz ęsto zaburzon ą struktur ę. Wzgórza te, to najpewniej moreny spi ętrzone po- wstałe podczas wycofywania ostatniego l ądolodu. Mo Ŝna w nich spotka ć formy z zaburze-

10 niami glacitektonicznymi. W ich s ąsiedztwie, a tak Ŝe wokół jezior Rydzówka i Silec, wyst ę- puj ą pagórki i tarasy kemowe zbudowane z iłów, mułków, piasków i Ŝwirów oraz glin zwa- łowych w spływach. Morenami czołowymi są wzgórza na południe od W ęgorzewa (Półwysep Kalski) oraz wzgórza w otoczeniu misy ko ńcowej jeziora O świn. Buduj ą je masywne gliny zwałowe zawieraj ące niewysortowane okruchy i ziarna skalne oraz uwarstwione Ŝwiry i piaski. Du Ŝe formy długich wałów, w północnej cz ęś ci omawianego obszaru to ozy zbudowane z piasków i piasków ze Ŝwirami oraz nagromadzone w wyniku akumulacji szczelinowej piaski ze Ŝwirami i glinami zwałowymi. Jako oz mo Ŝna uzna ć długi (około 3 km), w ąski pagó- rek, tworz ący obecnie trzon półwyspu wcinaj ącego si ę w jezioro O świn. Wodnolodowcowe piaski ze Ŝwirami (górne) znacz ą stref ę odpływu wód w zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, od moren czołowych akumulacyjnych z okolic jeziora O świn w kierunku południowo-zachodnim. Osady te tworz ą urozmaicon ą powierzchni ę „sandru dziurawego”, z licznymi obni Ŝeniami wytopiskowymi i dolinkami wód roztopowych (Zieli ń- ski, 1993). U podnó Ŝa ci ągów wzgórz morenowych powstały zastoiska wypełnione piaskami, muł- kami i iłami, o mi ąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej 5 m. Zaburzenia glacitektoniczne mo Ŝna najcz ęś ciej obserwowa ć w osadach najmłodszego zlodowacenia. Nie mo Ŝna wykluczy ć, Ŝe wyst ępuj ą tu te Ŝ w starszych osadach plejstoce ń- skich, zwłaszcza ponad stwierdzonymi obni Ŝeniami i nieci ągło ściami w podło Ŝu czwartorz ę- du, które mogły warunkowa ć ich powstanie. Przyjmuje si ę, Ŝe w strefach tych miały miejsce pionowe ruchy neotektoniczne, uaktywnione naciskiem nasuwaj ącego si ę l ądolodu i sprzyja- jące powstawaniu tego typu zaburze ń. Pod koniec plejstocenu i we wczesnym holocenie zaczęły si ę tworzy ć, dochodz ące do kilku metrów mi ąŜ szo ści, piaski i gliny deluwialne. Po atlantyckim optimum klimatycznym tworzyły si ę te Ŝ one na obszarach wylesionych przez człowieka. Najmłodsze utwory wyst ępuj ące na arkuszu W ęgorzewo to utwory holoce ńskie – piaski i Ŝwiry rzeczne osadzone w dolinie W ęgorapy. S ą to piaski średnioziarniste z przewarstwieniami Ŝwirów średnioobtoczonych o mi ąŜ szo ści około 4 m. Piaski i mułki ze szcz ątkami ro- ślinnymi tworz ą tarasy wokół wyst ępuj ących na omawianym terenie jezior. Mi ąŜ szo ść tych osadów nie przekracza dwóch metrów. Powszechnie, w obr ębie obni Ŝeń wytopiskowych, wyst ępuj ą: piaski humusowe, namuły torfiaste i namuły den dolinnych. Ich mi ąŜ szo ści to przewa Ŝnie 1–2 m. Kreda jeziorna i gytie wyst ępuj ą w niewielkich ilo ściach koło Jezior Sileckie- go i W ęgielszty ńskiego.

11 IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza W ęgorzewo nie ma udokumentowanych złó Ŝ kopalin u Ŝytecznych (Szuflicki i inni (red), 2011). Zasoby zło Ŝa piasków i piasków ze Ŝwirem „Bajory Wielkie”, udokumentowanego w 1972 r. dla Powiatowego Zarz ądu Dróg Lokalnych nie zostały zatwierdzone, jakkolwiek były eksploatowane.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin.

Aktualnie działalno ść wydobywcza w obr ębie arkusza W ęgorzewo ogranicza si ę do niekoncesjonowanego pozyskiwania piasków i pospółek na lokaln ą skal ę. Znajduj ą si ę one w okolicach W ęgorzewa i w pobli Ŝu dawnego PGR Suchodoły. W znacznej mierze s ą one zaro śni ęte i za śmiecone, jednak okresowo ci ągle jeszcze wykorzystywane jako źródło dar- mowego piasku czy pospółki. W drugiej połowie XX w. istniała w Bajorach Wielkich wytwórnia mas bitumicznych i na jej potrzeby eksploatowane były wyst ępuj ące w okolicy pospółki. Pozostało ści ą s ą liczne i niekiedy rozległe, zaro śni ęte obecnie wyrobiska. Jednym z epizodów tej działalno ści było zło Ŝe „Bajory Wielkie”, udokumentowane w 1972 r. (Soroko, 1972) dla Powiatowego Zarz ą- du Dróg Lokalnych”. Jego zasoby, w ilo ści 72,2 tys. m 3 kruszywa o średniej zawarto ści frakcji ziarn poni Ŝej 2,5 mm – 49,5%, nie zostały zatwierdzone. Były jednak eksploatowane. W jego miejscu powstał staw o wielko ści powy Ŝej 1 ha. W latach przedwojennych wykorzystywano na lokalne potrzeby rolnicze torf i kred ę je- ziorn ą pospolicie wyst ępuj ące na omawianym terenie. Obecnie praktycznie nie spotyka si ę tej działalno ści.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Perspektywy i prognozy surowcowe na obszarze obj ętym arkuszem W ęgorzewo dotycz ą głównie mo Ŝliwo ści wykorzystywania torfów, kredy jeziornej oraz piasków i Ŝwirów (Hoffmann, 1986; Kociszewska-Musiał i inni, 1970; Kola, 1996; Kozłowski (red.), 1978). Obszar arkusza le Ŝy w regionie o jednym z najwy Ŝszych w Polsce wska źników zatorfie- nia (Bolewski (red.), 1980; Ilnicki, 2002). Du Ŝe (ponad 100 ha) torfowiska, przewa Ŝnie niskie, wyst ępuj ą w okolicach jezior O świn, Rydzówka i Mamry oraz w dolinie W ęgorapy. Podlegaj ą one ochronie z uwagi na walory przyrodnicze ich samych, jak i terenów, na których wyst ępuj ą (rezerwaty, obszary chronionego krajobrazu i osobliwo ści przyrodnicze). Chronione s ą tak Ŝe poło Ŝone na terenach le śnych torfowiska w okolicach Bajorów Wielkich i Olszewa W ęgorzew-

12 skiego. Cz ęść torfowisk zwykle niskich, o powierzchniach rz ędu kilkunastu hektarów jest u Ŝyt- kowanych rolniczo jako pastwiska, np. koło: W ęgorzewa, Le śniewa, Rydzówki i Bajorów. Torfowiska wyznaczone na obszarze arkusza jako obszary o zasobach prognostycznych (Ostrzy Ŝek, Dembek 1997), były dokumentowane w latach 60. XX w. S ą to obiekty małe, o powierzchni od 2,2 do 13,0 ha, mi ąŜ szo ści średniej rzadko przekraczaj ącej 3 m, małych zasobach i przeci ętnych parametrach jako ściowych (tabela 1). Zlokalizowane s ą w północno- wschodniej i południowo-zachodniej cz ęś ci omawianego terenu. S ą to torfowiska niskie, me- chowiskowo-olesowe (II, IV, IX,); olesowe (V, VI, VIII); olesowo-turzycowiskowe (I, VII) oraz mszarno-olesowe (III). W ich sp ągu bardzo cz ęsto wyst ępują gytie: w ęglanowa (II, III, IV); organiczna (V, VI, IX); krzemionkowa (I, VIII), o mi ąŜ szo ściach rz ędu 1–3 m. Praktyczne znaczenie mo Ŝe mie ć tylko gytia w ęglanowa. Wi ększo ść omawianych torfowisk nie była dotychczas prawdopodobnie eksploatowana. Na niewielk ą skal ę pozyskiwano torf tylko z trzech miejsc (VI, VIII, IX). Kreda jeziorna i gytie wapienne wyst ępuj ą w sp ągach wielu torfowisk, zwykle maj ą jednak małe mi ąŜ szo ści, przez co ich wydobycie na wi ększ ą skal ę jest nieopłacalne. Wykona- ne w rejonie Lesie ńca, Jeziora Rydzówka i na wschód od W ęgielsztyna prace poszukiwawcze (Muszy ńska, 1991) oraz inwentaryzacyjne opracowania regionalne (Tołkanowicz, 1994, 2001) wykazały brak mo Ŝliwo ści udokumentowania tu bilansowego zło Ŝa tej kopaliny. Na omawianym obszarze nie wyst ępuj ą wi ększe nagromadzenia utworów piaszczysto- Ŝwirowych, które miałyby praktyczne znaczenie nawet w skali lokalnej. Rozprzestrzeniaj ące si ę w zachodniej i północno zachodniej cz ęś ci omawianego terenu piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe s ą zazwyczaj zaglinione, zawodnione i w znacznej mierze pokryte torfami i namu- łami torfiastymi. Wyst ępuj ące na pozostałym obszarze utwory akumulacji szczelinowej, kemowe oraz morenowe, tak Ŝe nie zawieraj ą nagromadze ń piasków czy Ŝwirów przedstawiaj ą- cych wi ększ ą warto ść u Ŝytkow ą. W okolicach Bajorów Wielkich istniały w II. połowie XX w. Ŝwirownie zaopatruj ące wytwórni ę mas bitumicznych, a nawet w 1972 r. udokumentowano i eksploatowano (nieza- twierdzone) zło Ŝe o tej samej nazwie. Było ono dokumentowane tylko do gł ęboko ści 2 m poni Ŝej zwierciadła wód gruntowych. Wykonane w bezpo średnim s ąsiedztwie badania geologiczne (Łozi ński, 1979) wykazały, Ŝe obszar ten jest zaburzony glacitektonicznie i nie ma tu pokładu piaszczysto-Ŝwirowego, a tylko soczewki piaszczyste rozdzielone glinami i piaskami zaglinionymi. Inne prace poszukiwawcze w rejonie Bajorów Wielkich (Helwak, 1985) wyka- zały niewielk ą mi ąŜszo ść serii piaszczysto-Ŝwirowej, dodatkowo wyst ępuj ącą pod nadkładem 3 do 7 m. Badany obszar uznano za negatywny.

