P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz WĘGORZEWO (67) Warszawa 2012 Autorzy: Adam Szel ąg*, Bogusław B ąk*, Izabela Krzak*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Gra Ŝyna Hrybowicz** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Iwona Walentek* * Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa ISBN Copyright by PIG-PIB and M Ś, Warszawa, 2012 Spis tre ści I. Wst ęp – A. Szel ąg....................................................................................................... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – A. Szel ąg.......................................... 4 III. Budowa geologiczna – B. B ąk, I. Krzak ..................................................................... 7 IV. Zło Ŝa kopalin – B. B ąk, A. Szel ąg, I. Krzak ............................................................. 12 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin. – B. B ąk, I. Krzak, A. Szel ąg ........................... 12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – B. B ąk, A. Szel ąg, I. Krzak ........ 12 VII. Warunki wodne – A. Szel ąg ..................................................................................... 15 1. Wody powierzchniowe......................................................................................... 15 2. Wody podziemne.................................................................................................. 17 VIII. Geochemia środowiska ............................................................................................ 20 1. Gleby – P. Kwecko ............................................................................................... 20 2. Osady wodne – I. Bojakowska ............................................................................. 23 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...................................... 27 IX. Składowanie odpadów – G. Hrybowicz ................................................................... 29 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – A. Szel ąg, B. B ąk ................................................ 36 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – A. Szel ąg.............................................................. 38 XII. Zabytki kultury – A. Szel ąg...................................................................................... 45 XIII. Podsumowanie – A. Szel ąg, B. B ąk, G. Hrybowicz .................................................. 47 XIV. Literatura .................................................................................................................. 49 I. Wst ęp Arkusz W ęgorzewo Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opracowa- ny w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Krakowie (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geologicz- nym POLGEOL SA w Warszawie (plansza B). Map ę wykonano zgodnie z Instrukcj ą opra- cowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, (Instrukcja..., 2005). Przy opraco- waniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu W ęgorzewo Mapy geologiczno-gospodarczej Polski (MGGP) w skali 1:50 000 wykonanym w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Krakowie (Bąk, Szel ąg, 2006). Opra- cowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942. Mapa geo środowiskowa Polski składa si ę z dwóch plansz. Plansza A zawiera zaktuali- zowane tre ści Mapy geologiczno-gospodarczej Polski zgrupowane w nast ępuj ących war- stwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i pod- ziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa przeznaczona jest głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokal- nych działa ń gospodarczych. Słu Ŝyć ma instytucjom, samorz ądom terytorialnym i administra- cji pa ństwowej w podejmowaniu decyzji dotycz ących gospodarki zasobami środowiska przy- rodniczego oraz planowania przestrzennego. Przedstawiane na niej informacje środowiskowe mog ą stanowi ć pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych progra- mów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych społeczno ści oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. W opracowaniu przeanalizowano i wykorzystano materiały archiwalne pochodz ące z Centralnego Archiwum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warsza- 3 wie, Urz ędu Wojewódzkiego i Marszałkowskiego w Olsztynie, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Olsztynie, Instytutu Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puła- wach, urz ędów powiatowych i gminnych, a tak Ŝe zasobów internetu. Mapa wykonywana jest w wersji cyfrowej. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza W ęgorzewo rozci ąga si ę mi ędzy 21°30’ a 21°45 o’ długo ści geograficz- nej wschodniej oraz 54 o10’ a 54 o20’ szeroko ści geograficznej północnej. Północny fragment arkusza znajduje si ę poza granicami Rzeczpospolitej Polskiej i nale Ŝy do obwodu Kalinin- gradzkiego wchodz ącego w skład Federacji Rosyjskiej. Powierzchnia arkusza wynosi około 305 km 2, z czego w granicach Polski 290 km 2. Pod wzgl ędem administracyjnym arkusz W ęgorzewo poło Ŝony jest w północnej cz ęś ci województwa warmi ńsko-mazurskiego, na pograniczu powiatów: k ętrzy ńskiego i w ęgorzew- skiego. Powiat w ęgorzewski obejmuje miasto i gminę W ęgorzewo oraz gminy Budry i Poze- zdrze, a powiat k ętrzy ński fragment gminy Srokowo. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym obszar arkusza poło Ŝony jest na pograni- czu Niziny Staropruskiej i Pojezierza Mazurskiego (Kondracki, 2002) (fig. 1). Do Niziny Staropruskiej, zaliczany jest mezoregion zwany Nizin ą S ępopolsk ą, obejmu- jącą północno-zachodni ą cz ęść mapy. Stanowi j ą rozległa, bezjeziorna i w znacznej cz ęś ci wylesiona niecka, obni Ŝaj ącą si ę w kierunku zachodnim. Na obrze Ŝach niecki wysoko ść niec- ki osi ąga 80-90 m n.p.m, a w cz ęś ci centralnej 40-50 m n.p.m.. Specyfik ą niziny jest wyst ę- powanie na jej powierzchni, w ni Ŝszych partiach terenu, czerwonych iłów, b ędących osadami jezior tworz ących si ę przed czołem lodowca. Od zachodu graniczy ona z dwoma mezoregio- nami Pojezierza Mazurskiego: Krain ą Wielkich Jezior Mazurskich i Krain ą W ęgorapy. Kraina Wielkich Jezior Mazurskich zajmuje południową cz ęść obszaru arkusza. Domi- nuje tu krajobraz młodoglacjalny. Najbardziej charakterystycznym jej rysem jest najwi ększy w Polsce zespół jezior o wyrównanym zwierciadle, poł ączonych kanałami, maj ący odpływ zarówno w kierunku północnym jak i południowym. W granicach arkusza znajduje si ę jedy- nie niewielki jego fragment: zespół Mamry, w skład którego wchodz ą jeziora: Mamry oraz le Ŝą ce poza granicami arkusza: Świ ęcajty, Kirsajty, Dargin, Dobskie, Kisajno. Drugim charakterystycznym elementem krajobrazu s ą formy marginalne fazy pomor- skiej (stadiał górny) tworz ące morenowe i kemowe wzgórza. Na omawianym terenie najwy Ŝ- szymi kulminacjami s ą: Trygort (140 m n.p.m), Lisowa Góra (149 m n.p.m) oraz Diabla Góra (157 m n.p.m). 4 Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Węgorzewo na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica podprowincji, 2 – granica mezoregionu, 3 – jeziora, 4 – granica pa ństwa Prowincja: Niziny Wschodniobałtycko-Białoruskie Podprowincja: Pobrze Ŝa Wschodniobałtyckie Mezoregiony: 841.59 – Nizina S ępopolska Podprowincja: Pojezierza Wchodniobałtyckie Mezoregiony: 842.82 – Pojezierze Mr ągowskie, 842.83 – Kraina Wielkich Jezior Mazurskich, 842.84 – Kraina Węgorapy, 842.86 – Pojezierze Ełckie Od północy Kraina Wielkich Mazurskich graniczy z Krain ą W ęgorapy. Wyró Ŝnia si ę ona prawie całkowitym brakiem jezior, ni Ŝszym poło Ŝeniem w stosunku do otoczenia (cha- rakter kotliny) oraz odmiennym typem ukształtowania powierzchni. Cech ą charakterystyczn ą jest wykształcona sie ć rzeczna w postaci wypływaj ącej z jeziora Mamry W ęgorapy i jej do- pływu Gołdapy (poza arkuszem). W krajobrazie, na północ od W ęgorzewa, wyró Ŝniaj ą si ę morenowe wzgórza przeci ęte dolin ą W ęgorapy zwane Wyniesieniem Pawłowskim. W pół- nocnej cz ęś ci obszaru osi ągaj ą one wysoko ść 161 m n.p.m. Arkusz W ęgorzewo poło Ŝony jest w Mazursko-Podlaskim regionie klimatycznym (Wo ś, 1996) zachowuj ąc sw ą odr ębno ść w stosunku do pozostałych cz ęś ci kraju. Pomimo stosunkowo niewielkiej odległo ści od morza Bałtyckiego, pozostaje on pod wpływem rozci