13 Tabela 1 Wykaz obszarów prognostycznych Numer Wiek kompleksu Grubo ść kompleksu Zasoby w katego- Powierzchnia Rodzaj kopa- Parametry Średnia grubo ść nadkładu Zastosowanie obszaru na litologiczno- litologiczno- rii D (ha) liny jako ściowe (m) 1 kopaliny mapie surowcowego surowcowego (m) tys. m 3 1 2 3 4 5 6 7 8 9 6,5 t P – 8,50 % max. 3,40 I Q b.d. 172 Sr R – 30 % śr. 2,64 P – 15,00 % max. 3,10 II 9,0 t Q b.d. 213 Sr R – 40 % śr. 2,37 P – 14,70 % max. 3,30 III 10,0 t Q b.d. 180 Sr R – 34 % śr. 1,80 P – 21,00 % max. 4,05 Sr IV 13,0 t Q b.d. 254 R – 36 % śr. 1,95 P – 20,00 % max. 4,00 V 2,2 t Q b.d. 79 Sr R – 37 % śr. 3,50 P – 17,00 % max. 5,05 14 14 VI 2,7 t Q b.d. 116 Sr R – 50 % śr. 4,43 P – 12,50 % max. 3,80 VII 2,2 t Q b.d. 71 Sr R – 45 % śr. 3,14 P – 17,00 % max. 4,60 VIII 2,2 t Q b.d. 85 Sr R – 55 % śr. 3,80 P – 22,20 % max. 3,55 IX 7,5 t Q b.d. 181 Sr R – 35 % śr. 2,41 Rubryka 3: t – torfy Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 5: P – popielno ść ; R – stopie ń rozkładu Rubryka 6: b.d – brak danych Rubryka 9: Sr – rolnicze W drugiej połowie ubiegłego wieku prowadzono prace zwiadowcze za kopalinami okruchowymi, zwłaszcza Ŝwirem, przydatnym dla budownictwa i drogownictwa. Prace geologiczno-rozpoznawcze przeprowadzone w okolicach wsi Guja (Sadowski, 1986) i Trygort (Sadowski, 1993) okazały si ę negatywne, gdy Ŝ nawiercone piaski były drobnoziarniste, zaglinione i z przerostami mułkowymi. Stanowi ąca moren ę z wyci śni ęcia Diabla Góra koło Sro- kowa tak Ŝe nie zawiera perspektywicznych nagromadze ń piasków czy Ŝwirów, a tylko piaski drobnoziarniste, pylaste (zawarto ść pyłów mineralnych 6,9 – 13,6%), z przeławiceniami glin (Długaszek, 1981). W okolicach W ęgielsztyna (Lisowa Góra) płytkie sondowania wykazały obecno ść glin piaszczystych i glin (Sadowski, 1983). Wierceniami wykonanymi w strefie czołowomorenowej w Perłach (Sadowski, 1980) stwierdzono wyst ępowanie piasków pyla- stych, ró Ŝnoziarnistych i z przerostami gliniastymi. W okolicach gospodarstwa rolnego Ma ćki wyst ępuj ące tam osady ilaste zielono- brunatne zdyskwalifikowano pod k ątem ich przydatno ści dla ceramiki budowlanej (Paprocka, 1983). Wiercenia wykazały, Ŝe ich mi ąŜ szo ść waha si ę od 0,4 do 1,3 m, ponadto maj ą nisk ą plastyczno ść , słabe zdolno ści formierskie i zawieraj ą domieszk ę margla. Obszar omawianego arkusza jest obj ęty koncesj ą na poszukiwanie gazu łupkowego w osadach paleozoicznych (kambr, ordowik, sylur) zalegaj ących na gł ęboko ści około 1260– 1600 m. Koncesj ę posiada Silurian Energy Services Sp. z o.o.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe. Pod wzgl ędem hydrograficznym obszar arkusza W ęgorzewo le Ŝy w dorzeczu Pregoły, uchodz ącej do Zalewu Wi ślanego. Południowo-wschodnia cz ęść obszaru poło Ŝona jest w zlewni W ęgorapy, a pozostała cz ęść w zlewni Łyny. Obydwie rzeki s ą lewobrze Ŝnymi do- pływami Pregoły i oddziela je od siebie dział wód powierzchniowych II rz ędu. Najwi ększym ciekiem powierzchniowym na arkuszu W ęgorzewo jest W ęgorapa. Przyjmuje si ę, Ŝe rzeka wypływa z jeziora Mamry, pocz ątkowo kieruj ąc si ę na północ, by w rejonie W ęgorzewa rozdzieli ć si ę na dwie odnogi – Kanał Mły ński (b ędący głównym kory- tem rzeki) i W ęgorap ę. Obydwie odnogi ł ącz ą si ę powy Ŝej tej miejscowo ści, a rzeka silnie meandruj ąc skr ęca stopniowo na wschód, opuszczaj ąc obszar arkusza poniŜej Wilkowa. Pozostał ą cz ęść obszaru odwadniaj ą wody prawobrze Ŝnych dopływów Łyny: Omet (Om ęt), Świnia oraz Liwna. Omet bierze swój pocz ątek w rejonie miejscowo ści Surwil, pły- nie nast ępnie przez Srokowo, by w rejonie Srokowskiego Dworu przekroczy ć granice arku-

15 sza. Świnia, w swoim górnym biegu nazywana jest Rawd ą, a poni Ŝej jeziora O świn – O świn- ką. Poprzez jezioro O świn uchodzi do niej prawobrze Ŝny dopływ – Ruda. W południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza, przez jezioro Silec (Sileckie), przepływa Liwna, prawobrze Ŝny dopływ Gubera. Naturalne zbiorniki powierzchniowe to liczne jeziora zaliczane do grupy jezior wytopiskowych. Najwi ększymi s ą: Jezioro Rydzówka o powierzchni 4,9 km 2 i średniej głęboko ści 2 5 m, Jezioro O świn (powierzchnia 3,6 km , gł ęboko ść 0,9 m), Jezioro Silec (powierzchnia 1,2 km 2, gł ęboko ść 12,5 m), a tak Ŝe jeziora: Mamry i Świ ęcajty, które tylko cz ęś ciowo le Ŝą w granicach arkusza W ęgorzewo. Oprócz nich wyst ępuj ą na tym terenie mniejsze, cz ęsto bez- imienne jeziora i stawy, a w rejonie jeziora O świn i Sileckiego oraz Kanału Mazurskiego – liczne podmokło ści i bagna. Pomi ędzy jeziorami Mamry i Rydzówka i dalej w kierunku północnym, a Ŝ do Znamie ń- ska w Obwodzie Kaliningradzkim, prowadzi nieczynny Kanał Mazurski. Kanał, którego budowy nie doko ńczono, miał poł ączy ć poprzez poprzez Łyn ę, Pregoł ę i system śluz, Wielkie Jeziora Mazurskie z Bałtykiem. Jego budow ę rozpocz ęto w 1911 r. Wybudowano tylko odcinek 51,5 km, z czego w granicach Polski znajduje się około 21 km. Stan czysto ści wód powierzchniowych kontroluje na tym terenie Wojewódzki Inspekto- rat Ochrony Środowiska w Olsztynie zgodnie z rozporz ądzeniami wykonawczymi Prawo Wodne (DzU z 2005 r. nr 239, poz. 2019 z pó źniejszymi zmianami). Ma on na celu pozyska- nie informacji o stanie wód powierzchniowych dla potrzeb planowania w gospodarowaniu wodami oraz oceny osi ągania celów środowiskowych. Ocen ę jako ści wód powierzchniowych badanych w 2009 roku wykonano na podstawie rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (DzU nr 162, poz.1008) (Rozporz ądzenie…, 2008). Wprowadza ono, jako zasad ę generaln ą, ocen ę stanu wód, która jest wypadkow ą stanu ekologicznego i fizyko- chemicznego, a okre śla go gorszy ze stanów. W rzek przepływaj ących przez arkusz W ęgo- rzewo wst ępnej ocenie poddano wody W ęgorapy, O świnki i Ilmy (Raport…, 2010). Ocena wód W ęgorapy obejmuje odcinek od wypływu z jeziora Mamry (poza arkuszem) do granicy pa ństwa. Prowadzono j ą w czterech punktach monitoringowych, z których dwa (poni Ŝej wypływu z jeziora Mamry i poni Ŝej W ęgorzewa) znajduj ą si ę w granicach omawianego arkusza. W obydwu punktach W ęgorapa prowadziła wody odpowiadaj ące dobremu stanowi (potencjałowi) ekologicznemu. Rzeka Ilma monitorowana w Olszewie W ęgorzewskim wykazała umiarkowany stan (potencjał) ekologiczny z uwagi na klas ę elementów fizykochemicznych (poni Ŝej dobrego).

16 Jednolita cz ęść wód obejmuje cały odcinek rzeki od jej źródeł do granicy pa ństwa. Podobnie wygl ąda sytuacja rzeki O świnki w punktach monitoringowych w W ęgielsztynie i Zielonym Ostrowiu i dotyczy całego jej odcinka w granicach pa ństwa. Zgodnie z zało Ŝeniami programowymi Pa ństwowego Monitoringu Środowiska na lata 2007-2009 nie prowadzono monitoringu jezior znajdujących si ę w granicach omawianego arkusza.

2. Wody podziemne. Arkusz W ęgorzewo, pod wzgl ędem hydrogeologicznym, nale Ŝy do regionu mazowiec- ko-mazursko-podlaskiego (II), subregionu nadmorskiego (II 1) (Paczy ński (red), 1995). W podziale wg. jednostek jednolitych cz ęś ci wód podziemnych (JCWPd) jest to Region Na- rwi, Pregoły i Niemna (Paczy ński, Sadurski (red.), 2007). W podziale przedstawionym na Mapie hydrogeologicznej Polski w skali 1:200 000, teren arkusza le Ŝy w regionie suwalsko- podlaskim (VII) (Pokora, Zawadzka, 1980). Wyst ępowanie wód podziemnych zwykłych stwierdzono na tym obszarze w utworach czwartorz ędowych. Wydzielono dwa czwartorz ędowe poziomy wodono śne o charakterze uŜytkowym oraz trzeci, poło Ŝony poni Ŝej nich, nieodpowiadaj ący wymogom poziomu u Ŝyt- kowego (Gieł Ŝecka-Mądry, Wojtyna, 2004). Utwory starsze – trzeciorz ędowe i kredy górnej zostały nawiercone tylko otworami ba- dawczymi i brak jest danych o ich parametrach hydrogeologicznych. Z danych jako ściowych wód zwi ązanych z poziomem kredy górnej z terenu s ąsiednich arkuszy wynika, Ŝe charakteryzuj ą si ę one wysok ą mineralizacj ą (rz ędu 4000 mg/dm 3) i zawieraj ą du Ŝe ilo ści chlorków (powy Ŝej 2000 mg/dm 3) – nie maj ą wi ęc znaczenia u Ŝytkowego. Wody poziomu trzeciorz ę- dowego, ze wzgl ędu na kontakt hydrauliczny z poziomem kredowym, mogą tak Ŝe zawiera ć podwy Ŝszone zawarto ści chlorków. Do czasu ustalenia ich jakości nie mo Ŝna ich traktowa ć jako poziomu u Ŝytkowego. Najni Ŝej poło Ŝony czwartorz ędowy poziom wodono śny jest słabo rozpoznany. Jego wyst ępowanie stwierdzono w północnej cz ęś ci obszaru arkusza: w dwóch otworach studzien- nych w Pasternaku oraz w otworach badawczych na gł ęboko ści 132-145 m. Wprawdzie jego wydajno ści przekraczaj ą 50 m 3/h z pojedynczej studni, jednak Ŝe podwy Ŝszona mineralizacja i wysoka zawarto ść chlorków sprawia, Ŝe nie mo Ŝe on by ć traktowany jako u Ŝytkowy. Pierwszy czwartorz ędowy, u Ŝytkowy poziom wodono śny zwi ązany jest z piaszczystymi osadami wodnolodowcowymi zlodowace ń północnopolskich (zlodowacenia wisły) i środko- wopolskich (zlodowacenia odry, warty). Wyst ępuje w centralnej, wschodniej i południowo-

17 zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza na gł ęboko ści od kilku do ponad 50 m. Jego mi ąŜszo ść jest zró Ŝnicowana, waha si ę od 5 m do ponad 40 m. Nieomal na całym obszarze charakteryzuje si ę napi ętym zwierciadłem wody i jest zasilany w drodze bezpo średniej infiltracji opadów atmosferycznych. Jego potencjalna wydajno ść mie ści si ę w przedziałach 10-30 m3/h oraz 30– 50 m 3/h i tylko sporadycznie osi ąga powy Ŝej 70 m 3/h. Ze wzgl ędu na zmienn ą budow ę geologiczn ą i wyst ępuj ące zaburzenia glacitektoniczne, nie tworzy on ci ągłego, szeroko rozprze- strzenionego poziomu. Drugi czwartorz ędowy u Ŝytkowy poziom wodono śny wyst ępuje na obszarze całego arkusza W ęgorzewo. Warstw ę wodono śną buduj ą piaszczyste i piaszczysto-Ŝwirowe osady zdeponowane podczas zlodowace ń północnopolskich (zlodowacenie wisły), środkowopol- skich (zlodowacenia odry, warty) i interglacjału mazowieckiego. Strop tego poziomu wyst ę- puje na gł ęboko ści 36-123 m, a jego mi ąŜ szo ść zawiera si ę w przedziale 5-20 m, zwi ększaj ąc si ę w strefie zaburze ń glacitektonicznych. Wydajno ści potencjalne mieszcz ą si ę zazwyczaj w przedziałach: 30-50 m 3/h oraz 50-70 m 3/h i tylko lokalnie obni Ŝaj ą si ę do >30 m 3/h. Pod wzgl ędem hydrochemicznym, wody głównych poziomów wodono śnych s ą wodami pitnymi, słodkimi, o mineralizacji 235-490 mg/dm 3. Na przewa Ŝaj ącym obszarze s ą to wody średniej jako ści – klasy IIb, wymagaj ące prostego uzdatniania, głównie ze wzgl ędu na podwy Ŝszone zawarto ści manganu, Ŝelaza i azotu amonowego. Na północy obszaru, w rejonie Rudziszek stwierdzono w wodzie podwy Ŝszone zawarto ści amoniaku i Ŝelaza. Wody te zaliczono do klasy III (wymagaj ącego skomplikowanego uzdatniania). Udokumentowane zasoby studni pi ętra czwartorz ędowego s ą zró Ŝnicowane i wahaj ą si ę od 1,8 m 3/h w Pniewie i 2,4 m 3/h w Mokrem do 74 m 3/h w W ęgorzewie i 67 m 3/h w Łęgwa- rowie. Najwi ększe uj ęcie zespołowe (12 studni) dostarczaj ące wod ę dla potrzeb komunalnych znajduje si ę w W ęgorzewie. Obsługuje ono miasto W ęgorzewo oraz okoliczne miejscowo ści. Inne wi ększe uj ęcia znajduj ą si ę w Srokowie, W ęgielsztynie i D ąbrówce Małej. Nieomal wszystkie miejscowo ści w granicach arkusza podł ączone s ą do sieci wodoci ągowej, co powoduje, Ŝe wi ększo ść studni kopanych jest nieczynna lub u Ŝywana sporadycznie. Nie zmienia to faktu, Ŝe wykorzystanie udokumentowanych zasobów wód podziemnych jest niewielkie (nie przekracza 5%). Gł ęboko ść wyst ępowania głównego poziomu wodono śnego, typ naturalnej izolacji, rodzaj ognisk zanieczyszcze ń i intensywno ść ich oddziaływania, obecno ść lasów i obszarów chronionych są najwa Ŝniejszymi czynnikami wpływaj ącymi na ocen ę zagro Ŝenia wód podziemnych. W obr ębie arkusza W ęgorzewo najwi ększ ą powierzchni ę zajmuje obszar o niskim i średnim stopniu zagro Ŝenia. Wynika to z uwarunkowa ń naturalnych – u Ŝytkowy poziom

18 wodono śny przykryty jest warstw ą osadów słabo nieprzepuszczalnych (glin), o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 15 m. Wysoki stopie ń zagro Ŝenia wyst ępuje na terenach o niskiej odporno ści, na południe od W ęgorzewa. Południowo-wschodni kraniec obszaru arkusza znajduje si ę w granicach czwartorz ędo- wego, mi ędzymorenowego głównego zbiornika wód podziemnych nr 206 – Wielkie Jeziora Mazurskie (Kleczkowski (red), 1990) (fig. 3). Przed udokumentowaniem zbiornik nosił nazw ę Zbiornik K ętrzyn (206).W dokumentacji okre ślaj ącej warunki hydrogeologiczne dokonano ko- rekty jego granic w stosunku do pierwotnie ustalonych w opracowaniu A. S. Kleczkowskiego (Bentkowski, Hakenberg, 1996). W jego granicach wyznaczono strefy ochrony szczególnej oraz stref ę ochrony „C” pozostaj ące w zgodzie z planami zagospodarowania przestrzennego (Hakenberg, Sienkiewicz, 1996). Zbiornik posiada zatwierdzone znacz ące i dobrej jako ści zasoby eksploatacyjne (1478 m3/h), które wykorzystywane s ą w niewielkim stopniu.

Fig. 3 Poło Ŝenie arkusza Węgorzewo na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A.S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO), 3 – granica GZWP w ośrodku szczeli- nowo-porowym, 4 – granica GZWP w o środku porowym, 5 – jeziora, 6 – granica pa ństwa Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 205 – Subzbiornik (Tr) Warmia, trzeciorz ęd + kreda (Tr+K), 206 – Wielkie Jeziora Mazurskie, czwartorz ęd (Q)

19 W W ęgorzewie znajduj ą si ę dwa punkty krajowej sieci monitoringu operacyjnego wód podziemnych, które zaliczaj ą wyst ępuj ące tutaj wody do klasy II (Raport…, 2010). Główny- mi ogniskami zanieczyszcze ń s ą na tym obszarze nieskanalizowane wioski, rozproszone i nieuporz ądkowane drobne wysypiska odpadów, zrzuty ścieków nieoczyszczonych z gospodarstw rolnych, a tak Ŝe stare stacje paliw. Wymogiem podstawowym staje się uporz ądkowa- nie gospodarki wodno-ściekowej poprzez budow ę nowoczesnych oczyszczalni i kanalizacj ę osiedli mieszkaniowych, organizacj ę składowisk odpadów, nawozów, środków ochrony ro ślin i racjonaln ą nimi gospodark ę.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza Węgorzewo, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawar- to ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej

20 technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Tabela 2 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Węgorzewo bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu Węgo- Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) rzewo

Metale N=8 N=8 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–30 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 20–239 36 27 Cr Chrom 50 150 500 4–18 6 4 Zn Cynk 100 300 1000 19–179 34 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 3–6 3 2 Cu Mied ź 30 150 600 4–24 6 4 Ni Nikiel 35 100 300 5–15 7 3 Pb Ołów 50 100 600 6–69 10 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,21 0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza W ęgorzewo 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 7 – 1 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 7 – 1 wy Prawo wodne, Cr Chrom 8 – – b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 1 – o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 8 – – poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 8 – – gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 8 – – szarów tych st ęŜ en ia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 8 – – 2) Pb Ołów 7 1 – grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych ą Hg Rt ęć 8 – – z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza Węgorzewo do poszczególnych grup u Ŝytkowania zow ane z wył ączeniem terenów przemysłowych, (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, – 7 – 1 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

21 Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A i C zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 r. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawarto ść co najmniej jednego pierwiastka przewy Ŝszała doln ą granic ę warto ści dopuszczalnej w tej grupie. Na mapie umieszczono symbole pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 2). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, kadmu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsze warto ści median wykazuj ą: bar, chrom, cynk, kobalt, mied ź, nikiel oraz rt ęć ; przy czym w przypadku niklu wzbogacenie jest ponad dwukrotne w stosunku do przyj ętych warto ści przeci ętnych. Pod wzgl ędem zawarto ści metali 7 spo śród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne uŜytkowanie. Do grupy C (standard terenów przemysłowych, u Ŝytków kopalnych i terenów komunikacyjnych) zaklasyfikowano próbk ę gleby z punktu 6 ze wzgl ędu na wysok ą zawarto ść arsenu (30 mg/kg) oraz baru (239 mg/kg). Natomiast zawarto ść ołowiu (69 mg/kg) oraz cynku (179 mg/kg) klasyfikuj ę t ę próbk ę do kategorii B. Koncentracja wskazanych pierwiastków (arsenu, baru, cynku i ołowiu) wyst ępuje na obszarze gleb powstałych na glinach zwałowych (i ich zwietrzelinach) na zurbanizowanym

22 terenie miejscowo ści W ęgorzewo. Grunty te zawieraj ą zarówno naturalne koncentracje pier- wiastków wyługowanych z osadów czwartorz ędowych – glin (zasobnych w wymienione pierwiastki – szczególnie arsen i bar), a tak Ŝe wzbogacenia pochodz ące z zanieczyszcze ń an- tropogenicznych. Dokładne okre ślenie źródła i zasi ęgu podwy Ŝszonej zawarto ści wymaga szczegółowych bada ń. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyniku akumulacji materiału, pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, minerałów ilastych) oraz materiału powsta- łego w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ęcych oraz wytr ącaj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych, odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich depozycji z atmosfery oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜ kie, WWA) a tak Ŝe rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i inni, 2004; Reiss i inni, 2004; Birch i inni, 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i inni, 2001; Lindström, 2001; Pulford i inni, 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy,1997; Wildi i inni, 2004). Wst ępuj ą- ce w osadach metale cięŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcu- chu troficznym do poziomu, który jest toksyczny dla organizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink, 2009; Albering i inni, 1999; Liu i inni, 2005; Šmejkalová i inni, 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjal- nym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poru- szenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania (Sjöblom i inni, 2004; Bordas, Bourg, 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek (Gocht i inni, 2002; Gabler, Schneider, 2000; Weng,

23 Chen, 2000). Przemieszczenie zanieczyszczonych osadów na tarasy zalewowe powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i trwałych zanieczyszcze ń organicznymi w glebach (Boja- kowska, Sokołowska, 1996; Bojakowska i inni, 1996; Miller i inni, 2004; Middelkoop, 2000).

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU Nr 55 poz. 498 z 14 maja 2002 r.). Dla oceny jako ści osa- dów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜ enie) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osa- dów na organizmy wodne. W tabeli 3 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regu- lacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL. Tabela 3 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* 1 2 3 4 Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA – 5,683 – **** WWA 7 WWA 8,5 – – PCB 0,3 0,189 – * – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD i inni., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

24 Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monitoringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnow ą drobniejsz ą ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewsk ą, a oznaczenia zawarto- ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej z zat ęŜ aniem na amal- gamatorze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3- cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bi- fenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za-

25 kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osad jezior Mamry, O świn, Silec i Rydzówka (tabela 4). Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach jeziornych (mg/kg) Mamry Oświn Rydzówka Silec Parametr 2010 r. 2002 r. 2004 r. 2007 r. 1 2 3 4 5 Arsen (As) 6 5 0,33 <5 Chrom (Cr) 19 9 24 20 Cynk (Zn) 66 35 74 71 Kadm (Cd) 0,5 0,3 0,5 <0,5 Mied ź (Cu) 15 9 15 16 Nikiel (Ni) 17 9 19 15 Ołów (Pb) 29 12 25 24 Rt ęć (Hg) 0,068 0,066 0,077 0,143 * WWA 11 WWA 0,558 n.o. n.o. n.o. ** WWA 7 WWA 0,454 n.o. n.o. n.o. PCB *** <0,0007 n.o. n.o. n.o. * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

Osady jeziora O świn charakteryzuj ą si ę niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, zbli Ŝonymi do ich warto ści tła geochemicznego. Osady pozostałych jezior wykazuj ą nieznacznie podwy Ŝszon ą zawarto ść chromu, miedzi, niklu i ołowiu. Zwarto ść wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych w osadach jeziora Mamry jest stosunkowo niska. Zawarto ści pierwiastków śladowych oraz WWA s ą ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według rozporz ądzenia M Ś, s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL, powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego.

26 3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i inni, 1993, 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 19 do około 59 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 36 nGy/h i jest zbli Ŝona do średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 29 do około 61 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 44 nGy/h.

27 67 W PROFIL ZACHODNI 67 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

6022011 6021511

6012934 6019681 m 6011035 m 6009675 6009033 6007554 6006950

6004787 6005728 0 10 20 30 40 50 60 70 0 10 20 30 40 50 60 70 nGy/h nGy/h 28 28

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

6022011 6021511

6012934 6019681 m 6011035 m 6009675 6009033 6007554 6006950

6004787 6005728 0 2 4 6 8 10 12 0 2 4 6 8 10 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Węgorzewo (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

W profilu zachodnim, w jego południowym odcinku obserwuje si ę podwy Ŝszone warto- ści promieniowania gamma zwi ązane z glinami zwałowymi zlodowace ń północnopolskich (40–60 nGy/h). Wzdłu Ŝ północnej cz ęś ci tego profilu pomiarowego przewa Ŝaj ą utwory wodnolodowcowe (piaski i Ŝwiry) oraz osady jeziorne (mułki, piaski i Ŝwiry) charakteryzuj ące si ę nieco ni Ŝszymi warto ściami promieniowania gamma (<40 nGy/h). W profilu wschodnim zarejestrowane dawki promieniowania gamma s ą do ść wyrównane (40–60 nGy/h), gdy Ŝ wzdłu Ŝ tego profilu pomiarowego dominuje jeden typ utworów – gliny zwałowe zlodowace ń północ- nopolskich. Lokalnie nieco ni Ŝsze warto ści promieniowania gamma s ą zwi ązane z plejstoce ń- skimi osadami zastoiskowymi (iły, mułki i piaski) na południowym kra ńcu profilu (około 30 nGy/h) oraz z osadami jeziornymi (mułki, piaski i Ŝwiry) w środkowej cz ęś ci profilu (oko- ło 30–40 nGy/h). Zarejestrowane st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłu Ŝ obu profili pomiarowych są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 2,9 do 10,1 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 1,4 do 7,9 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa …, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2009). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝ- liwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych,

29 K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: – wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, – warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagaj ące akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, – wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyróŜni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom skła- dowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymienione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi w zakresie zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 5), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna).

30 Tabela 5 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść Współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji k [m/s] 1 2 3 4

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 Gliny

Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę otworów wiert- niczych , których profile wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza W ęgorzewo Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Gieł Ŝecka-Mądry, Wojtyna, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrz- nych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropo- geniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wy- dzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jakości wód podziemnych. Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem W ęgorzewo bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą: ─ zabudowa W ęgorzewa b ędącego siedzib ą urz ędów miasta i gminy oraz miejscowo ści gminnej Srokowo,

31 ─ obszary obj ęte ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: „Jezioro O świn” i okolice” PLB 280004, „Ostoja Warmi ńska” PLB 280015 (ochrona ptaków), „Mamerki” PLH 280004, „Ostoja Północnomazurska” PLH 280045 i „Ostoja nad O świnem” PLH 280044 (ochrona siedlisk), ─ rezerwaty przyrody: „Bajory”, „Jezioro Siedmiu Wysp”, „Półwysep i wyspy na jeziorze Rydzewskim”, „Wyspy na jeziorach Mamry i Kisajno” (faunistyczne), ─ tereny le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, ─ strefy (do 250 m) wokół ł ąk wykształconych na glebach pochodzenia organicznego, terenów bagiennych i podmokłych, ─ obszar w zasi ęgu strefy ochrony głównego zbiornika wód podziemnych nr 206 „Wielkie Jeziora Mazurskie” (południowo – wschodni fragment terenu), ─ strefy (do 250 m) wokół jezior: O świn, Rydzówka, W ęgielszty ńskie, Sileckie, Le śnie- wo, Pniewskie, Mamry, Świ ęcajty, Przysta ń, Osiek, Staw Surwile i pozostałych akwe- nów, ─ tereny o nachyleniu powy Ŝej 10 o (rejon Le śniewa, jeziora Świ ęcajty, na południowy zachód od Bajorek, rejon Nowej Gui), ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tararów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Węgorapy, O świnki, Białki, Rudej, Czarnej Strugi, Om ętu, Rawdy i pozostałych licznych cieków, ─ tereny zagro Ŝone ruchami masowymi ziemi w rejonie Srokowa, wschodni brzeg jeziora Rydzówka, brzegi jeziora W ęgielszty ńskiego, rejon od miejscowo ści Guja do brzegów jeziora Rydzówka (Grabowski (red.) i inni, 2007).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 5) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m ppt. W krajobrazie analizowanego terenu dominuje wysoczyzna morenowa falista z licznymi zagł ębieniami powstałymi po martwym lodzie, urozmaicona formami akumulacji lodow- cowej (moreny czołowe), morenami wyci śni ęcia i pagórkami kemowymi. Powierzchni ę wysoczyzny tworz ą gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wisły zlodowace ń północnopolskich.

32 Gliny o barwie jasnobr ązowej lub br ązowej s ą silnie piaszczyste, lokalnie pylaste. Wy- kazuj ą cechy dwudzielno ści, partie stropowe s ą bardziej piaszczyste, spągowe bardziej ilaste. Wyst ępuj ą równie Ŝ ró Ŝnice w ich składzie petrograficznym. Maksymaln ą, 19,6 metrow ą mi ąŜ szo ść glin stwierdzono w rejonie W ęgorzewa. S ą to piaszczyste, zwi ęzłe gliny o szarym zabarwieniu, z przewarstwieniami piasków gliniastych (Pochocka-Szwarc, Lisicki, 2004). W wielu rejonach gliny zlodowacenia wisły poło Ŝone s ą bezpo średnio na glinach starszych zlodowace ń tworz ąc pakiety o mi ąŜ szo ściach dochodz ących nawet do 175 m (Le śny Rów). Obszary predysponowane do bezpo średniego składowania odpadów oboj ętnych wskazano na terenie gmin: Srokowo, W ęgorzewo i Budry. Niewielkie obszary, w których na powierzchni glin wyst ępuj ą osady wodnomorenowe (piaski, mułki, gliny) oraz piaszczysto-Ŝwirowe osady wodnolodowcowe o niewielkich (do 2 m) mi ąŜ szo ściach mog ą mie ć mniej korzystne (zmienne) warunki izolacyjne. Budowa skła- dowisk odpadów w ich granicach wi ąŜ e si ę z konieczno ści ą usuni ęcia przepuszczalnego nad- kładu. Obszary predysponowane do składowania odpadów obojętnych maj ą du Ŝe powierzchnie i poło Ŝone s ą przy drogach dojazdowych. Umo Ŝliwia to lokalizacj ę obiektów w dogodnej, niebudz ącej protestów społecznych odległo ści od zabudowa ń. Ograniczeniem warunkowym budowy składowisk odpadów w cz ęś ci wskazanych ob- szarów s ą: b – zabudowa W ęgorzewa oraz miejscowo ści gminnej Srokowo; p – poło Ŝenie w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Gołdapy i W ęgorapy oraz Obszaru Chronionego Krajobrazu Jeziora O świn. Nie maj ą one charakteru bezwzgl ędnych zakazów. Powinny by ć jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wod- nej, ochrony przyrody, konserwatora zabytków oraz administracji geologicznej. Na mapie wskazano równie Ŝ obszary mo Ŝliwej lokalizacji obiektów potencjalnie szkodliwych dla środowiska pozbawione naturalnej izolacji. S ą to miejsca wyst ępowania na powierzchni przepuszczalnych osadów czwartorz ędowych. Budowa składowisk odpadów w ich granicach wi ąŜ e si ę z konieczno ści ą wykonania dodatkowej przesłony podło Ŝa obiektu – mi- neralnej lub syntetycznej.

33 Problem składowania odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych) Na powierzchni analizowanego terenu, w strefie gł ęboko ści do 2,5 m nie wyst ępuj ą osady, których wła ściwo ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla składowania odpadów innych, ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne. W razie konieczno ści budowy obiektów tego typu w pierwszej kolejno ści mo Ŝna rozpatrywa ć obszary w rejonach miejscowo ści Pasternak–Wesołowo–Biedaszki oraz obszary wskazane na północny zachód od Prynowa. Według danych z przekroju geologicznego wykonanego dla potrzeb SmgP arkusz W ęgorzewo wyst ępuj ą tu pakiety glin zwałowych o mi ąŜ szo ściach dochodz ących do 130 m. Tworz ą je zalegaj ące bezpo średnio na sobie gliny zlodowace ń wisły (zlodowacenia północnopolskie), warty, odry (zlodowacenia środkowopol- skie) i liwca (interglacjał wielki). Du Ŝych mi ąŜ szo ści glin (80-130 m) mo Ŝna si ę spodziewa ć równie Ŝ w rejonach mi ędzy miejscowo ściami Guja – D ąbrówka Mała – Prynowo – Ma ćki – W ęgorzewo i w rejonie na zachód od Srokowa oraz mi ędzy D ąbrówk ą Mał ą, Perłami i Ł ęgwarowem (przekroje hydrogeologiczne MhP arkusz W ęgorzewo). W profilach otworów wykonanych w rejonie Le śnego Rowu stwierdzono wyst ępowanie glin zwałowych o mi ąŜ szo ści od 75 m do 85 m, w rejonie miejscowo ści Stawki 38–50 m, w odległo ści 1500 m na południowy wschód od Du Ŝego Kamienia 54 m. W Perłach na gł ębo- ko ści 0,5 m nawiercono 1 m warstw ę iłów czwartorz ędowych, pod którymi wyst ępuje 70 m seria glin. Po dodatkowym rozpoznaniu geologiczno-in Ŝynierskim i hydrogeologicznym, które pozwoli na okre ślenie faktycznych wła ściwo ści izolacyjnych osadów, mi ąŜ sze pakiety glin zwałowych mog ą stanowi ć dostateczn ą barier ę geologiczn ą dla składowania odpadów komunalnych. W rejonie Srokowa funkcjonuje gminne składowisko odpadów. Jest ono ogrodzone, otoczone pasem zieleni, wyposa Ŝone w wag ę, studnie odciekowe i piezometry. Ujmowane s ą niewielkie ilo ści gazów składowiskowych. Uszczelnienie podło Ŝa stanowi glina o mi ąŜ szo ści 2,5–8,0 m Obiekt ma wa Ŝną instrukcj ę eksploatacji, wykonany przegl ąd ekologiczny. Ze wzgl ędu na ilo ść składowanych odpadów (poni Ŝej 10 t dziennie) nie jest wymagane pozwole- nie zintegrowane. Obiekt ma by ć eksploatowany do 2015 roku. W Spychowie (poza obszarem obj ętym arkuszem) powstaje du Ŝy nowoczesny zakład utylizacji odpadów współfinansowany przez Uni ę Europejsk ą i Mazurski Zwi ązek Mi ędzyg- minny w Gi Ŝycku, do którego b ędą przewo Ŝone odpady z terenów obj ętych arkuszem W ęgo- rzewo.

34 Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Warunki geologiczne w granicach obszarów predysponowanych do składowania odpa- dów oboj ętnych s ą korzystne. Gliny zlodowace ń północnopolskich stanowi ą wystarczaj ącą naturaln ą barier ę geologiczn ą dla składowania odpadów tego typu. Najbardziej korzystne warunki geologiczne wyst ępuj ą prawdopodobnie w granicach obszarów wskazanych w rejonach miejscowo ści Pasternak, Wesołowo, Biedaszki, Guja, D ąbrówka Mała, Prynowo, Ma ćki, W ę- gorzewo, na obszarze na zachód od Srokowa oraz w rejonie miejscowo ści Perły i Ł ęgwaro- wo, gdzie nale Ŝy si ę spodziewa ć wyst ępowania pakietów glin kilku zlodowace ń zalegaj ących bezpo średnio na sobie. Ich mi ąŜ szo ści mog ą dochodzi ć do 130 m (przekroje geologiczny i hydrogeologiczne). Pod k ątem składowania odpadów komunalnych mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć tereny w bezpo średnim s ąsiedztwie otworów, w profilach których stwierdzono wyst ępowanie glin o bardzo du Ŝych mi ąŜ szościach (Le śny Rów, Stawki, Du Ŝy Kamie ń). Najbardziej korzystny wydaje si ę wariant lokalizacji składowiska w rejonie miejscowo- ści Perły, gdzie pod 1,5 m warstw ą iłów wyst ępuje ponad 70 metrowa warstwa glin zwało- wych. Konieczne s ą szczegółowe badania geologiczne, które pozwol ą na okre ślenie rozprze- strzenienia warstwy ilasto-gliniastej. W profilu otworu wykonanego w s ąsiedztwie wyst ępuje jedynie 12 metrowa warstwa glin. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzystne. U Ŝytkowe poziomy wodono śne wyst ępuj ą na gł ęboko ści 15–50 m i 50–100 m i s ą dobrze izolowane od zanieczyszcze ń powierzchniowych warstw ą osadów słabo przepuszczalnych. Na prawie całym obszarze w granicach analizowanego terenu stopie ń zagro Ŝenia wód poziomów u Ŝytkowych okre ślono na bardzo niski i niski. W rejonie Srokowa oraz na zachód i północny zachód od Stawek stopie ń zagro Ŝenia wód okre ślono na średni. Przy średniej odporno ści głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego wyst ępuj ą tu ogniska zanieczyszcze ń (składowisko odpadów, oczyszczalnie ścieków, gospodarstwa rolne). Przy wyborze miejsca lokalizacji składowisk w pierwszej kolejno ści mo Ŝna rozpatrywa ć obszar wytypowany w rejonie miejscowo ści Ruskie Pole, gdzie nie wyst ępuje u Ŝytkowy poziom wodono śny oraz okolice PGR Solanka, gdzie główny u Ŝytkowy poziom wodono śny wyst ępuje na gł ęboko ści 100–150 m. Ka Ŝdorazowo decyzj ę o budowie składowisk musi poprzedzi ć rozpoznanie geologiczne, które pozwoli na okre ślenie faktycznych warunków geologiczno-in Ŝynierskich i hydrogeologicznych miejsca planowanej inwestycji.

35 Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wyrobiska powstałe w wyniku lokalnej niekoncesjonowanej eksploatacji surowców w rejonie W ęgorzowa, Suchodołów i Bajorów Wielkich znajduj ą si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów i nie powinny by ć rozpatrywane pod tym k ątem.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Waloryzacji warunków podło Ŝa budowlanego na obszarze arkusza W ęgorzewo dokonano na podstawie analizy Szczegółowej mapy geologicznej (Pochocka–Szwarc, Lisicki, 2001) oraz map topograficznych i obserwacji terenowych. Z oceny wył ączono obszary wyst ępowania gleb wysokich (I-IVa) klas bonitacyjnych, zwartych kompleksów le śnych oraz tereny objęte prawnymi formami ochrony przyrody (poza obszarami chronionego krajobrazu). Obszary niewaloryzowane zajmuj ą ponad połow ę powierzchni omawianego arkusza. O warunkach geologiczno-in Ŝynierskich decyduje kilka czynników – rodzaj i stan grun- tów, morfologia terenu, gł ęboko ść połoŜenia zwierciadła wód podziemnych, wyst ępowanie procesów geodynamicznych (Dobak, 2005). Dla potrzeb sporz ądzenia mapy geo środowisko- wej, zgodnie z „Instrukcj ą…”, (2005), stosuje si ę dwa wydzielenia – obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących je. Przewa Ŝaj ącą cz ęść omawianego obszaru tworz ą wysoczyzna morenowa falista i wzgó- rza morenowe. Pokryta jest ona w znacznej mierze glebami o wysokiej bonitacji. Licznie wyst ępuj ą na niej zagł ębienia powstałe po martwym lodzie, wypełnione namułami i torfami. W zachodniej (równina sandrowa) i południowej cz ęś ci omawianego terenu wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe poro śni ęte zwartymi kompleksami le śnymi. Równiny zastoiskowe i wodnomorenowe wyst ępuj ą w okolicach Jeziora O świn oraz we wschodniej cz ęś ci omawianego terenu. Korzystne dla budownictwa warunki zwi ązane s ą z wyst ępowaniem osadów lodowco- wych i wodnolodowcowych górnego stadiału zlodowacenia Wisły. Wyznaczono je głównie na wysoczy źnie morenowej, w miejscach wyst ępowania na powierzchni terenu glin zwało- wych (grunty spoiste morenowe nieskonsolidowane), które cz ęsto przemieszane s ą z piaskami, Ŝwirami i głazami. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe (grunty niespoiste, najcz ęś ciej w stanie średnio zag ęszczonym). Wi ększe połacie terenów o warunkach korzystnych dla budownictwa wyst ępuj ą w okolicach W ęgorzewa, Srokowa, i Bajorów Wielkich. Zwi ązane s ą głów- nie z glinami zwałowymi. Lokalnie warunki w obr ębie wysoczyzny morenowej mog ą by ć

36 niekorzystne z uwagi na podwy Ŝszone spadki terenu lub wody gruntowe we wkładkach piaszczystych. Do obszarów o niekorzystnych warunkach podło Ŝa budowlanego na analizowanym terenie zaliczono obszary: – o bardzo zró Ŝnicowanej morfologii, gdzie lokalne spadki terenu przekraczaj ą 12%, – wyst ępowania gruntów zaburzonych glacitektonicznie, – wyst ępowania gruntów słabono śnych (głównie holoce ńskie grunty organiczne – namuły torfiaste lub torfy), – na których zwierciadło wód gruntowych wyst ępuje na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m pod powierzchni ą terenu, – podmokłe i zabagnione. Obszary opisane w powy Ŝszy sposób wyst ępuj ą na całym omawianym terenie nie tworz ąc wi ększych połaci. Zwi ązane s ą z równinami zastoiskowymi i wodnomorenowymi, zagł ę- bieniami wytopiskowymi, dolinami rzek i strumieni, stromymi zboczami wzgórz morenowych oraz skarpami na brzegach jezior, rzek, strumieni i podmokłych obni Ŝeń. Wody wyst ę- puj ące w obr ębie gruntów organicznych mog ą by ć agresywne wzgl ędem betonu i stali. Wyst ępuj ące na obszarze wzgórz morenowych (moreny spi ętrzone lub z wyci śni ęcia) zjawiska glacitektoniczne, głównie w okolicach: Prymowa, W ęgielsztyna, Góry, Guji i Sro- kowa (Diabla Góra) sprawiaj ą, i Ŝ w przypadku inwestycji budowlanych, konieczne jest wy- konywanie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskich (III klasa geotechniczna, warunki grun- towo-wodne skomplikowane). Urozmaicona rze źba młodoglacjalna sprzyja rozwijaniu si ę powierzchniowych ruchów masowych (osuwiska, obrywy, spełzywania gruntów) na omawianym terenie (Kühn, Miło- szewska, 1971; Grabowski (red), 2007). Decyduj ącym czynnikiem ich powstawania jest ero- zja. Zjawiska takie, zazwyczaj o rozmiarach zbyt małych aby je przedstawi ć na mapie w skali 1:50 000, obserwowano w okolicach Srokowa, Rydzówki, Guji, W ęgielsztyna, Pereł, Góry, Olszewa W ęgorzewskiego. Rozwijaj ą si ę one zwykle w obr ębie skarp i zboczy na brzegach jezior, cieków powierzchniowych i podmokłych obni Ŝeń. W przypadku tych ostatnich cz ęsto wokół nich wyst ępuj ą jeszcze grunty słabono śne, co nasila zjawiska osuwiskowe. W praktyce przekłada si ę to na cz ęste w tych okolicach uszkodzenia dróg prowadzonych przez tereny zagro Ŝone. Tereny takie wymagaj ą bacznej obserwacji. W przypadku ewentualnej lokalizacji budynków lub inwestycji drogowych na tych terenach niezb ędne jest sporz ądzenie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej.

37 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Mazury są jednym z najpi ękniejszych i najatrakcyjniejszych regionów Polski obejmuj ą- cy obszary o wybitnych walorach przyrodniczych i krajobrazowych. Ochrona tych dóbr ma na celu zachowanie lub restytuowanie rzadkich i cennych tworów przyrody Ŝywej lub martwej, zasobów przyrody oraz zapewnienia trwało ści ich u Ŝytkowania. Za szczególnie efektywn ą nale Ŝy uzna ć wielkoobszarow ą ochron ę przyrody, polegaj ącą na tworzeniu specjalnych jednostek przestrzennych obejmuj ących wiele ekosystemów o walorach wymagaj ących szcze- gólnej ochrony. Na rozmaite formy ochrony przyrody na tym terenie składaj ą si ę: obszary chronionego krajobrazu, rezerwaty przyrody, obszary NATURA 2000 i u Ŝytki ekologiczne. Inn ą form ą ochrony przyrody jest ochrona indywidualna w postaci pomników przyrody. Obszary chronionego krajobrazu obejmuj ą wyró Ŝniaj ące si ę krajobrazowo tereny o ró Ŝ- nych typach ekosystemów, odznaczaj ące si ę niewielkim stopniem zniekształcenia środowiska przyrodniczego, których zadaniem jest ochrona terenów o walorach przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych,. Ich zagospodarowanie powinno zapewni ć stan wzgl ędnej równo- wagi ekologicznej systemów przyrodniczych. Na arkuszu W ęgorzewo utworzone zostały Rozporz ądzeniem nr 21 Wojewody Warmi ńsko-Mazurskiego z dnia 14 kwietnia 2003 r. trzy takie obszary. Obszar Chronionego Krajobrazu (OChK) Jeziora O świn (powierzchnia 15 182,9 ha) ci ągnie si ę pasem szeroko ści kilku kilometrów z południa na północ arkusza obejmuj ąc zasi ę- giem krajobraz młodoglacjalny (wzgórza morenowe, jeziora wytopiskowe), lasy, Kanał Ma- zurski oraz liczne ostoje zwierz ąt wodnych i błotnych. Na południe od W ęgorzewa i Trygortu rozci ąga si ę Obszar Chronionego Krajobrazu Krainy Wielkich Jezior Mazurskich. Jego całkowita powierzchnia wynosi 85 527 ha, a w granicach arkusza jest tylko fragment Jeziora Mamry. Wschodniej cz ęś ci obszaru, na północ od W ęgorzewa, si ęga Obszar Chronionego Kra- jobrazu Doliny Gołdapy i W ęgorapy o powierzchni 30 534 ha, który kontynuuje się w kierunku wschodnim na arkuszu Budry. Jedn ą z najwy Ŝszych kategorii ochrony obiektów przyrodniczych stanowi ą rezerwaty przyrody. Tworzy si ę je w celu zachowania w stanie niezmienionym ekosystemów uznawa- nych za naturalne, zapewniaj ących ró Ŝnorodno ść genetyczn ą organizmów oraz regeneracj ę procesów ekologicznych. W granicach niniejszego arkusza znajduj ą si ę cztery takie obiekty (tabela 6).

38 Tabela 6 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Nr obiektu Forma ochro- Gmina Rok zatwier- Rodzaj obiektu Miejscowo ść na mapie ny Powiat dzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Srokowo 1 R Bajory Wielkie 1988 Fn – „Bajory” (216,37) kętrzy ński Węgorzewo Fn – „Jezioro Siedmiu 2 R Jezioro O świn 1956 węgorzewski Wysp” (1618,34) Węgorzewo Fn – „Półwysep i Wyspy 3 R Jezioro Rydzówka 1957 na Jeziorze Rydzewskim” węgorzewski (26) Węgorzewo Fn – „Wyspy na jeziorach Jezioro Mamry 4 R 1957 Mamry i Kisajno” i Kisajno węgorzewski (215,35) Srokowo 5 P Le śnictwo Jezioro 1961 Pn, G – granitognejs kętrzy ński Srokowo 6 P Le śnictwo Jezioro 1961 PŜ – d ąb szypułkowy kętrzy ński Srokowo 7 P Wyskok 2007 PŜ – d ąb szypułkowy kętrzy ński Srokowo 8 P Wyskok 2008 PŜ – lipa drobnolistna kętrzy ński Srokowo 9 P Le śnictwo Jezioro 1994 PŜ – d ąb szypułkowy kętrzy ński Srokowo PŜ – 5 d ębów szypułko- 10 P Le śnictwo Jezioro 1994 kętrzy ński wych Srokowo 11 P Le śnictwo Jezioro 1994 PŜ – d ąb szypułkowy kętrzy ński Srokowo 12 P Le śnictwo Jezioro 1994 PŜ – d ąb szypułkowy kętrzy ński Srokowo 13 P Le śnictwo Jezioro 1994 PŜ – d ąb szypułkowy kętrzy ński Węgorzewo 14 P Guja 1957 PŜ – jesion wyniosły węgorzewski Węgorzewo 15 P Wesołówko 1994 PŜ – d ąb szypułkowy węgorzewski Węgorzewo 16 P Rudziszki 1985 PŜ – topola biała węgorzewski Węgorzewo 17 P Rudziszki 1985 PŜ – d ąb szypułkowy węgorzewski Węgorzewo 18 P Rudziszki 1985 PŜ – lipa drobnolistna węgorzewski Węgorzewo 19 P Łęgwarowo 1985 PŜ – jesion wyniosły węgorzewski Węgorzewo 20 P Łęgwarowo 1985 PŜ – topola biała węgorzewski Węgorzewo 21 P Łęgwarowo 1985 PŜ – jesion wyniosły węgorzewski Węgorzewo 22 P Łęgwarowo 1985 PŜ – jesion wyniosły węgorzewski Węgorzewo 23 P Łęgwarowo 1985 PŜ – topola biała węgorzewski Węgorzewo PŜ – brzoza brodawkowa- 24 P Klimki 1985 węgorzewski ta

39 1 2 3 4 5 6 Węgorzewo 25 P Klimki 1985 PŜ – jesion wyniosły węgorzewski Węgorzewo 26 P Klimki 1985 PŜ – lipa drobnolistna węgorzewski Węgorzewo 27 P Klimki 1985 PŜ – dąb szypułkowy węgorzewski Srokowo PŜ – śródpolna aleja drzew 28 P Barciany-Srokowo 2009 kętrzy ński pomnikowych Srokowo 29 P Silec 1984 PŜ – d ąb szypułkowy kętrzy ński Węgorzewo 30 P Du Ŝy Kamie ń 2010 PŜ – d ąb szypułkowy węgorzewski Węgorzewo 31 P Du Ŝy Kamie ń 2010 PŜ – dąb szypułkowy węgorzewski Węgorzewo 32 P Trygort 1994 PŜ – dąb szypułkowy węgorzewski Węgorzewo PŜ – aleja drzew pomni- 33 P Stulichy 2007 kowych, 114 klonów, węgorzewski 2 lipy drobnolistne Węgorzewo 34 P Węgorzewo 1996 PŜ – dąb szypułkowy węgorzewski Węgorzewo 35 P Węgorzewo 1996 PŜ – grab pospolity węgorzewski Węgorzewo 36 P Węgorzewo 1996 PŜ – buk pospolity węgorzewski Węgorzewo 37 P Węgorzewo 1996 PŜ – topola biała węgorzewski Węgorzewo 38 P Węgorzewo 1957 PŜ – d ąb szypułkowy węgorzewski Srokowo 39 P Węgorzewo 2004 PŜ – d ąb szypułkowy kętrzy ński Rozlewisko Paster- Węgorzewo Rozlewisko i tereny pod- 40 U 2001 nak węgorzewski mokłe (140,46) Węgorzewo Trzcinowiska i zaro śla łozowe – miejsce gniaz- 41 U Półwysep Kal 2009 węgorzewski dowania i l ęgowe ptaków (dwa pola) (236) Węgorzewo Wyspa Kocia – trzcinowiska i zaro śla łozowe – 42 U Jezioro Świ ęcajty 1993 węgorzewski miejsce gniazdowania i lęgowe ptaków (10) Rubryka 6: – rodzaj rezerwatu: Fn – faunistyczny – rodzaj pomnika przyrody: Pn – nieo Ŝywionej, PŜ – Ŝywej – rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

Najwi ększy obszar (po powi ększeniach 1618,34 ha) zajmuje ustanowiony w 1956 r. rezerwat „Jezioro Siedmiu Wysp” obejmuj ący swoim zasięgiem eutroficzne jezioro O świn wraz z otoczeniem. Jest on najwi ększym w północno wschodniej Polsce miejscem l ęgowym i ostoj ą ptactwa wodno-błotnego (m. in.: kormorany, bociany czarne, orlik krzykliwy, łab ędź niemy). Istniej ące tutaj bogactwo gatunków ptaków i ro ślin sprawiło, Ŝe został on wpisany na list ę obiektów Konwencji Ramsarskiej, czym zyskał status mi ędzynarodowego.

40 Rezerwat „Bajory” obejmuje obszar lasu, gruntów rolnych i odcinek Kanału Mazur- skiego na powierzchni 216,37 ha, w rejonie miejscowo ści Bajory Wielkie i Małe. Utworzono go (1988 r.) w celu ochrony biotypów l ęgowych ró Ŝnych gatunków zwierz ąt wodnych i błotnych, głównie ptactwa i bobrów. Rezerwat „Półwysep i Wyspy na Jeziorze Rydzewskim” jest koloni ą kormoranów i czapli siwych oraz miejscem odpoczynku ptaków przelotnych. Poło Ŝony jest na pi ęciu wy- spach (Ostrów Wielki, Ostrów Długi, Mała K ępa, Trzonkowy Ostrów i jednej bez nazwy) oraz na półwyspie o ł ącznej powierzchni 26 ha. W granicach arkusza znajduje si ę tak Ŝe fragment rezerwatu „Wyspy na Jeziorach Mam- ry i Kisajno” (wyspa Upałty na Jeziorze Mamry). Obejmuje on obszar wysp, zaro śli trzcino- wych i wyłaniaj ących si ę ponad powierzchni ę jezior kamienisk. Powołano go w celu ochrony miejsc l ęgowych ptactwa wodno-błotnego oraz ochrony ptactwa w czasie masowych wiosen- nych i jesiennych przelotów. Uzupełnieniem systemu obszarów chronionych s ą u Ŝytki ekologiczne (tabela 6). S ą to zasługuj ące na ochron ę pozostało ści ekosystemów, zwykle otoczone terenami zmienionymi przez człowieka. Maja one znaczenie dla zachowania zasobów genowych i typów środowisk lecz nie mog ą by ć u Ŝytkowane gospodarczo. W granicach arkusza s ą to trzcinowiska i zaro śla łozowe (miejsca l ęgowe ptaków) porastaj ące zachodni brzeg półwyspu Kal oraz Koci ą Wysp ę na Jeziorze Świ ęcajty. Dopełnieniem bogactwa przyrodniczego tego rejonu s ą pomniki przyrody (tabela 6). Stanowi ą je pojedyncze okazy przyrody Ŝywej i nieo Ŝywionej, o szczególnej warto ści nauko- wej, kulturowej, krajobrazowej, odznaczaj ące si ę indywidualnymi, cechami, które wyró Ŝniaj ą je spo śród otoczenia. S ą to szczególnie okazałe drzewa, świadcz ące o niedzisiejszej świetno- ści tych lasów oraz głazy narzutowe, pozostało ść lodowca. W nawi ązaniu do utworzonego w 1995 roku systemu ochrony europejskiego dziedzic- twa przyrodniczego, utworzono w Polsce Krajow ą Sie ć Ekologiczn ą (ECONET-Polska) (Li- ro, 1998) (fig. 5). Jest to wielkoprzestrzenny system obszarów w ęzłowych najlepiej zachowa- nych pod wzgl ędem przyrodniczym i reprezentatywnych dla ró Ŝnych regionów przyrodniczych kraju. W granicach obszaru arkusza wyznaczony został mi ędzynarodowy obszar w ę- złowy 15M – Obszar Wschodniomazurski.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Węgorzewo na tle systemów ECONET (Liro (red), 1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 15M – Obszar Wschodnioma- zurski; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 7m – Mazurski; 3 – jeziora, 4 – granica pa ństwa

Europejska Sie ć Ekologiczna NATURA 2000 to spójna sie ć obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczania tych obszarów jest ochrona cennych pod wzgl ędem przyrodniczym i zagro Ŝonych, składników ró Ŝnorodno ści biologicznej. Sie ć Natura 2000 tworz ą dwa typy obszarów: specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) tworzone na podstawie Dyrektywy Siedliskowej (dla ochrony siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk gatunków ro ślin i zwierz ąt) oraz obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) tworzone na podstawie Dy- rektywy Ptasiej (dla ochrony siedlisk ptaków). W granicach niniejszego arkusza do sieci NATURA 2000 nale Ŝą trzy specjalne obszary ochrony siedlisk: „Mamerki” (PLH 280004), „Ostoja nad O świnem” (PLH 280044) i „Ostoja Północnomazurska” (PLH 280045) oraz dwa obszary specjalnej ochrony ptaków – „Jezioro Oświn i okolice” (PLB 280004) i „Ostoja Warmi ńska” (PLB 280015) (tabela 7).

42 Tabela 7 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 Poło Ŝenie centralnego punktu obsza- Nazwa obszaru Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach arkusza Typ ru Powierzchnia Lp. Kod obszaru i symbol oznaczenia na obszaru obszaru (ha) Kod mapie Długo ść geogr. Szeroko ść geogr. Województwo Powiat Gmina NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 warmi ńsko- 1 B PLH 280004 Mamerki ( S) 21°38’44’’ E 54°11’01’’ N 163,1 PL 623 węgorzewski Węgorzewo mazurskie PL 622 warmi ńsko- 2 D PLB 280004 Jezioro O świn i okolice ( P) 21°35’48’’ E 54°18’14’’ N 2516,1 węgorzewski Węgorzewo PL 623 mazurskie PL 621 warmi ńsko- 3 F PLB 280015 Ostoja Warmi ńska ( P) 20°43’07’’ E 54°17’18’’ N 142 016,2 kętrzy ński Srokowo PL 622 mazurskie PL 622 warmi ńsko- węgorzewski Węgorzewo 4 K PLH 280044 Ostoja nad O świnem ( S) 21°34’42’’ E 54°18’13’’ N 3356,7 PL 623 mazurskie kętrzy ński Srokowo Ostoja warmi ńsko- Węgorzewo 5 K PLH 280045 21°40’09’’ E 54°05’44’’ N 14573,0 PL 623 węgorzewski Północnomazurska ( S) mazurskie Pozezdrze

Rubryka 2: B – wydzielone SOO (Specjalne Obszary Ochrony), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000; D – OSO, który graniczy z innym obszarem Natura 43 43 2000 – OSO lub SOO, ale si ę z nim nie przecina; F – obszar OSO, całkowicie zawieraj ący w sobie obszar SOO; K – SOO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO. Rubryka 4: S – specjalny obszar ochrony siedlisk, P – obszar specjalnej ochrony ptaków

Po zachodniej stronie jeziora Mamry, w betonowych bunkrach dawnej kwatery Wer- machtu poł ączonych podziemnym korytarzem, utworzono specjalny obszar ochrony siedlisk „Mamerki” (PLH 280004). S ą one miejscem zimowania 5 gatunków nietoperzy. Maksymal- nie stwierdzono tutaj 454 osobniki mopka (gatunku z Zał ącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG) oraz w mniejszych ilo ściach nocka, nocka rudego, mroczka pozłocistego i gacka brunatnego. Zimowisko to poło Ŝone jest na północ od północnej granicy zasi ęgu mopka, po- dawanej w niektórych polskich i europejskich atlasach. Obszar „Ostoja nad O świnem” wyznaczono z uwagi na obecność 6 rodzajów siedlisk przyrodniczych z zał ącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG (gr ąd subkontynentalny, ł ęg ol- szowy, olszowo-jesionowy, bory, lasy bagienne, ni Ŝowe ł ąki) jak równie Ŝ starorzecza i innych naturalnych, eutroficznych zbiorników wodnych oraz torfowisk wysokich. Ro ślin- no ść charakteryzowanego obszaru buduj ą fitocenozy ponad 50 zespołów i zbiorowisk ro ślin- nych. Obszar jest miejscem wyst ępowania ponad 20 gatunków zwierz ąt „naturowych”, a tak- Ŝe licznych gatunków zwierz ąt chronionych i zagro Ŝonych w Polsce (m. in. borsuk, ło ś, skój- ka malarska, szcze Ŝuja olbrzymia, rak błotny, ropucha zielona). Odnotowano tutaj tak Ŝe 57 chronionych gatunków ro ślin. Obszar „Ostoja północnomazurska”, którego fragment poło Ŝony jest w południowo- wschodniej cz ęś ci omawianego arkusza, tworzy system kilku jezior (Mamry Północne, Kir- sajno, Dargin, Dobskie, Kisajno) oraz jezioro Dejguny i kilka małych zbiorników wodnych. Stanowi on najwi ększy kompleks w Polsce (70,5% obszaru) wyst ępowania unikatowych (du- Ŝych i gł ębokich) jezior z bardzo dobrze lub dobrze zachowan ą ro ślinno ści ą podwodn ą typu ramieniowego (jeziora mezotroficzne – Mamry Północne, Dejguny, Dziewiszewko) oraz ro- ślinno ści ą typu eldeidów i nimfeidów (Dobskie, Dargin, Kisajno). Jest to równie Ŝ ostoja wa Ŝ- na z powodu wyst ępowania czystych populacji ryb z rodzaju koza oraz wyst ępowania jednej z najwi ększych populacji pachnicy d ębowej w Polsce (ponad 400 letni drzewostan) koło Sztynortu. „Jezioro O świn i okolice” (PLB 280004) obejmuje eutroficzne jezioro O świn z sied- miona zalesionymi wyspami wraz z s ąsiaduj ącymi lasami, terenami bezle śnymi i zabagnie- niami. Jest to ostoja ptasia o randze europejskiej E 19 (obszar obj ęty Konwencj ą Ramsar), w której stwierdzono wyst ępowanie 28 gatunków ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej, a tak Ŝe 7 gatunków zagro Ŝonych, wpisanych do Polskiej Czerwonej Ksi ęgi. Obszar „Ostoja Warmi ńska” ci ągnie si ę pasem długo ści ok. 115 km i szeroko ści 10– 20 km wzdłu Ŝ granicy pa ństwowej z obwodem kalinigradzkim Federacji Rosyjskiej. Na wschodzie obszar si ęga jeziora O świn, na zachodzie – doliny niewielkiej rzeki Gołubej (poza

44 arkuszem). Zaproponowano go przede wszystkim dla ochrony jednego gatunku – bociana białego, który osi ąga tu najwi ększ ą liczebno ść i najwi ększe zag ęszczenie w kraju. Jest to równie Ŝ bardzo wa Ŝna ostoja dla wielu innych gatunków ptaków w tym 38 gatunków z za- łącznika I Dyrektywy Ptasiej i 15 gatunków z Polskiej czerwonej ksi ęgi zwierz ąt. Stwierdzo- no tutaj liczn ą populacj ę m. in. orlika krzykliwego, Ŝurawia, gado Ŝera, łab ędzia krzykliwego, bąka, bociana czarnego, g ągoła, bielika, błotniaka ł ąkowego, puchacza, zielonki, dzi ęcioła białogrzbietego i w ąsatki. Informacje na temat NATURA 2000 zaczerpni ęto ze strony internetowej Ministerstwa Środowiska ( http://natura2000.gdos.gov.pl). Lasy na tym terenie s ą pozostało ści ą dawnej puszczy porastaj ącej te ziemie. Zbiorowi- sko le śne stanowi ą bory mieszane b ędące oaz ą zwierzyny łownej. Dominuj ą tu głównie lasy dębowe i olchowe ze znacznym udziałem świerka. Rozmieszczenie lasów jest nierównomier- ne. Wi ększe zwarte kompleksy ci ągn ą si ę pasem od jeziora Mamry w kierunku północno- zachodnim. Wa Ŝnym elementem środowiska przyrodniczego s ą gleby, o jako ści których decyduje rodzaj skał macierzystych. Przewa Ŝaj ącą cz ęść arkusza Węgorzewo zajmuj ą gliny zwałowe, na których rozwin ęły si ę głównie gleby brunatne (Dobrza ński i inni, 1973). Gleby chronione mineralne (klasy I-IVa) w zdecydowanej wi ększo ści zaliczane s ą do typu brunatnych wła ści- wych, oraz w mniejszym stopniu do brunatnych wyługowanych. Gleby chronione organiczne to głównie torfy niskie całkowite. Jedynie w rejonie W ęgorzewa wyst ępuj ą niewielkie powierzchnie murszy średnio gł ębokich i płytkich, zalegaj ących na piasku lu źnym.

XII. Zabytki kultury

Arkusz W ęgorzewo le Ŝy na terenie historycznej krainy zwanej Mazurami (Warmia..., 2005). Wprawdzie miano „Mazury” wprowadzone zostało przez władze Pruskie dopiero w połowie XIX w., jednak Ŝe historia tych ziem si ęga pradziejów. Obszar ten jest słabo rozpoznany archeologicznie, jednak przyjmuje si ę, Ŝe ziemie te od IV w. p.n.e, przez ponad dwa tysi ąclecia zamieszkiwali Prusowie. Nie zbudowali oni własnej pa ństwowo ści, nie mieli wła- snego króla ani spisanych praw. W stosunku do innych wykazywali go ścinno ść i prowadzili oŜywiony handel. Tutaj mo Ŝna było zdoby ć złocisty skarb Północy – jantar zwany burszty- nem. Niestety fakt, Ŝe Prusowie byli poganami powodował, Ŝe pa ństwa europejskie, w tym tak Ŝe Polska, starały si ę zdoby ć na nich wpływy przez chrystianizacj ę. Faktycznego podbicia Prusów dokonali Krzy Ŝacy w XIII w. i rz ądzili na tych ziemiach do 1525 r. Powstałe na gru- zach Zakonu Krzy Ŝackiego świeckie pa ństwo Prusy Ksi ąŜę ce oraz nale Ŝą ce do Polski – Prusy

45 Królewskie utworzyły po I rozbiorze Polski Prusy Wschodnie, które przetrwały do I wojny światowej. W okresie I wojny światowej toczyły si ę na tych ziemiach ci ęŜ kie walki, pozosta- ło ści ą których s ą liczne cmentarze. Zarz ądzony przez zwyci ęskie mocarstwa plebiscyt zade- cydował, Ŝe ziemie te przypadły Niemcom. Nowa rzeczywisto ść zapanowała na tych terenach po II wojnie światowej. Cz ęść Prus Wschodnich znalazła si ę w granicach Polski, ludno ść niemieck ą wysiedlono, a na opuszczone ziemie napłyn ęli osadnicy z kresów wschodnich Rzeczypospolitej. Pozostało ści ą tamtych czasów s ą wczesno średniowieczne grodziska w W ęgielsztynie i Perłach, a tak Ŝe zamek krzy Ŝacki w W ęgorzewie (1335 r.). Do najstarszych miejscowo ści nale Ŝą : Srokowo – wie ś zało Ŝona w 1397 r. (prawa miejskie od 1405 r.), W ęgielsztyn (1406 r.) oraz W ęgorzewo. Pó źniejsze dzieje tych ziem obfituj ą w tragiczne działania wojen- ne i zwi ązane z nimi fale osadnictwa, jak równie Ŝ okresy osi ągni ęć gospodarczych i kultural- nych. Spu ścizn ą długiej historii tego regionu s ą cenne zabytki kultury materialnej – od stano- wisk archeologicznych po zabytki architektoniczne. Najcenniejszym jest zabytkowy zespół urbanistyczny w Srokowie, w skład którego wchodz ą: gotycki ko ściół parafialny z pocz ątku XV w., barokowy ratusz (1772-75), spichlerz z XVIII w., ko ściół ewangelicki i kaplica cmen- tarna (XIX w.), a tak Ŝe neoklasycystyczna plebania i ponad 30 kamieniczek z przełomu XVIII/XIX w. W Węgorzewie ochron ą konserwatorsk ą obj ęto: ruiny krzy Ŝackiego zamku z połowy XIV w., ko ściół parafialny pw. św. Piotra i Pawła (XVIII w.), ko ścioły: pw. Dobrego Pasterza i ewangelicki pw. św. Krzy Ŝa, a tak Ŝe domy z przełomu XVIII i XIX w. Cennym zabytkiem sakralnym jest XV wieczny ko ściół parafialny o cechach gotyckich z pó źnobarokowym ołta- rzem w W ęgielsztynie. Pozostałe zabytki to: ku źnia w Rudziszkach oraz pałace, zespoły podworskie i parki podworskie w miejscowo ściach: Rudziszki, Ł ęgwarowo, Klimki, D ąbrówka Mała, Ma ćki, Nowa Guja i Pniewo. Ciekawostk ą hydrotechniczn ą jest odcinek Kanału Mazurskiego, którego zadaniem mia- ło by ć m. in. poł ączenie okolicznych jezior z Bałtykiem. Wprawdzie, pomimo wielokrotnie ponawianych prób kanał nigdy nie został uko ńczony, ale warte s ą zobaczenia zachowane ślu- zy – jedyna uko ńczona i czynna do dzi ś w miejscowo ści Guje, oraz niedoko ńczone w Le- śniewie Górnym i Le śniewie Dolnymi. Miło śnicy obiektów militarnych mog ą zwiedza ć niezniszczone przez wojn ę bunkry Na- czelnego Dowództwa Wermahtu w Mamerkach. W bliskiej okolicy (ale ju Ŝ poza granicami

46 arkusza) znajduj ą si ę tak Ŝe: „Wilczy Szaniec” – wojenna kwatera Hitlera w GierłoŜy, kwatera von Ribbentropa w Sztynorcie czy kwatera Himmlera w Pozezdrzu. Chwil ę zadumy nad losem ludzkim budz ą licznie rozsiane na tym terenie zabytkowe cmentarze sprzed 1945 r., głównie ewangelickie jak te z czasów I wojny światowej (m. in: w Węgorzewie, Rudziszkach, Guji, Trygorcie).

XIII. Podsumowanie

Arkusz W ęgorzewo poło Ŝony jest w północnej Polsce przy granicy z Federacją Rosyj- sk ą, na pograniczu Niziny Staropruskiej i Pojezierza Mazurskiego. Z uwagi na wybitne walory przyrodnicze wi ększo ść jego obszaru znajduje si ę w zasi ęgu obszarów chronionego krajobrazu i obszarów NATURA 2000: „Mamerki” (PLH 280004), „Ostoja nad O świnem” (PLH 280044), „Ostoja Północnomazurska” (PLH 280045), „Jezioro Oświn i okolice” (PLB 280004) oraz „Ostoja Warmi ńska” (PLB 280015). Poci ąga to za sob ą szereg ogranicze ń, uwarunkowa ń i ukierunkowa ń w prowadzeniu gospodarki na tych terenach. Do atutów tego rejonu nale Ŝy zaliczy ć przygraniczne poło Ŝenie w pobli Ŝu transkonty- nentalnych szlaków komunikacyjnych, bezpo średnie poło Ŝenie przy północnej granicy Unii Europejskiej, bardzo dobre warunki do ekologicznej produkcji Ŝywno ści i rozwoju agroturystyki, tereny o wybitnych walorach turystycznych i rekreacyjnych. Rejon ten nale Ŝy do jednych z najatrakcyjniejszych turystycznie i krajobrazowo regio- nów Polski. Kojarzy si ę głównie z letnim wypoczynkiem nad wod ą, przyrod ą, Ŝeglowaniem, wędkowaniem i turystyk ą. Zachowały si ę tutaj czyste wody rzek i jezior w otoczeniu lasów, du Ŝych kompleksów bagiennych z naturaln ą faun ą i flor ą, które nieska Ŝone rozwini ętym przemysłem, urzekaj ą swoim pi ęknem. Oprócz przyrody o jego potencjale stanowi ą tak Ŝe walory kulturowe. Na uwag ę zasługuj ą zabytkowe obiekty sakralne, dwory, zamki i zespoły parkowe. Sprawia to, Ŝe nadaje si ę on doskonale do rekreacji, wypoczynku, Ŝeglarstwa, upra- wiania aktywnej turystyki pieszej, kajakowej i samochodowej przyci ągaj ąc wielu turystów z kraju i z zagranicy. Zagospodarowanie tego obszaru ma charakter typowo rolniczy. Grunty rolne zajmuj ą około 60% powierzchni terenu. Wi ększo ść z nich (około 80%) zaliczana jest do chronionych klasy I-IV a. Głównym źródłem utrzymania mieszka ńców jest rolnictwo indywidualne, a w rejonie jezior i szlaków Ŝeglarskich szybko rozwijaj ąca si ę agroturystyka i usługi. S ą to dominuj ące kierunki rozwoju regionu w najbli Ŝszych latach.

47 Jest to teren stosunkowo ubogi w naturalne bogactwa mineralne. Nie ma na tym obszarze udokumentowanych złó Ŝ kopalin u Ŝytecznych, a działalno ść wydobywcza w obr ębie arkusza W ęgorzewo ogranicza si ę do niekoncesjonowanego pozyskiwania piasków i pospółek na skal ę lokaln ą. Perspektywy i prognozy surowcowe na obszarze dotycz ą głównie mo Ŝliwo- ści wykorzystywania, w skali lokalnej, torfów i kredy jeziornej oraz w mniejszym stopniu piasków i Ŝwirów. Ewentualne wykorzystanie bogactw mineralnych powinno uwzgl ędnia ć ograniczenia zwi ązane z ochron ą walorów przyrodniczych tego terenu oraz dominuj ącą funkcj ę rolnicz ą. Na obszarze arkusza wyst ępuj ą dwa czwartorz ędowe poziomy wodono śne o charakterze uŜytkowym oraz trzeci, poło Ŝony poni Ŝej nich, nieodpowiadaj ący wymogom poziomu u Ŝyt- kowego. Na przewa Ŝaj ącym obszarze s ą to wody średniej jako ści – klasy IIb, wymagaj ące prostego uzdatniania, głównie ze wzgl ędu na podwy Ŝszone zawarto ści manganu, Ŝelaza i azotu amonowego. Wody złej jako ści (III klasy) stwierdzono jedynie na północy obszaru, w rejonie Rudziszek. Najwi ększe uj ęcie zespołowe znajduje si ę w W ęgorzewie oraz w Sro- kowie, W ęgielsztynie i D ąbrówce. Indywidualni odbiorcy zaopatruj ą si ę w wod ę głównie z istniej ących sieci wodoci ągowych jakkolwiek wykorzystanie udokumentowanych zasobów wód podziemnych jest niewielkie (nie przekracza 5%). Południowa cz ęść obszaru arkusza le Ŝy w zasi ęgu czwartorz ędowego, mi ędzymoreno- wego, głównego zbiornika wód podziemnych nr 206 – Wielkie Jeziora Mazurskie, wokół którego wyznaczono stref ę ochronn ą. Posiada on zatwierdzone znacz ące i dobrej jako ści zasoby eksploatacyjne, które wykorzystywane s ą w niewielkim stopniu. Wymogiem podstawowym na opisywanym terenie staje się porz ądkowanie gospodarki wodno-ściekowej. Wymusza to budow ę małych oczyszczalni, kanalizacj ę osiedli mieszkaniowych, lepsz ą organizacj ę składowisk odpadów oraz czuwanie nad racjonaln ą gospodark ą nawozami i środkami ochrony ro ślin. Warunki podło Ŝa budowlanego na obszarze wysoczyzny morenowej mo Ŝna oceni ć jako dostateczne do dobrych, uzale Ŝnione od morfologii terenu i zawodnienia. Urozmaicona rze ź- ba młodoglacjalna sprzyja rozwijaniu si ę powierzchniowych ruchów masowych (osuwiska, obrywy, spełzywania gruntów), które powinny by ć monitorowane. Na powierzchni terenu obj ętego arkuszem W ęgorzewo nie wyst ępuj ą osady, które mo- głyby stanowi ć naturaln ą barier ę geologiczn ą dla składowania odpadów komunalnych. Na mapie wskazano jedynie obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych. Na powierzchni terenu wyst ępuj ą tu gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich spełniaj ące

48 kryteria przyj ęte dla tego typu odpadów. Obszary zlokalizowane s ą w gminach W ęgorzewo, Srokowo i Budry. Na miejsca ewentualnej lokalizacji składowisk odpadów komunalnych mo Ŝna dodatkowo rozpatrywa ć rejony miejscowo ści Pasternak–Wesołowo–Prynowo–Węgorzewo; Guja– Dąbrówka Mała–Prynowo–Ma ćki–Węgorzewo i D ąbrówka Mała–Perły–Łęgwarowo, gdzie wyst ępuj ą pakiety glin zwałowych o bardzo du Ŝych, dochodz ących do 130 m mi ąŜ szo ściach, tereny w bezpo średnim s ąsiedztwie otworów, w profilach których stwierdzono wyst ępowanie mi ąŜszych pakietów glin (Stawki, Le śny Rów, Du Ŝy Kamie ń) oraz rejon miejscowo ści Perły, gdzie pod 1,5 m warstw ą iłów wyst ępuj ą gliny o 70 metrowej mi ąŜ szo ści. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzystne. Wody poziomów u Ŝytkowych s ą dobrze izolowane od zanieczyszcze ń powierzchniowych, a stopie ń ich zagro Ŝenia okre ślono na bardzo niski i niski. W rejonie miejscowo ści Ruskie Pole nie ma u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. Punkty niekoncesjonowanego poboru kopalin na potrzeby lokalne znajduj ą si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Obszary rekomendowane do składowania odpadów mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowi- ska uj ęte w ustawodawstwie polskim.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man health risk assessment: A Case study involving heavy metal soil contamination after the flooding of the river Meuse during the winter ofn1993-1994. Environmental Health Perspectives 107 (1), 37-43. BĄK B., SZEL ĄG A., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza polski w skali 1:50 000, arkusz Węgorzewo. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BENTKOWSKI A., HAKENBERG H., 1996 – Zasoby wód podziemnych z utworów czwartorz ędowych regionu Wielkich Jezior Mazurskich. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BIRCH G., SIAKA M., OWENS C., 2001 – The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1-2): 13 – 35.

49 BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1995 – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1996. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467-480. BOLEWSKI A.,(red.), 1980 – Surowce mineralne świata – Torf. Wyd. Geol., Warszawa. BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128: 391- 400. DŁUGASZEK M., 1981 – Sprawozdanie z prac geologiczno-rozpoznawczych zło Ŝa kruszywa naturalnego w miejscowo ści Srokowo. Arch. Geolog. Starostwa Warmi ńsko- Mazurskiego, Olsztyn. DOBAK P., 2005 – Geologiczno-in Ŝynierskie systemy waloryzacji przestrzeni. Problemy Ocen Środowiskowych. Warszawa. DOBRZA ŃSKI B., SIUTA J., STRZEMSKI M., WITEK T., ZAWADZKI S., 1973 – Zarys charakterystyki gleb Polski. Wyd. Geol., Warszawa. GABLER H., SCHNEIDER J., 2000 – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774-781. GIEŁ śECKA-MĄDRY D., WOJTYNA H., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz W ęgorzewo. Centr. Arch. Geolog. Pa ńst. Inst. Geolog., Warszawa. GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W., 2001 – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707– 1721. GRABOWSKI D. (red.), MAŁEK M., WODYK K., MALESZYK M., 2007 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w wojewódz- twie warmi ńsko-mazurskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HAKENBERG H., SIENKIEWICZ A., 1996 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia stref ochronnych zbiornika wód podziemnych w utworach czwartorz ędowych Wielkich Jezior Mazurskich GZWP 206. Centr. Arch. Geolog. Pa ńst. Inst. Geolog., Warszawa. HELWAK L., 1985 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za zło Ŝem kruszywa naturalnego w rejonie Bajory Wielkie. Arch. Geolog. Starostwa Warmi ńsko- Mazurskiego, Olsztyn.

50 HOFFMANN M., 1986 – Surowce mineralne gminy i miasta W ęgorzewo i mo Ŝliwo ści ich wykorzystania. Centr. Arch. Geolog. Pa ńst. Inst. Geolog., Warszawa. HOWSAM M., JONES K.,1998 – Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and related compounds . Springer-Verlag Berlin Heidelberg, p. 137 – 174. ILNICKI P., 2002 – Torfowiska i torf. Akademia Rolnicza. Pozna ń. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Inst. Hydrogeol. i Geol. In Ŝ. AGH., Kraków. KOCISZEWSKA-MUSIAŁ G., KOSSAKOWSKA-SUCH J., OLSZY ŃSKI W., 1970 – Su- rowce mineralne powiatu W ęgorzewo i mo Ŝliwo ści ich wykorzystania (w oparciu o zinwentaryzowane punkty eksploatacji). Centr. Arch. Geolog. Pa ńst. Inst. Geolog., Warszawa. KOLA Z., 1996 – Inwentaryzacja złó Ŝ kopalin województwa olszty ńskiego z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska, gmina Srokowo. Centr. Arch. Geolog. Pa ńst. Inst. Geolog., Warszawa. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN. Warszawa. KOZŁOWSKI S. (red.), 1978 – Surowce mineralne województwa olszty ńskiego. Wyd. Geol. Warszawa. KŐHN A., MIŁOSZEWSKA W., 1971 – Katalog osuwisk – województwo olszty ńskie. Arch. Geolog. Starostwa Warmi ńsko-Mazurskiego, Olsztyn. LINDSTRÖM M., 2001 – Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3-4 p. 363 – 383. LIRO A. (red), 1998 – Strategia wdra Ŝania Krajowej Sieci Ekologicznej, ECONET-Polska. Wyd. Fundacji IUCN-Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIU H., PROBST A., LIAO B., 2005 – Metal contamination of soil and crops affected by the Chenchou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Science of The Total Environment, 339 (1-3):153-166. LORENC H. (red), 2005 – Atlas klimatu Polski. IMiGW. Warszawa.

51 ŁOZI ŃSKI A., 1979 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno-rozpoznawczych kruszywa naturalnego przeprowadzonych w bezpo średnim s ąsiedztwie Wytwórni Mas Bitumicz- nych w miejscowo ści Bajory Wielkie. Arch. Geolog. Starostwa Warmi ńsko- Mazurskiego, Olsztyn. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39: 20–31. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., (red), 2006 – Mapa geologiczna Polski 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geolog., Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 – Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1-4 p 201 – 230. MIDDELKOOP H., 2000 – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw/Netherlands Journal of Geo- sciences 79 (4): 411-428. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ. 320(2-3):189-209. MUSZY ŃSKA E., 1991 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych za zło Ŝami kredy jeziornej w północnej cz ęś ci woj. olszty ńskiego w rejonie Lesieniec, Le śno, Wyskok. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1997 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą ora kształtowaniem środowiska. IMiUZ. Falenty. PACZY ŃSKI B. (red), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski, tom I. Wo- dy słodkie. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PAPROCKA I., 1983 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych w celu zlokalizowania złó Ŝ su- rowców ilastych na terenie gmin: W ęgorzewo, Kruklanki, Pozezdrze, Gi Ŝycko, Ryn, Orzysz, Wydminy. Arch. Geolog. Starostwa Warmi ńsko-Mazurskiego, Olsztyn.

52 POCHOCKA–SZWARC K., LISICKI S., 2001 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz W ęgorzewo. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. POCHOCKA–SZWARC K., LISICKI S., 2004 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz W ęgorzewo. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. POKORA M., ZAWADZKA E., 1980 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz K ętrzyn. Geol., Warszawa. Prawo wodne z dnia 18 lipca 2001 r. (DzU. z 2005 r. Nr 239, poz. 2019 z pó źniejszymi zmianami). PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L., 2009 – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes.Environmental Pollution 157(5): 1649-1656. RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S., 1997 – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers.pp.370. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2009 roku, 2010 – Bi- blioteka Monitoringu Środowiska. Olsztyn. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M., 2004 – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution v. 159: 101-113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G., 2004 – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159:67-86. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r.

53 Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008, z dnia 10 września 2008 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39 poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. SADOWSKI W., 1980 – Sprawozdanie z przeprowadzonych prac geologiczno- zwiadowczych za zło Ŝem kruszywa naturalnego w rejonie miejscowo ści Perły. Arch. Geolog. Starostwa Warmi ńsko-Mazurskiego, Olsztyn. SADOWSKI W., 1983 – Sprawozdanie z prac geologiczno-zwiadowczych przeprowadzonych w rejonie wsi W ęgielsztyn. Arch. Geolog. Starostwa Warmi ńsko-Mazurskiego, Olsztyn. SADOWSKI W., 1986 – Sprawozdanie z prac geologiczno-rozpoznawczych za zło Ŝem kruszywa naturalnego „Guja”. Centr. Arch. Geolog. Pa ńst. Inst. Geolog., Warszawa. SADOWSKI W., 1993 – Sprawozdanie z przeprowadzonych prac geologiczno-zwiadowczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego na terenie gminy W ęgorzewo. Arch. Geolog. Starostwa Warmi ńsko-Mazurskiego, Olsztyn. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173-194. ŠMEJKALOVÁ, M., O. MIKANOVA AND L. BORUVKA., 2003 – Effect of heavy metal concentration on biological activity of soil microorganisms. Plant Soil Environment, 49(7): 321-326. SOROKO R., 1972 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Bajory Wiel- kie”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warsza- wa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce; Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. STUPNICKA E., 1989 – Geologia regionalna Polski. Wyd. Geol., Warszawa.

54 SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M., (red), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31. XII. 2010 r.. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. TOŁKANOWICZ E., 1994 – Okre ślenie perspektyw wyst ępowania i wykorzystania kredy jeziornej i gytii. Pa ńst. Inst. Geolog., Warszawa. TOŁKANOWICZ E., 2001 – Mapa w ęglanowych osadów jeziornych województwa warmi ń- sko-mazurskiego. Pa ńst. Inst. Geolog., Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243 z dnia 5 pa ździernika 2010 r. VINK J., 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519-527. WARMIA I MAZURY. Przewodnik ilustrowany. 2005 – Agencja Fotograficzno- Wydawnicza „Mazury”, Olsztyn. WENG H., CHEN X., 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945-950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PER- ROUD A., PEYTREMANN C., 2004 – River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Res- ervoirs: Research & Management 9 (1): 75-87. WO Ś A., 1996 – Zarys klimatu Polski. Wyd. Nauk. UAM. Pozna ń. ZIELI ŃSKI T., 1992 – Moreny czołowe Polski północno-wschodniej – osady i warunki sedymentacji. Prace Nauk. Uniwersytetu Śląskiego nr 1325. Katowice. ZIELI ŃSKI T., 1993 – Sandry Polski północno-wschodniej – osady i warunki sedymentacji. Prace Nauk. Uniwersytetu Śląskiego nr 1398. Katowice.